walki w ksawerowie - strona główna Gminy Ksawerów

walki w ksawerowie - strona główna Gminy Ksawerów

Wydawca: Gmina Ksawerów
Nakład: 1000 egz.
Projekt: Adtwinzz | quite fine design | www.adtwinzz.com
Druk: Drukarnia WIST | www.wist.lodz.pl
ISBN 978-83-936031-0-7
WALKI W KSAWEROWIE
dramatyczny wrzesień 1939 r.
Dramatyczne walki żołnierzy polskich z Niemcami w Ksawerowie związane były
z obroną Pabianic. Zanim doszło do starć 15 pułku piechoty „Wilków” z hitlerowcami,
w Widzewie rozegrała się bitwa w powietrzu.
Już w sierpniu 1939 r. zorganizowano lotnisko polowe w majątku widzewskim
należącym do rodziny Kindlerów. Było to rżysko po owsie, zamaskowane stertami
zboża, niezbyt duże, ale wystarczające dla samolotów myśliwskich P-7 i P-11.
Przebiegający w pobliżu pola wzlotów rów melioracyjny, porośnięty krzewami dzikiej
róży i tarniny, służył personelowi jako rów przeciwodłamkowy.
31 sierpnia 1939 r. wylądowały tutaj dwie eskadry myśliwskie z Lwowa (161 i 162).
Przy lądowaniu w Widzewie ppor. Kazimierz Rębalski rozbił samolot P-11, który
jeszcze w nocy odesłano do naprawy do Państwowych Zakładów Lotniczych na
Okęciu. Personel naziemny po przybyciu do Widzewa posypał bruzdy i wyrównał
pole wzlotów. Codziennie na lotnisku odbywały się starty samolotów, które brały
udział w walkach powietrznych z Niemcami.
Lotnisko w majątku Widzew, 1938 r. - zdjęcie lotnicze
3
Samolot Lublin R-XIII na lotnisku w Widzewie, 1935 r. (?)
Czarnym dniem dla polskich pilotów był 4 września 1939 r. Po południu nad
lotniskiem Widzew ukazał się pojedynczy niemiecki samolot „Dornier” (Do-17).
Natychmiast wystartowało dwóch pilotów: por. Tadeusz Jeziorowski oficer taktycznooperacyjny z 161 eskadry myśliwskiej, i ppor. Zdzisław Zadroziński (162 eskadra).
Po ich starcie na niebie pojawiło się 9 niemieckich samolotów Me-109. Doszło do
krótkiej walki, w wyniku której zginął 31-letni T. Jeziorowski. Pilot Z. Zadroziński
z trudem wylądował obok widzewskiego lotniska. Wkrótce Messerschmitty
zaatakowały samoloty stojące na polu, które zaczęły się palić od serii pocisków.
Zapaliły się także sterty zboża maskujące lotnisko. Personel próbował ratować palące
się maszyny. Po wyczerpaniu amunicji niemieckie myśliwce odleciały, pozostawiając
spustoszone lotnisko, wraki spalonych samolotów i ludzkie trupy. Kilku mechaników
zostało rannych. Pięć samolotów bojowych zostało kompletnie
zniszczonych (w tym cztery P-7), a trzy uszkodzone pociskami
i pożarem.
Zestrzelony przez wrogie myśliwce porucznik Tadeusz Jeziorowski
4
Samolot P-7a spalony przez Messerschmitty w dniu 4 września 1939 r. na lotnisku Widzew k. Łodzi
7 września 1939 r. rozpoczął się bój o Pabianice. Miasto zaatakowała elitarna
jednostka pancerno-motorowa Leibstandarte SS Adolf Hitler. W obronie Pabianic brał
udział 15 pułk piechoty „Wilków”, 28 pułk artylerii lekkiej i 72 pułk piechoty,
wchodzące w skład 28 Dywizji Piechoty.
