Pobierz - Hereditas Monasteriorum

Transkrypt

Redakcja • Editorial Board
Marek Derwich (Wrocław, redaktor naczelny • Editor in Chief ), Ludovic Viallet
(Clermont-Ferrand, zastępca redaktora naczelnego • Deputy Editor), Marek L. Wójcik
(Wrocław, sekretarz • Secretary), Ołeh Duch (Lviv), Marie-Élisabeth Henneau (Liège,
redaktor językowy tekstów francuskich • Language Editor of French Texts), Waldemar
Könighaus (Göttingen, redaktor językowy tekstów niemieckich • Language Editor of
German Texts), Pavel Krafl (Brno), Dom Aidan Bellenger OSB (Stratton-on-the-Fosse,
redaktor językowy tekstów angielskich • Language Editor of English Texts), Joanna
Pietrzak-Thébault (Warszawa), Zofia Smyk (Wrocław, redaktor językowy • Language
Editor)
Rada Naukowa • Scientific Council
Marie-Madeleine de Cevins (Rennes), Artūras Grickevičius (Vilnius), Krzysztof
Kaczmarek (Poznań), Arkadij Komissarienko (Moscow), Fiorenzo Landi (Bologna),
József Laszlovszky (Budapest), Jean-Marie Le Gall (Paris), Gert Melville (Dresden),
Javier Antón Pelayo (Barcelona), Richard Sharpe (Oxford), Petr Sommer (Praha)
Recenzenci tekstów publikowanych w tym tomie • Reviewers of the texts
published in this volume
Józef Baniak (Poznań), Andrzej Betlej (Kraków), Daniel Le Blévec (Montpellier),
Bogusław Czechowicz (Opole / Hradec Kralove), Bernard Dompnier (Clermont-Ferrand), Waldemar Kowalski (Kielce), Krzysztof Lewalski (Gdańsk), Jerzy Maroń
(Wrocław), Ryszard Mączyński (Toruń), Dariusz Nawrot (Katowice), Piotr Franciszek
Neumann (Poznań), Eugeniusz Niebelski (Lublin), Waldemar Okoń (Wrocław), Piotr
Oliński (Toruń), Dariusz Rolnik (Katowice), Marek S. Szczepański (Katowice), Stanisław
Wiech (Kielce), Wojciech Zawadzki (Warszawa)
VOL. 3
2013
Wrocław 2013
Hereditas Monasteriorum
półrocznik wydawany przez Pracownię Badań
nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych
(LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu
Wrocławskiego.
half-yearbook published by Laboratoire de Recherches
sur l’Histoire des Congrégations et Ordres Religieux
(LARHCOR) in Institute of History at University of
Wrocław.
Publikacja tekstów oznaczonych asteryskiem (*), przygotowanych w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja, została sfinansowana w ramach
programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod
nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”
w latach 2012–2016.
Publication of texts marked with an asterisk (*), prepared within the project Cultural heritage of dissolved
monasteries on the territory of former Poland and in
Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing, was financed by the Ministry of Science and
Higher Education under the name of the “National
Programme for the Development of Humanities” in
the years 2012–2016.
Adres Redakcji • Editorial Office
ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Poland
[email protected]
www.hm.kasaty.pl
Otwarty dostęp • Open access: www.hm.kasaty.pl
Teksty publikowane w „Hereditas Monasteriorum” są
recenzowane.
Texts published in “Hereditas Monast eriorum” are peer
reviewed.
„Hereditas Monasteriorum” jest streszczane i indekso
“Hereditas Monasteriorum” is abstracted and indexed
in the following databases:
wane w następujących bazach:
The Central and Eastern European Online Library (www.ceeol.com), The Central European Journal of Social
Sciences and Humanities (www.cejs.icm.edu.pl), Bazhum. Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych •
Bazhum. Database of Humanities and Social Sciences Journals (www.bazhum.icm.edu.pl)
Deklaracja o wersji pierwotnej:
W związku z równoległym publikowaniem czasopisma
w wersji papierowej i elektronicznej Redakcja informuje, że wersją pierwotną „Hereditas Monasteriorum” jest
wersja drukowana.
Declaration on the original version:
Because journal is published simultaneously in both
print and online versions, the Editorial Board informs
that the original version of “Hereditas Monasteriorum”
is the paper version.
Projekt okładki • Cover design Andrzej Sznejweis
Layout Marek J. Battek, Andrzej Sznejweis
Redakcja i korekta • Technical editing and proofreading Maria Derwich
Tłumaczenie • Translation Magdalena Gawrońska, Anna Kijak, Paulina Parkitna, Szymon Paleczek, Tomasz Puzik,
Marek L. Wójcik
Skład • Typesetting Silesia, Wydawnictwo i usługi, Marek J. Battek
Druk i oprawa • Printing and binding Drukarnia SOWA – Druk na życzenie, www.sowadruk.pl, tel. +48-22-43181-40
ISSN 2299-5609 (print), 2299-9078 (online)
© Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR) w Instytucie Historycznym
Uniwersytetu Wrocławskiego
Oddano do druku • Put into print 31 XII 2013 r.
Nakład 200 egzemplarzy • Number of copies 200
Hereditas Monasteriorum, vol. 3
Spis treści • Contents
Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Editor’s Note . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
The material running of the mendicant friaries
in Central Europe (ca. 1220 – ca. 1550).
Towards an inventory of textual sources
Le fonctionnement matériel des couvents mendiants
en Europe centrale (v. 1220 – v. 1550).
Pour un inventaire des sources textuelles
Podstawy gospodarcze funkcjonowania klasztorów mendykanckich
w Europie Środkowej (około 1220 – około 1550)
W stronę inwentarza źródeł pisanych
Ludovic Viallet
Introduction. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Introduction. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
25
26
Christian-Frederik Felskau
Economy-related written sources of the Franciscans (and partially of the Poor Clares’)
in Bohemia and Moravia, ca. 1230 – ca. 1450 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Źródła pisane dotyczące ekonomii franciszkanów (a także klarysek) w Czechach i na Morawach
w latach około 1230 – około 1450 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rafał Kubicki
Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia from the 15th
till the beginning of the 16th century. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Źródła do dziejów ekonomii mendykantów w Prusach Królewskich w XV i początkach XVI w.. . . . . . . . . . . . . Gergely Kiss
Les chartes de fondation des couvents mendiants en Hongroi médiévale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dokumenty fundacyjne klasztorów mendykanckich na Węgrzech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Charters of foundation of mendicant convents in Hungary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
55
64
67
75
76
Beatrix F. Romhányi
Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents mendiants
en Hongrie médiévale. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Źródła rachunkowe dokumentujące zarządzanie i administrację mendykanckimi domami zakonnymi
na średniowiecznych Węgrzech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Accounting sources as documents of management and administration of mendicant friaries in medieval
Hungary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
96
Spis treści
6
Carmen Florea
Beyond the late medieval economy of salvation: the material running of the Transylvanian
mendicant convents. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Późnośredniowieczna ekonomia zbawienia: zarząd gospodarką w siedmiogrodzkich klasztorach
mendykanckich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Mária Lupescu Makó
Poverty or not? Economic aspects of the mendicant friaries in medieval Transylvania . . . . . . . . 111
Ubóstwo czy dostatek? Ekonomiczne aspekty działalności klasztorów mendykanckich
w średniowiecznym Siedmiogrodzie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Marie-Madeleine de Cevins
Conclusion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
ROZPRAWY • DISSERTATIONS
Patrycja Gąsiorowska
Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhoffa
w dobrach klarysek krakowskich pod koniec XVII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Acts of lawlessness among the soldiers of Franciszek Teodor Denhoff’s free company (frejkompania)
in the estates belonging to the Cracow-based Poor Clares at the end of the 17th century. . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Sławomir Kościelak
Jezuici w trzech wielkich miastach pruskich w XVI–XVIII w.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Jesuits in three large Prussian cities in 16th-18th century. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska
Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
The place of the Wąchock monastery in the local collective memory. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
MATERIAŁY • MATERIALS
Janina Dzik
Nieznane dwa wizerunki maryjne oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru reformatów
przy kościele św. Antoniego Padewskiego w Przemyślu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Two unknown Marian images and an unknown view of Lviv from the library of the Reformed Franciscan
monastery at the Church of St. Anthony of Padua in Przemyśl. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Karol Maciejko
Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów
w Barczewie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
Unknown painting dating back to 1805 from the dissolved Franciscan Observants monastery
in Barczewo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Urszula Bończuk-Dawidziuk, Anna Jezierska, Arkadiusz Wojtyła
Wykaz zawartości „Akt Büschinga” z lat 1810–1812 ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej
we Wrocławiu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
The contents of the “Büsching Papers” from 1810-1812 from the University Library in Wrocław. . . . . . . . . . . 299
Contents
7
Dorota Matyaszczyk
Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r. do Teofila Wolickiego,
arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej, i jego konsekwencje. . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Fr. Jan Kompałła’s 1828 memorial concerning monasteries to Teofil Wolicki, archbishop of the Gniezno
and Poznań archdiocese, and its consequences. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Czesław Hadamik
Drugi etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego
Krzyża na Łyścu w 2013 r.: wirydarz wschodni. Wstępne wnioski i interpretacje . . . . . . . . . . . . . . 323
The second stage of archaeological works in the former Benedictine Abbey of the Holy Cross on Łysiec
(Bald Mountain) in 2013: east cloister garth. Preliminary conclusions and interpretations. . . . . . . . . . . . . . . . 334
EDYCJE ŹRÓDŁOWE • SOURCE EDITIONS
Konrad Morawski
Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku przetransportowanych w 1843 r.
na zamek warszawski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Inventory of objects from the Jesuit church in Polotsk transported to the Warsaw castle in 1843. . . . . . . . . . 346
Dorota Matyaszczyk
Dekret króla Fryderyka Wilhelma II w sprawie zakonów mendykanckich na terenie Prus
Południowych wydany 8 XI 1797 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
King Frederick William II’s decree concerning mendicant orders in South Prussia issued
on 8 November 1797 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Małgorzata Kośka
„Rys historyczny supresji niektórych Instytutów Duchownych w Królestwie Polskim
[w] r. 1819 wykonanej”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
“Historical outline of the suppression of certain Religious Institutes in the Kingdom of Poland
carried out [in] 1819”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE • REVIEW ARTICLES AND REVIEWS
Marek Robert Górniak (red.), Zakony i zgromadzenia zakonne na ziemi głogowskiej.
Materiały z cyklu konferencji popularno-naukowych „Z dziejów Kościoła katolickiego
na ziemi głogowskiej” zorganizowanych przez Towarzystwo Ziemi Głogowskiej oraz Klub
Inteligencji Katolickiej w Głogowie w latach 2005–2008 [Religious orders and congregations
in the Głogów region. Proceedings from the series of popular-science conferences
“From the history of Catholic Church in the Głogów region” organised by the Society
of the Głogów Region and the Club of Catholic Intelligentsia in Głogów in 2005-2008] • Mateusz Gigoń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Dariusz Galewski, Anna Jezierska (red.), Silesia Jesuitica. Kultura i sztuka zakonu jezuitów na Śląsku
i w hrabstwie kłodzkim 1580–1776. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej
przez Oddział Wrocławski Stowarzyszenia Historyków Sztuki (Wrocław, 6–8 X 2011)
dedykowane pamięci Profesora Henryka Dziurli [Silesia Jesuitica. Culture and art
of the Jesuit order in Silesia and in the Kłodzko county in 1580-1776. Proceedings from
an academic conference organised by the Wrocław Branch of the Association of Art
Historians (Wrocław, 6-8 October 2011) dedicated to the memory of prof. Henryk Dziurla] • Katarzyna Brzezina-Scheuerer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Spis treści
8
Andrzej Włodarek (red.), Skarby krakowskich wizytek. Katalog. Wystawa z okazji jubileuszu
400-lecia założenia zakonu Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny oraz fundacji klasztoru
Sióstr Wizytek w Krakowie. Muzeum Narodowe w Krakowie. Pałac biskupa Erazma Ciołka,
czerwiec – lipiec 2010 [Treasures of the Cracow Visitation Nuns. Catalogue. Exhibition
on the 400th anniversary of the establishment of the Order of the Visitation of Holy Mary
and the foundation of the Convent of Visitation Nuns in Cracow. National Museum in Cracow.
Bishop Erazm Ciołek Palace, June-July 2010] • Janina Dzik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
NOTKI RECENZYJNE • BOOK NOTICES
Giancarlo Andenna (red.), Dove va la storiografia monastica in Europa? Temi e metodi di ricerca
per lo studio della vita monastica e regolare in età medievale alle soglie del terzo millennio.
Atti del Convegno internazionale Brescia-Rodengo, 23–25 marzo 2000 • ks. Janusz
Królikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
Marco Bartoli, Vestigia Franciesci. Studi di Storia del Francescanesimo • ks. Janusz Królikowski. . 386
David N. Bell, Understanding Rancé. The Spirituality of the Abbot of La Trappe in Context
• ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
Inos Biffi, La filosofia monastica: „sapere Gesù” • ks. Janusz Królikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387
Tadeusz Bratkowski, Officium de tempore w rękopiśmiennych antyfonarzach zakonów
benedyktyńskich w Polsce od XV do XIX wieku [Officium de tempore in the handwritten
antiphonaries of Benedictine convents in Poland in 15th-19th centuries] • Marek Derwich . . . 388
Ilona Czamańska, Dokumenty klasztoru oo. Kamedułów z Pożajścia w Państwowym Archiwum
Historycznym w Tbilisi. Katalog [Records from the monastery of Camaldolese fathers
in Pożajście in the State Historical Archive in Tbilisi. Catalogue] • Piotr Piętkowski . . . . . . . . . . 389
Veronika Čapská, Ellinor Forster, Janine Christina Maegraith and Christine Schneider (eds),
Between Revival and Uncertainty. Monastic and Secular Female Communities in Central
Europe in the Long Eighteenth Century / Zwischen Aufbruch und Ungewissheit. Klösterliche
und weltliche Frauengemeinschaften in Zentraluropa im „langen” 18. Jahrhundert • Marek L. Wójcik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Pietro De Leo (red.), L’Ordine Certosino e il papato dalla fondazione allo schizma d’Occidente • ks. Janusz Królikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Pietro De Leo (red.), San Bruno di Colonia. Un eremita tra Oriente e Occidente • ks. Janusz
Królikowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Vera Fortunati (red.), Vita artistica nel monastero femminile. Exempla • ks. Janusz Królikowski.. 392
Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektora Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko
Kościołowi katolickiemu w latach 1945–1953 [Instructions, Guidelines, Memoranda of the
Deputy Head of the Ministry of the Public Security’s V Department Against Catholic Church
in the years 1945-1953], ed. Adam Dziurok, Józef Marecki, Filip Musiał • Katarzyna Romanow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
Inwentarz rękopisów Archiwum Kapituły Kolegiackiej i Katedralnej w Sandomierzu XIII–XX wieku
[Inventory of manuscripts from the Archive of the Collegiate and Cathedral Chapter
in Sandomierz from 13th-20th centuries], ed. Feliks Kiryk • Piotr Piętkowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
Contents
9
Inwentarz rękopisów do połowy XVI wieku w zbiorach Biblioteki Narodowej [Inventory
of manuscripts from before the mid-16th century in the collection of the National Library],
ed. Jerzy Kaliszuk, Sławomir Szyller • Piotr Piętkowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Jan Książka, Tadeusz Olejnik (eds), 400-lecie klasztoru sióstr bernardynek na ziemi wieluńskiej
[400 Years of the Monastery of the Franciscan Observants Sisters in Wieluń] • Patrycja Ziomek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
Louis-Albert Lassus, San Pier Damiani. L’uomo dei deserti di Dio • ks. Janusz Królikowski . . . . . . . 395
Guy Lobrichon, Les moines d’Occident. L’éternité de l’Europe • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . 395
Marian Małecki, Z Ziemi Świętej do Polski. Dzieje Zakonu Bożogrobców – From Holy Land
to Poland. The History of the Order of the Holy Sepulchre • ks. Janusz Królikowski . . . . . . . . . 396
Agata Mirek (ed.), Żeńskie zgromadzenia zakonne w Europie Środkowo-Wschodniej wobec
totalitaryzmu komunistycznego [Female congregations in East-Central Europe during
communist and Nazi totalitarianism] • Katarzyna Romanow. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
Nieruchomości miasta Krakowa w czasach Sejmu Czteroletniego. Opis z 1792 roku [Immovable
Property of the City of Cracow during the Four-Year Sejm. A Description from 1792],
ed. by Kamila Follprecht • Patrycja Ziomek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
Fr. Mirosław Nowak, Kaplica błogosławionego Czesława we Wrocławiu [The Chapel of Blessed
Ceslaus in Wrocław] • Patrycja Ziomek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Nowy katalog dokumentów i listów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL [New catalogue of documents
and letters from the KUL University Library], ed. Angelika Modlińska-Piekarz • Piotr Piętkowski
893
Sabina Pavone, I gesuiti dalle origini alla soppressione 1540–1773 • ks. Janusz Królikowski . . . . . . 399
Abbé de Rancé, Vie et mort des moines de la Trappe, éd. Jean-Maurice de Montremy • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Anna Maria Rapetti, Monachesimo medievale. Uomini, donne e istituzioni • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Alessandro Saraco (red.), La Penitenzieria Apostolica e il suo archivio. Atti della giornata
di studio, Roma, Palazzo della Cancelleria, 18 novembre 2011 • ks. Janusz Królikowski. . . . . . 400
André Vauchéz, Francesco d’Assisi e gli Ordini mendicanti • ks. Janusz Królikowski. . . . . . . . . . . . . . . 401
Dariusz Wadowicki, Mit w społeczeństwie i kulturze [Myth in the society and culture] • Angelika Lipka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
Tomasz Węcławowicz, Cocto latere nobilitavit. O ceglanych murach kościołów średniowiecznego
Krakowa [Cocto latere nobilitavit. Brick walls of medieval churches in Cracow] • Patrycja Ziomek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
Wioletta Zawitkowska, Władysław P. Wlaźlak (eds), Archiwa i kancelarie w służbie Kościoła i nauki
[Archives and offices in the service of the Church and the science] • Marek L. Wójcik . . . . . . . . 403
TU WARTO ZAJRZEĆ • RECOMMENDED READINGS
Marek Derwich, Anna Galar
„Cistercium Mater Nostra. Tradycja – Historia – Kultura” [“Cistercium Mater Nostra.
Tradition – History – Culture”]. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407
Spis treści
10
KRONIKA NAUKOWA • SCIENTIFIC CHRONICLE
Marcin Jewdokimow
Międzynarodowa konferencja „Memory, Culture and Religion”, Warszawa, 15 V 2013 r.
[International conference “Memory, Culture and Religion”, Warsaw, 15 May 2013] . . . . . . . . . . . 413
Witold Guca
Konferencja Interdyscyplinarnego Zespołu do Badań Dziedzictwa Kulturowego
Świętego Krzyża „Debaty świętokrzyskie I”, Kielce-Święty Krzyż, 24–25 V 2013 r.
[Conference of the Interdisciplinary Group for the Study of the Cultural Heritage
of the Holy Cross, Debaty Świętokrzyskie I, Kielce-Święty Krzyż, 24-25 May 2013]. . . . . . . . . . . . . 414
Waldemar Rozynkowski
Konferencja „Klasztor dominikański w Toruniu. W 750 rocznicę fundacji”, Toruń, 4 X 2013 r.
[Conference “Dominican monastery in Toruń. The 750th anniversary of foundation”, Toruń,
4 October 2013] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Marcin Jewdokimow
Międzynarodowa konferencja „Religious Heritage and Tourism”, Kowno, 17 X 2013 r.
[International conference “Religious Heritage and Tourism”, Kaunas, 17 October 2013]. . . . . . . 418
KRONIKA PROJEKTU
Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja.
Program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016
CHRONICLE OF PROJECT
Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland
and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing.
Programme of the Ministry of Science and Higher Education
under the name of the “National Programme for the Development
of Humanities” in the years 2012–2016
Biuro Projektu • Office of Project
Angelika Lipka, Joanna Adamska, Katarzyna Romanow, Magdalena Gawrońska
Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 V–30 X 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
[Report on the progress of the Project, 1 May-30 October 2013]
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „Losy dziedzictwa po klasztorach jezuickich
skasowanych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz jego znaczenie
dla powstania i działalności Komisji Edukacji Narodowej (w 240. rocznicę kasaty
zakonu jezuitów i powstania KEN)”, Jarosław, 11–14 VII 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
[Report on the conference “History and role of the legacy of Jesuit monasteries dissolved
in Polish-Lithuanian Commonwealth and its significance for the foundation and activity
of the Commission of National Education [KEN] (on the 240th anniversary of the suppression
of the Society of Jesus and the foundation of KEN), Jarosław, 11-14 July 2013]
Contents
11
Katarzyna Romanow, Magdalena Gawrońska
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach
skasowanych na obszarze Galicji pod rządami austriackimi (w 230. rocznicę rozpoczęcia
kasat józefińskich w Galicji)”, Nowy Sącz, 17–19 X 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
[Report on the conference “History and role of the legacy of dissolved monasteries in Galicia
under Austrian reign (on the 230th anniversary of the beginning of Josephinian suppressions in Galicia)”,
Nowy Sącz, 17-19 October 2013]
Witold Konopka
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach
skasowanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich oraz Pomorza”, Przysiek,
7–9 XI 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
[Report on the conference “History and role of the legacy of monasteries dissolved in Western
and Eastern Prussia and Pomerania”, Przysiek, 7-9 November 2013]
Zespół II • Team II
Piotr Oliński
Sprawozdanie z prac w dniach 1 V–30 XI 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
[Report on the research work from 1 May-30 November 2013]
Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie
w dniach 26–30 VIII 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
[Report on the preliminary research in the Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz in Berlin
on 26-30 August 2013]
Zespół III • Team III
ks. Janusz Królikowski
Sprawozdanie z prac w okresie od kwietnia do października 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
[Report on the research work from April to October 2013]
Zespół IV • Team IV
Małgorzata Milecka, Ewelina Widelska
Sprawozdanie z prac nad losami założeń ogrodowych po skasowanych klasztorach
w okresie od maja do października 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
[Report on the research work on the fortunes of gardens of dissolved monasteries conducted
between May and October 2013]
Zespół V • Team V
Sprawozdanie z prac w dniach 1 V–31 X 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
[Report on the research work from 1 May-31 October 2013]
Spis treści
12
Zespół VI • Team VI
Małgorzata Kośka
Sprawozdanie z prac w okresie od maja do listopada 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
[Report on the research work from May to November 2013]
Zespół VII • Team VII
Piotr Dymmel
Sprawozdanie z prac w okresie od czerwca do listopada 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
[Report on the research work from June to November 2013]
Zespół X • Team X
Urszula Bończuk-Dawidziuk
Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 30 IV–30 X 2013 r.. . . 461
[Report on the progress of work on the publication of “Büsching Papers” carried out between
30 April and 30 October 2013]
Zespół XI • Team XI
Alina Mądry
Sprawozdanie z działalności w dniach 1 V–31 XII 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
[Report on the work carried out between 1 May and 31 December 2013]
Alina Mądry
Sprawozdanie z kwerendy w archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie
w dniach 3–5 VII 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464
[Report on the preliminary research conducted at the archive of the National Heritage Board
of Poland in 3-5 July 2013]
Magdalena Walter-Mazur
Poklasztorne rękopisy XVIII-wiecznej muzyki wokalno-instrumentalnej i instrumentalnej
w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu. Sprawozdanie z cyklu kwerend: 16–18 I,
15–19 IV, 3–7 VI i 18–22 XI 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
[Monastic manuscripts of 18th-century vocal-instrumental and instrumental music in the collection
of the Diocesan Library in Sandomierz. Report on the series of preliminary research: 16-18 January,
15-19 April, 3-7 June, and 18-22 November 2013]
Zespół XII • Team XII
Ewa Hauptman-Fischer, Katarzyna Spurgjasz
Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów
Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w dniach 1 V–30 X 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . 485
[Report on the inventory of musical records of former monasteries from the Department of Musical
Collection of the University Library in Warsaw compiled in 1 May-30 October 2013]
Zespół XIII • Team XIII
Andrzej Kozieł
Contents
13
Zespół XIV • Team XIV
Monika Kopeć, Dorota Rejman
Sprawozdanie z drugiego i trzeciego etapu prac inwentaryzacyjnych druków z bibliotek
klasztornych znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
[Report on the second and third stage of inventory work cataloguing prints from monastery libraries
kept in the Diocesan Library in Sandomierz]
Zespół XV • Team XV
Rafał Cholewa, Krzysztof Kleczek
Sprawozdanie z drugiego i trzeciego etapu prac dokumentacyjno-informacyjnych
nad drukami z XV–XIX w. ze skasowanych klasztorów w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej
w Cieszynie w dniach 1 IV–30 XI 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
[Report on the second and third stage of documentation and informational work on 15th-19th-century
prints from dissolved monasteries in the collection of Cieszyn Historical Library [Książnica Cieszyńska]
carried out between 1 April-30 November 2013]
Zespół XVI • Team XVI
Łukasz Guldon
Sprawozdanie z prac w dniach 1 V–30 IX 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506
[Report on the research work from 1 May-30 September 2013]
Zespół XVII • Team XVII
Anna Gadomska
Badania indywidualne • Individual research
Andrzej Buczyło
Sprawozdanie z wstępnej kwerendy w zesp. „Generalne Dyrektorium. Departament Prus
Nowowschodnich” w dniach 9–13 IX 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511
[Report on the preliminary research in the fond Generalne Dyrektorium. Departament Prus
Nowowschodnich (General Directorium. Department of New East Prussia) conducted
on 9-13 September 2013]
Agnieszka Fluda-Krokos
Sprawozdanie z zakończenia prac nad dokumentacją i inwentaryzacją druków i archiwaliów
pochodzących w części z dawnego klasztoru augustianów-eremitów w Książu Wielkim,
znajdujących się w zakrystii miejscowego kościoła parafialnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
[Report on the closing stage of work on the documentation and inventory of prints and archival records
partly originated in the former Augustitnian Hermits monastery in Książ Wielki, currently kept
in the vestry of the local parish church]
Beata Lorens
Sprawozdanie z kwerendy w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy
we Lwowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516
[Reporte on the preliminary research at the Central Historical State Archives of Ukraine in Lviv]
Spis treści
14
Dorota Matyaszczyk
Sprawozdanie z prac w okresie od lipca do listopada 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
[Report on the progress of work between July and November 2013]
Olga Miriam Przybyłowicz
Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej,
cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 552
[Archival records of the Gniezno Poor Clares in the Archive of the Gniezno Archdiocese,
part 2: Report on the preliminary research on 9-12 July 2013]
Magdalena Ujma
Sprawozdanie z kwerendy we Lwowie w dniach 7–29 VI 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570
[Report on the preliminary research in Lviv on 7-29 June 2013]
Magdalena Ujma
Sprawozdanie z kwerendy w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy
we Lwowie w dniach 20–28 IX 2013 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591
[Report on the preliminary research at the Central Historical State Archives of Ukraine in Lviv
on 20-28 September 2013]
KSIĄŻKI NADESŁANE • BOOKS RECEIVED 597
INFORMACJE O AUTORACH • INFORMATION ABOUT AUTHORS
Autorzy tego tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609
Authors of this volume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615
INFORMACJE DLA AUTORÓW • INFORMATION FOR AUTHORS
Zasady dotyczące przygotowania nadsyłanych tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623
Zasady recenzowania tekstów ukazujących się w „Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 627
Zapora „ghostwriting” i „guest authorship”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 628
Rules concerning the preparation of texts sent to Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629
Peer review rules for papers published in “Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633
Policy against “ghostwriting” and “guest authorship”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 634
Recenzenci współpracujący z Redakcją • Reviewers cooperating with Editorial Board. . . . . . . . . . . . . 635
vol. 3, 2013, s. 15
Od Redakcji
Tom trzeci „Hereditas Monasteriorum” otwierają materiały z konferencji tematycznie
związanej z problematyką naszego pisma. Także w przyszłości zapraszamy chętnych
do publikowania na naszych łamach materiałów z takich konferencji. Będziemy je
zamieszczali na początku działu Rozprawy.
Od tego tomu wprowadziliśmy także kilka zmian redakcyjnych. W zapisach bibliograficznych stosujemy określenia i znaki interpunkcyjne zgodne z praktyką stosowaną
w obszarze językowym odpowiadającym językowi tekstu głównego. W tekstach recenzji i notek recenzyjnych, oraz w Książkach nadesłanych, podajemy pełne imiona
autorów, redaktorów, wydawców etc.
Marek Derwich
redaktor naczelny
16
vol. 3, 2013, p. 16
Editor’s Note
The third volume of Hereditas Monasteriorum opens with proceedings of a conference thematically linked to the subject of our journal. All interested authors are welcome to publish such conference proceedings in Hereditas Monasteriorum also in the
future. The papers will be published at the beginning of the Dissertations section.
In the current volume we have introduced some editorial changes as well. Bibliographic notes will feature terms and punctuation marks in accordance with the rules
of the language of the main text. In reviews and book notices, and in the Books received section we will give full names of authors, editors, publishers etc.
Marek Derwich
Editor in Chief
The material running of the mendicant friaries
in Central Europe (ca. 1220 – ca. 1550).
Towards an inventory of textual sources
Papers of 2nd Workshop of MARGEC project
Prague, 25th March 2013
Dossier presented by
Ludovic Viallet
in collaboration with Marie-Madeleine de Cevins
Le fonctionnement matériel des couvents mendiants
en Europe centrale (v. 1220 – v. 1550).
Pour un inventaire des sources textuelles
Actes de l’Atelier de travail no 2 du programme MARGEC
Prague, le 25 mars 2013
Dossier présenté par
Ludovic Viallet
avec la collaboration de Marie-Madeleine de Cevins
Podstawy gospodarcze funkcjonowania klasztorów mendykanckich
w Europie Środkowej (około 1220 – około 1550)
W stronę inwentarza źródeł pisanych
Materiały z drugiej konferencji zorganizowanej
w ramach programu MARGEC
Praga, 25 III 2013
Materiały do druku przygotował
Ludovic Viallet
przy współpracy Marie-Madeleine de Cevins
Ludovic Viallet
Université Blaise Pascal (Clermont-Ferrand 2)
vol. 3, 2013, p. 19–26
Introduction
Amorcé à la fin de l’année 2011, lancé en octobre 2012 et soutenu en France par
l’Agence Nationale de la Recherche, le programme MARGEC a franchi une nouvelle
étape lors de l’atelier organisé à Prague le 25 III 2013 sous le titre The Material Running
of the Mendicant Friaries in Central Europe (c. 1220–c. 1550). Towards an Inventory of
Textual Sources1. La liste des participants, issus de six pays (France, Allemagne, République tchèque, Hongrie, Roumanie, Pologne) reflète tout à la fois la difficulté et
la fécondité d’une telle entreprise collective, menée par un « noyau dur » autour duquel peuvent s’agréger, au gré des initiatives et des possibilités, des chercheurs venus
de l’ensemble de l’espace concerné par le programme (les territoires des actuelles
Croatie, Hongrie, Pologne, République tchèque, Roumanie occidentale et Slovaquie).
Cette dimension internationale est bien l’un des éléments novateurs de MARGEC,
compte tenu des cadres nationaux (y compris sur le plan linguistique) encore très
marqués dans l’historiographie des ordres mendiants et de la subsistance, dans les
études médiévales en général, d’une forme de bi-polarité Est-Ouest. Aussi ne faut-il
pas négliger l’apport potentiel de MARGEC à la recherche sur les ordres mendiants et
sans doute, plus largement, à la médiévistique.
Dans l’historiographie française, l’économie des ordres mendiants ne fait l’objet
d’une attention soutenue que depuis une grosse douzaine d’années. Au cours des
décennies 1970 et 1980, la fameuse « enquête Le Goff » a polarisé les études sur le
fait urbain, au point de faire oublier, au moins en partie, les pratiques induites par les
projets mendiants. De leur côté, les historiens italiens ont beaucoup insisté sur les
processus d’insediamento et la pensée économique, les Allemands sur l’articulation
entre constructions institutionnelles et charisme... L’on n’oubliera pas, en outre, la nécessaire, mais envahissante « Question franciscaine ». Il semble donc que la recherche
ait souvent tourné autour d’un objet d’étude (les pratiques économiques des frères)
qui doit pourtant être placé au cœur de la réflexion sur la vie mendiante parce qu’il
constitue, en particulier pour les Franciscains, un réel objet anthropologique – c’està-dire qu’il est lié à un langage (des gestes, des pratiques, des positionnements indi1 Présentation (en français et en anglais) du programme Marginalité, économie et christianisme. La vie
matérielle des couvents mendiants en Europe centrale (v. 1220–v. 1550), coordonné par Marie-Madeleine de
Cevins (Université de Rennes 2), sur le site margec.tge-adonis.fr/. Un premier jalon de l’enquête collective
avait été posé avec l’atelier organisé à Rennes le 18 X 2011 afin de dresser un bilan historiographique et qui
a donné lieu à la publication d’un dossier dans la revue « Études franciscaines », n.s., 6, 2013, 1, p. 5–115.
20
Ludovic Viallet
viduels et collectifs) exprimant ce qu’a été le vivre mendiant, ce que l’on a voulu qu’il
soit ou ce que l’on n’a pu éviter qu’il devienne. L’expression « objet anthropologique »
n’est pas, ici, une commodité : elle souligne la nécessité de mettre cet objet au centre,
tout en ayant une démarche « globalisante », en se méfiant des schémas, des catégories et même des expressions.
Pour éviter les premiers, il importe d’être attentif au problème de l’adéquation entre
le discours normatif et les pratiques, tandis que les secondes doivent faire l’objet d’un
questionnement serré, par exemple lorsqu’il s’agit de distinguer entre ce qui a relevé
du don et ce qui a relevé de l’échange marchand, distinction qui risque souvent d’être
simplificatrice : comme le savent bien les anthropologues, c’est davantage en termes
de différentes sphères d’échanges que la réalité sociale peut être appréhendée. De ce
point de vue, on prendra garde à ne pas ignorer, dans ce programme de recherches
consacré à des hommes, les rôles qu’ont pu endosser des femmes. La contribution de
Christian-Frederik Felskau va nous le rappeler pour la Bohême et notamment le cas
de Cheb (Eger)2. On sait aussi que les femmes, dans les communautés de tertiaires,
ont pu jouer un rôle de procuratrice pour les couvents masculins. Enfin, il n’est pas
jusqu’aux mots et aux expressions dont il faudra se méfier. Qu’est-ce réellement que
l’« économie du Sacré », à laquelle nous consacrerons le dernier des colloques de
MARGEC ? « Économie de la dévotion », « économie du Salut » sont des formules qui
visent à créer du lien entre phénomènes, mais ne doivent pas nous donner l’illusion
d’une unité, d’un territoire d’étude qui existerait per se avec des contours nettement
définis.
Par ailleurs, il ne s’agit pas non plus d’accorder, dans les raisonnements, une place
exclusive à l’économie. Si l’on scrute la question de l’observance, par exemple, on
peut juger que la seconde génération de réformateurs – celle des Barthélemy Texier,
Jean de Capistran ou Matthias Döring, actifs dans le deuxième quart du XVe siècle
– fut plus souple que leurs prédécesseurs3 ; mais elle eut aussi à faire face à la question de l’institutionnalisation (donc à celle de l’obéissance). La volonté d’autonomie
déboucha, chez les Frères mineurs, sur le pas décisif franchi en 1443–1446, mais les
autres ordres mendiants connurent également des processus de formation de congrégations autonomes : autrement dit, dans la seconde moitié du XVe siècle, le combat se situa tout autant, sinon davantage, sur le plan de l’institution que sur celui des
pratiques économiques.
2 On pourrait aussi prendre l’exemple du couvent de Wrocław (Breslau), qui semble n’être entré dans
l’ère des messes fondées directement en argent qu’au début du XVe siècle ; auparavant, la communauté des
Clarisses de la ville a probablement servi, en quelque sorte, d’intermédiaire. Ainsi, le 8 IX 1330, les sœurs
reconnurent que leur procureur devait verser aux frères dix pains par jour et un marc annuel, en vertu
d’une donation faite par le père de deux religieuses ; en contrepartie, les Mineurs devaient célébrer une
messe quotidienne chez les Clarisses (Urkundenbuch der Kustodien Goldberg und Breslau, t. 1 : 1240–1517,
éd. C. Reisch (Monumenta Germaniae Franciscana, 1/1), Düsseldorf 1917, n° 139).
3 Comme l’a souligné à propos des Dominicains A. Zajchowska, Idea ubóstwa w środowisku dominikańskich obserwantów Polskiej Prowincji w XV wieku, [dans :] W. Długokęcki, T. Gałuszka, R. Kubicki, A. Zajchowska
(dir.), Inter œconomiam cœlestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 9), Kraków 2011, p. 87–101.
Introduction
21
Il faut donc effectuer un travail de déconstruction, en commençant par le chantier des
sources, dont toute démarche de recherche est dépendante (comme le montre la
nette dominante dominicaine dans le récent volume Inter oeconomiam coelestem et
terrenam...) et dont il faut désormais essayer d’avoir une vision plus claire et globale,
afin de tenter d’échapper à la fois à la juxtaposition d’études de cas et au discours de
synthèse (trop) général.
Depuis le début du programme, le pôle « hongrois », soutenu par Gábor Klaniczay, est
solide. Gergely Kiss propose ici une première approche d’ensemble sur les sources accompagnée d’éléments de réflexion sur leur typologie, au cœur de notre projet d’inventaire, tandis que Beatrix Romanhyi présente les quelques documents comptables
préservés, pour la fin du XVe siècle et le début du XVIe, dans les archives des Carmes
d’Eperjes (Prešov), des Ermites de saint Augustin de Bártfa (Bartfeld, Bardejov), des
Dominicains de Selmecbánya (Schemnitz, Banská Štiavnica) et, surtout, des Franciscains de Sopron. Sources fragmentaires, peu satisfaisantes par bien des aspects, certes, mais devant lesquelles on ne peut faire la fine bouche, tant les registres de comptabilité mendiante sont choses rares, y compris en Europe occidentale, à de notables
exceptions près4. Les apports de Carmen Florea et Maria Lupescu sur la Transylvanie
vont également contribuer à nourrir la réflexion comparative, en particulier sur le
rôle croissant des autorités urbaines dans les affaires des couvents. Pour les espaces
bohémien et polonais, l’entreprise semble se présenter de façon plus compliquée.
Frederik Felskau et Rafał Kubicki livrent ici deux utiles mises au point, sur l’ensemble
Bohême-Moravie et la Prusse royale, en attendant que d’autres chercheurs se joignent à eux et apportent leur contribution au projet commun. Au-delà des synergies
ponctuelles suscitées par MARGEC (rencontres et publications), l’objectif est de construire un outil pérenne au service de la communauté scientifique. Grégory Goudot,
engagé comme post-doctorant pour le programme, est chargé de construire un inventaire des sources et une base de données, ainsi que de cartographier les phénomènes, à partir des éléments apportés par chacun. Qu’on ne s’y trompe pas : un tel
instrument de travail profitera à tous et n’empêche en rien, au contraire, d’avoir des
idées « d’enquête dans l’enquête » qui pourront être mises en œuvre parallèlement
aux jalons posés par le programme.
La rencontre de Prague a permis d’aborder une question essentielle, celle de la structure de l’inventaire des sources, qui peut être construit selon deux entrées : par types
de documents ou par types de revenus. La première option, plus « statique » pourrait-on dire, est aussi celle qui offre la perspective la plus « profonde » : comme elle
n’enferme pas dans des cadres, sinon ceux de la typologie documentaire (ce qui est
4 On pense au couvent franciscain d’Avignon, qui a fait l’objet des travaux de Jacques Chiffoleau, puis
de son élève C. Lenoble, L’exercice de la pauvreté. Économie et religion chez les franciscains d’Avignon (XIIIe–XVe
siècles), Rennes 2013, mais aussi, pour les Dominicains surtout, au cas trévisan : mise au point par G. P.
Bustreo, Écrits conventuels, écrits urbains. La documentation des Mendiants de Trévise aux XIVe et XVe siècles,
[dans :] N. Bériou, J. Chiffoleau (dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècles)
(Collection d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon 2009, p. 39–61.
22
Ludovic Viallet
déjà beaucoup), chacun pourra en faire ce qu’il voudra, au-delà même de la durée du
programme. Une typologie provisoire a donc été élaborée, susceptible d’être affinée
au fil de l’élaboration de l’inventaire. La seconde option, plus « dynamique », permet
probablement d’entrer plus rapidement dans une optique d’analyse, de traitement
de l’information, en particulier pour la préparation des colloques MARGEC. Elle peut
fournir aussi des « pièges » pour capturer certains phénomènes, sans pour autant
nous simplifier la tâche : ainsi, comme l’a signalé Gergely Kiss, l’exonération des taxes
seigneuriales des paysans soumis à un établissement religieux peut être assimilée
à un revenu ; mais elle avait parfois pour contrepartie la demande de suffrages perpétuels, ce qui nous fait alors clairement basculer dans une autre catégorie – donc,
concrètement, dans une autre rubrique de l’inventaire, celle des fondations pieuses.
Schématiquement, dans une économie des couvents mendiants constituée de trois
grands types de ressources (les revenus du soutien, du service spirituel et de la production), une dizaine de catégories essentielles peuvent probablement être distinguées.
1) Subsides en argent ou en nature (alimentation, cire, vêtements, matériaux...).
2) Produit de la quête et aumônes.
3) Testaments, services funèbres, donations pro anima et fondation de célébrations
perpétuelles.
4) Rétribution de bienfaits spirituels.
5) Pensions et rentes.
6) Revenus (= rentes, moissons, commercialisation de la production) tirés des structures de production.
7) Revenus du travail.
8) Revenus fiscaux.
9) Intérêts tirés des activités de crédit.
10) Hébergement de laïcs (prebendarii) à l’intérieur de l’enclos conventuel.
11) Confiscations ordonnées par l’Inquisition.
Faut-il absolument trancher entre les deux options ? Les discussions pragoises nous
ont renforcés dans l’idée d’essayer de réaliser, grâce à l’outil informatique, un inventaire à deux faces, fondé d’une part sur une typologie documentaire, d’autre part sur
une typologie des revenus – certains de ceux-ci pouvant en outre faire l’objet d’un
travail de cartographie.
Par définition, en effet, l’inventaire fondé sur une typologie des revenus ne permet
guère d’éclairer les modalités de la gestion et pas du tout les dépenses des couvents.
Or, il ne faut négliger aucun des trois volets du fonctionnement matériel des communautés mendiantes, comme on peut brièvement le souligner pour la question de
la réforme / reformatio, question à la fois « corrélative » et essentielle dans l’optique
qui est la nôtre. Le cas des villes de Haute Lusace – théoriquement intégrées aux
Introduction
23
territoires de la Couronne de Bohême, mais exclues de l’espace de l’enquête, pour
laquelle elles peuvent donc constituer un pôle de référence intéressant – en témoigne : dans le dernier tiers du XVe siècle, il y existait une conscience de la réforme qui,
par-delà toute référence précise à un texte règlementaire, n’était pas loin d’assimiler l’observance franciscaine à un usage modéré de biens matériels contrôlé par des
gestionnaires laïques afin d’éviter que les religieux n’y fussent directement mêlés et
n’accaparent ce qui appartenait au couvent5. La question de l’économie conventuelle
– ou même, la quasi-négation d’une économie « conventuelle », absorbée par l’appareil gestionnaire municipal – occupait donc une place majeure.
Par le biais de « l’économique », ce sont les débats tardo-médiévaux sur certaines
pratiques des ordres mendiants qui s’imposent à nous. Ainsi de la quête, objet d’une
critique violente, de Hus à Luther (les restrictions relatives à celle-ci, signalées par
Rafał Kubicki chez les Dominicains de Gdańsk après l’adoption du Luthéranisme par
la Ville, ne peuvent véritablement se comprendre autrement) ou de la participation
des communautés conventuelles à certaines formes essentielles de la vie religieuse
des fidèles et des manifestations de la piété urbaine, notamment les fondations pieuses, avec lesquelles la réforme de observantia, particulièrement chez les Franciscains,
entrait en contradiction.
En outre, les sources peuvent faire apparaître des traces de réforme. Par exemple,
la présence discrète, comme à Breslau vers 1450–1454, d’un procureur (procurator
conventus) auprès des religieux franciscains lors d’une remise de biens au couvent,
ou d’un laïc qui paraît bien avoir fait office d’intermédiaire entre les donateurs éventuels et les communautés de tertiaires féminines de la ville, manifeste peut-être une
sorte de velléité réformatrice, de soubresaut réformateur dans des années-charnières,
juste après l’institution d’un vicaire observant pour la province de Saxe (1449), au
moment d’un raidissement des positions de chaque camp qui a constitué un véritable tournant6. Nous sommes là dans un registre peu évoqué lorsque l’on aborde
la réforme des réguliers : un registre d’action presque moderne, pourrait-on dire, au
regard de sa « banalité » ; celui de l’ajustement réformateur, sans actus reformationis
clair et solennel, par l’intervention d’une autorité administrative émanant de la Ville
autant, sinon davantage que de l’Ordre.
Enfin, c’est aussi en scrutant les sources générées par les institutions urbaines – celles
relatives aux revenus des couvents, certes, mais aussi à la gestion des finances municipales – que l’on pourra cerner les mutations de l’intercession7. Celles-ci sont, dans
5 L. Viallet, Les sens de l’observance. Enquête sur les réformes franciscaines entre l’Elbe et l’Oder, de Capistran
à Luther (vers 1450 – vers 1520) (Vita regularis, 57), Münster, 2014.
6 Voir Urkundenbuch der Kustodien Goldberg und Breslau, n° 463 (1 VIII 1454) ; n° 438 (6 XI 1450) et n° 440
(12 II 1451).
7 On pense en particulier à la distinction, faite par Ralf Lusiardi pour Stralsund (R. Lusiardi, Stiftung und
städtische Gesellschaft. Religiöse und soziale Aspekte des Stiftungsverhaltens im spätmittelalterlichen Stralsund (Stiftungsgeschichten, 2), Berlin 2000), entre fondation (Stiftung) et donation (Schenkung), qui correspond à deux logiques différentes : d’une part, l’accumulation des actions liturgiques d’intercession ; de
24
Ludovic Viallet
l’espace germanique, assez nettement visibles et vont dans le sens d’une priorité accordée à la recherche de solidarités sur la valeur de l’intercession réitérée par le SaintSacrifice de la messe. Pour comprendre ces évolutions, il faut prendre en compte
l’expression récurrente, depuis le XIIIe siècle au moins (mais avec d’évidentes nuances
et évolutions), du besoin de limiter la dissémination de la messe – en définitive, du
sentiment de parcellisation, donc d’affaiblissement et de fragilisation qui touchait
l’Eucharistie, censée pourtant incarner le Corps mystique – dont témoignent des textes réformateurs du XVe siècle comme la Reformatio Sigismundi, tout autant que la
prégnance croissante du Bonum Commune, travaillant en faveur de la mutualisation
des suffrages au détriment de la multiplication des messes anniversaires privées8.
Tâche essentielle de MARGEC, la collecte des données relatives aux sources, que celles-ci soient manuscrites ou aient fait l’objet d’un travail d’édition (un état de la documentation imprimée, réalisé par Adrien Quéret-Podesta, est régulièrement complété
sur le site internet du programme), ouvre bien des perspectives de recherche sur
l’histoire des ordres mendiants et leur insertion dans les structures socio-économiques du temps. Ce petit dossier a vocation à en témoigner ; il participe pleinement
de l’esprit d’ouverture et de collaboration européenne dont la revue « Hereditas Monasteriorum » est porteuse.
l’autre, la réunion d’un grand nombre de soutiens, donc l’insistance sur les solidarités créées plus que sur
le contenu liturgique. Pour l’historien, cette dernière implique d’analyser davantage « l’interaction sociale
» entre fondateurs, destinataires et intermédiaires, plutôt que de focaliser sur le critère de la durée, donc
la distinction entre les deux logiques d’accumulation et de répétition perpétuelle, au cœur des études
menées dans l’historiographie française à la suite de J. Chiffoleau, La comptabilité de l’Au-Delà. Les hommes,
la mort et la religion dans la région d’Avignon à la fin du moyen âge. Vers 1320 – vers 1480 (Collection de
l’École française de Rome, 47), Rome 1980. À Ratisbonne entre les XIVe et XVe siècles, comme l’a montré O.
Richard, Mémoires bourgeoises. « Memoria » et identité urbaine à Ratisbonne à la fin du Moyen Âge, Rennes
2009, chap. VI–VII, p. 125–187) les pratiques des patriciens relatives à la memoria liturgique (fondations de
messes anniversaires) ont connu des mutations qui ne doivent pas être expliquées par la seule situation
économique, mais par la croyance à une autre économie du Salut ou la volonté des patriciens de déployer
leur mémoire d’une manière différente de leurs homologues du siècle précédent, ce qui s’est traduit par
une recherche accrue de solidarités et le resserrement de la géographie de la memoria autour de quelques
établissements religieux liés à la commune et bénéficiant de la concentration des donations pieuses.
8 Paul Nyhus l’a souligné autrefois pour le cas de Nuremberg, où la mutualisation des suffrages fut liée à
la réforme du couvent franciscain, dès 1447. Et c’est aussi au nom de l’intérêt commun, pour éviter les flux
d’argent hors de la ville, que le Conseil de ville se montra par la suite très réticent face à la vente d’indulgences dans la seconde moitié du siècle (P. Nyhus, The Franciscans in South Germany, 1400–1530 : Reform
and Revolution, « Transactions of the American Philosophical Society », n.s., 65, 1975, p. 9–14). Sur la place
du Bien commun dans la pratique fondatrice qui s’imposa dans les deux églises paroissiales de Nuremberg à partir du milieu du XVe siècle, voir l’étude de M. Staub, Eucharistie et bien commun. L’économie d’une
nouvelle pratique fondatrice à l’exemple des paroisses de Nuremberg dans la seconde moitié du XVe siècle : sécularisation ou religion civique ?, [dans :] A. Vauchez (dir.), La religion civique à l’époque médiévale et moderne
(Chrétienté et Islam). Actes du colloque organisé par le Centre de Recherche « Histoire Sociale et Culturelle de
l’Occident. XIIe–XVIIIe Siècle », de l’Université de Paris X-Nanterre et l’Institut Universitaire de France (Nanterre,
21–23 juin 1993) (Collection de l’École Française de Rome, 213), Rome 1995, p. 445–470.
Introduction
25
Ludovic Viallet
Uniwersytet Blaise Pascal (Clermont-Ferrand 2)
vol. 3, 2013, s. 19–26
Wstęp
Streszczenie
Niniejszy wstęp rozpoczyna się od podkreślenia konieczności umieszczenia zagadnień związanych z gospodarką mendykantów
w centrum zainteresowania badawczego. Można wręcz mówić o „antropologicznym przedmiocie”, zwłaszcza w odniesieniu do
franciszkanów. Jednocześnie trzeba zachować ostrożność wobec schematycznych koncepcji, kategorii, a nawet wyrażeń (takich
jak „ekonomia zbawienia”). Celem projektu MARGEC jest zaproponowanie rozwiązań pozwalających uzyskać jaśniejszy i pełniejszy obraz dostępnych źródeł oraz metod ich analizy i interpretacji.
Spotkanie praskie umożliwiło dyskusję nad sposobem konstrukcji inwentarza źródeł, który możemy ułożyć według dwóch
kryteriów: rodzajów akt oraz typów przychodu. Ostatecznie zdecydowano się połączyć te dwa podejścia, co pozwoli uniknąć
pominięcia któregokolwiek z trzech ważnych obszarów gospodarczego funkcjonowania klasztorów mendykanckich (przychody,
sposoby zarządzania, wydatki).
Słowa kluczowe
zakony żebracze, mendykanci, dominikanie, franciszkanie, gospodarka klasztorów mendykanckich, funkcjonowanie gospodarcze klasztorów mendykanckich, inwentarz źródeł, obserwancja, reforma zakonna
Ludovic Viallet
26
Ludovic Viallet
Blaise Pascal University (Clermont-Ferrand 2)
vol. 3, 2013, p. 19–26
Introduction
Summary
This introduction begins by underlining the necessity of placing the economic practices of the friars at the heart of the studies on
the mendicant life (we choose to speak about a real « anthropological object », in particular for Franciscans) while being wary of
schematic conceptions, categories and even expressions (such as « economy of the Sacred »). To have a clearer and more global
vision of sources, one of the objectives of MARGEC is to offer a long-lasting tool for the scientific community. The workshop
allowed to discuss the structure of the inventory of sources, which can be built according to two entries : by types of documents
or by types of income. It was decided to combine both approaches, in order to neglect none of the three sectors of the material
running of mendicant friaries (income, modalities of management, expenses), as we underline it briefly for the question of the
reformatio – both « correlative » and essential in the perspective which is ours.
Keywords
mendicant orders, friars, Franciscans, Dominicans, economy of mendicant convents, material running of mendicant convents,
inventory of sources, observance, religious reform
Freie Universität Berlin
vol. 3, 2013, p. 27–54
Economy-related written sources of the Franciscans
(and partially of the Poor Clares’) in Bohemia and Moravia,
ca. 1230 – ca. 1450
Beginnings and normative foundations
Approaching the economic behavior of the Order of the Friars Minor in the Middle
Ages, scholars tend to start with the foundation of the Franciscan movement, closely
associated with the charismatic figure of Giovanni Bernardone of Assisi (1181/82–
1226)1. The rejection, if not contempt, of any property and material security, which
by the way ran far beyond the early followers of Francis, seems to be related to the
emergence of new urban social structures, but also to a broader “protest against the
rule of money”2. This attitude, however, received in no other order such a deep root in
its spiritual identity than for those brothers who wanted to express in their religious
name the idea of minoritas3. Given the radical postulate that recited the poverello, no
wonder if frictions accompanied the community’s development to a well integrated
and successful Order. These tensions and struggles among themselves, with the Apostolic See or the secular clergy, have found wide attention in historiography4. From
1 Recently C. Stiegemann, B. Schmied, H.-D. Heimann (eds.), Franziskus – Licht aus Assisi. Katalog zur Ausstellung im Erzbischöflichen Diözesanmuseum und im Franziskanerkloster Paderborn, München, 2011. Overview
over the sources: M. Cusato, Early Franciscan Movement (1205–1239). History, Sources and hermeneutics (Medioevo francescano, Saggi, 14), Spoleto, 2009. Out of German literature: D. R. Bauer, H. Berg, U. Köpf (eds.),
Franziskus von Assisi. Das Bild des Heiligen aus neuer Sicht, Köln-Weimar-Wien, 2005; H. Feld, Franziskus und
seine Bewegung (Beihefte zum “Archiv für Kulturgeschichte”, 54), Darmstadt, 20072.
2 Quotation: H. Keller, Das frühe 13. Jahrhundert. Spannungen, Umbrüche und Neuorientierungen im Lebensumfeld Elisabeths von Thüringen, [in:] D. Blume, M. Werner (eds.), Elisabeth von Thüringen – eine europäische
Heilige. Aufsätze, Petersberg, 2007, p. 20; C. Andenna, Neue Formen der Frömmigkeit und Armutsbewegung,
[in:] B. Schneidmüller, S. Weinfurter, A. Wieczorek (eds.), Verwandlungen des Stauferreichs. Drei Innovationsregionen im mittelalterlichen Europa, Darmstadt, 2010, pp. 246–263; classic investigation: L. K. Little, Religious
poverty and the profit economy in medieval Europe, London, 1978.
3 See R. Michetti, Francesco d’Assisi e il paradosso della Minoritas: la “Vita beati Francisci“ di Tommaso das
Celano (Nuovi studi storici, 66), Roma, 2004.
4 Fundamental remains: K. Esser, Anfänge und ursprüngliche Zielsetzungen des Ordens der Minderbrüder
(Studia et Documenta Franciscana, 4), Leiden, 1966; shortly: H.-J. Schmidt, Franz von Assisi und der Franziskanerorden, [in:] C. Stiegemann, B. Schmied, H.-D. Heimann (eds.), Franziskus – Licht aus Assisi, pp. 68–80, with
further literature.
28
within and outside the Ordo, the numerous adaptations and interpretations of the
rule, their glosses and the numerous papal decrees were extensively discussed, for
which reason the following remarks will only outline the most decisive stages5.
While the regula non bullata, the papally not approved rule (1221) composed probably soon after Francis’ conversion prohibits the acceptance of money and determines
that only the needs for corporeal life, if not to say survival, were allowed to receive
(with the exception of liturgical goods and instruments for work), the regula bullata
(1223) promulgated by Pope Honorius III reaffirms the money ban, but allows at least
the acceptance of benefits in kind, whereas the acquisition of real property and movable goods is clearly prohibited6. In his ‘last will’ (1226), the Seraphic saint inculcated in the brothers once again that they, as pilgrims in the world, ‘have nothing’ and
that they have to refuse everything that has been or will be built for them7. Almost
four years after the death of the Order’s founder, it was Pope Gregory IX who paved
the way to a pragmatic handling of donations for the brothers already expanded
throughout the Italian peninsula8. While his famous bull Quo elongati from late September 1230 stresses the uniformity of the Franciscan way of life in poverty with the
Gospel and the practice of the apostolic church, in return, however, it declares the
‘last will’ of the Founder as not binding legally. Brothers were endowed for the first
time with the right of using real goods and even money (usus fructus) awarded to
them, since their ownership (dominium) formally remained the patron’s; an intermediary (initially: nuntius) should be transfered to the upper ownership of the Holy See9.
5 D. Mitchell (ed.), Poverty and prosperity. Franciscans and the use of money. Washington Theological Union
Symposion Papers 2009, St. Bonaventure-NY, 2009; R. Lambertini, “Pecunia”, “possessio”, “proprietas” alle origini
di Minori e Predicatori: osservazioni sul filo della terminologia, [in:] L’economia dei conventi dei Frati Minori e
Predicatori fina alla metà del Trecento. Atti del XXXI Convegno internazionale, Assisi 9–11 ottobre 2003 (Atti dei
Convegni della Società internazionale di studi francescani e del Centro interuniversitario di studi francescani, Nuova serie, 14), Spoleto, 2004, pp. 3–42; furthermore the contributions of J. Röhrkasten and R. Rusconi
in: C. Andenna, G. Melville (eds.), Regulae – Consuetudines – Statuta. Studi sulle normative degli ordini religiosi
nei secoli centrali del Medioevo (Vita regularis, 25), Münster, 2005.
6 The Regula non bullata and Regula bullata, [in:] Fontes Franciscani, ed. E. Menestò, G. M. Boccali (Me
dioevo francescano. Testi, 2), Maria degli Angeli, 1995, pp. 169–181, 183–212, esp. pp. 175, 197. Out of the
vast literature: La regola dei frati minori. Atti del XXXVII Convegno internazionale, Assisi, 8–10 ottobri 2009
(Atti dei Convegni della Società internazionale di studi francescani e del Centro interuniversitario di studi
francescani, Nuova serie, 20), Spoleto, 2010. In short: H. Enzensberger, Franziskaner. Ökonomische Aspekte in
Papsturkunden und Statuten, [in:] L’economia dei conventi, pp. 43–48.
7 Fontes Franciscani, pp. 109–112; analysis by P. Maranesi, L’eredità di frate Francesco: lettura storico-critica
del Testamento, Perugia, 2009.
8 For further consultation: Gregorio IX e gli ordini mendicanti. Atti del XXXVIII Convegno internazionale,
Assisi, 7–9 ottobre 2010 (Atti dei Convegni della Società internazionale di studi francescani e del Centro
interuniversitario di studi francescani, Nuova serie, 21), Spoleto, 2011.
9 Edition and analysis: H. Grundmann, Die Bulle “Quo elongati” Papst Gregors IX., “Archivum Franciscanum
Historicum” [henceforth: AFH], 54, 1961, pp. 1–25; the theological implications of this view on possession
in the Order is summarized in: J. Coleman, Using, not owning – duties, not rights. The consequences of some
Franciscan perspectives on politics, [in:] M. Cusato, G. Geltner (eds.), Defenders and critics of franciscan life.
Essays in Honor of John V. Fleming (The Medieval Franciscans, 6), Leiden-Boston, 2009, pp. 65–84; M. Bene-
Economy-related written sources of the Franciscans in Bohemia and Moravia
29
The Franciscan Pope Nicholas III underscored with his bull Exiit qui Seminat in 1279
the assessment that the life of the Friars Minor, following the specifications of saint
Francis, was based on the Gospel and the teaching of Jesus Christ, reason why Pope
and the Church would have to protect it. The mandatory poverty is exemplified by
God and the apostles and practiced by Christ himself in the Church10. As well known,
it was finally John XXII, who placed with three bulls, at the peak of the so-called theoretical poverty dispute, the decisive regulations on this topic which let to a temporary
split of the Order. Firstly he questioned the compliance of the Apostle’s community
and Franciscan principles with regard to the practice of poverty (Quia nonnumquam);
secondly he dissolved the legal construction of the usus fructus by abolishing the so
defined office of the procurator and repudiating the dominium of the Roman Church
for the donations hitherto only used by the Friars with the exception of churches,
workshops and cult objects (Ad conditorem canonum); finally he declared heretical
the assertion expressed by many fratres that Christ and his disciples had neither private nor commonly ownership (Cum inter nonnullos)11. With the theoretical disputes
around the usus pauper and its continuation, especially in scholastic circles, and not
least due to practical innovations in the handling of money (e.g. mons pietatis), the
Franciscans are considered – in striking contrast to their early intentions – nearly as
pioneers of modern, capitalist-oriented business ethics12.
Historiography on the Friars medieval economic practice
If one looks beyond the studies which discuss the normative definitions and doctrinal provisions for or out of the exempt Order about economy, by surveying the
detti discusses the juridical roots in “La regola e vita dei frati è vivere senza nulla di proprio”. Primi accorgimenti
guiridici, la fictio iuris, [in:] G. Musotto, A. Musco (eds.), I Francescani e la politica (secc. XIII–XVII). Atti dei Convegni internazionale di studi, Palermo, 3–7 dicembre 2002 (Franciscana, 13/2), Palermo, 2007, pp. 47–74.
10 Bullarium Franciscanum, ed. J. H. Sbaraleae, vol. 3: A Clemente IV. ad Honorium IV., Romae, 1765, pp.
404–417, no. 127; V. Mäkinen, Property rights in the late medieval discussion on Franciscan poverty (Recherches de théologie et philosophie médiévales, 3), Louvain, 2001, esp. p. 95.
11 Sources in chronological order: Bullarium Franciscanum, vol. 4: Referens ea, quae Nicolai IIII. Caelestini
V. et Bonifacii VIII. sunt, ed. D. A. Rossi, Romae, 1768, pp. 224s., no. 464; Extravagantes Iohannis XXII, ed. J.
Tarrant (Monumenta Iuris Canonici, series B, Corpus Collectionum, 6), Romae, 1983, pp. 217–221; finally
Bullarium Franciscanum, vol. 5: Benedicti XI, Clementis V, Joannis XXII Monumenta, ed. K. Eubel, Romae, 1898,
pp. 256–259, no. 518; out of the literature: J. S. Heft, Nicholas III (1277–1280) and John XXII (1316–1334).
Popes in Contradiction?, “Archivum Historiae Pontificia”, 21, 1983, pp. 245–257; J. Miethke, Der “theoretische
Armutsstreit” im 14. Jahrhundert. Papst und Franziskanerorden im Konflikt um die Armut, [in:] H.-D. Heimann
(ed.), Gelobte Armut. Armutskonzepte der franziskanischen Ordensfamilie, Paderborn, 2012, pp. 243–284;
M. Lambert, Franciscan poverty. The doctrine of absolute poverty of Christ and the Apostles in the Franciscan
order 1210–1323, St. Bonaventure/NY, 19982.
