Klimat społeczny polskiego zakładu poprawczego

Transkrypt

Aneta Skuza 1
KLIMAT SPOŁECZNY POLSKIEGO
ZAKŁADU POPRAWCZEGO.
PEDAGOGICZNA ANALIZA CZYNNIKÓW KREUJĄCYCH
Streszczenie
Artykuł poświęcony jest zagadnieniom dotyczącym klimatu społecznego specyficznej instytucji, jaką jest zakład poprawczy. Prezentowane są w nim wyniki badań
przeprowadzonych w dziewięciu zakładach poprawczych, które obrazują elementy budujące klimat społeczny tych instytucji, jak również wskazują na związki pomiędzy
cechami wychowawców i wychowanków badanych zakładów, ich doświadczeniem, aktywnością i poszczególnymi wymiarami panującego w nich klimatu społecznego.
Social Climate at the Polish Juvenile Detention Center:
Pedagogical Analysis of Creative Factors
Abstract
The paper deals with the issues of the social climate at a very distinctive institution,
which is the juvenile detention center. We discuss the results of the study carried out in
nine such institutions. They seize elements which build up social climate at the center
and show the relations between the profiles of educators and pupils at detention centers
under study and their experience, activity and specific dimensions of the social climate
in those institutions.
Resocjalizacja jest procesem, którego nie spowoduje się wyłącznie drogą izolacji i towarzyszącej jej represji oraz poprzez wygasza1 Dr
Aneta Skuza jest adiunktem Wyższej Szkoły Biznesu i Przedsiębiorczości
w Ostrowcu Świętokrzyskim. Adres e-mail: [email protected]
146
Aneta Skuza
nie u jednostek wykolejonych uzewnętrznionych zachowań 2, lecz jest
to możliwe poprzez — jak zauważa M. Konopczyński — „rozwój
strukturalnych czynników poznawczych i twórczych (…) ich potencjałów, kompetencji i umiejętności, a w konsekwencji nowych parametrów ich tożsamości indywidualnej i społecznej” 3. Zatem celem
resocjalizacji — jak stwierdza L. Pytka 4 jest ukształtowanie u jednostek wykolejonych cech osobowości zdrowej, głównie tych, które
wiążą się z postrzeganiem siebie i innych ludzi, a także ustosunkowań względem nich wraz z innymi cechami pozwalającymi odróżnić środki od celów. Jednocześnie, aby dobrać odpowiednie metody
i środki oddziaływania resocjalizującego wychowawca powinien znać:
rodzaj, stopień nasilenia oraz źródła destruktywnych zachowań jednostki, przyczyny nieprzystosowania społecznego, a także czynnik, na
którym można oprzeć proces resocjalizacji, tkwiący zarówno w jednostce jak i w jej środowisku. To rozpoznanie określa się mianem
diagnozy 5.
Jednak diagnoza resocjalizacyjna odnosi się nie tylko do badania różnorodnych aspektów funkcjonowania społecznego jednostki,
ale także do rozpoznania cech otoczenia społecznego, w którym ona
funkcjonuje 6, ponieważ fizyczna współobecność jednostek wytwarza
zjawiska, które wymagają odrębnego oraz skrupulatnego zbadania —
niezależnie (w pewnych granicach) od tego, co ważnego o tych jednostkach wiemy 7.
Diagnozę środowiska wychowawczego instytucji resocjalizacyjnej można ująć w kategoriach oceny jej klimatu społecznego, który
ze względu na wagę relacji społecznych jako mechanizmu transmisji treści wychowania ma największe znaczenie w wyznaczaniu efek2 Por. W. Ambrozik, O konieczności udziału społeczeństwa w procesie resocjalizacji
przestępców. W: L. Pytka, B. M. Nowak (red.), Problemy współczesnej resocjalizacji,
Pedagogium, Warszawa 2010, s. 38.
3 M. Konopczyński, Teoretyczne podstawy metodyki kulturotechnicznych oddziaływań
resocjalizacyjnych wobec nieletnich, Warszawa 2006, s. 111–112.
4 Por. L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, APS, Warszawa 2000, s. 324.
5 Por. S. Górski, Metodyka resocjalizacji, IWZZ, Warszawa 1985, s. 121–122.
6 Por. L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, s. 174.
7 Por. J. Szacki, Słowo wstępne. W: E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, Aletheia, Warszawa 2008, s. 14.
147
tywności jej funkcjonowania 8. Trzeba jednak podkreślić, iż klimat
społeczny jest ważnym, choć nie jedynym czynnikiem warunkującym
efektywność procesu wychowania. Stanowi on „soczewkę” skupiającą
wpływy różnorodnych czynników warunkujących skuteczność realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczych zakładanych przez aksjologię
pedagogiczną, można wręcz powiedzieć, iż efektywność resocjalizacji zależy właśnie od specyficznej atmosfery wychowawczej — klimatu społecznego instytucji resocjalizujących. Zatem jego kształtowanie powinno być jednym z głównych celów działalności resocjalizacyjnej 9.
Dla R. Mossa oraz A. Halpina 10 klimat społeczny jest swoistą
osobowością instytucji. Uważają oni, iż analogicznie do osobowości
człowieka każda instytucja w trakcie swojego rozwoju tworzy własną,
niepowtarzalną „osobowość organizacyjną” składającą się z różnorodnych zachowań jej uczestników.
Natomiast zdaniem L. Pytki 11 klimat społeczny stanowi zbiór
subiektywnie postrzeganych przez wychowanków oraz wychowawców
charakterystycznych cech, sytuacji, zdarzeń, które są względnie trwałymi skutkami jego funkcjonowania w obrębie wykreowanego systemu
organizacyjnego i pedagogicznego, kształtujący motywacje oraz zachowania jednostek i grup społecznych danej instytucji. Członkowie
tej instytucji wierzą, że on na prawdę on istnieje.
Tak rozumiane pojęcie klimatu społecznego pozwala na wyłonienie dwóch jego ważnych aspektów. Po pierwsze, zwraca uwagę
na działania oraz zachowanie jednostki, członka danej zbiorowości
instytucjonalnej, a po drugie, zwraca uwagę na działanie całej instytucji, jako swoistego „systemu” wpływającego na zachowania osób
przez stwarzanie sprzyjającego lub niesprzyjającego klimatu społecznego. A to implikuje postulat, aby w badaniach pedagogicznych dokonywać rozpoznania „osobowości społecznej” środowiska, w którym
przebiega proces wychowania, a co można nazwać badaniem klimatu społecznego oraz jego psychospołecznych i organizacyjnych korelatów.
8 Por.
E. Wysocka, Diagnoza w resocjalizacji, PWN, Warszawa 2009, s. 296.
L. Pytka, tamże, s. 175.
10 Por. L. Pytka, tamże.
9 Por.
148
Aneta Skuza
Zamiennie z pojęciem klimat społeczny w literaturze przedmiotu
używa się terminu „atmosfera wychowawcza” 12, która panuje w danej
placówce resocjalizacyjnej. To pojęcie, choć mało precyzyjne, zwraca
uwagę na dwa ważne czynniki, które brane są pod uwagę przy pomiarze klimatu społecznego. Chodzi bowiem o to, iż „atmosfera” jaka
panuje w placówce zależy od relacji interpersonalnych, jakie zachodzą
pomiędzy wychowankami a kadrą pedagogiczną, zatem zależy od zachowania się osób względem siebie. Relacje, jakie zachodzą pomiędzy
wychowankami a wychowawcami zakładają istnienie więzi osobowych
i emocjonalnych we wzajemnych odniesieniach interakcyjnych. Relacje osobowe zawsze są dwustronne, czyli przedmiot relacji, w tym
przypadku wychowanek, może odpowiedzieć wzajemnością. Klimat,
jaki towarzyszy wychowaniu jest zależny od charakteru relacji osobowych. Dlatego można wysunąć wniosek, że to nie instytucje tworzą
klimat społeczny, tworzą go osoby 13.
Najważniejsze elementy składowe (wymiary) klimatu społecznego stanowią: stosunki interpersonalne w obrębie instytucji, nastawienie kadry pedagogicznej na zaspokojenie potrzeb i aspiracji wychowanków oraz porządek organizacyjny, wyrażający się
w strukturalnych i funkcjonalnych aspektach funkcjonowania instytucji.
Takiej systematycznej analizy oraz opisu funkcji psycho-społecznych różnych środowisk, w tym instytucji resocjalizujących dokonał
twórca „Correctionel Institution Environment Scale” („Skala klimatu
społecznego”) R. H. Moss 14 oraz jego współpracownicy: M. Gerst 15,
E. Wenk 16, B. Humphrey 17. Badania z zakresu kryminologii nad kli-
12 Zob. Z. Dąbrowski (red.), Wprowadzenie do metodyki opieki i wychowania w domu
dziecka, Warszawa 1985, s. 207.
