Pobierz - Sąd Apelacyjny

WYROK Z DNIA 4 CZERWCA 2009 R.,
I ACa 120/09
Dopuszczalne jest dochodzenie w procesie ustalenia płci transseksualisty
(art. 189 k.p.c.), zaś pozwanymi w sprawie powinni być rodzice powoda. Takie
prawomocne orzeczenie sądu wydane w ramach powództwa o ustalenie stanowi
podstawę do dokonania zmian w aktach stanu cywilnego.
art. 189 k.p.c., art. 23 k.c.
Sędzia SA Anna Pelc (przewodniczący)
Sędzia SA Grażyna Demko (sprawozdawca)
Sędzia SA Jan Sokulski
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w sprawie z powództwa Natalii W. przeciwko
Joannie W., Piotrowi W., przy udziale Prokuratora Apelacyjnego w Rzeszowie o ustalenie
zmiany płci, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 4 czerwca 2009 r. apelacji powódki,
pozwanego Piotra W. oraz Prokuratora Okręgowego w Tarnobrzegu od wyroku Sądu
Okręgowego w Tarnobrzegu z dnia 16 stycznia 2009 r.
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Tarnobrzegu do
ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania apelacyjnego.
U za sa dnienie
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 16 stycznia 2009 r. w sprawie z powództwa Natalii W.
przeciwko Joannie W. i Piotrowi W. oraz przy udziale Prokuratora Okręgowego
w Tarnobrzegu o ustalenie zmiany płci, Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu powództwo oddalił
i orzekł o kosztach procesu.
W uzasadnieniu rozstrzygnięcia ustalono, iż powódka Natalia W. jest kobietą.
Przebyła specjalistyczne terapie psychologiczne i hormonalne, które wpłynęły na jej
osobowość, wygląd zewnętrzny, poczucie płci, jako że czuje się ona mężczyzną, mimo iż
w dokumentach widnieje jako kobieta. Okoliczność ta wywołuje u niej poczucie życiowego
dyskomfortu.
W ocenie Sądu Okręgowego wątpliwym jest dopuszczalność powództwa o zmianę
płci w oparciu o art. 189 k.p.c. Wprawdzie Prokurator Okręgowy powoływał się na
orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dopuszczające prawne ustalenie
rzeczywistej płci, jednakże nie oznacza to obowiązku Sądu uwzględnienia powództwa,
zwłaszcza że powódka w toku procesu nie wykazywała inicjatywy dowodowej ponad dowody
zawnioskowane w pozwie, które zostały przez Sąd dopuszczone.
1
Zdaniem Sądu Okręgowego wynika z nich, iż powódka jest kobietą, a kwestia jej
samopoczucia, doświadczeń emocjonalnych, odczuwania zadowolenia z płci nie może
stanowić przedmiotu ustaleń prawnych w oparciu o art. 189 k.p.c.
Apelację od powyższego orzeczenia złożyła powódka, pozwany Piotr W. oraz
Prokurator Okręgowy w Tarnobrzegu.
Powódka Natalia W. domagała się jego zmiany poprzez uwzględnienie powództwa
w całości, ewentualnie uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji
do ponownego rozpoznania.