12 L. Parisoli (ed.), Pauvreté et Capitalisme. Comment les pauvres franciscains ont justifié le capitalisme et le
capitalisme a préféré la Modernité (Franciscana, 23), Palermo, 2008; O. Bazzichi, Il paradosso francescano tra
povertà e società di mercato: dai monti di pietà alle nuove frontiere etico-sociali del credito (Polis & oikonomia,
12), Cantalupe, 2011; cf. also the contributions in the review “Vita Minorum”, 81, 2010; classic: G. Todeschini,
Ricchezza francescana: dalla povertà volontaria alla società di mercato (Intersezioni, 268), Bologna, 2004.
30
economic practice of individual friaries13, the results, however, are comparatively
small and the approaches predominantly generic14. Of course, this is due primarily
to the low rate of surviving sources. Furthermore, the contributions of the last two
decades dedicated to this subject are not many15. On the other hand, the scant attempts by economists to transfer models and theories of economic development to
medieval religious communities, were perceived by medievalists, if at all, with noticeable restraint16. Just the French school led by Jacques Le Goff once established
a relationship between mendicant settlements and urban development and thereby
sustainably influenced the research since the 1960s17. The overall dilemma of a missing mediation between economic methodology and monastic historiography as
a whole still exists today.
The historiographical picture on the material running of the Franciscans in general
and of its medieval branch in particular darkens further if one directs the focus to
their houses in Central Europe and especially in the Přemyslid Kingdom of Bohemia18,
13 A. Cacciotti, M. Melli (eds.), I Francescani e l’uso del denaro. Atti dell’VIII Convegno storico di Greccio, Greccio, 7–8 maggio 2010 (Biblioteca di frate Francesco, 11), Milano, 2011.
14 Finding: A. Rigon, Mendicant Orders and the Reality of Economic Life in Italy in the Middle Ages, [in:] D. S.
Prudlo (ed.), The Origin, Development, and Refinement of Medieval Religious Mendicancies (Brill’s Companions to the Christian Tradition, 24), Leiden-Boston, 2011, pp. 242s. Exceptional are some local studies, e.g.:
P. Bertrand, Commerce avec Dame pauvreté. Structure et fonctions des couvents mendiants à Liège (XIIIe–XIVe
siècles) (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l’Université de Liège, 285), Genève, 2004;
reflecting all Orders: A. Kehnel, Heilige Ökonomie, [in:] G. Melville, A. Müller (eds.), Mittelalterliche Orden und
Klöster im Vergleich. Methodische Ansätze und Perspektiven (Vita regularis, 34), Münster, 2007, pp. 269–320.
15 K. Elm (ed.), Erwerbspolitik und Wirtschaftsweise mittelalterlicher Orden und Klöster (Berliner Historische
Studien, 17, Ordensstudien, 7), Berlin, 1992; cf. also chapter Three of: D. Berg (ed.), Bettelorden und Stadt.
Bettelorden und städtisches Leben im Mittelalter und in der Neuzeit (Saxonia Franciscana, 1), Werl, 1992; N. Bériou, J. Chiffoleau (eds.), Économie et religion. L`expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècle) (Collection
d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon, 2009; C. Dobrinski, B. Gedderth, K. Wipfler (eds.), Kloster und
Wirtschaft im Mittelalter (Mittelalter Studien, 15), München, 2007.
16 N. Smith, The economics of monasticism, 2009, on: www.thearda.com; tendentiously: R. B. Ekelund et
al., Sacred trust. The medieval church as an economic firm, New York, 1996, esp. pp. 42–59, with remarks on
monasteries.
17 J. Le Goff, Ordres mendiants et urbanisation dans la France médiévale. État de l’enquête, “Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 25, 1970, pp. 924–946; J. B. Freed, Urban development and the cura monialium in
the thirteenth-century Germany, “Viator”, 3, 1972, pp. 311–327; C. Caby, Les implantations urbaines des ordres
religieux dans l’Italie médiévale. Bilan et propositions de recherche, “Rivista di storia e letteratura religiosa”, 35,
1999, pp. 151–179.
18 W. Długokęcki, T. Gałuszka, R. Kubicki, A. Zajchowska (eds.), Inter oeconomiam coelestem et terrenam.
Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 9), Kraków, 2013; M. Bukała, Mendicant friars and medieval notions and ideas of economic life. “Oeconomia Dominicana” and “Franciscana”, and particularities of Central Europe, [in:] H. Specht, R. Andraschek-Holzer (eds.), Bettelorden in Mitteleuropa. Geschichte, Kunst, Spiritualität (Beiträge zur Kirchengeschichte
Niederösterreichs, 15, Geschichtliche Beilagen zum St. Pöltener Diöäzesanblatt, 32), St. Pölten, 2008; R. D.
Oram, Breaking new ground: the monastic orders and economic development along the Northern European
periphery c. 1070 to c. 1300, [in:] F. Ammannati (ed.), Religione e istituzioni religiose nell’economia europea.
1000–1800. Atti della “Quarantatreesima Settimana di Studi”, 8–12 maggio 2011 (Fondazione Istituto Internazionale di Storia Economica F. Datini, Serie II, Atti delle Settimane di Studi e altri Convegni, 43), Firenze,
31
to which the countries Moravia, Silesia and Lusatia also belonged19. Leaving aside
investigations on the economic behavior of the monasteries in generis or more recent works by Polish researchers20, actually only a socio-economic study of František
Šmahel can be named in our closer context21. Given the few studies that have been
published about the Friars Minor of this region22, it is worth outlining their formation
in the Middle Ages before the introduction of the Observance movement by John of
Capistrano (1386–1456)23.
The establishment and preservation of what we encounter in the written sources as
the Czech-Polish province of the Order from roughly the mid-13th century onwards
certainly reflects a complex process24. The backgrounds for the sometimes revoked
2012, pp. 331–343; thoroughly R. Šimunek, Soziale Netzwerke geistlicher Institutionen im Spätmittelalter. Das
Beispiel der Minoriten- und Franziskanerklöster in Böhmen, [in:] E. Doležalová, R. Šimunek (eds.), Ecclesia als
Kommunikationsraum in Mitteleuropa (13.–18. Jahrhundert) (Veröffentlichungen des Collegium Carolinum,
122), München, 2011, pp. 147–184.
19 Introductionary on Lusatia e.g.: J. Jurok, Luzice, Sleszko a “vedlejší země” ve státu České koruny, [in:]
Sleszko v dějinách českého státu. Sborník příspěvků z vědecké konference, pořadané pod zástitou prezidenta
České republiky Václava Havla u příležitosti 50. výrocí Sleszkého ústavu SZM v Opavě, Opava, 1998, pp. 165–
169. About Silesia see only: B. Czechowicz, Dvě centra v koruně. Čechy a Slezsko na cestách integrace a rozkolu
v kontextu ideologie, politiky a umění (1348–1458), České Budějovice, 2011.
20 J. Čechura, Klášterní velkostatek v předhusitských Čechach, základní tendence hospodářského vývoje
a metodolická východiska dalšího studia, “Archeologia historica”, 10, 1985, pp. 315–407; balanced investigation on the material running of the Prague settlement of the Order of St John carried out by: M. Svoboda,
Hospodaření strakonické komendy Johanitů do poloviny 15. století, “Časopis národního muzea, řada historická”, 170, 2001, pp. 1–21. For the traditionally strong Order historiography in Poland, see also: K. Ożóg,
T. Gałuszka, A. Zajchowska (eds.), Mendykanci w średniowiecznym Krakowie (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 2), Kraków, 2008; recently the University of Wrocław is publishing
a series, cf.: M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (eds.), Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 6–8 V 1999 r. przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego (Opera ad historiam
monasticam spectantia edita apud LARHCOR, Series I, Colloquia, 4), Wrocław, 2000.
21 F. Šmahel, Intra et extra muros. Społeczna rola franciszkanów obserwantów i klarysek na ziemach czeskich
od połowy XIV do końca XV wieku, [in:] J. Kłoczowski (ed.), Franciszkanie w Polsce średniowiecznej, part 1:
Franciszkanie na ziemiach polskich (Zakony franciszkańskie w Polsce średniowiecznej, 1), Kraków, 1983, pp.
274–298.
22 Partially outdated: F. Hybl, Počátky minoritů v Čechách a na Moravě, “Český časopis historický”, 2, 1896,
pp. 335–345; F. Machilek, Reformorden und Ordensreformen in den böhmischen Ländern vom 10. bis zum
18. Jahrhundert, [in:] F. Seibt (ed.), Bohemia sacra. Das Christentum in Böhmen 973–1973, Düsseldorf, 1974,
pp. 63–81. See also: L. Jirásko, Kláštery v městech v Čechách a na Moravě ve 13. století, “Hospodářské dějiny”,
4, 1979, pp. 133–159.
23 F. Felskau, Agnes von Böhmen. Leben und Institution, Legende und Verehrung, vol. 1, Nordhausen, 2008,
pp. 154–181. On Capistran cf. for instance: P. Hlaváček, Die böhmischen Franziskaner im ausgehenden Mittel
alter. Studien zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostmitteleuropas (Forschungen zur Geschichte und Kultur
des östlichen Mitteleuropa, 40), Stuttgart, 2011, esp. pp. 32–40.
24 Amongst others: J. Kłoczowski, La Pologne dans l’Église médiévale (Collected Studies, 417), Great Yarmouth/Norfolk, 1993; cf. also Idem., Die Minderbrüder im Polen des Mittelalters, [in:] 800 Jahre Franz von Assisi.
Franziskanische Kunst und Kultur des Mittelalters (Katalog des NÖ Landesmuseums, N.F., 122), Wien, 1982,
pp. 318–331 (mostly of limited value the contribution of Rokyta about Bohemia).
32
attribution of single friaries or even entire custodies (such as the Lower Silesian custodies of Wrocław (Breslau) and Złotoryja (Goldberg) to this or another province, often
connected with the influence of the powerful Saxonia do not have to be explained
in greater detail25, as well as the question of the existence of an independent Polish
province26 or to what extent the notorious tensions between the three national components – that is the Czech, the Polish and German-speaking fractions of the brothers – challenged the unity of the province27. If we rather follow the description of the
late 14th century under the pen of the fairly reliable Order’s member Bartholomew
of Pisa (ca. 1338–1401)28 and complement it to subsequent foundations and recent
findings on individual settlements, we can state that the Czech-Polish province, between its solidification till roughly 1420, consisted of seven custodies which did not
completely fit the spatial divisions of secular power29:
First, the Central Bohemian Custody of Prague (Praha, Prag) with the two local friaries St. Francis and St. James, to which the general studies (studia generalia), probably
founded during the 1310s30, were affiliated, and the convents in Bechyně (Bechin),
25 In short: F. Felskau, Agnes von Böhmen, pp. 154–182, 515–522. About the beginnings, connected with
John de Piano Carpine (c. 1185–1252) and Jordan of Giano (c. 1195–1262), see K. Elm, Sacrum Commercium.
Über Ankunft und Wirken der ersten Franziskaner in Deutschland, [in:] P.-J. Heinig, B. Kraus (eds.), Reich, Regionen und Europa in Mittelalter und Neuzeit. Fs. für Peter Moraw (Historische Forschungen, 69), Berlin, 2000, pp.
389–412; many contributions in the serial “Saxonia Franciscana” (Werl) are dedicated to allied topics.
26 L. Teichmann, Die polnische Franziskanerprovinz in Schlesien im 13. Jahrhundert, “Archiv für Schlesische
Kirchengeschichte”, 42, 1984, pp. 145–158; critical on some assumptions: W. Irgang, Beiträge zur Silesia
Franciscana im 13. Jahrhundert, ibidem, 48/49, 1990, pp. 219–247; J. Kłoczowski, Klöster und Orden im mittelalterlichen Polen (Klio in Polen, 15), Osnabrück, 2013, pp. 114–119; cfr. R. Michałowski, Princeps fundator.
Monarchische Stiftungen und politische Kultur im piastischen Polen, [in:] E. Mühle (ed.), Monarchische und
adlige Sakralstiftungen im mittelalterlichen Polen (Stiftungsgeschichten, 9), Berlin, 2013, p. 92.
27 Introductionary: T. Ertl, Ihr irrt viel umher, Ihr jungen Leute. Der mittelalterliche Franziskanerorden zwischen europäischer Entgrenzung und regionaler Beschränkung, [in:] U. Israel (ed.), Vita communis und ethnische Vielfalt. Multinational zusammengesetzte Klöster im Mittelalter. Akten des internationalen Studientages
vom 26. Januar 2005 im Deutschen Historischen Institut in Rom (Vita regularis, 29), Berlin, 2006, pp. 1–34; for
the Bohemian Franciscans, this aspect was investigated by Z. Smejkal, K dějinám národnostních sporů u českych františkánů (1256–1517), Olomouc, 1939; critical review of evidence: F. Felskau, Agnes von Böhmen, pp.
522–527.
28 B. de Pisa, De conformitate Vitae beati Francisci ad vitam domini Iesu, “Analecta Franciscana”, 4, 1906, pp.
554s.; with regard to the internal registrations of the provincial development: H. Gulobovich, Series provinciarum Ordinis Fratrum Minorum saec. XIII et XIV, AFH, 1, 1908, pp. 1–22.
29 V. Činke, Organizace českých klášterý ve 13. a 14. století na podkladě provinčním, “Československý časopis historický”, 16, 1968, pp. 435–446. Lemmata on individual monasteries in the lexikons: D. Foltyn et
alii, Encyklopedie moravských a slezských klášterů, Praha, 2005; P. Vlček, P. Sommer, D. Foltýn, Encyklopedie
českých klášterů, Praha, 1997. On the spatial structuring of the Franciscan associations: H.-J. Schmidt, Kirche,
Staat, Nation. Raumgliederung der Kirche im mittelalterlichen Europa (Forschungen zur mittelalterlichen Geschichte, 37), Weimar, 1999, pp. 405–423. For the communities of the Polish territory and beyond, see now
D. Karczewski, Franciszkanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w średniowieczu. Powstanie – rozwój – organizacja wewnętrzna, Kraków, 2012, esp. the list on pp. 475–481, which is not fully reliable because of the
foundation data.
30 Overview: J. Kadlec, Die Franziskaner in den böhmischen Ländern und ihr Generalstudium in vorhussitischer Zeit, “Archiv für Kirchengeschichte Böhmens, Mährens und Schlesiens”, 8, 1987, pp. 84–91.
33
Benešov (Beneschau), Mladá Boleslav (Jung-Bunzlau), Jindřichův Hradec (Neuhaus),
probably Horažďovice and finally Český Krumlov (Böhmisch Krummau); second, the
Custody of Moravia with seven communities in Brno (Brünn), Jihlava (Iglau), Krnov
(Jägerndorf ), Uničov (Mährisch Neustadt), Olomouc (Olmütz), Opava (Troppau) and
Znojmo (Znaim); third, the North Bohemian Custody of Hradec Kralové (Königgrätz)
with houses in Kłodzko (Kladsko, Glatz), Vysoké Mýto (Hohenmaut), Hradec Kralové,
Nový Bydžov (Neubidschov) and Časlav (Tschaslau); fourth, then the West Bohemian Custody of Litoměřice (Leitmeritz) with convents in Most (Brüx), Panenský Týnec
(Jungfernteinitz), Kadaň (Kaaden), Litoměřice, Stříbro (Mies), Plzeň (Pilsen), and Žatec
(Saaz); fifth, the Silesian Custody of Opole (Oppeln) with friaries in Bytom (Beuthen),
Wodzisław Śląski (Loslau), Głogówek (Oberglogau) and Opole; sixth, the Polish Custody of Cracow (Kraków) with houses in Chęciny, Cracow itself, Korczyn, Lelów, Radomsko, Stary Sącz and Zawichost; seventh, the Great Polish and Lower Silesian Custody
of Gniezno, with the local settlement as well as the ones in Głogów (Glogau), Grabów
to the river Prosna, Wyszogród, Inowrocław, Kalisz, Oborniki, Radziejów, Pyzdry, Śrem,
and at least temporarily, Chełmno (Kulm) and probably Toruń (Thorn)31. The Bohemian convents of the imperial city of Cheb (Eger) and of Domažlice (Taus) as well as the
one of Valtice (Feldberg) in Moravia belonged, however, to other organizations, the
first two to the Saxon, the latter to the Austrian province, evenly established around
123932.
With the Hussite Reformation triggered in Bohemia by the preachings of Jan Hus, this
association structure crashed to the ground and the Franciscan conventual life was
extinguished in no less than twelve, almost exclusively Bohemian houses, while the
Moravian part of the country was largely spared from assaults and damages33. The
Observant movement, florishing in the 1450s, brought further changes, detectable
in the take over of some conventual friaries (Bechyně, Cheb, Valtice, Horažďovice and
Plzeň, Znojmo)34. Restricting our observations to the boundaries of current Czech Re-
31 J. Sarnowsky, Dominikaner und Franziskaner im Ordensland Preußen, [in:] M. Robson, J. Röhrkasten (eds.),
Franciscan Organisation in the Mendicant Context. Formal and informal structures of the friars’ lives and ministry in the Middle Ages (Vita regularis, 44), Münster, 2010, p. 54.
32 On Feldsberg, probably founded by Henry V of Kuenring († 1281) in short: G. E. Friess, Geschichte der
österreichischen Minoritenprovinz Austria, Wien, 1882 (offprint from “Archiv für österreichischen Geschichte”, 64, 1882, 1); also G. Wendl, Die Anfänge der Bettelorden in Niederösterreich, Wien, 1920, pp. 66s.
33 A. Neumann, Die Chroniken der mährischen Minoriten, Olomouc, 1936, pp. 36, passim; V. Dokoupil, Dějiny
moravských klášterních knihoven ve správě universitní knihovny v Brně, Brno, 1972.
34 P. Hlaváček, Die Franziskaner-Observanten zwischen böhmischer und europäischer Reformation. Ein Beitrag zur Religionsgeschichte Ostmitteleuropas, [in:] W. Eberhard, F. Machilek (eds.), Kirchliche Reformimpulse
des 14./15. Jahrhunderts in Ostmitteleuropa (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte
Ostdeutschlands, 36), Köln-Weimar-Wien, 2006, pp. 316s. A systematic portrayal of this topic is still lacking.
See also Eberhard Ablauff de Rheno, De novella plantatione provincie Austrie, Bohemie et Polonie quo ad fratres
minores de observantia Cronica, lost manuscript, initially in the Archives of Bohemian Franciscan Province
(Prague, Ms. II, fol. 277v–331r), photos (before 1918) at the Institut für Franziskanische Geschichte/Saxonia,
Münster, Collection (Nachlass) Ferdinand Doelle.
34
public and adding the monasteries of the Poor Clares35, the so-called Second Order,
which were intertwined with the men convents, also economically36, we grasp the
following figure (map I).
The total of 29 friaries in the Czech Republic (including Glatz within the provincia
Glacensis here) spread across 21 settlements in Bohemia and ist boundary areas, and
eight in Moravia37. Thirteen of the total, that is almost the half, was erected till the
middle of the 13th century38, eight in the second half of this century and eight more
in the 14th century, while foundations activities came soon after 1350 to a nearly
complete standstill. The eight monasteries of Poor Clares, evenly distributed on the
two core countries of the kingdom, were erected either as double monasteries39, as
in Český Krumlov, Praha, Znojmo, Uničov, and Cieszyn, or at least in close proximity
to a male Franciscan friary like in Cheb and Olomouc; we encounter a rather exceptional ‘stand alone foundation’ for the sisters only in Panenský Týnec, issued in 1279
by Habart of Zerotin († 1309) and his sons40.
35 Overviews: B. Roest, Order and disorder. The Poor Clares between foundation and reform (The Medieval
Franciscans, 8), Turnhout, 2013, esp. pp. 227–246; G. P. Freemann, Clarissen in de dertiende eeuw, drie studies.
Drei Studien zur Geschichte des Klarissenordens im 13. Jahrhundert. Proefschrift, Utrecht, 1997. For Bohemia,
still basic: E. Wauer, Entstehung und Ausbreitung des Klarissenordens, besonders in den deutschen Minoritenprovinzen, Leipzig, 1906; Idem, Die Anfänge des Klarissenordens in den slawischen Ländern, Leipzig, 1903; partially outdated and blurred: Kl. Minařík, Klarisky v zemích koruny České, “Sborník historického kroužku”, 26,
1925, pp. 49–53. About the economy of female Franciscan monasteries: A. Hilsebein, Reiche Klöster – arme
Klarissen? Finanzielle Transaktionen zwischen der Welt, dem Kloster und seinen Konventualinnen, [in:] H.-D.
Heimann (ed.), Gelobte Armut, pp. 307–334.
36 Cura-obligations could have been taken over also with the aim to receive material security through
the female institutes who were not bounded by the precept of poverty; cf. M. Wehrli-Johns, Maria und
Martha in der religiösen Frauenbewegung, [in:] K. Ruh (ed.), Abendländische Mystik im Mittelalter. Symposion
Kloster Engelberg 1984 (Germanische Symposien, 7), Stuttgart, 1986, pp. 357–360; on the other hand, friars
occasionally provided to the sorores subsistence, even through begging activities; a thorough analysis of
the mutual relationships between the two branches of the Order is missing up to now.
37 The size of Franciscan settlements in comparison to other orders is illustrated by Z. Hlediková, Svět
české středověké církve, Praha, 2010, pp. 78s., note 28, unfortunately with some typos within the graphics.
38 Recent research moves away from fix foundation data, underlining the long lasting processus of them;
cf. W. E. Wagner, M. Borgolte (eds.), Stiftungen und Stiftungswirklichkeiten. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart
(Stiftungsgeschichten, 1), Berlin, 2000.
39 S. Haarländer, Doppelklöster und ihre Forschungsgeschichte, [in:] E. Klüting (ed.), Fromme Frauen – Unbequeme Frauen? Weibliches Religiosentum im Mittelalter (Hildesheimer Forschungen, 3), Hildesheim, 2006,
pp. 27–44; C. U. Kurz, ”Ubi et est habitatio sororum et mansio fratrum”. Doppelklöster und ähnliche Klostergemeinschaften im mittelalterlichen Österreich (Diözese Passau in den Ausdehnungen des 13. Jahrhunderts),
Diss. Universität Wien, Wien, 2010, on: http://othes.univie.ac.at/9392/, pp. 327–341, with remarks on the
houses in Dürnstein, Laa a.d. Thaya and Vienna, St Theobald.
40 Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemia et Moravia (henceforth: RBM), vol. 2: Annorum 1253–
1310, ed. J. Emler, Pragae, 1882, pp. 650, 801, nos. 1510, 1863; in 2007, the publisher Olms edited a reprint;
still informative: F. Štědrý, Týnec Panenský. Klášter klarisek, “Sborník historického kroužku”, 7, 1906, pp. 171–
176; 8, 1907, pp. 65–73.
Jihlava/Iglau, 1245/b.57
Časlav/Tsc
haslau, b. 1291
Znojmo/Znaim, b. 1239, 1271
prior to 1250
14th century
13th century
14th century
type:
double cloister
Legend: b = before, a = after, ca = circa; source: Brockhaus Konversations-Lexikon, 1892
1251‐1299
vicinity male/female
stand alone Poor Clares
10 30 50 70 km
Scale:
Valtice/Feldsberg, b. 1286
Brno/Brünn, ca. 1237
OFM(Con) (Σ = 29, 20 Bohemia + Kladsko , 8 Moravia): OSD/OSC (Σ = 8, 4 Bohemia, 4 Moravia):
Český Krumlov/Böhm. Krummau, 1350/57, 1361
Krnov/Jägerndorf, 1273
Opava/Troppau, 1237, 1302
Olomouc/Olmütz, 1230/1252, b. 1298
Vysoké Mýto/
Hohenmaut, ca. 1270
Uničov/Mähr. Neustadt, ca. 1330
Kladsko/Glatz, ca. 1241
Hradec Králové/Königgrätz, b. 1238
Nový Bydžov/Neubitschov, ca. 1311
Jindřichův Hradec/Neuhaus, ca. 1320
Benešov/Ben
eschau, 1246/47
Prag, 1232, a.1233, 1238
Mladá
Boleslav/Jung‐
Bunzlau, b.1297/1345
Bechyně/Bechin, 1281/84
Horažďovice, a.1330
Plzeň/Pilsen, a. 1295
Domažlice/Taus, 1237‐40
Stříbro
/Mies, b. 1266
Cheb/Eger, b. 1247, b. 1273
Kadaň/Kaaden, b. 1324
Jungfernteinitz
/Panenský
Týnec, 1302
Most/Brüx, 1237/40
Žatec/Saaz, a. 1266
Litoměřice/
Leitmeritz,
1233‐37
Map I: Foundations of the Friars Minor and the Poor Clares in Bohemia & Moravia
35
36
What was the significance of these communities in economic terms? How did the brothers (or sisters) and their leaders, the guardians and abbesses41, or their vicarious office
bearers, the male or female procurators42 mould the economic livelihood of which they
were entrusted and what do or can we know of their economic management? First, it
must be stressed that an analytical discussion of the entire corpus of relevant sources
hitherto does not exist, if we don’t limit our observations to some specific source types,
such as the most valuable office books (Amtsbücher)43. Much of the following should
thus be understood rather as a working hypothesis than a safe stock.
Economic actions of the Franciscans: activities and their classification
Even beyond the 1240/50s – the establishment phase of the Friars Minor in Bohemia
and Moravia –, those activities were of crucial economic importance which served
for the cura animarum, the souls’ salvation of the faithful; here, the brothers acted
naturally more as a receiving than a demanding body, the more if they could rely on
a wide popularity among local, but also of trans-local circles of the population44. In
the first place, these actions included the exercise of memorial tasks initially deriving from donations (dotationes) and/or foundations (fundationes)45, called Seelgerät
by German historiographers; then the execution of worship including a growing
number of specialized masses (missae speciales)46, no less funerals, whose legacies
41 On the offices: L. Viallet, Le rôle du gardien dans les couvents franciscains au XVe siècle, [in:] M. Robson,
J. Röhrkasten (eds.), Franciscan Organisation, pp. 225–252; about the authority of the female counterpart,
shortly: R. Bacher, Klarissenkonvent Pfullingen. Fromme Frauen zwischen Ideal und Wirklichkeit (Schriften zur
südwestdeutschen Landeskunde, 65), Ostfildern, 2009, pp. 73–75.
42 For example, a procuratrix is testified in case of the Brno Franciscans in 1352; cf. B. Mendl (ed.), Knihy
počtů města Brna z let 1343–1365 (Knihy městských počtů z doby předhusitské, 1), Brno, 1935, p. 196; at
other places, for instance Riga, we often encounter the vice-guardian, see Urkundenbuch der alten Sächsischen Franziskanerprovinzen, ed. L. Lemmens, vol. 1: Die Observantenkustodie Livland und Preussen, Düsseldorf,
1902, p. 19, no. 34 (ca. 1295).
43 Cf. S. Pätzold, Amtsbücher des Mittelalters. Überlegungen zum Stand ihrer Erforschung, “Archivalische
Zeitschrift”, 81, 1998, pp. 87–111; see also M. Hömberg, Zur Strukturierung der Buchbestände: Amtsbücher
der Wirtschaftsführung, retrievable from the webpage of the Universität Düsseldorf, cf.: www.phil-fak.uni-duesseldorf.de/.../Hoemberg-Quellentypologie.pdf .
44 Classic study: F. Elsener, Vom Seelgerät zum Geldgeschäft, [in:] M. Lutter, H. Kollhosser (ed.), Recht und
Wirtschaft in Geschichte und Gegenwart. Festschrift für Johannes Bärmann zum 70. Geburtstag, München,
1975, pp. 85–97; about developments within the non-begging Orders: V. Toneatto, P. Černic, S. Paulitti (eds.),
Economia monastica. Dalla disciplina del desiderio all’amministrazione razionale (Quaderni di cultura medio
latina, 4), Spoleto, 2004.
45 Basic considerations: Z. Vašek, Zbožné dary šlechty na Moravě v 1. polovině 14. století (diskusní příspěvek), [in:] L. Bobková, J. Konvičná (eds.), Náboženský život a církevní poměry v zemích Koruny české (Korunní
země v dějinách českého státu, 4), Praha, 2009, pp. 267–280. With an analytical approach about Bohemia:
Z. Hledíková, Fundace českých králú ve 14. století, “Sborník historický”, 18, 1981, pp. 5–55; also: M. R. Pauk,
Działalność fundacyjna możnowładztwa czeskiego i jej uwarunkowania społeczne (XI–XIII wiek), Kraków-Warszawa, 2000; Z. Jakubowski, Czeskie i morawskie fundacje kanonickie XIV–XV wieku (Studium z dziejów devotio
moderna), Czẹstochowa, 2001.
46 I. W. Frank, Ordensarmut und “missae speciales” bei den spätmittelalterlichen Mendikantenorden, [in:] B.
Hilberath (ed.), Vorgeschmack. Ökumenische Bemühungen um die Eucharistie. Festschrift für Theodor Schneider, Mainz, 1995, p. 211.
37
(Stolgebühren in German terminology), especially the so-called ‘Fourth Part’ (quarta
funeralia) brought about, like in more Western parts of Europe, several Bohemian
and Moravian towns to some violent clashes with the parish clergy47; and finally the
general administration of the sacraments, especially the confession (confessio)48. The
Order received sustainable support first of all from papal, also from episcopal side
by encouraging the faithful through indulgences (indulgentiae) to an active, not seldomly pecuniary assistance whenever the erection of churches49 or the protection of
missionary activities50 had to be ensured. All of these measures, based on the intermediary function of the brothers in obtaining the salvation of the faithful, entailed
monetarian or at least economic advantages which often can be explored only partially, for instance through injunctions in foundation charters which provide a precious piece of a far more accurate system of acquisition to be explored51. However,
informal grants including the collection of the alms at the end of the mass, countergifts as means of gratitude or many other informal givings by the sacrament’s recipients or their families have only a scarce documentation in written form.
These activities have to be juxtaposed with the ones that brothers carried out for their
own subsistence, that is, the maintenance of their community and the buildings, initially used and later on owned by them, or the building of the church, accomplished
by the fabrica. As a makeshift practice, only in contrast to the above-mentioned type
of action, I refer to this as cura domestica, as a “household concern” 52. The most committed and original form of acquiring means of subsistance, begging, can be reconstructed occasionally, at least topographically, with the help of begging registers,
47 Broadly and still valuable: H. Lippens, Le droit nouveau des Mendiants en conflit avec le droit coutumier du
clergé séculier, du concile de Vienne à celui de Trente, AFH, 47, 1954, pp. 241–292; on the Bohemian situation
reports Johannis Neplachonis Abbatis Opatovicensis, Chronicon, [in:] Excerpta de diversis chronicis additis quibus
dam aulae regiae memorabilibus, ed. J. Emler (Prameny dějin českých = Fontes Rerum Bohemicarum, 4,2),
Praha, 1884, p. 480; see also the archival material: Brno, Moravská zemská knihovna v Brně, sign. ZD P 43
(Dominikaner-Fond): Discordia praedicatorum et minorum cum clero saeculari, of 1495.
48 An attempt of assessing the relevance was made by: A. Turchini, Registri di messe negli archivi eccle
siastici, [in:] R. Di Pietra, F. Landi (eds.), Clero, economia e contabilità in Europa. Tra medioevo ed età contemporanea (Studi storici Carocci, 122), Roma, 2007, pp. 173–184.
49 On this topic: H.-J. Schmidt, Die Wirtschaftsführung der Bettelorden in Deutschland (XIII.–XIV. Jahrhundert), [in:] L’economia dei conventi, pp. 278–281.
50 For Bohemia and Moravia, this is well documented by numerous papal letters: E. Doležalová, J. Hrdina,
F. Šmahel, Z. Uhlíř, The Reception and Criticism of Indulgences in the Late Medieval Czech Lands, [in:] R. N. Swanson (ed.), Promissory Notes on the Treasury of Merits. Indulgences in Late Medieval Europe (Brill’s Companions
to the Christian Tradition, 5), Leiden-Boston, 2006, pp. 101–145; out of the copious references only: RBM,
vol. 2, p. 530, no. 1122 (Innocenz IV, 1245).
51 Charter books or registers are edited for some neighbouring provinces: Urkundenbuch der Kustodien
Goldberg und Breslau, vol. 1: 1240–1517, ed. C. Reisch (Monumenta Germaniae Franciscana, 1/1), Düsseldorf,
1917; G. E. Friess, Geschichte der österreichischen Minoritenprovinz, “Archiv für Österreichische Geschichte”,
64, 1882, pp. 79–245.
52 Polish research recently distinguished these spheres as ‘sfera gratiae (mutuum)’ and ‘sfera ekonomiczna (emptio-venditio)’; M. Bukała, Emptio-Venditio et Usura. Usura et Simonia, [in:] W. Długokęcki, T. Gałuszka,
R. Kubicki, A. Zajchowska (eds.), Inter oeconomiam coelestem et terrenam, p. 111.
38
labelled Termineiverzeichnisse in German historiography53. As far as the property of
the goods was initially managed by a nuntius, then a mediating person or procurator assigned to the Order, one can detect a higher intrinsic economic involvement54.
The management and leasing of real estate and the exercise of fundamental rights,
arising from the Seelgeräte, paved the way, though rather late in Bohemia, namely in
the late 14th century, to a greater participation of the friars in the “bond market”, that
is the acquisition and dissemination of income and interest on immovable goods
(immobilia)55. Looking at the quite well examined economic history of Prague, one
can be ascertained, that the local friary of Saint James in the last quarter of the 14th
century obtained a considerable part of its income from this branch by purchasing
or leasing at least 24 urban houses56. Only conjectures are to be made with regard
to the rural property and rights of soils and the extent of related income, let it be agriculture, the monastery garden, the forest industry, the fishing industry (piscatura),
the mills, the wine yards or the breweries (brazatoria); in most cases we might only
speculate if the earnings from this economic sector primarily served for the community’s maintenance or were reinvested to strengthen its wealth57. The involvement
into pure money lending, however, in the strict sense of lending business, can be
found, at least for Prague since 139858.
53 For instance, in the case of Zwickau: C. Stiegemann, B. Schmied, H.-D. Heimann (eds.), Franziskus – Licht
aus Assisi, pp. 304s.
54 F. Klinck, Zur Bedeutung des Wortes procurator in den Quellen des klassischen Rechts, “Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, Romanistische Abt.”, 124, 2007, pp. 25–52. For wider insight: M. Herder,
Subsititue or subordinate? The role of a male procurator at a Benedictine women’s monastery, “Journal of Medieval History”, 31, 2005, pp. 231–242.
55 M. Drewniok, Der Einfluss der Stifte und Klöster auf den Kapital- und Rentenmarkt, [in:] K. Hengst (ed.),
Westfälisches Klosterbuch. Lexikon der vor 1815 errichteten Stifte und Klöster von ihrer Gründung bis zur Aufhebung, vol. 3: Institutionen und Spiritualität (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Westfalen,
44, Quellen und Forschungen zur Religionsgeschichte, 2), Münster, 2003, pp. 519–544.
56 B. Mendl, Z hospodářských dějin středověké Prahy (Sborník přískěvků k dějinám města Prahy, 5, 2), Praha, 1925, pp. 386s.; cf. F. Šmahel, Intra et extra muros, p. 278. On owner’s annuities on houses in Pre-Hussite
Prague: J. Mezník, Vlastnictví rent na Starém Městě počátkem 15. století, „Pražský sborník historický”, 7, 1972,
pp. 50–61.
57 On the well investigated Cistercians, see for instance: M. Lange, Das Zisterzienserkloster Himmelfort.
Eine Spätgründung im Randgebiet der Mark Brandenburg, [in:] W. Schich (ed.), Zisterziensische Klosterwirt
schaft zwischen Ostsee und Erzgebirge (Studien zur Geschichte, Kunst und Kultur der Zisterzienser, 19),
Berlin, 2004, pp. 179–291. Only blurred information is handed down to us with regard to the running
of breweries by the Friars: M. Nodl, Socialni aspekty středověkého městského pivovarnictvo, “Documenta
Pragensia”, 25, 2007, pp. 53–67, talking only about the Prague case; indication about Krummau in 1369:
Urkundenbuch der Stadt Krummau, eds. V. Schmidt, A. Picha (Städte und Urkundenbücher aus Böhmen, 5),
Prag, 1908, p. 45, no. 186.
58 Soudní Akta konsistoře Pražské = Acta Judiciaria consistorii Pragensis, ed. F. Tadra, vol. 2: (1380–1387)
(Historický archív, 2), Praha, 1893, pp. 311s., no. 119; further example: vol. 3: (1392–1393. 1396–1398) (Historický archív, 8), Praha, 1893, p. 341, no. 119. With regards to the economic history of the town, V. V. Tomek,
Dějepis mesta Prahy, 9 vols., vol. 1–6, Prag, 18922–19062, vol. 7–9, Praha, 1886–1893, provides the most
thorough investigation; see also F. Pick, Beiträge zur Wirtschaftsgeschichte der Stadt Prag im Mittelalter, “Mitteilungen des Vereins der Geschichte der Deutschen in Böhmen”, 44, 1906, pp. 277–321. About the overall
39
Another branch of acquisition difficult to access is the confiscation of possessions and
rights of convicted heretics in the inquisitorial proceedings59. In the Bohemian Crown
lands, the Inquisition, continuously documented from the 1310th and the 1340s onwards and equipped with its own office adjacent to the Prague friary of Saint James,
was mainly driven by the two largest mendicant orders, first the Dominicans and second the Franciscans60. The names of the inquisitors like Hartmann of Pilsen, Jaroslaus
of Beneschau and Peter of Načerac, as well as some of their trials are known in greater
detail61. They make us aware that the Inquisitor often could demand for himself and
thus for his community the third part of the heretic’s possession62; but the information is too scarce for a reliable appraise of the overall extent as well as of the amount
of income generated over a longer observation period63. The anti-mendicant, sometimes even internal criticism of the procedural zeal of the brothers might not only be
connected with the suspicion that the processes had been exploited in the conflicts
between clergy and mendicants, but also hint to related economic incentive64.
Other economic activities of the Franciscans are tapped also only indirectly or in
a speculative manner. This applies to the disposal of own premises for worldly concerns. It may be assumed that the use of the large church buildings for meetings,
relevance of this type of transaction: A. Schlunk, Kloster und Kredit. Die Rolle der Klöster als Kreditgeber und
Kreditnehmer vornehmlich im 14. Jahrhundert, “Scripta Mercaturae”, 23, 1989, pp. 36–74.
59 M. Benedetti, Le finanze dell’inquisitore, [in:] L’economia dei conventi, pp. 363–401; see also P. Kras (ed.),
Inkwizycja papieska w Europie (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 6),
Kraków, 2010.
60 A. Patschovsky, Quellen zur böhmischen Inquisition im 14. Jahrhundert (Monumenta Germaniae Historica, Monograhien, 11), Hannover, 1985; Idem, Die Anfänge einer ständigen Inquisition in Böhmen (Beiträge
zur Geschichte und Quellenkunde des Mittelalters, 3), Berlin-New York, 1975. The earliest mentioning of
a Franciscan inquisitor in Bohemia goes back to 1257, when Alexander IV commissioned Bartholomäus,
lecturer in Brno, and Lambert “the German” with it on the plea of king Ottokar II; cf. Les registres d’Alexandre IV. Recueil des bulles de ce pape, ed. C. B. de La Roncière, vol. 2: Texte: année III (1256–1257), ed. J. de Loye
(Bibliothèque des Écoles Françaises d‘Athènes et de Rome, Série 2, 15), Paris, 1917, pp. 608–610, no. 1975;
quoted again by A. Patschovsky, Die Anfänge, pp. 44s.
61 A. Patschovsky, Quellen zur böhmischen Inquisition, pp. 10s., 44s., 86s., 94–111, 124s., 128–131; Idem,
Die Anfänge, pp. 15–18, 23–25, 28. See also: I. Hlaváček, Zur böhmischen Inquisition und Häresiebekämpfung
um das Jahr 1400, [in:] F. Šmahel (ed.), Häresie und vorzeitige Reformation im Spätmittelalter (Schriften des
Historischen Kollegs, Kolloquien, 39), München, 1998, pp. 109–131.
62 A. Patschovsky, Quellen zur böhmischen Inquisition, pp. 135–138, no. 26 (=106) and esp. no. 27 (=107):
“de qua bonorum confiscacione tercia pars plene et integre cedit nostro officio”. On the differing portions
of acquisition: ibidem, p. 138, note 205.
63 Introductionary: G. Geltner, The making of medieval antifraternalism. Polemic, violence, deviance,
and remembrance, Oxford, 2012; about the critiques of Bohemian preachers: C. Ocker, Die Armut und die
menschliche Natur: Konrad Waldhauser, Jan Milíč von Kroměříč und die Bettelmönche, [in:] M. Derwich, M.
Staub (eds.), Die “Neue Frömmigkeit” in Europa im Spätmittelalter (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 205), Göttingen, 2004, pp. 111–132; information from within the Order: A. Neumann,
Výbor z předhusitských postil, [in:] Archiv literární II. Beilage der Revue Archa, Olomouc, 1922, pp. 94s.
64 E. Doležalová, Inquisitionsprotokolle als Tunnel zwischen dem katholischen und dem waldensischen Kommunikationsraum – Unter besonderer Berücksichtigung Böhmens im 14. Jahrhundert, [in:] E. Doležalová, R. Šimunek (eds.), Ecclesia als Kommunikationsraum, p. 72.
40
assemblies of estates, councils or provincial assemblies, as we can prove it, for example, for the Saint James friary of Prague in the years 1343, 1372, 1386, 1392, 1405
and 140765, had an impact not only on the everyday life of the brothers, but may
also have been rewarded by the applicants or users ex post and beyond contractual
arrangements. Certainly this form of acquisition includes the accomplishment of
smaller to large ceremonials as well as the quite frequently noted solemn settlement
of disputes66.
The measures outlined above could easily be categorized according to the agent;
a distinction between external and internal is necessary knowing that some friars
became recipients of offices or positions67, that is obtained prebends or obligations,
either via the appointment as Inquisitors, as doctors to domestic or foreign universities (e.g. Albert Bludův 1355, nominated in addition Auxiliary Bishop of Prague)68,
as chaplains or confessors (often under the Přemyslids)69, as court historians under
Charles IV (e.g. Beneš Minorita or John of Marignolla)70, or in receipt of curial positions as in the case of the Friar Minor Pribislav, titulary Bishop of Satora from 1313 to
133371. The ordination lists of the Prague archdiocese, the libri erectionum, however,
show only very sporadically such entries to the Friars Minor. Anyway, ecclesiastical
careers of individuals shall be disregarded for the investigation of a friary’s material
running, as a phenomenon of rather less relevant economic size72.
65 Privilegia měst Prazských = Privilegia civitatum Pragensium, ed. J. Čelakovský (Codex Juris Municipalis
regni Bohemiae, 1), Praha, 1886, pp. 68–70, no. 45 (13 VI 1343); pp. 175s., no. 108 (13 XII 1386); pp. 190–193,
no. 121 (5 I 1405); see also J. Spěváček, Václav IV. 1361–1419. K předpokladům husitské revoluce, Praha, 1986,
pp. 172, 471; V. Tomek, Dějepis mesta Prahy, vol. 2, Praha, 18922, p. 149. Šmahel, Intra et extra muros, p. 280, indicates this function as a crucial motive for moving intra muros. On the settlements of disputes in the local
friary of St James: Acta summorum pontificum res gestas Bohemicas aevi praehussitici et hussitici illustrantia.
Acta Innocentii VII., Gregorii XII., Alexandri V., Johannis XXIII. nec non acta concilii Constantiensis 1404–1417.
Acta Clementis VII. et Benedicti XIII. 1378–1417, ed. J. Eršil, pars 1 (Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas illustrantia, 6/1), Praha, 1980, pp. 320–326, no. 484 (20 VII 1410). For Opava cf. the hints provided by:
J. Zukal, Paměti opavské. Črty kulturní a místopisné, Opava, 1912, p. 32.
66 Well known example: king Wenceslas’ I second coronation in the local monastery Saint Francis in
1249; cf. Chronicon Marignolla, [in:] Kroniky doby Karla IV. ed. M. Blahová, Praha, 1987, p. 465; overview of
these functions in J. Kejř, Die mittelalterlichen Städte in den böhmischen Ländern. Gründung – Verfassung
– Entwicklung (Städteforschung, A, 78), Köln-Weimar-Wien, 2010, pp. 352–362.
67 The two Prague settlements is explored by F. Felskau, Agnes von Böhmen, pp. 486–489.
68 J. Kadlec, Die Franziskaner in den böhmischen Ländern, p. 88.
69 M. Sovadina, Dvůr Václava I., “Sborník archivních prací”, 45, 1995, pp. 3–40; H. Patze, Die Hofgesellschaft
Kaiser Karls IV. und König Wenzels in Prag, [in:] Idem (ed.), Kaiser Karl IV. 1316–1378. Forschungen über Kaiser und Reich, Neustadt/Aisch, 1978, pp. 733–773 (Sonderdr. aus: “Blätter für deutsche Landesgeschichte”,
114).
70 K. Engstová, Jan Marignola a památky doby Karla IV. (K významu písemných pramenů pro výzkum hmotných památek), „Český časopis historický”, 97, 1999, pp. 476–505.
71 Urkundenbuch des Stiftes Schlägl, ed. I. H. Pichler, Aigen i. M., 2003, p. 102, no. 86. For further references
consult the entries in RBM, vol. 2.
72 Libri Erectionum Archidioecesis Pragensis saeculo XIV. et XV., ed. C. Borový, A. Podlaha, vol. 1–6, Praha,
1875–1889, 1927; E. Doležalová, Comparison of Czech and English ordination lists of the late Middle Ages,
„Historica”, n.s., 12, 2005, pp. 45–83.
41
After all, the remarks made above show that important aspects of the economic livelihood of a community are recorded if at all to moderate extent. Too often the information is delivered indirectly or fragmentary; at the best, sources of serial character
allow a successful examination of acquisition or income in a compact form73. Noteworthy, one can not assign the forms of income and expenditure to an economic
industry stringently: the economy based on the exchange of natural goods (Naturalienwirtschaft) probably took place in activies rather distant to literal bonds, but
surely could also consist in the contractual delivery of grain, fish or timber as prominent issues of charters, while the monetarian economy (Geldwirtschaft) must have
formed a weighty share of non-formalized relationships between the monastery and
the outside world.
Approaching an inventory of sources about the economic history
of the Bohemian and Moravian Franciscans
We must assume that the frequently fractured history of many friaries as indeed of
the whole country has caused heavy losses to the formerly existing amount of sources. Great historical cuts like the Hussite movement74, the religious wars of the early
modern period, most notably the Thirty Years War75, the secularization of Emperor
Joseph II76 or the world wars of the 20th century bear responsibility for minimizing the
(internal) tradition; but many local effective regional events, such as natural disasters
like floods or fires in the town, famine, riots or, in view of our study period, the plague,
have to be taken into account as well77.
The own tradition of the friaries can thus be easily reconstituted78. In light of the overall poor tradition, many early modern source materials gain an often not sufficiently
acknowledged value because they rumores later lost knowledge, though usually
73 An exceptional richness of tradition is published in the case of Krummau: Urkunden- und Regestenbuch des ehemaligen Klarissinnen-Klosters in Krummau, ed. J. M. Klimensch, Prag, 1904.
74 J. Čechura, Sekularizace církevních statků v západních Čechách v létech 1421–1454, “Časopis Národního
muzea”, 165, 1996, pp. 1–22.
75 J. P. Palmitessa, Wer besaß die Kirchen und Klöster in Prag vor dem Dreißigjährigen Krieg?, [in:] J. Bahlcke
(ed.), Konfessionelle Pluralität als Herausforderung. Koexistenz und Konflikt in Spätmittelalter und früher Neuzeit. Winfried Eberhard zum 65. Geburtstag, Leipzig, 2006, pp. 431–458.
76 See for instance: Urkunden-Regesten aus den ehemaligen Archiven der von Kaiser Joseph II. aufgehobenen Klöster Böhmens, ed. A. Schubert, Innsbruck, 1901. The work of T. V. Bílek, Statky a jmění kollejí jesuitských,
klášterů, kostelů, bratrstev, a jiných ústavů v království českém od císaře Josefa II. zrušených, Praha, 1892, esp.
pp. 228–231, 334–337 on the Prague situation, remains fundamental.
77 Their impact was discussed recently: E. Maur, Gutsherrschaft und “zweite Leibeigenschaft” in Böhmen.
Studien zur Wirtschafts-, Sozial und Bevölkerungsgeschichte (14.–18. Jahrhundert) (Sozial- und wirtschafts
historische Studien, 26), München, 2001, pp. 17–58.
78 First access in: J. Svátek, Organizace řeholních institucí v českých zemích a péče o jejich archivy, „Sborník
archivních prací”, 20, 1970, 2, pp. 505–624, esp. pp. 544–550.
42
only sporadic and in a more narrative appeal79: the baroque chronicals of local historiographers such as the work of the Brno master Stephen Christ80, the Chronologia
conventus ad sanctos Joannes Brunae Minorum Ordinis Sancti Francisci Conventualium
Collecta of John Impekhoven81 from 1658, the yet unexplored Memorabilia of the
observant Provincial Viktor Swatha82 of 1727, and finally the printed writings of the
historiographers Wrbcansky (observant) or Biernacky (conventual)83 provide at least
a contribution to the overall understanding of the Order’s development in the region
in which its economic life is embedded.
But back to the medieval sources: the dispositions, set off externally or internally,
from the rule and its interpretations through the Constitutions up to the statutes
issued on overall84 or provincial level85, shape the normative framework of the friars’
79 See also the recent dissertation: M. F. Bajger, Česká františkánská knižní kultura knihovny minoritů,
františkanů a kapucínů v průhběhu staletí, Ostrava, 2007 – unfortunately only accessable through internet;
www.bajger.wz.cz/frk/.
80 Brno, Moravská zemská knihovna v Brně, Rukopisy z knihovny minoritů v Brně, sign. Mn 60. Same remark about the Order’s historiography of M. Kollenberger, Historiae provinciae Bohemiae fratrum Minorum
Conventualium, Pragae, 1745.
81 Brno, Moravská zemská knihovna v Brně, Rukopisy z knihovny minoritů v Brně, sign. M 59. Inventory:
Soupis rukopisů knihovny brněnskych minoritů, připravil Státní vědecká knihovna, Brno, 1953.
82 Brno, Archiv města Brna, Jakobska knihovna, Sbírka rukopisů Bedřicha Mitrovského, Sign. A 1.14j. Consider also V. Dokoupil, Soupis brněnských tisků. Staré tisky do roku 1800, Brno, 1978.
83 J. C. Biernacki, Speculum Minorum in quo Primigenia Religio Ordinis Minorum Conventualium Omnium
Primi Ordinis Minorum, Krakau, 1688; S. Wrbezanský, Nucleus Minoriticus, seu vera, et sincera relatio originis, et
progressus provinciae Bohemiae, conventuum et residentiarium, Vetero Praga, 1746.
84 For instance the regulation of the Narbonne general chapter in 1260, rubrica III (de observantia paupertatis), esp. paragraph V; edited by: F. Ehrle, Constitutiones Generales Fratrum Minorum Narbonenses anno
1260, “Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte”, 6, 1862, pp. 45–47; decisions of other general chapters:
G. Abate, Memoriali, statuti, ed atti dei capitoli generali dei fratri minori die secoli XIII e XIV, “Miscellanea franciscana”, 33, 1933, pp. 15–45, 320–336; 34, 1934, pp. 248–253; 35, 1935, pp. 101–106, 232–239; C. Cenci, De
Fratrum Minorum Constitutionibus Praenarbonensibus, AFH, 83, 1990, pp. 50–95; M. Bihl, Statuta generalia
Ordinis edita in Capitulis generalibus Narbonae an. 1260, Assisii an. 1279 atque Parisiis an. 1292 (Editio Critica
et Synoptica), AFH, 34, 1941, pp. 13–94, 284–358; S. J. P. Van Dijk, The statutes of the general chapter of Pisa
(1263), AFH, 45, 1952, pp. 299–322; A. Carlini, Constitutiones generales Ordinis Fratrum Minorum an. 1316
Assisii conditae, AFH, 4, 1911, pp. 269–302, 508–526, 526–536; P. S. Mencherini, Constitutiones Generales Ordinis Fratres Minores a Capitulo Perpiniani anno 1331 celebrato editae, AFH, 2, 1909, pp. 269–292, 412–430,
575–599; F. Delorme, Acta capituli generalis anno 1346 Venetiis celebrati, AFH, 5, 1912, pp. 698–709; Idem, Acta
et Constitutiones capituli generalis Assisiensis (1340), AFH, 6, 1913, pp. 251–266; M. Bihl, Statuta Generalia Ordinis edita in capitulo generali an. 1354 Asisii celebrato communiter Farineriana appellata, AFH, 35, 1942, pp.
35–112, 177–253; C. Cenci, L’Ordine francescano e il diritto. Testi legislativi dei secoli XIII–XV (Bibliotheca eruditorum, 15), Goldbach, 1998; H.-M. Stamm, Strafrechtliche Bestimmungen in der Gesetzgebung des Minderbruderordens bis Anfang des 15. Jahrhunderts, [in:] Proceedings of the Ninth International Congress of Medieval
Canon Law (Monumenta iuris canonici, Ser. C, Subsidia, 10), Città del Vaticano, 2004, pp. 713–722.
85 For Bohemia, such documents are only edited with regard to the Observants; cf. G. Fussenegger, Statuta observantium provinciae Bohemiae annis 1471 et 1480 condita, AFH, 47, 1954, pp. 367–384. For the
Poor Clares: O. M. Przybyłowicz, Statuty klarysek znojemskich z 1436 roku. Gradacja wykroczeń i kar w świetle
reguły oraz wybranych źródeł wydanych dla klasztorów klarysek prowincji czesko-polskiej XV i XVI wieku, [in:]
A. Radzimiński, D. Karczewski, Z. Zyglewski (eds.), Sanctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej
(do przełomu XVIII i XIX wieku), Bydgoszcz-Toruń, 2011, pp. 80–104.
43
economic action. So few news to local provincial chapters exist, so much the remains
of tradition need to be adequately evaluated86. Serial sources, produced by local friaries, and more or less exclusively dedicated to the economic management as urbars, fief’s books (Lehnbücher), registers, or books of income and expenses (redditus
and impensa), in German speaking regions often called Gültbücher, were mostly kept
in the sacristy of the monastery and experienced a certain spread in the northern
Alpine region only in the 14th century87; unfortunately, they are not handed in our
area of interest, at least not for the first Franciscan Order88. An exception in this respect constitutes the so-called Salbuch of the Cheb Poor Clares, which consists of
a register of letters and documents not only of the local Clarissans, but also of the
neighbouring Franciscans to a meaningful extent89. Nevertheless, due to the very
modest survival of appropriate sources, one has to pay more attention to written
sources coming from institutions exterior to the friars: charters, privileges, indulgences and edicts are, up to the 14th century, when the public notary began to enforce as
a certifying agency for legal acts90, undoubtedly the most valuable sources of such
content. They can be reached in the commonly known serial publications of regis-
86 Among the relevant archival material of medieval origin, the manuscript V F 29 of the Narodní
Knihovna v Praze/Nationalbibliothek in Prag; it contains passages on the interpretation of the rule and
some regulations of local provincial chapters: Expositio regulae, moniciones fratrum minorum in Capitulo
Znojmensi a.d. 1412 ordinate, Collationes ad fratres min., Formularius epistolarum magna ex parte usuio fratrum minorum accomodatus; or ibidem, sign. IV G 30, fol. 226a–226b: Ordinationes capituli Franciscanorum
celebrati in Olomoucz anno 1353; inventory: J. Truhlář, Catalogus codicum manu scriptorum latinorum, qui in
C.R. Bibliotheca publica atque Universitatis Pragensis asservantur, 2 vols., Praha, 1905–1906.
87 K. Haubertová, G. Hofmann, L. Lešický, Soupis západočeských urbářů: 2. pol. 13. století – 1773, Plzen, 1993;
J. Kuba, T. Šimek, Fr. Zahrádka, Soupis východočeských urbářů: 2. polovina 13. století – 1776, Zámrsk, 1997. For
Moravia, similar inventories are lacking till today. See also A. Neumann, Deutsche Franziskanerhandschriften
in den Bibliotheken Mährens, “Franziskanische Studien”, 9, 1922, pp. 260–263.
88 See for neighbouring regions: Die mittelalterlichen Urbare der Minoriten und Dominikaner in Pettau,
ed. H. Pichegger, W. Sittig, (Österreichische Urbare, Abt. III: Urbare geistlicher Grundherrschaften, 4), Wien,
1955. For Bohemia, just to quote the codex of the Prague Austin Hermits: J. Kadlec, Das Augustinerkloster
Sankt Thomas in Prag: vom Gründungsjahr 1285 bis zu den Hussitenkriegen, mit Edition seines Urkundenbuches (Cassiciacum, 36), Würzburg, 1985, esp. pp. 81–99; for the Poor Clares: Urkunden- und Regestenbuch
des ehemaligen Klarissinnenklosters zu Krummau, quoted above.
89 K. Siegl, Das Salbuch der Egerer Klarissen v. J. 1476 im Egerer Stadtarchiv, “Mitteilungen des Vereins für
Geschichte der Deutschen in Böhmen”, 42, 1904, pp. 207–252, 293–317, 450–479; 43, 1905, pp. 77–105; separated print: Das Salbuch der Egerer Klarissen v. J. 1476 im Egerer Stadtarchiv, ed. K. Siegl, Prag, 1905 (henceforth cited by the latter edition). On the rich preservance of liturgical material of the monastery: J. Lišková,
Liturgické knihy chebského františkánského konventu, unveröffentl. Magisterarbeit, Praha, 1991.
90 I. Hlaváček, Das öffentliche Notariat in den böhmischen Ländern von den Anfängen bis zur hussitischen
Revolution, [in:] Notariado público y documento privado. De los origines al siglo XIV. Actas del VII. Congreso
Internacional de Diplomática Valencia 1986 (Papers i Documenti, 7), Valencia, 1986, pp. 177–193; corresponding observations taken from other regions: N. Kersken, Öffentliches Notariat und klösterliches Urkundenwesen, [in:] O. Auge, F. Biermann, C. Herrmann (eds.), Glaube, Macht und Pracht. Geistliche Gemeinschaften
des Ostseeraumes im Zeitalter der Backsteingotik (Archäologie und Geschichte im Ostseeraum, 6), Rahden,
2009, pp. 339–348.
44
ters, although not always consistently, for systematic examination91, or if compiled
in cartularies, partially still preserved in archives92. Especially with regard to the well
examined last wills93, the economic importance of the legacies for individual communities can be grasped quite well — from the four marks granted to the Friars Minor
of Königgrätz by the Royal pincerna Zbraslaus in 1238 to the widespread disregard of
the Order in the first two decades of the 15th century94. These sources are followed, in
terms of a relatively high density of information, by the urban or municipal account
books95, which were published and scientifically explored at least for some central
locations such as Prague, Brno or Pilsen; finally, the formula books and text collections of worldly or ecclesiastical chancelleries have to be mentioned in that respect96.
91 Apart from the collections like RBM (cited in n. 40), the MVB (cited in n. 65), one should mention the
Codex diplomaticus et epistolaris Bohemiae, its Moravian counterpart, the Codex diplomaticus et epistolaris
Moraviae as well as the Regesta Bohemiae et moraviae aetatis Venceslai IV. (1378 dec. – 1419 aug.16); many
of these fundamental sources are now accessible through the internet by the Centrum medievistických
studií, cf.: http://cms.flu.cas.cz/.
92 Further indication in I. Hlaváček, Cartularies and the Preservation of Documents in the Archives of the
Bohemian Crwon before the Hussite Revolution, [in:] A. J. Kosto, A. Winroth (eds.), Charters, Cartularies, and
Archives. The Preservation and Transmission of Documents in the Medieval West (Papers in Medieval Studies,
17), Toronto, 2002, pp. 137–150.
93 K. Jišková, E. Doležalová (eds.), Pozdně středověké testamenty v českých městech. Prameny, metodologie
a formy využití. Sborník přispěvků z konference uspořadané 30. listopadu 2005 Archivem hlavního města Prahy
a Historickým ústavem Akademie věd České republiky, Praha, 2006; T. Krzenck, Books in late medieval wills
in Bohemia, “Annual of medieval studies at Central European University Budapest”, 7, 2001, pp. 187–209;
and Idem, Methodische und methodologische Probleme bei der Erfassung und Auswertung spätmittelalterlicher Bürgertestamente unter besonderer Beachtung böhmischer Quellen, “Mediaevalia historica Bohemica”,
9, 2003, pp. 211–243.
94 RBM, vol. 2, p. 1218, no. 2786 : “et in Gradech fratribus Minoribus quatuor marce, et in Praga fratribus
de sancto Jacobo committo dare elemosinam, quantum uxori mee secundum deum videbitur.” Witnesses
are amongst others two Dominicans (“frater Chuno” and “frater Stephanus”) and two Franciscans (“frater
Petrus macer” and “frater Gerodus”); cf. the listing at T. Krzenck, Böhmische Bürgertestamente des 15. Jahrhunderts. Regestenverzeichnis, “Archiv für Diplomatik”, 44, 1998, pp. 141–186, who significantly does not
note a single dedication to the Friars after 1400.
95 Basic inventory: R. Nový, Soupis městských knih českých do roku 1526 (Acta Universitas Carolinae, Philosophica et historica, 4), Praha, 1963; recently for Prague: Liber Vetustissimus Antiquae Civitatis pragensis
1310–1518, ed. H. Pátková (Documenta Pragensia Monographia, 25) Praha, 2011, p. 223, fol. 7v, with the
unique and rather occasional mentioning of St Francis friary. For Brno: Knihy poctu města Brna, pp. 295,
327, 330, 353–355; for Pilsen: Listář královského města Plzně, čast 1: Od r. 1300–1450, ed. J. Strnad (Publikaci
městského historického musea v Plzni, 1), Plzen, 1891; for Hohenmaut: R. Dvořak, F. Hyska, Kniha bíla úzká
(městská registra vysokomýtá 1423–1464), “Listy orlického muzea”, 1–2, 1967, pp. 19–58, 163–204, and continuation. Urban book of Leitmeritz without entries of the Friars in B. Kocánová, J. Tomas, Městská kniha Litoměřic (1341)-1562 v kontextu písemností městské kanceláře. Třetí ze svazku Libri civitatis přináší edici nejstarší
městské knihy významného královského města Litoměřic. Tato městská kniha je zárověň i třetí nejstarší dochovanou knihou v Čechách. (v kontextu písemností městské kanceláře) (Libri civitatis, 3), Ústí nad Labem, 2006.
96 E.g.: Summa Cancellariae. Cancellaria Caroli IV, ed. F. Tadra (Historický archiv, 6), Prag, 1895, pp. 201s.,
no. 353, reporting an incidence, where the St James friary served as a place of refuge. Furthermore: F. Tadra,
Cancellaria Arnesti. Formelbuch des ersten Prager Erzbischofs Arnest von Pardubic, nach einer Handschrift der
k. k. Universitäts-Bibliothek, “Archiv für Österreichische Geschichte”, 61, 1880, pp. 267–597.
45
A source of same rank with regard to its systematic lay out, are the records of the spiritual court (Offizialat, Czech: soud). They collect legal disputes between ecclesiastical
institutions and are edited for the Prague archdiocese under the title Acta iudiciaria97;
though mentioning them in a rather laconic or sporadic way, they shed light on the
friar’s conflicts about monetary or real estate issues.
To the sources explicitly dealing with economic issues, one has to add a variety of
writings of memorial concern which uncover at least indirectly clues to the economia monastica of the brothers. The necrologies of the friaries of Olomouc and Český
Krumlov98 and manuscript collections of mixed text forms, here foremost the socalled Epicedium, the memorial book of the Brno Friars Minor, are to be named99.