13 Por. S. Sobczak, Klimat społeczny instytucji resocjalizujących, „Pedagogika społeczna”, nr 3/2007, s. 133–134.
14 Zob. R. H. Moss, Correctional Institutions Environment Scale, California, Social
Ecology Laboratory, 1973.
15 Zob. M. Gest, R. H. Moss, The social ecology of university student residences,
„Journal of Educational Psychology”, nr 63/1972, s. 513–525.
16 Zob. E. Wenk, R. H. Moss, Social climates in prisons, „Journal of Research in
Crime and Delinquency”, nr 9/1972, s. 134–148.
17 B. Humphrey, R. H. Moss, Group Environment Scale, California, Social Ecology
Laboratory, 1972.
149
matem społecznym instytucji prowadzili również C. F. Jesness 18 oraz
M. Capul 19.
Skala klimatu społecznego R. H. Mossa stanowi narzędzie badawcze uważane za stabilne w czasie, rzetelne, wiarygodne. Jego dodatkową zaletą jest umożliwienie porównania międzykulturowego. Zostało
ono uwiarygodnione przez pracowników naukowych Jugosławii, Stanów Zjednoczonych, Kanady 20, jak również Polski.
Diagnoza klimatu społecznego polskiego zakładu poprawczego
Celem przeprowadzonych badań było określenie typu klimatu
społecznego w zakładzie poprawczym w Polsce. W badaniach uwzględniono także grupę czynników mogących kształtować klimat społeczny
przebadanych zakładów poprawczych, a koncentrujących się na subiektywnej ocenie pobytu nieletniego w zakładzie poprawczym oraz
na opisie profesjonalizmu kadry pedagogicznej.
W pierwszym przypadku szczegółowej analizie, w odniesieniu
do III wymiarów klimatu społecznego, poddane zostały cechy społeczno-demograficzne, a także biograficzne wychowanków, poziom
ich zaangażowania w dotychczasowy proces resocjalizacji oraz nabyte doświadczenia, zmiany jakie wychowankowie planują dokonać
po opuszczeniu zakładu poprawczego, formułowane przez nieletnich
oceny warunków i poziomu pracy zakładów poprawczych. Druga grupa czynników mogących kreować obraz klimatu społecznego polskiego zakładu poprawczego określona została jako profesjonalizm kadry pedagogicznej. I tutaj przedmiotem analiz były przede wszystkim
ich cechy osobowe oraz biograficzne, zainteresowania, wykształcenie
i kompetencje zawodowe, samoocena własnych kompetencji i poziomu pracy.
18 Zob. C. F. Jesness, The Fricot Ranch school study: an analysis of a training school
experience, Fricot progress report No. 3, California Youth Authority, Division of Research, 1962.
19 Zob. M. Capul, Les groupes reeducatifs, Presses Universitaires de France, Paris 1969.
20 Por. R. Menard, M. LeBlanc, Le climat social dans les institutions pour jeunes
délinquents, „Criminologie”, vol. 11, nr 1/1978, s. 9.
150
Aneta Skuza
Badania zrealizowane zostały przy użyciu Skali klimatu społecznego R. H. Mossa, która uzupełniona została autorskimi
kwestionariuszami ankiet dla wychowanków, jak i wychowawców.
Badania prowadzone były od IX 2008 r. do VI 2009 r. w 9 zakładach poprawczych (o charakterze otwartym, półotwartym oraz
o wzmożonym nadzorze wychowawczym) na terenie Polski, w tym
w 2 przeznaczonych dla dziewcząt i 7 dla chłopców. Łącznie w badaniach uczestniczyło 359 nieletnich, jednak większość stanowili chłopcy — wychowankowie (314) — aż 87,4% badanej populacji, przebadanych dziewcząt — wychowanek — jest zaledwie 45 (12,5% ankietowanych). W związku z dysproporcją płci badanych warto zauważyć, iż instytucji dla wykonania orzeczonego wobec nieletniej
środka poprawczego — w okresie realizacji badań — w Polsce było zaledwie 3, z małą liczbą miejsc, a zgodę dyrekcji na przeprowadzenie prezentowanych badań uzyskano tylko w Schronisku dla
Nieletnich i w Zakładzie Poprawczym w Koronowie oraz w Schronisku dla Nieletnich i w Zakładzie Poprawczym w Warszawie-Falenicy.
W badaniach uczestniczyło także 100 pracowników pedagogicznych zakładów poprawczych w Polsce. Przede wszystkim są to wychowawcy pracujący w internacie, bądź kierownicy internatu. 65%
populacji stanowią mężczyzni — 35% kobiety.
Stosunki interpersonalne. Przy użyciu Skali Klimatu Społecznego R. H. Mossa badano stosunki interpersonalne — relacje —
zachodzące pomiędzy nieletnimi, a kadrą pedagogiczną zakładu poprawczego. Wszyscy oni odgrywają role, zajmują różnorodne pozycje, stanowią różne kategorie społeczne i należą do różnych grup.
Te wyodrębnione stosunki międzyludzkie określić można stosunkami społecznymi, zwłaszcza wtedy, gdy wchodzą one w orbitę wpływu jakiegoś systemu społecznego dając wyraz uczestnictwu pewnych
ludzi w procesie interakcji społecznie uregulowanym, w tym przypadku w procesie wychowania korekcyjnego. Ponadto, w takim środowisku występować będą, wzajemnie się ścierając, stosunki społeczne mające swe źródło w różnych warstwach społecznych, co
w efekcie prowadzi do współuczestnictwa tych podmiotów w realizacji pewnych wspólnych im wartości społecznych. A ta „wspólność”,
to efekt uczestniczenia podmiotów w żmudnym procesie kształto-
151
Tabela 1. Badane zakłady poprawcze
Młodzieżowy Ośrodek Adaptacji Społecznej
w Studzieńcu
w Koszalinie
w Szubinie
Zakład Poprawczy w Ostrowcu Św.
Zakład Poprawczy w Barczewie
Zakład Poprawczy i Schronisko dla Nieletnich
w Koronowie
Zakład Poprawczy i Schronisko dla Nieletnich
Warszawa-Falenica
Zakład Poprawczy w Raciborzu
Zakład Poprawczy w Trzemesznie
Razem
Wychowankowie
Kadra
pedagogiczna
83
10
44
10
47
64
18
12
10
10
27
11
18
41
17
14
10
13
359
100
wania osobowości przy założeniu obopólnej akceptacji tego uczestnictwa 21.
Poniższy wykres prezentuje zestawienie średnich arytmetycznych
wyników uzyskanych dla I dymensji klimatu społecznego przez wychowanków oraz wychowawców w przebadanych zakładach poprawczych
w Polsce.
Różnice w średnich arytmetycznych uzyskane dla wymiaru
I świadczą o niedostatecznym koncentrowaniu się na kształtowaniu
poprawnych stosunków interpersonalnych pomiędzy wychowankami
a wychowawcami. Jednocześnie wyniki pokazują, że ta ocena jest bardziej optymistyczna w przypadku wychowawców, co oznacza, iż deklarują oni zwracanie uwagi na jakość tych stosunków, na kształtowanie ich przyjaznych, pozytywnych form. Daje im to zapewne możliwość utrzymania większej kontroli nad wychowankami, a tym samym
utrzymania porządku i dyscypliny w zakładzie poprawczym. Zwracanie uwagi na jakość tych stosunków może wynikać ze świadomości, że
tak należy postępować, że inne formy zachowań są nie do przyjęcia.
21 Por.
P. Frąckowiak, Kierunki rozwoju resocjalizacji w polskich zakładach dla nieletnich, PTP, Poznań–Środa Wielkopolska 2006, s. 165.
Aneta Skuza
152
Wykres 1. Zestawienie średnich arytmetycznych wyników uzyskanych dla wymiaru
Stosunki interpersonalne 22 przez wychowanków i kadrę pedagogiczną
10
9
stounki interpresonalne
8
7
6
5
4
3
2
wychowankowie
wychowawcy
grupa
Średnia
Śr.±Odch.stand.
Min-Max
W przypadku wychowanków można wysnuć wniosek, że brak jest
w nich chęci do zmiany własnej postawy i zachowania — nisko oceniają
własne zaangażowanie w realizację celów wychowawczych — nie dyskutują otwarcie, nie mówią swobodnie o swoich sprawach osobistych,
uczuciach, gdy potrzebują pomocy nie zawsze zwracają się z prośbą
do wychowawców.
Rozwój osobisty. W każdym społeczeństwie istnieje pewien system zasad i norm społecznych będący podstawą oceny pewnych zachowań jako prawidłowych bądź dewiacyjnych. Normy mogą mieć charakter endo- bądź egzogenny. Te pierwsze sprowadzają się do wewnętrznego, subiektywnego przekonania jednostki o słuszności zachowań,
natomiast w drugim przypadku są wyznaczane zbiorem nakazów oraz
zakazów formułowanych pod postacią norm obyczajowych, etycznych,
22 Na
wymiar „Stosunki interpersonalne” składają się następujące podskale: Zaangażowanie, Podtrzymywanie, Ekspresja.
