skich, wyznaja˛cych zasady a. Mennonici z czasem uznali wie

skich, wyznaja˛cych zasady a. Mennonici z czasem uznali wie

skich, wyznaja˛cych zasady a. Mennonici z czasem uznali wie˛kszość zasad
religijnych →kalwinizmu uchwalonych w 1632 r. w Dordrechcie. Poczynaja˛c od XVII w., emigranci holenderscy, szwajcarscy i niemieccy przenosili
swoja˛ wiare˛ do Anglii i przyszłych Stanów Zjednoczonych, gdzie do dziś
stanowia˛ dość znaczna˛ grupe˛ wyznaniowa˛.
Wspólna˛ cecha˛ odmian a. sa˛ wa˛tki →chiliastyczne i eschatologiczne, poła˛czone z trwaja˛cymi do dziś rygorystycznie pojmowanymi zasadami obyczajowymi oraz dopuszczalna˛ i daleko ida˛ca˛ swoboda˛ w interpretowaniu Biblii.
WYBRANA LITERATURA
J. Kowalski-Wierusz Protestantyzm, w: Zarys dziejów religii, Warszawa 1976; H. Masson
Słownik herezji w Kościele katolickim, Katowice 1993; H. Tüchle, C.A. Bouman Historia
Kościoła, Warszawa 1986; J. Wiśniewski Anabaptyzm, w: Zarys encyklopedyczny religii,
Poznań 1992.
M. J.
ANARCHIZM — termin stosowany dla oznaczenia: a) doktryny społeczno-politycznej, b) ruchu społecznego, c) postawy. Wywodzi sie˛ od wyrazu
„anarchia”, które pojawia sie˛ już w klasycznej grece (an — nie, arche — zasada, władza), oznaczaja˛c u →Herodota brak władzy, bezkrólewie.
U →Platona i →Arystotelesa nabrał bardziej określonego znaczenia politycznego. W →średniowieczu był używany bardzo rzadko. W czasach nowożytnych wyste˛pował w nauce o formach →państwa w znaczeniu pejoratywnym jako synonim chaosu, nieporza˛dku ba˛dź przybierał sens, jaki obecnie
maja˛ poje˛cia „demagogia”, „skrajność”. W okresie →rewolucji francuskiej
→żyrondyści nazywali anarchistami tych, którzy chcieli zaprowadzić
→równość w zakresie →własności. →M. Robespierre kierował zarzut anarchii przeciw skrajnym →jakobinom. W sensie pozytywnym nazwał siebie
anarchista˛ →P.J. Proudhon w 1840 r. Pisał, że tak jak człowiek szuka sprawiedliwości w równości, tak →społeczeństwo szuka porza˛dku w anarchii.
Termin „a.” jeszcze na pocza˛tku lat 70. XIX w. używany był rzadko, cze˛ściej
stosowano określenia →„socjalizm wolnościowy”, a zwłaszcza „socjalista
wolnościowy” (libertaire, libertario, nieraz tłumaczone na polski jako „libertarny”); upowszechnił sie˛ od lat 80. XIX w. jako oznaczenie →doktryny i ruchu, ukształtowanych w końcowej fazie istnienia I Mie˛dzynarodówki.
Jak niemal wszystkie terminy oznaczaja˛ce kierunki myśli be˛da˛ce dziełem wielu osób, termin ten nie jest rozumiany jednakowo. Główne różnice
dotycza˛ naste˛puja˛cych spraw: a) których myślicieli uznaje sie˛ za jego twórców, czasami także w jakim okresie ich działalności; b) jakie sa˛ podstawowe idee a.; c) w jakiej relacji pozostaje on do innych doktryn. W pierwszej
kwestii różnice pogla˛dów sa˛ stosunkowo nieduże. Powszechnie uważa sie˛,
że głównymi twórcami a. byli: Proudhon w pracach z przełomu lat 40.
