Koarktacja aorty u 40−letniej chorej z dwupłatkową zastawką

Koarktacja aorty u 40−letniej chorej z dwupłatkową zastawką

Kardiologia Polska
2011; 69, 4: 367–372
ISSN 0022–9032
Chorzy trudni nietypowi/Case report
Koarktacja aorty u 40−letniej chorej
z dwupłatkową zastawką aortalną. Wartość
logicznego myślenia. Czy warto dobrze zbadać
chorego prostymi metodami czy od razu jako
pierwsze zlecać badania specjalistyczne?
Coarctation of aorta in a 40 year-old female with bicuspid aortic valve
— a case report
Patrycjusz Stokłosa, Ewa Orłowska−Baranowska
Klinika Wad Nabytych Serca, Instytut Kardiologii, Warszawa
Abstract
Patients with bicuspid aortic valve quite often have another abnormalities of cardiovascular system. In the paper we present
diagnostic difficulties in 40 year-old woman with bicuspid aortic valve and coarctation of aorta.
Key words: bicuspid aortic valve, coarctation of aorta
Kardiol Pol 2011; 69, 4: 367–372
WSTĘP
Dwupłatkowa zastawka aortalna jest najczęstszą wadą wrodzoną serca u dorosłych. Na podstawie badań echokardiograficznych i autopsyjnych jej częstość szacuje się na 1–2%
populacji [1, 2]. Wada stanowi istotny problem ze względu
na zwiększone ryzyko rozwoju stenozy lub niedomykalności
zastawki aortalnej oraz tętniaka, rozwarstwienia i pęknięcia
początkowego odcinka aorty czy też infekcyjnego zapalenia wsierdzia. O wadze problemu świadczy fakt, że ponad
1/3 pacjentów, wcześniej lub później, będzie wymagać interwencji kardiochirurgicznej. Wadzie tej mogą towarzyszyć
inne anomalie układu sercowo-naczyniowego, takie jak koarktacja aorty [3, 4], przetrwały przewód tętniczy Botalla,
ubytek w przegrodzie międzykomorowej czy nieprawidłowości tętnic wieńcowych.
Poniżej przedstawiono przypadek chorej, u której dwupłatkowej zastawce aortalnej towarzyszyła koarktacja aorty.
Jak wspomniano, w przypadku dwupłatkowej zastawki aor-
talnej można się spodziewać patologii dotyczącej ściany aorty lub innych wad wrodzonych serca, takich jak koarktacja
aorty czy przetrwały przewód Botalla. Prawidłowo przeprowadzona diagnostyka (badanie podmiotowe, przedmiotowe
i podstawowe badania dodatkowe) oraz wiedza lekarska pozwoliłyby w tym przypadku na znacznie wcześniejsze ustalenie prawidłowego rozpoznania, dlatego autorzy opisali ten
przypadek.
Do Kliniki Wad Nabytych Serca Instytutu Kardiologii skierowano 40-letnią pacjentkę z rozpoznaniem poszerzenia początkowego odcinka aorty wstępującej i dwupłatkowej zastawki aortalnej w celu kwalifikacji do leczenia inwazyjnego.
W maju 2009 r. pacjentka, pracująca jako urzędniczka,
dotychczas w poczuciu zdrowia, nieprzyjmująca leków i niekontrolująca stanu zdrowia, zauważyła ograniczenie pola widzenia w prawym oku. Okulista rozpoznał zmiany naczyniowe na dnie oka charakterystyczne dla zaawansowanego nadciśnienia tętniczego — II/III° (wylew krwi do siatkówki oraz
Adres do korespondencji:
dr n. med. Patrycjusz Stokłosa, Instytut Kardiologii, Klinika Wad Nabytych Serca, ul. Alpejska 42, 04–628 Warszawa, e-mail: [email protected]
Praca wpłynęła: 10.04.2010 r.
Zaakceptowana do druku: 14.04.2010 r.