153
Rozwój osobisty 23 przez wychowanków i kadrę pedagogiczną
10
9
8
rozwój osobisty
7
6
5
4
3
2
wychowankowie
wychowawcy
grupa
Średnia
Śr.±Odch.stand.
Min-Max
prawnych. Dla społeczeństwa ważne są te drugie, ponieważ stanowią
kryterium społecznej oceny i kwalifikowania zachowania.
Jeśli ta ocena wypadnie negatywnie, możliwe jest umieszczenie
jednostki w różnorodnych placówkach, których zadaniem jest korekta
jej cech osobowościowych. Podstawą funkcjonowania tego typu placówek — w tym i zakładów poprawczych — jest przekonanie, że właściwości osobowe człowieka wykazują mniejszą lub większą plastyczność
w ciągu całego życia, zwłaszcza w okresie dojrzewania człowieka.
Jak twierdzi R. H. Moss 24 — analiza warunków instytucjonalnych, w których następuje rozwój wychowanka, ma miejsce na trzech
płaszczyznach, z których pierwszą jest poczucie autonomii związane
z poziomem samodzielności w codziennym postępowaniu, który ma
stopniowo rosnąć w trakcie procesu wychowawczego. A temu celowi
23 Wymiar ten tworzą podskale: Autonomia, Orientacja praktyczna, Orientacja na
problemy osobiste.
24 Por. L. Pytka, tamże, s. 180.
154
Aneta Skuza
służy kształtowanie umiejętności prawidłowego funkcjonowania społecznego oraz pomoc wychowankom w rozwiązywaniu ich osobistych
problemów. Jednocześnie, w przypadku zakładów poprawczych jest
to bardzo utrudnione ze względu na konieczność prowadzenia procesu uspołecznienia w warunkach mniejszej lub większej izolacji od
społeczeństwa, co, jak twierdzi H. Machel 25 jest sprzeczne z zasadą normalności, która nakazuje poszukiwanie współpracy ze środowiskiem pozazakładowym przy jednoczesnym respektowaniu celów
ochronnych spełnianych przez zakład.
Największe rozbieżności powstały w ocenie dotyczącej wymiaru II: „Rozwój osobisty”. W opinii wychowanków, wychowawcy w małym stopniu skupiają się na problemach osobistych swoich podopiecznych, nie rozwijane są zatem u nich takie cechy jak: samokontrola,
samoocena, odporność emocjonalna. Nie przywiązuje się też uwagi
do kształtowania wśród nieletnich poczucia niezależności, czy samodzielności w podejmowaniu decyzji. Zaniedbuje się sferę budowania
przyszłego życia, nie rozbudza się motywacji do nauki i przyswajania
pożądanych społecznie norm zachowania. Można zatem powiedzieć,
iż zaniedbuje się te procedury wychowawcze, które prowadzą do efektywnego rozwoju osobistego.
System organizacyjny. R. H. Moss 26 uważa, że wpływ struktury
organizacyjnej placówki na panujący w nim klimat można określić poprzez zdiagnozowanie tworzących go elementów. Dlatego zgrupowano je w trzy kategorie opisujące III dymensje Skali Klimatu Społecznego. Pierwsza z nich — Porządek i organizacja — daje możliwość
oszacowania skłonności wychowawców do przestrzegania zewnętrznych przejawów ładu i porządku, a także dyscypliny wewnątrzinstytucjonalnej. Druga — Jasność celów, regulaminów, zadań — określa
stopień znajomości zrozumienia przez wychowawców i wychowanków
formalnych wymagań stawianych przez instytucję. Trzecia — Kontrola wychowawcza — dostarcza informacji o poziomie skłonności wychowawców do spełniania funkcji kontrolno-opiekuńczych w procesie
wychowania.
25 Por. H. Machel, Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Arche, Gdańsk
2003, s. 53.
155
System organizacyjny 27 przez wychowanków i kadrę pedagogiczną
10
9
system organizacyjny
8
7
6
5
4
3
2
wychowankowie
wychowawcy
grupa
Średnia
Śr.±Odch.stand.
Min-Max
Układ wyników uzyskany dla III wymiaru „System organizacyjny”
również nie świadczy na korzyść klimatu społecznego. To oznacza, iż
wychowankowie muszą bezwzględnie dostosowywać się do wymogów,
które w procesie resocjalizacji mają znaczenie najmniejsze, natomiast
w założeniach i kontroli funkcjonowania placówki podstawowe. Kadra
pedagogiczna ukierunkowana jest zatem na przestrzeganie dyscypliny
i porządku organizacyjnego w zakładzie poprawczym, a element ten
w istotny sposób obniża jakość klimatu społecznego instytucji.
Analiza zasadniczych kierunków („Stosunki interpersonalne”,
„Rozwój osobisty”, „System organizacyjny”) w klimacie społecznym
polskiego zakładu poprawczego wskazuje na niekorzystne tendencje
w organizowaniu środowiska wychowawczego pomimo, iż największą
wagę kładzie się na kształtowanie poprawnych, przyjaznych stosunków
interpersonalnych, o czym świadczą najmniejsze rozbieżności w ocenie
27 Wymiar
ten tworzą podskale: Porządek i organizacja, Jasność celów, regulaminów, Kontrola wychowawcza.
Aneta Skuza
156
Tabela 2. Zestawienie średnich arytmetycznych wyników uzyskanych przez
wychowawców i kadrę pedagogiczną w zakresie III wymiarów klimatu społecznego
Średnia
Stosunki interpersonalne
Rozwój osobisty
System organizacyjny
Wychowankowie
Kadra
pedagogiczna
5,65
5,40
5,73
6,98
7,62
7,61
T-test
−8,75
−16,38
−13,90
Poziom
istotności
0,00
0,00
0,00
uzyskane dla tego wymiaru przez wychowanków oraz wychowawców.
Jednak bardzo duży nacisk kładzie się na przestrzeganie zewnętrznej
dyscypliny i rygorów regulaminowych oraz zupełnie zaniedbuje się te
elementy klimatu, które składają się na wytwarzanie terapeutycznego
środowiska społeczności instytucjonalnej (autonomię wychowanków
oraz swobodę ekspresji). W związku z tym, dominujący klimat społeczny w polskim zakładzie poprawczym można nazwać kontrolująco-restrykcyjnym.
Należy dodać, iż ocena klimatu społecznego dokonana przez kadrę pedagogiczną jest bardziej optymistyczna niż ta dokonana przez
wychowanków. Może to świadczyć o tym, że obydwie grupy osób dokonujących tej oceny posiadają odmienne sposoby widzenia świata
oraz samych siebie, wynikające z przypisanych im pozycji oraz pełnionych ról społecznych w systemie organizacyjnym zakładu poprawczego — ta sama obiektywna rzeczywistość społeczna w oczach różnych
osób nabiera „odmiennego kolorytu emocjonalnego” kreującego klimat stosunków międzyludzkich w danej społeczności 28.
Czynniki kreujące klimat społeczny polskiego zakładu poprawczego
W badaniach uwzględniono dwie podstawowe grupy czynników
mogących kształtować klimat społeczny przebadanych zakładów poprawczych; koncentrujące się na subiektywnej ocenie pobytu nieletniego w zakładzie poprawczym oraz na opisie profesjonalizmu kadry
pedagogicznej.
28 Por.
L. Pytka, tamże, s. 111.
157
W pierwszym przypadku szczegółowej analizie poddane zostały
cechy społeczno-demograficzne, a także biograficzne wychowanków,
poziom ich zaangażowania w dotychczasowy proces resocjalizacji oraz
nabyte doświadczenia, zmiany jakie wychowankowie planują dokonać
po opuszczeniu zakładu poprawczego, formułowane przez nieletnich
oceny co do warunków i poziomu pracy zakładów poprawczych.
I tak, w przypadku wychowanków tym, co kreuje klimat społeczny
instytucji jest niewątpliwie subiektywna ocena ich pobytu w zakładzie
poprawczym.
Wyniki pokazują, że jeśli nieletni zamierzają dokonać pozytywnych zmian w swoim życiu po opuszczeniu placówki („Tak” — 51%),
to swoją postawą wpływają na kształtowanie się wymiarów: „Stosunki
interpersonalne” oraz „Rozwój osobisty”, w odróżnieniu od wychowanków, którzy takich zmian nie deklarują („Nie” — 13,9%). Wynika
z tego, że osoby, które deklarują chęć tych zmian bardziej angażują
się w codzienną realizację zadań proponowanych przez wychowawców, jak i tych stanowiących zakres ich obowiązków; silniej ulegają
zachętom i swobodniej wyrażają swoje uczucia wobec wychowanków
oraz wychowawców. Jednocześnie wyżej oceniają własny stopień samodzielności w codziennym postępowaniu, mówią swobodnie o swoich sprawach osobistych, uczuciach. Mają większą motywację do nauki,
zdobywania zawodu oraz kształtowania swojej przyszłej wizji życia.