Once more, these remarks make clear that certain continuities of tradition are to be
expected in those parts of the country which remained rather unaffected by the Hussitism, especially the Margraviate of Moravia. The protocols of visitation, usually ordered by the Order itself and in rare cases also decreed from the outside, constitute an
additional surviving source in both core countries of the kingdom; these documents
report, apart from disciplinarian sanctions, the economic condition of a friary100.
In addition, some narrative source101 hitherto has received little attention. We learn,
for example, in the legend of Princess Agnes of Bohemia the meticulous division of
the incoming resources for the Poor Clare Monastery of the royal daughter102. The
97 Acta Judiciaria, passim; discussion on this type of source: The Records of the Medieval Ecclesiastical
Courts, ed. C. Donahue, vol. 1: The Continent: Reports of the Working Group on Church Court Records (Comparative Studies in Continental and Anglo-Saxon Legal History, 7), Berlin, 1989; highlighting the development of this institution in Bohemia: B. Kubíčková, K počátkum pražského oficialátu, “Sborník příspěvků
k dějinám hl. m. Prahy”, 5, 1932, pp. 391–479.
98 J. Emler, Dvě nekrologia Krumlovská, “Věstník královské české společnosti nauk”, 1, 1887, pp. 198–227;
on the double cloister: H. Soukupová, Klášter minoritů a klarisek v Českém Krumlové, ”Průzkumy památek”,
6, 1999, pp. 69–86; J. Loserth, Das Nekrolog des Minoritenklosters in Olmütz, “Archiv für Österreichische
Geschichte”, 65, 1884, pp. 230–254; for the Poor Clares, see: Moravský zemský archiv v Brně, fond G 11 =
Františkovo muzeum, čislo 512: Necrologium monasterii ordinis s. Clarae Znoyme, XIV. c.; cf. I. Zachová,
S. Petr, Soupis sbírky rukopisů bývalého muzea v Brně (Studie o rukopisech, monographia, 14), Praha, 2010,
pp. 222–224, 476; about further archival material on the spot: Ibidem, p. XLV.
99 See M. Grolig, Das Epicedium des Brünner Minoriten-Klosters, “Zeitschrift des Vereins für Geschichte
Mährens und Schlesiens”, 1, 1873, pp. 73–105; succeeding edition: A. Kratochvíl, Epicedium minoritského
kláštera v Brně, “Časopis Matice Moravské”, 43–44, 1919–1920, pp. 14–64.
100 J. Oberste, Die Dokumente der klösterlichen Visitationen (Typologie des sources du Moyen Âge, 80),
Turnhout, 1999, pp. 45–50, introduces this type of source. Fortunately, for the Olomouc Poor Clares, we
have at our disposal such a protocoll, cf. A. Neumann, Prameny k dějinám duchovenstva v době předhusitské
a Husově. Studie a texty k náboženským dějinám českým, Praha, 1926, pp. 157–161; Idem, Z dějin českých
klášterů do válek husitských, Praha, 1939, pp. 167, 184.
101 This type of source includes also letters that reveal narrative information on a monastery’s overall
status: Zprávy o statcích a přech venkovských z archivu města Prahy (A–K), vyd. J. Teige, “Archiv český čili
staré písemné památky české i moravské, sebrané z archivů domácích i cizích“, 26, Praha, 1909.
102 J. K. Vyskočil, Legenda blahoslavené Anežky a čtyři listy sv. Kláry. Kritický rozbor textový i věcný legendy
a čtyř listů s nejstarším (původním) textem milánského rukopisu, Praha, 1932; Candor lucis eterne – Glanz des
ewigen Lichts. Die Legende der heiligen Agnes von Böhmen, übersetzt von J. Schneider, mit einer Einleitung
46
hagiographical source informs us also about the authority of the monastery’s foundress when she endows the neighbouring brethren with food supplies; in the miracle
report of her legend, we face statements which identify the friars as active mediators
in the allocation of adoration and healing objects103. This form of promotion certainly
caused profitable effects, which went beyond the issuance of votive offerings to pilgrims and worshipers104. Information of some indicative character concerning the
economic life are even embodied by some liturgical sources when they reveal major
benefactors of a monastery, the names and dates of their funeral and the incurred
memorial obligations, therefore drawing attention to a specific quality of support
for it. The most telling example here would probably be the already mentioned Brno
Memorial book, which consists of statemen of his foundation operations, a listing of
burials in the choir, and a rather small collection of eternal wills (Ewigtestamente) and
bonds.
Evaluation possibilities and research perspectives
To what extent can the quite sparse material outlined above widen our knowledge
of economic practices of the Friars Minor, and in the second place of the Poor Clares,
and what can be the objective and limits of our interpretation? If one leaves for the
time being the possible gains of insight related to individual friaries of the Franciscans through archival present, but largely untapped sources aside105, and deals with
most urgent and fruitful research purposes, then the already mentioned published
registers strictly require systematic review and analysis; thus a “charter’s book of the
Bohemian and Silesian custodies of the Friars Minor from foundation to Hussite Reformation” could emerge which stands in line with similar publications for other regions and provinces, mostly composed around 1900; the scientific value of this edition as a starting point for further research needs no further discussion, even if it
incorporates only information on a few monasteries of a remarkable size, while other
houses would be represented with perhaps not much more than two or three (rather
von C.-F. Felskau (Johannes-Duns-Skotus-Akademie für franziskanische Geistesgeschichte und Spiritualität, 24), Mönchengladbach, 2007.
103 Candor lucis eterne, cap. [V], miraculum nos. 11, 12, 13+15, pp. 36–38, 65–68.
104 F. Pigozzo, I denari dei pellegrini. Oblazioni votive e istituzioni ecclesiastiche nell’Italia centrale alla fine
del XIV secolo, [in:] F. Ammannati (ed.), Religione e istituzioni religiose, pp. 743–753; see also: H. Manikowska,
H. Zaremska (eds.), Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy (Colloquia Medievalia Varsoviensia, 2), Warszawa, 1995; J. Hrdina, Die Topographie der Wallfahrtsorte im spätmittelalterlichen Böhmen, [in:]
F. Šmahel (ed.), Geist, Gesellschaft, Kirche im 13.–16. Jahrhundert, Internationales Kolloquium Prag 5.–10. Okt.
1998 (Colloquia mediaevalia Pragensia, 1), Praha, 1999, pp. 191–208; study dealing with the same subject:
R. I. Burns, Relic vendors, barefoot friars, and Spanish Muslims: reflections on medieval economic and religious
history, “Comparative studies in society and history”, 24, 1982, pp. 153–163. Not at least, the ostensio of the
Krumlov Franciscans pertains to this context; cf. Narodní knihovna v Praze, sign. XIV B 15: Martyrologium
praecedente Calendario Necrologium mon. fr. min. p. Francisci Crumloviensis continente Ordo ostendendarum.
105 Narodní knihovna v Praze, sign. IV G 30, fol. 226a–226b (like n. 86); also: Olomouc/Olmütz, Státní
Vědecká Knihovna v Olomouci, sign. M II 15: Chronicarum fragmentum.
47
arbitrary?) entries106. By this way, insights could be gained, which at least shed some
sharper light, on the relative weight of the Friars Minor in general or of individual
houses in particular, always in the overall framework of normative traditions of economic activities in the countries of the Bohemian kingdom. A similar procedure is
recommended, by the way, with the aforementioned legal acts of the spiritual court.
The Acta Judiciaria that have been evaluated on a descriptive level for both Prague
friaries offer an opportunity to evaluate the legal endeavors of the communities that
secured economic subsistence in conflictual contexts107.
In a second perspective, on the level of analysis of individual monasteries, the municipal books, the libri civitatis, above all the account books of the urban administration entities, require a thorough analysis, especially when they are preserved for
a longer period and comprise a high density of tradition, as in the case of Brno108.
They provide excellent evidence when showing the urban anchoring of the Friars Minor; like for the sources already listed, this material allows to adopt the comparative
approach, here for obvious reasons firstly compassing the biggest “rival”, the Dominicans, but then also the other mendicant orders109. An evaluation of the releases of
the Brno City Council for the years 1343–1365 illustrates the goals and limits of such
an approach for the local convent of Saint James (founded before 1238), first on the
basis of the listing of all entries, including the so-called distributions (Losungen) and
the debenture bonds (Fig. I), second by a comparison with other religious institutes
on the spot110.
106 Beyond the already mentioned publications: L. Lemmens, Die Franziskanerkustodie Livland und
Preussen. Beitrag zur Kirchengeschichte der Gebiete des Deutschen Ordens, Düsseldorf, 1912.
107 To my knowledge, the relations between the ecclesiastical court and the Friars have not been investigated yet ; see their itemization: R. M. Nickel, Zwischen Stadt, Territorium und Kirche: Franziskus’ Söhne in
Westfalen bis zum Beginn des Dreißigjährigen Krieges, downloadable on the University’s page: http://www-brs.ub.ruhr-uni-bochum.de/netahtml/HSS/Diss/NickelRalfMichael/diss.pdf; pp. 186, 399, with reference
to the court in Münster, where the court gave permission for the requested begging districts.
108 Recently: K. Urbánková, Brněnské berní rejstřiky z přelomu 14. a 15. století (Prameny dějin moravských,
15), Brno, 2008; on the scope of this tradition: R. Nový, Soupis městských knih, pp. 39–49. On this type of
source: I. Ebelová, Libri Civitatis. Zur Edition der ältesten Stadtbücher Böhmens und Mährens, [in:] M. Thumser,
J. Tandecki (eds.), Editionswissenschaftliche Kolloquien 2005/2007. Methodik – Amtsbücher, digitale Edition
– Projekte (Publikationen des Deutsch-Polnischen Gesprächskreises für Quellenedition, 4), Toruń, 2008, pp.
77–97; in addition: F. Debus (ed.), Stadtbücher als namenkundliche Quelle. Vorträge des Kolloquiums vom 18.–
20. September 1998 (Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissenschaftlichen Klasse – Einzelveröffentlichungen, 7), Stuttgart, 2000, here especially the contributions of Skála and Srámek on the Bohemian libri.
109 V. Dokoupil, Soupis rukopisů z knihovny minoritů v Brnĕ, františkánů v Moravské Třebové a premonstrátů
v Nové Říši. Catalogus codicum manu scriptorum, qui in Bibliothecis Fratrum Minorum Brunensium, Fratrum
Ordinis Sancti Francisci Moravotriboviensium, Fratrum Ordinis Praemonstratensis Neoreischensium asservabantur (Soupisy Rukopisných Fondů Universitní Knihovny v Brnĕ, Catalogi codicum manu scriptorum in
Bibliotheca Universitatis Brunensis asservatorum, 3), Praha, 1959.
110 Data based on: Knihy počtů města Brna. On the monastery: E. Wauer, Die Anfänge des Klarissenordens,
p. 36; on the foundation: RBM, vol. 1: Annorum 600–1253, ed. K. J. Erben (Ex actis regiae scientiarum societatis Bohemiae, ser. 5, 8.), Pragae, 1855, pp. 432s. no. 931 (first mentioning 1238). About the urban bonds
see: H.-J. Gilomen, Städtische Anleihen im Spätmittelalter. Leibrenten und Wiederkaufsrenten, [in:] C. Hesse,
48
Fig. I. Losungen and debenture bonds of the Brünn
municipal administration to the local Friars Minor, 1345–1367
Year
1345
1347
Event / Type
Distributum / Losung
1362
1363
1363
Debitum subscriptum /
percepta
Debitum subscriptum /
percepta
Debitum subscriptum
1365
Debitum subscriptum
1365
Text / Amount
It. Fratribus Minoribus pro structura ecclesie sue date sunt 4 mar.
It. Ad opus ecclesie fratrum Minorum 4 mar. et eisdem fratribus
dati sunt 18 gr. de censu alterius medie marce extra leczam ante
portam Letorum
It. Fratribus Minoribus 20 mar., census 3 mar.
It. Fratribus Minoribus 20 mar.
Quote
p. 49s.
p. 74–78, here 76
It. Fratres Minores, habet vineam in Gurde pro 8 mar., tenetur fert.
p. 301–341,
here 341
p. 412
It. Fratribus Minoribus ad s. Johannem 20 mar.,
de quibus censuantur tres marce
It. Fratribus Minoribus ad s. Johannem 20 mar.
p. 273s.
p. 275s., 277s.
p. 413
The comparative evaluation of such a serial source can be carried out very easily
between the brothers of the Friars Minor and the local resident Dominicans of St
Michael (founded before 1247111), in addition to other spiritual communities on the
spot. In terms of a relative classification of the findings, it is certainly helpful to interpret the urban distributions (i.e. collections) or the debenture bonds more precisely
for a specific year in order to classify the urban ties of the brothers (Fig. II)112.
In general, only after a reconciliation of such extra-monastically created record series
and under consideration of all forms of proceedings, the secular agents or “business
entities” had chosen, one can appreciate in a critical way Šmahel’s dictum about the
relative marginal importance of the Friars Minor from an economic point of view113.
Such an attempt cannot be successfully exerted on various levels and different compasses, but it might lead to meaningful statements already, when a collection of all
charters is handed down, as described earlier.
For further investigation opportunities at the scale of individual friaries, the already
introduced Salbuch of the Poor Clares in Cheb (Eger) offers an unequalled insight into
the course and nature of economic contracts of the sisterhood; its compact tradition
of 54 business-related documents of the neighbouring Friars charged of the cura of
the sisters shows in details key aspects of their economic management. Certainly,
B. Immenhauser (eds.), Personen der Geschichte, Geschichte der Personen. Studien zur Kreuzzugs-, Sozial- und
Bildungsgeschichte. Fs. Für Rainer Christoph Schwinges zum 60 Geburtstag, Ostfildern, 2003, pp. 165–186.
111 V. J. Koudelka, Zur Geschichte der böhmischen Dominikanerprovinz im Mittelalter, II: Die Männer- und
Frauenklöster, “Archivum Fratrum Praedicatorum”, 26, 1956, pp. 141s.; on the Bohemian Dominicans, see
the book: T. Černušak, Historie dominikánů v českých zemích, Praha, 2001.
112 Taken from: Knihy počtů města Brna (quotation of pages according to fig. I).
113 F. Šmahel, Intra et extra muros, p. 278, asserts that, in many cases, the Franciscans received one third
of what the Dominicans obtained.
49
Fig.II:Urban debenture bondsofBrünn in1362 and1363, highestportionsoftotaldebts,consistingof650mar.resp.of700mar.
160
parrochialchurchStJames
140
relicteAnshelmi
120
100
hospitalinPohořelice
80
Goblino
60
relicteMarci
40
Brnohospital
20
0
documentationyear1362
Franciscans
DocumentsoftheFranciscans
ofEger,1288‐1476
one has to bearFig.III:
in mind
a set of very particular
spatial conditions, among which the
grouped bybusinesstype,classifiedintoperiods of50years(ca.)
fact that the friary was affiliated of the Saxon province and located in a border region
of12the realm, where German-speaking immigrants and a Hohenstaufen ministeriality
Fig.II:Urban debenture bondsofBrünn in1362 and1363,
Annuities
dominated
for long
the setting114. The scope of the material,
beyond the observation
highestportionsoftotaldebts,consistingof650mar.resp.of700mar.
10
Donations
160 incident, to observe and to analyse contractual
of a single
economic activities over
parrochialchurchStJames
8
140
a period
of about 200 years and to characterize the Friar’s "Spiritualdonations"/Seelgerät
economic relations, at first
relicteAnshelmi
120
by 6means
of a list of the subjects of authentication (Fig. III),Lastwill
followed
by a distinction
100
hospitalinPohořelice
Purchase/Sale
of the
acts
according
to
their
agents,
the
inducers
or
issuers
of
the
contracts
(Fig. IV,
80
Goblino
4
60
following).
Usage
relicteMarci
40
2
Creditcontract
Brnohospital
The information
given reveals the variety of business transactions,
the juxtaposition
20
Unclear/otherattribution
Franciscans
0
of 0currencies
(Prague
groschen,
Cheb
pounds,
Rhenish
gulden,
Meissner)
and the
1288‐1337documentationyear1362
1338‐1387
1388‐1437
1438‐1476
common practice in the linkage of goods (Kahr/basket and “tons” as a special meas-
Fig.IV:Documentsofthe FranciscansofEger,1288‐1476
12
Fig.III: DocumentsoftheFranciscans
ofEger,1288‐1476 type
grouped byissuerandtransaction
grouped bybusinesstype,classifiedintoperiods of50years(ca.)
Annuities
Franciscans
AnnuitiesDonations
10 OtherOrders/eccl.…
8
6
Donations
"Spiritualdonations"/Seelgerät
PoorClares
Lastwill
Burghers/cives
Lastwill Purchase/Sale
MiddleandLowerNobility
4
2
0
Purchase/Sale
Usage
HigherNobility
King
1288‐1337
Usage Creditcontract
0
1338‐1387
10
1388‐1437
20
30
1438‐1476
Creditcontract
40
114 For the history of the region: F. Kubůgrouped
, Chebský
městský stat. Počatkytype
a vrcholné obdobi do počatku 16.
byissuerandtransaction
století (České dějiny, 1), České Budějovice, 2006; for a deeper knowledge on the history of the Saxonian
province, consult: B.Franciscans
Schmies, K. Rakemann, Spuren franziskanischer Geschichte.Annuities
Chronologischer Abriß der GeDonations (Saxonia Franciscana
schichte der Sächsischen
Franziskanerprovinzen
von ihren Anfängen bis zur Gegenwart
…
OtherOrders/eccl.
Sonderband), Werl, 1999, esp. pp. 29–91.
PoorClares
Burghers/cives
HigherNobility
King
Lastwill
Purchase/Sale
Usage
Creditcontract
Lastwill
6
Purchase/Sale
4
2
0
Usage
50
1288‐1337
1338‐1387
1388‐1437
1438‐1476
Creditcontract
grouped byissuerandtransaction type
Franciscans
Annuities
Donations
OtherOrders/eccl.…
PoorClares
Lastwill
Burghers/cives
Purchase/Sale
Usage
HigherNobility
King
Creditcontract
0
10
20
30
40
uring unit of weight for grain, chickens, or fish, intermingled with tangible benefits
as constituting elements of pensions) and money115. From the consideration of the
individual business contract or better his record to an interpretation of the overall results from the complete findings, one can draw a wide range of conclusions. Striking
elements of an individual business practice are as much insightful as the disclosure of
fundamental structures of the business behaviour throughout the period, let it be the
tendencies of sinecure observable, disclosed only after the mid of the 15th century, let
it be the considerable degree of “inter-community transactions” of the two houses of
the Franciscan family. The latter observation strenghtens the hypothesis of close economic ties between the Poor Clares and the friars, regardless of the well documented
occurrences of discord between them. The wide scope as well as the extraordinary
amounts of individual annuities (Jahrzeitrenten) that the Poor Clares contracted with
the Friars Minor cast a revealing light on a binding aspect that should not be underestimated considering the numerous double monasteries in that region116.
The favorable situation concerning the surviving sources in this case opens up the
opportunity to investigate, apart from social and material aspects of these transactions, also the topographic, spatial dimensions of the so-strained network. The close
connection between the depth and the scope of evaluation possibilities on the one
hand and the wealth of tradition on the other hand, becomes undoubtedly evident
in this privileged example. It seems that we will be able to develop suitable and
proofable categories of characterization of the entities, like active/passive – suggested by Anglosaxon historians –, town orientated versus land orientated, nobility driven versus burghers driven, economically saturated or suffering, influential
versus inconspicuous, or rich versus poor, only in such cases and commencing on
a comparative scale117.
115 The still fundamental study on the most proliferated Bohemian coins is: K. Castelin, Grossus Pragensis.
Der Prager Groschen und seine Teilstücke 1300–1547, Braunschweig, 19732, esp. pp. 1–27.
116 Mentioning of a prebendary: Das Salbuch der Egerer Klarissen, p. 121, no. 304 (29 XI 1464); from the
relatively rich documentation of the annuities, starting with 1374: Ibidem, p. 99, no. 233 (15 VI 1436). Consider also the entries, for instance in: Urkundenbuch des Klarissinnen-Klosters Krummau, pp. 51–53, no. 13
(1364).
51
Further opening prospects, to one who wants to raise the question of the economic
behavior of all related tangible aspects of relationships of a given monastic establishment, can be best demonstrated with the example of the Prague double monastery
of the Order, St Francis. Here, the multi-layered tradition, based on a variety of sources
which we can grasp with regard to the royal monastery of the Poor Clares, including
legendary information, narrative notes, and normative documents from charters to
court records, offers a complex insight into the spiritual, social, and economic ties of
the sisters, thus helps to evaluate the network of relationships they maintained. From
the various elements which compose the support of monastic institutions, from the
ingressus-permits through donations to funerals, a typology of monastic contacts can
be established, which allows (even though surely incomplete) to establish representative patterns of support. Sorted according to the participating families and placed
in a comparative ranking, a complex network of relationships can be figured out,
providing a meaningful access to the outer and inner ties of the sisterhood; these
observations can even be classified, when the quality and quantity of families’ contacts is expanded to other parameters like their support of other Clarissan houses;
by that, their relationship to the female Franciscan monastery is brought in a relative
weighting (Fig. V)118.
The exemplified approach emphasizes that the gathering of dispersed, if not disparate,
elements of the tradition might be a fertile method to be applied when the complexity of the economic conditions of individual friaries or monasteries must be catched
„holistically”. This can be achieved only in a few monasteries to a certain extent, once
these are bestowed with a workable minimum of surviving tradition. And even still,
a well-balanced analysis of such privileged monasteries requires the courage to draw
from the silence and the inevitable voids the correct deductions, refraining far-reaching conclusions, such as attempting to attribute losses in economic relevance to the
117 The Cheb documentation supposedly could be best ranked and compared, for instance on the basis
of the convenient period 1338–1387, by considering the rich documentation preserved from the Prague
Austin Hermits, because the 19 contracts entailing annuities there (J. Kadlec, Das Augustinerkloster, pp. 88–
90) could be easily juxtaposed with the eight documents of same nature we have for the Cheb Franciscans.
If we break down the number of such contracts in other parts of Europe to our investigation period of 50
years (M. Drewniok, Der Einfluss der Stifte und Klöster, p. 537, with 131 annuities during the span 1368–1500),
where collegiate chapters signed nearly 50 of such transactions, we incline to interprete the local evidence
as a proof for the marginality of the Friars in economic terms. The distinction beween active and passive
was proposed by R. Gilchrist, Gender and material culture. The archeology of religious women, New York,
19972, p. 152, with regard to female houses; to my mind, such a differentiation is easily applicable to male
houses comprising the aim to characterize their economic behavior. An excellent discussion of the social
strata distinctions is exposed in : I. Hlaváček, Adel und Nicht-Adel an der Schwelle von der Přemysliden- zur
Luxemburger-Zeit in Böhmen, [in:] K. Andermann, P. Johanek (eds.), Zwischen Nicht-Adel und Adel (Vorträge
und Forschungen, 53), Stuttgart, 2001, pp. 157–178.
118 Based on: F. Felskau, Agnes von Böhmen, p. 599. Cf. the profound monography of H. Soukupová, Anežský klášter v Praze, Praha, 20112. M. Pauk, Der böhmische Adel im 13. Jahrhundert: Zwischen Herrschaftsbildung und Gemeinschaftsgefühl, [in:] I. Hlaváček, A. Patschovsky (eds.), Böhmen und seine Nachbarn in der Přemyslidenzeit (Vorträge und Forschungen, 74), Ostfildern, 2011, p. 269 and passim, interprets monasteries
as symbols of noble powership.
52
Fig.V:ScopeandStructure ofSupport forthe PoorClaresofPrague, 1234‐1420, grouped byfamilieswithminimum2contacts evidences
Revnic
Wlassim
Kemnyk
Beržkovic
Waldeck/Hasenburg
Zwirzeticz/Turnow/Lemberg
civesRokzaner
civesWolflini/Obramovic
Škvorec/Lyznik
Kunstadt/Žleb
(Berka)Duba/Leipa
Magdeb.Bggf.
Wartenberg/Wesele
Mežeric/Boskowitz
Sternberg/Zirotin
royalfamily
0
2
4
6
constructionsupport
external/internal,visit
inmates,others
donations
externals,miracle
Spalte2
PSotherPoorClares/notfoundation
Spalte3
Spalte5
Legend: PS = parameter of support
8
10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36
inmates,miracle
inmates,pensions
inmates,funeral
Spalte1
PSotherPoorClares/foundation
externals,funeral
Spalte4
PScruciferi/fratreshospitalesinPrague
PScanonizationAgnes
decline of social embediment, at least on an indicative level119. Nevertheless, digging
deeper into the economic history of the Franciscan friaries in medieval Bohemia and
Europe remains these limits notwithstanding a much worthwhile task120.
119 The state of recent methodological discussions summarizes: A. Molinari, Fonti materiali, archeologia
e storia economia del medioevo: verso quali modelli interpretativi?, [in:] Fr. Ammannati (ed.), Dove va la storia
economica? Where is economic history going? (Atti delle settimane di studi e altri convegni, dell’Istituto internazionale di storia economica F. Datini, Prato, 42), Firenze, 2011, pp. 307–324.
120 The publication of the sixth conference of the Forum Urbes Medii Aevi (FUMA), organized by the
Archaia Brno and accomplished 14–17 V 2007, is still to come out.
53
vol. 3, 2013, s. 27–54
Wolny Uniwersytet w Berlinie
Źródła pisane dotyczące ekonomii franciszkanów (a także klarysek)
w Czechach i na Morawach w latach około 1230 – około 1450
Streszczenie
Niniejszy artykuł analizuje zachowane źródła pisane dotyczące ekonomii (lub istotne dla tego zagadnienia) średniowiecznych
franciszkanów na obszarze dzisiejszej Republiki Czeskiej, obejmującym główne ziemie należące wówczas do Korony Czeskiej,
tzn. Czechy i Morawy. Autor najpierw opisuje początki działalności franciszkanów, ich idealistyczną postawę wobec ubóstwa
oraz wyrzeczenie się dóbr materialnych, a następnie przedstawia zarys podstawowych regulacji prawnych, zarówno zakonnych,
jak i papieskich, dotyczących dysponowania pieniędzmi, ziemią oraz dobytkiem jako środkami zapewniającymi ekonomiczne
przetrwanie oraz powodzenie tego obejmującego zasięgiem całą Europę zakonu.
Następnie przedstawia rozlokowanie klasztorów i ich przynależność prowincjonalną oraz krótki przegląd historiografii poświęconej praktyce ekonomicznej franciszkanów. Proponuje kategoryzację różnorodnych typów działalności ekonomicznej franciszkanów, ich podział na kategorie według ich gospodarczego znaczenia, kontekstu i związków z tradycją. Omawia też najważniejsze
źródła oraz zbiory źródeł (publikowane bądź nie), które wnoszą znaczący wkład do badań nad działalnością ekonomiczną franciszkanów. Ta część artykułu ma na celu stworzenie podstaw dla inwentarza źródeł.
Na zakończenie prezentuje jedne z najcenniejszych źródeł, mianowicie księgi miejskie z Brna, księgę przywilejów z podwójnego
klasztoru w Cheb/Eger oraz rozproszoną dokumentację podwójnego klasztoru w Pradze. Przegląd ten ma ukazać, na wybranych
przykładach, cele i ograniczenia obecnych i przyszłych badań oraz możliwości interpretacji. Przykłady te pokazują też szeroki zakres badań, oscylujący pomiędzy jednowymiarową oceną poszczególnych typów źródeł a łączeniem świadectw zaczerpniętych
z różnych źródeł, z których każde odznacza się swoistą przydatnością dla problemu. Ze względu na ubóstwo źródeł cechujące
wiele klasztorów franciszkanów autor przyjmuje pracochłonną metodę intertekstualną, aby uzyskać – przynajmniej w pewnym
stopniu – „holistyczny” obraz zagadnienia, którego badacze zmagają się z brakiem wartościowych źródeł, a także by włączyć
analizę zachowanych źródeł masowych w szersze ramy międzyinstytucjonalnych porównań w celu oszacowania wagi konkretnych poczynań ekonomicznych danego klasztoru franciszkanów.
Słowa kluczowe
zakony żebracze, mendykanci, franciszkanie, klaryski, gospodarka klasztorów mendykanckich, Czechy średniowieczne, Morawy
średniowieczne, Cheb, Praga
54
vol. 3, 2013, p. 27–54
Free University of Berlin
Economy-related written sources of the Franciscans (and partially of the
Poor Clares’) in Bohemia and Moravia, ca. 1230 – ca. 1450
Summary
The article examines the surviving written sources of economic content or relevance related to the Medieval Friars Minors on the
territory of present day Czech Republic, which covers the core lands of the Bohemian crown in the Middle Ages, i.e. Bohemia and
Moravia. Starting with the Order’s initions and its idealistic attitude towards poverty and the refusal of material goods, it gives
then an overview of the most fundamental internal regulations and external, merely Papal decisions on the treatment of money,
land and goods as means of ensuring the economic survival and success of the Europewide proliferated Order.
The following section provides a brief review of the historiography dealing with the economic practice of the friars, preceeded
by a summary of their provincial organization and distribution of settlements. This is followed by a methodological discussion of
the relationship between activies of economic relevance, their categorization in terms of economic weight as well as content and
the chance of their tradition. Then, the author discusses the most important sources and source collections (published or not)
which attribute significantly to the investigation of the Friar’s economic activies; this part of the study aims to provide the basis
for an inventory of sources still to come.
In the last paragraph, some of the most meaningfull sources, namely the urban books of Brno, the charter book of the Order’s
double monastery of Cheb/Eger, and the scattered documentation on the Prague double monastery are presented in order to
exemplify goals and limits of present and future examination and pathes of interpretation; these examples demonstrate the
wide range of investigation, oscillating between a one-dimensional evaluation of a specific type of source and the bundling of
multiple evidences taken from a broad variety of sources, each of them characterized by its own validity; taking the relatively
poor tradition of many Franciscan houses into account, the article finally intends argues to adopt an laborious inter-textual
approach for gaining at least to some extend a ‘holistic’ picture where researchers have to deal with a lack of a premium source
traditions and, otherwise, to integrate the analysis of surviving serial sources into a wider frame of inter-institutional comparisons in order to assess the relative weight of specific economic transcations of one individual Franciscan house.
Keywords
mendicant orders, friars, Franciscans, Poor Clares, economy of mendicant convents, medieval Bohemia, medieval Moravia, Cheb,
Prague
Rafał Kubicki
Instytut Historii
Uniwersytet Gdański
vol. 3, 2013, p. 55–65
Sources for the history of mendicant economy in Royal Prussia
from the 15th till the beginning of the 16th century
The research into the role of mendicant orders in the life of the medieval cities has
a very long tradition. It does not mean, however, that all aspects of their activity have
been properly investigated by the historical science. The issue of economic basis of
functioning of the respective communities and convents, and their stance on monastic ideals still remain important questions. The social and economic reality in
which mendicants had to operate resulted in quick verification of postulates of voluntary poverty which were present in the intentions of the founders of new monastic
communities1. An impulse to new research into these issues can be given only by
precise knowledge of the existing accounts of mendicant economy and the potential possibilities which they could offer. At this point we shall look into this problem
on the example of the territory of the state of the Teutonic Order in Prussia, giving
special attention to the regions which were incorporated into the Polish Kingdom as
so-called Royal Prussia after the year 1466, which, for the most part, consisted of the
Gdańsk Pomerania area, taken over by the Teutonic Order after the year 13082. The
1 In the abundant literature on the subject the works by L. K. Little, Religious poverty and the profit economy in medieval Europe, London, 1978; G. Melville, A. Kehnel (eds.), In proposito paupertas. Studien zum
Armutsverständnis bei den mittelalterlichen Bettelorden (Vita regularis, 13), Münster, 2001; V. Mäkinen, Property rights in the late medieval discussion on Franciscan poverty (Recherches de théologie et philosophie
médiévales, 3), Louvain, 2001; R. Sickert, Wenn Klosterbrüder zu Jarmarktsbrüdern werden. Studien zur Wahrnehmung der Franziskaner und Dominikaner im 13. Jahrhundert (Vita regularis, 28), Münster, 2006; N. Bériou,
J. Chiffoleau (dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècles) (Collection d’his
toire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon, 2009 can also be referenced. For all the works mentioned,
a detailed summary of the latest state of the research is given.
2 Economic bases of mendicant activities in the state of the Teutonic Order until mid-15th century have
been partially discussed in multiple works devoted to selected monastic communities; see H. Eysenblätter,
Die Klöster der Augustiner Eremiten im Nordosten Deutschlands, “Altpreußische Monatschrift”, 35, 1898, pp.
357– 391; W. Roth, Die Dominikaner und Franziskaner im Deutsch-Ordensland Preußen bis zum Jahre 1466, Oldenburg i. Gr., 1918; G. A. Donner, St. Erich in Danzig, “Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins”,
29, 1930, 3, pp. 39–47; E. J. Guttzeit, Das Kloster Patollen (zur heiligen Dreifaltigkeit) innerhalb der Geschichte
des Rittergutes Gross Waldeck, Kreis Pr. Eylau, [in:] E. Bahr (ed.), Studien zur Geschichte des Preussenlandes.
Festschrift für Erich Keyser zu seinem 70. Geburtstag dargebracht von Freunden und Schülern, Marburg, 1963,
pp. 195–215; A. Kunzelmann, Geschichte der deutschen Augustiner-Eremiten, vol. 3: Die bayerische Provinz
bis zum Ende des Mittelalters, Würzburg, 1972; vol. 5: Die Sächsisch-Thüringische Provinz und die Sächsische
Reformkongregation bis zum Untergang der Beiden, Würzburg, 1974; Z. Kratochwil, Augustianie w Chojni-
56
Rafał Kubicki
peculiarity of the situation of mendicant orders in this area was that the function of
authority there was in the hands of a church corporation, the Teutonic Order, which
was formally subordinate to the pope’s authority. Another element determined the
distinctness of the Prussian convents as compared to the mendicant friaries in Western Europe : the appearance of mendicant communities in this region coincided with
the process of building of the structures of a new state, intensive settlement activity, that is, mainly setting up of towns which were to be the places of functioning of
mendicant orders. The situation was slightly different in Gdańsk Pomerania, where
the first Dominican and Franciscan convents appeared on the initiative of the local
princes in the 13th century, so before the seizing of this region by the Teutonic Order.
On the territory of the state of the Teutonic Order in Prussia, and then in Royal and
Teutonic Prussia, the convents of four mendicant congregations operated: Dominicans (Gdańsk, Chełmno, Elbląg, Toruń, Tczew, Nordembork later Gierdawy), Franciscans (Toruń, Chełmno, Nowe on the Vistula, Braniewo, Welawa, Barczewo, Gdańsk),
Franciscan Observants (Welawa later Królewiec, Zalewo, Lębork, Lubawa and Tylża),
Augustinian Hermits (Reszel, Chojnice, Świętomiejsce, Patollen) and Carmelites
(Gdańsk)3.
The documentation about the monasteries mentioned has survived to our times in
varying condition. A considerable difficulty is the fact that sources taken from monasteries are very dispersed. At present they can be found in the collections of several archives belonging to the state (Gdańsk, Toruń) and church (diocesan archives
in Pelplin and Olsztyn) and the former archives of the Teutonic Order, currently kept
in Dahlem (Berlin). Most of them are materials collected by the archives from abandoned monasteries in the 16th century (Gdańsk, Toruń) and following the dissolution of monasteries in the 19th century (Pelplin), as well as documents produced and
stored in city archives in relation to the mendicant friaries which functioned in those
localities.
cach (1356–1819), “Rocznik Gdański”, 49, 1989, 1, pp. 23–49; T. M. Trajdos, U zarania karmelitów w Polsce,
Warszawa, 1993; S. Chojnacki, Podstawy gospodarcze funkcjonowania klasztorów mendykanckich w państwie
krzyżackim w Prusach, “Klio”, 1, 2001, pp. 15–39; R. Kubicki, Dominikanie w Elblągu – materialne podstawy
egzystencji konwentu i jego związki z miastem, “Rocznik Elbląski”, 19, 2004, pp. 5–30; Idem, Środowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk, 2007, pp. 115–127, 211–213, 216–218;
P. Oliński, Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo) (Rozprawa Habilitacyjna), Toruń, 2008, pp. 507–
545; R. Kubicki, Podstawy ekonomiczne funkcjonowania mendykantów w państwie krzyżackim i Prusach Królewskich do połowy XVI w., [in:] W. Długokęcki, T. Gałuszka, R. Kubicki, A. Zajchowska (eds.), Inter œconomiam
cœlestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu
Historycznego w Krakowie, 9), Kraków, 2011, pp. 183–237; Idem, Podstawy gospodarcze utrzymania klasztoru dominikanów w Gdańsku (1227–1835), ibidem, pp. 303–332.
3 M. Biskup, Das Verhältnis des Deutschen Ordens zu den anderen Orden in Preußen, [in:] Z. H. Nowak (ed.),
Ritterorden und Kirche im Mittelalter (Ordines Militares – Colloquia Torunensia Historica, 9) Toruń, 1997, pp.
61–79; E. Joachim, Vom Kulturzustande im Ordenslande Preussen am Vorabende der Reformation, “Altpreußische Forschungen“, 1, 1924, pp. 12–17.
57
Sources produced by monasteries
For the reconstruction of the economic foundations of individual monasteries, the
materials produced by them during everyday activities would be of the greatest value. In the first place, these are accounting books of convents, collections of detailed
accounts, settlements and inventories done for inspectors, inventories of incomes,
reports of superiors written down at the moment of leaving the post of a prior or a
guardian. Unfortunately, no sources of this type from the Middle Ages, concerning
the mendicant monasteries which are of interest to us, have been preserved to our
times4. In this situation, in order to reconstruct the economy of the monasteries, any
other written sources need to be referenced.
Analysing the problem of the sources of income of mendicant monasteries, they are
commonly identified with the custom of collecting alms by itinerant collectors. Unfortunately, in the case of the monasteries in question, we do not have too much
information on this subject. Actually, the sole relatively precise accounts are related to the dispute over the collection of alms conducted by Dominicans in Gdańsk
in the 1420’. Due to the limitations introduced by the city, the monastery tried to
intervene with the municipal authorities, in this case the Teutonic Order. In a letter
dated 11 January 1422, the prior of the convent, Henryk Munkenbecke, related the
whole matter to Grand Master Michael Küchmeister, at the same time asking for his
intercession5. What is of particular interest, the prior invoked the fact that for more
than two hundred years Dominicans had been enjoying the law to collect alms and
that in the state of the Teutonic Order, differently to other places, they could not possess land. He wrote:
wir noch vorworke noch guttir noch keynen sichern aneval des czynses haben, noch besitczen mogen in desen
lande, also wir thun in anderen landen, so mochte wir allen tag unde in aller stad das almose bethen6.
In this situation, the aim was to resolve the dispute. The issue of collecting alms was
also the cause of disputes over the coverage of the collection district between the
Dominican monastery in Toruń, which was located in the state of the Teutonic Order
until 1454, and mendicant monasteries in the Polish Kingdom. The Toruń convent
was challenged by Dominicans of Brześć Kujawski and Płock, Franciscans of Dobrzyń,
Inowrocław and Nieszawa, Carmelites of Bydgoszcz as well as local parish priests of
village churches7. All of the facts mentioned indirectly confirm the great significance
4 An example of such sources are collection inventories of Dominicans in Rewel (Tallin) in present-day
Estonia, in 1519. See G. von Walther-Wittenheim, Die Dominikaner in Livland im Mittelalter. Die natio Livoniae
(Dissertationes historicae, 9), Roma, 1938, pp. 140–142.
5 The prior recalls that he received a letter from the Grand Master on the day following St. Andrew’s Day
(that is 1 December), which, unfortunately, has not survived.
6 State Archives in Gdańsk [henceforth: AP Gdańsk], Gdańsk City Files, Privileges until 1814 and letters until
1525, 300, D/46,12.
7 R. Kubicki, Działalność dominikanów kontraty pruskiej na pograniczu polsko-krzyżackim – okręg klasztorny
konwentu w Toruniu w XV w., [in:] K. Grążawski (ed.), Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie (2), WłocławekBrodnica, 2007, pp. 373–387.
58
Rafał Kubicki
of alms in the economics of the particular monasteries. Remembering about the specific context of the above-mentioned letter written by Dominicans from Gdańsk, the
remarks concerning the structure of income of the monastery, which were included
in it are also very important. The ban on acquiring and inheriting properties and collecting rents generated by them determined the convent to seek other sources of
support. A similar restriction pertaining to inheriting and purchasing properties also
applied to Franciscan monasteries and the only Carmelite convent present in this
area in the period until 1454. Another piece of evidence of the structure of monastic
income was a dispute with the Dominican monastery mentioned above, raised by
the parish priest of the main city church, Andreas Slommow. Deeming himself the
spiritual superior of the monastery in the city, he demanded a portion of its income
from funerals and collection of alms8. The problem of division of income from funerals stemmed from an old dispute between the friars and parochial clergy over burials
of burghers who had been members of the parish and were buried inside the church
or at the monastic cemetery. By decision of the Bishop of Włocławek, Dominicans
were granted the right to income from burials in the 1230’9. It was consistent with the
practice of awarding special rights to the order, among which there was the privilege
of burying worshippers at their cemeteries, exemption from tithes for goods possessed as well as funerary and inheritance fees10. Funerals were also a source of income for other mendicant monasteries in these areas, as can be read on tombstones
remaining in their churches to this day11.
Another source of income for monasteries were contracts signed with craft corporations and religious brotherhoods in which the monasteries were obliged to hold certain services and say prayers for the members of these organisations, in exchange for
receiving support each year, expressed in money or material offerings. Documents of
this type have survived in varying numbers in most monasteries, both in the form of
8 T. Hirsch, Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Denkmälern und in ihren Beziehungen
zum kirchlichen Leben Danzigs überhaupt dargestellt, vol. 1: Mit einem Grundriß, einer Seitenansicht und einer
Ansicht der inneren Kirche, Danzig, 1843, p. 118.
9 Preußisches Urkundenbuch, vol. 1: Die Bildung des Ordensstaats, part 2: Politische (allgemeine) Abteilung,
Bearb. A. Seraphim, Königsberg, 1909 [Neudr. Aalen, 1961], no. 924, p. 581.
10 W. A. Hinnebusch, The History of the Dominican order, vol. 1: Origins and growth to 1500, New York, 1966,
p. 297; A. M. Walz, Compendium Historiae Ordo Praedicatorum, Romae, 1930, p. 251.
11 B. Schmidt, Die Inschriften des Deutschen Ordenslandes Preussen bis zum Jahre 1466 (Schriften der
Königsberger Gelehrten Gesellschaft, Geisteswissenschaftliche Klasse, 11,3), Halle, 1935, p. 132; K. M. Kowalski, Gotyckie płyty nagrobne w kościele św. Mikołaja w Gdańsku, [in:] D. A. Dekański, A. Gołembnik, M. Grubka
(eds.), Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej pt.: „Gdańskie i europejskie dziedzictwo – zakon Dominikanów w dziejach Gdańska” zorganizowanej przez Klasztor OO. Dominikanów w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego,
z okazji 775-lecia powstania klasztoru św. Mikołaja w Gdańsku (9–10 maja 2002), Gdańsk-Pelplin, 2003, pp.
623–636.
59
original certificates, as well as later transcripts. They usually mention guild organisations operating in the city where the monastery was located12.
Apart from documents confirming participation in spiritual goods of monasteries,
some craft guilds and religious brotherhoods had their own chapels and altars in
monastic churches. For their use and maintenance, in most cases, written contracts
were signed with the monastery authorities. A number of this kind of contracts have
survived in their original forms or as transcripts, originally stored not only in monastery collections but also in the respective guild organisations in cities13. These contracts provided monasteries with certain support in money and natural goods (food
in the form of a barrel of herrings, tallow blocks for lighting altars) for maintaining
and furnishing churches. Such contracts were also entered into with individuals. The
documents mentioned participation in spiritual goods of a monastery, a burial, an
undertaking to hold a monthly mass for the donor and their family14. An example of
such a regulation is the contract signed on 14 September 1472, in which burgher Bartel Ferman donated 20 marks (a Prussian mark corresponded to 180 grams of silver)
to the Elbląg Dominican monastery for lime needed to redecorate the monastery. In
exchange for that, the monastery was to hold choral masses on behalf of his family
and to enter them into the cloister calendar (liber mortuorum)15.
Sources produced by cities
It has been mentioned that until the year 1454 mendicants in this area were prohibited from purchasing and possessing properties and from income coming from regular rents. Curiously enough, that did not apply at that time to Augustinian Hermits.
This is confirmed by surviving documents about landed property bequests. Information on this subject has survived in a certain number of documents found in former
monastery buildings. The situation changed in the second half of the 15th century,
when other monasteries also purchased and sold properties in cities and their vicinity, as is evidenced by entries in magistrates’ books in the respective cities.
Apart from sources generated by monasteries themselves, the entries in magistrates’
books mentioned above are of considerable significance to the reconstruction of detailed economic decisions made in relation to particular friars. A great number of
decisions regarding property divisions, testament entries, settlements of financial
obligations and investments in the rent market can be found in them. Individual friars, as well as entire monasteries usually represented by their priors and guardians
appear in this context. Entries referring to friars contain the fact of inheriting by them
12 An inventory and full documentation of the surviving sources can be found in R. Kubicki, Participationem omnium bonorum – forma i znaczenie przyjęcia do udziału w dobrach duchowych zakonu na przykładzie
mendykantów w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach, “Nasza Przeszłość”, 112, 2009, pp. 64–70, 79–80.
13 For an inventory of this type of documents, see R. Kubicki, Participationem, pp. 64–70, 79–80.
14 Ibidem, pp. 78–84.
15 AP Gdańsk, Elbląg City Archives, Collection of Elbląg documents, 368/II,75.
60
Rafał Kubicki
a portion of family fortune in the form of cash, capitals invested in municipal properties or debt liabilities.
Important sources in the research on the economy of mendicant convents are burgher testaments, which make it possible to determine their social resource base in more
detail. All last will documents usually consisted of two distinct parts. The first one
comprised bequests for religious purposes (“ad pias causas”), monetary bequests
and obligations with a request for prayer for the soul, a formal funeral, or bequests for
church redecorations and donations for selected monasteries, including mendicant
ones; the second one usually contained instructions regarding the fortune, such as:
determining the inheritors, bequests for relatives and compensations for obligations.
The largest collection of original documents of this type in Royal and Teutonic Prussia
comes from Elbląg. Only one mendicant monastery belonging to Dominicans operated in the city and was founded in the year 1239. The documents are now kept in
the Gdańsk State Archive, in the section of the former municipal archive of Elbląg16.
Most of them are from the second half of the 15th century. Among the total number
of 150 testaments, 33 documents are dated 1409–1454, 25 are dated 1455–1466, and
as many as 87 come from the period between 1466 and 1515. The analysis of the content of the mentioned documents shows that the amount of about 5300 marks was
bequeathed for religious purposes and for the poor. On the other hand, the global
amounts of cash bequests mentioned in the indicated documents can be estimated
to be at least 25 700 marks. A little over 20% of cash bequeathed in testaments was
allotted to religious purposes. From this portion, 34% of bequests was given to the
St. Nicholaus parochial church in the Old Town of Elbląg, 16% for the poor, 13% for
financing pilgrimages, 10% for the Dominican monastery and church, and 8% for
urban and suburban hospitals. It is interesting that instructions for the local Dominican monastery were present in a total of 67 documents, that is almost a half of all
(45%) the documents which have survived to our times17. The documents also contain instructions for mendicant monasteries in other cities. However, their situation is
much less impressive. In the case of the largest urban centre in the area, Gdańsk, the
original documents are preserved to a rather limited extent. In most cases we know
their content only from entries in magistrates’ books. The content of books from the
second half of the 15th century has been examined for this aspect by Beata Możejko18.
16 AP Gdańsk, Elbląg City Records, cat. no. 368. A partial inspection of the collection, though with outdated signatures of the documents is provided in the work by E. Volckmann, Katalog des Elbinger Stadtarchivs,
Elbing, 1875; R. Kubicki, Testamenty elbląskie z XIV – początków XVI w. – charakterystyka wraz z listą testatorów
w układzie chronologicznym, “Rocznik Elbląski”, 20, 2006, pp. 199–208. For an analysis of burghers’ religiousness based on the testaments see R. Kubicki, Formy pobożności w mieście późnośredniowiecznym w świetle
zapisów na rzecz kościoła i biednych w testamentach elbląskich (XV–początek XVI w.), “Zapiski Historyczne”,
76, 2011, 2, pp. 8–27.
17 R. Kubicki, Formy pobożności, pp. 21–22.
18 B. Możejko, Gdański mieszczanin w obliczu śmierci. Zapisy testamentowe z II połowy XV w. (na podstawie księgi ławniczej), [in:] B. Śliwiński (ed.), Mieszczanie, wasale, zakonnicy (Studia z Dziejów Średniowiecza,
10), 2004, pp. 127–162; Eadem, Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV
i początku XVI wieku, Gdańsk, 2010, pp. 27–47. Important comments to this works were submitted by
61
She found a total of 147 testament instructions from the period between 1426 and
1521, including as many as 96 from the period between 1455 and 1476, and 45 from
the period between 1499 and 1503. In the analysed entries from the years 1466–
1503, a total of 28 instructions stipulating religious purposes (churches, monasteries
and hospitals) was found19. Curiously enough, in their testament instructions, testators not always confined themselves to specifying sums intended for particular ecclesiastical institutions, but sometimes they would also give vital information on the
persons being bequeathed, including friars residing in monasteries. For instance, in
the last will made in 1492, a burgher from Elbląg, Hans Lange, bequeathed 100 marks
to his son, a Benedictine, for his studies in the Dominican order. As was marked in
the document, soon after Hans’ death, the prior was to give the amount to his son20.
Annotations of this kind point to one more problem with the economy of mendicant
monasteries in the late Middle Ages: a potential conflict between the income of the
whole monastery and individual donations and private property of friars. The elements of this phenomenon also included cases of friars inheriting property from their
relatives in the city. There were attempts to control it to a certain extent, as is shown
on the example of Dominicans, who were granted special permits from the general
of the order. Such a permit was given, among others, to Martinus of Prussia, who
was entitled to inheriting the fortune left by his parents in 1478 for his own needs21.
There were quite many such instances. This practice was confirmed by the document
issued by King Casimir IV Jagiellon on 2 October 1490 who, at the request of the provincial of the Polish province of the order, Albert of Siecień, permitted Dominicans
in the Gdańsk, Toruń, Elbląg and Tczew convents to inherit shares in bequests from
relatives22.
We have more accurate estimates of the monastic budget only in the case of Dominicans of Elbląg. However, they were prepared only after the collapse of the foundation,
perhaps based on accounts of the monastery existing at that time23. Inspections conducted in the years 1568 and 1571 by order of the Bishop of Warmia, covering Elbląg
churches and the Dominican monastery, show that the incomes from burials (47%),
house rents (18%), beer production (13%) and lease of fishing rights, so-called kajtel
letters (ger. Keutelbrief ) (8%), and cellars (3%) were of primary importance for the local Dominicans. Collections and alms constituted only about 10% of the income.
W. Długokęcki, W sprawie późnośredniowiecznych testamentów gdańskich, “Zapiski Historyczne”, 76, 2011, 3,
pp. 115–139; P. Łozowski, O pożytkach z kwantyfikacji w badaniach nad średniowiecznymi testamentami,
“Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 72, 2012, pp. 227–236.
19 B. Możejko, Rozrachunek z życiem doczesnym, pp. 42–47, 163–172.
20 AP Gdańsk, Elbląg City Archives, Collection of Elbląg documents, 368/I,140.
21 „potest haereditare bona paterna et materna pro uso suo”, Acta Capitulorum Provinciae Poloniae Ordinis Praedicatorum, t. 1: (1225–1600), ed. R. F. Madura, Roma, 1972, p. 593.
22 Matricularum Regni Poloniae Summaria, ed. T. Wierzbowski, vol. 4: Sigismundi I regis tempora complectens (1507–1548), pars 3: Acta vicecancellariorum 1533–1548, Varsoviae, 1915, Supplementum, no. 1144.
23 This is indicated by a surviving transcript of their content, listing individual rents from persons, funeral
fees and cellar rents.
62
Rafał Kubicki
Fig. 1. Income structure of Dominicans cloister in Elbląg (inspections conducted in the years 1568 and
1571). Source: The protocol from the inspection conducted in 1568 by order of Hosius is currently to be
found in Archdiocesan Archives in Olsztyn, Bishop’s Archives, documents, B 1A, vol. 1, pp. 62–161. Here,
we are using its nineteenth-century transcript made by H. F. Neumann in Archives in Frombork (formerly
Frauenburg), AP Gdańsk, 492/814, pp. 48–49
However, we do not know whether these estimates pertain to the period from before
the reformation, which surely effected a dramatic decrease in the number of worshippers and caused the ban on taking collections in the area of the monastic district. The general incomes and expenditures of the monastery in the period between
1560 and 1566 was, with respect to incomes, from about 140 to 213 marks, and on
the expenditure side, from about 99 to 240 marks24. It needs to be emphasised that
although the leading position in the structure of income was still occupied by pastoral activity and religious assistance (58%), income generated by rents (31%) gained
a significant share. The figures are more relevant still, if we take into account the fact
that the monastery was granted the right to collect them only after 1466, when the
Teutonic Order had finally lost formal control of the city.
To sum up, all of the indicated sources provide a certain insight into the structure
of income of mendicant monasteries in the area under investigation. The absence
of proper account records is definitely a serious limitation, but it does not make research completely impossible. Their proper analysis will only be possible when they
are considered comprehensively and related to a broader comparative background.
For this purpose, it is necessary to combine accounts from sources found in former
monastery buildings with information from urban sources. Only full utilisation of the
latter may provide the correct picture of the position and social role of mendicants in
cities and the general picture of their functioning in this social and economic reality.
24 AP Gdańsk, Elbląg City Archives, Collection of Elbląg manuscripts, 492/814, p. 49.
63
Annexe
The storage location of archival sources on mendicant monasteries
in Royal and Teutonic Prussia
Place of storage
State Archives in Gdańsk
State Archives in Toruń
Diocesan Archives in Pelplin
Archdiocesan Archives in Olsztyn
Archives of the Polish Province of Dominicans
in Cracow
Geheimes Staatsarchiv Preußischer
Kulturbesitz Berlin Dahlem
Archival section
Gdańsk City Archives, section Privileges until 1814 and letters until 1525,
section 300,D/46: monasteries in Gdańsk (Dominicans, Franciscans, Carmelites)
Magistrates’ books, section 300,43
Elbląg City Archives, Collection of Elbląg documents
Dominican monastery records
Franciscan monastery records
monastica XIV, Dominican monastery in Toruń
Bishop’s Archives, documents, D 1
Gd 1, loose files of the Gdańsk monastery
XX. HA, Staatsarchiv Königsberg, Ordensfolianten (OF),
Ordensbriefarchiv (OBA)
Pergament-Urkunden
Map 1. The cloisters in the State of Teutonic Order in Prussia (in the 2nd half of the 15th century)
Rafał Kubicki
64
Rafał Kubicki
vol. 3, 2013, s. 55–65
Instytut Historii
Źródła do dziejów ekonomii mendykantów w Prusach Królewskich
w XV i początkach XVI w.
Streszczenie
W artykule przedstawiono wyniki kwerendy dotyczącej źródeł do dziejów ekonomii mendykantów na przykładzie klasztorów
z terenu państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów, które po 1466 r. weszły w skład
Rzeczypospolitej jako tzw. Prusy Królewskie i które w większości składały się z terenów Pomorza Gdańskiego, opanowanych
przez zakon krzyżacki po 1308 r. W państwie zakonu krzyżackiego w Prusach, a później w Prusach Królewskich i Krzyżackich
działały konwenty czterech zgromadzeń mendykantów: dominikanów, franciszkanów i franciszkanów obserwantów, augustianów-eremitów oraz karmelitów. Dokumentacja dotycząca tych klasztorów zachowała się w bardzo różnym stopniu. Materiały
te są rozproszone w zbiorach kilku archiwów państwowych (Gdańsk, Toruń) i kościelnych (archiwa diecezjalne w Pelplinie i Olsztynie) oraz w dawnym archiwum zakonu krzyżackiego, obecnie przechowywanym w Berlinie (Dahlem). W większości przejęte
zostały z opuszczonych klasztorów w XVI w. (archiwa w Gdańsku i Toruniu) lub w trakcie kasaty klasztorów w XIX w. (archiwum
w Pelplinie). Dopełnieniem ich są akta wytworzone i przechowywane w archiwach miejskich, w związku z funkcjonowaniem
w tych ośrodkach klasztorów żebraczych. Źródła te dają pewien wgląd w strukturę dochodów klasztorów mendykanckich z tych
terenów. Poważnym utrudnieniem jest natomiast brak rachunków. Dopiero pełne wykorzystanie archiwaliów miejskich może
dać właściwy obraz sytuacji ekonomicznej i funkcji społecznej spełnianej przez mendykantów w miastach.
Słowa kluczowe
zakony żebracze, mendykanci, dominikanie, franciszkanie, bernardyni, augustianie-eremici, karmelici, gospodarka klasztorów
mendykanckich, testamenty, Państwo Zakonu Niemieckiego, Prusy Królewskie, Pomorze Gdańskie, Elbląg
Rafał Kubicki
65
vol. 3, 2013, p. 55–65
Institute of History
University of Gdańsk
from the 15th till the beginning of the 16th century
Summary
The article presents the results of a preliminary research on the sources for the history of the mendicant economy as exemplified
by monasteries from the state of the Order of Teutonic Knights in Prussia, with special emphasis on the territories which after
1466 were incorporated to Poland as the so-called Royal Prussia, and which were composed mainly of the lands of Pomeralia
(Gdańsk Pomerania), taken control of by the Order after 1308. The lands of the Order in Prussia, and later the Royal and Teutonic
Prussia, hosted convents of four mendicant orders: the Dominicans, the Franciscans and the Franciscan Observants, the Austin
Hermits, and the Carmelites. The documentation concerning the monasteries in question has been preserved to a various degree. These sources are currently dispersed in several state (Gdańsk, Toruń) and Church (diocesan archives in Peplin and Olsztyn)
archives, as well as the former archive of the Teutonic Order, which is currently kept at Dahlem (Berlin). Most of them have been
taken over from the archives of abandoned monasteries in the 16th century (the Gdańsk and Toruń archives) and during the 19thcentury monastery dissolutions (the Peplin archive). The remaining part of the documentation are records produced and kept at
municipal archives in towns where mendicant orders were present. All these sources offer an insight into the income structure
of mendicant orders from these territories. What makes research difficult, however, is the lack of bookkeping records. Proper
estimation of sources can be achieved only when they are studied in a complex way, including both the monastery sources and
the municipal records. Only by making use of the entire content which the latter offer might we obtain a reliable picture of the
economic situation and the social role played by mendicants in urban centres.
Keywords
mendicant orders, friars, Dominicans, Franciscans, Franciscan Observants, Austin Hermits, Carmelites, economy of mendicant
convents, testaments, State of the Teutonic Order, Royal Prussia, Gdańsk Pomerania, Elbląg
Gergely Kiss
Pécsi Tudományegyetem (Université de Pécs)
vol. 3, 2013, p. 67–76
Les chartes de fondation des couvents mendiants
en Hongroi médiévale
Le volume des sources primaires
Il y a quelques années, chargé de présenter le fonctionnement économique des
ordres religieux du diocèse de Pécs au Moyen Âge, j’ai eu l’occasion d’aborder le problème de l’état des sources primaires. Sans reprendre l’éternel motif de la destruction des sources qui sert aux médiévistes hongrois(es) de bouclier « historique » face
aux reproches concernant le manque de pièces justificatives, je dois constater quand
même que la dispersion des chartes des établissements des religieux entrave considérablement les recherches systématiques. Si on prend seulement en considération
les quatre ordres mendiants du présent projet, la situation est déplorable. Les fonds
médiévaux des archives de ces ordres – quand ils existent sur le plan institutionnel
1
– sont extrêmement lacunaires : les Franciscains ont un fonds « antemohacsiana »
2
et quelques pièces dans d’autres fonds  ; particulièrement rares sont les chartes
3
antérieures à 1526 dans les archives des Dominicains ; Carmes et Ermites de saint
Augustin n’ont même pas d’archives conservées en Hongrie. La majorité des chartes
relatives à ces ordres est conservée aux Archives Nationales Hongroises (ANH), dans
4
la collection Antemohacsiana qui contient les sources antérieures à 1526 . Elles sont
particulièrement dispersées, dans plusieurs dizaines de fonds différents et il n’est pas
rare de retrouver davantage de sources relatives aux Franciscains dans des fonds familiaux que dans ceux des Frères mineurs... Le total des chartes conservées aux ANH,
sous forme originale ou en reproduction, se monte à 600 environ.
Bien que la grande majorité des sources portant sur les ordres mendiants – de même
que sur les autres religieux – ait un caractère économique, l’historiographie hongroi1 Cf. http://archivum.ferencesek.hu/letoltes/fondjegyzek/XII.1%20Antemohacsiana.htm – 2 XI 2012.
2 Cf. http://archivum.ferencesek.hu/index.php?modul=dokumentumok&ut=III.%20Lev%E9lt%E1r&behiv=02%20Fondjegyz%E9k.htm – 2 XI 2012.
3 Cf. http://leveltar.katolikus.hu/index.htm?http&&&leveltar.katolikus.hu/domonkos.htm – 14 III 2013.
4 La section Q est celle des chartes médiévales originales conservées aux ANH, tandis que la section
U est celle des photos des chartes conservées dans d’autres archives hongroises et étrangères. Une base
de données numérisée est à la disposition des chercheurs ( DL-DF 4.3. ) qui contient un inventaire des
sources par fonds et une série de publications des chartes numérisées. Depuis quelques années, les chartes des deux sections sont consultables en ligne sur le site des ANH : http://mol.arcanum.hu/dldf/opt/a10
0516htm?v=pdf&a=start.
68
Gergely Kiss
se les a peu exploitées dans ce sens. Sources dispersées, analyse systématique plutôt
déconseillée qu’encouragée... les chercheurs se sont contentés en général d’effectuer
un inventaire des biens et des cartulaires des établissements, au mieux d’analyser
l’économie locale de certains monastères ou couvents5. Marie-Madeleine de Cevins
souligne à juste titre la « frontière historiographique [...] entre historiens de l’économie et historiens des ordres mendiants »6. Il faut ajouter que l’optique et les méthodes
appliquées ont contribué, elles aussi, à la situation actuelle. Inspiré par « l’hypothèse
Le Goff », Erik Fügedi a analysé en territoire hongrois la corrélation entre le choix du
lieu d’installation des frères mendiants – qui avaient besoin d’aumônes suffisantes
– et le développement de l’urbanisation ; les sources urbaines (testaments, actes judiciaires des villes, etc.) ont donc attiré davantage l’intérêt des chercheurs que les
sources relatives à l’économie des ordres mendiants.
En ce qui concerne celles-ci, il faut avant tout remarquer que tout essai de séparation rigoureuse des types de sources serait vain. En plus des textes normatifs et réglementaires émanant des ordres, des actes produits par les autorités des villes, des
rar(issim)es livres de compte, cartulaires, listes de donations, inventaires de biens fonciers et de revenus (urbaria), registres de rentes, paiements, acquisitions, dépenses,
etc., il reste à recenser un matériau documentaire très complexe.
Une fois prise en compte la complexité des sources d’archives, il faut porter une
attention particulière aux questions de typologie. Les chartes de fondation proprement dites sont extrêmement rares. Dans la plupart des cas, des confirmations
contemporaines de la fondation et ultérieures à celle-ci, ou encore des inventaires
des institutions apportent des renseignements sur les fondations7. Mais elles sont
particulièrement « taciturnes » et ne mentionnent en général que l’acte de fondation.