Walki obronne toczyły się w okolicach Chechła i Ksawerowa. Około godz.8.00-9.00
9 bateria haubic 28 pal ze stanowisk w Ksawerowie otworzyła ogień do namierzonych
celów. 15 pp znacznie wykrwawiony całodniowymi atakami niemieckimi musiał
się wycofać z Pabianic. Wieczorem ok. godz. 20.00 na rozkaz mjr J. Ratajczaka zaczął
opuszczać stanowiska bojowe. Główne siły pułku zebrały się w okolicy kościoła NMP
przy ul. Zamkowej w Pabianicach. Dowódcy pododdziałów zorganizowali kolumnę
marszową. Aby zapewnić bezpieczne przejście głównym siłom, podzielono kolumnę
marszową na dwie części. I batalion kpt. M. Mordwiłki wzmocniony baterią 28 pal
i kompanią ppanc. por. Adama Mariana Stępnia miał utworzyć kolumnę
ubezpieczającą od zachodu. Kolumna główna w składzie: dowództwo pułku, II i III
batalion, oddziały specjalne, artyleria, tabory odchodziła po trasie Pabianice-Ruda
Pabianicka-płd Łódź. Zdobyczny czołg niemiecki prowadzili: kpr Mazurkiewicz i sierż.
Władysław Walczak. Kolumna druga boczna, w składzie batalionu z baterią 28 pal
i kompanią ppanc. szła po osi Pabianice-Dąbrowa-Łaskowice.
5
Ranek 8 września 1939 r. po nocnej bitwie w Ksawerowie koło Pabianic. Porucznik Stanisław Piechowicz. Major Karol Sadowski
Wycofujący się żołnierze polscy zostali nagle w nocy zaatakowani przez
niemieckich dywersantów i żołnierzy w Ksawerowie na trasie Łódź - Pabianice przy
przystanku tramwajowym „Teklin”. Oto meldunek członka pabianickich Szarych
Szeregów por. Zenona Grottela (psed. Ćwiek”):
"W pamiętną środę 6.9.1939 r. na terenie gminy Ksawerów tajne organizacje
niemieckie zorganizowały dywersję. Polak Łukaszewski zaobserwował jak Alwin
i Artur Rozenbergowie przenosili z ukrycia ciężki karabin maszynowy kierując się
z nim w stronę szosy.
Miało to miejsce w czwartek 7.9.1939 w nocy, kiedy na maszerującą kolumnę
wojskową na autostradzie Łódź-Pabianice posypały się serie strzałów z cekaemu,
czyniąc masakrę wśród żołnierzy polskich, a także osób cywilnych. Strzały padały z
domu murowanego, piętrowego, stojącego przy tejże autostradzie tuż obok przystanku
tramwajowego „Teklin”.
W celu większej swobody działania w tejże dywersji wymusili opuszczenie domu
przez jego mieszkańców, zajmując cały dom do swej dyspozycji. W oknach tego domu
umieszczono dwa ckmy - jeden w oknie na parterze, na krośnie tkackim,
mieszkajacego tam tkacza, a drugi na piętrze, lufami skierowanymi na drogę,
prostopadle do autostrady".
6
Żołnierz piechoty polskiej we wrześniu 1939 r.
Niemcy otworzyli ogień z ckm i moździerzy, oświetlając sobie przedpole racami
świetlnymi. Niespodziewany ostrzał zaskoczył Polaków, wprowadzając ogromne
zamieszanie w zwartej kolumnie pułku. W pierwszej chwili największe straty poniosła
5 kompania por. S. Piechowicza, który został ranny. Żołnierze pozostałych kompanii
padali na ziemię, kryjąc się w pobliskich rowach i zaroślach. Powstały chaos starali się
opanować oficerowie, podrywając swych żołnierzy do ataków na gniazda ckm
przeciwnika.
Niemcy w Ksawerowie 13 września 1939 r.