Tabela 3. Zmiany w zachowaniu nieletnich a kształtowanie się wymiarów
klimatu społecznego
Średnia
Rozwój osobisty
Tak
Nie
5,81
5,51
5,84
5,18
5,02
5,67
T-test
p — poziom
istotności
2,86
2,43
0,87
0,00
0,01
0,38
W odniesieniu do wszystkich wymiarów klimatu społecznego,
średnie wartości osób, które pozytywnie odbierają swój pobyt w zakładzie poprawczym są istotnie wyższe od osób, które odbierają ten
pobyt negatywnie. Zatem wychowankowie, dla których czas spędzony
Aneta Skuza
158
Tabela 4. Pobyt w zakładzie poprawczym a kształtowanie się wymiarów
klimatu społecznego
Średnia
Pozytywnie
Negatywnie
5,90
5,58
5,98
5,51
5,29
5,61
Rozwój osobisty
T-test
p — poziom
istotności
2,50
2,00
2,71
0,01
0,04
0,00
w instytucji nie był stracony „wpływają” mocniej na kształtowanie się
pozytywnego klimatu społecznego.
Jak się okazało, kolejnymi czynnikami, które mają wpływ na
kształtowanie się klimatu społecznego instytucji są czynniki biograficzne. Uzyskane wyniki pokazują, że wiek nieletnich 29 wpływa na
kształtowanie się dymensji: „Stosunki interpersonalne” oraz „Rozwój
osobisty” — im młodsi wychowankowie, tym bardziej są oni nastawieni na zmiany, łatwiej na nich wpłynąć, nawiązać z nimi pozytywne,
przyjacielskie relacje, są bardziej „plastyczni”. Łatwiej jest ich również
zmotywować do pracy nad sobą, są bardziej otwarci na budowanie wizji ich przyszłego życia poza zakładem. Obraz klimatu społecznego
jest bardziej pozytywny niż w przypadku starszej młodzieży 30.
Tabela 5. Wiek nieletnich a kształtowanie się klimatu społecznego
zakładu poprawczego
Rozwój osobisty
F-test
Poziom istotności
7,44
5,98
2,64
0,00
0,00
0,07
29 Wśród badanej populacji największą grupę stanowią wychowankowie w wieku
18 lat — 27,8% oraz 17 lat — 26,4%. 16% badanej populacji to respondenci w wieku
16 oraz 19 lat. Najmniejszą grupę wśród przebadanej populacji stanowią respondenci
w wieku 14 lat — 0,8% oraz nieletni w wieku 21 lat — 1,1%.
30 F-test wykazał istotną zależność dotyczącą dwóch wymiarów klimatu społecznego: „Stosunki interpersonalne” oraz „Rozwój osobisty”. Przeprowadzony został zatem
dodatkowy test post-hoc aby zbadać, pomiędzy którymi grupami wiekowymi zachodzi
istotna różnica.
159
Również płeć 31 koreluje z poszczególnymi wymiarami klimatu
społecznego. Można stwierdzić, iż w zakładzie poprawczym dla chłopców (87,4%) trudniej jest wykreować sprzyjający procesowi resocjalizacji klimat społeczny i to w odniesieniu do wszystkich wymiarów.
Badane dziewczęta (12,5%) wyżej oceniły elementy tworzące poszczególne wymiary — średnie arytmetyczne dziewcząt są istotnie wyższe
od średnich arytmetycznych uzyskanych przez chłopców.
Tabela 6. Płeć nieletnich a kształtowanie się klimatu społecznego instytucji
Średnia
Rozwój osobisty
Chłopcy
Dziewczęta
5,54
5,29
5,63
6,43
6,20
6,48
T-test
p — poziom
istotności
−4,16
−4,72
−4,42
0,00
0,00
0,00
Natomiast miejsce zamieszkania nieletnich (w większości są to
mieszkańcy dużych — 39,3% oraz średnich miast — 24%) nie ma
żadnego znaczenia dla kształtowania się klimatu społecznego w odróżnieniu od ich pochodzenia społecznego. Analiza wariancji (F-test)
w odniesieniu do tej kategorii (miejsce zamieszkania) nie wykazała
zależności.
Tabela 7. Miejsce zamieszkania nieletnich a kształtowanie się
dymensji klimatu społecznego instytucji
Rozwój osobisty
F-test
Poziom istotności
0,77
0,42
0,28
0,46
0,65
0,75
Natomiast pochodzenie społeczne 32 respondentów, jak się okazało, ma wpływ na kształtowanie się dymensji klimatu społecznego.
31 Przebadanych chłopców było 314 — 87,4% badanej populacji, dziewcząt — 45 —
12,5%.
32 Pochodzenie społeczne respondentów: 10% rolnicze; 6,2% rolniczo-robotnicze;
54% robotnicze; 18,8% robotniczo-inteligenckie, 10,8% inteligenckie. 2,5% ankietowanych nie udzieliło odpowiedzi.
Aneta Skuza
160
Tabela 8. Pochodzenie społeczne a kształtowanie się
dymensji klimatu społecznego zakładu poprawczego
Rozwój osobisty
F-test
Poziom istotności
0,51
3,02
1,33
0,59
0,04
0,26
F-test (analiza wariancji) wykazał istotną zależność dotyczącą jednego wymiaru klimatu społecznego, a mianowicie: „Rozwój osobisty”.
Wykonany został dodatkowy test, aby zbadać, miedzy którymi grupami zachodzi istotna różnica, który pokazał, iż występuje ona pomiędzy nieletnimi pochodzenia rolniczo-robotniczego, a robotniczo-inteligenckiego. Nieletni deklarujący ten typ pochodzenia społecznego
(18,8%) chętniej uczestniczą we wszelkich formach wychowawczych
umożliwiających ich rozwój osobisty, łatwiej kształtować w nich te
elementy, które uważane są za znaczące dla prawidłowego funkcjonowania społecznego.
Kolejnym czynnikiem, mogącym mieć wpływ na obraz klimat społecznego instytucji jest zaangażowanie nieletnich w proces resocjalizacji. I tak: nieletni, którzy chętniej uczestniczą w zajęciach organizowanych na terenie placówki (64,9%) silniej kształtują te wymiary,
których wysoka wartość wpływa na kształtowanie się pozytywnego obrazu klimatu społecznego: „Stosunki interpersonalne” oraz „Rozwój
osobisty” w odróżnieniu od wychowanków (35%), którzy nie chcą
w takich zajęciach uczestniczyć.
Tabela 9. Uczestnictwo w organizowanych zajęcia a kształtowanie się
klimatu społecznego zakładu poprawczego
Średnia
Rozwój osobisty
Tak
Nie
5,76
5,46
5,79
5,12
5,11
5,45
T-test
p — poziom
istotności
3,32
2,00
1,93
0,00
0,04
0,05
Również możliwość rozwoju własnych zainteresowań przez nieletnich w zakładzie poprawczym (41% respondentów uznało, iż takiej
161
możliwości nie mają, natomiast 58,9% deklaruje, iż jest to możliwe)
wpływa na klimat społeczny, a przede wszystkim ma znaczenie dla
wymiaru „Stosunki interpersonalne”.
Tabela 10. Możliwość rozwoju własnych zainteresowań a kształtowanie się
poszczególnych wymiarów klimatu społecznego instytucji
Średnia
Rozwój osobisty
Tak
Nie
5,82
5,50
5,81
5,40
5,25
5,62
T-test
p — poziom
istotności
2,89
1,89
1,40
0,00
0,05
0,16
Natomiast możliwości uczestniczenia wychowanków w zajęciach
organizowanych poza zakładem (41,7% wychowanków ma możliwość
uczestniczenia w zajęciach organizowanych poza zakładem poprawczym, 58,2% badanych nie) w żaden sposób nie korelują z poszczególnymi dymensjami. T-test Studenta nie wykazał żadnej zależności;
dla kształtowania się wymiarów klimatu społecznego instytucji nie ma
żadnego znaczenia, czy jej członkowie korzystają, bądź nie korzystają
z oferowanych im form rozwoju organizowanych poza instytucją.
Tabela 11. Możliwość uczestnictwa w zajęciach poza zakładem poprawczym
a kształtowanie się klimatu społecznego
Średnia
Rozwój osobisty
Tak
Nie
5,75
5,44
5,78
5,61
5,38
5,71
T-test
p — poziom
istotności
0,98
0,42
0,56
0,32
0,67
0,57
Analizie poddane zostały także deklaracje uczestnictwa nieletnich 33 w rozmaitych terapiach prowadzonych w zakładach popraw33 59,5% z badanej populacji nie uczestniczy w indywidualnych spotkaniach z pedagogiem, psychologiem w zakładzie poprawczym. 40,4% nieletni potwierdziło jednak, iż
tego typu spotkania mają miejsce.