i 50. XIX w., →N. Bakunin od połowy lat 60. i →P. Kropotkin. Za szczegól66
nie aktywnych popularyzatorów i w pewnym stopniu współtwórców
a. uważani sa˛ we Francji: E. Reclus, S. Faure, J. Grave; we Włoszech: C. Cafiero, A. Costa, L. Fabri, E. Malatesta, F.S. Merlino, w Szwajcarii J. Guillaume, w Niemczech G. Landauer, w Holandii F.D. Nieuwenhuis. W Rosji
chrześcijański a. →L. Tołstoja można sytuować na obrzeżu tej doktryny. Jej
podstawowe idee podzielał w pewnym okresie →E. Abramowski, choć sie˛
z nia˛ nie identyfikował. →W. Godwin jest uważany ba˛dź za pierwszego
twórce˛, ba˛dź — cze˛ściej i zasadnie — za prekursora a. Cze˛sto przyjmuje
sie˛, że prekursorem skrajnie indywidualistycznego pra˛du a. był →M. Stirner. Niekiedy poprzedników a. dopatruje sie˛ już w czasach antycznych
i w średniowieczu; niektórzy widza˛ w nim ucieleśniaja˛ca˛ sie˛ w dziejach
tendencje˛ do zniesienia wszelkiego panowania i ucisku, co spowodowałoby spontaniczny rozwój całkowicie nowych, wolnościowych form życia
społecznego.
Biora˛c pod uwage˛ przede wszystkim pogla˛dy wspomnianych autorów,
a. można określić jako doktryne˛, która za najwyższa˛ wartość uważa
→wolność każdej jednostki, niemożliwa˛ bez ekonomicznej równości, i zakłada, że naste˛pstwem urzeczywistnienia pełnej wolności be˛da˛ →sprawiedliwość i braterstwo. Całkowita wolność jednostek zostanie poła˛czona z harmonia˛ społeczna˛. Warunkiem ustanowienia pełnej wolności jest zniesienie władzy, tj. →państwa, kapitału i organizacji religijnych. W doktrynie a. najbardziej rozbudowana jest radykalna krytyka wszystkich form państwa — instytucji wykluczaja˛cej wolność i równość. Ze wzgle˛dów polemicznych anarchiści cze˛sto podkreślali, że również w →demokracji wyste˛puja˛ podstawowe
negatywne właściwości państwa. Daje to niekiedy asumpt do przypisywania
a. antydemokratycznego charakteru. Państwo jest niepotrzebne, aby funkcjonowało wszystko, co jest ważne w społeczeństwie. A. opiera sie˛ na optymistycznej wizji natury ludzkiej. Uwypukla wprawdzie takie jej negatywne
skłonności, jak da˛żenie do utrwalenia posiadanej władzy i jej nadużywania
oraz do posiadania przywilejów, ale zakłada, że znikna˛ one wraz ze zniesieniem państwa. Postulat likwidacji organizacji kościelnej szedł z reguły w parze z radykalna˛ krytyka˛ wierzeń religijnych. Wyja˛tkiem były tendencje odwołuja˛ce sie˛ także do religii (a. chrześcijański L. Tołstoja). Istotna˛ cecha˛ a. jest
→internacjonalizm, jednak w pogla˛dach niektórych anarchistów wyste˛powały przejawy silnej ksenofobii, uprzedzeń narodowościowych.
Podejmowano niekiedy (zwłaszcza Kropotkin) wysiłki filozoficznego
uzasadnienia a., uczynienia go światopogla˛dem. W pracach poświe˛conych
a. proponowano różne jego klasyfikacje. Najcze˛ściej wyróżniano a. indywidualistyczny, kolektywistyczny i komunistyczny. Określenia te moga˛ powodować nieporozumienia, ponieważ orientacja indywidualistyczna znamionowała wszystkie nurty a. Wa˛tpliwe jest też rozróżnienie mie˛dzy drugim a trzecim nurtem.