7
Żołnierze polscy w obozie jenieckim w Pabianicach
Pierwszą próbę na rozkaz mjr. J. Ratajczaka podjął dowódca III batalionu major
K. Sadowski. Uderzył on z prawej, wschodniej strony drogi z zadaniem obejścia z boku
zasadzki i jej zlikwidowania. Jednak skuteczny i silny ogień nieprzyjaciela załamał
polskie uderzenie. Zginął mjr K. Sadowski oraz wielu podoficerów i szeregowców.
W tej sytuacji dowódca pułku wysłał do natarcia II batalion mjr. W. Wieleżyńskiego
wzdłuż szosy. Na jego lewym skrzydle stanowiska zajęła 2 kompania ckm por.
Szczepana Ochap-Lipińskiego.
Major J. Ratajczak widząc, że uderzenie II batalionu nie rozwija się pomyślnie,
wprowadził do akcji zdobyczny czołg. Jego pojawienie się spowodowało wstrzymanie
ognia ze strony nieprzyjaciela. Polskiej załodze czołgu udało się wykorzystać chwilę
wahania Niemców i zniszczyć ich kilka stanowisk ckm.
8
Oto jak wyglądał przebieg walk według wspomnień ppor. Józefa Nasiełowskiego:
"Piorunujące zaskoczenie ogniowe, którego się każdy raczej z tyłu, niż z przodu
spodziewał, podziałało na żołnierzy, jak kij włożony w mrowisko. Jęk ludzi, trzask
łamiących się wozów, kwik rozszalałych koni, tysiące pocisków, syczących jak osy,
stworzyły w przeciągu minuty atmosferę prawdziowego piekła.
Pierwszym odruchem wszystkich było uciekać z piekła, cofnąć się do lasu,
oddalonego o kilometr od ziejących ogniem maszynek. Oddziały poczęły się mieszać,
wozy łamać i raz rozpoczęty odwrót trudno było zatrzymać. Trafiły w końcu do
przekonania żołnierzy nawoływania dowódców, że cofać się w tej sytuacji, to znaczy
narazić się na ogień ścigającego nas npla.
W ogólnym zamieszaniu usłyszałem donośny głos dowódcy pułku: „Czołg do
przodu”! W pierwszej chwili sam się zdziwiłem, skąd nagle dowódca dysponuje
czołgami? Dał się słyszeć warkot motoru i czołg niemiecki, zdobyty pod Pabianicami
i obsługiwany przez naszego szofera ruszył w kierunku ziejącym ogniem luf. Ten jeden
czołg, użyty w odpowiedniej chwili, dziwnie podziałał na psychikę zgnębionego
odwrotem i głodnego żołnierza. Każdy zapomniał o tym, co boli i żołnierze poczęli się
skupiać w tej ciężkiej chwili koło dowódców, powierzając im swe życie."
Żołnierze polscy w obozie jenieckim w Pabianicach
9
Kawaleria polska w czasie walk we wrześniu 1939 r.
Polacy w Ksawerowie podjęli też próbę przeprowadzenia artylerii i taboru przez
zaporę ogniową. Jednak silny ogień, otworzony do galopujących zaprzęgów,
spowodował wybicie prawie wszystkich koni i zatarasowanie drogi. Znaczna część
strzelców i oficerów ominęła zasadzkę od wschodu dołączając później do pułku, inni
dotarli bezpośrednio do Warszawy. Nocna walka pod Ksawerowem okazała się
tragiczna dla 15 pp. Praktycznie z zasadzki udało się wyjść jedynie pojedynczym
żołnierzom, których zbierano przez resztę nocy 8 września w Rudzie Pabianickiej.
Rannych żołnierzy z 15 pp umieszczono w Domu Kultury Niemieckiej przy ulicy
Łódzkiej. Nie udzielono im natychmiastowej pomocy. Wielu z nich zmarło.