La charte qui nous renseigne sur la naissance du couvent franciscain d’Atyina (Voćin,
CRO) – fondation de Catherine et Eufrosine, filles du magnat Nicolas Újlaky en 1496
– n’entre pas dans les détails de la donation ; elle rapporte seulement la construction
et le transfert de l’église et du cloître aux Frères mineurs8. Par conséquent, il est plus
opportun de traiter, dans leur globalité, des chartes de donation.
5 Sans vouloir entrer ici dans les détails, cf. B. F. Romhányi, Kolostori gazdálkodás a középkori Magyarországon, [dans:] A. Kubinyi, J. Laszlovszky, P. Szabó (dir.), Gazdaság és gazdálkodás a középkori magyarországon : gazdaságtörténet, anyagi kultúra, régészet. Budapest 2008, p. 401–412 (avec bibliographie). Je me
réfère ici au bilan historiographique de la réunion du 18 XI 2011 de l’ANR « MARGEC », publié dans « Études
franciscaines », n.s., 6, 2013, 1, p. 5–115.
6 M.-M. de Cevins, Frères mendiants et économie en Hongrie médiévale, « Études franciscaines », n.s., 3, 2010,
2, p. 172.
7 Par exemple, sur les quatre couvents de la capitale, seul celui des Carmes possède une charte en relation directe avec la fondation. Il s’agit de la confirmation de Grégoire XI (28 VII 1372). « [...] carissimus filius
Ludovicus rex et carissima in Christo filia Elizabeth regina Ungarie illustres zelo pie devotionis accensi,
quedam locum in villa de Buda Wesprimiensis diocesis, ad eos iusto titulo pertinentem, ad opus et usum
fratrum ordinis vestri vobis imperpetuum donarunt et etiam concesserunt, quare pro parte vestra fuit nobis humiliter supplicatum, ut vobis accipiendi locum ipsum licentiam concedere dignaremur. [...] », Vetera
monumenta historica Hungariam sacram illustrantia, éd. A. Theiner, t. 1, Roma 1859, p. 120. Il est bien évident
qu’il ne s’agit pas d’une charte de fondation proprement dite !
8 Cf. J. Karácsonyi, Szt. Ferencz rendjének története Magyarországon 1711-ig, t. 2, Budapest 1923, p. 11.
Les chartes de fondation des couvents mendiants en Hongroi médiévale
69
Les « chartes de donation »
Ce « type » de chartes dépasse largement l’importance des chartes de fondation, que
ce soit par leur nombre ou par la qualité et la quantité des informations qu’elles contiennent. Il faut noter cependant qu’il est difficile de définir un type unique, les donations étant souvent mentionnées dans le même texte, parmi d’autres dispositions
de tous genres (actes judiciaires, achats et ventes pour citer les exemples les plus fréquents). Il n’est pas rare de trouver des chartes où dispositions testamentaires et donations directes se combinent, parfois même en faveur de plusieurs établissements
religieux (monastères, couvents, confréries, chapelles, paroisses, etc.). Par exemple,
le « testament » de la reine-mère Elisabeth de Łokietek énumère une série d’objets
de valeur, de vêtements, de sommes d’argent, etc., dont elle détermina le sort à la
fois par testament et par donation. De plus, elle dota non seulement des couvents
de frères mendiants mais aussi des chapelles et des églises royales dans le royaume
entier9. Il s’agit ici d’une série de dispositions mixtes recueillies ensemble sous forme
d’un testament. D’autres indices montrent que les dates des actes de donation et
l’acte testamentaire diffèrent, mais qu’ils furent regroupés en 1380.
Une typologie des donations
Malgré cet entremêlement de différentes formes de soutien matériel aux couvents
mendiants, il est possible d’établir une typologie des donations. Remarquons au
préalable que l’entrelacement rencontré à propos des types de sources caractérise
le soutien aux frères mendiants. Différentes formes de donations cohabitent dans la
même « charte de donation ». Basée sur une documentation en développement, la
typologie des donations sera complétée au rythme de la construction de l’inventaire
envisagé. En outre, elle est aussi applicable aux clauses de donation des chartes de
fondation.
Deux formes majeures de donations sont distinguables : les donations « directes »,
d’une part et « indirectes » (ou « conditionnelles »), d’autre part. Par le terme « directe », on entend la donation qui s’effectue par l’acte même et ne fixe aucune condition
à la jouissance immédiate des biens transmis. En revanche, les donations « indirectes » sont celles où certaines conditions (de temps, de modalité) s’appliquent, qui
entravent l’usage immédiat ou libre des donations. Au sein de ces deux catégories
principales peuvent être distinguées des sous-formes coexistant parfois dans la
même charte...10
9 L’originale est conservée aux ANH : Magyar Nemzeti Levéltár, Mohács előtti Gyűjtemény, Diplomatikai Levéltár [désormais : DL], 6692. Le texte latin a été édité dans Codex diplomaticus Hungarie ecclesiasticus ac
civilis, éd. Gy. Fejér, t. 9/5, Budae 1834, p. 401–405. Le testament a été récemment commenté et édité (en
français) par M.-M. de Cevins, Le testament d’Élisabeth Lokietek, reine de Hongrie et de Pologne (1380) : remarques introductives, « Mémoire des princes Angevins », 9, 2012, p. 45–58, surtout p. 55–58.
10 La catégorisation essaie de respecter le mieux possible les éléments du questionnaire. Cf. : http://margec.tge-adonis.fr/Margec/wordpress/?page_id=117.
70
Gergely Kiss
Il était très fréquent que les bienfaiteurs donnent des biens fonciers à un couvent
mendiant, sans préciser, sauf exception, leur qualité, leur valeur et leur mode de
gestion. Dans la plupart des cas où des actes judiciaires, ou encore des circonscriptions ultérieures mentionnent les mêmes biens fonciers, l’entrée en possession s’était
déroulée très simplement. Par exemple, en 1333, le ban de Slavonie Miklós Perényi
donna le bien foncier nommé Harapkó (Hrabkov, SK) aux Ermites de saint Augustin
qui s’y installèrent à son invitation11. Par un acte de fondation et de donation entremêlées – selon l’usage courant – le bien fut transféré, donné puis assigné au couvent,
qui l’administra12.
À l’opposé de cette pratique de donation et de jouissance « directe », les bienfaiteurs
inclinaient davantage à fixer certaines conditions. Ainsi fit Benoît Túri en 1501, quand
il donna au couvent des Prêcheurs de Kolozsvár (Cluj-Napoca, RO) le bien foncier de
Túr et un étang, mais il précisa aussitôt que la quarta puellaris devrait être transmise
à sa sœur, Catherine. Une pièce de terre (Turcsány) fut alors proposée à Catherine en
compensation de la quarta. Le donateur stipula aussi que si sa sśur ne transmettait
pas aux Frères prêcheurs sa portion du domaine de Túr correspondant à la quarta, ces
derniers recevraient la terre de Turcsány. Ici, conformément au droit coutumier hongrois, la donation se heurtait à une condition13. En 1524, la veuve de François Koprer
octroya au couvent franciscain de Beszterce (Bistriţa, RO) un jardin, à charge pour eux
d’assurer son alimentation jusqu’à la fin de ses jours14. Souvent les donateurs appliquaient une clause de préemption que l’on faisait jouer lorsque les religieux voulaient
11 « Comes Nicolaus de Peren ab una, ac religiosi viri fratres, Iohannes provincialis totius ordinis heremitarum S. Augustini in regno Hungarie constituti, ac Herke de Sarus et Nicolaus de Harapkou monasteriorum priores, pro se et pro toto ordine ipsorum ab altera. Ad nostram personaliter accedendo presentiam,
idem comes Nicolaus exstitit confessus ministerio vivae vocis, quod quamdam possessionem suam emptitiam Harapkou predictam [...] cum omni plenitudine iuris possessionarii et proprietatis, ac patronatus
ecclesie Beatorum Symonis et Iudae apostolorum [...] spontanea voluntate sua legasset, immo legavit,
tradidit, donavit et assignavit monasterio S. Spiritus in dicta possessione Harapkou per ipsum constructo ac consequenter prenotato ordini et fratribus sub regula Sancti Augustini predicti ibidem degentibus
et Deo devote famulantibus ob remedium et salutem animarum suorum predecessorum et omnium [...]. »
– Codex diplomaticus, t. 8/3, Budae 1832, p. 712–713. Le transfert exprime la décision du donateur, tandis
que l’assignation représente l’entrée en possession officielle du destinataire de la donation.
12 Dans ce cas-là, on a la chance d’avoir au moins une idée de la valeur approximative du bien reçu.
Presque vingt ans plus tard, le couvent des Prémontrés de Jászó confirma la réalisation de la fondation
et du transfert d’Harapkó : « Conventus Beati Joannis Baptiste de Jaso. Testatur quod Nicolaum de Peren
claustrum S. Spiritus in Harapko construi fecisse et hanc possessionem eidem in perpetuum contulisse ac
dein litibus intervenientibus eo deventum [!] esse, ut vel ipsum illud bonum vel aliquod ex sequentibus
monasterio illi daretur, videlicet Mohnya, Jaccabvagasa, Hikno, Zenthkereszt, Jamdarvagasa et Corlath
vagasa et datum et adiunctum fuisse Mohnya in equivalentiam e consensu ac testimonio palatini. Anno
Domini MCCCLXIo. » – Codex diplomaticus, t. 9/7, Budae 1842, p. 206.
13 DL, 36405 ; A kolozsmonostori konvent jegyzőkönyvei (1289–1526), éd. Zs. Jakó (A Magyar Országos Levéltár kiadványai, II/17), Budapest 1990, n° 3215.
14 Urkunden-Regesten aus dem alten Bistritzer Archive, t. 3 : Von 1517–1526, éd. A. Berger, Bistritz 1895,
p. 122.
71
vendre le bien en question15. Dans certains cas, la donation dépendait de l’application de dispositions antérieures. En 1300, la veuve d’Herbord, Élisabeth, modifia une
disposition par laquelle elle avait légué au chapitre cathédral de Gyulafehérvár (Alba
Iulia, RO) deux possessions (Várda et Damasfölde) avec une église en pierre dédiée
à la Trinité et quelques péages. Dans le cas où elle transférerait la donation de son
vivant même, elle devrait être remboursée par le chapitre de 50 marcs d’argent fin.
Le chapitre – conformément à la modification de l’intention originelle – devrait dès
lors distribuer des sommes d’argent précises aux Dominicains et aux Ermites de saint
Augustin de Gyulafehérvár, aux Prêcheurs de Segesvár (Sighişoara, RO) et d’Alvinc
(Vinţu de Jos, RO)16. Dans d’autres cas, le motif de la donation de la possession était
précisé, par exemple la construction (ou l’agrandissement) du couvent, de l’église,
17
voire l’organisation d’une école . La mention de la reconstruction de l’église et du
couvent était aussi très fréquente18, tout comme la célébration, en contrepartie de la
donation, de messes et actes pieux19.
En ce qui concerne les revenus, les donations sont peu variées. Les donations directes
se partagent entre les revenus sur le sel (une somme prélevée sur la production ou
l’octroi du droit d’en faire commerce) et ceux provenant de taxes et péages20. La ces15 Cf. la charte de donation (3 IV 1531) de Zsófia, princesse de Masovie, veuve du palatin István Bátori
dans laquelle elle obligea les Franciscains de Varasd (Varaždin, CRO) à respecter son droit de préemption
dans le cas où ils auraient l’intention de vendre le bien foncier offert : « [...] si prenotati fratres prescriptas
possessiones Also et Felsew Kochan [Alsó- et Felsőkocsány] temporum in processus tenere nollent, non
possent aut recusarent, vel autem forte ipsas possessiones cuipiam a se ipsis et per consequens a dicto
claustro eorum vendere et alienare ascribereque vellent et niterentur, extunc easdem prenonate illustri
domine Sophie duci etc. et Anne filie eiusdem ex prefato quondam spectabili et magnifico domino Stephani de Bathor progenite sive ipsarum heredibus et nemini alteri iuxta estimationem proborum virorum,
quam ipsi super premissis duabus possessionibus protunc semoto omni dolo, timore atque favore alterius
partis vel aliorum quorumpiam, solumque Deum et eius iustitiam pre oculis habentes facere debebunt,
vendere et ascribere possint, et nec valeant modo aliquali. » – Egyháztörténeti emlékek a magyar hitújítás
korából, vol. 2 : (1530–1534), éd. V. Bunyitay, R. Rapaics, J. Karácsonyi, Budapest 1904, n° 118.
16 Magyar Nemzeti Levéltár, Mohács előtti Gyűjtemény, Diplomatikai Fotótár [désormais : DF], 277220 ; Erdélyi okmánytár. Oklevelek, levelek és más írásos emlékek Erdély történetéhez = Codex diplomaticus Transsyl�vaniae. Diplomata, epistolae et alia instrumenta litteraria res Transsylvanas illustrantia, éd. Zs. Jakó, t. 1 :
(1023–1300) (Publicationes Archivi Hungariae Nationalis, 2, Series fontium, 26), Budapest 1997, n° 597.
17 Cf. la charte de donation du roi Ladislas IV (1272–1290) en faveur des Ermites de saint Augustin
d’Esztergom : « Rex Ladislaus IV. donat monachis ordinis Sancti Augustini, in monasterio Sancte Anne
de Strigonio pro edificatione seu potius extensione monasterii terram Armenorum, Kunchilmo comiti
antea promissam usque ad terram capituli Strigoniensis et ad aliquas aquas ut studium theologicum ibi
allatur. Anno Domini MCCLXXXI » – DF, 238274, et Codex diplomaticus, t. 5/3, Budae 1830, p. 77–78. 
18 Cf. DF, 29986 ; Anjou-kori oklevéltár = Documenta res Hungaricas tempore regum Andegavensium
illistrantia 1301–1387 (désormais : AOklt.), t. 10 : 1326, éd. L. Blazovich, Budapest-Szeged 2000, n° 113.
19 Parmi de nombreux exemples, cf. les suivants : 15 I 1455 (Jean Maróti aux Franciscains de Segesd, DL,
14915) ; 6 I 1464 (Simon Clomp et Christian Rod en faveur des Dominicains de Kronstadt, Urkundenbuch zur
Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 6: 1458–1473, éd. G. Gündisch, Hermannstadt 1981, no 3344) ;
1479 (A. Beke, A kolozsmonostori konvent levéltára, « Történelmi Tár », 1889–1896, n°s 244 et 245) ; 5 XI 1488
(Pierre Septei aux Ermites de saint Augustin de Buda, DL, 93590).
20 Par exemple, en 1310, le roi Charles Ier d’Anjou octroya un certain nombre de cubes de sel (« timinus »)
aux Franciscains de Dés, prélevés sur le sel transporté. Il donna aussi aux Ermites de saint Augustin le droit
72
Gergely Kiss
sion de revenus avait parfois une finalité précise, construction, rénovation de l’église,
du couvent, etc21. À l’inverse, l’octroi d’une immunité – tant directement qu’indirectement – était également rentable ou rémunératrice. Les clauses de « détaxation »,
l’exonération des taxes seigneuriales des paysans soumis à l’établissement religieux,
étaient très avantageuses pour les frères mendiants, qu’elles soient effectuées
directement22 ou dans un but précis23.
Parfois, des ateliers artisanaux faisaient l’objet de donations directes. Ils sont toutefois
rarement mentionnés seuls et accompagnaient en général la construction de l’église
et/ou du couvent. En 1340, Nicolas Perényi voulut installer les Frères mineurs dans le
village de Szentkereszt (au diocèse d’Eger). L’entreprise étant lancée, Perényi demanda l’autorisation du pape pour installer les ateliers nécessaires à la construction24.
Les fondations pieuses par donation directe – dans le cas où elles n’étaient pas conditionnées par un testament ou par une donation de bien foncier servant à l’alimentation des desservants – sont également représentées dans la documentation25.
Les couvents des frères mendiants pouvaient compter sur des revenus remarquables issus des indulgences, élément pratique de la dotation des établissements qui,
de vente du sel (cf. AOklt, t. 2 : 1306–1310, éd. Gy. Kristó, Budapest-Szeged 1992, n° 1004) ; de même en
1315 (ibidem, t. 4 : 1315–1317, éd. Gy. Kristó, Budapest-Szeged 1996, n° 201). Quant aux taxes, douanes et
péages cf. DL, 20889 ; Zsigmondkori oklevéltár, (désormais : ZsO), t. 6 : (1417–1418), éd. E. Mályusz (A Magyar
Országos Levéltár kiadványai, 2, Forráskiadványok, 32), Budapest 1999, n° 2332 (9 XI 1420).
21 Par exemple en 1455, lorsque Jean Hunyadi donna 50 florins de revenus de sel à la construction
(achèvement) de l’église et du couvent des Dominicains de Kolozsvár (Cluj-Napoca, RO). Une donation
similaire fut faite en 1494 par le roi Wladislas II (1490–1516) en faveur des Franciscains de la même ville.
Voir Oklevéltár Kolozsvár története első kötetéhez, éd. E. Jakab, Buda 1870, nos 114 et 188.
22 Deux chartes délivrées en faveur des Clarisses de Nagyszombat (Trnava, SK) illustrent cette forme de
donation. En 1264 le roi Béla IV exempta de la taxe royale (« collecta ») les artisans (mouliniers-boulangers,
cordoniers) des moniales – DL, 565 ; Árpád-kori uj okmánytár = Codex diplomaticus Arpadianus (désormais :
ÁÚO), t. 8 : 1261–1272, éd. G. Wenzel (Monumenta Hungariae historica = Magyar történelmi emlékek, Magyar Tudományos Akadémia Osztály, 1, Okmánytárak = Diplomataria [3], 2,3), Pest 1870, p. 93. En 1271
son fils, le roi Étienne V (1270–1272), après s’être rendu compte de la situation précaire des moniales,
accorda l’immunité du paiement de la même taxe royale (« collecta ») aux habitants du comitat de Pozsony
– DL, 2210 ; Codex diplomaticus, t. 5/1, Budae 1829, p. 141–142 ; Regesta regum stirpis Arpadianae criticodiplomatica = Az Árpád-házi királyok okleveleinek kritikai jegyzéke, éd. I. Szentpétery (désormais : RA), t. 2 :
Diplomata regum Hungariae ab anno <MCCLV> MCCLXX usque ad annum MCCCI complectentia, partie 1 :
1255–1272, Budapest 1943, n° 2108).
23 En 1455, Jean Maróti libéra les paysans de la bourgade de Verőce (Virovitica, CRO) du paiement de
la nona ; en contrepartie, les Mineurs devaient célébrer une messe par semaine à l’autel de Saint-Bernard,
tandis que les Prêcheurs du couvent de Saint-Sauveur furent obligés de célébrer un service similaire le
samedi – DL, 14915.
24 DF, 291741 ; AOklt, t. 14 : 1330, éd. T. Almási, Gy. Kristó, Budapest-Szeged 2004, n° 529 ; Vetera monumenta, t. 1, p. 640–641.
25 De tels actes ne sont pas très fréquents, au moins en l’état actuel de la recherche. D’après une charte
de 1479, la femme de Jean Dengelegi Pongrác, Élisabeth, fonda à Kolozsvár (Cluj-Napoca, RO) un autel
dans le couvent dominicain de la Vierge – A. Beke, A kolozsmonostori konvent. De même, des fondations
pieuses faites en faveur des Franciscains de Segesvár (Sighişoara, RO) sont mentionnées dans la charte de
donation de Jean Maróti – 1455, DL, 14915.
73
même s’il était conditionné, garantissait l’arrivée régulière d’offrandes26. Quant aux
revenus en espèces, les donations directes – c’est-à-dire sans affectation de l’argent
cédé – étaient rares27. Plus fréquentes étaient les donations où des ressources financières étaient transférées à un titre précis, par exemple la construction ou la rénovation des bâtiments conventuels28.
Encore plus courantes sont les dispositions testamentaires en numéraire. Particulièrement prisées parmi les différentes formes de soutien apporté aux Mendiants,
les donations par testament se distinguent par leur variété. Normalement, la seule
« condition » pour la jouissance des biens mobiliers et immobiliers concédés était
la mort du testateur. Des clauses supplémentaires étaient pourtant appliquées, qui
fixaient d’autres conditions à l’utilisation et à la prise de possession. Ainsi, la prise
en compte des droits des héritiers du (des) testateur(s) et de ceux du destinataire,
par exemple la garantie de subvenir à l’alimentation des enfants. On rencontre en
1300 une série de donations où le versement d’une partie de la somme léguée était
soumis à une condition échelonnée dans le temps29. La donation testamentaire pouvait aussi contenir une double obligation : une mise en possession immédiate et un
transfert post mortem30.
Les donateurs léguaient parfois du numéraire sans préciser comment il devait être
utilisé31 ; mais, plus volontiers, ils l’affectaient à telle ou telle destination. Les mobiles
se ressemblent : achat d’objets liturgiques32, (re)construction des bâtiments, fondation pieuse, etc. De même, des éléments très variés caractérisaient les testaments.
26 Par exemple, en 1296 pour les Franciscains de Pozsony (Bratislava) – Codex diplomaticus, t. 6/2, Budae 1832, p. 52–53 ; en 1400 pour les Frères mineurs d’Esztergom – ZsO, t. 2,2 : (1407–1410), éd. E. Mályusz
(A Magyar Országos Levéltár kiadványai, 2, Forráskiadványok, 4), Budapest 1958, n° 242 ; même année
pour les Ermites de Saint Augustin de Pécs – ibidem, n° 647 ; également en 1400 pour les Prêcheurs de
Kolozsvár (Cluj-Napoca, RO) – ibidem, n° 664.
27 Par exemple, aux Franciscains d’Alsán en 1411–1412 – DL, 9927, 92413.
28 En 1455 János Hunyadi élargit la donation faite par Ladislas V pour la « reformationem prefati claustri »
des Prêcheurs de Beszterce (Bistriţa) – DF, 286592, 286594 ; Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in
Siebenbürgen, t. 5 : 1438–1457. Nr 2300–3098, éd. G. Gündisch, Hermannstadt 1975, n° 2992. De même, le roi
Ladislas V en faveur des Dominicains de Brassó (Braşov) – ibidem, n° 3016.
29 Le « comes » Herbord et son épouse, Élisabeth, léguèrent au chapitre cathédral de Gyulafehérvár (Alba
Iulia) deux biens fonciers à condition qu’ils paient 50 marcs dans le cas où les biens seraient transmis avant
leur mort. Une deuxième disposition entrerait alors en vigueur : les Dominicains d’Alvince recevraient 10
marcs s’ils arrivaient à fonder leur communauté (« conventus ») – DF, 277220 ; Erdélyi okmánytár, t. 1, n°
597.
30 Ainsi, dans le testament de Nicolas, fils de Myko (1308) : « Item vineam meam in territorio Strigoniensi
Syoni similiter relinquo domui sancte Anne de Strigonio [ordinis eremitorum S. Augustini], ita, quod
dimidietatem eiusdem vinee statim habeant pro anima domine uxoris mee, aliam autem partem post
mortem meam ipsi iidem fratres predicte domus sancte Anne sine aliqua contradictione possideant
perpetuo pro salute anime mee et uxoris mee, ut est dictum » – DF, 248150.
31 Par exemple, avant 1489, László, fils de Herman Grebeni – DL, 102297.
32 Par exemple, Dénes Veres en 1453 en faveur des Franciscains de Marosvásárhely (Târgu Mureş) – DL,
29277.
74
Gergely Kiss
Outre les ressources en espèces, des biens fonciers33, des laboureurs-serviteurs, des
34
36
bâtiments , « dos et res parafernales »35, des objets de valeur , des outils, des armes,
37
38
des vivres, des animaux ou la combinaison de ces éléments composaient le socle
des donations testamentaires.
Au terme de cette courte présentation, on peut se demander dans quelle mesure
ces « chartes de fondation » et de « donation » contribuent à remplir le questionnaire
établi et si elles atteignent la « masse critique » permettant de relier les éléments
représentés par les donations et ceux du questionnaire. Elles représentent plus ou
moins les mêmes types et formes de dotations que les autres sources, quelles soient
directes (achats et ventes, inventaires) ou indirectes (procès-verbaux, urbaria, actes
des autorités urbaines, licences, visites). Il manque cependant des rubriques très importantes dans les « chartes de donation » : quêtes et aumônes, revenus du travail
des frères, intérêts du prêt.
Malgré le manque de chartes de fondation, les « chartes de donation » procurent des
informations abondantes sur les différentes formes du soutien, même si les guillemets montrent la nécessaire prudence et l’hésitation dans l’usage catégorique d’une
typologie documentaire. Les donations directes et indirectes, comme formes majeures, et le contenu des dispositions permettent d’établir un système d’orientation,
voire une « typologie d’orientation ».
33 DL, 311 ; Codex diplomaticus, t. 4/1, Budae 1829, p. 369–370 ; RA, t. 1 : Diplomata regum Hungariae ab
anno MI. usque ad Annum MCCLXX. complectens, Budapest 1923, no 865 (1247).
34 Monumenta historica liberae regiae civitatis Zagrabiae. Povijesni spomenici grada Zagreba, éd. I. K. Tkalčic, t. 1, Zagreb 1868, p. 12 (1384) ; ZsO, t. 1 : (1387–1399), éd. E. Mályusz (A Magyar Országos Levéltár
kiadványai, 2, Forráskiadványok, 1), Budapest 1951, n° 3871 (1399) et t. 2,2, n° 52 (1400).
35 DL, 36397, p. 28 ; A kolozsmonostori konvent, n° 2562 (1486).
36 Une ceinture argentée fut léguée aux Franciscains de Sopron au titre de la construction du couvent
(1510). Voir DL, 2496 ; Sopron szabad királyi város története. Oklevéltár, éd. J. Házy, t. 1/6, Sopron 1932,
n°238.
37 Codex diplomaticus, t. 9/4, Budae 1837, n° 93.
38 DL, 30356 ; Codex diplomaticus patrius = Hazai okmánytár, t. 8, Budapest 1891, n° 97 (1277) ; DF,
253634 ; ÁÚO, t. 10, éd. G. Wenzel (Monumenta Hungariae historica = Magyar történelmi emlékek, Magyar
Tudományos Akadémia Osztály, 1, Okmánytárak = Diplomataria, [3]), Budapest 1873, p. 115 ; Monumenta
diplomatica civitatis Budapest = Budapest történetének okleveles emlékei, t. 1 : (1148–1301), éd. A. Gárdonyi,
Budapest 1936, p. 283 (1293).
Gergely Kiss
75
vol. 3, 2013, s. 67–76
Uniwersytet w Peczu
Dokumenty fundacyjne klasztorów mendykanckich na Węgrzech
Streszczenie
Niezwykle trudno ustalić faktyczną liczbę tytułowych dokumentów. W pierwszej części autor przedstawia ich stan zachowania.
Niektóre zakony mendykantów miały tę przewagę, że prowadziły własne archiwa. Inne ich nie miały, a ich dokumenty zostały
rozproszone w kilku innych (zazwyczaj powiązanych) archiwach na Węgrzech lub poza ich granicami.
W drugiej części autor dokonuje analizy tych dokumentów. Porządkuje je tematycznie oraz stara się ustalić główne rodzaje darowizn (ziemia, budynki, dzierżawa, myto, zwolnienia od podatku, przedmioty wartościowe), uwzględniając rozróżnienie na
darowizny pośrednie i bezpośrednie.
Słowa kluczowe
zakony żebracze, mendykanci, gospodarka klasztorów mendykanckich, dochody klasztorów mendykanckich, dokumenty fundacyjne, dokumenty nadań, Węgry średniowieczne
Gergely Kiss
76
Gergely Kiss
vol. 3, 2013, p. 67–76
University of Pécs
Charters of foundation of mendicant convents in Hungary
Summary
It is very difficult to give a precise number of charters of foundation and charters with endowment clauses or to offer an exhaustive list of charters of donation. In the first part of the paper I present how and in which forms the primary sources concerning the
mendicant orders were preserved. Some orders were particularly lucky to have their own archives, others were not, their charters
were dispersed among several different –mainly familiar– archives both in Hungary and all over the world.
In the second part I analyse the different forms of charters, e. g. charters of foundation and charters of donation. By thematisng
them I try to define the main forms of donation (lands, buildings, rents, peages, immunities, precious objects, etc.) including
another special feature, the distinction between the direct and indirect donations.
Keywords
mendicant orders, friars, economy of mendicant convents, income of mendicant convents, charters of foundation, charters of
donation, medieval Hungary
Károli Gáspár Református Egyetem
(Université Réformée Gáspár Károli), Budapest
vol. 3, 2013, p. 77–96
Les sources comptables, documents de gestion
et d’administration des couvents mendiants
en Hongrie médiévale
Ce sont les documents comptables qui nous permettent de mieux connaître la gestion économique dans la vie quotidienne des couvents. Cependant, il nous en est
resté très peu en Hongrie et eux aussi sont fragmentaires. Leur trait commun est de
ne pas avoir été destinés à l’usage intérieur du couvent, mais à celui du patronus voire
à la gestion de la ville. Cela détermine évidemment leur contenu, tout en éclairant
un aspect particulier de la relation entre le couvent et la ville exerçant le droit de
patronage.
Outre les livres de comptes de Sopron, les plus connus, nous avons encore des fragments de comptes des couvents des Carmes d’Eperjes (Prešov), des Ermites de saint
Augustin de Bártfa (Bartfeld, Bardejov) et des Dominicains de Selmecbánya (Schemnitz, Banská Štiavnica). Ces documents sont non seulement beaucoup moins longs
que ceux de Sopron, mais plus monotones aussi. Dans les livres de Sopron, nous trouvons de nombreuses données sur l’approvisionnement des religieux ; tandis que dans
ceux de Selmecbánya nous n’avons pas vraiment d’éléments semblables – à part un
achat de carottes... –, bien que les frères aient régulièrement tenu un registre sur le
« Tafelgeld » collecté dans l’église. Au lieu de fournir des renseignements sur l’approvisionnement des religieux, il indique les frais d’entretien et de gestion de l’église ; il
en est de même dans les comptes du couvent d’Eperjes (Prešov).
Il faut également mentionner quelques autres sources : les livres de comptes urbains, qui peuvent également contenir des données sur les couvents locaux ou des
environs, tels les registres de la ville de Nagyszeben (Hermannstadt, Sibiu)1 ou de la
bourgade de Galgóc (Hlohovec)2. Les documents comptables établis à Buda pour le
duc polonais Sigismond Jagellon3 méritent une analyse spécifique. Ils éclairent un
1 Rechnungen aus dem Archiv der Stadt Hermannstadt und der Sächsischen Nation, t. 1 : Von c. 1380–1516
(Quellen zur Geschichte Siebenbürgens aus Sächsischen Archiven, 1/1), Hermannstadt 1880, p. 483.
2 Voir par exemple Egyháztörténelmi emlékek a magyarországi hitújítás korábó = Monumenta ecclesiastica
tempora innovatae in Hungaria religionis illustrantia, éd. V. Bunyitay, R. Rapaics, J. Karácsonyi (désormais : EEK),
t. 2 : 1530–1534; És három függelék, Budapest 1904, n°359 : « Fratribus minoribus in Galgocz fl I. » (1534).
3 Zsigmond, lengyel herczeg, budai számadásai, 1500–1502., 1505, éd. A. Divéky (Magyar Történelmi Tár,
26), Budapest 1914.
78
pan de la gestion conventuelle parmi les plus difficiles à saisir : la mendicité. L’image
qu’ils fournissent est complétée par une autre source : les comptes de l’année 1525
de Louis II4, qui ne représentent que six mois et contiennent beaucoup moins de
données.
S’agissant des documents comptables des couvents, Bártfa nous fournit deux sources différentes qu’il faut examiner ensemble : la première est une sorte d’inventaire,
la seconde un fragment du registre comptable de la ville nous renseignant sur l’argent du couvent et son emploi par cette dernière. En réalité, ces documents, comme
ceux d’Eperjes et de Selmecbánya, ne rendent compte que des églises conventuelles.
Ils semblent indiquer que les religieux n’étaient pas chargés de l’entretien des bâtiments. La ville gérait manifestement les travaux de construction et de réparation en
contournant le couvent.
Ainsi, nos sources se classent en deux groupes : les deux livres de comptes de Sopron
et le premier document de Bártfa nous informent sur l’économie conventuelle ; en
revanche, les livres de comptes d’Eperjes et de Selmecbánya, ainsi qu’un document
un peu particulier de Sopron5 renseignent sur les finances de l’église. Cette différence
soutient l’hypothèse que l’on peut également émettre sur la base d’autres sources,
selon laquelle les frais générés par les bâtiments du couvent et surtout ceux de l’entretien de l’église doivent être distingués des frais d’approvisionnement des religieux.
Cela explique pourquoi, à Selmecbánya, nous ne trouvons aucune allusion aux frais
du « Tafelgeld », puisque ceux-ci devaient être enregistrés dans un autre livre. En
outre, malgré la richesse extraordinaire des documents de Sopron, il y manque les
articles concernant l’église, pour lesquels la ville a certainement demandé une inscription séparée. On peut se demander pourquoi chacun de ces documents a été si
longtemps conservé séparément ; je pense que cela est dû au hasard.
Revenons aux livres de comptes proprement dits. Le document comptable le plus
ancien que nous connaissions vient de Bártfa et date de 1428. Il comprend les
comptabilités du lecteur Isaïe, le nouveau prieur, successeur du prieur Jean décédé
subitement6. Ce document, conservé aux archives de la ville, a été également dressé
à l’usage de cette dernière. Toutefois, celui qui l’a exécuté n’est pas le « procurator »
mais le prieur du couvent des Augustins. L’origine de cette situation particulière
est probablement à chercher dans le changement de personne intervenu soudainement. Le supérieur du couvent nouvellement désigné a, d’une part, enregistré la
situation concrète (les terres cultivées, les semailles d’automne, les quatre chevaux
à la disposition des frères, ainsi qu’un chariot et tous les équipements de la maison),
d’autre part, il a cherché à faire rentrer les créances et à mettre en vente certains
4 II. Lajos király számadási könyve 1525-ből, éd. V. Fraknói (Magyar Történelmi Tár, 22), Budapest 1877.
5 Gedenkbuch. Feljegyzési könyv 1492–1543, éd. K. Mollay, K. Goda (Sopron Város Történeti Forrásai, A/3),
Sopron 2006, n°189, p. 113–114.
6 L. Fejérpataky, Magyarországi városok régi számadáskönyvei (Selmeczbánya, Pozsony, Beszterczebánya,
Nagyszombat, Sopron, Bártfa és Körmöczbánya városok levéltáraiból), Budapest 1885, p. 286–287 (7 V
1428).
Les sources comptables, documents de gestion et d’administration des couvents
79
biens (cheval, vache, etc.). Au total, il a recueilli une grosse somme d’argent : 593 florins. La spécificité du document est qu’il montre même les dons reçus aux jours de
fête patronale et les honoraires des messes. La somme de ces derniers est très importante, 260 florins, soit 44% du total. Si l’on regarde les données – bien maigres en
informations – du couvent, ce qui se laisse dévoiler est une ferme plutôt médiocre et
des relations sociales intenses. Ces dernières peuvent être déduites des successions
ainsi que du nombre et de la valeur des créances. Le manoir (75 florins) et le cheval
qu’on voulait vendre (26 florins) sont arrivés aux religieux par le biais de dons, de
même, probablement, que la vache vendue (7 florins). Les trois tonneaux de vin (114
florins) peuvent avoir été le produit de leurs propres récoltes, ou peut-être de dons
– le prix plaide plutôt en faveur de la seconde hypothèse. Compte tenu de sa valeur,
le cheval n’était certainement pas un cheval de trait ; il devait plutôt avoir été dévolu
au couvent grâce à un noble de l’entourage et il s’agissait peut-être du cheval menant
le cortège funèbre. En ce qui concerne les autres créances, on ne sait pas vraiment
s’il s’agissait de successions, de fonds ou bien de dettes à rembourser. Le montant,
en tout cas, en est important, 111 florins au total. Les recettes forment donc trois
groupes : le premier rassemble les successions, le prix des biens immobiliers et mobiliers passés au couvent, le deuxième les prêts (intérêts ou héritages en argent) et le
troisième les revenus provenant de la liturgie. Il apparaît que le prieur Isaïe a préparé
un bilan détaillé des recettes, mais n’a inscrit aucun chiffre relatif aux frais ; il a seulement noté les choses pour lesquelles on a versé de l’argent appartenant au couvent.
Les deux colonnes comprennent des objets à usage personel, des vêtements et des
copies de livres qu’on a fait faire. Le fait que les frais soient moindres par rapport aux
recettes et qu’ils ne soient pas chiffrés laisse penser que le document a été réalisé
pour mesurer la richesse du couvent. La destination de l’excédent et son utilisation
ne sont pas précisées dans la source, mais on peut penser qu’il avait vocation soit à
financer d’importants travaux programmés, soit à assurer au couvent un « matelas de
sécurité » pour son fonctionnement courant.
À part les enregistrements de 1428 déjà mentionnés, nous trouvons des articles concernant le couvent de Bártfa dans les comptes de la ville. Le premier article se trouve
tout de suite dans celui de juin 1428, lorsqu’ont été transportés vingt chariots de
pierre pour 112 deniers destinés à la construction du couvent7. En 1435, on a enregistré 13 florins de dette comme charge du couvent ; plus précisement, les religieux
n’avaient pas encore accompli les services liturgiques dont ils étaient chargés pour
cette somme. À part cela, en même temps, le couvent a hérité de 4 florins issus de la
succession d’un certain Froinkin8. Trois ans plus tard, en 1438, la ville a payé 50 deniers à David (peut-être le procureur du couvent) pour rémunération de la visite (probablement du vicaire)9. Nous rencontrons des frais semblables dans les documents
de Sopron également. Parmi les sources qui ont subsisté, celle de Bártfa est la plus
7 Ibidem, p. 273.
8 Ibidem.
9 Ibidem, p. 283.
80
pauvre en informations. Elle est donc d’un abord très limité, d’autant qu’il semble que
c’était la ville qui gérait l’argent du couvent. Elle prenait les mesures nécessaires aux
bâtiments tandis que les religieux, eux, se chargaient de gérer l’exploitation des biens
et des dons en nature – au moins dans la première partie du XVe siècle. Le fait que
la ville assumait les travaux relatifs aux bâtiments est attesté par une lettre écrite en
1477 au Conseil de la ville de Bártfa par un tailleur de pierre de Kassa (Košice) nommé
Étienne. Dans cette lettre, il propose de tailler les éléments de la voûte d’arêtes du
couvent à Kassa et d’assurer leur transport (prêts à la pose) à Bártfa10. Quatre ans
plus tard, c’est de nouveau le Conseil de la ville qui demanda aux collecteurs postés
entre Gönc et Bártfa de laisser passer, tout en les exemptant de droit de douane, les
hommes transportant, depuis Gönc, les pierres taillées pour les fenêtres de l’église
conventuelle11.
Le premier document sur les frais du couvent des Carmes d’Eperjes date de 1443.
Quatorze ans plutôt, en 1429, un article avait été inséré dans le document comptable
de la ville, lorsque celle-ci avait payé un transport de pierres jusqu’aux murailles. Cette réalité n’a pourtant guère de lien avec le couvent : c’était probablement en raison
d’une construction qu’avait été accumulée une quantité plus importante de pierres à
côté du couvent, finalement destinées à un autre usage. En fait, le document de 1443
lui-même n’est pas un enregistrement classique, il est juste une sommation :
Memorandum quod dominica die ante festum XIm virginum sub anno Domini MoCCCoXLIIIo in conventu Sancte Trinitatis recognovit antiquus procurator videlicet magister Anshelmus in presentia patris prioris et in presentia domini
Nicolai seratoris quantum fuit in sua memoria de debitis ecclesie12.
Dans le texte, en langue allemande, on a d’abord enregistré les dettes en argent, puis
en matière de construction. Les matériaux ont été utilisés pour renforcer les tours et
pour la construction du bain. À subsisté également une note selon laquelle la ville
avait une dette de 21 florins envers le couvent. Dans l’ensemble, le document paraît
assez négligent, non seulement parce que les articles sont écrits à partir du mémoire
de l’ancien procureur, mais aussi parce que la ville a assez régulièrement employé les
matériaux de construction du monastère dans un but différent de leur destination originale et n’en a fait une sorte de statistique qu’après-coup. La note retrouvée àźl’hôtel
de ville le montre également : « Item auch haben auff den Rathaus eyn zedel funden,
darynne sten geschribn XXI guldein, dy dy stat ist schuldig zu dem kloster »13.
10 Bártfa szabad királyi város levéltára, 1319–1526, éd. B. Ivànyi, Budapest 1910, n° 2005.
11 Ibidem, n° 2185 : « [...] misimus hominem nostrum presentium videlicet ostensorem ad prefatum
opidum Gunz pro nonnullis lapidibus sectis pro fenestris monasterii et ecclesie Sancti Johannis Baptiste
intra muros Bartfenses siti, factis et ordinatis, rogamus d. et a. vestras summopere, quatenus vectores
eorundem lapidum simulcum curribus equis et lapidibus eisdem Sanctissimi Johannis meritorum intuitu
nostrique ob respectum absque tributaria solutione, quovisque alio impedimento ire et redire permittere
velitis ».
12 Eperjes szabad királyi város levéltára = Archivum Liberae Regiaeque Civitatis Eperjes, 1245–1526, éd.
B. Ivànyi (Acta litterarum ac scientiarum Reg. Universitatis Hung. Francisco-Josephinae. Section juridicapolitica, 2), Szeged 1931, n° 287.
13 Ibidem.
81
Les fragments suivants proviennent des années 1477–1486 et ont une relation entre
eux ; ils comportent les montants versés pour l’église. Les fragments des comptes
de 1477 ont été faits lorsque le couvent a reçu un nouveau procureur, Maître Stiglitz : « Das Meyster Stiglicz hot entphangen das her ist wurditi Kirchinpitter »14. La
personne qui a établi le document était donc le prédécesseur, dont le nom reste inconnu. Ont été achetés le plus fréquemment des chandeliers (« lewchter »), au total
pour 50 deniers, mais nous trouvons également une réparation de chandelier sans
montant. Le montant le plus élevé a été destiné à la cire, au total 130 deniers, dont 1
florin de don. En outre, on a fait faire une statue d’ange (le salaire de l’artisan fut de 25
deniers, la statue elle-même coûtant 75 deniers), on a acheté un coffre (1 florin), une
croix (4 deniers) et une corde pour la cloche (13 deniers) ; enfin, quelque chose a été
fabriqué (peut-être s’est-il agi d’un aménagement) dans la sacristie pour 25 deniers.
Les frais ont été en tout de 4 florins 22 deniers, mais nous ne savons pas en combien
de temps on a dépensé cette somme et sa provenance reste inconnue, sauf un seul
florin de legs. Iványi, l’éditeur des sources a présenté seulement les articles les plus
« intéressants » et les documents originaux ne sont toujours pas accessibles. Ainsi, les
données ne sont utiles que pour connaître le genre des dépenses effectuées.
L’année suivante, nous trouvons des articles analogues : un pupitre pour 4 deniers,
un appui-livre de l’autel pour 13 deniers, une cloche pour 115 deniers, un livre et
une lampe de tabernacle pour 83 deniers. Les frais se montent au total à 2 florins
et 60 deniers15. En 1481 et en 1482, les objets suivants ont été achetés : une cloche
plus grande et une plus petite pour 31 et 3 deniers, une corde de cloche pour 16
deniers, un support de tableau (fus czu eynem bilde) pour 118 deniers, puis un peu
plus tard de l’encens pour la nouvelle dédicace de l’église pour 14 deniers, une corde
de cloche pour 7 deniers, un tableau de Sainte Barbe pour 5 florins 4 deniers, deux
nappes d’autel pour 15 deniers. Les tableaux des saints Fabien et Sébastien ont coûté
4 florins, la chaise du prêtre 25 deniers ; pour les cintres, on a dépensé 2 deniers (au
total 11 florins 35 deniers)16. La réalisation des tableaux des saints Fabien et Sébastien s’est poursuivie l’année suivante, et cette année-là le peintre a reçu 14 florins
comme rétribution ; en plus de cette somme, on lui a encore payé 4 florins et, en
1484, il a de nouveau reçu 75 deniers, mais cette fois-ci aucune allusion n’est faite au
type de travail réalisé. En 1483, en outre, on a dépensé 75 deniers pour des livres et
en 1484, 32 deniers pour des chandeliers (en 1483–1484, l’ensemble des dépenses
a été de 19 florins 82 deniers)17. Au cours de cette période, le couvent a reçu au total
2 florins 25 deniers de deux héritages et 2 florins de don de la part de la fraternité des
Saint-Fabien et Sébastien. Une partie des frais des tableaux de ces saints a été certainement payée par la fraternité qui portait leur nom, mais l’on peut se demander qui
14 Ibidem, n° 561.
15 Ibidem, n° 565.
16 Ibidem, n° 558.
17 Ibidem, n° 600.
82
a payé l’autre partie : la ville, un des testateurs, la fraternité (sans l’avoir noté) ou bien
quelqu’un d’autre ?
En 1485, on a payé 20 deniers pour la décoration de la Fête-Dieu, puis on a acheté un
missel pour 56 deniers, sur lesquels 50 (½ florin) furent versés grâce à des dons18. Les
travaux entamés dans l’église les années précédentes ont été repris en 1486, puisqu’on a payé en deux termes 8 deniers au peintre, puis un canon d’autel (« pet toffil »)
pour 12 deniers, un tableau pour 3 florins, une corde de cloche pour 39 deniers et un
objet en fer (peut-être pour arranger les ex-votos ?) pour 10 deniers19.
Les articles notés dans le document des dix années 1477 à 1486 enregistrent 55 florins 76 deniers de frais et 5 florins 75 deniers de recette. Les recettes étaient évidemment plus élevées, d’après les testaments connus de l’époque et le procès intenté à la
fin du siècle contre l’ancien juge Ladislas Saychlyk ; malheureusement, nous n’en connaissons ni le montant exact, ni l’origine. Pour des raisons évidentes, les frais les plus
importants concernaient les peintures décoratives (tableaux). À part cela, on s’est
procuré des chandeliers en quantité supérieure et on a versé différentes sommes
d’argent pour d’autres équipements nécessaires à la messe (nappe de l’autel, missel,
pupitre d’autel, petites cloches). La corde des cloches devait souvent être changée,
ce qui nécessitait chaque année de dépenser de petites sommes. La caractéristique
commune à ce document et à celui de Selmecbánya est que les religieux ne sont pas
mentionnnés, ou de façon ponctuelle et allusive.
Tabl. 1. Recettes et dépenses du couvent des Carmes d’Eperjes
Année
1477
1478
1481–1482
1483–1484
1485
1486
Total
Recettes
(en deniers)
100
425
50
575
Dépenses
(en deniers)
422
260
1135
1982
76
1661
5576
Les documents comptables de Selmecbànya (Banská Štiavnica) de l’année 152520
et du début des années 153021 ont gardé trace des recettes et des dépenses. Dans
la colonne des recettes, nous trouvons toujours deux articles principaux, ceux de
« Kerzengeld » et de « Tafelgeld », c’est-à-dire l’argent pour les cierges, les dons pour
la liturgie et la somme pour l’approvisionnement des religieux. En 1525, du premier
18 Ibidem, n° 621.
19 Ibidem, n° 632.
20 ETE, t. 1 : 1520–1529, Budapest 1902, n° 223.
21 Archives de Banská Štiavnica, fasc. XXV, publié dans ETE, t. 1, n° 274.
83
on a reçu 8 florins 46 deniers, du second 8 florins 86 deniers. Dans la colonne des frais
de la même année on a enregistré 9 florins 35 deniers pour la cire, à la Fête-Dieu 12
deniers pour 6 brassées de foin et 12 deniers pour les travaux de déneigement. On
a aussi payé 1 florin 10 deniers à un artisan pour clouer des bardeaux sur le toit de
l’église. Dans le document, il y a encore une ligne sur des articles pour lesquels on n’a
pas noté les sommes : mêche, encens et autres fournitures nécessaires pour l’église.
Grâce aux autres documents, en connaissant le prix de ces articles nous pouvons dire
qu’il ne s’agissait que d’une dépense de quelques deniers. Nous ne pouvons faire
une comparaison qu’entre les frais et le « Kerzengeld », parce que le « Tafelgeld » concernait l’approvisionnement des religieux et que les sources manquent quant aux
dépenses à Selmecbànya. Les frais concernant l’église dépassent visiblement les recettes, 8 florins 46 deniers contre 10 florins 69 deniers. La cire pour les cierges a con
stitué la somme majeure. Selon les prix postérieurs de la cire, qui variaient entre 7–10
deniers la livre, on en a acheté environ 100 livres en 1525. Dans ce document très
court, un seul article évoque un paiement de salaire, celui du couvreur en bardeaux,
qui entretenait le toit de l’église22.
Des premières années de 1530, il nous est resté deux documents comptables qui
sont plus détailllés que celui de l’année 1525, mais cependant moins complets. Les
recettes viennent toujours des deux articles principaux. En 1530, on a reçu 5 florins
40 deniers pour le « Kerzengeld » et 4 florins 72 deniers pour le « Tafelgeld ». Les deux
montants sont bien plus bas que cinq ans auparavant, le « Tafelgeld » a même diminué de moitié. En outre, le juge de la ville a donné 10 florins pour le bâtiment, ce qui
fait donc au total 20 florins, 12 ½ deniers pour les recettes. Selon les articles du « Tafelgeld », le document couvre un peu plus d’une année, au total 56 semaines.
Les sommes hebdomadaires de « Tafelgeld » sont d’environ 8 deniers, la somme la
moins élevée sur une semaine est de 1 denier, la plus élevée de 55 deniers. Comme nous ne connaissons pas exactement de quelle date à quelle date le document
contient les données, nous ne savons pas au cours de quelle période de l’année les
fidèles ont offert le plus de dons. En supposant un début d’année autour de Noël,
les montants les plus importants se sont accumulés dans les mois de juin-juillet et
septembre, ce qui montre une coïncidence avec les travaux de rentrée.
Quant à la colonne des frais, elle est un peu plus élevée avec ses 20 florins 71½ deniers. On a versé 4 florins 24 ½ deniers pour différents salaires : transport de planches
et de bardeaux, déneigement, réparation des chandeliers, fabrication des bougies,
rétribution d’un artisan nommé Eysengruber (peut-être le couvreur de bardeaux, qui
a travaillé trois jours au total) et de deux serviteurs – un homme nommé Myschkin
et un compagnon (« knecht ») qui a travaillé à la journée pendant cinq jours au total,
pour lesquels il a gagné 56 deniers. La somme la plus importante venant des autres
frais est celle de la cire, dont on s’est naturellement beaucoup servi dans l’église. La
22 Compte tenu des tailles de bardeaux répandues au Moyen Âge et des techniques de couverture, les
1100 pièces de bardeaux suffisaient pour 40–50 m2. Cela donne 6–8% de la superficie totale du toit de
l’église.
84
quantité totale était d’environ 100 livres, comme en 1525, pour lesquelles on a payé
11 florins 26 deniers et auxquelles se sont encore ajoutées les mêches pour 19 deniers. La majorité de la cire a été utilisée pour les cierges de l’église, seule une partie
de celle-ci (pour 3 florins 16 deniers) est arrivée aux religieux. Au total, y compris le
salaire de la fabriquante de bougies, 56,6 % des dépenses ont été consacrées à ces
dernières. Le reste a été utilisé pour les bardeaux, les clous à bardeaux, une coupe,
l’encens, un coffre, de la soie et quelques deniers ont servi aux besoins personnels
des religieux (2 deniers de foin, 4 deniers de carottes, 8 deniers de savon). À en juger
par la somme, la réparation du toit de l’église a consisté de nouveau en un entretien
courant. Le matériel a coûté 2 florins 56 deniers et l’hébergement 2 florins 59 deniers.
Une information intéressante – qui va de soi s’il s’agit d’un toit de bardeaux – concerne le déneigement du toit, pour lequel on a dépensé 5 deniers en 1530, 12 deniers
en 1525 et 16 deniers en 1535.
La partie suivante du document commence par l’année 1532. À partir de cette date,
le « Kerzengeld » et le « Tafelgeld » ne sont pas toujours séparés ; après quelque
temps, il devient même habituel que les deux soient enregistrés ensemble. La raison
est peut-être à chercher dans la baisse du nombre des religieux. Il est intéressant de
noter que, pour la période concernée, seulement trois religieux apparaissent dans les
comptes : le prieur Eymeric qui, en 1533, s’est endetté auprès du Conseil de la ville, et
les frères Jacques et Jean qui, la même année, ont acheté de la cire pour les bougies
de la grand-messe. Nous savons que le dernier dominicain, mentionné dans un testament de 1536, s’appelait Nicolas Hamburger. Il n’est pas exclu que la communauté ait
été déjà très réduite dans les années précédentes et qu’au fil du temps, à en croire le
document comptable, le couvent n’ait plus joué la même fonction qu’auparavant.
On voit bien, aussi, que les recettes et les dépenses ont considérablement baissé. En
1532, le montant total de « Kerzengeld » et de « Tafelgeld » était de 4 florins 10½ deniers, dont seulement un cinquième (22,3%) pour le second. D’autres sources montrent qu’en sus de cette somme, les frères ont reçu quelque argent. Dans la colonne
des frais, on perçoit aussi une tendance à la diminution du nombre d’items. Ils ont
acheté de la mêche et de la cire pour 4 florins 8 deniers et la fabriquante de bougie
a reçu 6 deniers. L’autre groupe des dépenses relevait de la réparation habituelle du
toit, pour laquelle on a versé au total 5 florins 84 deniers y compris le salaire des charpentiers. Bien que les dépenses aient été inférieures à celles des deux années précédentes, mais supérieures aux recettes, cette année-là la différence entre les deux
colonnes fut considérable.
Dans les années suivantes, les données comptables se font irrégulières. On a plus ou
moins enregistré les recettes pendant quelque temps, mais les frais ont été de moins
en moins notés. En 1533, les procureurs du couvent ont indiqué 4 florins 11 deniers
dans la colonne des recettes, mais 150 deniers seulement en 1534 et 69 deniers en
1535. En ce qui concerne les dépenses, la dernière année pour laquelle nous avons
encore quelques informations est 1533, très laconiques cependant. En effet, nous
trouvons parmi les mentions : de la cire pour les bougies de Pâques et de la Fête-
85
Dieu, de l’encens piqué dans le cierge pascal, 40 deniers pour la cire et les 50 deniers
donnés au prieur, soit 175 deniers de dépenses totales. En 1535, on n’a enregistré
qu’une seule dépense : 16 deniers pour le déneigement du toit de l’église. Le dernier
enregistrement a été fait en 1536, lorsque les procureurs Andreas Faulstich Schuster
et son compagnon, au service du couvent depuis 1532, ont rendu leurs comptes à la
ville : ils ont enregistré le reste de l’argent, 75 deniers et quelques dettes. Faulstich
a eu 1 denier et un certain Schinderling 73½ florins de dettes, ainsi que trois petites
portions de cire et un faisceau de mêche pour bougie.
Nous pouvons donc conclure que la « belle époque » du couvent de Selmecbánya
s’est achevée au milieu des années 1520. Les documents comptables des années
1530 reflètent déjà la crise, non seulement avec une chute des recettes mais aussi des
dépenses. Bien que les livres de comptes ne détaillent désormais plus que les sommes versées à l’église, l’approvisionnement des religieux est devenu plus incertain,
comme le montre également la diminution du « Tafelgeld ». En 1536, les Dominicains
ont fini par vendre tous leurs biens immobiliers – malheureusement, nous n’en connaissons pas le prix – et ont quitté la ville, suscitant l’indignation de la municipalité.
En examinant les dernières décennies de leur présence, il est facile de comprendre
leur décision.
Avant d’analyser les deux livres de comptes de Sopron, il faut mentionner deux
autres documents de la même ville. Le premier est un item dans le livre de compte
de la ville, daté de 1504–1505, qui mentionne une annuité de 2 livres pour les messes hebdomadaires de saint Florian dites dans l’église franciscaine23. Le deuxième
est un compte très court de 1508 entre le « vitricus » de l’église franciscaine, Jakob
Siebenbürger et la ville, concernant une somme de 30 florins reçue comme don et
destinée à la liturgie de la Fête-Dieu24. La présence du gardien à cette occasion peut
être expliquée par deux raisons : c’est lui qui fit la déclaration sur la destination de
ce capital et de plus il en emprunta une partie (voyage pour le chapitre provincial
et divers achats) et s’obligea à rembourser cette somme. D’après le contexte et une
remarque (« ist der Gardian Zu bezahlen”), la deuxième cause fut probablement plus
importante. Aucun de ces revenus n’apparaît dans les livres de compte du couvent,
ce qui plaide à nouveau en faveur d’une gestion de l’église séparée de celle du couvent.
Les documents les plus longs et les plus détaillés sont donc ceux du couvent franciscain de Sopron. Ils se distinguent par leur structure également de ceux analysés
jusqu’ici, puisque les dépenses de l’église n’y ont pas été enregistrées – on ne les
a même pas mentionnées – mais seulement celles du couvent. Les deux « Kirchen-
23 22 II 1505 – Sopron szabad királyi város története, éd. J. Házi, t. 2/5 : Különféle számadások és adójegyzékek 1489-től 1530-ig, Sopron 1938, n° 13, p. 162.
24 « Kirchmaister Vnnser Lieben frawen gotshaws des Clusters der mindem prüeder Ahie Zw Ödenn
purg » – Gedenkbuch. Feljegyzési könyv 1492–1543, n° 189, p. 113–114.
86
meister » (procureurs), Christophe Gräzer25 et Paul Moritz, faisaient partie des dirigeants de la ville. Au moment de la clôture des comptes, Gräzer en était le maire,
Moritz le juge. Les deux livres de comptes contiennent les recettes et les frais de sept
années, avec près de deux ans de hiatus entre le premier et le deuxième document
(du 21 II 1522 au 01 XII 1523). L’abondance de détails est différente, mais leur structure et les informations concernant la situation financière du couvent sont cohérentes. L’origine des deux documents peut avoir un rapport avec la réforme intervenue
en 1517, lorsque les couvents franciscains appartenant à la branche conventuelle ont
accepté l’Observance. Auparavant, il n’y avait que des sources sporadiques. Le seul
document préservé date de 1508, mais il s’agit d’une quittance plutôt que d’un vrai
livre de compte. Après 1517, les Franciscains n’ont pas été contraints de vendre leurs
propriétés (comme à Verőce [Virovitica], par exemple) ; au contraire, ils ont choisi une
solution déjà expérimentée au XIIIe siècle puis abandonnée : une personne laïque
fut interposée entre la propriété et la communauté pour gérer les affaires économiques. Nous ne savons pas si, dans le cas de Sopron, ce sont les religieux ou bien
la ville exerçant le droit de patronage qui furent à l’origine de l’initiative ; à en croire
d’autres exemples – en Silésie26 –, on peut supposer que ce fut plutôt la ville. Grâce
aux documents comptables assez détaillés, nous pouvons même cerner le système
de relations du couvent et dans quelle mesure la ville, en tant que patron responsable de l’entretien du couvent, a pourvu à ses besoins.
Aussi bien dans la colonne des recettes que dans celle des dépenses, les sommes
sont beaucoup plus importantes à Sopron que dans les sources analysées jusqu’ici.
Cela ne signifie pas que les frais directs de l’approvisionnement des religieux aient
été plus élevés, car les revenus et les frais des propriétés sont aussi consignés dans
les articles.
Les mentions reportées dans les colonnes des recettes et des dépenses ne sont pas
très claires pour le lecteur de notre temps. En 1524, par exemple, Paul Moritz a enregistré le prix du cheval acheté par les religieux pour 6 florins dans la colonne des frais.
La même année, le prix d’un cheval vendu par le gardien et donné au procureur en
argent liquide a été noté dans la colonne des recettes. Dans le premier cas, il a enregistré la somme comme une dépense personnelle ; dans le deuxième cas, un article
similaire apparait dans la colonne des recettes, alors que la différence tient seulement au fait que dans le premier cas il a acheté l’animal en tant que procureur du
25 Házi a identifié l’auteur du document comptable comme étant Christian Fleischacker ; cependant,
Mollay a démontré qu’il était en réalité Christophe Gräzer, le maire de Sopron. Voir K. Mollay, Családtörténet és társadalomtörténet (Az 1532. évi soproni mészárosok), « Soproni Szemle », 42, 1988, p. 295–302.
L’analyse des documents comptables et leur arrière plan social a été faite par T. Neumann, A soproni ferences kolostor a középkor végén, [dans:] N. Medgyesy S., I. Ötvös, S. Őze (dir.)., Nyolcszáz esztendős a ferences
rend. Tanulmányok a rend lelkiségéről, történeti hivatásáról és kulturális-művészeti szerepéről, Budapest 2013,
p. 136–152.
26 Voir L. Viallet, Procureurs et « personnes interposées » chez les Franciscains, [dans :] N. Bériou, J. Chiffoleau
(dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècle) (Collection d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon 2009, p. 698–703.
87
couvent mais sur ses fonds propres, dans le second l’acheteur venait de l’extérieur. En
réalité, du point de vue du couvent, Moritz aurait dû enregistrer les deux actes dans
la colonne des recettes. De même, il a enregistré dans la mauvaise colonne les dons
consentis par lui au couvent (une fois 576 deniers viennois27, une autre fois 510). S’il
l’avait fait, le déficit aurait été moins élevé. En tête de la colonne des frais, il y a aussi
un report venant de la comptabilité du début du mois de décembre de l’année 1523.
Cet article concerne l’argent que Moritz a versé pour le couvent, le véritable débiteur
étant la ville. Gräzer a, lui aussi, mal enregistré des articles, de moindre importance.
En automne 1521, par exemple, c’est lui qui a payé une partie de la dîme. Il a donné
1 ¼ futailles de son propre vin dont la valeur convertie était de 187,5 deniers viennois
et évidemment, il n’a enregistré la somme que dans les frais28. En 1519, il a donné au
frère Paul de la viande de son propre abattoir pour une valeur de 35 deniers viennois,
qu’il n’a même pas enregistrée (« nit an den rabusch gesetz ist worden »)29. Au cours
de son service de quatre ans en tant que procureur, cette somme a atteint 8665 ½
deniers viennois ; avec une comptabilité correcte, le déficit du couvent aurait été
nettement plus faible, voire nul.
Le fait que les procureurs aient enregistré les sommes qu’ils ont payées au couvent
à titre d’avance pose à mon avis une tout autre question. Nous l’avons vu, la comptabilité a été faite pour la ville. Les procureurs ayant enregistré un déficit, il faut se
demander qui était le véritable soutien matériel du couvent : le procureur lui-même
ou la ville ? Il fallait évidemment combler le déficit du couvent ; mais le procureur
a pensé – et peut être la ville, elle aussi – que cela relevait des obligations de la ville,
en tant que patron. Si les procureurs ont soutenu le couvent sur leurs propres deniers, ils étaient en droit d’attendre que la ville leur rembourse la somme. On peut
ainsi bien comprendre pourquoi, dans deux situations à première vue analogues,
Paul Moritz a différemment enregistré la somme reçue.
Une autre anomalie est que Moritz a enregistré les dons en nature une fois avec valeur, d’autres fois sans valeur, alors que son prédécesseur Christophe Gräzer n’avait
presque jamais enregistré ces articles. La seule exception est un bilan de l’année
1519, sur les loyers payés en céréales, mais on ne peut estimer sa valeur qu’avec des
analogies. À part les enregistrements concernant les funérailles et les chevaux déjà
mentionnés, nous n’avons aucune trace de legs testamentaires dans la colonne des
recettes.
Chaque année, les procureurs de l’église ont inscrit des sommes différentes au titre
des recettes, tandis que dans les dépenses cette fluctuation était moins grande. Pour
27 À Sopron, près de la frontière Autrichienne, l’on utilisait au Moyen Âge plutôt les monnaies et les
mesures viennoises. Conversion des sommes au début du XVIe siècle :
1 livre = 8 schilling = 240 deniers viennois ; 1 florin hongrois = 100 deniers = 300 deniers viennois. Voir
F. Kováts, Magyar-zsidó oklevéltár = Monumenta Hungariae Judaica, t. 4 : 1371–1564, éd. Á. Friss, Budapest
1938, p. 453–455.