Aneta Skuza
162
czych. Na kształtowanie się klimatu społecznego — w wymiarze: „Rozwój osobisty” — ma wpływ pozytywne postrzeganie (53,6%) organizowanych terapii przez wychowanków, którzy uważają, iż takie zajęcia
mogą przynosić efekty i mogą być im pomocne.
Tabela 12. Skuteczność terapii w opinii respondentów a kształtowanie się
poszczególnych wymiarów klimatu społecznego zakładu poprawczego
Średnia
Rozwój osobisty
Tak
Nie
5,77
5,57
5,80
5,54
5,21
5,69
T-test
p — poziom
istotności
1,56
2,76
0,82
0,11
0,00
0,40
Kolejnym czynnikiem, który kształtuje klimat społeczny są doświadczenia socjalizacyjne nieletnich. Wzięto pod uwagę przede
wszystkim doświadczenia wychowanków związane z pobytami w różnych placówkach lub też nie posiadanie takich doświadczeń 34. Analiza
wyników pokazała, iż nieletni, którzy znaczną część swojego życia spędzili w różnorodnych instytucjach, mają zdecydowanie większy wpływ
na kształtowanie się obrazu klimatu społecznego (wszystkich dymensji), niż ci wychowankowie, którzy takich doświadczeń nie posiadają.
Tabela 13. Doświadczenia socjalizacyjne a kształtowanie się
poszczególnych dymensji klimatu społecznego zakładu poprawczego
Średnia
Rozwój osobisty
Tak
Nie
5,74
5,48
5,85
5,35
5,11
5,30
T-test
p — poziom
istotności
2,14
2,23
3,48
0,03
0,02
0,00
34 79,6% nieletnich z badanej grupy przebywało w innych placówkach przed umieszczeniem w zakładzie poprawczym — tylko 20,3% wychowanków z badanej populacji
takich doświadczeń nie posiada.
163
Tabela 14. Czas pobytu nieletniego w zakładzie poprawczym a kształtowanie się
poszczególnych wymiarów klimatu społecznego
Średnia
Rozwój osobisty
Do roku
Powyżej roku
5,79
5,54
5,93
5,54
5,31
5,56
T-test
p — poziom
istotności
1,64
1,74
2,86
0,09
0,08
0,00
Ważny jest również czas pobytu nieletniego w zakładzie poprawczym. Im krócej nieletni przebywa (do roku) w placówce, tym bardziej
skłonny jest do przestrzegania dyscypliny oraz wykazuje większe zrozumienie wobec formalnych wymagań instytucjonalnych.
Natomiast rodzaj popełnionego przez nieletniego czynu ma
wpływ na kształtowanie się jednej z dymensji klimatu społecznego
instytucji: „System organizacyjny”, przy czym nie udało się jednoznacznie stwierdzić, który rodzaj czynu ma wpływ największy 35.
Istnieje również zależność pomiędzy typem zakładu poprawczego, a kształtowaniem się wszystkich trzech wymiarów klimatu społecznego.
F-test (analiza wariancji) wykazał istotną zależność dotyczącą
wszystkich dymensji klimatu społecznego: „Stosunki interpersonalne”, „Rozwój osobisty” oraz „System organizacyjny”. Wykonano zatem dodatkowy post-hoc, aby zbadać, między którymi grupami zachodzi istotna różnica. I tak: z wszystkimi trzema wymiarami klimatu społecznego korelują jedynie następujące typy zakładów poprawczych:
— otwarte — półotwarte;
— półotwarte dla dziewcząt — półotwarte dla chłopców;
— otwarte — półotwarte dla chłopców.
W przypadku pozostałych typów zakładów poprawczych również
zachodzą istotne zależności, ale tylko z poszczególnymi dymensjami
klimatu społecznego.
Jak już, wspomniano druga grupa czynników mogących kreować
obraz klimatu społecznego polskiego zakładu poprawczego określona
35 Przeprowadzony
został również Test NIR (najmniejszych istotnych różnic) dla
III dymensji klimatu społecznego.
Aneta Skuza
164
Tabela 15. Średnia, liczebność, odchylenie standardowe: rodzaj popełnionego czynu
karalnego/zabronionego dla III dymensji klimatu społecznego zakładu poprawczego
Zabójstwo,
zgwałcenie
Kradzież,
kradzież
Za
Pozostarozbójni- Demoraniewinłe przescza, roz- lizacja
ność
tępstwa
bój, wymuszenie
Razem
średnia
Stosunki liczebność
interper- odch.stand.
sonalne Minimum
Maximum
6,1
12,0
1,2
4,3
8,3
5,6
57,0
1,3
2,3
8,7
5,6
169,0
1,4
2,3
9,0
5,8
31,0
1,6
3,0
8,7
6,2
46,0
1,4
2,3
8,7
5,7
315,0
1,4
2,3
9,0
średnia
liczebność
odch.stand.
Minimum
Maximum
5,7
12,0
1,5
3,7
7,3
5,2
57,0
1,0
3,0
8,3
5,4
169,0
1,3
2,3
8,3
5,9
31,0
1,2
3,0
8,0
5,6
46,0
1,3
2,3
7,7
5,4
315,0
1,3
2,3
8,3
średnia
System liczebność
organiza- odch.stand.
Minimum
cyjny
Maximum
5,8
12,0
1,3
3,7
7,7
5,5
57,0
1,3
2,7
8,7
5,6
169,0
1,2
2,7
8,7
6,3
31,0
1,1
4,0
8,0
6,2
46,0
1,0
4,3
8,0
5,8
315,0
1,2
2,7
8,7
Rozwój
osobisty
Tabela 16. Typ zakład poprawczego a kształtowanie się wymiarów klimatu społecznego
Rozwój osobisty
F-test
Poziom istotności
12,28
12,93
25,35
0,00
0,00
0,00
została jako profesjonalizm kadry pedagogicznej. I tutaj przedmiotem
analiz były przede wszystkim ich cechy osobowe oraz biograficzne,
zainteresowania, wykształcenie i kompetencje zawodowe, samoocena
własnych kompetencji i poziomu pracy.
Postanowiono sprawdzić, jak podejmowana aktywność kadry pedagogicznej dotycząca podnoszenia własnych kwalifikacji wpływa na
165
kształtowanie się poszczególnych wymiarów klimatu społecznego. Czy
podnoszenie własnych kwalifikacji, rozumiane jako kontynuowanie
nauki w ramach studiów podyplomowych (14% badanych respondentów zadeklarowało ukończenie studiów podyplomowych) ma wpływ
na kształtowanie się poszczególnych dymensji klimatu społecznego.
Tabela 17. Podnoszenie kwalifikacji przez kadrę pedagogiczną a kształtowanie się
poszczególnych wymiarów klimatu społecznego instytucji
Średnia
Rozwój osobisty
Nie
Tak
6,91
7,57
7,62
7,40
7,90
7,54
T-test
−1,37
−1,17
0,24
p — poziom
istotności
0,17
0,24
0,80
T-test Studenta wykazał brak istotnych zależności. Zatem okazało się, że podnoszenie kwalifikacji w kontekście podejmowania oraz
ukończenia studiów podyplomowych w żaden sposób nie wpływa na
kształtowanie się poszczególnych dymensji klimatu społecznego zakładu poprawczego.
Także podnoszenie kwalifikacji zawodowych poprzez uczestnictwo w różnorodnych kursach/szkoleniach („Tak” — 22% badanych)
odniesiono do poszczególnych wymiarów klimatu społecznego.
Tabela 18. Uczestnictwo w kursach/szkoleniach a kształtowanie się
Średnia
Rozwój osobisty
Nie
Tak
7,00
7,62
7,64
6,90
7,60
7,46
T-test
p — poziom
istotności
0,33
0,09
0,73
0,73
0,92
0,46
Również i w tym przypadku T-test Studenta wykazał brak istotnych zależności. Można zatem powiedzieć, iż dla kształtowania się klimatu społecznego polskiego zakładu poprawczego nie ma znaczenia
uczestnictwo w kursach czy szkoleniach badanej kadry pedagogicznej.
Aneta Skuza
166
Tabela 19. Poziom przygotowania zawodowego kadry pedagogicznej a kształtowanie
się klimatu społecznego instytucji
Rozwój osobisty
F-test
Poziom istotności
0,51
0,27
0,43
0,67
0,84
0,72
F-test (analiza wariancji) wykazał brak istotnych zależności, co
oznacza, iż poziom (nawet najwyższy) przygotowania zawodowego
nie ma znaczenia dla klimatu społecznego w badanych zakładach poprawczych.