W tragiczną noc w Ksawerowie ciężko ranny został dowódca wspomnianej
9 baterii haubic 29 pal, porucznik Antoni Władysław Wądolny, tafiony z odległości
kilku metrów serią z pistoletu maszynowego. Po otrzymaniu pierwszej pomocy od
sanitariuszy niemieckich został przewieziony wraz z innymi rannymi żołnierzami
do szpitala w Sieradzu. Ranny został także dowódca 5. kompanii por. Stanisław
Piechowicz. Żołnierze, którzy polegli w walkach w Ksawerowie zostali pochowani na
cmentarzu w Pabianicach przy ul. Kilińskiego, gdzie spoczywają w 24 kwaterze. Na
miejscu walk w Ksawerowie pozostało wiele roztrzaskanych wozów oraz zabitych,
spuchniętych koni. Do prac porządkowych zatrudniono Żydów, którzy wykopali
duży dół i zakopali w nim konie.
10
Lista żołnierzy, którzy zginęli w Ksawerowie 8 IX 1939 r.
Strz. Edward Anczarski, ur. 30 I 1912 r. w Parysowie (pow. Garwolin), syn szewca
Stanisława i Heleny z domu Sęk; żonaty z Anną z domu Wasik; służył w 72 pp.
St. strz. Stanisław Barański, ur. 20 IX 1918 r., 15 pp
Strz. Bolesław Baś, ur. 17 IX 1914 r., 15 pp
Strz. Mikołaj Błosiński, zam. Warszawa, 15 pp
Strz. Franciszek Bukalski, zam. Radom, 15 pp
Strz. Wacław Choduń, ur. 22 VI 1914 r., 15 pp
Strz. Andrzej Chomiak, 15 pp
Strz. Stanisław Czajka, 15 pp
Strz. Paweł Drewnowski, 15 pp
Strz. Władysław Duda, zam. pow. Puławy, 72 pp
Strz. Kazimierz Dziuba, ur. 4 III 1916 r., 15 pp
Strz. Teofil Frelek, 15 pp
Strz. Szaja Frydman, zam. Warszawa, ul. Przebieg 1, 15 pp
Strz. Jan Kakuła, 15 pp
Strz. Leon Kalota, ur. 1916 r., 36 pp
Strz. Antoni Kęszczyk, ur. 2 II 1919 r., 15 pp
Strz. Włodzimierz Kidkyj, ur. 27 XI 1911 r., 15 pp
Strz. Bolesław Korus, 15 pp
Strz. Stefan Mączka, ur. 1916 r., 15 pp
Ppor. rez. Marcin Kazimierz Plenkiewicz, ur. 14 IX 1913 r., 72 pp
Strz. Franciszek Pomykała, 15 pp
Strz. Paweł Prois, 15 pp
Strz. Edmund Ryll, 15 pp
Mjr Karol Sadowski, ur. 18 X 1901 r. w Wyciążu (pow. Kraków), syn Stanisława i Heleny
z/d Pietraszkiewicz, dowódca 3 baonu 15 pp
Strz. Marian Sajda, 15 pp
Strz. Wacław Saszyński, 15 pp
St. strz. Stanisław Sobak, 15 pp
Szer. Dawid Szenker, 15 pp
Strz. Władysław Wachnicki, 15 pp
Ppor. Henryk Feliks Woźniak, ur. 6 VI 1915 r., dowódca 72 pp
Robert Adamek
Muzeum Miasta Pabianic
11
Wykaz źródeł i literatury
Relacja byłych członków Szarych Szeregów w Pabianicach (w zbiorach rodziny
Lubońskich, Pabianice)
Urząd Stanu Cywilnego w Pabianicach, Akta zgonów USC Pabianice, 1947 nr 50;
Dopart Alicja, Stary cmentarz katolicki w Pabianicach 1824-2004, Pabianice 2008;
Galus Wiesław, Jeden z obrońcow Pabianic. Żołnierze tamtego września,
"Życie Pabianic"
Gnat-Wieteska Zbigniew, 15 Pułk Piechoty „Wilków”, Pruszków 1996;
Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, t. I-II.