28 Sopron szabad királyi város története, t. 2/5, n° 18, p. 268.
29 Ibidem, n° 18, p. 258.
88
1524, les deux colonnes présentent les montants les plus importants. Dans celle des
recettes, nous trouvons les sommes venant de la vente des productions du couvent ;
l’augmentation des dépenses provient, elle, de l’achat de plusieurs articles (aliments,
vêtements, investissements). Du point de vue financier, en supposant un début d’année au mois de mars et en convertissant les dons en argent, on peut dresser le tableau suivant (seules sont indiquées les années complètes) :
Tabl. 2. Recettes et dépenses du couvent franciscain de Sopron
Année
1518
1519
1520
1521
1524
1525
1526
Recettes
(en deniers V.)
17613
28813
19946
30193
32466
27225
12806
Dépenses
(en deniers V.)
25731
23287
26235
20652
35395
29923
25181
Tabl. 3. Recettes du débit du vin du couvent de Sopron
(en % par rapport aux revenus annuels)
année
1518
1519
1520
1521
1522
1523
1524
1525
1526
%
59,2
47,3
57,3
67,4
?
?
55,9
50,6
?
Sous Moritz, les recettes et les dépenses ont augmenté quelque peu, mais peut-être
faut-il mettre cela sur le compte de l’inflation. La somme la plus élevée venait, chaque
année, des tavernes. Leur revenu a en général dépassé les 50%, et même 60% en
1521. L’année la plus faible a été 1519, avec une recette d’environ 47%. Le couvent
avait évidemment le droit de taverne grace à ses vignobles, mais certaines mentions
dans les documents comptables montrent qu’ils ont aussi débité du vin ou une partie
du vin reçu en don. Ainsi l’aumône peut-elle être considérée, dans ce cas, comme un
don d’argent indirect.
En 1524 et au tournant de 1525 et 1526, parmi les articles enregistrés sans valeur,
plusieurs concernent le vin. Ce sont en réalité des éléments de comptabilité sur le
vin produit par le couvent ; c’est pourquoi les sommes d’argent ne sont pas consignées auprès des articles, exceptée la dernière, la vente de vin de 1526. En 1524,
89
trois vignobles ont fourni respectivement 6, 33 et 15,5 futailles, au total 54,5 futailles
de vin (soit environ 3085 litres, ou cinq tonneaux)30. Dans le vignoble de Steiger, les
religieux ont reçu la plus petite quantité produite et après cela ils n’ont même pas
payé de dîme. Après les deux autres articles, ils ont payé une dîme de 4,5 futailles de
vin au total. En 1525, la récolte enregistrée dans le document se monta au total à 32
futailles (env. 1856 litres), qui correspondent à deux tonneaux et demi ou trois. Nous
ne savons pas pourquoi la quantité de vin était inférieure de moitié à celle de l’année précédente, mais elle était comparable aux quantités d’autres années. En 1518,
Christophe Gräzer a fait débiter trois tonneaux de vin, qui ont rapporté 10266 deniers
viennois. Il est vrai que les autres années, la quantité de vin débitée était de quatre
tonneaux. Dans les comptes de 1525, le premier article enregistré est la dîme payée
(3 ¼ futailles [« emer »]). Elle est suivie d’un article de 6 ¾ futailles consommées après
la vendange, puis 4 futailles au Carême, et 8 après Pâques. Moritz a fait débiter les 10
futailles qui sont restées et la recette a atteint 4284 deniers31. Ainsi, la quantité de vin
pour la consommation propre du couvent fut, cette année-là, de 18 ¾ futailles (env.
1085 l), soit environ 3 litres de vin par jour, ce qui semble assez peu. La comptabilité
ne mentionne que la propre production de l’année et il est probable que le couvent
a par ailleurs reçu du vin en guise de don. Comme aucun revenu n’en a été tiré, Moritz
ne l’a pas enregistré.
Si l’on considère les recettes, après les aumônes viennent les loyers et baux des différents biens immobiliers (moulins, prés, champs, maisons, bains), à hauteur de 10–
15% du total. Enfin, on a des intérêts (10%), dont on ignore à quelle somme ils sont
liés. Dans le document comptable, nous trouvons à plusieurs reprises un capital de
100 florins, dont l’intérêt annuel était de 1350 deniers en 1524, soit un taux d’intérêt
probable de 4,5%. La somme n’est certes pas très élevée – 4% de la recette annuelle
du couvent – mais le couvent la percevait d’année en année, de manière régulière. En
sus du capital de 100 florins, sont mentionnés d’autres articles au sujet desquels on
ne peut savoir s’il s’agit d’intérêts, de cens ou de loyers.
30 Cette donnée correspond probablement à une année ordinaire. Dans le livre de comptes, les articles
concernant la viticulture laissent à penser qu’à Sopron on pratiquait la même viticulture traditionnelle
qu’au XIXe siècle. Avec cette méthode, on peut compter entre 10–12 mille pieds par hectare. La récolte
moyenne pour une telle surface était d’environ 80 hl, mais au Moyen Âge elle était probablement plus
modeste. Les Franciscains n’avaient pas de cave dans le vignoble, guère en usage à Sopron. Le moût
importé provenait de la propre récolte du couvent, mais le vin, lui, provenait probablement des dons.
En 1518, Christophe Gräzer a acheté 2000 échalas en mélèze (« leerpawm ») pour le vignoble Steiger
(ibidem, p. 249) ; on peut en déduire que ce vignoble s’étendait au moins sur 0,2 ha. La même année,
pour l’embêchage de Steiger, on a eu besoin de 20 travailleurs journaliers et pour la même tâche dans le
vignoble de Kroisbach (probablement moins étendu de moitié), on en paya 11. Dans le vignoble de Kreutz,
on a employé 18 travaux journaliers ; il avait donc à peu près la même taille que celui de Steiger. La récolte
moyenne ne peut pas être évaluée à partir des données disponibles. Selon les données de deux années
successives enregistrées par Moritz, la production de l’année 1524 dépassa le total de celle de l’ensemble
des autres années.
31 Ibidem, n° 26, p. 371.
90
Grâce aux mentions des recettes et des dépenses, une certaine image de l’économie
du couvent se dégage. Aux abords de Sopron, parmi les domaines de l’établissement,
il y avait des vignes, des moulins, des champs, des prés ; dans les villages voisins de la
ville, des territoires correspondaient à la zone de quête. Il y avait en outre un jardin,
avec notamment des cerisiers et des poiriers. Le couvent avait des caves, des chevaux
et un chariot pour livrer le vin et d’autres aumônes. Le salaire du charretier apparait
d’ailleurs régulièrement parmi les dépenses, dans la comptabilité de Gräzer, ainsi que
d’autres frais liés aux transports. Dans la ville, le revenu le plus important du couvent
venait du débit du vin (en allemand Schenke, Schenkrecht), mais les loyers, les prestations et intérêts en nature ou en argent étaient aussi des ressources importantes. Les
revenus en nature étaient d’une part du vin, d’autre part des céréales (pour le pain
et pour le fourrage). Les quantités couvraient largement les besoins annuels d’une
communauté de dix ou douze membres. Par exemple, Gräzer a automatiquement
enregistré les céréales offertes au couvent en deux groupes, soulignant ainsi leurs
destinations différentes. Dans le premier groupe se trouvaient les céréales panifiables, qui se composaient en général de blé moulu et de farine. Leur quantité totale
était de 27 setiers et, pour la farine, de 22,5 setiers (soit, en setiers viennois, 755 kg
de blé trituré et 900 kg de farine). On pouvait avec cela préparer 1700 kg de pain, qui
assuraient l’approvisionnement quotidien pour dix ou douze personnes à l’année32.
On remarque cependant aussi, dans les documents comptables, une fluctuation annuelle des produits : ainsi, du vin devait être acheté certaines années en assez grande
quantité, la récolte de l’année précédente ayant été probablement insuffisante.
Sur la liste des achats, il manque les produits laitiers (du fromage n’a été acheté
qu’une seule fois), les volailles et les œufs. Les frères ont pu les recevoir en don, sans
qu’ils aient été enregistrés en raison de leur faible quantité ou parce que, comme
d’autres dons en nature, ils sont directement parvenus aux religieux et le procureur
ne les a donc pas consignés (dans le document comptable ne figure qu’un seul achat
d’œufs, et c’est encore à l’époque de Gräzer). Il est curieux, en tous cas, que ne soit
pas mentionnée l’existence d’une vache ; le seul bœuf qui arrive au monastère est un
bœuf de boucherie. D’ailleurs, le blé de fourrage tel qu’il est mentionné – pour peu
que les articles nous fournissent une image à peu près complète – convient mieux au
fourrage des chevaux. Le manque total de bois de chauffage pose aussi question : si
on n’en avait pas eu besoin pour le chauffage, il en aurait fallu pour la cuisine certainement ; c’est probablement la ville qui s’en est chargée.
Les documents comptables de Sopron mentionnent seulement ce que le Corps de
ville a versé au couvent par l’intermédiaire des procureurs (nommés par la ville) et ce
qu’ils ont payé eux-mêmes. En fait, les procureurs de l’église ont inscrit leur propres
32 Pour ce calcul, je me suis appuyée sur les résultats d’Árpád Nógrády, selon qui, à la fin du Moyen Âge,
les paysans consommaient 400 grammes de pain par jour. Voir Á. Nógrády, Földesúri járadék és paraszti életszínvonal Magyarországon a késő középkorban, PhD, Eötvös Loránd Université, Budapest 2001 (http://www.
history.mta.hu/munkatarsak/tezisek/hu_nogradyarpad.html) et Idem, A középkor végi Magyarország mindennapi kenyere. (Beregszász gabonavásárlásai 1530-ból és a Jagelló-kori malomvámok), « A Nyíregyházi  Jósa András Múzeum Évkönyve = Jahrbuch des Jósa András Museums von Nyíregyháza », 2000, p. 155–169.
91
recettes et frais ; c’est pourquoi certains articles n’ont pas été inscrits dans la bonne
colonne. Outre les deux ventes de cheval, on peut encore mentionner les dons que
les religieux ont reçus des procureurs de l’église, qu’il aurait fallu inscrire dans la colonne des recettes mais qui apparaissent dans celle des frais, augmentant ainsi le
déficit, on l’a dit. Il est évident que toutes les affaires n’ont pas été assumées par les
procureurs de l’église : le 5 octobre 1524, les Franciscains ont payé, après le 1/16 de
la vigne de Lakompak, un sou et demi (45 deniers) d’impôt au Corps de ville que le
camérier municipal, Peter Vischer, a correctement enregistré dans son propre document comptable33. On chercherait en vain cependant cette même somme dans la
comptabilité de Paul Moritz, bien qu’elle ait été faite au cours de la même période ; et
la vigne de Lakompak n’apparaît ni dans son document comptable ni dans celui de
son prédécesseur. Elle n’avait donc été confiée que provisoirement à la gestion des
Franciscains.
Grâce aux documents et aux données supplémentaires, nous pouvons conclure que
la majorité des affaires économiques ont été assumées par les procureurs de l’église,
sans pour autant devenir leur monopole. Les religieux du couvent, surtout le gardien
ont régulièrement reçu des aumônes, non seulement lors des quêtes annuelles, mais
en ville aussi. Ils ont parfois eux-même échangé les dons en nature contre de l’argent,
comme cela est arrivé en 1524 avec un cheval (au prix modeste), et ils se sont eux-mêmes chargés des frais à payer pour l’entretien de leurs propriétés les plus modestes.
Entre les deux documents, il existe aussi une différence importante. Tandis que les
dépenses et les recettes montrent une cohérence stricte dans la comptabilité de
Gräzer, dans celle de Moritz les deux courbes divergent quelque peu. Du point de
vue économique, cela signifie que lorsque Gräzer était en fonction, l’essentiel de la
gestion tournait autour du commerce de l’argent (compte de bilan), alors que sous
Moritz, l’économie était plutôt tournée vers le compte de résultat. Entretemps les
limites se sont aussi amollies, c’est-à-dire que les dépenses n’ont été qu’indirectement limitées par les recettes, la majorité de ces dernières apparaissant concentrées
vers la fin de l’année. À l’arrière-plan, on peut apercevoir un changement de stratégie
aussi, puisque, avec les revenus issus du vin, les dons privés, les subventions de la
ville, la jouissance des biens immobiliers et les revenus des intérêts ont procuré la
plus grande partie des recettes, en une échelle équilibrée ; alors qu’à l’époque de
Moritz, le total des dons privés et des versements de la ville s’est réduit, tandis que le
revenu venant de l’utilisation des biens (immobiliers, capitaux) a considérablement
augmenté, passant de 17,6% à 34,4%. Au lieu de dons directs de la ville, les comptes prouvent le rôle personnel qu’a joué Moritz en avançant les fonds municipaux.
On peut aussi constater une saisonnalité des revenus plus importante au cours de la
seconde période. Non seulement le débit de vin est arrivé en automne, mais les intérêts et les différents loyers (ou du moins l’une de leurs échéances) sont aussi tombés
à cette époque (en général à Noël).
33 Sopron szabad királyi város története, t. 2/ 5, p. 391 : « Item am mitichen nach Francisci [5 X 1524] empfangen vom minich zw Läckhenpach von ainer sechezehentail I ½ sol  den ».
92
Graph. 1. Ventilation trimestrielle des recettes et des frais dans les deux livres de comptes de Sopron
Dans le cas des intérêts et des loyers, il faut également attirer l’attention sur un autre
phénomène. Les débiteurs ont souvent réglé leur dette avec retard, dans certains
cas même avec un retard d’un an. Cela a augmenté le risque économique, puisque
dans le système considéré (du moins tel qu’on peut l’appréhender par le calcul) les
procureurs tout comme le couvent devaient faire face à des irrégularités. Nous ne
connaissons malheureusement pas leur réaction face à cette situation ; pour le savoir, il faudrait analyser d’autres documents comptables. Le paiement tardif concernant souvent la même personne (par exemple Jörg Paäm), on peut penser qu’entre
les parties régnait une certaine confiance. Celle-ci s’est manifestée aussi dans le fait
que les procureurs n’ont pas été obligés de faire une comptabilité annuelle ; les documents comptables qui ont subsisté témoignent même d’un manque d’assiduité,
puisqu’il est régulièrement arrivé que certains articles soient consignés après-coup,
ou même que certaines périodes donnent lieu à une comptabilité beaucoup plus
tard. La confiance était présente mutuellement, du côté de la ville comme de celui
du couvent. Les deux procureurs étaient membres du conseil de la ville et semblent
avoir entretenu de bonnes relations, parfois même peut-être une amitié avec les religieux. On sait que, dans d’autres villes (Kassa, Segesvár/Schässburg/Sighișoara), certains procureurs étaient membres de la confraternité du couvent dont ils assuraient
la gestion (Paul Darholcz, Johann Bessel)34.
34 J. kaRácsonyi, Szt. Ferencz rendjének története Magyarországon 1711-ig, t. 1, Budapest 1922, p. 123–124.
Vers 1480, l’autre vitricus du couvent franciscain de Kassa fut le juge de la ville, Johan Spusdorfer (ibidem) ;
A. ipolyi, Adalékok a magyar domonkosok történetéhez, « Magyar Sion », 5, 1867, p. 604.
93
Parmi les documents comptables disponibles, seul celui de Sopron peut donner
lieu à une analyse approfondie. Les notes du procureur permettent parfois de déduire certaines méthodes de culture. Un autre résultat important issu de l’analyse des
comptes de Sopron est que les religieux et le procureur qui a géré les affaires en leur
nom ont vendu une partie de l’aumône, probablement arrivée avec une régularité
annuelle ; ces aumônes sont donc apparues directement en tant que don d’argent
dans l’économie du couvent. L’une des particularités les plus importantes de l’économie franciscaine réside toutefois dans le fait que non seulement les dons, mais
aussi les loyers de leurs biens fonciers arrivaient régulièrement à la porte du couvent
en nature. Il y eut cependant une irrégularité dans cette régularité, puisque pour le
même bien le locataire a payé une année en avoine, l’autre en argent. Cela se constate également au moulin du couvent franciscain de Nyitra (Nitra).
D’après le registre comptable de Sopron, une fois prises en compte les notations
« mal enregistrées », l’économie du couvent s’avère plus ou moins équilibrée. Toutefois, sur un plus long terme les dépenses dépassent les recettes. L’aumône fournie par
le procureur et, d’une manière indirecte, par la ville, avait un rôle d’équilibre important dans le système. Deux mesures extraordinaires ont encore laissé des traces : en
1519, avec la vente d’un 1/8e de vigne et en 1521 avec un débit de vin plus important
que d’habitude (grâce à l’aumône, pas forcément à la production des frères), Gräzer
a complété les revenus du couvent.
Comme cela a déjà été précisé, les dépenses de l’église n’ont pas été enregistrées
dans les comptes de Sopron. Les bougies, l’encens n’ont pas forcément fait l’objet
d’achats pour l’église, et les rénovations du bâtiment ont pu être liées à celles du
couvent. Quelle qu’en ait été la raison, une telle séparation des deux parties du complexe conventuel renforce l’image, révélée par d’autres documents comptables monastiques, selon laquelle, sur le plan financier, l’église et la communauté religieuse
étaient séparées. Quand nous trouvons dans certaines clauses des testaments les
expressions « zum Bau » ou « ad fabricam », il ne faut pas nécessairement penser
à des travaux de construction en cours. Il se peut aussi qu’on ait tout simplement fait
la distinction entre l’approvisionnement de la communauté religieuse et l’entretien
des bâtiments, ce que confirme le testament de la veuve de Johann Sleser de Kolozsvár (Klausenburg/Cluj-Napoca), en 1455, dans lequel elle lègue 25 florins pour le
bâtiment du couvent des Dominicains et 10 florins pour leur cuisine35. De même,
dans son testament, Ulrich Fleischacker, citoyen de Sopron, affecte en 1488 à chaque
église de la ville une somme précise36 ; et dans le testament d’Érasme Rösl, citoyen
de Selmecbánya (Schemnitz/Banská Štiavnica), en 1522, la même phrase sépare clairement les dons accordés au bâtiment et aux religieux : « Item in das Closter sancti
35 A kolozsmonostori konvent jegyzőkönyvei. 1289–1556, éd. Zs. Jakó (Magyar Orszagos Leveltar kiad
vanyai, II, Forraskiadvanyok, 17), Budapest 1990, n° 1153.
36 Sopron szabad királyi város története, éd. J. Házi, t. 2/1 : Végrendeletek és egyéb feljegyzések 1390-tol
1524-ig, Sopron 1930, n°176 (17 XI 1488).
94
Nicolai prediger ordens hie auff der Schebnicz schaff ich flor 25. halb czw dem paw
halb czw notturft der pruder »37.
Les livres de comptes ayant subsisté présentent, sans doute, une image très fragmentaire. Leur analyse comparée peut toutefois aider à comprendre la gestion des
couvents mendiants, le rôle des patrons, des procureurs et parfois même des frères
dans ce système à la fin du Moyen Âge. Malgré certains traits communs, il serait hardi
de penser qu’il y avait un modèle économique uniforme chez les ordres mendiants
au XVIe siècle. Il ne faut pas oublier que d’autres documents reflètent des pratiques
différentes, comme par exemple la présence d’un magister piscinarum dans le couvent dominicain de Beszterce (Bistritz, Bistriţa), qui implique la gestion directe des
propriétés conventuelles. Peut-être n’est-ce pas un hasard si – malgré la relative richesse de la documentation dans cette région – nous n’avons pas de registres comptables similaires en Transylvanie. L’existence des personnes interposées, une gestion
rationnelle et l’importance des aumônes dans l’économie mendiante – ce que les
comptes montrent aussi – donnent l’impression d’une vie religieuse et d’un réseau
social équilibrés à la veille de la Réforme.
37 ETE, t. 1, n° 18 (16 I 1520).
95
vol. 3, 2013, s. 77–96
Uniwersytet Kościoła Reformowanego
im. Gáspára Károliego, Budapeszt
Źródła rachunkowe dokumentujące zarządzanie i administrację
mendykanckimi domami zakonnymi na średniowiecznych Węgrzech
Streszczenie
Księgi rachunkowe stwarzają zazwyczaj najlepszą okazję do poznania sposobów zarządzania klasztorami oraz ich codziennego
życia. W przypadku średniowiecznych Węgier mamy jednak do czynienia z zaledwie kilkoma ocalałymi takimi księgami, a i one
przetrwały jedynie fragmentarycznie. Ich cechą wspólną jest fakt, że zostały sporządzone nie na wewnętrzny użytek zgromadzenia, lecz dla patrona, tj. miasta lub jego rady. Ich przeznaczenie miało wpływ na treść, ujawniając szczególne aspekty relacji
pomiędzy zgromadzeniem a społecznością, która posiadała prawa patronackie.
Oprócz ksiąg z klasztoru franciszkanów w Sopron, które są najlepszymi znanymi źródłami tego typu, posiadamy także fragmenty
takich ksiąg z kilku innych klasztorów – augustianów-eremitów w Bártfa (Bartfeld, Bardejov), dominikanów w Selmecbánya
(Schemnitz, Banská Štiavnica) oraz karmelitów w Eperjes (Prešov).
Obraz uzyskany na podstawie tych źródeł jest niekompletny. Pozwala jednak stwierdzić istnienie rozdziału między zarządzaniem
zgromadzeniem i kościołem, drugorzędne znaczenie własności ziemskich oraz innych dóbr w stosunku do różnorodnych form
jałmużny, a także zmieniającą się rolę procuratores oraz braci zakonnych pod koniec średniowiecza (koniec XV – początek XV w.).
Księgi z Sopron, najbardziej szczegółowe, wskazują na znaczną elastyczność w życiu gospodarczym wspólnoty zakonnej, jak
również na roztropną administrację. W Sopron zarówno wydatki, jak i przychody były związane z produkcją, zwłaszcza wina.
Pomimo pewnych cech wspólnych w badanym okresie nie istniał uniwersalny model ekonomiczny wśród zakonów mendykanckich. Prawdopodobnie inaczej zarządzano klasztorami położonymi w Kraju Zadunajskim i na północnych Węgrzech niż tymi
w Transylwanii, czego skutkiem jest brak ksiąg rachunkowych wśród zachowanych źródeł związanych z tymi ostatnimi.
Słowa kluczowe
zakony żebracze, mendykanci, gospodarka klasztorów mendykanckich, dochody klasztorów mendykanckich, wydatki klasztorów mendykanckich, źródła rachunkowe, księgi rachunkowe, Węgry średniowieczne, Sopron (franciszkanie), Eperjes (karmelici),
Bártfa (augustianie-eremici), Selmecbánya (dominikanie)
96
Károli Gáspár University of the Reformed Church, Budapest
vol. 3, 2013, p. 77–96
Accounting sources as documents of management and administration
of mendicant friaries in medieval Hungary
Summary
The account books in general offer the best possibility to analyze the management and the everyday life of the friaries. However,
there are but a few surviving in medieval Hungary and even these are fragmentary. Their common feature is that they were
not prepared for the internal use of the convents but for the patron, i.e. for the town and for its council. This fact influenced the
content, too, revealing a special aspect of the relation between the convent and the community that had the patronage rights.
Beside the account books of franciscains friary of Sopron which are the best known sources of this type, there are some fragments
of the Carmelite friary of Eperjes (Prešov), of the Austin Hermits of Bártfa (Bartfeld, Bardejov) and of the Dominican convent of
Selmecbánya (Schemnitz, Banská Štiavnica).
The picture gained from these fragmentary sources is very incomplete. Nevertheless, a certain number of characteristics could
be detected through their analysis: the separation of the management of the community from that of the church, the secondary importance of the landed estates and of other properties compared to different forms of alms, as well as the changing role
of the procuratores and of the friars by the end of the Middle Ages (late 15th – early 16th century). The account books of Sopron
– being the most detailed documents – reflect a considerable flexibility in the economic life of the convent, as well as the
prudent administration. In Sopron both the main expenses and incomes were connected to the production, especially to the
wine production.
Despite some common features there was no uniform economic model at the mendicant orders in this period. Presumably,
there was a certain difference between the management of the Transdanubian and north-Hungarian convents and the Transsylvanian friaries, respectively, which is reflected in the absence of account books among the sources connected to latter group
of mendicant institutions.
Keywords
mendicant orders, friars, economy of mendicant convents, income of mendicant convents, expenses of mendicant convents,
accounting sources, account books, medieval Hungary, Franciscans of Sopron, Carmelites of Eperjes, Austin Hermits of Bártfa,
Dominicans of Selmecbánya
Carmen Florea
Universitatea Babeș-Bolyai, Cluj-Napoca
vol. 3, 2013, p. 97–110
Beyond the late medieval economy of salvation: the material
running of the Transylvanian mendicant convents
An agreement has been concluded in 1474 between the representatives of the Order
of the Friars Preachers in Hungary and the city council of the free royal town of Sibiu
(Hermannstadt, Nagyszeben)1. The agreement was reached after several decades of
tension and conflicts that occurred between the friars and the parish curia in regard
with the replacement of the Dominican friary inside the town’s walls. As the convent has been reconstructed starting with mid-13th century it laid outside the urban
fortifications2. This location endangered not only the friars and their establishment,
but also the proper defense of the town, as it was feared that with the increased Ottoman danger in the course of the 15th century, the conventual buildings could be used
by the Turks when attacking the town3. Attempts to solve this situation are recorded
by the surviving sources since the 1450’ and they reveal with great accuracy that the
friars’ greatest supporters in their endeavor to relocate the convent were the representatives of the urban magistracy and the papacy. On the other hand, the parish
curia repeatedly opposed to this plan in the timeframe between the 1445 and 1474
when finally it has been decided that the Dominican friars are allowed to build a new
convent inside the walls of the Transylvanian town of Sibiu.
The troubled history of the convent of the Holy Cross briefly outlined above represents
a good point of departure in the investigation of the material running of the mendicant friaries in late medieval Transylvania. A recent issue included on the research
agenda, the investigation of the economy of the mendicant orders has benefited in
the last decade, particularly in the historiographies of the Western countries, from
increased attention leading to interesting results in regard with the reconciliation of
1 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 7: 1474–1486. Nummer 3980–4687, ed.
G. Gündisch, Hermannstadt, 1991, no. 4022.
2 M. S. Salontai, Mănăstiri dominicane din Transilvania, Cluj-Napoca, 2002, pp. 209–211. The convent of
the Holy Cross was severely destroyed in the course of the Tatar invasion of 1241, it’s rebuilding being
finalized by the 9. decade of the 13th century.
3 On 26 V 1444 an indulgence has been issued by the papacy on behalf of several Dominican and Franciscan friaries from Transylvania, among them the Holy Cross convent from Sibiu, because of the destructions provoked to these convents by the Turkish attacks. A year later, the urban government of Sibiu appealed to the Holy See requesting approval for the relocation of the Dominican friary inside the town’s walls
and insisting on the benefits of such replacement for the defense of the town. See Urkundenbuch, vol. 5:
1438–1457. Nr 2300–3098, ed. G. Gündisch, Hermannstadt, 1975, nos. 2495 and 2523.
98
Carmen Florea
the ideal of voluntary poverty with the friars’ engagement in economic activities4.
In the last few years, the Central-European discussion of the economic life that developed inside the walls of the mendicant convents and its relationship and interplay
with the outside economy has also started to take place5. Albeit being very much
in its infancy, nuanced and interesting observations have already been formulated
concerning the main features of the mendicants’ economic activities in the medieval
kingdom of Hungary6.
The analysis that follows intends thus to capitalize on these observations and bring
further explanation on this topic by paying close attention to the way the economic
life of the mendicant friaries in late medieval Transylvania has been reflected by the
survived textual sources. Because of the spread of the Reformation the Transylvanian mendicant convents, their belongings, including their archives, were severely
destroyed and as a result those interested not only in their economic life, but more
generally in their history must identify other sources of information7. Therefore, it will
be with the help of the sources produced mostly outside the mendicant realm, that
the proposed investigation could be carried on. Charters issued by urban authorities,
by papal and episcopal authorities, by lay people or ecclesiastics deciding to endow
Dominican or Franciscan convents will be scrutinized in order to decipher what was
like the economic life of the mendicant friaries in late medieval Transylvania.
4 Particularly relevant in this regard are the following collections of studies and monographs: N. Bériou, J.
Chiffoleau (eds.), Économie et religion. L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècles) (Collection d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon, 2009; L’economia dei conventi dei Frati Minori e Predicatori fina alla
metà del Trecento. Atti del XXXI Convegno internazionale, Assisi 9–11 ott. 2003 (Atti dei Convegni della Società
internazionale di studi francescani e del Centro interuniversitario di studi francescani, Nuova serie, 14),
Spoleto, 2004; M. Lambert, Franciscan poverty. The doctrine of the absolute poverty of Christ and the Apostles
in the Franciscan Order, 1210–1323, St. Bonaventure NY, 19982; L. K. Little, Religious poverty and the profit
economy in medieval Europe, London, 1978; M. Martin, Les ordres mendiants en Bretagne (v. 1230–v. 1530).
Pauvreté volontaire et prédication à la fin du Moyen Âge (Institut armoricain de recherches historiques de
Rennes, 19), Rennes, 1975.
5 As shown by the collection of essays W. Długokęcki, T. Gałuszka, R. Kubicki, A. Zajchowska (eds.), Inter
oeconomiam coelestiam et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne (Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 9), Kraków, 2010.
6 M.-M. de Cevins, Les frères mendiants et l’économie en Hongrie médiévale : état de la recherche, “Études
franciscaines”, n.s., 3, 2010, 2, pp. 4–45 and Eadem, Les travaux sur les ordres mendiants en Transylvanie
médiévale au regard des tendances actuelles de la recherche européenne, “Studia Universitatis Babeş-Bolyai.
Historia”, 56, 2011, pp. 1–27; G. Kiss, A szerzetesi intézmények gazdálkodása, [in:] T. Fedeles, G. Sarbak, J. Sümegi
(eds.), A pécsi egyházmegye története, t. 1: A középkor évszázadai (1009–1543), Pécs, 2009, pp. 465–484; B.
Romhányi, Domonkos kolostorok birtokai a későközépkorban, “Századok”, 144, 2010, 2, pp. 395–410; Eadem,
Kolostori gazdálkodás a középkori Magyarországon, [in:] A. Kubinyi, J. Laszlovszky, P. Szabó (eds.), Gazdaság
és gazdálkodás a középkori Magyarországon : gazdaságtörténet, anyagi kultúra, régészet, Budapest, 2008,
pp. 401–412.
7 For example, in her work on the Transylvanian Dominican friaries and nunneries, M. S. Salontai,
Mănăstiri dominicane, pp. 58–60, observed that eight out of the fourteen Dominican houses that existed
in medieval Transylvania did not survive up to our days. Archeological investigations were undertaken
only at the Dominican convents from Vinţu de Jos and Odorheiul-Secuiesc. At the same time, it has been
observed that only Dominican friary from Alba-Iulia and the Dominican nunneries from Braşov and Sibiu
allow for an in depth examination as they are the only ones preserved.
The material running of the Transylvanian mendicant convents
99
At the beginning of this analysis I was referring to the situation of the Dominicans
in the town of Sibiu. It is now the time to return to their case, as details concerning this particular friary could help framing a more general discussion on the topic
under investigation. Albeit briefly mentioned, the main actors that agreed upon the
relocation of the Friars Preachers’ convent inside the town’s walls were the Order’s
representatives, including the prior of the province of Hungary and those of the urban magistrate8. It has also been pointed out that prior to this agreement, the parish priest repeatedly opposed to the project of rebuilding the Dominican friary. Yet,
it seems that by the 1480’ the parish curia came to terms on a matter it previously
strongly opposed. How could this situation be explained?
There is a long history of the conflicts between the mendicants and the parish clergy particularly in regard with the administration of burials and of the sacrament of
confession9. Such conflicts are recorded as early as the 14th century in the case of the
Dominicans from Bistriţa (Bistriz, Beszterce) and then in the course of the 15th century
when the Friars Preachers from Cluj (Klausenburg, Kolozsvár) repeatedly entered into
fierce conflicts with the parish priests10. Whilst such disputes brought to the fore the
competition which existed between the friars and the parish in regard with atten
dance at the Sunday Mass and the administration of the sacrament of confession and
the burials, it has also been observed that another hotly disputed issue concerned
the “canonica portione”11.
It could therefore be argued that the friars and the parish clergy competed in both
domains: the cure of the soul and the incomes to be procured as a result. When the
parish curia of Sibiu opposed to the replacement of the Dominican friary it devised
in fact an interesting strategy to avoid an increased influence of the friars in the religious life of the town. There is however another highly important point which should
be discussed. As convincingly demonstrated by previous research, the parochial
8 Among the friars enumerated by the charter one could mention “Johannes Episcopi prior provincial”,
Marcus “predicator generalis” and prior of the friary in Székesfehérvár, and Augustinus prior of the friary in
Zagreb. See Urkundenbuch, vol. 7, no. 4022.
9 C. H. Lawrence, Medieval monasticism. Forms of religious life in Western Europe in the middle ages, New
York, 1984, p. 261–264.
10 In 1341 it was by papal mediation that the conflicts between the friars and the parish were solved
in Bistriţa, a similar intervention being necessary in the case of the conflicts occurring in Cluj in the 1460’,
when members of the Dominican confraternity vigorously protested against the decisions made by the
parish priest to oppose to burials in the Dominican cemetery, Urkundenbuch, vol. 1: 1191 bis 1342. Nummer
1 bis 582, ed. F. Zimmermann, Hermannstadt, 1892, no. 568 and vol. 6: 1458–1473, ed. G. Gündisch, Hermannstadt, 1981, no. 3461.
11 M.-M. de Cevins, A plébániai papság és a koldulórendi barátok kapcsolatai a magyar városokban a későközépkorban: Sopron példája, “Soproni Szemle”, 3, 1998, pp. 196–208 has brought attention to the conflicts
between the parish and the friars by discussing them from the point of view of the ecclesiastical integration of the religious life of the laity. M. Makó Lupescu, Egy konfliktus margójára: a világi papság és a domonkosok kapcsolatai a középkori Kolozsváron/Pe marginea unui conflict: relaţiile dintre clerul secular şi dominicani
în Clujul medieval, [in:] I. Costea, C. Florea, J. Pál, E. Rüsz-Fogarasi (eds.), Oraşe şi orăşeni. Városok és városlakók,
Cluj-Napoca, 2006, pp. 404–417, undertook a similar analysis of the conflicts occurred at Cluj.
100
Carmen Florea
network of the Transylvanian towns was a feeble one, as in the greatest majority of
the region’s urban centers functioned a single parish church throughout most of the
Middle Ages. Furthermore, it has been suggested that this particular ecclesiastical organization has prompted the establishment of several mendicant convents (Dominican and Franciscan alike) within each of the largest Transylvanian urban centers, such
as those of Sibiu, Bistriţa, Cluj and Braşov (Kronstadt, Brassó) where were attested at
least two houses of the mendicants12.
And thus the stage was set for competition as detailed research devoted to the donations and testaments directed at the mendicant friaries, as well as that scrutinizing
the impact of the Dominicans and Franciscans on the religious life developed within
parochial boundaries has also shown13. To this picture, the disputes concerning the
revenues to be obtained from the administration of burials by the mendicants and
the parish clergy should also be added. One is thus allowed to observe that the late
medieval economy of salvation in Transylvanian towns was shaped not only by the
system of pious donations and performance of commemorative prayers in return,
but also by a direct interest of both the friars and the parish clergy in the profit that
could be obtained from the performance of their duties.
It is precisely in this regard that the often quoted charter issued in 1474 is of outmost
interest. The Dominicans were allowed to build a new convent inside the walls of
Sibiu under certain conditions. Significantly enough, after mentioning that permission for the relocation of the Friars Preachers’ convent is granted, the charter specifies
that, according to a well-established tradition, any donation made by the citizens
through testamentary clauses will have to be supervised by the city council14. The
magistrate’s control of the revenues to be received by the Dominicans was not something new within the religious landscape of the town of Sibiu. It was already at the
beginning of the 14th century that the city council supported the parish in its efforts
to be the sole administrators of the goods obtained by the church of the Virgin Mary
by means of donations15.
12 M.-M. De Cevins, L’Église dans les villes hongroises à la fin du Moyen Âge, vers 1320 – vers 1490 (Publications de l’Institut hongrois de Paris. Dissertationes, 1), Budapest, 2003, pp. 50–52.
13 M. Makó Lupescu, “Item lego...”. Gifts for the soul in late medieval Transylvania, “Annual of Medieval Stud�
ies at CEU” 7, 2001, pp. 161–185 analyzed at length fifty testaments produced in Transylvania that concerned donations made to the mendicant establishments. She observed that by the late Middle Ages an
increased number of testators chose to be buried with the mendicants and to request from the friars to
pray for their and their relatives’ salvation. M. Crăciun, Mendicant piety and the Saxon community of Transylvania, c. 1450–c.1550, [in:] M. Crăciun, E. Fulton (eds.), Communities of devotion. Religious orders and society
in East Central Europe, 1450–1800, Farnham, 2011, pp. 29–69 has argued that Marian and Christocentric
beliefs strongly supported by the Dominicans and the Franciscans such as the Immaculate Conception,
“Vir Dolorum”, or Mary as Queen of Heaven found visual expression in a good number of panel paintings
survived from Transylvanian parish churches.
14 Urkundenbuch, vol. 7, no. 4022.
15 According to the charter issued on 5 July 1321, the representative of the urban magistrate together
with the priest of Sibiu argued that according to the royal privileges granted to their community, the parish church is the only administrator of the tithe and donations received from the citizens, ibidem, vol. 2:
1342 bis 1390. Nummer 583 bis 1259, ed. F. Zimmermann, Hermannstadt, 1897, no 380.
101
This trend grew in the course of the 15th century as accurately demonstrated by the
involvement of representatives of the urban government in the management of donations made to the parish church by King Sigismund of Luxemburg in 1424 and King
Mathias Corvinus in 147416. Further evidence in this regard is provided by those pious
testamentary clauses directed towards the parish church but which administration is
undertaken by the city council17. This situation was not something peculiar to Sibiu,
as has already been observed, in the free royal towns of the kingdom of Hungary,
the 15th century marked the time when the magistracy got actively involved in the
supervision and administration of the parochial goods18.
It should further be emphasized that such tendency can be identified in the case of
the mendicant friaries, as well. Whilst the involvement of the urban government in
the economic life of the parish churches is easily comprehensible given the strong
collaboration which existed between the city council and the local curia, a collaboration cemented by the election of the parish priest by the town’s representatives,
the supervision of the economic life of the friaries deserves to be dealt with in some
detail. Evidence survived from late medieval Transylvanian towns suggests that the
city councils became increasingly interested in the functioning not only of the parish
churches, but also of other ecclesiastical institutions.
For example, the tax registers survived from Braşov refer to payments made on
a regular basis to the clerical personnel serving in the various churches of the town19.
Moreover, a charter issued by the city council of Bistriţa in 1454 at the request of
the local Dominican friars, among whom was present the vicar of the Transylvanian
Friars Preachers and prior of the town’s friary, carefully details all the valuables that
belonged to this convent. The charter provides plenty of information about the immovable properties, goods and other incomes that were donated to the Holy Cross
friary. The most numerous immovable properties are represented by vineyards and
meadows, the location of all of these being specified with accuracy. Furthermore,
one is able to find out about the revenues obtained by the friars in cash, as a result of
previous agreements concluded with citizens of the town20.
The case of Bistriţa is similar in many ways to that of Sibiu. Based on the analysis
developed thus far it can be observed that the economic activities the friars were
16 Ibidem, vol. 4, 1416–1437. Nummer 1786–2299, ed. G. Gündisch, Hermannstadt, 1937, no. 1956 ; vol. 7,
no. 4005.
17 G. Gündisch, Hermmanstädter Messestiftungen im 15. Jahrhundert, “Siebenbürgische Vierteljahrschrift”,
64, 1941, pp. 28–37.
18 M.-M. de Cevins, L’Église, pp. 126–127 has shown that whilst in the course of the fourteenth century the
administration of the goods by the parish was overseen by the municipal authority, particularly in what
concerns important economic matters (such as the selling of plots or houses in towns), by the end of the
fifteenth century the urban leadership controlled entirely the management of the parochial patrimony,
the so-called “vitrici” being the ones delegated by the city council to deal with this issue.
19 Rechnungen aus dem Archiv der Stadt Kronstadt, vol. 1: Rechnungen aus 1503–1526 (Quellen zur Geschichte Kronstadts in Siebenbürgen, 1), Kronstadt, 1886, pp. 213, 229, 535.
102
Carmen Florea
engaged in within the town’s walls were increasingly monitored and perhaps even
controlled by the urban magistrate21. It is important to emphasize that our sources
testify about the emergence of such control in the last decades of the 15th century
and the very beginning of the following one. To this chronology, I would like to add
another observation which I think could be worth of attention. In the case of Sibiu,
the magistrate’s supervision of the goods donated to the Dominicans by the citizens
is revealed by the charter issued in 1474, precisely at the time control of the parochial
goods was also taken in firm hand by the urban government22.
A similar development is to be found in Bistriţa. There, the magistrate regulated in
1504 the functioning of the parish church, not only in regard with the divine services
the clergy would have to perform, but also in what concerns the pious donations.
The document imposed on the citizens that when making their testaments, they will
have to endow first the parish church of St. Nicholas and only afterwards should direct their generosity to other churches of the town23. This article seems to have been
adhered to as demonstrated by several testaments issued after 150424. Interestingly
enough, a document issued in 1511 and confirmed in 1516 in the Episcopal town
of Alba-Iulia (Gyulafehérvár, Weissenburg) in the presence of Anthony prior of the
Dominicans in Bistriţa and of the vicar of the Transylvanian Bishop, enumerated the
privileges the friars enjoyed, including their right to receive donations and to administer the burials according to the papal decisions regulating this issue25.
This might suggest that the Friars Preachers wished to reconfirm their position within
the late medieval economy of salvation which principles were regulated by the city
council in 1504. At least, such a development is revealed by the prompt reaction of
the friars regarding the status of donations that were to be made in the town, as well
as the last wills, such as those issued in 1513 and 1524 which request the magistrate’s
21 One of the most relevant examples in this regard with that of Cluj where the Observant Franciscans
were assisted in their accounting by two individuals delegated to this purpose by the city council (Oklevéltár Kolozsvár története első kötetéhez, ed. E. Jakab, Buda, 1870, no. 173 and for a discussion of similar
examples in the kingdom of Hungary, see M.-M. de Cevins, L’ Église, pp. 131–132).
22 One can identify several phases according to which this control emerged, the agreements reached
in 1432 and 1457 between the city council and the local curia in regard with the divine services to be
performed in the parish church of the Virgin Mary represented one such, whereas another one can be considered that connected with the management by the urban leadership of the royal donations from 1424
and 1474 made to the parish church. See Urkundenbuch, vol. 4, no. 2147; vol. 5, nos. 3062, 3063, 3066, 3069,
and G. Gündisch, Hermmanstädter Messestiftungen, pp. 28–30 for the discussion of the way the privileges
enjoyed by the town of Sibiu led to the control of the parish goods by the city council.
23 F. Teutsch, Geschichte der evangelische Kirche in Siebenbürgen, vol. 1: (1150–1699), Hermannstadt, 1921,
pp. 149–150.
24 Such as the testament of Ursula, sister of Fabian Eiben who issued her last will in 1505 or that of Caspar Mensator who drafted his testament in 1510 (F. Müller, Deutsche Sprachdenkmäler aus Siebenbürgen.
Aus schriftlichen Quellen des 12.–16. Jahrhunderts, Hermannstadt, 1864, no. 78 and National Archives of
Romania, Cluj branch, Collection of medieval town of Bistriţa, Fund 44, no. 563).
25 Fund 44, Collection of medieval town of Bistriţa, National Archives of Romania, Cluj branch, no. 536.
103
consent for bequests made to the Dominican and Franciscan convent respectively26.
Based on the examples discussed previously, it can therefore be observed that at the
end of the Middle Ages, the magistrate of the Transylvanian towns got involved not
only in the administration of the parochial goods, but also of those that the friaries
received as a result of the citizens’ benevolence.
At this point, a step further should be taken in what concerns the way the city council
was involved in the procurement of revenues by the friaries. In the year 1455, while
in Braşov, John of Hunedoara (“Hunyadi”) decided that a certain amount from the socalled “Martinszins” should be given to Sts. Peter and Paul Dominican friary. It is important to stress the importance of this donation, particularly because it represents
in fact an obligation the ruler imposed on the town that part of the civic funds being
donated to the Friars Preachers on a yearly basis27. The “Martinszins” represented the
tax to be paid by the Transylvanian free royal towns to the royal house each year on
the feast of St. Martin, the 11th of November. Furthermore, the charter was issued on
the 8th of November, thus few days before the payment of the royal tax was due. It
should be remembered that in the 1450’ and 1460’ the Observant movement took
firm roots within the Dominican convent of Braşov. On his part, John of Hunedoara
was a great supporter of the Observant ideas, a support which is also disclosed by the
charter of 1455 that specifies that the donation should be used for the reformation of
Sts. Peter and Paul convent28.
Rulers’ support of the mendicant convents in Transylvania was not something restricted to the Dominicans of Braşov. Similar undertakings are recorded by the survived
sources in regard with the Dominicans and Franciscans of Cluj and the Dominicans
of Sighişoara. Of significance for this analysis is that these endowments concern salt
to be given to the friars, certain amounts of money from the incomes of Transylvanian salt mines being donated yearly to them or even landed properties. Furthermore, each of these donations was made to an observant friary, either Dominican or
Franciscan29. To be sure however, none of them consisted of gift in cash as it was the
case of Braşov. This might derive from the economic profile of the town, the largest
26 In 1513 the testament of Johannes Heen a citizen of Bistriţa who decided to be buried in the Holy
Cross friary has been confirmed by the city council, whereas in 1524, at the request of the Franciscan prior,
the same executive organ confirmed the donation made by Ursula to the Friars Minor (ibidem, nos. 478
and 702).
28 In 1444 Pope Eugene IV issued the bull Prospicientes ex apice according to which the reformation of
the Dominican houses from Hungary, particularly those from Transylvania considered to have been in
poor condition was initiated. The work was entrusted to Jacob Riecher whose activity led to the implementation of the Observant ideas in the friaries of Sibiu, Cluj, Braşov and Bistriţa. See A. Harsányi, A Domonkosrend Magyarországon a reformáció előtt, Debrecen, 1938, pp. 35–39; M. S. Salontai, Mănăstiri dominicane,
pp. 125–127 and Urkundenbuch, vol. 5, no. 2992.
29 In 1455, while in Cluj John of Hunedoara decided that each year on the feast of St. George salt worth
50 golden florins being donated to the Dominicans of the town, in 1490 and 1494 the royalty decided
that parts from the incomes of the salt mine in Turda should be given to the Observant Franciscans in Cluj,
Oklevéltár, nos. 114, 180, 188 and Urkundenbuch, vol. 5, no. 2955.
104
Carmen Florea
and most important commercial center in southern Transylvania and indeed in the
entire kingdom30. A further explanation can be connected with John of Hunedoara’s
presence in Braşov at the time the payment of the royal tax was on the magistrate’s
agenda, a time that also coincided with the implementation of the Observant ideals
in the Dominican convent of the town.
There is also something more beyond this simultaneity and alleged coincidence. The
restoration of religious life in the friaries also required a re-enforcement of the ideal
of poverty, an attempt which could have led to the design of an ingenious strategy
of ensuring a stable income for the friars. This was represented at Braşov by those
ten silver marks John of Hunedoara decided that should be received by the Dominicans from the urban government. That such a strategy was indeed in place is further
evidenced by the charter issued in 1461 according to which at the request of the
provincial of the Dominicans in the kingdom and of the vicar of the Transylvanian
Friars Preachers, who also filled the office of the prior of the convent in Braşov, king
Mathias reconfirmed the endowment made by his father in 145531. The involvement
of the highest officials of the Dominicans in the kingdom in managing this donation
needs no further explanation. However, it should be highlighted that the contribution made from the royal tax to the benefit of the friary from Braşov was an initiative
the rulers’ endorsed as discussed above and was part of more general support they
provided to the Observant Dominicans32.
It is again with the help of the information provided by survived tax registers that
one can follow the way the Dominican friars of Sts. Peter and Paul were sustained by
means of urban revenues. Thus, the amount to be paid to the Dominicans from the
royal tax collected in Braşov is a frequent occurrence in the registers compiled at the
beginning of the 16th century33. Furthermore, one is able to find out from this particular type of sources that, apart from this income, the Dominicans were also benefiting
from civic funds when restoration of their buildings was needed. Given the location
of the mendicant convents generally placed at the margins of the urban territory and
nearby the town’s walls, based on available evidence it can be observed that there
was a strong collaboration between the friars and the city councils regarding the
renovation and maintenance of urban fortifications34.
30 M. Philippi, Cives civitatis Brassoviensis. Untersuchungen über die soziale Struktur des Bürgertums von Braşov im 14. und 15. Jahrhundert, “Revue Roumaine d’Histoire”, 15, 1976, pp. 11–28 and K. G. Gündisch, Das
Patriziat Siebenbürgischer Städte im Mittelalter (Studia Transylvanica, 18), Köln-Wien, 1993, pp. 182–187 and
252–259.
31 Again, it is surely not accidental that the Friars Preachers’ appeal to King Mathias in order to endorse
the donation made by his father was dated 25th November, thus several days after the payment of the
royal tax was made in Braşov (Urkundenbuch, vol. 6, no. 3268).
32 According to a charter issued on 10th December, Johannes Lemmel “comes” of Sibiu together with
the judge of Braşov were responsible for handing on to the Dominicans the endowment made by John of
Hunedoara. See F Urkundenbuch, vol. 5, no. 2996.
33 Rechnungen, pp. 170, 234, 535, 580.
34 I. Băldescu, Transilvania medievală. Topografie şi norme juridice ale cetăţilor Sibiu, Bistriţa, Braşov, Cluj,
Bucureşti, 2012, pp. 265–266.
105
Previous and detailed research undertaken in regard with the economic life of the
Dominicans in Hungary has reached significant observations that highlight the extent to which the friars managed the landed properties acquired, as well as their increased interest in monetary economy35. That there was indeed a trend towards sustenance of the friaries by financial means is also demonstrated by the donations and
testamentary clauses. Their close scrutiny has revealed that by the very end of the
Middle Ages, when the friars were requested to perform commemoratives Masses,
the gifts received tended to be mostly money directed towards the accomplishment
of particular type of prayers36.
This specialization of the friars in the late medieval economy of salvation has been
matched by a similar one in urban economy. The evidence suggests that within the
friary’s walls skills in different crafts were acquired. A highly relevant example in this
regard is provided by an inventory of the Dominican friary from Cluj compiled at the
beginning of the 16th century and published in the course of the 19th century37. There
are many similarities between this document and the one produced for the Dominicans of Sighişoara, as both of them detail the donations received by the friars and the
responsibilities they have to fulfill as a result of these endowments38. Whilst attention
has already been drawn to the potential of such documents for the investigation of
the economic life of the friaries39, I would like to focus my attention on a particular
chapter of Cluj inventory that offers information uncovered by the Sighişoara one.
The fourth section of the document produced within the Dominican milieu of Cluj
gives information about “instrumentis utensilibusque pertinentibus ad usum et
ad labores fratrum”. Given the numerous works that needed to be undertaken for
building and renovating the friary, all necessary paraphernalia that allowed completing such enterprises were enumerated by this inventory. One is thus informed that
equipment necessary for masonry, wood carving, making windows, cooking and for
35 B. Romhányi, Domonkos kolostorok, pp. 398–401 has discussed several examples, such as those of the
friars from Cluj and Sighişoara who at the turn of the 15th to 16th century were more interested, even only
interested in some cases to receive as donations only those landed properties that could be easily sold.
36 M. Makó Lupescu, “Item lego”, pp. 180–185.
37 J. Eszterházy, A kolozsvári Boldog-Azonyról czímzett domonkosok, jelenleg ferencziek egyházának történeti és építészeti leírása, “Magyar Sion”, 4, 1866, pp. 561–585. The inventory is structured in five main parts
(“In quorum primo hereditates possessionessque annotabuntur; In secundo Misse perpetuo durature
exprimentur; In tercio clenodia et paramenta sacristie signabuntur; Demum in quarto numerum librorum
ordinabimus; Et in quinto aliarum rerum preter predicta annotabimus pluralitatem”). It is the part devoted
to the properties that belonged to the Dominicans of Cluj that is the most elaborated one, as details are
given not only in regard with who donated a certain property, but also concerning the location of that
property, what was on that property or what the friars built there (such as mills, bridge, or fisheries), or how
they administered together with the Dominicans of Bistriţa the fishpond in “Kewthelen”.
38 K. Fabritius, Zwei Funde in der ehemaligen Dominikanerkirche zu Schässburg, “Archiv des Vereins für
Siebenbürgische Landeskunde”, 5, 1861, 1, pp. 1–40.
39 B. Romhányi, Egy régi-új forrás az erdélyi domonkosok történetéhez, “Communicationes Archaeologicae
Hungariae”, 2004, pp. 236–247.
106
Carmen Florea
handling the wine was at the friars’ disposal40. It can be observed that the Dominicans of Cluj were enabled to keep up the functioning of their friary in what concerns
both its daily needs and regular maintenance. Furthermore, as has already been observed, the friars did not confine themselves to the preservation of their convent,
but also engaged in the restoration of the fortified walls from the eastern part of the
town, next to their buildings41. This was the result of the allowance granted by the
city council and such examples of collaboration between the urban leadership and
the Dominican friaries in the preservation or even contribution to the building work
carried in towns can be found at Braşov, as well42.
Another interesting aspect which deserves to be dealt with to some extent is represented by the modalities within which Dominican friaries played an active role in the
urban economy. Previous research has emphasized the importance “conversi” had
within this context. Their number which at Braşov and Sibiu reached the half of the
total number of those residing in the Dominican friaries, their names mentioning the
arts they were skilled in, as well as the existence of a “magister conversorum” attested
in 1529 in the convent of Sighişoara, undoubtedly prove the organization and the
use of the lay brothers affiliated with the friaries in the economic enterprises43. It has
further been suggested that the functioning of several workshops within the friary
of Cluj where were active tailors, shoemakers and masons, as well as the confraternities of the journeymen of shoemakers and furriers founded with the Dominicans of
Braşov demonstrate the Friars Preachers’ attempts to integrate their convents into
the economy of exchange and craftsmanship that dominated urban economic life44.
It is precisely within this framework that the example of the confraternities of the journeymen of the shoemakers and furriers established in the Dominican friary of Braşov
in 1463 and 1468 respectively is worth discussing. I have tried to argue elsewhere
that the foundation of these devotional associations offered an alternative route to
the social integration of the journeymen45. They represented an unprivileged group,
40 J. Eszterházi, A kolozsvári, p. 584.
41 I. Băldescu, Transilvania medievală, pp. 309–311.
42 According to the tax registers, it seems that this collaboration consisted particularly in materials the
friars supplied for the construction or restoration of buildings and the urban fortification as revealed by
entries made in the year 1521 : “pro vecturis laterum 1450 a fratribus ordinis praedicatorum circa sanctum
Johannem vectis” ; “fratribus ordinis praedicatorum pro praefatis 7200 lateribus” ; “fratribus ordinis praedicatorum pro duodecim millibus et 500 lateribus” (Rechnungen, pp. 313–315).
43 M.-M. de Cevins, L’Église, p. 55; M. S. Salontai, Mănăstiri dominicane, pp. 154–155, when discussing the
importance of the conversi for the economic activities undertaken by the Dominican friaries she drew attention to the way their names is spelled : “Fr. Johannes Sartor, Fr. Petrus portarius et Suttor, Fr Urbanus
Lapicida”. Furthermore, B. Romhányi, Egy régi-új forrás, particularly pp. 240–241, argued that the lay brothers
associated to the Friars Preachers were those involved in craftsmanship and their work was first and foremost connected to the friaries’ needs.
44 M. S. Salontai, Mănăstiri dominicane, pp. 134–136 and p. 153.
45 C. Florea, The Third Path: Charity and Devotion in Late Medieval Transylvanian Towns, [in:] M. Crăciun,
E. Fulton (eds.), Communities of Devotion, pp. 106–112.
107
as their chances of employment depended entirely on the market’s fluctuations. As
the survived guild regulations from Braşov accurately prove, professional and religious network built inside a specific guild provided wellbeing and welfare only to
the masters and their apprentices46. This meant an exclusion of the journeymen who
on their turn could identify in the Dominican friary of Braşov an environment which
would enable them to preserve their honorability and thus ease their integration in
town.
As it has previously been discussed, the Friars Preachers became popular in Braşov
in mid-15th century, after the reformation of their convent as further proven by the
donations received and a papal indulgence granted to them47. Furthermore, this was
the time that cooperation with the urban leadership has been forged and indeed
the establishment of the devotional associations of the journeymen additionally
demonstrates this. For example, the statute of the confraternity of the journeymen
of the shoemakers mentions that the association has been founded only after approval from the parish priest and the magistracy has been obtained48. The survived
regulations disclose increased attention devoted to the religious and social conduct
which has most likely been influenced by the Observant Dominicans of the town, as
for example it was strictly enforced that the journeymen should wear only one type
of cloth. Thus, it is not much of surprise that, as mentioned above, the tax registers
reflect well the economic activities undertaken by the Dominican friary of Braşov.
Instrumental in this regard must have been the friars’ openness towards the integration of less privileged groups, more particularly professional groups, and their good
collaboration with the urban leadership.
But what conclusions could be formulated as a result of the analysis undertaken thus
far? On the one hand, the close scrutiny and nuanced understanding of the religious
dynamic of the Transylvanian towns have accurately proven the key role played by
the city councils in this regard. The urban leadership became in the course of the 15th
century the main actor in the administration and supervision of the parish patrimony.
Interestingly enough, a similar trend can be deciphered in regard with the mendicant, particularly Dominican friaries. However, an important nuance should be added
here. The town’s representatives got involved in the economic life of the mendicants
when donations were made by the citizens or when the status of estates from the
urban territory tended to be changed as result of their endowment to the friaries or
of their trading by the friars.
46 See for example the regulations drawn for the guilds of the furriers and the goldsmiths respectively
Quellen zur Geschichte der Stadt Kronstadt, eds. G. Nussbächer, E. Marin, vol. 9, Kronstadt, 1999, nos. 2 and
40.
47 In 1463, Peter “Graef”, who has been mentioned several times between 1436 and 1463 as member
of the city council and judge of the town donated ten silver marks to the Friars Preachers, whereas a year
later venerabiles et providi viri Simon Clomp and Christian Rod have also endowed the friary of Sts. Peter
and Paul. See Urkundenbuch, vol. 6, nos. 3325 and 3344.
48 Quellen, no. 12.
108
Carmen Florea
When going a step further from this complex picture that is drawn by the intricacies
of the web relationships developed among the urban government, the parish curia
and the friaries, it can be argued that the friars were not only regarded as valuable
intercessors of one’s attempt to salvation. Similar importance seems to have been
attached to the friaries’ expertise in crafts, an expertise that was employed and paid
for by the magistrate when the need arouse. Therefore, it can be observed that the
material running of the Dominican friaries was at the intersection of the medieval
economy of salvation and urban economic life.
To be sure, these conclusions speak almost exclusively about the potential the survived Transylvanian source material could have in furthering the research on mendicant economic activity. As detailed and often mentioned throughout this analysis,
the majority of the sources used deal with the houses of the Friars Preachers and to
a much lesser extent to those belonging to the Friars Minor. This derives from the
survival rate of our sources confirming thus what existing scholarship has already
drew attention to, namely the existence of a higher number of charters pertaining to
the Dominicans as compared with the other mendicant orders. At the same time, one
is prompted to argue that precisely because of this state of the Transylvanian textual
sources, not only more, but also nuanced observations could be proposed concerning the functioning of the Dominican friaries in towns.
The tax registers, the charters issued by the city councils, the donations and the last
wills, the guild regulations were sources that furthered our understanding of urban
religious life. They were not sources produced by the friars. They were produced for
the friars or helped illuminating the history of the friaries. When enquired about the
extent to which the friars got engaged in economic activities, the answers these
sources offer are limited to the urban territory, to the citizens inhabiting it and to
some extent to the way the friars reacted to the initiatives undertaken by the urban leadership in the economic domain. It is thus that this study could have only
attempted at outlining main directions that could lead to an in depth examination of
the mendicant economy.
Carmen Florea
109
vol. 3, 2013, s. 97–110
Uniwersytet Babeş-Bolayi, Cluż-Napoka
Późnośredniowieczna ekonomia zbawienia: zarząd gospodarką
w siedmiogrodzkich klasztorach mendykanckich
Streszczenie
Praca ma na celu pokazanie, w jaki sposób zarząd gospodarką w późnośredniowiecznych klasztorach mendykanckich położonych
w Siedmiogrodzie został sprzężony z gospodarką miejską. W końcu średniowiecza mendykanci zaczęli odgrywać coraz większą
rolę w ekonomii zbawienia. Taka sytuacja często prowadziła do konfliktów między klasztorami a kościołami parafialnymi. Główne siedmiogrodzkie ośrodki miejskie w XIII–XVI w. były przeważnie jednoparafialne, a ich życie religijne cementowała współpraca władz parafialnych z miejskimi. Ponieważ te ostatnie zdołały przejąć nadzór nad majątkiem parafii, warto sprawdzić, na
ile udało im się to także w wypadku klasztorów mendykanckich. Badanie najważniejszych klasztorów dominikanów w Siedmiogrodzie wykazało, w jaki sposób władze miejskie usiłowały przejąć kontrolę nad dochodami mendykantów z darowizn i zapisów
testamentowych oraz wykorzystać ich do różnorodnej działalności w ramach gospodarki miejskiej.
Słowa kluczowe
zakony żebracze, mendykanci, gospodarka klasztorów mendykanckich, dochody klasztorów mendykanckich, dominikanie, Siedmiogród średniowieczny, testamenty, nadania
Carmen Florea
110
Carmen Florea
vol. 3, 2013, p. 97–110
Babeş-Bolayi University, Cluj-Napoca
Beyond the late medieval economy of salvation:
the material running of the Transylvanian mendicant convents
Summary
The study aims at discussing the modalities with which the material running of the mendicant friaries of late medieval Transylvania was integrated into urban economic life. In the last centuries of the Middle Ages, the friars started to play an increasingly
important role in the economy of salvation, a situation which often led to conflicts that occurred between the mendicants and
the parish church. The main Transylvanian urban centers were largely monoparochial in the timeframe between the thirteenth
and the sixteenth centuries and their religious life was cemented by the collaboration between the parish and the city councils.
Whilst the urban leadership managed to take in firm hands the administration of the parochial patrimony, it would be worth
investigating to what extent such a development could be identified in the case of the mendicant friaries. The analysis of the
most important Dominican houses in Transylvania allowed for identification of the attempts made by the urban magistrate in
order to control the friaries’ incomes resulted from donations and testamentary clauses, as well as to employ the friars in various
activities related to urban economy.
Keywords
mendicant orders, friars, economy of mendicant convents, income of mendicant convents, Dominicans, medieval Transylvania,
testaments, donations
Universitatea Babeș-Bolyai, Cluj-Napoca
vol. 3, 2013, p. 111–133
Poverty or not? Economic aspects of the mendicant friaries
in medieval Transylvania
The significance of monasticism was probably at its greatest and most varied within
western Christianity during the Middle Ages. Its history was in essence a continuation
of the Eastern and Western monasticism of late antiquity, and it laid the foundations
for the great orders of the high and late Middle Ages, which shaped the course of
history. Monasteries and communities of clerics and hermits set the tone in the spiri
tuality of the whole church, in education and art, in the transmission of culture, in
agriculture and the social structures, in fact, they formed a basis in these fields. Over
and above this, they were participants in the political life of kingdoms and principalities, to an extent which varied with time and place.