Zarzuciła przy tym;
1. naruszenie art. 189 k.p.c. przez błędną jego wykładnię,
2. naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. a to: - sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią
zebranego materiału dowodowego polegającą na przyjęciu, iż skoro kwestia zmiany
płci nie została uregulowana w prawie krajowym, to nie jest możliwym uzupełnienie
tej luki w prawie orzeczeniem sądowym w oparciu o art. 23 k.c. oraz art. 189 k.p.c., błędne przyjęcie, iż domaga się zmiany płci, w sytuacji gdy żądanie dotyczy ustalenia
płci zgodnie z własną tożsamością, - pominięcie, iż nastąpiły nieodwracalne zmiany
w jej psychice, co jednoznacznie wynika z dowodów z dokumentów,
3. naruszenie art. 213 § 2 k.p.c. przez nieuwzględnienie uznania powództwa,
4. zaniechanie przeprowadzenia z urzędu dowodu z opinii biegłego w celu ustalenia płci,
5. naruszenie art. 32 i art. 57 Konstytucji RP polegające na naruszeniu prawa do
decydowania o swoim życiu osobistym, w tym do wyrażenia przynależności do
określonej płci,
6. obrazę art. 23 k.c. i art. 24 k.c. przez nieuznanie, iż płeć stanowi element prawa stanu
człowieka i jako dobro osobiste podlega ochronie,
7. naruszenie art. 5 k.p.c. poprzez brak udzielenia potrzebnych wskazówek do
koniecznych czynności procesowych i skutków ich zaniedbań, w sytuacji działania
w sprawie bez fachowego pełnomocnika.
Równocześnie wniosła o dopuszczenie w postępowaniu apelacyjnym dowodu
z dokumentacji lekarskiej w celu wykazania przebycia zabiegu amputacji obu piersi oraz
opinii biegłych psychologa i psychiatry, co do tego czy przebyte przez nią terapie przyniosły
skutek w postaci przynależności do płci męskiej.
W uzasadnieniu apelacji podniosła, iż żądanie ustalenia, iż jest osobą płci męskiej nie
opiera się – wbrew temu co przyjął Sąd Okręgowy, wyłącznie na jej subiektywnym poczuciu
przynależności do tej płci, lecz na dokumentacji lekarskiej, która wprawdzie została
dopuszczona w poczet dowodów, lecz całkowicie pominięta przez Sąd orzekający.
Zdaniem skarżącej dopuszczalne jest sądowe ustalenie płci w zgodzie z własną
tożsamością, zaś art. 23 k.c. przyznaje ochronę prawną dobru osobistemu jakim jest płeć.
Brak pełnomocnika skutkował zaniechaniem wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii
biegłych, co jednak nie stało na przeszkodzie dopuszczeniu tego dowodu przez Sąd z urzędu
w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy.
Pozwany Piotr W. reprezentowany przez kuratora domagał się zmiany wyroku
poprzez uwzględnienie powództwa, ewentualnie jego uchylenia i przekazania sprawy Sądowi
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Zarzucił przy tym niezgodność ustaleń
2
faktycznych z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego polegającą na błędnym
przyjęciu, iż powódka jest kobietą, mimo iż przebyła zabiegi psychologiczne i hormonalne,
które wpłynęły na jej poczucie płci i wygląd zewnętrzny, co skutkowało wykluczeniem
możliwości zastosowania art. 23 k.c. oraz art. 189 k.p.c.
W uzasadnieniu apelacji podniósł, iż u powódki wystąpił transseksualizm, jako że
czuje się mężczyzną, mimo iż ciało wskazuje na to, iż jest kobietą. To nie w wyniku
stosowanych terapii powódka poczuła się mężczyzną, lecz stało się to za sprawą mózgu, który
decyduje o płci. Wytoczenie powództwa nie wynika jedynie z chęci powódki do zmiany płci,
lecz z istniejącego obiektywnie stanu faktycznego.
Z kolei Prokurator Okręgowy w Tarnobrzegu zarzucając naruszenie prawa polegające
na wykluczeniu możliwości zastosowania art. 189 k.p.c. i pominięciu art. 23 k.c. wniósł
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu wskazał, iż błędnym było stanowisko Sądu Okręgowego co do tego,
iż nie zachodziły podstawy do zastosowania w sprawie art. 189 k.p.c. w sytuacji, gdy już
w odpowiedzi na pozew powołał orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka nawiązującego do transseksualizmu i dopuszczającego
dochodzenie w procesie ustalenia płci transseksualisty.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku zdaje się wskazywać, iż zasadniczą przyczyną,
dla której powództwo zostało oddalone stanowił brak dopuszczalności dochodzenia
roszczenia w oparciu o art. 189 k.p.c. Dopiero jako dodatkową okoliczność przemawiającą za
brakiem podstaw do uwzględnienia żądania stanowił brak inicjatywy dowodowej ze strony
powódki.