Żołnierze września, Pruszków 1993;
Pasiński Andrzej, 15 Pułk Piechoty „Wilków” 1918-1939 (praca magisterska, Instytut
Historii UŁ, Łódź 1999);
Pawlak Jerzy, Polskie eskadry w Wojnie Obronnej 1939, Warszawa 1982;
Peska Roman, Bitwa pabianicka. 15 pp „Wilków” w obronie Pabianic. 7 wrzesień
1939 rok, Pabianice 1998.
Fotografie ze zbiorów:
Klubu Miłośników Lotnictwa Polskiego w Łodzi - str. 3
Muzeum Miasta Pabianic – str. 4, 6
Rodziny Hosenfeld (Niemcy) – str. 8 i 9.
Fotografia ze strony internetowej www.historic.de – str. 7 (na dole).
12
MIEJSCA PAMIĘCI
Gmina Ksawerów
We wrześniu 2012 roku został odsłonięty obelisk z tablicą memoratywną. Napis na
tablicy upamiętnia żołnierzy 15 Pułku Piechoty „Wilków”.
“NIE DAJMY ZGINĄĆ POLEGŁYM”
ZBIGNIEW HERBERT
OBROŃCOM OJCZYZNY
ŻOŁNIERZOM 15 PUŁKU PIECHOTY “WILKÓW”
I INNYCH JEDNOSTEK 28 DYWIZJI PIECHOTY ARMII “ŁÓDŹ”
KTÓRZY ZGINĘLI NA TYM TERENIE 7 WRZEŚNIA 1939 R.
W WALCE Z NIEMIECKIM NAJEŹDŹCĄ
ORAZ ZDRADZIECKĄ V KOLUMNĄ
W HOŁDZIE MIESZKAŃCY GMINY KSAWERÓW
WRZESIEŃ 2012
13
Uroczystości związane z odsłonięciem tablicy odbyły się w rocznicę wojennych
wydarzeń w Ksawerowie 7 września 2012 r. Tablicę odsłonił żołnierz AK, mieszkaniec
i zasłużony dla Gminy Ksawerów, generał Aleksander Arkuszyński.
Pamiątkową tablicę odsłonił generał Aleksander Arkuszyński
Dramatyczny czas II wojny światowej pozostawił na terenie Ksawerowa również
inne miejsca pamięci. Jednym z nich jest pamiątkowa tablica poświęcona lotnikom
Lwowskiego Dywizjonu Myśliwskiego, którzy zginęli nad Widzewem
w walkach powietrznych w obronie Łodzi we wrześniu 1939 roku. Tablica została
umieszczona na murach Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Widzewie.
Także przy ul. Szkolnej, niedaleko skrzyżowania z ul. Rypułtowicką, stoi krzyż
upamiętniający miejsce stracenia przez Niemców dziesięciu bezimiennych Polaków.
Pamięci ofiar więzień i obozów koncentracyjnych, oraz ocalałych parafian została
poświęcona tablica, która znajduje się na kościele parafialnym Matki Boskiej
Częstochowskiej w Ksawerowie.
14
Tablica poświęcona lotnikom Lwowskiego Dywizjonu Myśliwskiego
Tablica poświęcona pamięci ofiar więzień i obozów
koncentracyjnych, oraz ocalałych parafian.
Krzyż upamiętniający miejsce stracenia przez Niemców
dziesięciu bezimiennych Polaków
15
WILLA HOFFMANA
historia budynku Gminnego Domu Kultury
Nie wiemy jak obecny budynek willi wyglądał pierwotnie. Prawdopodobnie w tym
miejscu było kiedyś gospodarstwo rolne, należące do chłopa o nazwisku Lorenz.
Wspominali o nim państwo Janina i Henryk Bartoszewscy, mieszkańcy Ksawerowa
w jednym z wywiadów w miesięczniku Echo Gminy Ksawerów (numer z kwietnia
2012). Według relacji państwa Bartoszewskich gospodarz Lorenz zgłosił chęć
sprzedaży gospodarstwa, które miało stać się siedzibą urzędu gminy. Wówczas jednak
uznano, że cena przez niego podana jest zbyt wysoka i urząd został posadowiony
w majątku Widzew.