The reason for choosing the life of a monk was the idea of divine vocation, a kind of
charismatic talent for ascetic concentration. The models for this way of life were the
apostles and the communities of the early church on the one hand and the future,
as then conceived, on the other. It was rooted in the desire to be as close as possible
both to the pattern of behavior common in Christ’s own times and to his eternal
kingdom, which was considered not to be of this world1. However it neither could,
nor should have any great significance whether this was an achievable goal. Monas1 There is a large literature on this subject. As leading on the theme, see C. Brooke, The age of the cloister.
The story of monastic life in the middle ages, Mahwah, NJ, 2003, pp. 1–28; C. H. Lawrence, Medieval monasticism. forms of religious life in Western Europe in the middle ages, London-New York, 19892, pp. 1–13; R. W.
Southern, Western society and the Church in the middle ages, Harmondsworth, 1970, pp. 13–24, 261–264;
J. Sorabella, Monasticism in Western Medieval Europe, [in:] Heilbrunn timeline of art history, New York, 2000,
http://www.metmuseum.org/toah/hd/mona/hd_mona.htm (originally published October 2001, last revised March 2013) (accessed: 9 June 2013); A. Labatt, Ch. Appleyard, Mendicant Orders in the medieval world,
ibidem, http://www.metmuseum.org/toah/hd/mend/hd_mend.htm (published October 2004) (accessed
9 June 2013); P. levi, The frontiers of paradise. A study of monks and monasteries, New York, 1987; P. Ranft, Women and the religious life in premodern Europe, New York 1996; H. Dey, E. Fentress (eds.), Western monasticism
ante litteram. The spaces of monastic observance in late antiquity and the early middle ages, Turnhout, 2011,
hear especially H. Dey, Bringing chaos out of order. New approaches to the study of early western monasticism,
pp. 19–42. Further reading: G. Constable, Medieval monasticism. A select bibliography (Toronto medieval
bibliographies, 6), Toronto, 1976.
2 R. N. Swanson, Religion and devotion in Europe, c. 1215–c. 1515, Cambridge, 1995, pp. 1–21; G. Tellenbach,
The Church in Western Europe from the tenth to the early twelfth century, Cambridge-New York, 1993, pp.
101–103; K. Szántó, A katolikus egyház története, vol. 1, Budapest, 1983, pp. 36–64, 101–129; E. Hermann,
A katolikus egyház története Magyarországon. 1914-ig (Dissertationes Hungaricae ex historia Ecclesiae, 1),
München, 1973, pp. 14–46.
112
ticism occasionally reflected an ancient Christian attitude of protest against those
fellow Christians and their institutions which had allowed themselves to become too
concerned with the things of this world2.
One main concern of monasticism is the contact between monasteries and the world
and with monasticism’s effects on the world. The monastic tradition involves the history of foundations and founding families and of monastic possessions, donors and
donations, and the acquisition, preservation, and exploitation of property. Thus, it
implies charters and scriptoria, relations with princes and nobles in the immediate
vicinity or further afield, and with bishops and other monasteries. Great consideration should be given to the role of abbots, to their origins and to their actions inside
and outside their monastery. The study of liturgy, monastic customs, and religious
attitudes has thrown light on the life of monasteries.
With all monastic benefaction, the primary motive was that of safeguarding the soul
of the benefactor and the souls of his relatives. The merit that accrued to an individual through prayer and good works could be transferred to other people, and not
only to the living, but also to the dead. This concept played a crucial role in medieval
religious practice. To found and endow a community of monks was to ensure for the
donor an unceasing fund of intercession and sacrifice which would avail him and his
relatives both in life and after death. This concern was associated with the belief that
people could, and should, make amends – and in a practical sense, give satisfaction
– for their sins3. Repentance attracted divine forgiveness, but without satisfaction
it was not enough; as in the Germanic comitatus and Norman feudal system, compensation must be paid to the wronged party and in the case of sin, the wronged
party was God. The idea of restitution was fostered by the early medieval penitential,
whose system in part explains the eagerness of rulers, nobles and communities to
found and endow monasteries. A gift to a monastery was in and of itself a meritorious act, which might remit a long period of penance. More importantly, the monks,
through their penitential life of continual prayer and fasting, acted as surrogates for
their benefactor; they performed the act of contrition on his behalf4.
Besides these spiritual advantages, the patron of a monastery hoped to obtain temporal benefits from his foundation. The royal and noble dynasties used monasteries to provide sinecures for members of their families (especially younger sons) who
could not otherwise be assisted. In the main, personal piety and social convenience
were the twin primary motives that prompted rulers to encourage monasticism in
3 For sin as a problem at the crux of both medieval theology and the judicial system, see T. Wiley, Original
sin. origins, developments, and contemporary meanings, New York, 2002, pp. 76–89; R. N. Swanson, Religion
and devotion, pp. 18–22, 28, 193–194, 328–330; G. R. Evans, Law and theology in the middle ages, London,
2002; J. R. Ginther, The Westminster handbook to medieval theology, Louisville, KY, 2009.
4 A. Hastings, A. Mason, H. Pyper (eds.), The Oxford Companion to Christian Thought. Intellectual, spiritual,
and moral horizons of Christianity, New York-Oxford, 2000, pp. 432–433; C. H. Lawrence, Medieval monasticism, pp. 67–68; P. Rihouet, The unifying power of moving pictures in late medieval and renaissance Umbria,
A dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of doctor of philosophy
in the Department of History of Art and Architecture at Brown University, Providence, 2008, pp. 321–333.
Economic aspects of the mendicant friaries in medieval Transylvania
113
their dominions, but they were not the only ones. There were also wider considerations of public policy. The monasteries of the eastern region of the Hungarian Kingdom called Transylvania had an important role in the conversion of the Cumans and
Romanians from Orthodoxy to Catholicism5. The choice of the Hungarians to adopt
Western Christianity had already been made by the end of the 10th century.
Monastic settlements in medieval Transylvania
During the Middle Ages seven religious orders belonging to the monastic, mendicant and eremitical movements were established in Transylvania: the Benedictines,
the Cistercians, the Premonstratensians, the Dominicans, the Franciscans, the Austin Hermits, and the Paulines6. All these orders, but most notably the Franciscans
and Dominicans, spread at a rate hitherto unseen by other orders. At the beginning
of the 16th century these seven orders had built fifty-one monasteries, friaries and
nunneries7. In my analysis I shall deal only with the mendicant friaries that received
some specific donations or benefited from testaments8. At the beginning, I intend to
give a brief description of the specifically Hungarian traits of these orders, their place
of settlement, the kind of activities they promoted and the belongings and incomes
they were granted by the founders and donors. The place is known in the case of
every friary, but the foundation charters, manorial records and records of perambulations are missing almost in every case. As for the settling places all friaries were
situated on the main commercial routes, such as the most important water ways
(Mureș/Maros, Someș/Szamos), the amber road used since ancient times (Oradea/
Várad/Grosswardein – Meseș/Meszes – Cluj/Kolozsvár/Klausenburg – Turda/Torda/
Thorenburg – Alba Iulia / Gyulafehérvár / Weissenburg) or the road leading from Po5 E. Fügedi, A koldulórendek elterjedése Európában és Magyarországon, [in:] A. Haris (ed.), Koldulórendi
építészet a középkori Magyarországon. Tanulmányok (Művészettörténet – műemlékvédelem, 7),
Budapest, 1994, p. 18.
6 The Teutonic Order, settled for just seventeen years in the Hungarian Kingdom in Transylvania was
not included in this analysis. They are extensively discussed H. Zimmermann, Der Deutsche Orden im Burzenland. Eine Diplomatische Untersuchung (Studia Transylvanica, 26), Köln-Wien, 2000; H. Glassl, Der Deutsche
Orden im Burzenland und im Kumanien (1211–1225), “Ungarn-Jahrbuch”, 3, 1971, pp. 23–49; J. Laszlovszky,
Z. Soós, Historical monuments of the Teutonic Order in Transylvania, [in:] Zs. Hunyady, J. Laszlovszky (eds.), The
crusaders and the military Orders. Expanding the frontiers of medieval latin Christianity (CEU Medievalia, 1),
Budapest, 2001, pp. 319–336.
7 The distribution of foundations order by order may be indicated by the following schema, in which the
first number indicates a monastery or friary, and the second indicates a nunnery or convent: Benedictines
(3; 1), Cistercians (1; 1), Premonstratensians (3; 2), Dominicans (9; 5), Franciscans (16; 3), Austin Hermits
(3; 0), and Paulines (4; 0). Only the certain foundations had been taking into account. See also: M. Lupescu Makó, A Domonkos Rend középkori erdélyi kolostorainak adattára, “Történelmi Szemle”, s.n. 46, 2004, pp.
339–384; B. F. Romhányi, Kolostorok és társaskáptalanok a középkori Magyarországon. Katalógus, Budapest,
2000; A. A. Rusu, N. Sabău, I. Burnichioiu, I. V. Leb, M. Lupescu Makó, Dicţionarul mănăstirilor din Transilvania,
Banat, Crişana şi Maramureş, Cluj-Napoca, 2000.
8 The following friaries cannot be included in our investigation because of the paucity of sources: Odorheiu Secuiesc/Székelyudvarhely (Dominican), Tălmaciu/Talmács, Bojtor, Cuieșd/Kövesd, Hațeg/Hátszeg
and Brașov (Franciscan).
114
land to Buda and towards Transylvania. With regard to the trading routes, some of
the friaries are on the Mureș (Vințul de Jos/Alvinc/Unter-Winz – Dominican, Alba Iulia
– Dominican, Austin Hermits, Târgu Mureș/Marosvásárhely – Franciscan), others on
the Someș (Cluj – Dominican, Franciscan, Dej/Dés/Desch – Austin Hermits), and one
lies on another river (Turda – Austin Hermits, on the Arieș/Aranyos). Finally, eleven
other friaries (Vințul de Jos – Dominican, Sighișoara/Segesvár/Schässburg – Dominican, Sebeș/Szászsebes/Mühlbach – Dominican, Mediaș/Medgyes/Mediasch – Franciscan, Orăștie/Szászváros/Broos – Franciscan, Bistrița/Beszterce/Bistritz, Brașov/
Brassó/Kronstadt and Sibiu / Szeben / Hermannstadt9) were lying on the Saxon land
on important commercial and military routes leading south towards the Balkans and
Constantinople. Some of these settlements were the most important market places
of Transylvania, such as Sibiu and Brașov10.
The relationship between the settling places of the orders and commerce is even
more remarkable when the privileges of each friary are considered. For instance, in
1310 the Virgin Mary Austin Hermit monastery of Dej received a privilege from King
Charles I for transportation of salt11. According to the royal charter the monastery
was given two cubes of salt for each cart transporting salt from Ocna Dejului/Désakna to Dej. The Austin Hermit friars also had permission to sell it freely on the Ocna
Dejului, Dej, Satu Mare/Szatmárnémeti or in other markets.
An interesting picture develops if we take into account the choice of settling areas
for each house, order by order. Out of those eight Dominican friaries included in our
analysis, two, those of Vințul de Jos and of Alba Iulia, were situated on the most important river of Transylvania, the Mureș, playing an important role in the salt trade.
Besides this, Alba Iulia was the center of the Transylvanian bishopric. Another five friaries (Brașov, Cluj, Sibiu, Sighișoara, Sebeș) lay on important commercial and military
routes. Furthermore, Sibiu was also the ecclesiastical center of the Transylvanian Saxons. Of course, the arrival of the Dominicans was not directly connected to the presence of these commercial roads, but the towns and market towns, which emerged
on the roads and their inhabitants, could ensure the necessary social and economic
basis for the Dominicans and the mendicant orders in general12. We can also add that
9 Bistrița, Sibiu and Brașov are represented by two mendicant friaries (Dominican and Franciscan).
10 The early general chapters of the mendicant orders repeatedly dealt with the choosing place of the
new houses. A good overview of this subject is offered by C. H. Lawrence, The Friars. The impact of the early
mendicant movement on western society, London-New York, 1994, pp. 80–81, 102–108. See also A. Vauchéz,
Spiritualitatea evului mediu occidental, București, 1994, pp. 153–155.
11 Anjou-kori oklevéltár = Documenta res Hungaricas tempore regum Andegavensium illustrantia 1301–
1387, vol. 2: 1306–1310, ed. G. Kristó, Budapest-Szeged, 1991, no. 1004. Salt played an important role in the
economic life of the Hungarian Cistercians as well: L. Lékai, A ciszterciek. Eszmény és valóság, Budapest, 1991,
p. 307. For the salt trade in Hungary, see A. Kubinyi, Königliches Salzmonopol und die Städte des Königreichs
Ungarn in Mittelalter, [in:] W. Rausch (ed.), Stadt und Salz. Im Auftrag des österreichischen Arbeitskreises für
Stadtgeschichtsforschung (Beiträge zur Geschichte der Städte Mitteleuropas, 10), Linz (Donau), 1988, pp.
36–41. Recently, the salt donations as alms in late medieval Hungary was analyzed by B. F. Romhányi, A só
mint alamizsna a későközépkorban, “Orpheus Noster”, 4, 2012, pp. 7–17.
12 E. Fügedi, A koldulórendek elterjedése, pp. 15–20.
115
all friaries except three were settled on the Saxon land. However, it is obvious that
the Dominican Friars had chosen their setting place wisely, since their settlements
coincided with the most important commercial centers of the period13.
While the Dominicans preferred to settle in “traditional” centers, namely large towns,
the Franciscans accepted friaries in market towns and even villages as well. Half of
the Transylvanian Franciscan houses were built in smaller or less important towns
and villages under seigneurial authority. In this, they seem to have accommodated
themselves more to the exigencies of Hungarian society, which preferred “family
monasteries” such as that of the Jakcs family in Coșeiu/Kusaly, Losonci Dezsőfi in
Suseni/Marosfelfalu or Farkas of Herina in Bistrița14. The other half of the Franciscan
friaries were in the aforementioned important Saxon and Székely towns. The three
big Saxon centers, Sibiu, Brașov and Bistrița, dominated the passes leading to the
Romanian voivodates (Wallachia and Moldavia). The active trade with the two Romanian voivodates was one of the major reasons for the growth of Transylvanian
towns, mostly Sibiu and Brașov15. The other important Saxon town, Bistrița, had already gained control over the Polish route through Moldavia in 136816. Although the
merchants from these towns conducted dynamic business with the Romanian voivodates, they seldom went east17. Saxon tradesmen preferred to go west, particularly
13 On the relation between the urban development and mendicant orders, see E. Fügedi, La formation
des villes et les ordres mendiants en Hongrie, “Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”, 25, 1970, pp. 966–
987. The Hungarian version of this article appeared two years later: Idem, Koldulórendek és városfejlődés
Magyarországon, “Századok”, 106, 1972, pp. 69–94. In writing these articles Fügedi not only applied Le
Goff’s hypothesis for the Hungarian situation, but also added new points of view, such as the role of the
hospitals in the urbanization process. J. Le Goff wrote on the same theme: Apostolat mendiant et fait urbain
dans la France médiévale: L’implantation des ordres mendiants, “Annales. Économies, Sociétés, Civilisations”,
23, 1968, pp. 335–352; Idem, Ordres mendiants et urbanisation dans la France médiévale, ibidem, 25, 1970,
pp. 963–981.
14 We are not referring here to the so-called „clan monasteries” (e.g. Mănăstireni/Magyargyerőmonostor,
Herina). Here, the explanation of this term is the following: monasteries, which were founded by nobles
on their property but not with the primary purpose of serving later as burial places, as was the case with
the clan monasteries.
15 Sibiu and Brașov received a staple right which obliged Polish and German merchants on their way to
Wallachia to sell their most sought-after merchandise, broadcloth, to the tradesmen of Brașov and Sibiu:
the later were then able to resell the goods in Wallachia. In the same way, foreign merchants were obliged to trade on the Brașov and Sibiu markets the merchandise, agricultural produce or livestock, which
they had bought in Wallachia. More recently the issue of international trade of Transylvania, including the
merchant activities and privileges of Sibiu and Brașov during the 16th century was discussed by M. Pakucs- Wilcocks, Transylvania and its International Trade, 1525–1575, “Annales Universitatis Apulensis. Series
Historica”, 16, 2012, pp. 173–182. For the role of Sibiu in the oriental trade of Transylvania see Eadem, Sibiu
– Hermannstadt: Oriental Trade in Sixteenth Century Transylvania (Städteforschung. Reihe A, Darstellungen,
73), Köln, 2007.
16 M. Dan, S. Goldenberg, Bistriţa în secolul al XVI-lea și relaţiile ei comerciale cu Moldova, “Studia Universitatis ‘Babeş- Bolyai’. Historia”, 2, 1964, pp. 74–75.
17 Regional trade between Wallachia and Moldavia, the two Romanian principalities and southern
Transylvania is discussed in R. Manolescu, Comerţul Țării Românești și Moldovei cu Brașovul, secolele XIV–XVI,
București, 1965, pp. 104–143 and Idem, Relaţiile economice ale Țării Românești cu Sibiul la începutul secolului
al XVI-lea, “Analele Universităţii C.I. Parhon București”, 7, 1956, pp. 207–259.
116
to German cities, especially after King Louis I exempted them from the staple right of
Buda. Of their two usual routes the first went through Košice/Kassa to Bohemia and
Poland, and finally to Danzig; the other through Buda, and from there, either to Wien
– Regensburg – Basel or to Zara and Venice. Franciscan friaries were also settled in
other Saxon towns such as Mediaș and Orăștie. Although they were far from the three
big centers mentioned earlier, they lay on significant routes.
An interesting case is that of Cluj, which enjoyed the presence of both Dominican
and Franciscan friars. Both foundations were late compared to the majority of the
orders’ foundations, operating from the second half of the 15th century. Cluj, with its
mixed Hungarian-German population, was the only town able to compete with the
Saxon towns. Since it lay on the crossroads of commercial routes leading to Transylvania from the rest of Hungary, Cluj controlled their traffic; its German inhabitants,
leading at first an agrarian way of life, played an important role in the evolution of
Transylvania’s urban burgher economy and society. Its vicinity to two important salt
centers of Transylvania, Turda and Dej, also played an important role not only in the
life of the town, but also in that of the friars. Later, in the first half of the 16th century,
the town played a key role in commerce. Both main roads to the West, the Via Košice
and the Via Oradea, began here18. The spectacular development of Cluj made it possible for the most important and biggest Franciscan friary to emerge there, as far as
the number of friars was concerned. The Dominican friary was likewise the largest
and most populated of its kind.
The Austin friars represent an interesting case concerning the relationship between
settlement and orders. All three priories founded by the Austin Hermits in Transylvania
were situated in towns, more precisely in the Hungarian towns, namely Dej, Turda,
and Alba Iulia. Situated on important commercial, military and ancient Roman roads
(Turda and Alba Iulia), they had a continuously growing urbanized character. On the
other hand, Dej and Turda gained importance as salt-chamber centers, while Alba Iulia
was important as the center of the Transylvanian bishopric and that of the Alba/Fehér
county. The geographical location of the town (at the junction of the two rivers, Mureș
and Ampoi/Ompoly) and its richness in natural resources (salt, gold, and iron) allowed
a spectacular development throughout the Middle Ages. Its dock on the river Mureș
made possible for the town to play an important role in the salt and wood trade. Thus,
it is not surprising that the two orders characterized by their careful choice of setting
places19, namely the Dominicans and Austin Hermits, had built friaries there.
18 S. Goldenberg, Clujul în secolul XVI: producţia şi schimbul de mărfuri (Biblioteca istorică, 4), Bucureşti,
1958, especially chapters fourth and fifth dealing with the trade of Cluj in the 16th century and the economic orientation as well as the commercial routes of the town between the 14th and 16th centuries.
19 We have already referred to the settling politics of the Franciscans and Dominicans based on Fügedi’s
article. We can add that the Austin friars’ monasteries in Hungary were settled (with a few exceptions) in
towns, more precisely in mining towns: E. Fügedi, Koldulórendek és városfejlődés, pp. 70–71. The difference
that became evident in the later centuries of the Middle Ages was mainly due to the different history on
the one hand of the Dominicans and Austin Hermits and on the other hand to the Franciscans after the
mid-14th century.
117
However, the settling place of the different monasteries was not the only factor to
influence the fortunes of the religious houses of Transylvania. Political reasons also
had a significant impact. And one of the major political goals was proselytizing. As
early as the beginning of the 13th century, the Dominicans started their campaign to
convert the Cumans, whose first bishop was to be a Hungarian Dominican20. So for
the Dominicans Transylvania was attractive because it provided a good opportunity
to carry out their missionary work.
The Mongol invasion, oddly, did not stop the spread of foundations begun by the
mendicant orders21. Although their friaries were also victims of the invasion, their
development remained rapid and spectacular. Besides the Dominicans and Paulines,
who had arrived in Transylvania before the invasion, by the end of the 13th century
they were joined by the Franciscans and Austin Hermits, who also started to build
monasteries. By the time of the Turkish invasions of the mid-15th century, which coincided with the observant movement of both Dominicans and Franciscans, twentyfour houses had been founded22. Yet, even before the Mongol invasion, the Dominicans had already started to decline, as Erik Fügedi has argued in his article. King Béla
IV’s daughter Margaret’s consecration excluded the princess from the marriage politics of the time. This act of the Dominican brothers of Buda influenced the fate of the
entire Dominican Order in Hungary: they lost the support of the ruler, to be slowly
replaced by the Franciscans23. Nonetheless, this interpretation of Fügedi does not
fit the Transylvanian province. Fügedi applied this analysis to the whole Hungarian
Kingdom, but a carefully analysis shows why it is not applicable to Transylvania. The
Dominicans proceeded at a steady pace in the next century, founding two friaries in
the first half of the 14th century and two in the second half of the 14th century, while
the Franciscans built only two friaries during the whole 14th century.
20 The first bishop, Theodoric of the newly created Cuman bishopric by Robert, archbishop of Esztergom
belonged to the Dominican Order. Erdélyi okmánytár. Oklevelek, levelek és más írásos emlékek Erdély történetéhez = Codex diplomaticus Transsylvaniae. Diplomata, epistolae et alia instrumenta litteraria res Transsylvanas illustrantia, ed. Zs. Jakó, vol. 1: 1301–1339 (Publicationes Archivi Hungariae Nationalis, 2, Series fontium, 40), Budapest 1997, nos. 150–151. For details regarding the Cuman bishopric, see N. Kanuz, A milkói
püspökség, “Magyar Sion”, s.n., 5, 1867, pp. 401–415; L. Makkai, A milkói (kún) püspökség és népei, Debrecen
1936; I. Ferenț, A kunok és püspökségük, Budapest, 1981.
21 For the impact of the Mongol invasion on foundation-movement of the mendicant orders, see
E. Fügedi, A koldulórendek elterjedése, pp. 15–18.
22 For the Dominican and Franciscan observant movements, see A. Harsányi, A Domonkos rend Magyarországon a reformáció előtt, Debrecen, 1938, pp. 29–75; J. Karácsonyi, Szt. Ferencz rendjének története Magyarországon 1711-ig, vol. 2, Budapest, 1924, pp. 310–326. About the role of the Hunyadi family in
promoting the observant movement in 15th century Transylvania, see M. Lupescu Makó, King Matthias and
the Mendicant Orders in Transylvania, [in:] A. Bárány, A. Györkös (eds.), Matthias and his Legacy. Cultural and
Political Encounters between East and West, Debrecen, 2009, pp. 323–338, and Eadem, Domonkos rendi obszerváns törekvések Magyarországon, [in:] V. Dáné, T. Oborni, G. Sipos (eds),“...éltünk mi sokáig két hazában...”.
Tanulmányok a 90 éves Kiss András tiszteletére, Debrecen, 2012, pp. 253–274.
23 E. Fügedi, Koldulórendek és városfejlődés, pp. 69–95.
118
The end of the 14th century can be seen as the end of the first flourishing period for
the Dominicans in Transylvania, since in the 15th century there were no new foundations. Their place as the largest order was taken by the Franciscans and Paulines. The
explanation for this situation can be found on the one hand in the settlement politics
of the Dominicans and on the other in the new expectations of Transylvanian society towards its internal socio-economic development, which were not recognized by
the order. By the end of the 14th century the Dominicans had already built friaries in
all the important towns and market towns of Transylvania. The urban areas were already overpopulated from this point of view, and this, coupled with their reluctance
as a traditional mendicant order to move into the countryside, made the halt in the
creation of new foundations inevitable. In contrast, the Franciscans recognized that
foundations made in villages, using the vernacular in preference to Latin, offered the
only way forward for the order’s development and for its ultimate survival24. This coincided with the nobles’ desire to have monasteries built on their land. Thus, it is not
surprising that the most flourishing period for the Franciscans in Transylvania was the
15th century. This second flourishing period was also marked by the influence of the
observant movement of the order. They played an important role in the conversion
of Romanians and Ruthenians25.
Although several reasons why these orders founded monasteries in Transylvania have
been mentioned, it is clear that their main aim was to spread a new type of religious
life and also to gain economic support for this. How well they could do so depended
on the local circumstances. While religious reasons played a part in the motivation
of nobles and communities in assisting in the foundation process, the political reasons were often much more important. Having language and writing skills, the friars
could participate in the lay administration of counties, in the judicial system, and
in education26. In this period, especially from the 15th century onward, we can find
24 It is significant that seven out of the 15th century foundations of the Franciscan order were in villages
(Șumuleu Ciuc/Csíksomlyó, Albești/Fehéregyháza, Suseni/Marosfelfalu, Coșeiu/Kusaly, Teiuș/Tövis, Cuieșd/
Kövesd, and Hațeg/Hátszeg).
25 It is worth to mention that three out of the ten Franciscan friaries, which appeared in the charters
for the first time in the 15th century, Hațeg, Suseni and Coșeiu, were Observants and had proselytization
as their primary purpose. For the prozelyting work of the Franciscans, and of the mendicants in general
among Romanian Orthodoxs, see C. Dobre, Preaching, Conversion, Ministering and Struggling against Hussites. The Mendicants’ Missionary Activities and Strategies in Moldavia from the Thirteenth to the First Half of the
Fifteenth Century, “Revue des études sud-est européennes”, 42, 2004, pp. 71–86; A. Ciocîltan, Prope Turcos et
inter Scismaticos. The Monasteries of the Mendicant Orders in Wallachia (14th–16th Centuries), “Historia Urbana”, 17, 2009, pp. 5–23.
26 In many cases the friars appeared as witnesses or in different judgment processes to confirm the
resolution with the seals of the friary. In 1295 Stephan, the prior of the Austin Friars and Theodor, the
Dominican prior of Alba Iulia are mentioned as the witnesses of the donation made by Zerias, the son of
Nicholas of Beldiu to the Transylvanian bishopric. The two priors corroborated with the friaries’ seals the
donation act: Erdélyi okmánytár, vol. 1, no. 534. Similarly, in 1306 the Dominicans of Alba Iulia transcribed
Pope Clement V’s charter, corroborating it with the seal of the priory: Anjou-kori oklevéltár, vol. 2, no. 93. In
1308–1309, during the legal action initiated by Gentilis, papal legate against Benedict, Transylvanian bi-
119
a great number of qualified friars who had studied in western universities (Vienna,
Cracow, Padua, Bologna, and Paris)27.
Giving a general outline of Transylvanian mendicant monasticism in the Middle Ages
with its specifically Hungarian characteristics, we cannot forget that their development was only due to the devotion and piety of the founders and donors. Their donations made it possible, at least, for these orders to built friaries, to take part in missionary activity, and, last but not least, to fulfill their ecclesiastical duties. By donating
properties, fisheries, forests, and different objects for church services, donors created
a functional reciprocity, an unwritten but well-understood contract under which the
donor both offered and received certain benefits. These benefits were primarily spiritual. On the other hand, based on these movable and immovable properties the
friars developed a certain kind of economic activity and they have been involved in
the economic circulation of the smaller region in which they lived. It is the aim of this
paper to contribute to a broader and more complex understanding of the relationship between mendicant orders and different economic activities in the medieval period based on a very clearly limited group of written sources, that of the testaments
and donations.
The sources: testaments and donations
It is well known that most of the available written medieval sources consist of documents referring to the right of possession. These have been best preserved, as serious
interests were connected to them, the right of possession of one or more properties
depending on them. Fortunately, besides the documents conveying the restricted
view of the right of possession, there were other sources as well, whose emergence
was motivated by other factors. Their value lies in their distinct character. Their significance is even increased by the fact that a smaller number of these documents has
shop, Peter, Dominican vicar and Stephen, the prior of the Austin Friars of Alba Iulia were charged by the legate with important duties: instituted investigations, called in instance, and informed about the situation
Acta legationis cardinalis Gentilis, [in:] Monumenta Vaticana historiam regni Hungariae illustrantia = Vatikáni
magyar okirattár, vol. 1: Collectorum Pontificorum in Hungaria. Pápai tizedszedők számadásai 1281–1375,
part 2: Acta legationis cardinalis Gentilis. Gentilis bíbornok magyarországi követségének okiratai 1307–1311,
ed. L. Fejérpataky, Budapestium, 1887, pp. 154–177.
27 S. Tonk, Erdélyiek egyetemjárása a középkorban, Bukarest 1979, pp. 36–59; B. F. Romhányi, A koldulórendek szerepe a középkori magyar oktatásban, [in:] K. Szende, P. Szabó (eds), A magyar iskola első évszázadai
(996–1526) Az “1000 éves a magyar iskola” országos program Győri kiállítása, Győr, 1996, pp. 35–40; M. Lupescu Makó, Domonkos iskoláztatás a középkori Erdélyben, “Református Szemle”, 96, 2003, pp. 844–853; B.
Iványi, A Szent-Domonkos-rend római központi levéltára, “Levéltári Közlemények”, 7, 1929, pp. 18–27. Many
of these friars gone to study in abroad are known namely: “frater Bartholomeus Danielis de Corona” studied at Perugia (1486): 80/a, “frater Urbanus” from the Beszterce friary studied theologie at Paris (1488):
158/b, “frater Marcus de Transilvania” graduated at university of Cracow with an extra “scholarship” (1488):
157/b, “frater Paulus Nysz de Septem Castris” studied theologie at Perugia (1488): 157/b, “frater Andreas
Fabri” of Segesvár friary studied at Rome (1496): 114/a, “frater Joannes Crisostomus” was a “bacchalaureus”
of Perugia university (1497): 85/b, “frater Blasius de Coluswar” and “frater Simon de Cinbino (!)” studied at
Padova (1498): 86/a, etc.
120
been passed down to posterity. A distinct part of them are the testaments reflecting
on the end of a person’s life. The interest of Western historians has turned towards
the research of testaments especially in the last four decades. Besides the exploration of the various areas of everyday life, the increased interest is due to the fact
that the researchers have realized: the testaments may serve as a basis to answer
a series of questions of social and economic history, the study of which has recently
come into the foreground. Because of the scarcity of the source material the Transylvanian testaments have not been subjected to examinations similar to those recently undertaken on English, French, Italian and German examples28. Moreover, the
Transylvanian testaments were used in a small compass to shed light on a series of
questions on the social and economic history of the mendicant friaries. However, in
the past years a few studies on testaments and donations have appeared, emphasizing the state of the communities’ properties; the friars’ living environment, and their
contribution to the exchange of material and spiritual goods in medieval Hungary,
including Transylvania29.
Examining the bequests, it can be concluded that among the goods considered
valuable the most diversified objects were donated, which formed one of the most
important material component of everyday life, and so they played a considerable
role in the process of inheritance division. The heirs were nominated based on individual choice, and more often by following determined, almost ritualistic patterns.
The wide circle of the beneficiaries involved relatives, church institutions as well as
poor people, the last two interpreted as donations offered to provide the salvation of
the soul of the deceased person. Concerning the goods certain regulations were also
included in the testaments. Special rules applied to the ancient goods of the family,
which were inherited by spouses and lineal offsprings. The same limitations did not
apply to the acquired properties30.
What the testament eventually contained did not depend on legal restrictions but
rather on the purpose of the whole act. The written testament was created due to the
fact that the testators intended to allot from their fortune, besides their relatives by
28 For an overview of the literature on the economic activities of the mendicant orders see the annotated bibliography compiled by F. Cygler, Bibliographie raisonnée commentée, [in:] N. Bériou, J. Chiffoleau
(eds.), Économie et religion: L’expérience des ordres mendiants (XIIIe–XVe siècle) (Collection d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon, 2009, pp. 23–36. This collection of essays itself is an attempt to offer
a comprehensive portrait and outline of the complexity surrounding one of these research themes: the
issue of the mendicant friars’ economic experience in the late Middle Ages.
29 For a bibliographical account and assessment of contemporary research status on the material running and mendicant orders in medieval Central Europe see M.-M. de Cevins, Les travaux sur les ordres mendiants en Transylvanie médiévale au regard des tendances actuelles de la recherche européenne, “Studia. Universitatis ‘Babeș-Bolyai’, Historia”, 56, 2011, pp. 1–26.
30 Recently Gy. Kovács Kiss, Végrendeletek Kolozsvár város levéltárában, [in:] J. Pál, G. Sipos (eds.), Emlékkönyv Csetri Elek születésének nyolcvanadik évfordulójára, Kolozsvár, 2004, pp. 258–267 has carried out a research on when and for what purposes the citizens from Cluj from the age of principality made will.
121
right, also to some other people and institutions that were important in their lives, especially to the church. It was not necessary to enlist the goods which fell to the lineal
relatives, but for security reasons it was advantageous. The testator and the surviving
relatives also had a proof of the way the rules were complied with.
If we want to use the testaments for purposes other than their original function,
namely for the study of the economic life of the bequeathed friaries, first we have to
consider the shortage coming from the source material. It is obvious that the written
sources did not cover the whole object material. In most testaments, especially in the
case of wealthier people, the mention of the personal property was secondary to the
details referring to sums of money and estates. The value of the personal property
was at the basis of selection. The lower limit to be considered differed from testator
to testator according to their wealth and standards. That is why those gifts, which
meant the marginal cases of appreciation with testators of different social position,
are of special interest: some “still” mentioned them, others “no longer” did. Besides
personal finances there were a lot of other factors which determined the mentioning
of an object, e.g. the number of relatives, the material devices that best suited the
different – especially church – institutions. In such donations “piety and merchandise
cunning, community aim and personal ambition” manifested at the same time31. The
other group of sources, that of the donations, will be used in a broader sense than
its value in the diplomatic language, which means any document dealing with land
and goods.
Thus, it is the aim of this paper to continue to enrich the situation of the mentioned
research tendency in a small way by examining the gifts of the wills and donations
made to the mendicant friaries of Transylvania. The donated objects vary immensely
as far as typology and value are concerned. Anything from land and fishponds to various objects for the church service, to different sums of money could be donated. Each
type of donation enjoyed a period of popularity in time. However, this paper contains
mainly my conclusions regarding only three parts of the real estate donations given
to the mendicant religious institutions of Transylvania. Each category (land, fishpond,
mill) will be illustrated with some examples from the two major categories of sources
used for this research. It is clear, that the results of the analysis of the given immovable properties to the friaries can be used not only for a better knowledge of the
material culture of this religious institutions or for the donation and testamentary
practice of the time, but they also can help us to chart the goods of the friaries. Having this data we can make further analysis regarding the economic situation of the
friaries, what kind of property each friary had and how they could manage these
goods in order to have a prosperous life.
31 E. Marosi (ed.), Magyarországi művészet 1300–1470 körül (A magyarországi müvészet tőrténte), Budapest, 1987, vol. 1, p. 158.
122
Item lego... bequeathing material running
In the first category of objects given to the friaries that is the landed properties, we
may include possessions, estates, parts of possessions and estates, plots of serf lands
(socages), meadows and pasturages. Occasionally, a charter specifies whether the
donated land was arable or cultivated land. For example, in a donation from 1378
made to the Virgin Mary Dominican friary of Sighișoara Ladislas, the son of noble
Emeric Ebesfalvi donated among others eighteen acre of arable land in Prod/Pruden village32. In Nicholas Bethlen’s testament from 1498 the properties donated were
described as three plots of serf land in Hetiur/Hétúr/Marienburg, whereof two were
populated and one was desert33. Another kind of land donated was the farm or the
estate (“praedium”) which appeared rather frequently among the bequeathed items.
For instance, I can evoke the cases of Simon Clomp and Christian Rod, both burghers
of Brașov. Their donation made in 1464 to the Saint Peter Dominican friary of Brașov
described very precisely the kind of the donation, namely a “praedium” as well as
its settlement34. In some cases we even know the value of the donated property.
In 1502, when the literate Albert Maray dew up his testament he specified that he
gave to the Holy Cross Dominican friary of Bistrița where he chose a burial place the
St. Martin possession worth 300 golden florins35. After two years King Vladislas II instructed the convent of Cluj-Mănăștur/Kolozsmonostor as one of the two places of
authentication in Transylvania to delegate its representative in order to enroll the
friars in the property received36. Although there were small contradicts at the investiture, the Preacher friars finally gained the possession. Surprisingly, in 1509 the same
community of friars through their delegates, Gregory and Anton, expressed their
wish to sell the Saint Martin possession to the voievode of Transylvania, Peter Szentgyörgyi and Bazini for only half of the price worth at the time of donation37. We can
only make suppositions concerning the reason for selling. Whether the Dominican
friars were so much obligated to the voievode for his benefits, mentioned in the act,
that they were satisfied with the price? Or, the friars made initially a wrong evaluation
of the possession and now they received the real offset of the estate? It might be as
32 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 2: 1342 bis 1390. Nummer 583 bis
1259, ed. F. Zimmermann, Hermannstadt, 1897, no. 1101 [http://germa229.uni-trier.de:3000/catalog/933 (accessed: 9 June 2013)].
33 A kolozsmonostori konvent jegyzőkönyvei (1289–1556), ed. Zs. Jakó (A Magyar Országos Levéltár kiadványai, 17), vol. 2: 1485–1556, Budapest, 1990, no. 3094. The document was published in Urkundenbuch
zur Geschichte des Kisder Kapitels vor der Reformation und der auf dem Gebiete desselben ehedem befindlichen
Orden, ed. K. Fabritius, Hermannstadt, 1875, pp. 118–120 with wrong date.
34 “[...] quoddam praedium [...] in fine civitatis [...] in clino montis castri alias Burchhals dicto situatum [...]
et [...] piscinam parvam inter duos muros et inter murale civitatis in latere portae Swarczgas versus castrum
et castro contiguam [...]” – Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 6: 1458–1473,
ed. G. Gündisch, Hermannstadt, 1981, pp. 162–163.
35 Budapest, Magyar Országos Levéltár, Diplomatikai Levéltár (henceforth: MOL, DL), 22550.
36 Ibidem, 65192.
37 Ibidem, 21900.
123
well that, as one can suggests, from the beginning the friars wanted to sell the property, but not obtaining the requested price, they expected the proper time38. In other
donations it was specified that only some parts of a possession were to be given. For
instance, in 1482 Peter and Sofia Sombori before going in pilgrimage to Rome made
their common last will and testament. According to this, the Sombori couple gave to
the Dominican friary of Cluj their parts of Jimbor/Szászsombor/Sommer possession
together with the fishpond from that place39. Benedict Túri was much more generous with the Preachers from the same town. In 1501 he donated them four parts of
the Tureni/Túr possession, one of these being pawned for 290 Hungarian florins, the
fishpond called Túritó (Túr Lake) and a mill on the mentioned lake. The donation was
made on the stipulation that Benedict Túri had to pay 1790 golden florins to the Dominicans, if he alienates the given parts40. Considering the high sum fixed for alienation is seems that the Friars Preachers from Cluj gained a well worthy property. The
observation is even more relevant if we take into consideration that on the same day
Benedict Túri stipulated that the part of the Ceanu Mic/Túrcsán possession, which he
gave to his sister, Clara should be also given to the Dominicans from Cluj, if her sister
did not renounce to the filial quarter41. We have no information how Clara, Benedict’s
sister acted, but it is certain that after twenty years, in 1521 the old Benedict Túri left
his part of the Ceanu Mic estate with all its dependencies to the Dominican friars of
Cluj. The stipulation, that the kinship can hold again the mentioned goods only after
the disbursement of 600 florins to the friars may permit us to think that in fact the donation was an indirect bounty42. For one reason or another Benedict Túri’s family did
not take advantage of re-exchanging the part of the Ceanu Mic possession, thus, in
1536 the Dominicans sold the part of the Ceanu Mic possession bequeathed them by
Benedict Túri for 600 florins to Gregory Koppándi, canon of Alba Iulia and Sebastian
Nagy of Pata, castellan of Szentmihályköve castle43. It seems that the other donation
made by Benedict Túri in 1501 to the Dominicans, the Tureni possession with the
fishpond and the mill generated an almost three decades long conflict between the
Túri family, the friars and the neighbours. Although after many attempts the friars’ investiture in Tureni possession was finally successful, the Preachers had to face the old
enemies’ perseverance. In 1527 the Túri family tried to alienate the Tureni possession
with the fishpond and the mill44. Two years later a neighbour, Ambrose Koppándi
made a similar gesture45. Finally, almost at the same time when the Dominican friars
38 B. F. Romhányi, Domonkos kolostorok birtokai a későközépkorban, “Századok”, 144, 2010, p. 399.
39 A kolozsmonostori konvent, vol. 1: 1289–1484, Budapest, 1990, no. 2342.
40 Ibidem, vol. 2: 1485–1556, Budapest, 1990, no. 3215.
41 Ibidem, no. 3216.
42 MOL, DL, 36872.
43 A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 4559; Egyháztörténelmi emlékek a magyarországi hitújítás korából, vol. 3, eds. V. Bunyitay, R. Rapaics, J. Karácsonyi, Budapest 1906, pp. 79–80.
44 A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 4199.
124
of Cluj sold the Ceanu Mic possession, in February 1536, they changed the Tureni estate, the fishpond and the mill with Coasta/Gyulatelke. Since the earlier holder of that
possession was the Transylvanian bishop John Statileo, the Dominicans also gained
the incomes of the episcopal tithe of Coasta46. We can hardly understand what the
Preachers gained with this change. But it is certain, that along with the estate of
Coasta and the tithe, the Dominicans from Cluj received a manor house as well47. The
Holy Cross Dominican friary of Bistrița received in 1523 also parts of a possession. The
donator, Demetrius Porkoláb’s widow Justine Bongárti, was even more motivated to
enrich the friars with the parts of Sălcuța/Fűzkút possession, since her late husband
was buried in the Dominican church48. Sometimes we have only indirect information
concerning donations. Thus, in 1524 when Michael of Jakcs occupied a part of the
Valea Pomilor/Mocsolya property, the Franciscans of the Coșeiu friary entered a protest claiming that the incriminate part was donated to them by the late Denis, bishop
of Oradea. Rarely, friars or nuns can be identified between donators. It is the case of
Dorothy Hédervári, the widow of Bartholomew Drágfi of Beltiug/Béltek, who living
in the Franciscan Coșeiu house made at the beginning of the 16th century several
donation to the religious community to which she belonged. Thus, in 1507 Dorothy
Hédervári, a Third Order Franciscan nun buys two plots of serf land (one inhabited,
and another desert) for 200 Hungarian golden florins with the intention that after her
death the possessions will be inherited by the Franciscan nuns of Coșeiu. If the seller’s
family is displeased with the transaction, they can demand it but only after the reimbursement of the 200 florins49. One year later, the Third Order nun Dorothy, living
next to the Holy Trinity friary in Coșeiu, made a generous donation to the Franciscan
nuns who accepted her in their community. Also entire possessions and parts of possessions situated in Inner-Szolnok county were received by the Franciscan nuns’50.
As Benedict Túri’s case might suggests, donations did not always have a restful fate.
Sometimes the heirs, the kinship or the neighbours contested the testaments, and
long litigations with uncertain outcome were started. As an example we can evoke
the case of Nicholas of Ocna Sibiului/Vízakna, the Transylvanian vice-voivode. Formulating his last will in 1465 the vice-voivode did not presume that his bequeath
to the Dominican friary of Sighișoara, consisting in half of his Albești/Fejéregyháza/
Weiskirchen possession with a mill, but without the manor house on the possession
will generate an almost sixty years long trial in which the Vizaknai family, the Preacher friars from Sighișoara, and even Matthias King were involved51.
46 Egyháztörténelmi emlékek, vol. 3, pp. 75–76.
47 In 1540 the Dominican friars of Cluj pawned the Coasta possession, but without the manor house
(ibidem, p. 494).
48 MOL, DL, 28702.
51 Ibidem, vol. 1, nos. 1676, 1687, 1821, 2304; Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen,
vol. 6, pp. 218–220; MOL, DL, 17897, 26409. See also B. F. Romhányi, Domonkos kolostorok, pp. 398–399.
125
Examining the land donations, it is clear that until the end of 14th century land was
missing from the gift-list made to the friaries. Moreover, it is also characteristic for
this period that there are no donations of real estate of any other kind either, such
as fishponds, forests, or manor houses. These are characteristic for a later period,
namely the 15th and the first half of the 16th centuries. This situation reflected very
well people’s perception of wealth. In Hungary, the conception of land as the most
important element of wealth remained constant throughout the whole Middle Ages.
Thus, when people made donations to monasteries, they offered their most valuable
assets, namely land. We can also observe that the friars owned land properties mostly
transitionally, even if that transitional period lasted for several decades. Until the end
of the 14th century the existing friaries received mostly an income of cash, different
sums of money or objects, salt and mills. Looking for the reasons which conducted to
this situation of the donations, several explanations could be given. One is presented
in the medieval written sources from Transylvania. Starting from the 15th century, we
are facing an increasing number of charters, followed by an abundance of data concerning the mendicant orders. Compared to the Arpadian-age, when the friaries are
mentioned mostly indirectly, starting with the Sigismund and Hunyadi era a huge
number of different types of written sources are produced.
Another explanation may be found in the history of the orders and those of the
secular clergy. This was a flourishing period for the mendicant and hermit orders.
A significant number of their houses were founded in this period. Each foundation
was accompanied usually by a real estate donation. It may be observed that the
royal donors’ place, characteristic for the Benedictine foundation of the Arpadianage had been taken by the nobles. Furthermore, their requests continued to concern
the peace of their souls and the soul of their family members, but now the kind of
prayers they requested were specified, and sometimes conditions were stipulated for
donations. On the other hand, if we examine the donations made until the end of the
14th century, we can easily observe that the main beneficiaries are the Transylvanian
chapter and the bishopric. As Zsigmond Jakó proved52, this was the period when
a “battle” was carried out for the properties between the three major ecclesiastical
institutions of Transylvania: the Transylvanian bishopric, the Transylvanian chapter
and the Benedictine monastery of Cluj-Mănăștur, the last two being at the same time
the only places of authentication in Transylvania. Due to generous donations, until
the end of the 14th century these religious institutions succeeded to establish their
power based on real estate donations. Beyond that the regulation of the mendicant
orders which interdicted them to have immovable properties was far the most important reason for the luck of these kinds of donations. Thus, it is not surprising that
in the 15th century, when the papacy permits mendicants to hold properties, the
number of real estate donations increased.
52 Zs. Jakó, Az erdélyi püspökség középkori birtokairól, [in:] I. Rácz (ed.), Szabó István emlékkönyv, Debrecen, 1998, pp. 136–157.
126
The second group of donated objects is made up of fishponds. Although they began
to appear on the lists of the donated objects in the first half of the 15th century, the
flourishing period for donations of fishponds was the second half of the 15th century. The number of fishponds donated was high, being almost as frequent as land
donations. In acquisition of fishponds, the Dominicans occupied the first place. They
were followed by the Franciscans and the Austin Friars. Usually, the mendicant friars
received populated fishponds. This is the case of the already mentioned Nicholas of
Ocna Sibiului, who donated in his last will formulated in 1465 to the Dominicans of
Cluj a fishpond near Sic/Szék53. At other times the friars enjoyed only the fish from the
fishponds. This happened in 1471 when Andrew of Toldal/Toldalag made his testament. In his will he donated the Toldal property together with a mill and a fishpond
to the Paulines of Sâncraiu de Mureș/Marosszentkirály. He specified that the Paulines
had to give fish from the fishpond to the Friars Minor of Târgu Mureș and Suseni/
Marosfelfalu as well54. Another interesting case is that related to the donations of
the Wass brothers. In 1477 three brothers from this middle noble class Transylvanian
family donated their parts from the Sucutard/Szentgotthárd fishpond to the Dominican friary of Cluj mentioning that the fourth part was donated earlier to the same
friary by their late brother John. All of them made this donation for the peace of their
souls55. From the end of the 15th century several testators bequeathed fishponds to
the Virgin Mary Dominican friary of Sighișoara. Among the generous testators was
Laurence Müssen, the juror of Sighișoara and his wife, who donated a fishpond and
a meadow56, and Andrew, the parish priest of Sighișoara who donated a fishpond
with fish, a few acres of meadows in Daneș/Dános/Dunesdorf and another one in
Hetiur, as well as one pasturage in Daneș57. In many cases in last wills and testaments
fishponds were granted as mass foundations. Under this title the Saint Cross Dominican friary of Bistrița received at the end of the 15th century two fishponds in Viile Tecii/
Ida/Grosseidau and another one in Archiud/Erked. We rarely have information on the
administration of the fishponds, but the donation from Viile Tecii is an exception. It
was stipulated that along with the fishponds two plots of land for the fishponds’
keepers should be granted as well58. Maybe in this case it is worth to mention the
donators’ name. Thomas and Nicholas Farkas of Herina were members of the middle
Transylvanian nobility and for many decades they appeared as the constant patrons
of the Dominicans. From this point of view it is not surprising that Thomas Farkas of
53 MOL, DL, 28274.
54 Székely oklevéltár, ed. K. Szabó, vol. 3: 1270–1571, Kolozsvár, 1890, p. 93 [http://adatbank.transindex.
ro/html/alcim_pdf5296.pdf (accessed: 16 July 2013)].
55 MOL, DL, 28633.
56 K. Fabritius, Zwei Funde in der ehemaligen Dominikanerkirche zu Schässburg, “Archives des Vereines für
Siebenbürgische Landeskunde”, 5, 1861, pp. 5–6.
57 Egyháztörténelmi emlékek, vol. 1: 1520–1529, eds. V. Bunyitay, R. Rapaics, J. Karácsonyi, Budapest, 1902,
pp. 24–25.
127
Herina was the founder of the Virgin Mary Dominican nunnery of Bistrița and in his
testament ensured that the nuns shall want for nothing. Therefore, he gave them the
Mihăești/Szentmihálytelke possession except one part, the Szentmihálytelkitó fishpond and two parts of the mill with three wheels from the same lake59. It is almost
sure that the donator in acting so was strongly motivated by the fact that one of his
daughters entered the community of the Dominican nuns and another relative, Nicholas Farkas’ granddaughter was also among the nuns at the beginning of the 16th
century60.
The Erdélyi of Șintereag/Somkerék family played the same role for the Dominicans of
Cluj as the Farkas of Herina family to the Dominicans of Bistrița. In this case the principal donator was John Erdélyi, but occasionally also his wife, Justine is mentioned
with him. At the end of the 15th century, John Erdélyi, a wealthy noble from Transylvania donated for the peace of his soul among others two fishponds to the Dominican
friary from Cluj. If the first one, that from Jucu/Zsuk did not cause any problems61,
the second one, the fishpond from Gădălin/Kötelend generated a legal dispute a few
decades long. Sometime before 1496 John Erdélyi donated to the Preachers of Cluj
the fishpond from Gădălin bought from Stephen Suky. In 1496 John Erdélyi, due to
a legal dispute, had to renounce to the Gădălin possession, but the new owner was
not to interfere with the friars’ possession of the fishpond, not even in time of flood
when the water of the lake spilt in Gădălin62. As we can presume John Erdélyi did not
forget the Dominicans when he formulated his last will sometime before 1509. He
donated the Gădălin fishpond to the Dominican friaries from Cluj and Bistrița under
the reservation that they paid the tithe to the parish priest of Jucu and they will not
construct a mill on the lake63. It is noteworthy how carefully John Erdélyi acted with
the fishponds’ donations. Similarly to the Gădălin fishpond clause, at the donation of
the Jucu fishpond the same thing is stipulated: the Preacher friars of Cluj promise that
they will not construct a mill on the lake against Erdélyi’s and his successors’ wish64.
Acting in this way, John Erdélyi was mindful of the parish priest’ and of his family interests, but also considered the benefits of the mill owners from the neighborhood.
On the other hand it seems that the common tenure of the Dominican friaries from
Cluj and Bistrița regarding the Gădălin fishpond generated many discussions between these two mendicant institutions. At one point, the Preacher friars of Cluj gave
up the fishpond for a certain sum of money65. In 1527, the Dominican friars of Bistrița
acted in the same way, selling the Gădălin fishpond to the sons of Stephen Suky for
59 Ibidem, nos. 3187, 3195.
60 M. Lupescu Makó, A Domonkos Rend, p. 354.
61 MOL, DL, 74249.
62 Ibidem, 36833; A kolozsmonostori konvent, vol. 1, no. 2985.
63 MOL, DL, 74335, 74336.
64 Ibidem, 74249.
65 It happened before September 1525. See A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 4120.
128
100 florins66. Although the story of this fishpond does not end here67, it seems that
at this point the circle was closed. The Gădălin fishpond, belonging to Stephen Suky
in the second part of the 15th century was acquired by John Erdélyi at the end of the
same century. After a few decades, the sons of Stephen Suky redeem the fishpond
from the Dominican friary of Bistrița, whom it was donated by John Erdélyi.
As in the case of land donations, it seems that the friars aimed to acquire all parts of
fishponds if they received them segmental. When in 1524 Paul Kötél made his last
will on his sickbed, he declared that half of the fishpond near the walls of the town
(e.g. Cluj), in the place called Harmadvölgy belonged to the late Stephen Monostori,
who also left his part to the Dominican friars from Cluj68. The holders of the other
half of the fishpond, namely the testator Paul Kötél and his relative had adopted very
rapidly a common viewpoint, that of bequeathing to the same friary the second part
of the fishpond. This act deserves our attention for at least two reasons. First, the last
will of Stephen Monostori is among those few cases of peasant testaments which
have survived in medieval Transylvania. Then, we find out that the testator, Paul Kötél
intended to make this donation earlier, but he was threatened by the judge of Cluj
with decapitation and the confiscation of his goods and the judge refused to accept Kötél’s earlier avowal made in front of two witnesses69. Acting in this way, the
magistrate made an attempt to keep the real estate properties of the Cluj burghers
under the town’s authority70. The same reason explains the commanding presence
of the market town of Sic. In 1525, Sic through its legal council objected to the donation made by the late Stephen Gyulai, the salt chamberlain of Dej who testamentary
left to the Austin Friars of Dej the fishpond called Kodoritó situated near the market
town. Peter, the legal counselor argued that Gyulai bought the fishpond from the
Kodori kinship illegally, because based on the vicinity law the town had priority at the
selling process. Thus, the buying act and then the donation of the Kodoritó fishpond
have to be considered invalid. Besides the intention of the market town of Sic to keep
the properties of the town’s inhabitants under the control of the town, it is worth to
mention the argumentation used by Peter, the delegate of the town. He called the
king’s attention that ratifying the testamentary disposition of Gyulai e.g. the donation of Kodoritó fishpond from Sic to the Austin Hermits of Dej, the services owed to
him will suffer default71.
67 See ibidem, nos. 4206, 4263.
70 About the conflicts between town’s authorities and mendicant friaries regarding the immovable property see J. Röhrkasten, The Mendicant Houses of Medieval London. 1221–1539 (Vita regularis, 21), Münster,
2004, pp. 293–297.
71 A kolozsmonostori konvent, vol. 2, no. 4111. The beginning of this story was around two decades ago.
When in 1504 George Kodori sold for 500 florins to the Austin Hermits of Dej the three parts of the fishpond from Sic belonged to him and his brothers, from a certain point of view he was forced to act in this
way. He underlined that these parts of the fishpond were already donated by Stephen, the salt vice-cham-
129
We have also cases when only the fishpond place was donated. That is the case of
the already mentioned Nicholas of Bethlen’s testament, when this influent noble donated three fishpond places in Hetiur village72. We were prone to believe that the
friars accepted any donation that was made to them. Christopher Giger’s case contradicted this supposition. In 1488 this burgher from Sighișoara intended to donate
a fishpond place to the local Dominican friary. After a careful deliberation the friars
declined the offer for it returned little profit73.
The third group of donated objects is made up of mills. The case of the mills is similar
to that of the fishponds. As a donated item, the mill began to appear in testaments
and donations around the middle of the 14th century. In 1342 Nicholas Cresche, a
burgher from Brașov and his wife, Margaret donated to the St Peter and Paul Dominican friary of Brașov half of their mill for the needs of the friars. Praying for them and
for their parents’ souls, the Dominicans also received one butt of grain for each mass
held74. Another interesting case is that of the Austin Hermits from Dej. In the middle
of the 14th century they already had in their possession at least two mills. In October
1351 a selling transaction was made between the Virgin Mary Austin friary from Dej
and a certain Folkus, burgher from the same town. The Austin friars sold their mill
with two wheels constructed on the Szalka stream which was donated them earlier
through John Nagy’s testament for the peace of his soul. The friars motivated their
selling act with the difficulties witch their friary had to face it and with their poverty.
They also explained that the ten marks received from the selling will be used to repair
the run-down levee of their mill with three wheels constructed on the river Someșul
Mare/Nagy-Szamos75. In the already mentioned donation from 1378 made to the Virgin Mary Dominican friary of Sighișoara Ladislas, the son of noble Emeric Ebesfalvi
gave among others a quarter of a mill in Prod village76. The flourishing period for
donations of mills was the second half of the 15th century. The beneficiaries were
mostly the Dominicans, followed by Franciscans and Austin Hermits. The situation
had changed by the first half of the 16th century. In that period the Dominicans and
berlain of Dej to the Austin Friars for his peace of soul, although they were in his possession only in pawn.
A long legal action started between Kodori and the Austin Friars, which finally ended with a compromise.
Kodori renounced to the fishpond, while the friars, by paying the “donated” parts, mutually admitted that
the late Stephen salt vice-chamberlain do not have the right to donate the fishpond by his testament
(ibidem, no. 3304. See also nos. 3060, 3115).
73 K. Fabritius, Zwei Funde, p. 7.
74 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 1: 1191 bis 1342. Nummer 1 bis 582,
ed. F. Zimmermann, Hermannstadt, 1892, no. 571 [http://germa229.uni-trier.de:3000/catalog/554 (accessed:
13 July 2013)].
75 Erdélyi okmánytár, vol. 3: 1340–1359 (Publicationes Archivi Hungariae Nationalis, 2, Series fontium,
47), Budapest, 2008, no. 624.
76 Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbürgen, vol. 2: 1342 bis 1390. Nummer 583 bis
1259, ed. F. Zimmermann, Hermannstadt, 1897, no. 1101 [http://germa229.uni-trier.de:3000/catalog/933 (accessed: 13 July 2013)].
130
Franciscans received the same number of mills, while the Austin Hermits only one.
The only case of a mill donation to the Austin Friars from the first half of the 16th
century is the donation redacted in 1507/1508, when presbyter Thomas donated his
mill with three wheels on the river Arieș to the Austin Friars of Turda77. As we can
observe, in most of the cases it was specified what kind of mill was donated: with two
or three wheels, and the name of the river or lake which held the mill. We have also
cases when the value of the mills was specified. From the aforementioned selling act
we know that a mill with two wheels was worth ten marks. In the late Middle Ages it
became frequent that the income of mills was spent for the needs of the community
of friars. This is the case of John Lázár of Szentanna, who stipulated in his testament
redacted in 1549 that the Friars Minor of Târgu Mureș got one third from the half part
of the incomes of the Micești/Kisfalud mill, while the nuns from the same town the
other two parts78.
Research on the economic activity of the mendicant orders started to become popular with historians studying monastic life in the Middle Ages only in these last decades, so there is little bibliography on the topic. However the fact that there were and
are running vast methodological attempts for research such as the MARGEC project,
which go past the factual exchange of information and suggest viable methods to
reveal the details regarding the economic activity of the mendicant orders of Central
Europe in the Middle Ages should be considered an important step. How fruitful these
trends of research will be depends on the joint use of both written and archeological
and architectural sources. And another thing: further use of the proposed methods
depends greatly upon the state of the local sources, in our case of the Transylvanian
sources. We consider that at this moment written sources are still the most reliable
helpers in the research of this topic. Therefore the paper hereby made an attempt to
make an outline of the economic activity of the mendicant orders of Transylvania using the written sources of the age. Out of these sources the medieval testaments and
donations were chosen for detailed study and it was attempted to use the data received at the greatest possible extent in the paper hereby. Chronological distribution
of the information is unequal. Until the middle of the 15th century data are scares,
while from that moment on the amount of useful pieces of information, which can
be analyzed, increases considerably. Which also means that the partial conclusions
we have formulated regarding this topic refer in fact to the late Middle Ages (the
second half of the 15th and the first half of the 16th century). Already at the beginning
of the research process it was taken into consideration that we work mostly with indirect data on the topic. Since the testaments and donations reveal mainly the object
and purpose of the donations and not on the character or type of economic activity. Among other things this also means that we have exact data on the possessions
obtained by the monasteries by testaments or donations. Therefore if we wanted to
77 MOL, DL, 30254.
78 Székely oklevéltár, ed. K. Szabó, vol. 2: 1520–1571, Kolozsvár, 1876, p. 1 [http://adatbank.transindex.
ro/html/alcim_pdf6063.pdf (accessed: 15 July 2013)].
131
study how these possessions were farmed, used and what kind of economic activity
they were subjected to we needed to accept conclusions based on parallels and presuppositions as well. From among the real estate properties present in the donations
possessions of land, fishponds and mills were considered, since these were donated
in the greatest number. In all we managed to gather data on one third of the mendicant monasteries of Transylvania. In this group the Dominican convents are the most
relevant, followed by the Franciscans and the Austin Hermits.
So we have no general data on how the possessions were used. In several cases the
monasteries owned the possessions for a long time, in other cases it is obvious that
the friars sold the donation. Fishponds and mills were rarely sold, since these were
real estate properties that provided a steady income for the friars. Donations were
not always owned peacefully by the friars. Family members, neighbours or even local
communities (e.g. the town) involved the friars in law suits that could last for decades,
for they felt their rights or interests threatened by the donation given to the friars.
This meant an expense in money and energy on behalf of the friars, but on the other
hand they could use the litigated real estate property until the end of the law suit.
Besides litigations, the friars sold or exchanged the donations received earlier if their
(economic or other) interests dictated that. Or sometimes – as there were examples
stated here as well – they refused the donation offered, after long deliberation. It
is also obvious that they primarily accepted real estate proprieties helping directly
their survival, obeying thus also the regulations of their order. Therefore, despite the
relatively high number of donations (at some monasteries like the Dominican monasteries of Sighișoara and Cluj or that of the Austin Hermits in Dej) these religious
communities never became the rich land owners like the Benedictine monasteries
used to be. And considering the matter from this point of view we can even say that
thus they managed to preserve the spirituality of the mendicant orders.
132
vol. 3, 2013, s. 111–133
Uniwersytet Babeş-Bolyai, Cluż-Napoka
Ubóstwo czy dostatek? Ekonomiczne aspekty działalności klasztorów
mendykanckich w średniowiecznym Siedmiogrodzie
Streszczenie
Badania nad działalnością gospodarczą mendykantów zaczęły zyskiwać na popularności dopiero w ostatnich dekadach, toteż
bibliografia dotycząca tego zagadnienia pozostaje niewielka. Za wielki krok naprzód należy uznać szeroko zakrojone metodologiczne próby badań (zarówno przeszłe, jak i bieżące), takie jak projekt MARGEC, które wykraczając poza znaną faktografię,
proponują obiecujące metody dotarcia do szczegółów dotyczących działalności gospodarczej mendykantów w średniowiecznej
Europie Środkowej. Próbując wpisać się w ten nurt badawczy, autorka analizuje zapisy testamentowe i donacje na rzecz klasztorów mendykanckich na obszarze Siedmiogrodu, zmierzając do ukazania miejsca mendykantów w gospodarce średniowiecznej.