Copyright © Polskie Towarzystwo Kardiologiczne
www.kardiologiapolska.pl
368
Patrycjusz Stokłosa, Ewa Orłowska-Baranowska
objaw ucisku i przewężenia na skrzyżowaniach żył z tętnicami — objaw Gunna). Ciśnienie tętnicze było istotnie podwyższone (190/110 mm Hg). Chorą skierowano na pilną konsultację kardiologiczną. W badaniu przedmiotowym stwierdzono szmer skurczowy w miejscu osłuchiwania zastawki
aortalnej i pacjentkę skierowano na badanie echokardiograficzne. Wykazało ono dwupłatkową zastawkę aortalną oraz
poszerzenie opuszki i aorty wstępującej. Pacjentkę skierowano do Instytutu Kardiologii.
Z wywiadów wynikało, że w dzieciństwie wysłuchiwano
u chorej „szmer nad sercem” bez dalszej diagnostyki, a w wieku 22 lat, kiedy pacjentka była w ciąży, stwierdzono u niej
wysokie wartości ciśnienia tętniczego, które kontrolowano
farmakologicznie, ale w czasie połogu kobieta odstawiła leki
i zaprzestała dokonywania pomiarów ciśnienia tętniczego. Jedyną odczuwaną przez chorą dolegliwością były okresowo
występujące kilkusekundowe nieznaczne zawroty głowy, niediagnozowane, bez omdleń i zasłabnięć. Tolerancja wysiłku
była prawidłowa. Inne dolegliwości pacjentka negowała.
W badaniu przedmiotowym stwierdzono następujące
nieprawidłowości: nadwagę (BMI 27,3 kg/m2), podwyższone
ciśnienie tętnicze (190/120 mm Hg), szmer skurczowy w punkcie osłuchiwania zastawki aortalnej (słyszalny także na koniuszku i w pkt Erba) promieniujący do szyi oraz późnoskurczowy szmer w okolicy międzyłopatkowej po stronie lewej.
Tętno na tętnicach kończyn dolnych nie było wyczuwalne.
Stwierdzono również różnicę ciśnień między prawą kończyną
górną a kończyną dolną wynoszącą ponad 20 mm Hg.
W EKG (ryc. 1) stwierdzono rytm zatokowy (58/min)
i przerost mięśnia lewej komory (LV). Odcinek ST-T był w normie. W radiogramie klatki piersiowej (ryc. 2) opisano serce
A
Rycina 1. Badanie EKG; rytm zatokowy: 58/min, cechy
przerostu lewej komory
o konfiguracji aortalnej, poszerzenie aorty wstępującej i ubytki
dolnych krawędzi żeber (uzury). W badaniu echokardiograficznym potwierdzono rozpoznanie dwupłatkowej zastawki
aortalnej (ryc. 3) z niewielkimi zwłóknieniami brzeżnymi płatków, łagodnie podwyższony gradient przezzastawkowy (gradient maks. 36 mm Hg, gradient średni 18,7 mm Hg) oraz
stwierdzono poszerzenie opuszki aorty do 4,7 cm i aorty wstępującej do 4,0 cm (ryc. 4). Zanotowano także, czego nie opisano we wcześniejszym badaniu, śladowy przeciek lewo–prawo przez przegrodę międzyprzedsionkową na wysokości
otworu owalnego oraz koarktację aorty, z wąskim kanałem
i istotnym gradientem przepływu: 107/36,2 mm Hg (ryc. 5, 6).
B
Rycina 2. Badanie RTG klatki piersiowej w projekcji tylno-przedniej (A
A ) i bocznej (B
B ) — widoczne ubytki dolnych krawędzi żeber
— uzury (strzałki)
www.kardiologiapolska.pl
369
Koarktacja aorty u 40-letniej chorej z dwupłatkową zastawką aortalną
A
B
Rycina 3. Echokardiogram przezklatkowy; prezentacja 2D; projekcja przymostkowa w osi krótkiej. Dwupłatkowa zastawka aortalna
A ) i półotwartej (B
B ); RVOT — droga odpływu prawej komory;
(nierozdzielone płatki wieńcowe — strzałka), w pozycji zamkniętej (A
PP — prawy przedsionek; LP — lewy przedsionek
Rycina 4. Echokardiogram przezklatkowy; prezentacja 2D;
projekcja przymostkowa w osi długiej; tętniak opuszki aorty —
klamra; PK — prawa komora; LK — lewa komora; LP — lewy
przedsionek
Rycina 5. Echokardiogram przezklatkowy; prezentacja 2D;
pomiar prędkości w aorcie zstępującej metodą doplera ciągłego;
charakterystyczna dla koarktacji krzywa przepływu z komponentą rozkurczową
Grubość mięśnia LV była graniczna. Nie stwierdzono istotnych patologii pozostałych zastawek ani cech nadciśnienia
płucnego. W badaniach laboratoryjnych nie zanotowano nieprawidłowości.