Poglądu Sądu Okręgowego co do braku dopuszczalności dochodzenia w procesie
w trybie art. 189 k.p.c. ustalenia płci nie sposób podzielić, aczkolwiek zaznaczyć należy, iż
orzecznictwo sądowe przeszło w tym względzie znaczną zmianę, i już z tego względu
zaskarżony wyrok nie mógł się ostać.
Na wstępie odnieść się należy do kwestii transseksualizmu, jako że niniejsza sprawa
w istocie dotyczy ochrony praw transseksualisty.
Etiologia transseksualizmu pozostaje nieznana i nie znajduje odrębnego uregulowania
w polskim prawie.
Płeć człowieka stanowi dobro osobiste podlegające ochronie (art. 23 k.c.).
Ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.
Dz.U. z 2004 r. Nr 161 poz. 1688 z późn. zm.) w art. 1 wskazuje, iż reguluje ona sprawy
związane z rejestracją urodzeń, małżeństw, zgonów, a także innych zdarzeń mających wpływ
na stan cywilny osób. Akt stanu cywilnego stwierdza zaistnienie zdarzenia kreującego stan
cywilny i powodującego sporządzenie aktu urodzenia, zgonu lub zawarcia małżeństwa.
W sytuacji zaistnienia zdarzenia mającego wpływ na stan cywilny i powodującego pierwotną
niezgodność aktu stanu cywilnego z rzeczywistością może dojść do sprostowania aktu
w oparciu o art. 31 ustawy. Rejestracji stanu cywilnego osób dokonuje się w księgach stanu
cywilnego w formie aktu urodzenia, małżeństwa, zgonu.
3
W księgach stanu cywilnego dokonuje się także innych wpisów przewidzianych
w odrębnych przepisach (art. 2 ustawy).
Płeć człowieka jest postrzegana dwuaspektowo: jako zespół cech psychicznych
i fizycznych, z których obie są sobie równe. Określony fizjologicznie stopień rozwoju
człowieka i rozwój płciowy następujący dopiero z upływem czasu pozwalają na
uświadomienie sobie psychicznego komponentu własnej tożsamości płciowej. Dokonany
zapis w aktach stanu cywilnego oparty mógł być jedynie na obserwacji cech fizycznych.
Z upływem czasu cechy psychiczne w wyniku leczenia hormonalnego a nawet zabiegu
korekcyjnego mogą doprowadzić do ujawnienia innych cech, skutkiem czego pierwotny zapis
dotyczący płci okazać się może wadliwy.
O ile początkowo sądy i również Sąd Najwyższy prezentowały stanowisko co do tego,
iż częściowa zmiana cech płciowych transseksualisty w wyniku trwającej terapii hormonalnej
oraz przeprowadzonego zabiegu chirurgicznego nie daje podstaw do sprostowania w akcie
urodzenia wpisu określającego płeć (patrz; uchwały SN z 8 maja 1992 r. III CZP 40/92, Lex
nr 162225 i z dnia 22 czerwca 1989 r. III CZP 37/89 – zasada prawna, OSNC 1989/12/188,
oraz glosa do uchwały SN z 22 czerwca 1989 r., Zbigniew Radwański, OSP 1991/2/35,
Marian Filar PiP 1990/10/116, Jerzy Pisuliński PiP 1991/6/112 oraz C. Gromadzki PS
1997/10/61/, to już w uchwale z 22 września 1995 r. III CZP 118/95, patrz: OSNC 1996/1/7
oraz glosa do tejże uchwały, Jerzy Ignatowicz, OSP 1996/4/78), Sąd Najwyższy przyjął, iż
dopuszczalne jest dochodzenie w procesie ustalenia płci transseksualisty (art. 189 k.p.c.), zaś
pozwanymi w sprawie powinni być rodzice powoda.