Po naszkicowaniu dziejów fundacji mendykanckich w Siedmiogrodzie oraz wskazaniu na wyraźne w nich wpływy węgierskie,
analizuje trzy najczęściej występujące tu rodzaje nadań nieruchomości na rzecz poszczególnych klasztorów. Badania nad przekazanymi klasztorom majątkami nieruchomymi służą nie tylko lepszemu poznaniu ich kultury materialnej oraz ówczesnych
praktyk związanych z nadaniami i zapisami testamentowymi, ale także nakreśleniu mapy dóbr klasztornych. Dysponując tego
rodzaju danymi, będzie można prowadzić dalsze badania nad sytuacją gospodarczą klasztorów i ustalić, jakiego rodzaju własnością dysponowały i jak nią zarządzały.
Słowa kluczowe
zakony żebracze, mendykanci, gospodarka klasztorów mendykanckich, dochody klasztorów mendykanckich, dominikanie, franciszkanie, Siedmiogród, Cluj, Bistrița, testamenty, nadania
133
vol. 3, 2013, p. 111–133
Babeș-Bolyai University, Cluj-Napoca
Poverty or not? Economic aspects of the mendicant friaries
in medieval Transylvania
Summary
Research on the economic activity of the mendicant orders started to become popular with historians studying monastic life
in the Middle Ages only in last decades, thus there is little bibliography on the topic. However the fact that there were and are
running vast methodological attempts for research such as the MARGEC project, which go past the factual exchange of information and suggest viable methods to reveal the details regarding the economic activity of the mendicant orders of Central Europe
in the Middle Ages should be considered an important step. Thus, it is the aim of this paper to continue to enrich the situation
of the mentioned research tendency in a small way by examining the gifts of the wills and donations made to the mendicant
friaries of Transylvania and to contribute to a broader and more complex understanding of the relationship between the Transylvanian mendicant orders and different economic activities in the medieval period. Giving a general outline of Transylvanian
mendicant monasticism in the Middle Ages with its specifically Hungarian characteristics, we analyze the three most frequent
types of real estate donations given to these religious institutions of Transylvania. It is clear that the results of the analysis of the
given immovable properties to the friaries can be used not only for a better knowledge of the material culture of these religious
institutions or for the donation and testamentary practice of the time, but they also can help us to chart the goods of the friaries.
Having this data we can make further analysis regarding the economic situation of the friaries, what kind of property each friary
had and how they could manage these goods in order to have a prosperous life.
Keywords
mendicant orders, friars, economy of mendicant convents, income of mendicant convents, Dominicans, Franciscans, Transylvania, Cluj, Bistrița, testaments, donations
vol. 3, 2013, p. 135–140
Université de Rennes 2
Conclusion
Les contributions réunies dans les pages qui précèdent fournissent un premier aperçu
des sources textuelles décrivant le fonctionnement matériel des couvents mendiants
masculins en Europe centrale entre les années 1220 et 1550. En montrant leur spécificité, elles pointent aussi les difficultés d’analyse qu’elles posent. Je les résumerai ici
en cinq temps.
1. Les exemples invoqués par les auteurs de ce dossier, déclinés à différentes échelles
(royaume, province, ville, couvent) tendent à prouver que la situation documentaire
de l’Europe centrale n’est pas aussi déprimée que ce à quoi l’on pouvait s’attendre ;
ceci au regard de la taille des couvents – on y cherchera en vain des « géants » comme
le couvent florentin de Santa Croce (environ 150 frères au début du XIVe siècle) – et de
l’adoption tardive de l’écrit (notarié, judiciaire ou chiffré) comme outil de gestion, en
comparaison des villes italiennes, provençales ou même flamandes et rhénanes, et
des destructions (guerres hussites en Bohême, incursions et guerres turques en Hongrie). Et, à partir du milieu du XVe siècle, le corpus s’étoffe sensiblement. En tout état
de cause, on se gardera ici comme ailleurs de raisonner e silentio. Ce n’est pas parce
que la plupart des couvents centre-européens n’ont laissé ni comptabilité interne ni
cartulaire avant l’Époque moderne qu’ils ne disposaient pas de biens et revenus stables ou, pour le dire autrement, qu’ils étaient plus « pauvres » ou plus « mendiants »
(au sens propre) que ceux d’Europe occidentale.
2. D’un point de vue formel, les sources centre-européennes sur l’économie mendiante offrent une grande variété. On y trouve à peu près tous les types identifiés plus
à l’ouest ou au sud du vieux continent : des chartes de donation (donations « directes » ou « conditionnelles », pour reprendre la distinction établie par Gergely Kiss dans
sa communication) et chartes de dotation – ces deux types s’entremêlant volontiers
et étant tout aussi imprécis qu’en Occident quant à la valeur des biens ou revenus
cédés ; des actes de vente ou d’achat, baux et contrats de location ; des comptes distinguant budget de la communauté et budget du sanctuaire (dans les registres hongrois examinés par Beatrix Romhányi comme dans les comptes bohémiens évoqués
par Ch.-Frederik Felskau) ; des testaments (avec la même remarque) ; des obituaires
et livres des morts ; des censiers et rentiers ; quelques cartulaires ou chartriers. Moins
courants : les contrats passés avec les confréries de métier rattachées aux couvents
mendiants ; les listes de biens confisqués par les agents de l’Inquisition et dont une
partie allait aux religieux ; les sentences rendues par les juridictions civiles ou ecclésiastiques tranchant les conflits nés à propos de biens et revenus (profanes ou liés à
136
la pastorale), dont les territoires de quête ; les registres des couvents de religieuses
qui indiquent des flux en direction des frères voisins (détectés chez les Clarisses de
Bohême par Ch.-Frederik Felskau) ; quelques legs en faveur de frères mendiants à titre individuel. Ne manquent à l’appel que les relevés consignant le produit des quêtes et aumônes (que Beatrix Romhányi a recherchés en vain en Hongrie), les bilans
établis par prieurs et gardiens à leur sortie de charge ou à l’occasion des visites des
supérieurs (parfois conservés en Bohême mais absents des fonds hongrois et polonais – ce qui contraint Rafał Kubicki à recourir aux inspections épiscopales de 1568 et
1571 pour connaître le budget des Dominicains d’Elbląg), ou encore les testaments
dressés par les frères avant la professio.
Ces différents types de sources de la pratique n’ont manifestement pas subsisté dans
les mêmes proportions que celles qu’indique l’enquête Économie et religion pour la
France et l’Italie. Les textes produits hors des murs des couvents et à l’extérieur des
ordres mendiants se taillent la part du lion. À commencer par ceux issus des autorités
urbaines : registres fiscaux (où figurent les biens des couvents sis en ville et les subventions qui leur revenaient), sentences judiciaires (les acta scabinalia en Pologne),
testaments des bourgeois fournissent les seules séries exploitables dans une perspective économique. Les sources royales, princières et seigneuriales (donations, chartes
de franchise, comptabilité princière) arrivent en seconde position. Inversement, sauf
en Pologne (à partir du XVe siècle), les fonds des couvents (cartulaires, censiers et
rentiers, livres de contrats et de comptes) ainsi que les archives des provinces (comptabilité provinciale, procès-verbaux de visite) n’ont subsisté que par bribes. D’autres
documents bien représentés en Europe centrale, comme les lettres de confraternité,
se prêtent difficilement à une analyse économique stricto sensu.
3. Le troisième constat concerne la distorsion documentaire entre les quatre ordines
mendicantes reconnus en 1274. En Europe centrale comme dans toute la Chrétienté,
les Frères prêcheurs étaient les mieux lotis (Beatrix Romhányi l’a rappelé à propos
de l’ensemble de la Hongrie, et Carmen Florea en Transylvanie) – conséquence à la
fois de l’envergure des couvents de Prêcheurs et de la solidité de leur assise foncière,
par rapport aux Mineurs notamment. Le déséquilibre semble, à première vue, moins
criant que dans la documentation liégeoise (où Paul Bertrand enregistre un rapport
de 1 à 30 entre les chartes médiévales concernant les Franciscains et les Dominicains
de la ville)1. Mais il n’est pas compensé par une répartition inverse dans les documents
de provenance externe : les testaments transylvains examinés par Maria Lupescu
(dans ses travaux publiés et sa communication) et les chartes de donation hongroises inventoriées par Gergely Kiss favorisent également les Prêcheurs. On constate le
même déséquilibre dans les chartes bohémiennes, regrette Ch.-Frederik Felskau. Peu
nombreux, les Ermites de saint Augustin et a fortiori les Carmes n’ont laissé qu’une
documentation éparse.
1 P. Bertrand, Économie conventuelle, gestion de l’écrit et spiritualité des ordres mendiants. Autour de l’exemple liégeois (XIIIe–XVe siècle), [dans :] N. Bériou, J. Chiffoleau (dir.), Économie et religion. L’expérience des ordres
mendiants (XIIIe–XVe s.) (Collection d’histoire et d’archéologie médiévales, 21), Lyon 2009, p. 105.
Conclusion
137
Pour la même raison, c’est chez les Dominicains que l’on trouve les documents les
plus divers, les plus détaillés et les mieux organisés. En Europe centrale, chartriers
et bullaires n’entrent véritablement dans les usages des couvents franciscains qu’au
XVIIIe siècle ; et ils reproduisent essentiellement des textes normatifs (privilèges pontificaux et royaux). Néanmoins, sans atteindre la précision des comptes quotidiens
tenus par les Franciscains avignonnais de 1359 à 1498 – cas isolé au demeurant –,
les registres franciscains de Sopron en disent long sur la ventilation des recettes et
dépenses de l’établissement au début du XVIe siècle. Et, même chez les Dominicains
(d’après les exemples transylvains analysés par Carmen Florea), les documents comptables sont presque toujours l’œuvre des agents de la municipalité.
4. La documentation centre-européenne souffre par ailleurs de carences chronologiques, notamment pour les premiers siècles de l’histoire des ordres mendiants. Impossible d’embrasser l’ensemble de la période à armes égales, tant les sources textuelles
font défaut jusqu’au XVe siècle – ce qui impose le recours aux indices archéologiques
partout où ils existent. Rien ne prouve que, comme en France et en Italie, les années
1350 ou 1360 aient constitué un tournant majeur, marqué par l’accroissement des
fondations pro anima et l’emprise croissante des corps de ville après l’hécatombe de
la Peste noire2. Difficile dans ces conditions d’apprécier la portée des mouvements
réformateurs sur l’économie des établissements mendiants, puisque l’avant-reformatio échappe souvent à l’observation. Seule certitude : l’Observance a eu un impact
non négligeable sur la production de comptes et inventaires par les communautés.
Les sondages effectués par Gergely Kiss et Beatrix Romhányi dans la documentation
hongroise signalent une explosion du nombre de sources dans la seconde moitié du
XVe siècle puis, chez les Franciscains, au lendemain de la fusion de 1517. L’habitude
de confier à des intermédiaires laïques l’établissement de bilans chiffrés – prescrite
par les statuts du ministre de la province (conventuelle) franciscaine de Hongrie Fabien d’Igal en 14543 – gagna également les couvents non réformés. Mais elle coïncide également avec l’essor des municipalités – et avec lui de la « religion civique » –,
(parfois) avec la rétraction économique de certaines villes les contraignant à une plus
grande rigueur budgétaire, (partout) avec la vogue des fondations spirituelles (perpétuelles puis ponctuelles), dont paroisses et confréries bénéficiaient au même titre
que les couvents mendiants. Au demeurant, la teneur des testaments analysés par
Maria Lupescu ne plaide pas en faveur d’un renoncement des frères de Transylvanie
aux biens fonciers au XVe siècle ; tout juste indiquent-ils une multiplication des dons
garantissant aux religieux une meilleure sécurité alimentaire (moulins, viviers à poissons), elle-même susceptible de les éloigner de la logique de profit.
5. Les contributions réunies ici ne couvrent pas la totalité de l’espace centre-européen ; et, pour des raisons purement circonstancielles, elles privilégient certains pays
2 Ibidem, p. 102 ; voir aussi, dans le même volume : G. P. Bustreo, Écrits conventuels, écrits urbains. La documentation des Mendiants de Trévise aux XIVe et XVe siècles, p. 42–43.
3 A. Magyar, Die Ungarischen Reformstatuten des Fabian Igali aus dem Jahre 1454. Vorgeschichte und Auswirkungen der Statuten, « Archivum Franciscanum Historicum », 64, 1971, p. 98.
138
– la Hongrie dans ses frontières médiévales – au détriment des autres (Bohême et
Pologne). Elles font malgré tout entrevoir une géographie documentaire contrastée.
Comme Anna Zajchowska et Marek Derwich l’avaient suggéré à l’occasion du premier
atelier du programme MARGEC consacré à l’historiographie, la Pologne est incontestablement la mieux pourvue en sources écrites sur l’économie mendiante – même
sans lui rattacher la Silésie et la Prusse un temps teutonique. Cela tient évidemment
à la longévité de ses couvents, épargnés par le hussitisme et la Réforme et demeurés
à l’écart des destructions de l’époque moderne. Elles font apparaître d’emblée de fortes nuances régionales – l’impossibilité pour les couvents franciscains, dominicains
et carmes de Prusse royale d’acquérir des biens immeubles ou rentes foncières en
ville jusqu’en 1454, rappelle Rafał Kubicki. La Bohême, Silésie et Moravie exceptées,
se positionne à l’autre extrémité de l’échelle, le hussitisme ayant anéanti nombre de
couvents et contraint les nouveaux-venus à se passer d’assise foncière. Mais l’espace
bohémien – à l’exception partielle des couvents pragois – manque avant tout de volontaires pour dresser un état des lieux détaillé de la situation, tant la question de
l’économie mendiante a été délaissée par les chercheurs jusqu’à aujourd’hui. Quant à
la Hongrie (Transylvanie incluse), frappée par les destructions ottomanes, elle dispose
de fonds médiocres en comparaison de ceux des couvents polonais mais largement
identifiés. Beatrix Romhányi comptabilise plus de six cents chartes se rapportant à
l’économie des couvents mendiants hongrois pour la période 1251-1550 – celles antérieures à 1526 étant accessibles à distance sur le site des Archives Nationales de
Hongrie.
Au terme de ce rapide tour d’horizon, de nombreuses interrogations demeurent sans
réponse. Il y a d’abord celle, cruciale, du ratio triangulaire entre les sources (vraisemblablement) produites par les frères, celles qui ont subsisté et celles qui ont été repérées à ce jour. Existe-t-il une chance raisonnable de mettre la main sur un fonds
exceptionnel qui ferait toute la lumière sur l’économie « réelle » d’un ou plusieurs
couvents mendiants centre-européens (sinon des comptes quotidiens, du moins
de nouveaux cartulaires ou censiers antérieurs au milieu du XVIe siècle) ? Il faudrait
par ailleurs déterminer à quel point les textes recensés émanent de la volonté des
religieux, reflétant ainsi leurs besoins, leurs attentes et leurs craintes, ou s’ils résultent avant tout d’injonctions extérieures – celles des autorités urbaines ou princières
d’une part, celles des dirigeants provinciaux ou généraux d’autre part. À ce stade
de l’enquête, la production de documents gestionnaires paraît résulter de la « municipalisation » (pourtant incomplète) des établissements mendiants, plutôt que du
durcissement de la législation régulière. Voilà qui nous ramène à la question de la
portée des réformes religieuses de la fin du Moyen Âge – de l’Observance à la Réformation – sur le « vivre mendiant », posée en introduction de ce dossier par Ludovic Viallet. Cela pose également le problème de l’insertion des frères mendiants
dans la cité, à la fois instruments, garants et acteurs d’une paix sociale inscrite dans
le programme de Salut. Engagés dans la réalisation d’un inventaire détaillé des sources connues sur le sujet, les membres du groupe MARGEC seront bientôt en mesure
d’éclairer ces zones d’ombre.
Conclusion
139
vol. 3, 2013, s. 135–140
Uniwersytet w Rennes
Podsumowanie
Streszczenie
Materiały ze spotkania praskiego ukazują główne aspekty źródeł pisanych dotyczących funkcjonowania gospodarczego klasztorów mendykanckich w Europie Środkowej pomiędzy trzecią dekadą XIII a szóstą dekadą XVI w. Po pierwsze, okazuje się, że zachowało się tutaj tych źródeł więcej, niż można by przypuszczać – zwłaszcza poczynając od połowy XV w. Po drugie, przedstawiają
one szerokie spektrum zagadnień (donacje, rachunki, akta, testamenty, nekrologi etc.). Po trzecie, większość z nich pochodzi
z ziem polskich i związana jest z dominikanami. Po czwarte, znacząca ich część powstała na zlecenie władz miejskich. Planowany
program (MARGEC) zapowiada się naprawdę obiecująco.
Słowa kluczowe
zakony żebracze, mendykanci, augustianie-eremici, dominikanie, franciszkanie, karmelici, gospodarka klasztorów mendykanckich, dochody klasztorów mendykanckich
140
vol. 3, 2013, p. 135–140
University of Rennes
Conclusion
Summary
The above papers show the main aspects of the textual sources about the material running of the mendicant friaries in Central
Europe between the 1220’s and the 1550’s. First, much more documents did survive in this area than one could expect at first
glance – especially from the mid-fifteenth century onwards. Moreover they belong to a wide variety of texts (endowment charters, accounts, records, last wills, obituaries...). Most of them are located in the Polish lands and come from the Dominicans.
A large number were produced upon instruction from urban authorities. The planned programme (MARGEC) promises indeed
to be fruitful.
Keywords
mendicant orders, friars, Austin Hermits, Dominicans, Franciscans, Carmelites, economy of mendicant convents, income of mendicant convents
rozprawy
dissertations
Instytut Historii PAN w Warszawie
Zakład PSB w Krakowie
vol. 3, 2013, s. 143–154
Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii
Franciszka Teodora Denhoffa w dobrach
klarysek krakowskich pod koniec XVII w.
Od jesieni 1691 do wiosny 1694 r. we wsiach Umianowice (parafia Kije) i Włoszczowice (parafia Piotrkowice), położonych w dawnym województwie sandomierskim,
na północ od Pińczowa, należących do klasztoru klarysek krakowskich, stacjonowali
żołnierze regimentu piechoty cudzoziemskiej starosty wiślickiego Franciszka Teodora Denhoffa. Zapewne były to oddziały, które przybyły tu na leże zimowe po klęsce
wyprawy do Mołdawii, kierowanej przez starego i schorowanego króla Jana III Sobieskiego1. W pierwszym kwartale 1690 r. regiment ten liczył 250 porcji (co wskazuje na
2–3 kompanie) w kompucie koronnym, a w latach 1692–1693 od 219 do 247 porcji,
czyli około 200 żołnierzy2. Z pewnością był on podzielony na mniejsze pododdziały,
składające się z kilkunastu-kilkudziesięciu żołnierzy. Nie wiadomo jednak, ilu ich dokładnie przebywało w dobrach klarysek. Kiedy 1 V 1695 r. regiment Denhoffa przejął
margrabia de Bethune3, liczył on zaledwie 106 porcji4.
Zgodnie z uniwersałami hetmańskimi poszczególne oddziały wojskowe mogły stacjonować w dobrach królewskich i duchownych, a sprawujący w nich władzę starostowie niegrodowi, podstarościowie lub dzierżawcy musieli udzielić im pomocy
w zakwaterowaniu i aprowizacji5. W oddziałach panowało jednak rozprężenie spowodowane zmęczeniem po długotrwałych wojnach i tragiczną sytuacją finansową.
1 Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629–1696 (Biografie Sławnych Ludzi), Warszawa 1983, s. 468–471.
2 Za informacje dotyczące oddziałów piechoty dowodzonych przez F. Denhoffa i odnoszące się do ich
zaciągu wskazówki bibliograficzne serdecznie dziękuję Panu Profesorowi Mirosławowi Nagielskiemu.
3 Najpewniej chodzi o Ludwika de Bethune, siostrzeńca królowej Marii Kazimiery, syna Franciszka Gastona de Bethune i Marii Ludwiki de la Grange d’Arquien, który potem jako kapitan regimentu królewskiego
Ludwika XIV wziął udział w wojnie o sukcesję hiszpańską i zginął 13 VIII 1704 r. w bitwie pod Blenheim-Höchstädt, F.-A. Aubert de la Chesnaye-Desbois et Badier, Dictionnaire de la noblesse, contenant les genealogies, l’histoire et la chronologie des families nobles de la France..., t. 3, Paris 1771, s. 120.
4 J. Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1690–1696, „Studia
i Materiały do Historii Wojskowości”, 9, 1963, 1, s. 272–273.
5 T. Srogosz, Żołnierz swawolny. Z dziejów obyczajów armii koronnej w XVII wieku, Warszawa 2010, s. 43.
144
Żołnierze prawie nie otrzymywali żołdu6 i po prostu głodowali7. Jak potwierdzają
ówczesne relacje polskie i obce, szeregowi żołnierze w wojsku polskim pod koniec
XVII w. byli obdarci i wynędzniali8. Przy niskim morale, rozluźnieniu obyczajów i braku jakiejkolwiek dyscypliny dawali się oni szczególnie we znaki ludności cywilnej, zarówno podczas przemarszów, jak i w czasie dłuższego pobytu w danej miejscowości9.
Przepisy wojskowe ustalały surowe kary za występki żołnierzy względem mieszkańców (od kary kuny i chłosty, poprzez ucięcie ręki, do kary śmierci). Nie sposób jednak
było zapobiec wszelkiego rodzaju rozbojom. Podczas kwaterunku czy przemarszu
oddziałów wojskowych powszechne były: bicie i poniżanie chłopów, wymuszanie
siłą różnych posług, grabieże, podpalenia i gwałty10. Nie oszczędzano także drobnej
szlachty zagrodowej, a nawet dzierżawców majątków. Dowództwo przymykało na
to oczy, albo też cicho pozwalało na podobne zachowania, nie chcąc wywoływać
otwartego buntu żołnierzy.
Umianowice i Włoszczowice należały do najstarszych posiadłości klarysek krakowskich11. Z opisu zawartego w inwentarzu majątków klasztornych wynika, że w drugiej
połowie XVII w. były to wsie dość zamożne, w każdej z nich znajdował się folwark
z dworem, ogrodami, spichlerzami, stajniami, chlewami i oborami12. Ponadto w obu
wsiach stały karczmy z wyszynkiem piwa i gorzałki, a w Umianowicach znajdowały
się browar, młyn oraz stawy pełne ryb i raków. Wsie zamieszkiwali kmiecie, zagrodnicy, chałupnicy i komornicy, wykonujący posługi na rzecz klasztoru klarysek i płacący
czynsze. Zakonnice dbały o poddanych. Ponieważ, jak zapisano, czasy były ciężkie,
zagrodnikom, komornikom i chałupnikom płacono za robociznę oraz z litości dawano im dwa lub trzy posiłki dziennie13. W omawianym okresie te i inne wsie klarysek
6 Żołd powinien był wynosić 12 zł na tydzień, był on w rzeczywistości wypłacany ratami co 8 dni (tzw.
niemiecki tydzień) w wysokości 6 zł, gdyż resztę potrącano za kwaterunek, mundur, jedzenie itd. Zob.
J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965, s. 294–295.
7 J. Wojtasik, Schyłek wybitnego wodza i spadek wartości bojowej wojska Rzeczypospolitej (1684–1696), [w:]
Z. Budzyński i in. (red.), Wojny polsko-tureckie w XVII w. Materiały z konferencji naukowej Kamieniec Podolski
11–15 września 2000 r. (Biblioteka Przemyska, 38), Przemyśl 2000, s. 26–27.
8 J. Wimmer, Wojsko polskie, s. 294.
9 K. Kościelniak, Wojsko w życiu codziennym społeczeństwa polskiego w pierwszej połowie XVII wieku, [w:]
Z. Pilarczyk, M. Franz (red.), „Od najazdów pogańskich dotąd są państwa Waszej Królewskiej Mości spokojne...”.
Studia ofiarowane w siedemdziesiątą rocznicę urodzin Profesorowi Karolowi Olejnikowi, Toruń 2008, s. 133–137.
10 T. Srogosz, Żołnierz swawolny, s. 97.
11 Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński, t. 1: 1178–1386 (Wydawnictwa Komisyi Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie, 9, Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, 3), Kraków 1876, nr 57.
12 Archiwum Klarysek Krakowskich (dalej: AK Kraków), sygn. E 45, Inwentarz majętności prowentow
wszytkich Conventu Swietego Andrzeja za sławney pamięci Jasnie Wielebnego w Panu Bogu X. Piotra Tyliczkiego Biskupa Krakowskiego ze zesłania na rewizyię X. Andrzeja Sarnowskiego kanonika krakowskiego a od
conventu X. Seweryna Kromera plebana rokickiego i Jakuba Orzeskoviusa sługę konwenckiego za Xieni Anny
Rokowskiey w RP 1617 (inwentarz ten był kontynuowany i uzupełniany, głównie przed oddaniem kluczy
dóbr w arendę, przez cały wiek XVII; wpisywano także do niego kontrakty dzierżaw).
13 Ibidem, s. 330–344.
Samowole i swawole żołnierzy w dobrach klarysek krakowskich
145
często były ograbiane i niszczone przez oddziały wojskowe przez nie przechodzące
lub w nich stacjonujące14. Zapisy w kontraktach arend majątków ziemskich krakowskiego klasztoru wskazują, że w obliczu tego typu wydarzeń dzierżawcy byli przez
zakonnice zobowiązywani do obrony poddanych przed żołnierzami oraz do szacowania strat dokonanych przez swawolnych wojaków15.
Bogate Umianowice i Włoszczowice nie zostały wybrane jako miejsca kwaterunku
wojskowego zupełnie przypadkowo. Starosta wiślicki Franciszek Denhoff, który rezydował wraz z żoną w pobliskim zamku Ossolin16 koło Klimontowa, bardzo dobrze
znał te włości i zapewne zabiegał o asygnatę właśnie na nie. Od momentu objęcia
starostwa rościł sobie bowiem pretensje do tych wsi, dochodów i powinności z nich,
egzekwując je siłą. Od co najmniej 1692 r. zabraniał poddanym klasztornym tamże
siać i zbierać zboże oraz inne plony, zabierał im także bydło. Dodatkowo żądał robocizny i ospów17, które wyliczył na aż 200 złp18. Ponadto zmuszony do utrzymywania
swoich żołnierzy19, zezwalał im kilkakrotnie na rabunek w tych wsiach. Uzbrojeni żołnierze, pod pretekstem wybierania ospów, wpadali tam znienacka i celując do ludzi
z rusznic, bijąc poddanych berdyszami i obuchami siekier, żądali wydania żywności
i inwentarza. Ksienie klasztoru klarysek, Ludwina Zamoyska (1690–1693) i Anna Salomea Tyrawska (1693–1706), nie potrafiąc skutecznie przeciwdziałać temu bezprawiu,
szukały pomocy u różnych osób, prosząc o interwencję m.in. biskupa krakowskiego
Jana Małachowskiego, biskupa sufragana Stanisława Szembeka oraz żonę hetmana
wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego Stanisława Jana Jabłonowskiego,
Mariannę z Kazanowskich, osobę powszechnie poważaną ze względu na prowadzenie świątobliwego życia20. Niestety zaangażowanie się tych osobistości w spór
z Denhoffem po stronie zakonnic nie dało żadnego skutku21. Franciszek Denhoff nie
zaniechał swoich działań w dobrach klarysek, gdyż czuł się całkowicie bezkarny. Należał bowiem do znakomitej i zasłużonej dla Rzeczypospolitej i króla rodziny, skoligaconej z największymi rodami Rzeczypospolitej. Był synem Teodora Denhoffa († 1684)
14 AK Kraków, paczka b.sygn., Wojsko-hiberna (dalej: Wojsko-hiberna), dok. nr 13, 20, 35, 53.
15 AK Kraków, sygn. E 45, Inwentarz majętności, s. 288–289, 353–358.
16 Zamek należał do rodziny Denhoffów od lat 70. XVII w., po wykupieniu go od Ossolińskich. Prawdopodobnie to właśnie F. Denhoff wystawił nieopodal niego istniejącą do dziś Kaplicę Betlejemską. Zapewne miała ona pełnić funkcję kaplicy grobowej, Z. Bania, Zamek w Ossolinie. Jego dzieje i funkcja, [w:] J. L.
Adamczyk (red.), Przemiany architektury rezydencjonalnej w XV–XVIII wieku na terenie dawnego województwa
sandomierskiego: wybrane przykłady. Materiały z sesji naukowej Kielce 18 IX 1999, Kielce 2000, s. 98.
17 Osp, inaczej sep – świadczenie ludności kmiecej na rzecz króla przekazywane w zbożu, najczęściej
w owsie, rzadziej pszenicy i życie, którego odbiorcami byli starostowie, zob. A. Wyczański, Geneza i rozwój
gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, [w:] I. Leskiewiczowa (red.), Zarys historii gospodarstwa wiejskiego
w Polsce, t. 2, Warszawa 1964, s. 53.
18 AK Kraków, sygn. A III 36, Akta klarysek, s. 21.
19 J. Wimmer, Wojsko polskie, s. 227.
20 F. Jaroszewicz, Matka świętych Polska..., Kraków 1767, s. 98–101.
21 Wojsko-hiberna, dok. nr 1535.
146
herbu własnego, zwanego także Dzikiem, podskarbiego nadwornego litewskiego,
podkomorzego koronnego i starosty wiślickiego, oraz Katarzyny Franciszki von Bessen, metresy króla Jana Kazimierza. Jeden z jego braci, kardynał Jan Kazimierz Denhoff, był biskupem Ceseny22, jedna z sióstr, Urszula, wyszła za mąż za kasztelana krakowskiego i generała artylerii Marcina Kątskiego23, a druga, Elżbieta – za marszałka
wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego24. Jako młody człowiek
Franciszek służył w wojsku dowodzonym przez hetmana polnego koronnego i wojewodę krakowskiego Andrzeja Potockiego25, stojąc na czele frejkompanii piechoty
cudzoziemskiej liczącej 100 porcji (około 80 żołnierzy) w kompucie koronnym. Brał
udział w elekcji Jana Sobieskiego w roku 1674. Na czele nowego zaciągu, także liczącego 100 porcji26, pociągnął w 1683 r., wraz z królem i oboma szwagrami, na wyprawę
wiedeńską27, ale nie wiadomo, czy osobiście wziął udział w bitwie pod Wiedniem.
W 1689 r. poślubił córkę Andrzeja Potockiego, Katarzynę († 1718)28, która dopiero co
owdowiała, po zaledwie kilkumiesięcznym małżeństwie z Ludwikiem Janem Kazimierzem Wielopolskim, starostą generalnym krakowskim. W 1689 r. Denhoff na zasadzie
ius communicativum uzyskał wraz z żoną starostwo wiślickie29. W tym też roku został
wybrany na posła na sejm walny z ziemi halickiej30. Następnie zapewne ruszył na czele swego oddziału na wyprawę mołdawską 1691 r., a po jej klęsce powrócił do swych
sandomierskich dóbr, rozsyłając żołnierzy na leże zimowe po okolicznych wioskach.
Jak już wspomniano, żołnierze frejkompanii Denhoffa przebywali w wioskach klarysek dość długo, chociaż z przerwami, ku udręce miejscowej ludności. Żołnierze rozsiedli się w chatach chłopskich, często z własnymi żonami lub kochankami. Biciem
i obdzieraniem z odzienia zmuszali kmieci do żywienia ich, kupowania im butów,
chust oraz sprawienia dwóch bębnów. Rabowali ludziom odzież, kożuchy i sprzęty
domowe, które następnie wozami, na chłopskich podwodach, wywozili do swoich
domów, a co droższe do Winiar i Wiślicy. Szczególnie dotkliwe było, zwłaszcza zimą,
wybieranie przez żołnierzy drobiu, chleba, zboża, oleju, mięsa, sera, gorzałki, legumin
22 K. Piwarski, Jan Kazimierz Denhoff, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 5, Kraków 1939–1946, s. 112–113.
23 A. Przyboś, Marcin Kątski, ibidem, t. 12, Kraków 1966, s. 316–319.
24 K. Matwijowski, W. Roszkowska, Stanisław Herakliusz Lubomirski, ibidem, t. 18, Kraków 1973, s. 45–50.
25 A. Przyboś, Andrzej Potocki, ibidem, t. 27, Kraków 1983, s. 773–778.
26 J. Wimmer, Wiedeń 1683. Dzieje kampanii i bitwy, Warszawa 1983, s. 228.
27 Akta do dziejów króla Jana IIIgo, sprawy roku 1683, a osobliwie wyprawy wiedeńskiej wyjaśniające, wyd.
F. Kulczycki (Wydawnictwa Komisyi Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie, 25, Acta Historica Res
Gestas Poloniae Illustrantia, 6), Kraków 1883, s. 262.
28 Z tego małżeństwa urodziło się troje dzieci: Andrzej († po 1702), Teodor Antoni (1693–1725) i Teresa. Po śmierci F. Denhoffa Katarzyna Potocka poślubiła generała wojsk saskich Antoniego de Lamothe,
a opiekunami jej małoletnich dzieci zostali Marcin Kątski i Bogusław Ernest Denhoff, generał saski. Zob.
A. Boniecki, Herbarz polski, t. 4, Warszawa 1901, s. 255.
29 S. Ciara, Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław i in. 1990, s. 90.
30 Lauda sejmikowe halickie 1575–1695, wyd. A. Prochaska (Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tzw. bernardyńskiego we Lwowie, 24), Lwów 1931, nr 251.
147
i siana. Chcąc odzyskać zabrane sprzęty, bydło i konie, chłopi musieli je od nich wykupywać31. Zaraz po wyjściu oddziałów z Umianowic i Włoszczowic, na wiosnę 1694 r.,
administratorzy klasztornych dóbr Andrzej Zachan i Marcin Węgrzynek zabrali się do
oszacowania strat. Chłopi obliczali, ile wydali pieniędzy i co zostało im zrabowane.
Jak podsumowano, szkody były ogromne, za okres od maja do połowy lipca 1692 r.,
a także za grudzień 1693 r. wyniosły po 5 tys. złp32.
Przy okazji ujawniono inne kryminalne zachowania żołnierzy wobec kobiet oraz ich
bluźnierstwa względem religii katolickiej. W Boże Ciało 1692 r. (5 czerwca) lub w oktawę tego święta (zeznania świadków są w tej kwestii nieprecyzyjne) mocno pijani żołnierze urządzili we Włoszczowicach parodię procesji, gdy ludzie akurat wychodzili
z kościoła po mszy. Jednego ze swoich kompanów, równie jak oni pijanego i zupełnie
nagiego, obnosili po wsi na drągach, biciem zmuszając ludzi do padania przed nim na
kolana. Następnie kazali wszystkim całować „cielsko obrzydliwe w miejsca bezecne
i plugawe” (in loca pudenda). Kropili przy tym ludzi, jakoby wodą święconą, używając
do tego wiązek słomy wyrywanych z dachów, maczanych w kałużach i w gnojowicy.
Wszystko to odbywało się przy wtórze wyśpiewywanej przez nich prześmiewczej litanii (z wezwaniami „święta Kaśko, święta Baśko, święta Maryno, święta Margoszko”)
i innych, obscenicznych piosenek. Na koniec jeden z żołnierzy, wdrapawszy się na
dach chałupy, zataczając się, z krzyżem ze słomy zrobionym i na kiju osadzonym (który
zresztą zrzucił na ziemię), bełkotliwym głosem wygłosił bluźniercze pseudokazanie33.
Podobnie nie uszanowali żołnierze wielkiego postu (od 11 lutego do 21 marca)
1693 r., kiedy to nie przestrzegali zakazu spożywania mięsa i picia gorzałki z masłem.
W Wielki Piątek (20 marca) grali, tańczyli i bili w bębny, a popiwszy solidnie za zdrowie pana Denhoffa, zaczęli uganiać się za pannami i mężatkami. Jedne przymusili do
nierządu, inne zgwałcili. Jak widać, przewidywana za to przestępstwo kara gardła nie
stanowiła jakiejkolwiek bariery dla postępków żołnierzy34. Znieważyli także podstarościnę włoszczowską, panią Konstancję z Gajowa Zdziechowską, berdyszami wyłamując drzwi i wdzierając się do jej komnaty we dworze, wcześniej zaś dotkliwie pobili
obuchami jej męża, Jana Zdziechowskiego, i służbę, wywlekając ich siłą na podwórze. Nawet w Boże Narodzenie (25 grudnia) tego roku rozochoceni wojacy jeszcze raz
zmusili ludzi do bałwochwalstwa i całowania „relikwii”, które zrobili z końskich kości
i głowy kobyły. Kazali potem ludziom po chałupach na koniach je wozić i pobierali
przy tym opłaty35.
Wydarzenia te znalazły swój finał w sądach. Przeciwko Franciszkowi Denhoffowi
i jego żołnierzom w sądzie grodzkim nowokorczyńskim, przed tamtejszym starostą
32 Ibidem, dok. nr 852.
34 J. Muszyński, Niektóre zagadnienia prawne dyscypliny wojskowej w polskim przedrozbiorowym ustawodawstwie wojskowym, „Wojskowy Przegląd Prawniczy”, 16, 1961, 4, s. 547.
148
Stanisławem Łukaszem Opalińskim z Bnina36, wytoczono dwie sprawy. Pierwszą już
27 I 1694 r. z oskarżenia Jana Chrostowskiego, podstarościego z Maszkowa, administratora Włoszczowic i Umianowic oraz mandatariusza klasztoru, o znieważenie
i próbę pobicia (żołnierze zwyzywali go, wystrzelili do niego z rusznicy, a potem próbowali wyzwać na pojedynek), a wraz z kmieciami: Adamem Ogorzałką i Mikołajem
Kaprizą z Umianowic oraz Wojciechem Zagrodką z Włoszowic, w imieniu klarysek,
o bezprawne, siłą wybieranie przez żołnierzy starosty wiślickiego, za przyzwoleniem
dzierżawcy starostwa wiślickiego Adama Michalczewskiego, ospu i korcowego37.
Szczególnie w całych zajściach odznaczyli się: dragon Piotrowski38, Porębski, Solecki
i Jan Wiślicki. Ponieważ klasztor zapłacił już do starostwa wiślickiego 200 złp ospu
w szelągach (boratynkach) w dwóch sakiewkach, do momentu rozpatrzenia sprawy
pieniądze te miały znaleźć się w sekwestrze u pana Piotra Nietupskiego. Termin rozprawy wyznaczono na 28 grudnia tego roku; sprawę połączono następnie z drugą,
wytoczoną przez klasztor, o której poniżej. Niestety nie wiadomo, jak zakończył się
proces dotyczący osobistej skargi podstarościego Jana Chrostowskiego.
Drugą sprawę – o potwierdzenie prawa własności Włoszczowic i Umianowic, przeciwko bezprawnemu pobieraniu świadczeń oraz o odszkodowania za straty materialne
i dręczenie poddanych – na podstawie sporządzonego regestru szkód, wraz z opisem
wszystkich przestępstw, także tych przeciw religii i dobrym obyczajom, 12 X 1694 r.
wytoczył klasztor klarysek, przez reprezentujące go zakonnice ksienię Tyrawską
i wikarię Katarzynę Joannę Czaplińską39. Tak późne rozpoczęcie procesu sądowego
z oskarżenia klasztoru być może było spowodowane rozległością szkód materialnych
i koniecznością skrupulatnego zebrania dowodów przeciwko winowajcom. W akcie
oskarżenia zeznania złożyli naoczni świadkowie tych wszystkich wydarzeń: Jan Tym
(administrator wsi w roku 1692), Kazimierz Komorek (mieszczanin pińczowski i arendarz browaru włoszczowskiego) oraz Jan Poleski, a także mieszkający w sąsiednich
wsiach: Paweł Błoński, Stanisław Błoński, Mikołaj Błonnicki, Jan Ćwikła, Jan Cieczyrt
i Tomasz Cierwot z Czechowa oraz Wojciech Potrzebczyk (karczmarz w Kijach)40.
W dokumencie oskarżenia wymieniono wszystkich winowajców. Jako najbardziej
aktywnych, a zatem zapewne prowodyrów zajść, wskazano dowodzącego tymże
pododdziałem, nazwanego chorążym wiślickim41 Józefa Bednarskiego i znanego już
dragona Piotrowskiego. Poza nimi oskarżeni byli także: wspomniani już Porębski, So36 Ibidem, dok. nr 35. Akta grodzkie i ziemskie nowokorczyńskie spłonęły w pożarze miasta w 1702 r.
37 Ibidem, dok. nr 1535 (e). Korzec – miara ciał sypkich, w Małopolsce wynosił około 43 litrów.
38 Przy regimentach piechoty służyli dragoni, pełniący zadania aprowizacyjne i komunikacyjne. Zob.
J. Wimmer, Historia piechoty polskiej. Do roku 1864, Warszawa 1978, s. 268–270.
41 Oficjalnie nie istniały wówczas jeszcze urzędy ziemskie wiślickie, zob. Urzędnicy województwa sandomierskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, A. Falniowska-Gradowska (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy, Małopolska (województwa krakowskie, sandomierskie i lubelskie), 3),
Kórnik 1993, s. 25.
149
lecki i Wiślicki oraz Pawłowski, Mikołaj Jamulski, Krzysztof Woźny, poddany klasztoru
z Winiar zwany Marcinem, Kotwilski, Wojciech Kardaszyński, Jan Sierant, Jakub Dobosz, Szymon Dragan, Augustyn Siroński, Wierzbicki i inni. Musieli oni rzeczywiście
długo przebywać we wsiach i porządnie dać się we znaki ich mieszkańcom, skoro ci
tak dobrze zapamiętali nazwiska swoich ciemiężycieli. Co ciekawe, większość tych
żołnierzy pochodziła z warstwy ubogiego mieszczaństwa lub ludzi zamieszkujących
przedmieścia (w akcie oskarżenia występują z predykatem honesti). Szeregowi żołnierze i podoficerowie piechoty zaciągu polskiego i cudzoziemskiego rekrutowali się
często z plebejuszy, jedynie kadra oficerska wywodziła się ze szlachty, chociaż nie
było to regułą, gdyż zdarzali się oficerowie mieszczanie42. Pod koniec XVII w. w regimentach piechoty zaciągu cudzoziemskiego w Koronie przeważnie służyli żołnierze
narodowości polskiej i czasami tylko oficerowie byli cudzoziemcami43. Poświadczają
to nazwiska wyżej wymienionych. Nie sposób niestety odpowiedzieć na pytanie, jakiego wyznania byli oskarżeni. Parodiowanie przez nich obrzędów katolickich mog
łoby świadczyć, że byli ewangelikami, jednakże wpływ alkoholu i presja grupy także
mogły skutkować różnymi niekontrolowanymi zachowaniami44.
Osobne oskarżenie do sądu grodzkiego chęcińskiego 18 V 1694 r. złożyli: o ciężkie
pobicie, najście domu i znieważenie żony obraźliwymi słowami – podstarości włoszczowski Jan Zdziechowski; o gonienie i dotkliwe pobicie – jego sługa Marcin Woźniak; oraz o bicie, obdzieranie z ubrań, kradzieże i inne niegodziwości, w tym gwałty na mężatkach – kmiecie z Włoszczowic: Paweł Woźniaczek, Wojciech Zagrodka
(świadczący również w pozwie podstarościego Chrostowskiego) wraz z żoną Anną,
Tomasz i Marianna Zagrzewowie, Paweł i Jadwiga Januszowie i ich służący Maciej Cieślik, a także Marianna, służąca administratora Marcina Węgrzynka. Możliwe, że to właśnie te oskarżające kobiety zostały zgwałcone lub przymuszone do nierządu. Oskarżenie skierowano przeciwko Denhoffowi, jako zwierzchnikowi wojskowemu, i jego
czterem żołnierzom: Wierzbickiemu, Lechowskiemu, kucharzowi Marcinkowskiemu
i chorążemu Józefowi Bednarskiemu (Lechowski i Marcinkowski pojawili się pierwszy
raz w całej sprawie, ale widać byli oni jednymi z najbardziej winnych). Po rozpatrzeniu
skargi, decyzją starosty chęcińskiego Stefana Bidzińskiego, wymienieni czterej żołnierze mieli zostać aresztowani. Publiczne ogłoszenie tej decyzji nastąpiło w murach
zamku Ossolin. Wyrok został też 24 maja oblatowany w aktach grodzkich sandomierskich. Dnia 17 lipca, na kolejnej sesji sądu grodzkiego chęcińskiego, odbywającej się
pod przewodnictwem Marcina Kotarskiego, podstarościego chęcińskiego i sędziego
w sprawach o przestępstwa urzędnicze, został wydany wyrok na Denhoffa, którego
skazano na wieczną banicję, czterech jego żołnierzy zaś skazano na infamię i śmierć
poprzez ścięcie, czyli tzw. kary zwykłe45. Publicznego ogłoszenia wyroku dokonał
42 J. Wimmer, Historia piechoty polskiej, s. 276–277.
43 Ibidem, s. 275–276.
44 T. Srogosz, Żołnierz swawolny, s. 129–130.
45 M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski Południowej XVI–XVIII wieku (Prace Naukowe
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, 1680), Katowice 1998, s. 196.
150
woźny sądowy Krzysztof Hałaczyński46. Także i ten wyrok oblatowano w grodzie sandomierskim47. Nie wiadomo, czy żołnierzy udało się uwięzić i czy wykonano na nich
wyrok. Faktem pozostaje, że już dwie zbrodnie, gwałty i najście domu szlacheckiego, zasługiwały na najwyższy wymiar kary48. Wydaje się jednak, że egzekucja mogła
dojść do skutku, gdyż sprawy toczone dalej z oskarżenia klasztoru nie dotyczyły już
bluźnierstw i naigrawania się z obrzędów katolickich, których żołnierze ewidentnie
się dopuścili, a które jako najcięższe przestępstwa przeciwko religii także podlegały
karze śmierci49. W przeciwnym razie oskarżenie to na pewno byłoby nadal podnoszone. Starostę Denhoffa ukarano zwyczajową kondemnatą50, ale wobec powagi oskarżeń wystarczyło to, aby jego oddział przejął margrabia de Bethune.
Wydanie wyroku na Denhoffa i jego żołnierzy nie zakończyło sprawy z oskarżenia
klasztoru klarysek w sądzie starościńskim nowokorczyńskim. Toczyła się ona dłużej.
Możliwe, że powodem opieszałości sądu była sympatia starosty Opalińskiego do
Denhoffa, dawnego towarzysza wojskowego z czasów wyprawy wiedeńskiej; takie
sytuacje były powszechne wobec faktu służby wojskowej starostów51. Przedmiotem
sporu stały się już tylko sprawy finansowe i kwestia zadośćuczynienia. W każdym razie klaryski znów musiały udowodnić swoje prawo własności do Umianowic i Włoszczowic. W 1695 r. ekonom dóbr klasztoru, ks. Stefan Grabania, osobiście przedstawiał
na sesji sądu w Nowym Mieście Korczynie oryginały królewskich potwierdzeń dóbr
ziemskich krakowskich zakonnic wystawionych przez królów: Władysława Jagiełłę
(1431), Kazimierza Jagiellończyka (1456), Zygmunta I (1546), Jana Kazimierza (1649),
Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669) i Jana III Sobieskiego (1676)52.
Zapewne wyrok w tym sporze, mimo przedstawienia przez klasztor tak mocnych dowodów, wówczas nie zapadł, skoro sprawa z oskarżenia klarysek znalazła się w sądzie
asesorskim. Był to sąd właściwy do rozstrzygania sporów między starostwami a klasztorami o daniny ze wsi stanowiących uposażenie tych ostatnich53. Sprawę rozpatry46 Wojsko-hiberna, dok. nr 892.
47 Akta grodzkie sandomierskie w większości nie zachowały się.
48 Volumina legum, t. 2, Petersburg 1859, s. 71.
49 R. Łaszewski, Przestępstwa przeciwko religii i dobrym obyczajom w prawie wiejskim Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] E. Borkowska-Bagieńska, H. Olszewski (red.), Historia prawa – historia kultury. Liber memoralis
Vitoldo Maisel dedicatus (Prace Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu,
1), Poznań 1994, s. 187; M. Mikołajczyk, Przestępstwa przeciwko religii i Kościołowi w prawie miast polskich
XVI–XVIII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 52, 2000, 1–2, s. 228–229.
50 W drugiej połowie XVII w. oskarżenia wobec dowódców wojskowych zwykle kończyły się karą kondemnaty, zob. M. Wagner, Prawa i obowiązki oficerów armii koronnej w drugiej połowie XVII wieku: ze studiów
nad rozwojem prawa wojskowego w dawnej Rzeczypospolitej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”,
36, 1994, s. 47.
51 K. Łopatecki, Cywilna jurysdykcja wobec wojskowych w Koronie na przełomie XVI i XVII stulecia, „Miscellanea Historico-Iuridica”, 5, 2007, s. 48.
53 M. Woźniakowa, Sąd asesorski koronny 1537–1795, jego organizacja, funkcjonowanie i rola w dziejach
prawa chełmińskiego i magdeburskiego w Polsce, Warszawa 1990, s. 119.
151
wano 4 XI 1695 r., podczas sesji sądu w Warszawie odbywającej się pod przewodnictwem kanclerza i biskupa przemyskiego Jerzego Albrechta Denhoffa54. Starosta
wiślicki mógł mieć nadzieję na korzystne dla siebie rozstrzygnięcie sporu, gdyż na
czele sądu stał jego krewny (brat stryjeczny w trzecim stopniu)55. Jednakże właśnie to
pokrewieństwo mogło spowodować, że sprawę odesłano, zapewne do sądu relacyjnego, albo z własnej inicjatywy asesorii, albo na wniosek klarysek. Faktem pozostaje,
że spór nie został jeszcze wówczas zakończony.
Jak informuje kronika klasztoru klarysek, doczekał się on rozwiązania dopiero na sejmie, przed królem Janem III Sobieskim56. Ta lakoniczna informacja nie pozwala precyzyjnie ustalić, kiedy i gdzie tak naprawdę zakończono spór. Problem polega bowiem
na tym, że ostatni sejm, który zawiązał się za życia Sobieskiego, obradował w Warszawie od 12 I do 24 III 1695 r., a zatem przed złożeniem sprawy w sądzie asesorskim,
następny zaś sejm był sejmem konwokacyjnym, czyli obradował już po śmierci króla,
w dniach 29 VIII–28 IX 1696 r.57 Możliwe są zatem trzy interpretacje kronikarskiego
zapisu: 1) klaryski wniosły sprawę przed sąd sejmowy jeszcze w 1695 r. – tyle że wówczas niepotrzebne byłoby zakładanie później sprawy w asesorii, gdyż od wyroku sądu
sejmowego nie było odwołania; 2) sąd asesorski sam dokonał remisji sprawy, czyli
przekazał ją sądowi relacyjnemu, który wyrokował pod przewodnictwem króla i był
ostatnią instancją – wówczas zapis w kronice klasztornej byłby nie do końca prawdziwy, jeżeli chodzi o rodzaj sądu; 3) sprawę przedstawiono rzeczywiście na sądzie
sejmowym, ale już po śmierci Sobieskiego, może za panowania jego następcy, Augusta II Sasa – wtedy również nieco błędny byłby zapis kronikarski dotyczący osoby monarchy. Zarówno sąd relacyjny58, jak i sąd sejmowy59 były właściwymi instancjami do
ostatecznego rozstrzygnięcia tej sprawy. Podczas procesu, w którymkolwiek z tych
sądów, prokurator krakowskich zakonnic dodatkowo przedstawił dekret Trybunału
Koronnego w Lublinie z roku 1690, uwalniający klasztor od ospów i robocizn60.
Gdziekolwiek zapadł wyrok, był on prawomocny i nieodwołalny. Klaryskom przyznano odszkodowanie za straty materialne spowodowane przez żołnierzy Denhoffa oraz
za świadczenia bezprawnie zagarnięte przez starostę wiślickiego. Egzekucję wyroku
54 AK Kraków, sygn. E 48, Summarium documentorum Archivi Conventus Monialium Ordinis Sancti Francisci regulae Sanctae Clarae apud Ecclesiae Sancti Andreae Cracoviensis (spisany w 1784 r. za ksieni Ewy Chomentowskiej, która poleciła uporządkować archiwum klasztorne), szuflada nr 2, lit. R, dok. nr 13 (obecnie
zaginiony).
55 Genealogia. Tablice, oprac. W. Dworzaczek (Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Nauki Pomocnicze
Historii), Warszawa 1959, tabl. 149.
56 AK Kraków, sygn. A III 36, Akta klarysek, s. 21–23.
57 Chronologia sejmów polskich 1493–1793, oprac. W. Konopczyński, [w:] Archiwum Komisji Historycznej
PAU, Seria 2, t. 4 (16), nr 3, Kraków 1948, s. 158–159.
58 M. Woźniakowa, Sąd asesorski koronny 1537–1795, s. 179–192.
59 Z. Szcząska, Sąd sejmowy w Polsce od końca XVI do końca XVIII wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne”,
20, 1968, 1, s. 104.
152
skomplikowała jednak śmierć głównego adwersarza klasztoru. Nie jest znana dokładna data śmierci Franciszka Denhoffa, zmarł on z pewnością po 4 XI 1695 r., a przed
wrześniem 1699 r. W tym ostatnim roku, 6 września, Katarzyna z Potockich Denhoffowa zeznała w grodzie krakowskim, że za szkody poczynione przez żołnierzy jej
nieżyjącego męża zobowiązuje się wypłacić klaryskom, na uroczystość Trzech Króli
1700 r., zadośćuczynienie w wysokości tysiąca złp61. Czy była to cała suma zasądzona
na rzecz klasztoru, czy tylko jakaś rata, niestety nie wiadomo, gdyż nieznana jest dokładna treść wyroku. Najpewniej z powodu śmierci starosty wiślickiego klaryski nie
mogły doprosić się rekompensaty od jego żony, dlatego też od ogłoszenia wyroku
do pierwszej informacji o podjęciu przez wdowę po Denhoffie jakichś działań w tej
sprawie minęły trzy-cztery lata. Z pewnością wspomniana suma nie powetowała
strat klasztoru. Nie wiadomo również, czy zasądzona kwota rzeczywiście wpłynęła
do kasy klasztornej, gdyż nie zachowały się księgi rachunkowe z tego okresu. Sprawa
prawdopodobnie została jednak zakończona po myśli klarysek, gdyż brak w źródłach
klasztornych informacji o jej kontynuowaniu.
Opisywane powyżej wydarzenia nie były niczym niezwykłym ani w armii polskiej,
ani w wojskach cudzoziemskich w XVII w. Swawole rozpasanych, pijanych oraz źle
opłacanych żołdaków i wynikłe z tego cierpienia fizyczne i moralne ludności cywilnej były powszechne w całej Europie62. Do podobnych sytuacji w dobrach klarysek
krakowskich dochodziło jeszcze wielokrotnie, zwłaszcza w okresie wojny północnej,
ale i po jej zakończeniu. Zakonnice znów występowały więc na drogę sądową w celu
powetowania sobie strat63. Zachowane materiały źródłowe nie przynoszą jednak informacji, że ich oskarżenia dotyczyły także obrazy religii katolickiej przez żołnierzy.
62 T. Srogosz, Żołnierz swawolny, s. 231.
63 Wojsko-hiberna, np. dok. nr 11, 70, 76.
153
vol. 3, 2013, s. 143–154
Instytut Historii PAN w Warszawie
Zakład PSB w Krakowie
Samowole i swawole żołnierzy frejkompanii Franciszka Teodora Denhoffa
w dobrach klarysek krakowskich pod koniec XVII w.
Streszczenie
W latach 90. XVII w. w dwóch wsiach należących do klasztoru krakowskich klarysek, Umianowicach i Włoszczowicach, położonych w Sandomierskiem, stacjonowali, na tzw. leżach zimowych, żołnierze regimentu piechoty cudzoziemskiej, należącego
do starosty wiślickiego Franciszka Teodora Denhoffa. Rościł on sobie prawa do tychże wsi i dochodów z nich. Dlatego też, za
jego przyzwoleniem, żołnierze żądali świadczeń w zbożu i pieniądzach, a oprócz tego bezlitośnie grabili i maltretowali fizycznie
poddanych klasztornych. Dodatkowo dopuścili się tam gwałtów na kobietach i przemocą naszli dom szlachecki, nie zważając, że
za te przestępstwa przewidywana jest kara śmierci. Pijani wojacy drwili także z religii katolickiej, parodiując obrzędy religijne
związane z uroczystością Bożego Ciała, wielkim postem czy świętami Bożego Narodzenia. Opisywane wydarzenia znalazły swój
finał w różnych sądach z oskarżenia klarysek, szlachty i kmieci z tychże wsi. Najbardziej winni zostali ukarani infamią i karą
ścięcia, ale nie wiadomo, czy wyrok wykonano. Starostę Denhoffa ukarano kondemnatą. Został także zobowiązany do wypłaty
klasztorowi klarysek odszkodowania za wyrządzone szkody. Straty zrekompensowała zakonnicom kilka lat później wdowa po
Denhoffie, Katarzyna Potocka.
Słowa kluczowe
klaryski, Kraków, Umianowice, Włoszczowice, Franciszek Teodor Denhoff, frejkompania, żołnierze, przestępstwa, sąd grodzki, sąd
asesorski, sąd sejmowy, kara śmierci, infamia, banicja, rekompensata
154
Institute of History, Polish Academy of Sciences in Warsaw
Polish Biographical Dictionary Institute in Cracow
vol. 3, 2013, p. 143–154
Acts of lawlessness among the soldiers of Franciszek Teodor Denhoff’s free
company (frejkompania) in the estates belonging to the Cracow-based
Poor Clares at the end of the 17th century
Summary
In the 1690’s, in Umianowice and Wołoszczowice –two villages owned by the convent of the Cracow Poor Clares, located in the
Sandomierz voivodeship– soldiers from the foreign infantry regiment, belonging to the Wiślica starosta Franciszek Teodor Denhoff, were stationing at the so-called winter quarters. The starosta had claimed the right to those villages as well as the revenue
they generated. Hence, with his consent, the soldiers demanded payments in grain or money, and apart from that mercilessly
pillaged and physically abused the subjects of the convent. In addition, they would rape women, and they forced an entry to a
noble house, disregarding the fact that these felonies were punishable by death. Also, drunk soldiers sneered at the Catholic religion, mocking the ceremonies connected with the celebration of Corpus Christi. These events ended up in court, when the nuns,
the nobility, and the peasants from the plundered villages sued the violators. The ones charged with the heaviest crimes were
condemned to infamy and beheading, but it remains unknown whether the sentence was ever carried out. Starosta Denhoff
was punished by kondemnata (a sentence in absentia). He was also obliged to pay compensation for all the damage caused. The
losses were made up for a few years later by Denhoff’s widow, Katarzyna Potocka.
Keywords
Poor Clares, Cracow, Umianowice, Włoszczowice, Franciszek Teodor Denhoff, company of volunteers, soldiers, crime, castle court
(court of the first instance in former Poland), assessor court, Sejm court, death penalty, infamy, banishment, recompense
vol. 3, 2013, s. 155–187
Instytut Historii
Jezuici w trzech wielkich miastach pruskich w XVI–XVIII w.
Uwagi wstępne
Towarzystwo Jezusowe rozpoczęło swoją działalność w Polsce od „inwazji” na obszar
Prus Królewskich. W 1565 r. w Braniewie otworzono pierwsze jezuickie kolegium na
ziemiach Korony Polskiej. Już dwa lata później jezuici zainteresowali się leżącym na
terenie diecezji warmińskiej Elblągiem – tworząc w tym mieście nietrwałą stację misyjną – i tego też roku dotarła do Gdańska ich pierwsza wyprawa rekonesansowa,
oceniająca możliwość podjęcia nad Motławą aktywnej działalności kontrreformacyjnej. Nieco późniejsze, ale za to najobfitsze w sukcesy było zainteresowanie jezuitów
Toruniem, zainspirowane przez ksienię benedyktynek chełmińskich Magdalenę Mortęską na przełomie lat 80. i 90. XVI w. Dążenie do stworzenia w tych trzech wielkich
ośrodkach protestantyzmu silnych i efektywnych placówek katolickich utrzymywało
się aż do kasaty zakonu w 1773 r., przynosząc trwalsze lub mniej trwałe efekty. Jezuici
przejmowali budynki, majątki, nieruchomości, zakładali szkoły, kierowali bractwami
religijnymi, przewodzili polemice teologicznej i sporom z protestantami. Jednocześ
nie budzili emocje – najczęściej negatywne – protestanckiej ludności tych miast.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie najbardziej charakterystycznych
elementów jezuickiego naporu na bastiony protestantyzmu w Prusach Królewskich,
jak również dokonanie bilansu skutków tej ekspansji, realnych sukcesów i poniesionych porażek. O ile w wypadku Gdańska i Elbląga będzie to zebranie i streszczenie
efektów badań w znacznym stopniu własnych1, o tyle w odniesieniu do Torunia – dla
którego jezuickiej placówki wciąż nie powstała całościowa ocena sytuacji w postaci
jednolitej monografii2 – będzie to próba uporządkowania i skonfrontowania ustaleń
innych badaczy i zestawienia ich z danymi dotyczącymi Gdańska i Elbląga.
1 M.in. S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku (Gdańskie Towarzystwo
Naukowe. Wydział Nauk Społecznych i Humanistycznych. Seria Monografii, 108), Gdańsk-Kraków 2003;
Idem, Jezuici w Elblągu w XVI–XVIII wieku, „Rocznik Elbląski”, 19, 2004, s. 55–71; zob. też Idem, Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2012. Ważna dla oceny działalności jezuitów elbląskich jest również monografia katolickiej społeczności tego miasta, zob. E. Paprocka, Tolerowani,
nielubiani. Katolicy w Elblągu w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów codziennego współistnienia wyznań, Warszawa 2009.
2 Jedyna jak dotąd, aczkolwiek postrzegana obecnie jako anachroniczna, autorska próba napisania monografii dziejów kolegium toruńskiego, to rozdział w fundamentalnym dziele S. Załęskiego, Jezuici w Polsce,
156
Podsumowanie będzie dotyczyć:
– stopnia osiągniętych form organizacji wewnątrz murów miejskich i struktur jezuickich wykreowanych w bezpośrednim sąsiedztwie trzech wielkich miast;
– zaplecza materialnego podejmowanych przedsięwzięć;
– oceny kadr (obsad) zakonnych;
– form oddziaływania religijnego i społecznego: edukacji, misji, duszpasterstwa, kultu, bractw religijnych;
– sukcesów (porażek) na niwie propagandy wyznaniowej, w tym zorganizowanych
działań kontrreformacyjnych, użytych środków przekazu, pozyskanych konwertytów;
– reakcji (kontrakcji) społeczności protestanckich, pośród których przypadło jezui
tom działać.
Formy organizacji wewnątrz murów miejskich
Jezuitom od samego początku istnienia Towarzystwa Jezusowego przyświecała zasada lokowania placówek w dużych ośrodkach miejskich, w samym ich centrum – a zatem trzy wielkie miasta pruskie ze wszech miar odpowiadały wzorcowi optymalnej
przestrzeni działania3. Problemem zasadniczym było jednak przełamanie niechęci
i uprzedzeń rządzących tymi miastami protestanckich elit, popieranych w tej kwestii przez szerokie rzesze protestanckiego pospólstwa i plebsu. A zatem w pierwszej
kolejności władzom zakonu i wspierającym je kościelnym hierarchom zależało na jakiejkolwiek formie obecności wewnątrz miasta: najpierw „być” – zaistnieć, w drugiej
kolejności dopiero „mieć” – jak największą bazę dla rozwinięcia religijnej aktywności.