Na tym etapie diagnostyki rozpoznano dwupłatkową
zastawkę aortalną, z nieistotną hemodynamicznie wadą aortalną i koarktację aorty, a także nieistotny hemodynamicznie
przeciek przez przegrodę międzyprzedsionkową. Chorą zakwalifikowano do leczenia operacyjnego. Zaplanowano również badania konieczne do wykonania przed zabiegiem.
Pacjentkę skierowano na tomografię komputerową aorty
z kontrastem w celu wizualizacji krążenia obocznego, którego
ocena pozwala wybrać metodę leczenia zabiegowego koarktacji aorty (ryc. 7–11), oraz na tomografię komputerową serca
z angiografią naczyń wieńcowych (młoda chora z nadciśnieniem
tętniczym i nadwagą, z małym prawdopodobieństwem choroby wieńcowej — angioTK tętnic wieńcowych wydaje się w tym
przypadku badaniem wystarczającym do wykluczenia istotnych
zwężeń i anomalii w tętnicach wieńcowych). Pierwsze badanie
potwierdziło rozpoznanie echokardiograficzne — dwupłatkową
zastawkę aortalną z poszerzeniem opuszki (44 × 37 mm) i aorty
wstępującej (38 mm), koarktację aorty (zwężenie do wymiarów
4 × 5 mm) oraz przeciek przez przegrodę międzyprzedsionkową na wysokości otworu owalnego (ryc. 10). Uwidoczniono
bardzo obfite krążenie oboczne (ryc. 7–9).
W angioTK tętnic wieńcowych uwidoczniono zerowy
indeks zwapnień, prawidłowy obraz pnia lewej tętnicy wieńcowej, gałęzi międzykomorowej przedniej i gałęzi okalającej
oraz dominującą prawą tętnicę wieńcową, z zagięciem
w odcinku początkowym (ryc. 8).
www.kardiologiapolska.pl
370
Patrycjusz Stokłosa, Ewa Orłowska-Baranowska
Rycina 6. Echokardiogram przezklatkowy; prezentacja 2D;
projekcja nadmostkowa. Rejestracja metodą doplera znakowanego kolorem; uwidoczniono miejsce zwężenia aorty zstępującej — strzałka; ŁA — łuk aorty; AZ — aorta zstępująca;
CoAo — koarktacja aorty
Rycina 8. Tomografia komputerowa; widoczny proksymalny
odcinek prawej tętnicy wieńcowej (strzałka) — zagięcie w części
początkowej; obficie rozwinięte krążenie oboczne
Rycina 7. Tomografia komputerowa aorty z kontrastem;
widoczna aorta wstępująca, łuk i aorta zstępująca —
za odejściem lewej tętnicy podobojczykowej koarktacja aorty
(strzałka gruba). Widoczne także bardzo obfite krążenie
oboczne, m.in. poszerzone tętnice piersiowe wewnętrzne
o szerokości 5 mm (strzałka cienka)
Rycina 9. Tomografia komputerowa z kontrastem; widoczne
obfite krążenie oboczne — poszerzone tętnice międzyżebrowe
tylne o szerokości do 7–8 mm, modelujące dolne krawędzie żeber
(strzałki)
Ze względu na możliwość współwystępowania z koarktacją aorty tętniaków koła Willisa wykonano rezonans magnetyczny mózgu z sekwencjami angiograficznymi TOF i nie
stwierdzono obecności tętniaków wewnątrzczaszkowych.
Pacjentka została zakwalifikowana do leczenia operacyjnego koarktacji aorty.