Również w odniesieniu do kadry pedagogicznej z badanych zakładów poprawczych postanowiono sprawdzić, w jaki sposób biografie
pracowników pedagogicznych wpływają na kształtowanie się poszczególnych wymiarów klimatu społecznego instytucji. W kwestionariuszu
przeznaczonym dla wychowawców umieszczono pytania, które dotyczą cech biograficznych pracowników — jak płeć, wiek, miejsce
zamieszkania, pochodzenie społeczne, wykształcenie rodziców, stan
cywilny.
Okazuje się, iż płeć 36 kadry pedagogicznej nie ma żadnego wpływu na kształtowanie się poszczególnych wymiarów klimatu społecznego. Jak pokazał T-test Studenta brak jest istotnych zależności, a pojawiające się różnice mają charakter przypadkowy.
Tabela 20. Płeć kadry pedagogicznej a kształtowanie się
Średnia
Rozwój osobisty
36 65%
Kobiety
Mężczyźni
6,99
7,74
7,74
6,98
7,55
7,53
populacji stanowią mężczyzni — 35% kobiety.
T-test
p — poziom
istotności
0,02
0,90
0,96
0,98
0,36
0,33
167
Okazało się, iż wiek badanych 37, wykształcenie rodziców 38 kadry
pedagogicznej również nie koreluje z poszczególnymi dymensjami klimatu społecznego. Analiza korelacji również nie wykazała istotnych
zależności (tabela nr 21).
Tabela 21. Wiek kadry pedagogicznej, wykształcenie rodziców a kształtowanie się
klimatu społecznego instytucji
Wiek kadry
pedagogicznej
Wykształcenie
matki
Wykształcenie
ojca
−0,1315
p = 0,192
0,0771
p = 0,446
0,0531
p = 0,600
Rozwój osobisty
−0,1046
p = 0,300
−0,0221
p = 0,827
−0,0115
p = 0,910
−0,1392
p = 0,167
−0,0119
p = 0,906
0,1023
p = 0,311
Taka zależność nie pojawiła się także w odniesieniu do pochodzenia społecznego badanej kadry pedagogicznej, co obrazuje poniższa
tabela.
Tabela 22. Pochodzenie społeczne kadry pedagogicznej a kształtowanie się
poszczególnych wymiarów klimatu społecznego
Średnia
Liczebność
Odch. stand.
Poziom
RolniRolniRolniPozos- T-test istotPozosPozosczo-roczo-roczo-roności
tałe
tałe
tałe
botnicze
botnicze
botnicze
Rozwój osobisty
6,85
7,32
−1,71
0,08
72
28
1,24
1,13
7,54
7,83
−1,35
0,17
72
28
0,99
0,88
7,57
7,69
−0,49
0,62
72
28
0,99
1,08
37 Największą grupę stanowią pracownicy w przedziale wiekowym 31–40 lat — 50%
z badanej populacji, do 30 lat — 25% oraz 41 lat i więcej 25%.
38 Wykształcenie matek badanych respondentów: 54% średnie; 8% wyższe; 37%
zawodowe; 1% podstawowe.
Wykształcenie ojców badanej populacji: 60% zawodowe; 34% średnie; 6% wyższe.
Aneta Skuza
168
Postanowiono również sprawdzić, w jaki sposób oddziaływania
resocjalizacyjne podejmowane w zakładach poprawczych mogą wpływać na kształtowanie klimatu społecznego. Zapytano zatem respondentów jaki rodzaj podejmowanych oddziaływań sprawdza się najbardziej w pracy z nieletnimi przebywającymi w zakładach poprawczych.
Wszyscy ankietowani udzielili odpowiedzi na to pytanie, a największa
grupa 62% badanej populacji uważa, iż w tego typu pracy najbardziej
przydatne są zajęcia sportowe, według 32% respondentów zajęcia artystyczne. Pojedyncze odpowiedzi dotyczyły zajęć wychowawczych —
5%, zajęcia określone jako kulturalne wytypowała 1 osoba.
To pytanie zostało odniesione do poszczególnych dymensji klimatu społecznego.
Tabela 23. Rodzaj podejmowanych oddziaływań w pracy z nieletnimi
a kształtowanie się poszczególnych wymiarów klimatu społecznego instytucji 39
Średnia
Rozwój osobisty
Pozostałe
Sportowe
6,89
7,48
7,50
7,05
7,73
7,69
T-test
p — poziom
istotności
−0,66
−1,26
−0,96
0,50
0,20
0,33
T-test Studenta wykazał brak istotnych zależności, co oznacza, iż
dla kształtowania się poszczególnych dymensji klimatu społecznego
nie ma znaczenia to, jaki typ zajęć najbardziej sprawdza się, zdaniem
kadry pedagogicznej, w pracy z nieletnimi przebywającymi w tego typu
placówce.
Również T-test Studenta wykazał brak istotnych zależności częstotliwości prowadzenia wybranych zajęć (najczęściej w badanych zakładach poprawczych organizowane są zajęcia sportowe — 69% odpowiedzi — na drugim miejscu pojawiły się zajęcia edukacyjne — 15%,
39 Aby zweryfikować postawioną w pracy hipotezę postanowiono skorelować odpowiedzi na to pytanie z poszczególnymi dymensjami klimatu społecznego. Przy czym
uzyskane odpowiedzi przekodowano na dwie grupy: mianowicie na zajęcia sportowe
jako te, które według respondentów sprawdzają się najbardziej — oraz druga grupa
— pozostałe rodzaje zajęć, aby mieć możliwość sprawdzenia, czy istnieje zależność
statystyczna pomiędzy tymi kategoriami, a wymiarami klimatu społecznego.
169
na trzecim — zajęcia artystyczne 13% odpowiedzi), a ich wpływem
na obraz klimatu społecznego. Zatem dla kształtowania się klimatu
społecznego w badanych zakładach poprawczych nie ma znaczenia
fakt, które z wyszczególnionych zajęć prowadzone są z największą
częstotliwością.
Tabela 24. Najczęściej organizowane zajęcia w zakładach poprawczych
a kształtowanie się poszczególnych wymiarów klimatu społecznego
Średnia
Rozwój osobisty
Pozostałe
Sportowe
6,89
7,48
7,50
7,05
7,73
7,69
T-test
p — poziom
istotności
−0,66
−1,26
−0,96
0,50
0,20
0,33
Postanowiono także sprawdzić — jak postrzegają własne kompetencje zawodowe pracownicy pedagogiczni pracujący w zakładach
poprawczych oraz jak taka ocena wpływa na kształtowanie się klimatu społecznego tej instytucji. I tak: jako „wystarczające” kompetencje
zawodowe ocenia 64% ankietowanych, 26% twierdzi, że ma jeszcze
„małe doświadczenie w pracy z nieletnimi”, zaś 10% badanych uważa
się za bardzo dobrze przygotowanych do pracy w tym zawodzie.
Tabela 25. Subiektywna ocena kompetencji zawodowych kadry pedagogicznej
a kształtowanie się poszczególnych wymiarów klimatu społecznego
zakładu poprawczego
Średnia
Rozwój osobisty
Małe
doświadczenie
Dobre/b.
dobre
7,03
7,84
7,84
6,96
7,54
7,52
T-test
p — poziom
istotności
0,24
1,36
1,38
0,80
0,17
0,16
Można stwierdzić, iż subiektywna ocena kompetencji zawodowych nie wpływa na kształtowanie się poszczególnych dymensji klimatu społecznego zakładu poprawczego. Nawet pozytywny obraz wła-
Aneta Skuza
170
snych kompetencji zawodowych kadry pedagogicznej nie ma znaczenia dla kształtowania się pozytywnego obrazu klimatu społecznego
instytucji.
Jedyna zależność jaka zaistniała jest związana z długością stażu
pracy w zakładzie poprawczym.
37% ankietowanych pracuje w zawodzie pedagoga od 1 do 5 lat.
29% badanych od 6 do 10 lat. 21% około 11–15 lat. Wieloletnimi doświadczeniami może się poszczycić 7% badanej kadry pedagogicznej
(16–20 lat) oraz 6% — 21 lat lub nawet więcej. Można zatem powiedzieć, iż osoby stanowiące kadrę pedagogiczną zakładów poprawczych
są to w większości ludzie młodzi.
Analiza korelacji Pearsona wykazała jedną zależność na granicy
istotności: korelację między stażem pracy, a wymiarem: „System organizacyjny”. Korelacja ta ma jednak charakter ujemny/słaby. Można
zatem stwierdzić, że im dłuższy jest staż pracy w zawodzie pedagoga, tym niższe wartości w wymiarze „System organizacyjny” klimatu
społecznego instytucji.
Tabela 26. Staż pracy jako pedagog a kształtowanie się
poszczególnych dymensji klimatu
Staż pracy pedagogicznej
−0,1156
p = 0,252
Rozwój osobisty
−0,1049
p = 0,299
−0,1917
p = 0,056
Można powiedzieć, iż klimat społeczny w przebadanych zakładach poprawczych kreują wychowankowie.