Takie prawomocne orzeczenie sądu wydane w ramach powództwa o ustalenie stanowi
podstawę do dokonania zmian w aktach stanu cywilnego (patrz: postanowienia SN z 22 marca
1991 r. III CRN 28/91, Lex nr 9053, również wyrok SA w Katowicach z 30 kwietnia 2004 r.
I ACa 276/04, OSA 2004/10/31, Marek Safjan glosa do postanowienia SN z dnia 22 marca
1991 r. III CRN 28/91, PS 1993/2/78, Karol Rozental „O zmianie płci metrykalnej do lege
ferenda”, PiP 19991/10/64).
Kwestią transseksualizmu i ochroną prawa transseksualistów do zmiany
przynależności do określonej płci przez Konwencję Ochrony Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności zajmował się również Europejski Trybunał Praw Człowieka.
Trybunał początkowo z dużym dystansem podchodził do kwestii transseksualizmu
a pierwszą sprawą, w której się z nią zmierzył była sprawa Ress przeciwko Zjednoczone
Królestwo (wyrok nr 31-32/1997/815-816/1018-1019 z 30 lipca 1998 r.). Trybunał stanął na
stanowisku, iż z uwagi na szczególny charakter tej kwestii – jej regulacja należy do marginesu
swobody państw i nie można zmuszać państwa do wydawania aktu prawnego i stworzenia
pozytywnej dopuszczalności zmiany płci. Zwrócił również uwagę na konieczność zachowania
równowagi między prawem transseksualisty, a prawem innych podmiotów do znajomości
prawdziwych akt stanu cywilnego i zaufania do nich.
Jednakże z czasem – uwzględniając stabilną międzynarodową tendencję do akceptacji
transseksualistów i umożliwienie im prawnej zmiany płci, Trybunał odstąpił od stanowiska ze
sprawy Ress. Do przełomu doszło w sprawie Christine Goodwin przeciwko Zjednoczone
Królestwo (wyrok nr 28957 z 11 lipca 2002 r.), w której Trybunał odstąpił od ustalonej linii
orzeczniczej w sprawie zmiany płci, uznając iż art. 8 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności nakłada na państwo pozytywny obowiązek umożliwienia zmiany
4
wpisu o przynależności do określonej płci transseksualiście, który przejdzie chirurgiczny
zabieg zmiany płci. Zabieg chirurgiczny zmiany płci skutkuje zaistnieniem niezgodności
między pożądaną płcią, a ujawnioną w aktach prawnych i nie może być traktowany jako
nieistotna konsekwencja formalizmu akt stanu cywilnego.
W kolejnej sprawie Grant przeciwko Zjednoczone Królestwo – wyrok nr 32570/03
z 23 maja 2006 r., Trybunał stwierdził, iż od momentu wydania orzeczenia w sprawie
Goodwin (wyrok nr 28957/95 z 11 lipca 2002 r.) regulacje prawa wewnętrznego naruszające
prawo do życia prywatnego transseksualisty są sprzeczne z Konwencją. Państwa zatem mają
umożliwić prawną możliwość zmiany płci transseksualistom, którzy przeszli stosowny zabieg
chirurgiczny (patrz: Europejski Przegląd Sądowy 2009, Nr 5, Konrad Osajda „Orzecznictwo
ETPC z dotyczące transseksualizmu”).
Skoro dopuszczalna jest sądowa droga do ustalenia płci transseksualisty, rozważyć
należało, czy zgromadzony materiał dowodowy stanowił wystarczającą podstawę do
uwzględnienia żądania i zmiany rozstrzygnięcia w wyniku postępowania apelacyjnego, które
jest wprawdzie postępowaniem odwoławczym i kontrolnym, ale zachowuje charakter
postępowania rozpoznawczego. Sąd drugiej instancji ma zatem pełną swobodę jurysdykcyjną,
ograniczoną jedynie granicami zaskarżenia.