OMÓWIENIE
Dwupłatkowa zastawka aortalna, ze względu na brak zjawisk osłuchowych, zwykle jest wadą rozpoznawaną przypadkowo podczas badania echokardiograficznego wykonywanego z innych wskazań. Nie jest wadą ograniczoną jedynie do samej zastawki — zmiany związane z nieprawidło-
www.kardiologiapolska.pl
371
Koarktacja aorty u 40-letniej chorej z dwupłatkową zastawką aortalną
Rycina 10. Tomografia komputerowa; koarktacja aorty (strzałka
górna) i dwupłatkowa zastawka aortalna (strzałka dolna)
Rycina 11. Tomografia komputerowa z kontrastem; przeciek
lewo–prawy przez otwór owalny (strzałka)
wo zbudowaną warstwą środkową ściany aorty [5] predysponują do poszerzenia i/lub tętniaków aorty. Często towarzyszą jej inne wady wrodzone układu sercowo-naczyniowego, takie jak koarktacja aorty lub przetrwały przewód tętniczy Botalla.
Koarktacja aorty jest wadą polegającą na zwężeniu aorty, najczęściej na wysokości cieśni, czyli poniżej odejścia
lewej tętnicy podobojczykowej, naprzeciwko przyczepu
więzadła tętniczego [6]. Występuje 2–5-krotnie częściej
u mężczyzn. U około 85% chorych towarzyszy jej dwupłatkowa zastawka aortalna. Najczęstszą pozasercową anomalią są tętniaki koła Willisa, obecne u 3–5% osób. U chorych
zwykle wytwarza się krążenie oboczne przez tętnice piersiowe i tętnice międzyżebrowe. Objawy pojawiają się najczęściej w 2. lub 3. dekadzie życia i wiążą się z nadciśnieniem tętniczym w proksymalnej do zwężenia części aorty.
Ponadto u chorych stwierdza się osłabienie tętna na tętnicach udowych lub jego zupełny brak. Chromanie przestankowe występuje rzadko, w związku z dobrze rozwiniętym
krążeniem obocznym. W EKG występują cechy przerostu
LV, w RTG klatki piersiowej — charakterystyczne wcięcie
na zarysie aorty i ubytki dolnych krawędzi żeber (uzury spowodowane przez ucisk poszerzonych tętnic krążenia obocznego), poszerzenie lewej tętnicy podobojczykowej oraz aorty
wstępującej [7]. Echokardiografia przezklatkowa umożliwia
ocenę następstw czynnościowych, różnicy ciśnień przed
i za zwężeniem oraz bezpośrednie uwidocznienie zwężenia (w większości przypadków zwężenia się nie uwidacznia). Najczęściej u osób dorosłych koarktację rozpoznaje się
zwykle w trakcie diagnostyki nadciśnienia tętniczego. U pacjenta z rozpoznaną koarktacją aorty należy dążyć do leczenia inwazyjnego — decyzję uzasadnia stwierdzenie różnicy ciśnień między prawą kończyną górną a kończyną dolną
wynoszącej powyżej 20 mm Hg.
Wadę można leczyć operacyjnie lub przezskórnie (poszerzenie balonem, implantacja stentu) z podobnym efektem bezpośrednim i małą śmiertelnością; rozwarstwienie
aorty jest rzadkie. Pomimo operacji ciśnienie tętnicze krwi
może być podwyższone. Coroczne badania kontrolne powinny być ukierunkowane na wykrycie ewentualnego nawrotu. Około 3/4 chorych nieleczonych inwazyjnie dożywa 5. dekady życia — do śmierci prowadzi zwykle niewydolność serca, pęknięcie lub rozwarstwienie aorty, zakażenie ściany aorty, krwawienie śródczaszkowe lub choroba
wieńcowa. Także u operowanych chorych obserwuje się
przedwczesne występowanie choroby wieńcowej i zwiększone ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych.
Ponadto wada wymaga korekcji przed zajściem w ciążę,
która zwiększa ryzyko pęknięcia lub rozwarstwienia aorty
w okolicy koarktacji.