*
Wielu badaczy zajmujących się problematyką klimatu społecznego instytucji resocjalizujących dla nieletnich nigdy nie podjęło się zadania wyodrębnienia czynników mogących ów klimat społeczny kształtować.
Zaprezentowany artykuł stał się tym samym pierwszą taką próbą,
dostarczającą wielu interesujących spostrzeżeń i stanowiącą podstawę
171
do dalszych poszukiwań naukowych zwłaszcza, że analiza poszczególnych dymensji tworzących Klimat Społeczny (Stosunki interpersonalne, Rozwój osobisty, System organizacyjny) wskazuje na niekorzystne
tendencje w organizowaniu środowiska wychowawczego polskiego zakładu poprawczego.
Polski zakład poprawczy, którego dominujący klimat społeczny
określono jako restrykcyjno-kontrolny, nie jest miejscem, w którym
młodego człowieka można zmienić. Jest on bowiem przeciwieństwem
otoczenia terapeutycznego. Ważne jest przecież (w świetle założeń
psychologii poznawczej) 40 w jakich warunkach proces przyswajania
informacji może wytworzyć aktywność jednostki, w jakich warunkach
może on być najbardziej efektywny.
Psychologowie poznawczy traktujący osobowość jako system
zmiennych procesów pokazują, co jest przyczyną, iż każdy człowiek
odmiennie interpretuje świat, samego siebie oraz własną relację ze
światem. Zakład poprawczy z niekorzystną „atmosferą wychowawczą” nie jest postrzegany przez nieletnich w kategoriach szansy na
korzystną zmianę w ich życiu — raczej w kategoriach zagrożeń. Jest
on miejscem, do którego nieletni musi się zaadoptować, aby przetrwać. Jest dla niego karą. „Świadczą” o tym rozbieżności średnich
arytmetycznych poszczególnych podskal oraz różnica w ich ocenie pomiędzy wychowankami, a wychowawcami. Również sposób postrzegania własnego pobytu w zakładzie poprawczym przez nieletniego, jego
zaangażowanie w życie placówki należy traktować jako wynik wzajemnego oddziaływania rozmaitych czynników osobistych i sytuacyjnych.
W psychologii poznawczej zwraca się uwagę na interakcję pomiędzy
wewnętrznym światem jednostki oraz zewnętrznym środowiskiem. To
właśnie interakcja jest punktem wyjścia dla podejmowanych kroków
w konstruowaniu programów resocjalizacyjnych. G. Kelly 41 twierdził,
że nie ma znaczenia, czym człowiek jest, lecz to, co stara się z siebie
uczynić. Aby wykonać skok — musi zaryzykować pewne zamieszanie.
Następnie — jeśli choć przez chwilę dostrzeże inny rodzaj życia, to
40 Zob. H. Kadela, Koncepcja umysłu ucieleśnionego w kognitywizmie. W: W. Dziarnowska, A. Klawiter (red.), Studia z kognitywistyki i filozofii umysłu 2. Mózg i jego umysły,
Zysk i S-ka, Poznań 2006, s. 217–243.
41 Zob. G. Kelly, The Psychology of Personal Constructs, Norton, New York 1955,
s. 5–8.
172
Aneta Skuza
wtedy musi znaleźć sposób na przezwyciężenie paraliżującej chwili
zagrożenia. I to jest właśnie ta chwila, w której zastanawia się czym
naprawdę jest — czy jest tym, czym dopiero był, czy też tym, czym
ma się stać. Zakład poprawczy nie jest takim miejscem, w którym
„ten skok można zaryzykować”. Wniosek ten można wysnuć nie tyle z odpowiedzi wychowanków, co wychowawców. Większość z nich
nie podejmuje żadnych działań sla poszerzania własnych kompetencji
— nie uczestniczą zupełnie w życiu naukowym (chociażby poprzez
uczestnictwo w konferencjach/sympozjach naukowych) w pewien sposób zamykają więc drogę rozwoju zarówno sobie, jak i podopiecznym.
W ich sposobie pracy z nieletnimi dominuje utarty schemat postępowania; jeśli prowadzą zajęcia (w większości sportowe) to jednak nie
potrafią zapewnić im charakteru metodycznego. Nie podejmują również prób tworzenia własnych programów resocjalizacyjnych. Ponad
połowa respondentów nie odczuwa zadowolenia z własnej pracy. Zastanawiające jest to, iż w żaden sposób — bezpośredni czy pośredni —
nie kreują oni zmiany klimatu społecznego polskiego zakładu poprawczego, poza jednym małym wyjątkiem: im dłużej pracują w placówce,
tym niższe wartości osiąga wymiar „System organizacyjny”. Oznacza
to, że im są „starsi”, tym bardziej „przykładają się” do utrzymania
porządku, dyscypliny w zakładzie poprawczym.
Jak pokazuje Regulacyjna Teoria Osobowości Janusza Reykowskiego 42 — osobowość człowieka jest „produktem wychowania”, podlega on zatem procesom świadomym i zamierzonym. Wychowawca
w zakładzie poprawczym ma być nie tyle tym „wychowującym”, ale
przede wszystkim kimś kto „kreuje” przyszłe życie wychowanka. Jeśli
uda się tego dokonać, gdy nieletni w tej „przerażającej chwili” dostrzeże to, że ma szanse naprawdę stać się kimś innym, zacznie sterować
sam własnym życiem — zacznie „wychowywać się sam”.
Na znaczenie interakcji zwracają również uwagę koncepcje interakcjonistyczne 43. Podstawowym ich wyznacznikiem jest pojęcie „jaźni”, które potwierdza, że odczucia, jakie żywią ludzie wobec samych
siebie, mają swe źródło w interakcji z innymi. Owa „jaźń” wyłania
42 Zob. M. Kofta, Regulacyjna teoria osobowości Janusza Reykowskiego a poznawcza psychologia osobowości lat dziewięćdziesiątych, „Studia Psychologiczne”, nr 37/1999,
s. 35–61.
43 Zob. I. Krzemiński, Co się dzieje między ludźmi?, Wyd. Santorski 1992, s. 19
173
się w wyniku komunikowania się z innymi 44. Nieletni-wychowanek
w zakładzie poprawczym, wchodząc w interakcję z innymi, interpretuje ich gesty, przez co uzyskuje zdolność postrzegania samego siebie
— z punktu widzenia innych. Wyobraża sobie, jak inni je oceniają,
konstruując w ten sposób wizję samego siebie, oraz odczucia i postawy wobec samego siebie. C. H. Cooley 45 proces ten nazwał „jaźnią
odzwierciedloną” i podkreślił, że ma on swoje źródło w interakcji
przebiegającej w grupach. Lecz aby ten proces przebiegał prawidłowo musi istnieć grupa, w której istnieją osobiste — intymne związki
pomiędzy jej członkami. Ma to ogromne znaczenie w kształtowaniu
ludzkich odczuć i postaw. Kadra pedagogiczna w tak „zaprojektowanym” przez siebie procesie resocjalizacji, w obecnych instytucjonalnych warunkach, praktycznie pozbawiona jest możliwości budowania
i przekazywania wychowankom wzorów do naśladowania.
G. H. Mead 46 zwracał uwagę na istnienie trzech rodzajów kontroli, z których najważniejszą w stosunku do wychowanka jest kontrola
jednostki nad własnym postępowaniem. Ten mechanizm zostaje uruchomiony wówczas, gdy staje się ona przedmiotem dla samej siebie.
Wychowanek musi osiągnąć samoświadomość — rozwój refleksji jest
jednocześnie nieustanną samokrytyką. W dominującym klimacie społecznym zakładu poprawczego rozwój jaźni jednostki jest niemożliwy,
klimat społeczny wręcz osłabia więzi wychowanka ze „wspólnotą”. To
oznacza, że we „wspólnocie” zakładu poprawczego wychowanek nie
ma szans na znalezienie obowiązujących w grupie społecznej „postaw
zinstytucjonalizowanych”.
Kolejny interakcjonista S. Stryker 47 dowodził, że im większe jest
zaangażowanie jednostki w relacje z innymi tym większa zależność,
że zaangażuje się ona w określoną tożsamość i tym wyżej ta tożsamość znajdzie się w hierarchii uwydatnień jednostki. Analiza dymensji: „Stosunki interpersonalne” pokazała, że wychowankowie w zakła44 Zob. W. James, The Principles of Psychology, Holt, New York 1890, t. 1, s. 292–294.
45 Zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001,
s. 132.
46 Zob. G. H. Mead, Umysł, osobowość, społeczeństwo, PWN, Warszawa 1975, s. 350–
–351.
47 Zob. S. Stryker, R. T. Serpe, Commitment, Identity Salience and Role Behavior:
Theory and Research Example. W: W. Ickes, E. S. Knowles (red.), Personality, Roles and
Social Behavior, Springer, New York 1982, s. 199–218.