Z punktu widzenia działalności anarchistów istotne znaczenie miały różnice pogla˛dów w kwestii terroru (→terroryzm) i w kwestii nadawania ru67
chowi anarchistycznemu form organizacyjnych. Zwolennicy tzw. propagandy czynem, zapocza˛tkowanej we Włoszech w połowie lat 70. XIX w., przeprowadzali lub pochwalali zamachy terrorystyczne, liczne zwłaszcza we
Francji na pocza˛tku lat 90. Wielu anarchistów sprzeciwiało sie˛ dokonywaniu zamachów. Wie˛kszość uważała, że tworzenie organizacji, co postulował
zwłaszcza Malatesta, oznaczaja˛ce istnienie kierownictwa i pewnej dyscypliny, jest sprzeczne z zasadami a.
Wiele kontrowersji w literaturze budzi relacja mie˛dzy a. i socjalizmem.
Istnieja˛ wszelkie podstawy, by uważać go za jeden z nurtów szeroko rozumianej, już w pierwszej poł. XIX w. bardzo zróżnicowanej, myśli socjalistycznej. Wszyscy teoretycy, powszechnie uznawani za twórców a., uważali sie˛ za socjalistów, najcze˛ściej opowiadali sie˛ za zniesieniem prywatnej
własności środków produkcji lub — znacznie rzadziej — za zniesieniem
tylko kapitalistycznej, a pozostawieniem drobnej własności. Natomiast
w ruchu →socjaldemokratycznym okresu II Mie˛dzynarodówki twierdzono
cze˛sto, że anarchiści nie sa˛ socjalistami. Podkreślano to zwłaszcza
w zwia˛zku z uciekaniem sie˛ niektórych z nich do terroru. W 1893 r. uniemożliwiono im udział w kongresach II Mie˛dzynarodówki, motywuja˛c to
jednak tylko tym, że neguja˛ potrzebe˛ prowadzenia walki politycznej, uczestnictwa w lokalnych i ogólnopaństwowych organach przedstawicielskich,
a ponadto ich antyparlamentaryzmem, zwia˛zanym z krytycznym stosunkiem do walki o reformy. Odmawianie a. socjalistycznego charakteru wynikało w znacznej mierze z rywalizacji i z przekonania, że działalność
anarchistów przynosi szkode˛ ruchowi robotniczemu. Podstawowe różnice
mie˛dzy a. a pozostałymi nurtami myśli socjalistycznej, głównie →marksizmem, polegały również na tym, że według a. państwo winno być zniesione już w toku rewolucji oraz że przeciwstawiał sie˛ on koncepcji ustanowienia państwa proletariackiego, które naste˛pnie miałoby stopniowo obumierać. Różnice dotyczyły też wyobrażeń o siłach sprawczych rewolucji:
a. traktował ja˛ jako dzieło szeroko rozumianego →ludu, a nie klasy robotniczej. Relacja mie˛dzy a. a marksizmem była od pocza˛tku złożona, ponieważ a. ukształtował sie˛ jako doktryna i ruch w I Mie˛dzynarodówce w opozycji do →Marksa, którego traktował jako twórce˛ niemieckiego →komunizmu autorytarnego, ale akceptował wiele elementów jego doktryny,
zwłaszcza analize˛ →kapitalizmu; anarchiści znacznie przyczynili sie˛ do jej
upowszechnienia. Niektórzy markściści uważali a. za odmiane˛ burżuazyjnego →liberalizmu i indywidualizmu ba˛dź za ich konsekwencje˛. Od liberalizmu różniło go jednak nie tylko całkowicie odmienne rozumienie warunków urzeczywistnienia wolności, ale i radykalne jej pojmowanie: przeświadczenie, że albo wolność jest pełna, albo w ogóle jej nie ma. Nieraz
określano a. jako skrzyżowanie skrajnego liberalizmu z socjalizmem.
W apoteozowaniu wolności a. był niewa˛tpliwie bardziej radykalny niż liberalizm i jakakolwiek inna doktryna; w rozumieniu społecznych przesłanek jej realizacji a. szedł dalej niż inne kierunki socjalizmu.