Przykład pacjentki pokazuje, jak istotna jest rola podstawowego badania — badania przedmiotowego. Wysokie ciśnienie tętnicze, brak tętna na tętnicach kończyn
dolnych oraz różnica ciśnień między kończyną górną
i dolną wynosząca ponad 20 mm Hg, a także charakterystyczny szmer w okolicy międzyłopatkowej od razu powinny nasuwać rozpoznanie (można powiedzieć rozpoznanie w kategorii strassen diagnosen). Poza skrupulatnym
badaniem przedmiotowym niezmiernie ważne okazuje się
przeprowadzenie dokładnego badania echokardiograficz-
www.kardiologiapolska.pl
372
Patrycjusz Stokłosa, Ewa Orłowska-Baranowska
nego (obecnie łatwo dostępnego, które nawet bez zbadania przedmiotowego pacjentki pozwoliłoby na postawienie właściwej diagnozy) oraz poszukiwanie innych patologii sercowo-naczyniowych u osób z dwupłatkową zastawką
aortalną, zwłaszcza jeśli pacjentka z dwupłatkową zastawką
aortalną jest młoda i choruje na nadciśnienie tętnicze od
wielu lat. U pacjentki dopiero w 3. badaniu echokardiograficznym rozpoznano koarktację aorty — nie tyko na
podstawie gradientu ciśnień w miejscu zwężenia, ale już
samego uwidocznienia w kolorowym doplerze wąskiego
kanału koarktacji. Ponadto przed skonsultowaniem pacjentki w Instytucie Kardiologii nie przeprowadzono tak
prostego badania, jak radiogram klatki piersiowej, który zasugerowałby rozpoznanie (ubytki dolnych krawędzi żeber
były wyraźnie dostrzegalne). Stwierdzenie głośnego szmeru skurczowego u chorej z niskim gradientem przezzastawkowym powinno budzić wątpliwości i skłaniać do dalszej
diagnostyki różnicowej etiologii szmeru w podejrzeniu
współistnienia innej wady.
W przypadku opisanej chorej winę za opóźnienie rozpoznania ponoszą obie strony. Zaniechanie kontroli stanu
zdrowia przez pacjentkę mogło być groźne w skutkach —
mimo wysokich wartości ciśnienia tętniczego w ciąży chora nie mierzyła ciśnienia krwi przez kilkanaście kolejnych
lat. Na szczęście skończyło się tylko na wylewie krwi do
siatkówki.
Podziękowania
Autorzy pragną podziękować pacjentce, która zgodziła się na
opisanie przypadku, oraz pani dr n. med. Ilonie Michałowskiej, Kierownikowi Zakładu Radiologii Instytutu Kardiologii,
za udostępnienie radiogramów klatki piersiowej i obrazów
z tomografii komputerowej.
Konflikt interesów: nie zgłoszono
Piśmiennictwo
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Fedak PW, Dawid TE, Borger M et al. Bicuspid aortic valve disease: resent insights in pathophysiology and treatment. Expert
Rev Cardiovasc Ther, 2005; 3: 295–308.
Nistri S, Basso C, Marzari C et al. Frequency of bicuspid aortic
valve in young male conscripts by echocardiogram. Am J Cardiol,
2005; 96: 718–721.
Stewart AB, Ahmed R, Travill CM et al. Coarctation of the aorta,
life and health 20–44 years after surgical repair. Br Heart J, 1993;
69: 65–70.
Pesbitero P, Demarie D, Villani M et al. Long term results (15–30
years) of surgical repair of aortic coarctation. Br Heart J, 1987;
57: 462–467.
Schaefer BM, Lewin MB, Stout KK et al. Usefulness of bicuspid
aortic Valle phenotype to predict elastic properties of the ascending aorta. Am J Cardiol, 2007; 99: 686–690.
Hoffman P. Koarktacja aorty. In: Szczeklik A. ed. Choroby
wewnętrzne. Tom I. Wyd. I. Medycyna Praktyczna, Kraków 2005:
267–268.
Foster E. Koarktacja aorty. In: Crawford Michael H. ed. Kardiologia. Współczesne rozpoznawanie i leczenie. Wyd. I. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1997: 421–424.
www.kardiologiapolska.pl