16
Przedwojenne zdjęcia willi Hoffmana
Data 1890 r. przywołana przez dziennikarza
DŁ, Wiesława Pierzchałę, to rok w którym
dom parterowy i działkę w miejscu obecnej
willi kupili Jan i Antonina Masiccy. Nowi
właściciele rozbudowywali budynek dwa
razy.
Kolejny etap to rok 1910, w którym syn
gospodarzy Rudolf Masicki ożenił się
z Władysławą z Nowickich i przeprowadził
do Pabianic. W tym samym roku eklektyczną
posiadłość Masiccy sprzedali Rudolfowi
Hoffmanowi.
Nowy właściciel był dyrektorem w zakładach bawełnianych Izraela Poznańskiego
w Łodzi. Hoffmanowie mieszkali w willi do
1945 r. Kiedy do Łodzi zbliżała się Armia
Czerwona wyjechali do Niemiec.
Przedwojenne zdjęcia willi Hoffmana
17
Z tego okresu wspomnienia z willi Hoffmana i okalającego ją parku zachowała
mieszkanka Ksawerowa pani Zofia Nowicka z domu Rutkowska. W pamięci małej
wówczas dziewczynki pozostał park, w którym stał rozłożysty klon, pod którym
biesiadowano, piękny ogród japoński, białe drewniane ławeczki i mostek. Między
drzewami znajdował się pagórek, który był obsypany szarotkami. Na terenie parku
znajdował się kort tenisowy, do którego prowadziła aleja z olszyn. Mała Zosia razem z
dziećmi mieszkającymi wówczas w willi bawiła się w parku, jeździła na rowerze,
przyglądała się koniom. Stajnia znajdowała się po prawej stronie terenu na którym stoi
willa. - Pamiętam również fortepian, który stał w salonie i nadawał dostojny wygląd
temu pomieszczeniu. Wokół willi zawsze kręciło się sporo ludzi, przyjeżdżali goście,
odbywały się turnieje w tenisa i wszystko tętniło życiem - wspomina pani Zofia. Wojna
oszczędziła willę, pomimo bombardowań nie spadła na nią ani jedna bomba.
W 1945 roku budynek, który należał do Skarbu Państwa stał się siedzibą Urzędu
Gminy. Od 1962 willa pełniła funkcję publicznego ośrodka zdrowia. Jednocześnie
w budynku mieściła się poczta.
18
W 2001 roku Ośrodek Zdrowia przestał funkcjonować, od tamtej pory budynek stał
pusty. Gmina Ksawerów przejęła willę od Skarbu Państwa w 2007 r. W kwietniu 2008 r.
Rada Gminy Ksawerów podjęła uchwałę o przeznaczeniu budynku po byłej
przychodni lekarskiej w Ksawerowie na potrzeby Gminnego Domu Kultury.
19
Gmina starała się o dotację na przeprowadzenie gruntownej przebudowy willi.
Od lipca 2009 do początku 2012 roku w willi trwał remont. Obecnie w budynku
znajduje się Gminny Dom Kultury z Biblioteką.
20
a
Prześw
it
ta
Zło
Wspólna
Piaskowa
na
Miła
Sucha
Pomorsk
Wscho
dnia
kiej
Ogro
dnic
za
Kon
opn
ic
Nowotk
i
1
Handlowa
Parkow
a
Ogro
a
iowa
Modrzew
na
na
WOLA
Owocow
1 Maja
Zielona
Orkana
ka
yńs
Środowiskowy Dom Samopomocy w Ksawerowie
adz
Zar
Willa Hoffmana - Gminny Dom Kultury z Biblioteką
w Ksawerowie
Obelisk poświęcony pamięci 15 Puku Piechoty „Wilków”
owa
Północ
a
Północ
ska
Kosmow
skiej
Now
a
Top
olow
a
Sadow
a
H. Saw
ickiej
Muzyczn
a
Ksawerow
zna
Wiosenn
Orzechow
a
Wrzosowa
Skromna
Łódzka
nia
Zachod
Boc
Nowa
Cegieln
iana
ka
Łas
Widzews
ka
Mickiew
icza
Piękna
Nowa
w
Nowa
Nowa
Ludowa
Bema
Boczna
Nowa
dnikó
Y
ŻDŻAR
Getta
Sienkiew
icza
12
2.