68
A. jako ruch pojawił sie˛ około 20 lat później niż jako doktryna zapocza˛tkowana przez Proudhona. Jego stopień zorganizowania (instytucjonalizacji)
pozostawał bardzo niski, głównie ze wzgle˛dów doktrynalnych. Podejmowane czasami próby nadania mu trwałych i obejmuja˛cych szeroki zakres terytorialny form organizacyjnych przynosiły co najwyżej cze˛ściowe i krótkotrwałe rezultaty. W konsekwencji informacje o jego rozmiarach pochodza˛
najcze˛ściej ba˛dź z archiwów policyjnych, ba˛dź z relacji anarchistów, toteż
zawarte w nich dane sa˛ wyolbrzymione. Charakter ruchu powoduje, że
wa˛tpliwe lub płynne jest rozróżnienie mie˛dzy jego członkami a sympatykami. Nieuczestniczenie w wyborach samorza˛dowych i parlamentarnych spowodowało brak takiego wskaźnika, jak liczba otrzymywanych głosów.
Tylko cze˛ściowe wyobrażenie o rozmiarach ruchu moga˛ dać nakłady
publikacji anarchistycznych. Bardzo duża liczba czasopism anarchistycznych w końcu XIX i na pocza˛tku XX w. wynikała nie z jego wielkości, lecz
z jego rozproszenia, z braku trwałych i obejmuja˛cych szerszy zakres terytorialny struktur organizacyjnych. Do najdłużej ukazuja˛cych sie˛, najbardziej
prestiżowych i szeroko oddziałuja˛cych należały wydawane w Paryżu: „La
Revolte”, „Les Temps Nouveaux”, „Le Libertaire”, „Le Pere Peinard”,
a w Barcelonie „La Revista Blanca” i „La Revista Social”.
W ostatnich dekadach XIX w. ruch przybrał masowy charakter w Hiszpanii (według niektórych danych anarchistyczna Federacion de los Trabajadores de la Region Española liczyła w 1872 r. 25 000, a w 1882 r. — 60 000
członków) i we Włoszech, miał wielu zwolenników w Jurze szwajcarskiej,
w końcu stulecia był popularny we Francji. W innych państwach europejskich miał bardzo niewielu zwolenników ba˛dź nie wyste˛pował. Na ziemiach polskich krótko cieszył sie˛ pewna˛ popularnościa˛ tylko wśród żydowskich robotników w Białymstoku. W Rosji znalazł wie˛cej wyznawców
dopiero po rewolucji lutowej 1917 r.; za zbliżony do niego uważany jest masowy ruch zbrojny na Ukrainie w czasie wojny domowej w l. 1918–1920,
któremu przewodził N. Machno. Po I wojnie światowej jako zjawisko masowe wyste˛pował tylko w hiszpańskich zwia˛zkach zawodowych i odgrywał
znaczna˛ role˛ w walce z rebelia˛ →gen. F. Franco. Po 1945 r. wyste˛pował tylko w postaci szcza˛tkowej. Natomiast pewne idee a. można dostrzec w kierunkach określanych od końca lat 60. jako →Nowa Lewica. Znamienne, że
także w czasach najwie˛kszej popularności a. był zjawiskiem marginesowym
w najbardziej uprzemysłowionych krajach, najwie˛ksze zaś rozmiary przybrał w mało uprzemysłowionych krajach ba˛dź regionach. Sprzyja to dopatrywaniu sie˛ jego źródeł społecznych w reakcji niektórych środowisk chłopskich i rzemieślniczych na industrializacje˛; używa sie˛ niekiedy określeń:
a. agrarny (najsilniejszy w Andaluzji) i a. rzemieślniczy. Przycia˛gał również
pewne grupy inteligentów, zwłaszcza ludzi sztuki. Za nurt a. uważany jest
nieraz powstały około 1905 r. we francuskich zwia˛zkach zawodowych
→rewolucyjny syndykalizm, określany także (głównie przez przeciwników)
jako anarchosyndykalizm. Różnice mie˛dzy nim a a. sa˛ jednak istotniejsze
69
niż podobieństwa, co uzasadnia uważanie go, podobnie jak a., za jeden
z kierunków szeroko rozumianego socjalizmu.