174
Aneta Skuza
dach poprawczych nie dążą do zmiany własnej postawy i zachowania,
nie mówią o swoich osobistych problemach, uczuciach, nisko oceniają własne zaangażowanie w realizację celów wychowawczych. Nie są
zatem gotowi oraz nie mają możliwości „uczestniczyć w zdarzeniach
zewnętrznych”, które byłyby w stanie naruszyć zaangażowanie w określoną tożsamość — w ich przypadku dewiacyjną. S. Stryker twierdził, że
takie zdarzenia zewnętrzne powodują wzrost prawdopodobieństwa, iż
ludzie przyjmą nowe tożsamości. Ta zmiana będzie przebiegać ku tym
tożsamościom, które odzwierciedlają wartości przyjmowane przez te
osoby. Człowiek buduje wówczas nowe zaangażowanie w tożsamości,
a jego samoocena zależeć będzie od udanego wykonania roli związanej z tymi zaangażowaniami w tożsamość. W przypadku zakładu
poprawczego na pierwszy plan wysuwa się funkcja zabezpieczająca
i w zasadzie dominująca nad pozostałymi (wychowawczą, opiekuńczą,
terapeutyczną) co zapewne miało największy wpływ na otrzymany obraz klimatu społecznego. Wychowankowie angażują się zatem w te
tożsamości, które pozwalają im funkcjonować w zakładzie, a od których zależy ich samoocena oraz poprawność wykonywanej roli. Ponadto w tym procesie — według autora — emocje przejawiają się na kilku
płaszczyznach. Jeśli nieletniemu, pełniącemu rolę wychowanka towarzyszą emocje pozytywne, wsparcie ze strony innych członków grupy,
tym samym wzrasta ich samoocena oraz przywiązanie do tej dewiacyjnej tożsamości. Taka sytuacja może mieć dalsze negatywne konsekwencje, ponieważ tożsamość dewiacyjna ukształtuje odgrywanie roli
w przyszłości, co zostanie negatywnie ocenione. U nieletniego pojawią
się emocje negatywne, które sprzyjać będą tzw. „karierze dewiacyjnej”.
Z kolei E. Goffman 48, ukazując strukturę doświadczenia jednostek w różnych momentach ich społecznego życia pokazał, że fizyczna
współobecność jednostek wytwarza zjawiska, które wymagają zbadania. Z jego rozważań nad „teatralnym” charakterem ludzkich zachowań można uczynić postulat dotyczący badań klimatu społecznego
różnych instytucji, ponieważ analiza poszczególnych dymensji klimatu społecznego daje obraz „występów” badanych jednostek. Tak jest
w przypadku zakładu poprawczego, którego członkowie prezentują
siebie za pomocą „fasad”, w pewnych „dekoracjach”, a czasami wycofują się za „kulisy”. Tych „fasad” mają wiele — w zależności od
48 Zob. E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, Aletheia, Warszawa 2008.
175
„sytuacji”. E. Goffman 49 dokonał również charakterystyki instytucji
totalnej; polskie zakłady poprawcze posiadają niewątpliwie liczne cechy tego typu instytucji. Jak zauważa sam autor, tego typu zakłady, to
zakłady przymusowego przekształcania osobowości, w których „eksperymentuje” się na „naturze”, aby wykazać co można zrobić z ludzkim „Ja”. Co prawda jest to „duże przejaskrawienie”, ale faktem jest,
że klimat społeczny w badanych zakładach poprawczych okazał się
najbardziej niepożądanym klimatem społecznym.
Powyższe teorie pokazują, że świadomość ludzkiej egzystencji
kształtowana jest przez określone struktury określane jako tożsamość.
Tożsamość może być dla człowieka źródłem satysfakcji, ale niekiedy
— jak pisze E. Goffman — staje się piętnem. W przypadku nieletnich taki stygmat uniemożliwia im poprawne relacje interpersonalne,
pełnienie określonych ról i w pewien sposób wyklucza z życia społecznego. Ich „wizerunku” nie poprawia również orzeczenie środka poprawczego, dzięki któremu osoba wykazująca dewiację może „wziąć
nauczkę i poprawić się”, zwłaszcza że w świadomości społeczeństwa
zakład poprawczy nadal jest instytucją „nakładania etykiet”. Pobyt
w nim dyskredytuje nieletniego w świecie normy społecznej chociaż
nobilituje w środowiskach zdeprawowanych („kariera dewiacyjna” —
E. Lemert 50, H. Becker 51).
Analiza wyników omówionych badań klimatu społecznego polskiego zakładu poprawczego nasuwa wniosek, iż niemożliwe jest w nim
dokonywanie zmian tożsamości nieletniego (dewianta) — przekształcania jej wymiarów w parametry akceptowalne społecznie.
Bibliografia
Ambrozik W., O konieczności udziału społeczeństwa w procesie resocjalizacji
przestępców. W: L. Pytka, B. M. Nowak (red.), Problemy współczesnej
resocjalizacji, Pedagogium, Warszawa 2010.
49 Zob. E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, tłum. Z. Zwoliński. W:
A. Jasińska-Kania, L. M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.), Współczesne teorie
socjologiczne, Scholar, Warszawa 2006, s. 316–335.
50 Zob. E. Lemert, Social Pathology, New York 1951.
51 Zob. H. Becker, Outsiders. Studies in the Sociology of Deviance, The Free Press,
New York 1963.
176
Aneta Skuza
Becker H., Outsiders. Studies in the Sociology of Deviance, The Free Press,
New York 1963.
Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2001.
Capul M., Les groupes reeducatifs, Presses Universitaires de France, Paris
1969.
Dąbrowski Z. (red.), Wprowadzenie do metodyki opieki i wychowania w domu
dziecka, Warszawa 1985.
Frąckowiak P., Kierunki rozwoju resocjalizacji w polskich zakładach dla nieletnich, PTP, Poznań–Środa Wielkopolska 2006.
Gest M., Moss R. H., The social ecology of university student residences, „Journal of Educational Psychology”, nr 63/1972.
Goffman E., Człowiek w teatrze życia codziennego, Aletheia, Warszawa 2008.
Górski S., Metodyka resocjalizacji, IWZZ, Warszawa 1985.
Goffman E., Charakterystyka instytucji totalnych, tłum. Z. Zwoliński. W:
A. Jasińska-Kania, L. M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (red.),
Współczesne teorie socjologiczne, Scholar, Warszawa 2006.
Humphrey B., Moss R. H., Group Environment Scale, California, Social Ecology Laboratory, 1972.
James W., The Principles of Psychology, Holt, New York 1890, t. 1.
Jesness C. F., The Fricot Ranch school study: an analysis of a training school
experience, Fricot progress report No. 3, California Youth Authority, Division of Research, 1962.
Kadela H., Koncepcja umysłu ucieleśnionego w kognitywizmie. W: W. Dziarnowska, A. Klawiter (red.), Studia z kognitywistyki i filozofii umysłu
2. Mózg i jego umysły, Zysk i S-ka, Poznań 2006.
Kelly G., The Psychology of Personal Constructs, Norton, New York 1955.
Kofta M., Regulacyjna teoria osobowości Janusza Reykowskiego a poznawcza
psychologia osobowości lat dziewięćdziesiątych, „Studia Psychologiczne”, nr 37/1999.
Konopczyński M., Teoretyczne podstawy metodyki kulturotechnicznych oddziaływań resocjalizacyjnych wobec nieletnich, Warszawa 2006.
Krzemiński I., Co się dzieje między ludźmi?, Wyd. Santorski 1992.
Lemert E., Social Pathology, New York 1951.
Machel H., Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Arche, Gdańsk
2003.
Mead G. H., Umysł, osobowość, społeczeństwo, PWN, Warszawa 1975.
Menard R., LeBlanc M., Le climat social dans les institutions pour jeunes
délinquents, „Criminologie”, vol. 11, nr 1/1978.
Moss R. H., Correctional Institutions Environment Scale, California, Social
Ecology Laboratory, 1973.
Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, APS, Warszawa 2000.
177
Sobczak S., Klimat społeczny instytucji resocjalizujących, „Pedagogika społeczna”, nr 3/2007.
Stryker S., Serpe R. T., Commitment, Identity Salience and Role Behavior:
Theory and Research Example. W: W. Ickes, E. S. Knowles (red.), Personality, Roles and Social Behavior, Springer, New York 1982.
Szacki J., Słowo wstępne. W: E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego,
Aletheia, Warszawa 2008.
Wenk E., Moss R. H., Social climates in prisons, „Journal of Research in Crime
and Delinquency”, nr 9/1972.
Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji, PWN, Warszawa 2009.

Klimat społeczny polskiego zakładu poprawczego

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pojęcia związane z atmosferą.

Kilka słów o zmianach klimatu Co słychać w

Europa -W oku cyklonu

1. Uświadomienie, że każdy z nas ma wpływ na zmiany klimaty

komitet nauk geologicznych polskiej akademii nauk