Tymiankowa
Targow
a
wa
1.
Łączna
13
Bednarsk
a
Granito
WIDZEW
Łąkowa
GADKA
Świerk
iego
4
Słowack
a
3
2
NOWA
wa
Rzepakow
i
acjo
Ak
11
i
Nowotk
a
8
5
IA WOLA
KOLON YŃSKA
Z
ZARAD
Nowotk
ÓW
Boh. Ks
awerow
6
na
Szkolna
ataja owa
M. R
od
Obw
Spółdziel
cza
KSAWER
Spokoj
9
a
lna
10
Sola
Klonow
Po
Zacisze
7
rza
a
Żytnia
Zachodnia
Giełdowa
Szeroka
iuszk
i
Jęczmien
TEKLIN
Kośc
Górnicz
Mały Sk
ręt
A
ZYŃSK
ZARAD
15
la
mjr. Huba
Biała
16
14
17
S.P. im. dr Henryka Jordana i Gimnazjum
w Ksawerowie
4
Hala sportowa przy Gimnazjum w Ksawerowie
5
Parafia Matki Boskiej Częstochowskiej w Ksawerowie.
Tablica poświęcona pamięci ofiar więzień i obozów
koncentracyjnych oraz ocalałych parafian.
6
Wspólnota Sióstr Karmelitanek Dzieciątka Jezus
oraz Przedszkole Zgromadzenie Sióstr Karmelitanek
Dzieciątka Jezus w Ksawerowie
7
Cmentarz w Ksawerowie
12 Gminne Przedszkole w Widzewie
8
Ośrodek Charytatywny
13 Urząd Gminy Ksawerów
9
Zespół Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego w Widzewie
Tablica poświęcona Lotnikom Lwowskiego
Dywizjonu Myśliwskiego
14 S.P. im. Igora Sikiryckiego w Woli Zaradzyńskiej
wa
na
icz
an
Gr
Południo
3
Chmielna
15 Kompleksu boisk w Woli Zaradzyńskiej
10 Pałac Kindlera w Ksawerowie
16 OSP Wola Zaradzyńska
11. Krzyż upamiętniający stracenie przez Niemców dziesięciu
bezimiennych Polaków
17 Parafia Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy
w Woli Zaradzyńskiej
21
URZĄD GMINY KSAWERÓW
ul. Kościuszki 3h, 95-054 Ksawerów
e-mail: [email protected]
sekretariat: 42 213-80-50
www.gmina.ksawerow.com
www.ksawerow.bip.cc
GMINNY DOM KULTURY Z BIBLIOTEKĄ
W KSAWEROWIE
ul. Jana Pawła II nr 1, 95-054 Ksawerów
e-mail: [email protected]
tel. 42 207 23 16,
gsm: 606 48 00 73
22
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestująca w obszary wiejskie.
Projekt pn.: ”Nie dajmy zginąć poległym – historia, pamięć, edukacja.
Upamiętnienie wydarzeń poprzez posadowienie obelisku, przygotowanie publikacji i konkursu.” współfinansowany ze środków
Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER | Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013. | Instytucja Zarządzająca
Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013 – Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Realizator projektu
Gmina Ksawerów
Partnerzy
Gminny Dom Kultury
z Biblioteką
w Ksawerowie
PTTK
Oddział im. Kazimierza Staszewskiego
w Pabianicach
Muzeum
Miasta
Pabianic
Gmina Ksawerów