WYBRANA LITERATURA
L’Anarchisme. Catalog de livres et des brochure de XIX, XX siècles, Paris 1982; Anarchici e
anarchia nel mondo contemporaneo, Torino 1971; P. Avrich The Russian Anarchists, Princeton 1978; G. Bartsch Anarchismus in Deutschland, Bd. I–II, Hannover 1972–73; A. Carter The Political Theory of Anarchism, London 1971; J. Cattepoel Die Rechts- und Staatsphilosophischen Prinzipien des Anarchismus, Marburg 1972; A.L. Dada L’Anarchismo in
Italia, fra movimento e partito, Firenze 1984; D. Grinberg Ruch anarchistyczny w Europie
Zachodniej 1870–1914, Warszawa 1994; D. Guerin L’Anarchisme. De la doctrine à l’action,
Paris 1965; E. Hobsbawm Primitive Rebels. Studies in Archaic Forms of Social Movements
in the XIX and XX Century, New York 1959; C. Lida La Mano Negra. Anarchismo agrario
an Andalusia, Madrid 1972; P. Lösche Anarchismus, Darmstadt 1977; J. Maitron Le
Mouvement anarchiste en France, t. I–II, Paris 1975; A. Malinowski Mit wolności. Szkice
o anarchizmie, Warszawa 1983; idem, O anarchizmie, anarchii i granicach wolności, Warszawa 1981; F. Ryszka W kre˛gu zbiorowych złudzeń: z dziejów hiszpańskiego anarchizmu
1868–1939, t. 1–2, Warszawa 1991; E. Santarelli Il socialismo anarchico in Italia, Milano
1973; P. Thomas Karl Marx and the Anarchists, London 1980; G. Woodcook Anarchism.
A History of Libertarian Ideas and Movements, Harmondworth 1979.
M. W.
ANARCHOSYNDYKALIZM — zob. REWOLUCYJNY SYNDYKALIZM
ANGIELSKIE REWOLUCJE — zob. REWOLUCJE ANGIELSKIE
ANONIM z YORKU — zob. UNIWERSALIZM
ANTYKLERYKALIZM (od łac. i gr. anti — przeciw, kler — potoczna nazwa duchowieństwa) — postawa polegaja˛ca na da˛żeniu do ograniczenia
wpływu duchowieństwa na życie społeczne i polityczne, cze˛sto nacechowana krytycyzmem lub wrogościa˛ do →religii, →Kościoła jako instytucji. Najcze˛ściej jest ona reakcja˛ na powia˛zania kleru ze strukturami państwa, z aparatem władzy, na da˛żenia Kościoła do dominacji w życiu publicznym, ale
niekiedy wynika z rozbieżności mie˛dzy ideałami ewangelicznymi a życiem
duchowieństwa i z troski o czystość duchowa˛ Kościoła. Jej podstawa˛ może
być także taka interpretacja ewangelii, która kwestionuje sama˛ zasade˛ kapłaństwa hierarchicznego oraz jego sakramentalny charakter. Postuluje sie˛
wówczas zasta˛pienie kleru przez charyzmatycznych nauczycieli ewangelii.
Przedstawicielami tego nurtu byli: →J. Wilklif, →M. Luter i →J. Kalwin.
A. z reguły nasila sie˛ w czasie wielkich rozruchów społecznych o charakterze rewolucyjnym (→Rewolucja Francuska, Rewolucja Październikowa
w Rosji; →rewolucje rosyjskie), kiedy o owej postawie decyduje w znacznej
mierze konflikt interesów materialnych duchowieństwa i Kościoła jako całości oraz grup owa˛ rewolucje˛ przeprowadzaja˛cych lub korzystaja˛cych z jej
naste˛pstw. Duże znaczenie miał ten typ a. także w Hiszpanii i Meksyku,
70