Powódka Natalia W. załączonymi do pozwu dowodami z dokumentów prywatnych
wykazywała, iż przechodziła terapię psychologiczną i psychiatryczną oraz poddała się
chirurgicznemu zabiegowi amputacji piersi, co nastąpiło już w toku postępowania
apelacyjnego. Nie zostało jednak jednoznacznie przez powódkę wykazane, iż zespół cech
psychicznych zdecydował o przynależności do innej płci – przybrał bowiem cechy
dominujące.
Z załączonych wyników badań genetycznych wynika, iż stwierdzony u niej zespół
chromosomów odpowiada płci kobiety.
Wprawdzie niezmienialna przez żaden zabieg medyczny płeć chromosomalna nie
może samodzielnie decydować o prawnej przynależności osobnika do danej płci, jednakże
konieczne jest stwierdzenie, czy istotnie przebyte terapie skutkowały u powódki poczuciem
przynależności do innej płci, co wymaga wiedzy lekarskiej.
Dokumentacja medyczna wskazuje, iż powódka terapię psychologiczną
i psychiatryczną rozpoczęła w 2007 r., zatem stosunkowo niedawno. Jak słusznie zauważył
Sąd Okręgowy w uzasadnieniu orzeczenia – ustalenie, iż powódka w istocie jest osobą innej
płci, nie może być wynikiem jej poczucia o przynależności do płci innej, aniżeli stwierdzona
została w aktach stanu cywilnego, lecz musi być poprzedzone oceną medyczną. Płeć
człowieka jest bowiem determinowana przez wiele czynników i koniecznym się staje
zasięgnięcie opinii specjalistów w celu ustalenia czy, a jeśli tak, to jakie względy przemawiają
za stwierdzeniem męskiej płci powódki. Rozstrzygnięcie prawne musi zostać poprzedzone
rozważaniami na płaszczyźnie medycznej.
Dowód z opinii biegłych został wskazany dopiero w apelacji. Powódka w toku
procesu z takim wnioskiem dowodowym nie występowała i trudno przyjąć, aby zachodziły
podstawy do jego dopuszczenia przez sąd z urzędu. Przyznać jednak należy powódce rację co
do tego, iż winna zostać precyzyjnie pouczona o skutkach braku inicjatywy dowodowej, bądź
o celowości przybrania pełnomocnika. Zapis protokołu rozprawy z dnia 16 stycznia 2009 r.
pozwala na wyprowadzenie wniosku o podjęciu przez Sąd Okręgowy działań w zakresie
5
pouczenia powódki o treści art. 6 k.c., lecz ma ono ogólnikowy charakter i nie stwarza
podstaw do przyjęcia, iż sformułowanie: „pouczono o zasadach postępowania dowodowego”
zostało przez nią należycie zrozumiane.
Sąd nie może w sprawie o ustalenie płci poprzestać na uznaniu powództwa z uwagi na
charakter sprawy, a jej szczególne okoliczności w ocenie Sądu Apelacyjnego nie uzasadniają
dopuszczenia dowodu z opinii biegłych w postępowaniu apelacyjnym.
Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej rozważania należało stwierdzić, iż Sąd
pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy, co skutkowało uchyleniem zaskarżonego
wyroku na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. i przekazaniem sprawy Sądowi Okręgowemu
w Tarnobrzegu do ponownego rozpoznania.
Koniecznym będzie przy jej ponownym rozpoznaniu sięgnięcie do opinii biegłych
(psychiatra, seksuolog, psycholog), wszechstronne rozważenie okoliczności sprawy,
uwzględnienie aktualnego orzecznictwa sądowego i dopiero wówczas wydanie orzeczenia.
6