W pierwszej kolejności przypuszczono „wyznaniowy szturm” na Elbląg, miasto najbliższe pierwszemu z jezuickich ośrodków w Polsce, Braniewu. Okazją do wprowadzenia
w jego mury zakonników stała się kwestia odzyskania przez katolików parafialnego
kościoła św. Mikołaja. Dopiero po kilkumiesięcznym nacisku i kilku nieudanych próbach zainstalowania się wewnątrz murów jezuici osiedli w mieście późną jesienią
1567 r., uzyskując możliwość korzystania z dwóch świątyń: św. Mikołaja na Starym
t. 4, cz. 2: Kolegia i domy założone w pierwszej dobie rządów Zygmunta III 1588–1608, Kraków 1904, zatytułowany Kolegium w Toruniu w województwie i dyecezyi chełmińskiej 1593–1773, s. 669–741. Istnieje natomiast
wiele cennych, świeżej na ogół daty opracowań cząstkowych. Są to m.in. materiały z konferencji poświęconej 400-leciu toruńskiej fundacji jezuickiego kolegium, K. Maliszewski, W. Rozynkowski (red.), Jezuici w Toruniu 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu
400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń 1997, z kilkoma poświęconymi temu domowi artykułami (na
uwagę zasługują zwłaszcza opracowania Kazimierza Maliszewskiego i Ludwika Grzebienia, jako szczególnie przydatne w niniejszym opracowaniu).
3 Zob. B. Natoński SJ, Początki i rozwój Towarzystwa Jezusowego w Polsce 1564–1580, [w:] J. Brodrick SJ,
Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. 1: Początki Towarzystwa Jezusowego, przeł. W. Baranowski,
M. Bednarz, Kraków 1969, s. 443 – według św. Ignacego Loyoli „dobro jest tym bardziej boskie, im bardziej
powszechne”.
157
Mieście oraz Trzech Króli na Nowym Mieście4. Było ich dwóch, zajmowali się głoszeniem kazań i nauk katechizmowych i od samego początku spotykali się z szykanami
i utrudnieniami ze strony protestanckiej większości mieszczaństwa. Jezuici utrzymali
się w nieprzychylnie nastawionym do nich mieście dzięki wsparciu króla Zygmunta
Augusta (glejty bezpieczeństwa) oraz kardynała Stanisława Hozjusza, biskupa miejsca. W 1568 r. zwiększyli obsadę misji do trzech osób. Rozważano wówczas pomysł
przeniesienia do Elbląga kolegium z Braniewa, któremu elbląska misja była podporządkowana. Pomysł nie miał jednak szans realizacji z powodu braku odpowiedniego
lokum oraz dochodów. W styczniu 1573 r., podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta
Augusta, jezuici musieli opuścić miasto5. W następnych dwóch stuleciach członkowie
Towarzystwa Jezusowego mogli nawiedzać Elbląg jedynie okresowo, przyjeżdżając
tu doraźnie w celu wygłoszenia kazań, poprowadzenia tzw. misji ludowych i rekolekcji. Jako zaplecze takich wypadów służyły placówki o wyższej randze zorganizowania: kolegium w Braniewie, rezydencja w Malborku, a także – między 1742 a 1769 r.
– stacja misyjna w podelbląskim Fiszewie (podległa rezydencji malborskiej). Formułę
stacji misyjnej wewnątrz Elbląga, ponownie w oparciu o parafię i kościół św. Mikołaja, odnowiono w latach 1758 (1759)–1767. Tym razem była ona podporządkowana
rezydencji jezuitów w Malborku. Dwóch zakonników (w latach 1760–1761 tylko jeden) spełniało funkcję wikarych w parafii, tu mieszkali, prowadzili duszpasterstwo
i kaznodziejstwo. Jezuici znowu nie zdołali rozwinąć szerszej działalności, a do zamk
nięcia misji w 1767 r. przyczynił się ich konflikt z proboszczem elbląskim, Józefem
Langhannigiem6. Działali tu zatem bardzo krótko i w dwóch bardzo oddalonych od
siebie okresach. Nie zdołali pozyskać żadnej własnej bazy lokalowej, korzystając jedynie z użyczanych im pomieszczeń na probostwie, a obsada elbląskiej placówki
przeciętnie liczyła sobie dwóch zakonników (okresowo jednego lub trzech).
Znacznie więcej jezuici uzyskali w Gdańsku. Pierwsza stacja misyjna, zorganizowana
tu w 1585 r. również w oparciu o kolegium w Braniewie, przetrwała niemal nieprzerwanie do 1773 r. Podobieństwem do sytuacji w Elblągu był brak własnego lokum
i wynikające z niego użytkowanie obiektów cudzych. Najpierw zakonnicy z Towarzystwa Jezusowego zamieszkiwali przy kościele św. Brygidy, w mieszkaniu przeora brygidianów, zajmowanym wówczas przez proboszcza gdańskiego, Mikołaja Miloniusza.
Po pożarze kościoła św. Brygidy w styczniu 1587 r. funkcjonowanie misji na krótko
zawieszono, by je wznowić w 1589 r. Nową siedzibą misji stała się plebania kościoła
NMP, pozostająca w gestii katolików mimo utraty kościoła Mariackiego. W tej pierwszej fazie działań duszpastersko-misyjnych stacja liczyła dwie osoby7. W 1593 r. podjęto próbę przekazania jezuitom klasztoru brygidek wraz z jego uposażeniem. Bardzo
mocno zabiegał o taką możliwość biskup włocławski Hieronim Rozrażewski, jednak
4 S. Kościelak, Jezuici w Elblągu, s. 57.
5 Ibidem, s. 61.
6 Ibidem, s. 67. Zob. też E. Paprocka, Tolerowani, nielubiani, s. 90. Szerzej na ten temat w jezuickiej kronice
Archivum Romanum Societatis Jesu (dalej: ARSJ), Pol. 84, f. 203.
7 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 30, 33, 45. Zob. także ARSJ, Pol. 6, f. 8v, 10v.
158
mimo wsparcia ze strony monarchy, Zygmunta III Wazy, władze miasta skutecznie zablokowały procedurę przekazania jezuitom budynków i posiadłości mniszek8. Była to
na przestrzeni dziejów jedyna realna próba przekształcenia wewnątrzmiejskiej placówki w kolegium ze szkołą, wzorowana zresztą (przejęcie budynków podupadającego klasztoru „starego” typu i przekazanie nowej zakonnej instytucji) na działaniach
w wielu innych miastach Korony i Litwy, w tym w pobliskim Braniewie. Poniósłszy porażkę, jezuici skupili się na lepszym wykorzystaniu tej przestrzeni, jaką zyskali na parafii. Przekształcili swoją prywatną kaplicę domową w publiczne oratorium, na miarę
możliwości i za zgodą innych zakonów wykorzystywali też cudze obiekty sakralne:
krótko, w latach 1589–1590, kaplicę św. Urszuli w zespole klasztornym dominikanów;
od 1590 do 1638 r., z przerwami, kaplicę św. Marii Magdaleny; tylko do 1604 r. prezbiterium kościoła św. Brygidy w zespole klasztornym zakonu Zbawiciela.
Przekształconą w 1596 r. w rezydencję placówkę gdańską Towarzystwa Jezusowego
(a przynajmniej część jej obsady) próbowano w latach 1605–1606 oficjalnie umieścić
w odbudowanym po pożarze klasztorze brygidianów. Miało to nastąpić w porozumieniu i kooperacji z przechodzącym wówczas proces odnowy konwentem żeńskim
tego zakonu. Akcja spotkała się jednak ze sprzeciwem władz miasta. Tylko zatem lokum na probostwie stale pozostawało w gestii jezuitów, a brygidki (jak również miasto) w latach 1623–1641 tolerowały „dochodzącą” – ponieważ nadal umiejscowioną
u boku proboszcza, na plebanii – kapelanię tzw. nadzwyczajną w swoim kościele9.
W latach 40. XVII w. niechętny jezuitom proboszcz Florian Falck przyczynił się do wydatnego ograniczenia obecności jezuitów na probostwie10. Nieformalna (w mieście
nie uznawano jej aktów i dokumentów) misja została odnowiona po depozycji Falcka
w 1657 r. Z kolei po 1663 r. obsada została wzmocniona do trzech osób i zyskała nawet odrębnego superiora, co było wyrazem nadziei na ponowne, po zniszczeniu kolegium w Starych Szkotach, wprowadzenie głównej placówki w obręb murów miejskich. Jezuicka polityka „ekspansji do wewnątrz” uległa jednak wyraźnemu załamaniu
w latach 1683–1684, gdy zawiodły rachuby na wykorzystanie do działań świeżo wybudowanej Kaplicy Królewskiej11. Ostatecznie, po okresie konfliktów i sporów, przy
zachowaniu stałej obecności w obrębie probostwa, ustalił się w latach 1714–1719
właściwy kształt jezuickiej placówki, w postaci oddelegowanej ze Starych Szkotów
do miasta grupy liczącej od dwóch do czterech (tuż przed kasatą zakonu czterech)
zakonników, zawsze kapłanów, dysponującej pomieszczeniami użyczonymi przez
proboszczów. Zauważalny był postęp w liczbie zajmowanych pomieszczeń. W po8 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 35–36.
9 Ibidem, s. 322.
10 Zob. Idem, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 124, 271. O ich obecności, przynajmniej formalnej,
świadczy jednak wyznaczanie w katalogach tzw. krótkich zakonników in parochia. Zob. ARSJ, Pol. 44, f. 64v,
79v, 99, 113, 127, 141. Ponadto w latach 1653–1655 jezuici udzielali ślubów, najprawdopodobniej w kaplicy domowej na plebanii, Archiwum Państwowe w Gdańsku (dalej: AP Gdańsk), 300, R/Pp, 23, s. 232–234.
Zob. też S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 124.
11 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 241.
159
czątku XVIII w., gdy była to jeszcze nieformalna misja, jezuici dysponowali pięcioma
izbami na najwyższym, drugim piętrze budynku probostwa. Około 1765 r. doszły do
tego pomieszczenia na pierwszym piętrze. Można było zatem dokonać ich podziału
podług zadań: na wyższej kondygnacji sypialnie i kaplica domowa, na niższej – kuchnia, refektarz, pomieszczenia gospodarcze12. W późniejszym czasie przestrzeń pozostająca do dyspozycji zakonu wewnątrz miasta nie podlegała już żadnym istotnym
zmianom. Wbrew pomówieniom protestanckich, antyjezuicko nastawionych cechów
i pospólstwa gdańskiego nie wydaje się też, ażeby jezuici dążyli do zakupienia na
własność jakichkolwiek nieruchomości w sąsiedztwie Kaplicy Królewskiej13.
W porównaniu z Elblągiem o wiele bardziej komfortową sytuację zapewniało gdańskiej placówce jezuitów zaplecze w postaci utworzonego w Starych Szkotach, podgdańskiej posiadłości biskupów, kolegium, a zatem jednostki o najwyższym stopniu
zorganizowania w obrębie tej zakonnej struktury. Stare Szkoty znajdowały się w bliskim sąsiedztwie murów miejskich, a jednak stanowiły własność kościelną, dlatego
możliwe było wielokrotne powiększanie parcel przekazanych Towarzystwu Jezusowemu na potrzeby jego placówki, limitowane jedynie prawami własności użytkowej
dysponentów emfiteuz oraz większą lub mniejszą życzliwością hierarchów kościelnych, właścicieli posiadłości. Ostatecznie więc wcale nie na gruncie podarowanym
w styczniu 1592 r. przez pomysłodawcę fundacji, Hieronima Rozrażewskiego (tzw.
Brebergu), lecz na kolejnych działkach gruntowych, nabywanych drogą kupna lub
darowizny, stanęły najważniejsze obiekty jezuickiego kompleksu. Na parceli przy
głównym trakcie handlowym, na tzw. Krótkiej Redze (Kurtze Reihe), w 1615 r. otwarto
jezuicki kościół pw. Nawiedzenia NMP. Nawet po jego zniszczeniu w 1656 r. pozostała
w tym miejscu jezuicka własność gruntowa z kaplicą św. Barbary, cmentarzem oraz
bursą muzyczną, a być może także budynkiem dla seminarzystów14. W górnej części
osady, na parceli na południe od Brebergu, jezuici wybudowali budynek kolegium
i szkoły (1619), tę ostatnią uruchamiając w 1621 r. Nowy budynek szkolny stanął już
w 1651 r., a po jego zniszczeniu w 1656 r. kompleksowi szkolno-mieszkalnemu nadano w latach 1686–1727 ostateczny kształt, budując bryłę głównego budynku – tzw.
Kamienicy – furtę i wielki refektarz, wznosząc korytarze i sale o wyjątkowo obszernych gabarytach, niemających sobie równych w całej Rzeczypospolitej15. W budynku
łącznika pomiędzy częścią mieszkalną a kościołem św. Ignacego umieszczono zakrystię oraz bibliotekę (na piętrze). Zbudowany w ostatniej fazie (1725–1727) budynek
szkolny był natomiast budowlą wolno stojącą, tworzącą wespół z pozostałymi budynkami rodzaj czworoboku. Poza salami do nauki mieściły się w nim kaplice sodalicyjne
dla uczniów, w tym tzw. Wielka, a także aula służąca przedstawieniom teatralnym
12 Ibidem, s. 242–243. O pomieszczeniach tych mówią akta wizytacji kościelnych z lat 1701–1702 i 1765,
Archiwum Diecezji Pelplińskiej (dalej: AD Pelplin), Gedanensia, 24, s. 298; Gedanensia, 61, s. 4.
13 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 309–310. Zob. też AP Gdańsk, 300, 30/332.
14 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 120–121, 166, 170–172.
15 J. Paszenda, Zabudowania jezuickie na przedmieściu Gdańska Stare Szkoty, [w:] Idem, Budowle jezuickie
w Polsce XVI–XVIII w., t. 2, Kraków 2000, s. 17–20.
160
z dwiema zmianami dekoracji. To ostatnie udogodnienie wprowadzono tuż przed
kasatą16. W obrębie własności gruntowej w górnej części osady, w sąsiedztwie szkoły
i części mieszkalnej, już w latach 1676–1677 zbudowano nowy kościół, nadając mu
wezwanie św. Ignacego. W 1686 r. dobudowano doń wieżę zegarową. Cały obiekt raz
jeszcze przebudowano w latach 1748–1765 w stylu późnobarokowym, nadając mu
wygląd obecny17. Dysponowanie tak rozbudowanym ośrodkiem stanowiło zatem
istotny atut w działaniach na rzecz katolicyzmu w Gdańsku.
W Toruniu, podobnie jak w dwóch pozostałych ośrodkach, jezuici starali się przeniknąć w pierwszej kolejności w obręb murów miejskich. W 1591 r. uzyskali na ten
cel od rodziny Mortęskich (za sprawą ksieni benedyktynek chełmińskich, twórczyni
kongregacji chełmińskiej tego zakonu) kamienicę w sąsiedztwie kościoła NMP18. 9 VII
1593 r. bp Piotr Kostka wystawił akt fundacji kolegium, któremu oprócz wspomnianej kamienicy przekazywano także plebanię i szkołę przy parafialnym kościele św.
Janów19. Faktyczne przejęcie tych budynków nastąpiło w 1596 r. W farze od listopada
tego roku jezuici zawiadywali amboną, konfesjonałem i trzema ołtarzami (Świętego
Krzyża, św. Katarzyny, św. Marii Magdaleny), a w 1600 r. w pełni przejęli kościół św.
Janów20. Szkołę średnią uruchomiono dopiero w 1605 r., jednak już w roku następnym jezuici zostali usunięci na mocy miejskiego dekretu banicyjnego ze wszystkich
zajmowanych przez siebie wewnątrz miasta budynków. Schronienie znaleźli wówczas w posiadłości szlachcica Plemięckiego „za Wisłą”, a duszpasterstwo przenieśli do
znajdującego się poza murami miasta kościoła benedyktynek21. Do budynków wewnątrz miasta mogli powrócić na mocy konstytucji sejmowej z 1607 r., jednak szkołę
ponownie otworzyli dopiero w 1612 r. Mieściła się ona pierwotnie tylko na plebanii, dopiero w 1618 r. zakonnicy przejęli na wyłączność wyznaczone im pierwotnym
aktem fundacji z 1593 r. budynki szkoły i bursy chórzystów. Mimo oporu ze strony
miasta zostały one wyremontowane i przeznaczone również na potrzeby edukacji
szkolnej. W 1618 r. ulokowano w sąsiedztwie, przy ul. Kruczej, seminarium dla księży świeckich, przeniesione z Poznania na życzenie jego fundatora, biskupa chełmińskiego Jana Kuczborskiego22. Rozbudowę kolegium, a zwłaszcza poszerzenie jego
budynków o bursę dla ubogich studentów zapowiadała fundacja wspomnianego
16 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 113–114.
17 Ibidem, s. 122–124. Nie zachowała się jednak część wyposażenia wewnętrznego ani zniszczone podczas wojen napoleońskich wieżyczki flankujące fasadę.
18 Zob. też M. Borkowska, Udział jezuitów w formacji pierwszego pokolenia benedyktynek chełmińskich, [w:]
K. Maliszewski, W. Rozynkowski (red.), Jezuici w Toruniu 1596–1996, s. 84–93.
19 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 676–677. Faktycznie budynki te były nadal wykorzystywane przez wikarych i służbę liturgiczną fary, m.in. kantorów i chórzystów.
20 Ibidem, s. 679. Zob. też K. Maliszewski, Działalność jezuitów w protestanckim Toruniu u schyłku XVI
i w XVII w. na tle stosunków wyznaniowych w mieście, [w:] K. Maliszewski, W. Rozynkowski (red.), Jezuici w Toruniu 1596–1996, s. 30–31.
21 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 685–686.
22 Ibidem, s. 691–692. Zob. też L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, [w:] K. Maliszewski,
W. Rozynkowski (red.), Jezuici w Toruniu 1596–1996, s. 66, 69.
161
wyżej bpa Kuczborskiego z 1624 r., jednak w latach 1626–1629 oraz 1656–1660, podczas wojen polsko-szwedzkich, jezuitów dwukrotnie usuwano z miasta – najpierw
za sprawą samych mieszczan, a potem z woli szwedzkiego okupanta. Oba epizody
w dziejach toruńskiej placówki skutecznie powstrzymały jej rozwój23. Epizodycznie
też, za wysoce niechętnego im biskupa chełmińskiego Kaspra Działyńskiego, musieli
dzielić kościół św. Janów z zakonem reformatów (z klasztoru w Pakości, 1644 r.)24.
Ostatecznie więc dopiero w latach 1691–1702 w sąsiedztwie cmentarza kościoła św.
Janów zbudowano właściwy kompleks szkolno-mieszkalny, a ściślej – jedno ze skrzydeł dwupiętrowego gmachu z refektarzem, kaplicą domową jezuitów, mieszkaniami
zakonników na piętrze i salami na parterze. Dwie podarowane przez rodzinę Mortęskich dwupiętrowe kamienice przy ul. Żeglarskiej przebudowano na jezuicką szkołę
średnią ze studium filozoficznym25. Podczas kolejnej z wojen, północnej, i ponownej
okupacji miasta budynki jezuickie wprawdzie nie zostały zniszczone, jednak służyły
przez pewien czas jako lokum dla szwedzkich żołnierzy (1703–1704), podlegając daleko posuniętej dewastacji26. Kompleks kolegium powiększył się w latach 1757–1759
po dołączeniu doń zakupionej przez ówczesnego rektora, Jakuba Kitnowskiego, kamienicy, tzw. Sauerowskiej (niegdyś własności rodziny Sauerów)27. Ośrodek, jakim
dysponowali jezuici w Toruniu, miał zatem skromniejszą bazę pomieszczeń w stosunku do kolegium w Starych Szkotach i był obarczony wieloma koniecznymi do
zaakceptowania ograniczeniami, niemniej znajdował się w samym środku miasta,
niedaleko rynku Starego Miasta, ratusza i innych najważniejszych budowli miejskich.
Jako jedyny z jezuickich placówek w trzech wielkich miastach pruskich spełniał zatem oczekiwania Towarzystwa Jezusowego.
Zaplecze materialne podejmowanych przedsięwzięć
W wypadku misji w Elblągu, nie tylko efemerycznej, ale też zawsze podporządkowanej placówkom wyższej rangi, nie można mówić o jakichkolwiek przypisanych do niej
środkach materialnych. Stacja misyjna nie dysponowała żadnym osobnym majątkiem
– zwłaszcza zaś dobrami ziemskimi – przeznaczonym na jej utrzymanie, nie wiadomo
też nic bliższego o ewentualnych lokatach pieniężnych zdeponowanych wyłącznie
na jej potrzeby. Nie wiadomo np., jaki był los darowizny w wysokości 1000 dukatów
poczynionej na rzecz misjonarzy elbląskich w 1763 r. przez wojewodzinę wołyńską,
Antoninę z Potockich Rzewuską28. Najprawdopodobniej kwotę tę przejęli nadrzędni
23 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 698, 702, 724–725.
24 Ibidem, s. 708–709, 723.
25 Ibidem, s. 725–726. Zob. też L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 66.
27 Ibidem, s. 738.
28 S. Kościelak, Jezuici w Elblągu, s. 67. O lokacie tej wspomina się w księdze sprawozdań rektorskich
kolegium w Starych Szkotach. Zob. AD Pelplin, Monastica, Gdańsk-Stare Szkoty – Kolegium Jezuickie, Liber
Resignationum 1683–1774, s. 132.
162
w stosunku do misji elbląskiej przełożeni rezydencji malborskiej i zadysponowali nią
stosownie do życzeń ofiarodawczyni.
Całkowicie odmienna była sytuacja obu kolegiów, gdańskiego i toruńskiego. Kolegium gdańskie w XVII i XVIII w. rozbudowało cały system dóbr nieruchomych i ruchomych, zapewniających solidny dochód roczny. Na dobra nieruchome składały się
grunty w obrębie Starych Szkotów, m.in. tzw. Breberg i północna część Krótkiej Regi.
Ważnym i dochodowym elementem posiadłości była wioska Giemlice na Żuławach
Steblewskich, z co najmniej 17 gospodarstwami gburskimi, przede wszystkim jednak
13-wioskowy klucz czapielski nad Reknicą. Uzupełnieniem własności gruntowej było
kilka emfiteuz w obszarze Żuław Malborskich: Frejert w Nowym Stawie, Dybowo,
Chlebówka i Palczewo29. Zgromadzone przez kolegium sumy kapitałowe około połowy XVIII w. przekroczyły łączną kwotę 50 tys. złotych pruskich (guldenów). Ogółem
roczne dochody placówki, zwłaszcza w końcowej fazie funkcjonowania kolegium
gdańskiego, w drugiej połowie XVIII w., przekraczały kwotę 15 tys. złotych pruskich,
dochodząc nawet do 20–21 tys. w jednym roku obrachunkowym, co oznaczało średnio ponad 500 złotych pruskich na jednego zakonnika. Był to dobry wynik finansowy,
zapewniający domowi zakonnemu w wysoce atrakcyjnym gospodarczo środowisku
Gdańska godziwą egzystencję i możliwość rozwoju30. Z tych pieniędzy finansowana była także stacja misyjna wewnątrz Gdańska, w XVIII w. ulokowana przy Kaplicy
Królewskiej. Wiadomo, że na utrzymywanie aktywności tej stacji była przeznaczona
część środków, jakimi dysponowali gdańscy jezuici, m.in. darowizna testamentowa
Magdaleny Schumann, zapisana w 1692 i przejęta przez zakonników w 1708 r.31
Rozległe posiadłości należały także do kolegium toruńskiego. W różnych okresach
wyliczano pośród przypisanych mu majątków 15 różnych wiosek, w tym posiadane
najdłużej, już od końca XVI w., Ostaszewo oraz Kowróz (obie w bliskim sąsiedztwie Torunia, na północ od niego), a ponadto najbardziej dochodowy Młyniec nad Drwęcą;
do tego Tylice, Brąchnowo, Golubski Folwark i inne, rozproszone na całym obszarze
ziemi chełmińskiej, ale także na Kujawach (Gniewkowiec) i w Wielkopolsce (Ciążeń)32.
Jezuici toruńscy dysponowali także znacznymi kapitałami, jednak mniejszymi aniżeli kolegium gdańskie. W zestawieniu – wydaje się, że nie do końca pełnym i wiarygodnym – jakie przed ponad stu laty sporządził Stanisław Załęski, dochody placówki toruńskiej w 1770 r. oszacowano na mniej niż połowę ustalonych dla kolegium
gdańskiego (z dóbr nieruchomych i lokat razem wziętych zaledwie trochę ponad
8300 złotych pruskich33). W opracowanym przez Załęskiego zestawieniu dochodów
30 Ibidem, s. 95–96.
31 AD Pelplin, Monastica, Gdańsk-Stare Szkoty – Kolegium Jezuickie, Liber Resignationum 1683–1774,
s. 35.
32 L. Grzebień (red.), Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, Kraków 1996,
s. 697. Zob. też L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 63.
33 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 679.
163
rocznych był to górny pułap możliwości tego kolegium. Według Stanisława Roszaka
w XVIII w. (w tym wypadku przyjął on dane z 1746 r.) dochód w wysokości 6300 złotych pruskich pozwalał na zatrudnienie 21 zakonników przy limicie 300 guldenów na
osobę34. Przy zastosowaniu tych samych proporcji według tegoż autora w Gdańsku
zatrudniano wówczas 31, a w rzeczywistości 32 zakonników. Bez gruntownej analizy
dochodów i wydatków – w wypadku kolegium toruńskiego utrudnionej z powodu
braku bardzo szczegółowych i wiarygodnych źródeł typu Liber Resignationum (księga sprawozdań rektorskich na zakończenie kadencji) – nie można oczywiście wydać
kategorycznej oceny sytuacji, wydaje się jednak, że jezuici z Torunia dysponowali
mniejszymi środkami finansowymi aniżeli ich konfratrzy ze Starych Szkotów. I miało
to oczywiście znaczenie dla rozmachu i różnorodności działań.
Kadra zakonników
Zbyt wąskie było grono osób pracujących w stacji misyjnej w Elblągu (zaledwie od
jednego do trzech misjonarzy jednocześnie), by dało się jednoznacznie ocenić potencjał intelektualny i wartość duszpasterską przysyłanych tu zakonników z Towarzystwa Jezusowego. To pewne, że w pierwszym, efemerycznym periodzie działalności
(1567–1573) były to osoby zaliczające się do najwartościowszych członków tego zakonu, bardzo dobrze przygotowane i wykształcone (doktorzy teologii Piotr Fahe i Jan
Aschermann), doświadczone i w pełni rozwoju zakonnych karier (Filip Widmanstadt
i Łukasz Krassowski, pierwszy Polak w szeregach jezuitów), a nawet pełniące w tym
samym czasie ważne funkcje (Jan Jakub van Asten, rektor braniewski)35. Wśród kilku
osób tworzących misję w drugiej połowie XVIII w. nie odnajdujemy już tak ważnych
dla zakonu członków, lecz raczej zakonników przeciętnie przygotowanych i niczym
się nie wyróżniających. Może jedynie Józef Piotrowicz, zwany ojcem ubogich, zapisał
się w dziejach tej placówki większą gorliwością i determinacją w powadzeniu duszpasterstwa36.
Kolegium gdańskie w Starych Szkotach było pełnowartościową placówką zakonu,
w której obsada w XVIII w. sięgała nawet 33–34 osób (w tym od dwóch do maksymalnie czterech osób w stacji misyjnej wewnątrz murów miejskich). Przez blisko dwa
wieki działalności tego ośrodka przewinęło się przezeń ponad 900 zakonników, w tym
około 510 księży. Znaczna ich część pochodziła z obszaru Prus Królewskich (w przypadku księży od 18,8 do 39,6% w zależności od roku dyspozycyjnego) i Wielkopolski
(od 10,3 do 27,3% ogółu księży), a zatem były to osoby raczej dobrze znające – obok
polskiego – język niemiecki, podstawowy w działalności duszpasterskiej w obrębie
trzech wielkich miast pruskich, obyte z pracą na terenie zdominowanym przez konfesję luterańską i kalwińską37. Pośród zakonników ze święceniami zakonnymi niektórzy
34 S. Roszak, Toruńskie kolegium jezuickie wobec przemian życia umysłowego połowy XVIII wieku, „Zapiski
Historyczne”, 63, 1998, 1, s. 81–91.
35 S. Kościelak, Jezuici w Elblągu, s. 57–60.
36 Ibidem, s. 67. Szerzej o nim ARSJ, Pol. 84, f. 130–131.
164
jezuici dysponowali wykształceniem wyższym, zdobytym na katolickich uniwersytetach, i to niekoniecznie tylko polskich (jak Akademia Krakowska) czy jezuickich (jak
rzymskie Gregorianum, uniwersytety w Wiedniu, Moguncji czy Ołomuńcu), dominował jednak typ wykształcenia zakonnego, opartego na studiach filozoficzno-teologicznych we własnych kolegiach typu akademickiego (do podziału na prowincje
polską i litewską Braniewo, później Kalisz, Poznań, Kraków, Ostróg, Jarosław, a w XVIII
w. także Gdańsk i Toruń)38. Zwłaszcza w pierwszej fazie funkcjonowania ośrodka
gdańskiego – do momentu otwarcia szkół w 1621 r. – zgromadzono tu zespół zakonników złożony z wybitnych teologów (Marcin Becan), działaczy kontrreformacyjnych
i polemistów (Fryderyk Bartsch, Jan Uber), kaznodziejów (Kasper Sawicki). W XVII w.
pracowali w Gdańsku jezuiccy pisarze religijni, tacy jak Marcin Hińcza, Mikołaj Oborski, na krótko pojawiły się takie ważne postaci świata nauki, jak Bartłomiej Wąsowski,
Bogumił Teofil Rutka czy Tomasz Elżanowski oraz (niezwiązany jednak bezpośrednio
z kolegium) Adam Adamandy Kochański. Wybitną postacią był na pewno teolog polemista i działacz religijny drugiej połowy tego stulecia, Jan Franciszek Hacki, inicjator
jednej z najbardziej wszechstronnych pisemnych dysput teologicznych w Rzeczypospolitej (i poza nią) u schyłku XVII w.39 W pierwszej połowie XVIII w., na fali ogólnego
marazmu i upadku jezuickiego szkolnictwa, tych zakonnych znakomitości było jeszcze mniej. W morzu przeciętniactwa i sarmackiego scholastycyzmu na wyróżnienie
zasługiwali podejmujący, choć z pozycji już cokolwiek anachronicznych, trudne filozoficzne tematy Jerzy Gengell czy Gabriel Rzączyński, przyrodnik tworzący podstawy
polskiej zoologii i botaniki. Dopiero tuż przed kasatą pojawiło się tu kilku nowocześ
nie i twórczo myślących jezuitów, takich jak Stanisław Jaworski czy Adam Wysocki,
w swojej działalności dydaktycznej wykorzystujących zdobycze epoki oświecenia.
Nie były to jednak osobistości mogące się równać znaczeniem i dokonaniami z gronem gdańskich uczonych, związanych z miejscowym Towarzystwem Przyrodniczym
i protestanckim Gimnazjum Akademickim40.
Wydaje się, że nieco mniejsze grono zakonników z Towarzystwa Jezusowego przewinęło się przez placówkę w Toruniu. Szacunkowe obliczenia można oprzeć jedynie na
średniej liczebności miejscowej obsady, gdyż dotąd nie przeprowadzono szczegółowych badań w tym zakresie. W pierwszej dekadzie działalności jezuitów w Toruniu
(pod koniec XVII w.) bywało tu, podobnie jak w Gdańsku (i po trosze w Elblągu) od
czterech do pięciu zakonników, w większości księży. Po powrocie do Torunia po wypędzeniu (1607 r.) w placówce zamieszkało czterech księży i trzech braci41. W XVIII w.,
po wojnie północnej i tumulcie toruńskim, gdy podobnie jak w kolegium w Starych
Szkotach nastąpił okres względnego spokoju i niezakłóconej działalności, można
mówić o podobnych jak w kolegium gdańskim standardach obsady. Np. w prowa38 Ibidem, s. 65–66.
39 Ibidem, s. 178–182. Zob. też Idem, „Scrutator Veritatis”. Drukowane dysputy teologiczne w Gdańsku w drugiej połowie XVII wieku, „Zapiski Historyczne”, 68, 2003, 2–3, s. 75–96.
40 Idem, Jezuici w Gdańsku, s. 183–186.
41 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 681, 688.
165
dzenie nauki szkolnej zaangażowanych było w Toruniu 9–10 zakonników (1731 r.)42;
tak samo liczna była kadra profesorska w Starych Szkotach – łącznie z prowadzącymi klasy niższe magistrami liczyła średnio 10 osób, tylko w jednym roku dyspozycyjnym, 1732/1733, sięgnęła pułapu 12 zakonników43. Jednak według danych z lat 1746
i 1773 (moment kasaty) całkowita obsada kolegium toruńskiego wynosiła zaledwie
21 osób, a zatem mniej więcej 2/3 stanu zatrudnienia w kolegium gdańskim44. Jeśli
więc nawet w ogólnym rozrachunku dysproporcje te nie były tak drastyczne, wysiłek tutejszej placówki Towarzystwa Jezusowego, co zrozumiałe, skupiał się przede
wszystkim na samym Toruniu – mniej było sił zdolnych podjąć pracę w tzw. terenie.
Co do możliwości obsady, kadra w obu jezuickich placówkach była dość podobna
i wynikało to z zasad obowiązujących w zakonie: kadencje w wypełnianiu poszczególnych funkcji trwały przeciętnie 3 lata. Obecność zakonnika w danym ośrodku
mogła oczywiście ulec wydłużeniu lub skróceniu, jednak nie działo się to zbyt często. Władze prowincji polskiej, a potem wielkopolskiej, zawiadujące przydziałem
do poszczególnych zadań i o każdej decyzji informujące władze zakonu w Rzymie,
zwykle przesuwały takiego zakonnika do pracy w sąsiedniej placówce, np. ze Starych
Szkotów do Torunia i odwrotnie. Widać to już w wypadku rektorów, pośród których
w Toruniu znaleźli się wspomniani już jako związani z Gdańskiem Marcin Hińcza czy
Jan Franciszek Hacki, a także Stanisław Karnicki, Bernard Reimer (rektorzy obu placówek), Andreas Roberti, Jan Mielkiewicz (rektorzy w Toruniu, superiorzy przy Kaplicy
Królewskiej)45. Do grona wybitnych członków zakonu, obecnych tylko w kolegium
w Toruniu, w XVII w. zaliczali się z pewnością także Piotr Fabrycy Kowalski – rektor,
Jan Baptysta Molitor – teolog, polemista, przyjaciel Kartezjusza, wcześniej przez wiele lat kaznodzieja incognito w kościele św. Brygidy w Gdańsku. W XVII w. w toruńskiej placówce spędzili ponadto kilka lat zakonnych kadencji tacy znakomici pisarze
teologiczni i ascetyczni, jak Marcin Łaszcz, Jan Wielewicki (autor cenionej kroniki),
Jerzy Tyszkiewicz, Rafał Jączyński (hagiograf ) czy Ignacy Zapolski (sinolog). Działali
tutaj także czynni wcześniej lub później w Gdańsku teologowie i wybitni kaznodzieje
Tomasz Elżanowski i Tomasz Perkowicz46. W XVIII w. pośród nauczycieli retoryki w jezuickiej szkole średniej znaleźli się tacy wybijający się członkowie zakonu, jak: Marcin Ługowski (pisarz ascetyczny, teolog), Gabriel Rzączyński (przyrodnik, ten jednak
znacznie dłużej pracujący w Gdańsku aniżeli w Toruniu), Mikołaj Naramowski (pisujący dramaty szkolne), Bartłomiej Luder (pisarz i poeta łaciński), Adam Malczewski
42 Ibidem, s. 733.
44 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 739; S. Roszak, Toruńskie kolegium jezuickie, s. 84. Ale i w kolegium gdańskim w schyłkowej fazie przed kasatą zakonu można mówić o sporym spadku liczebności zakonników.
O ile jeszcze w roku dyspozycyjnym 1772/1773 notowano tu 29 zakonników, o tyle w roku dyspozycyjnym
1773/1774 (ostatnim odnotowanym w katalogach) było tu tylko 22 księży i braci. Zob. S. Kościelak, Jezuici
w Gdańsku, s. 54.
45 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 739; por. L. Grzebień (red.), Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 698.
46 L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 63, 71. Zob. też S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku,
s. 66, 82.
166
(retoryk), Dominik Wereszczaka47. Filozofią i teologią parali się Marcin Kreysell (polemista), Godfryd Hannenberg (teolog polemista z okresu tumultu toruńskiego), wspomniany wyżej Jerzy Gengell, ponadto August Alscher (teolog scholastyczny) i Maciej
Szembek (zwolennik unii z Kościołem prawosławnym)48. Również i oni w większości
znaleźli się wcześniej lub później w Gdańsku49, zachodzi zatem daleko posunięte podobieństwo pomiędzy składem osobowym i potencjałem intelektualnym obu tych
ośrodków. Wśród wybitniejszych jezuitów czynnych w XVIII w. tylko w Toruniu można wskazać natomiast Krzysztofa Łabęckiego oraz Antoniego Wróblewskiego50. Obaj
oni zasłużyli jednakże najwyżej na miano wybijających się duszpasterzy. A zatem
wartość naukową toruńskiej i gdańskiej kadry należy uznać – poza kilkoma wyjątkami (Hacki, Rzączyński) – za raczej przeciętną, typową dla tamtego okresu, a więc
zwłaszcza w pierwszej połowie XVIII w. niedorastającą do potencjału protestanckich
ośrodków naukowych i oświatowych w tych dwóch miastach.
Formy oddziaływania religijnego i społecznego
Szkoła
Szkoły jezuickie nie tylko uczyły, ale przede wszystkim wychowywały, dlatego w ocenie ich aktywności religijnej równie ważna jest działalność edukacyjna51. Z trzech
omawianych tu ośrodków jedynie Toruń dysponował kolegium wewnątrz miasta.
Gdańsk, zwłaszcza jego katolicka ludność, mógł skorzystać z usług kolegium w położonych pod Gdańskiem Starych Szkotach.
W kolegium w Starych Szkotach w XVII w. uczyło się przeciętnie 100–200 uczniów,
a tuż przed kasatą, w drugiej połowie XVIII w., bywało ich tu 250–30052. Byłoby tu zatem niemal dwakroć mniej uczniów aniżeli w początku XVII w. w Toruniu, dla którego
podaje się liczbę 500 wychowanków (w 1616 r.)53, a dla wieku XVIII od 200 do nawet
60054. Należy jednak zauważyć, że w odniesieniu do Torunia są to dane tylko orientacyjne i szacunkowe, zbieżne z opinią o Starych Szkotach historyka zakonu, Stanisława
Załęskiego, który twierdził, że w XVIII w. w kolegium pod Gdańskiem uczyło się nawet
47 L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 68, 71.
48 Ibidem, s. 71, 73.
49 Obok wspomnianych wyżej Gengella czy Rzączyńskiego takie osoby jak Kreysell, Alscher, Luder i in.
50 S. Roszak, Kadra kolegium jezuickiego w Toruniu w świetle katalogów z lat 1758 i 1764, „Rocznik Toruński”,
23, 1996, s. 134–135.
51 S. Bednarski, Podstawowe zasady szkolnictwa jezuickiego, [w:] J. Paszenda (red.), Z dziejów szkolnictwa
jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów, Kraków 1994, s.19–20.
52 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 145. Dane m.in. na podstawie szczegółowych raportów imiennych
uczniów.
53 B. Natoński, Szkolnictwo jezuickie w dobie reformacji, [w:] J. Paszenda (red.), Z dziejów szkolnictwa jezuic
kiego, s. 48–49. L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 66, uważa zresztą, że w 1616 r. było
tych uczniów zaledwie 50, a nie 500.
54 S. Roszak, Toruńskie kolegium jezuickie, s. 83.
167
i 600 uczniów55. A zatem oba kolegia były porównywalnymi co do liczby absolwentów ośrodkami oświatowymi.
Obie szkoły służyły edukacji przede wszystkim młodzieży katolickiej, a znaczną część
uczniów stanowiła szlachta, głównie z obszaru województwa pomorskiego (w wypadku Starych Szkotów) i chełmińskiego (w wypadku Torunia). W Starych Szkotach
uczyła się z całą pewnością także młodzież mieszczańska, pochodząca w mniejszym
stopniu z samego Gdańska, w większym z podgdańskich osad podmiejskich, jak Stare Szkoty czy Chełm, i z miast odleglejszych, jak np. Puck. Wśród uczniów mieszczan
zdarzali się protestanci i było to zjawisko zauważalne zwłaszcza w pierwszej połowie
XVII w., ale bynajmniej niewygasające także – w odniesieniu do Gdańska – w okresie
tuż przed kasatą56. Z pewnością przyciągała ich tu możliwość nauki języka polskiego,
ale niektórzy z nich poprzez kontakt z katolickim nauczaniem dokonywali następnie konwersji na katolicyzm. Dla drugiej połowy XVIII w. zachowały się dokładniejsze
dane, wykazujące zauważalny odpływ gdańskiej i podgdańskiej młodzieży (nawet
tej katolickiej), dla której dopiero co reformujący się w duchu oświecenia instytut
szkolny, obok przedmiotów nowych (historia, geografia, francuski) wciąż jednak nauczający głównie przedmiotów tradycyjnych (poetyka, retoryka), świadczący przy
tym usługi w zakresie nauki przedmiotów „akademickich” (filozofia i teologia), przestał być atrakcyjny57.
Na marginesie działalności humanistycznej szkoły średniej na przedmieściu w Starych Szkotach należy dodać, że jezuici czynili starania o prowadzenie szkoły elementarnej – parafialnej – przy Kaplicy Królewskiej, działającej tu od roku 1714 na zasadzie
wolnej wszechnicy (tzw. Freischule). Najprawdopodobniej to oni, począwszy od roku
1719, prowadzili w niej nauczanie, odkąd jednak szkoła uzyskała w 1754 r. trwałe
podstawy działania (w tym odpowiednie fundusze), kadra nauczycielska była całkowicie świecka58.
W podobny sposób musiało przyciągać uczniów kolegium toruńskie. Widoczna,
zwłaszcza w częstszych aniżeli w Gdańsku tumultach, była katolicka młodzież szlachecka59, ale i tu z wielu względów naukę mogli pobierać także synowie mieszczan
(w tym protestanci). Przy ocenie sytuacji w Toruniu należy jednak zwrócić uwagę na
dwie okoliczności w szczególnym stopniu dotyczące tego właśnie ośrodka. Katolicy
mieli w ludności Torunia znacznie większy udział aniżeli katolicy w Gdańsku – sięgał
on tu w drugiej połowie XVIII w. nawet 40%60. Mieszczanie zatem mogli chętniej zasilać szeregi wychowanków tej instytucji. Ponadto jezuicka szkoła w Toruniu musiała
w tym samym stuleciu zmierzyć się z konkurencją ze strony innej katolickiej szkoły
57 Idem, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 333.
58 Ibidem, s. 320. Przywilej dla szkoły „Farskiej” z 1754 r. zob. AP Gdańsk, 300, R/Tt, 34, s. 5–6.
59 Zob. S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 733.
60 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 440–441.
168
średniej, kolegium pijarów w Radziejowie61, gdy tymczasem szkoła w podggdańskich
Starych Szkotach doprowadziła raczej do likwidacji konkurencyjnych zakonnych
placówek i w związku z tym zmonopolizowała nauczanie w tej części Prus Królew
skich62.
W obu przypadkach, kolegiów gdańskiego i toruńskiego, można mówić o zauważalnej w życiu protestanckich miast obecności form uczniowskiego wychowania.
Należało do nich np. organizowanie szkolnych inscenizacji teatralnych. Jezuicki teatr szkolny w atrakcyjnej formule podawał słuchaczom i zwykłym wiernym dawkę
pouczającej katechezy, pogłębiającej przeżycia religijne63. Alegorie bardzo często
nawiązywały do współczesności i przypominały ważne z punktu widzenia Kościoła,
zakonu, także i kolegium, dni i rocznice.
W Gdańsku szkolne dramaty wystawiano być może już nawet w 1618, a od 1623 r.
oglądali je wysoko postawieni goście, w tym monarchowie, bardzo ważny był bowiem ich okazjonalny i świąteczno-rocznicowy charakter. Początkowo przedstawienia dawano na świeżym powietrzu, np. na dziedzińcu kościoła, potem w kościele.
Osobne pomieszczenie dla inscenizacji – atrium – przewidziano w budynku kolegium
wzniesionym w 1651 r., a po ponownej jego odbudowie i rozbudowie na przełomie
XVII i XVIII w. – w auli szkolnej (tzw. scena sukcesywna). Wreszcie w latach 1766–1771
pojawiła się w Starych Szkotach scena ruchoma z dwiema zmianami dekoracji64. Na
przedstawieniach pojawiali się nie tylko dygnitarze świeccy i duchowni, ale i zwykli
mieszczanie, w tym innowiercy. Poza wyraźnymi oznakami zainteresowania jezuickie
inscenizacje prowokowały jednak również słowa ostrej krytyki za artystyczną mierność i jałowość sztuki (np. w 1683 r.). Należy jednak zauważyć, że krytyka tego rodzaju
pojawiała się wyłącznie w okresie szczególniejszego wyznaniowego zacietrzewienia,
nie była zatem w pełni obiektywna65.
W Toruniu przedstawienia szkolne dawano już w 1615 r., a więc kilka lat wcześniej
aniżeli w Starych Szkotach. Adresowane były jednak przede wszystkim do widowni katolickiej i akcentowano ich okazjonalny charakter (święta, powitanie gości itp.).
Z obawy przed reakcją protestantów rzadko inscenizowano je na wolnej przestrzeni,
raczej urządzano je w zamkniętych salach wewnątrz budynku szkolnego lub w kościele66. Jezuicka scena dramatyczna w Toruniu zyskała z pewnością po wybudowaniu nowego gmachu kolegium na przełomie XVII i XVIII w. Niestety, niewiele da się
powiedzieć o odbiorze tej działalności pośród toruńskiego mieszczaństwa. Negatywne emocje na pewno wywołała sztuka wystawiana przez jezuitów w 1725 r., tuż po
61 L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 68.
63 L. Grzebień (red.), Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 685–686.
65 Ibidem, s. 151. Zob. też Idem, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 393–394. Opinie na temat przedstawień z 1683 r. zob. AP Gdańsk, 300, 10/47, f. 210v.
66 L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 79–80.
169
tumulcie toruńskim. Jezuitów oskarżano wówczas o umieszczenie w jej programie
scenicznym obelżywych aluzji pod adresem mocarstw interweniujących w obronie
skazanych na śmierć mieszczan. Śledztwo wdrożone przez radę wykazało jednak,
że takich treści w sztuce tej nie było, i kolegium zostało oczyszczone z zarzutów67.
Z pewnością przedstawiciele protestanckich elit miasta towarzyszyli podczas okolicznościowych przedstawień wizytującym kolegium katolickim dygnitarzom68. Nie
wydaje się jednak, by jezuicki teatr w Toruniu miał szansę dotrzeć swoimi treściami
do szerszych mieszczańskich mas, chociaż wzrastająca liczba inscenizacji, zwłaszcza
w pierwszej połowie XVIII w., i ich przebogata, barokowa oprawa z pewnością wywierały wpływ na licznych w mieście katolików69.
Do innych form szkolnego oddziaływania należałoby zaliczyć ponadto uczniowskie
sodalicje. I znowu więcej można powiedzieć o aktywności sodalistów gdańskich. Włączali się oni w organizowanie procesji, także na forum publicznym, w Starych Szkotach, uświetniając zwłaszcza uroczystości maryjne (Zwiastowanie NMP, Niepokalane
Poczęcie) i pielęgnując te właśnie elementy katolickiego kultu (np. poprzez organizowane przez sodalicje publiczne procesje 8 grudnia, w uroczystość Niepokalanego
Poczęcia). W 1626 r. kronika jezuicka odnotowała wrażenie, jakie na gdańszczanach,
w tym innowiercach, wywarło urządzone przez sodalistów w kościele Nawiedzenia
NMP na tym przedmieściu samobiczowanie u Grobu Pańskiego70. Sodalicje uczniowskie z kolegium toruńskiego angażowały się natomiast w zwyczajowe – także dla kolegium gdańskiego – prace na rzecz pensjonariuszy w szpitalach i przytułkach. Również do nich należało uświetnianie katolickich uroczystości i procesji71.
Misje
Misje prowadzone przez jezuitów miały dwojaki wymiar. Były to przede wszystkim
stacje misyjne, stałe bądź okresowe, trwające w jednym miejscu (mieście, wiosce)
przez wiele dziesięcioleci lub przynajmniej przez kilka lat. Ich głównym zadaniem
była systematyczna praca duszpasterska na rzecz jakiegoś środowiska72. Odmianą
takiego rodzaju misji były misje dworskie, czyli jednoosobowe kapelanie na dworach
magnatów lub możnej szlachty, oraz misje wojskowe, takież same jednoosobowe kapelanie u boku oddziałów wojskowych73. Drugi typ jezuickich misji stanowiły tzw.
misje ludowe, trwające w wybranych miejscowościach (parafiach) od jednego do
nawet czterech tygodni. Polegały one na intensywnej katechizacji, głoszeniu nauk
67 S. Salmonowicz, Z dziejów teatru jezuickiego kolegium toruńskiego w XVII–XVIII w., „Zapiski Historyczne”,
55, 1990, 1, s. 51.
68 Ibidem, s. 54.
69 S. Salmonowicz, Dzieje wyznań i życia religijnego, [w:] M. Biskup (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 3: Między
barokiem i oświeceniem (1660–1793), Toruń 1996, s. 415.
72 L. Grzebień SJ (red.), Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 636–637.
73 Ibidem, s. 267.
170
rekolekcyjnych, zachęcaniu do spowiedzi i przystępowania do komunii. Miały zatem
wzmóc gorliwość wiernych na danym terenie74.
Z oceny tej formy aktywności należy znowu wykluczyć Elbląg, a raczej trzeba uznać,
że placówka w tym mieście była taką właśnie stacją misyjną (i to zaledwie w dwóch
niezbyt długich okresach), podległą najpierw kolegium w Braniewie, a potem rezydencji w Malborku. Doraźnie pracę misyjną na wzór misji okresowych lub nawet ludowych podejmowano w Elblągu zwłaszcza w tych okresach, gdy zakonnicy nie mieli
w tym mieście stałej siedziby. Placówka elbląska nie była zatem w żadnym razie zdolna organizować misji sobie podległych, ani tym bardziej oddelegowywać niektórych
swoich zakonników do pracy w innych ośrodkach parafialnych.
Kolegium gdańskie w Starych Szkotach zorganizowało całą sieć stałych i okresowych
stacji misyjnych, od omówionej powyżej misji na probostwie NMP (później przy Kaplicy Królewskiej) zaczynając. Stałe i wieloletnie stacje misyjne gdańskich jezuitów
działały w posiadłościach kolegium w Czapielsku (na zachód od miasta, nad rzeczką
Reknicą, dopływem Raduni) i w Giemlicach (na Żuławach Gdańskich). Zwłaszcza ta
druga stacja miała ogromne znaczenie, gdyż wspierała jedyną parafię katolicką w tej
części Żuław, w większości należącej do protestanckiego Gdańska75. Pozostałe stacje
misyjne istniały najwyżej po kilka lat i znajdowały się w większości w miejscowościach
północnej części ówczesnego województwa pomorskiego: Pucku (1656–1660), Żarnowcu (1656–1660), Mirachowie (1641–1655), Przywidzu (1753–1754). Tylko dwie
misje lokowano w południowej części tego obszaru, w Osieku w Borach Tucholskich
(1649–1650) i Gniewie (1642–1644). Jak widać z tego zestawienia, przedsięwzięcia te
były po pierwsze raczej krótkotrwałe (wyjątek – Mirachowo na Kaszubach), po drugie
wiązały się z sytuacjami wyjątkowymi, np. z okresem wojny („potopu”) i niemożliwości normalnego funkcjonowania ośrodka głównego76. Dla porządku należy jednak
odnotować, że jezuici z Gdańska mieli udział w utworzeniu i prowadzeniu stacji misyjnych, które potem przekształciły się w wyższe rangą jednostki zakonne – kolegium
w Chojnicach i rezydencji w Malborku77.
Kolegium toruńskie, podobnie jak gdańskie, zadbało o prowadzenie stacji misyjnych
w swoich posiadłościach, Młyńcu nad Drwęcą oraz Kowrozie i Ostaszewie na północ
od Torunia (w połowie drogi między Toruniem a Chełmżą). Stacje te nie działały w sposób permanentny (co zresztą można powiedzieć także o Czapielsku i Giemlicach).
Z tych trzech toruńskich stacji z pewnością najważniejsza była stacja w Młyńcu, nie
tylko położona w bliskim sąsiedztwie posiadłości Torunia, ale również oddziałująca
na sąsiednią ziemię dobrzyńską78. Jezuici toruńscy nie próbowali jednakże zakładać
74 Ibidem, s. 428.
76 Ibidem, s. 246–249.
77 Ibidem, s. 249–250.
78 L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 63. Por. Idem (red.), Encyklopedia wiedzy o jezui
tach, s. 697. Zob. też S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 735.
171
stacji w innych miastach szeroko pojętych ziem chełmińskiej i dobrzyńskiej, chociaż
i oni, podobnie jak placówka ze Starych Szkotów, pozostawali w licznych kontaktach
z klasztorami kontemplacyjnymi zwłaszcza tego pierwszego terytorium (benedyktynki z Torunia i Chełmna; kontakty jezuitów gdańskich były jednak rozleglejsze,
obejmowały nie tylko benedyktynki z Żarnowca i norbertanki z Żukowa, ale także
cystersów oliwskich i pelplińskich oraz kartuzów79).
W kategorii misji ludowych zasięg oddziaływania jezuitów ze Starych Szkotów był
znowu o wiele bardziej imponujący. Jezuici z tej podgdańskiej placówki docierali
do miejscowości, miast i wsi na przestrzeni od Gniewa na południu po Żarnowiec
na północy, od Żuław Malborskich (i Prus Książęcych!) na wschodzie po krańce Kaszub (Lębork!) na zachodzie. Częste były ich wizyty w takich miejscowościach, jak
Święty Wojciech, Żukowo, Miłobądz, Godziszewo, Zblewo, Tczew i Gniew. Według danych ze staroszkockich sprawozdań stopień zaangażowania w tę formę działalności
z roku na rok rósł, od pułapu przeciętnie czterech takich misji w roku dyspozycyjnym
1691/1692, przez 17 w roku 1715/1716, 30 w 1730, po 50–60 rocznie począwszy od
roku 1761 (sprawozdawczość jezuicka kończy się z powodu kasaty zakonu na roku
1770)80. Rozmach działalności toruńskich jezuitów był daleko mniejszy: od około pięciu takich wypraw misyjnych w 1670 r. po przeciętnie 10 w wieku XVIII. Aktywność
misyjna początkowo dotyczyła głównie ziemi dobrzyńskiej, lecz w 1728 r. utworzono
specjalną fundację dla dwóch misjonarzy na potrzeby ziemi chełmińskiej81.
Duszpasterstwo (sakramenty, kult, bractwa, kaznodziejstwo)
Chociaż jezuici generalnie unikali przejmowania pieczy nad parafiami, to nie odżeg
nywali się od szeroko pojętej działalności duszpasterskiej na rzecz społeczności,
w których przypadło im działać. W wypadku Gdańska i Elbląga działali wewnątrz tych
miast w charakterze pomocników, czyli wikarych dla księży diecezjalnych. W Toruniu
i Starych Szkotach w pełni zawiadywali okręgami parafialnymi, tyle tylko, że w Starych Szkotach był to okręg filialny w stosunku do parafii właściwej, z ośrodkiem w Kaplicy Królewskiej.
W okresie pierwszej, XVI-wiecznej misji elbląskiej zakonnicy spod znaku św. Ignacego
Loyoli odprawiali msze w kościele św. Mikołaja, w dni powszednie głosili w ich trakcie
kazania tzw. katechizmowe, a w niedziele – homilie. W 1570 r. pod okiem elbląskich
jezuitów do komunii wielkanocnej przystąpiło około 400 osób82. Po ponownym zainstalowaniu się w mieście w 1759 r. jezuici przejęli niemal wszystkie obowiązki duszpasterskie w parafii św. Mikołaja. Sprawowali sakramenty, udzielając chrztów i ślubów,
namaszczenia chorych i wiatyków, odprawiając msze i słuchając spowiedzi. Sprawo
zdania misji elbląskiej z lat 1758–1767 przeciętnie wykazywały ponad 5000 spowie79 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 327–334.
80 Ibidem, s. 250–253. Wynikało to z trzyletnich cykli sporządzania takich sprawozdań: w 1773 r. nie było
już władz centralnych, które mogłyby nakazać ich opracowanie i przesłanie.
82 S. Kościelak, Jezuici w Elblągu, s. 57–58, 60.
172
dzi rocznie, chrzty wahały się w tym czasie w przedziale od 89 do 226 ochrzczonych
osób. Dwa periody jezuickiej aktywności duszpasterskiej w Elblągu były jednak zbyt
krótkie, by dostrzec jakieś szczególne preferencje w propagowaniu kultu. Zapewne
był on typowy dla jezuickiej duchowości zakonnej. Głoszono oczywiście kazania i nauki katechizmowe i warto odnotować, że w Elblągu zaznaczył się podział na kazania
niemieckie i polskie, świąteczne i niedzielne. Do tego dochodziła zwykła jezuicka
praca formacyjno-apostolska, na którą składały się tzw. dzieła miłosierdzia. W odniesieniu do elbląskiej stacji misyjnej informowano o odwiedzaniu chorych, wspieraniu
ubogich, legalizowaniu konkubinatów, nakłanianiu do zgody i umacnianiu chwiejących się w wierze, ponadto zwalczaniu złych obyczajów (kradzieży, cudzołóstwa
i pijaństwa). Co roku odnotowywano od kilku do nawet kilkudziesięciu przypadków
tego rodzaju działalności83.
Aktywność gdańskiego i podgdańskiego ośrodka (w wyliczeniach sprawozdań oba
ośrodki zawsze sumowano, bez podziału na efekty wewnątrz i na zewnątrz miasta)
w zakresie duszpasterstwa była o wiele bardziej rozbudowana i obfitsza w osiągnięcia. Po wybudowaniu kościoła w Starych Szkotach jezuici zaprowadzili w nim rytm
kościelnej liturgii wzbogacony o święta typowe dla jezuickiej duchowości, w tym
uroczystości ku czci świętych zakonu i nabożeństwa 40-godzinne ku czci Najświętszego Sakramentu. Kwitł tu jednak również kult maryjny, m.in. w pierwszym jezuic
kim kościele, pw. Nawiedzenia NMP, otaczano czcią obraz Maryi, pojawiły się przy
nim wota i korony, odmawiano regularnie różaniec. Później, w XVIII w., po przeniesieniu nabożeństw do kościoła św. Ignacego, rozwijały się również kulty innych popularnych świętych tego czasu, m.in. św. Jana Nepomucena84. Z kolei prowadzone
przez jezuitów w Gdańsku i pod Gdańskiem bractwa świadczyły o propagowaniu
wśród wiernych ważnych z punktu widzenia Kościoła katolickiego prawd wiary. Nieprzypadkowo zatem w pierwszej połowie XVII w., w okresie wzmożonej konfrontacji
z protestantami, w środku luterańskiego miasta działało bractwo Najświętszego Sakramentu, a w pierwszej połowie wieku XVIII – gdy szerzyły się pierwsze symptomy
oświeceniowego deizmu – w kolegium na przedmieściu pojawiło się Bractwo Opatrzności Bożej85. Jezuici propagowali ponadto u siebie, w Starych Szkotach, kult typowy
tylko dla swojej duchowości – Najświętszych Serc Jezusa i Maryi86. Liczba udzielanych
sakramentów była również znacznie większa. Wyliczana łącznie dla kościoła w Starych Szkotach, Kaplicy Królewskiej i innych misyjnych oddziałów kolegium staro
szkockiego już w 1700 r. przekroczyła pułap 10 tys. rocznie, w 1724 r. sięgnęła 31 tys.
wyspowiadanych osób. W latach 30. i 40. XVIII w. nastąpił pewien regres i spadek do
poziomu około 20 tys. absolucji rocznie, przy czym kilka razy liczba ta spadała nawet
poniżej 10 tys. przypadków. Po 1752 r. sytuacja ustabilizowała się na poziomie 31–33
tys. spowiedzi rocznie. Liczba rozdanych komunii plasowała się zawsze na poziomie
83 Ibidem, s. 68–69. Zob. też ARSJ, Pol. 85, f. 73, f. 97.
85 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 309–312, 338–339.
86 Ibidem, s. 339–340.
173
nieco mniejszym od liczby spowiedzi i w latach 1755–1760 wynosiła przeciętnie
25–31 tys. rocznie87, a zatem i w tym wypadku była o wiele bardziej znacząca aniżeli w Elblągu. Co ciekawe, porównywalna była natomiast z efektami misji elbląskiej
liczba udzielonych chrztów, na ogół rzadko przekraczająca kwotę 100 osób (powyżej
100 takich sakramentów np. w latach 1685, 1720–1733, 1739–1740, a począwszy od
roku 1754 – już na stałe, do końca zachowanych sprawozdań; w sumie niewiele, jeśli
uznać, że były to łączne dane z kościoła św. Ignacego i Kaplicy Królewskiej). Widać
wyraźnie, że sam fakt niemal pełnego zmonopolizowania przez jezuitów katolickiego duszpasterstwa w Elblągu (w Gdańsku i wokół niego panowała przecież konkurencja innych diecezjalnych i zakonnych ośrodków) wpływał istotnie na liczbę takich
przypadków88. Na słabej efektywności jezuickich działań w Gdańsku zaważyła też
niepopularność zakonu w tym mieście, co szczególnie było widoczne po roku 1734
(jezuitów uważano za zdrajców, gdyż oblegające miasto wojska rosyjskie urządziły
sobie główną kwaterę sztabu w kolegium w Starych Szkotach)89. Zakonnicy jezuiccy
wewnątrz miasta nie mieli ponadto możliwości przewodniczenia pogrzebom i to nie
tylko z tego powodu, że publiczne pochówki katolików w Gdańsku były zakazane.
Brak tego rodzaju aktywności wynikał przede wszystkim z faktu, że Kaplica Królewska, świątynia zastępcza wbudowana w pierwsze piętro plebanii, nie miała własnej
krypty. Jezuici zdarzali się jednak pośród celebransów pogrzebów w dominikańskim
kościele św. Mikołaja, co zostało udokumentowane szczególnie w drugiej połowie
XVIII w.90
Pracy duszpasterskiej zarówno w mieście, jak i w Starych Szkotach towarzyszyło kaznodziejstwo, w podziale na języki (z lekką preferencją języka niemieckiego), dni
świąteczne, niedziele i dni powszednie oraz pory dnia. Odrębnie informowano o kazaniach w Wielkim Poście, tzw. pasyjnych. Co interesujące, w mieście więcej kazań
głoszono w języku niemieckim, na przedmieściu natomiast panowała w tym względzie większa równowaga, przy czym niektóre typy kazań, np. podczas mszy roratnich, w kościele św. Ignacego wygłaszano wyłącznie po polsku91. Nie zaniedbywano
także katechizacji w obu językach (o czym naprzemiennie informują katalogi funkcji
zakonnych), a metody nauczania nie ograniczały się do ustnie przekazywanej katechezy, ale polegały także na rozdawaniu katechizmów, co było zauważalne zwłaszcza
w pierwszej połowie XVII w. (przyczyną był większy stopień alfabetyzacji i zamożności społeczeństwa aniżeli w późniejszych dekadach?). W pierwszej połowie XVII w.
w kościele Nawiedzenia NMP nauczano katechizmu w każdą niedzielę po śniadaniu,
a w kościele św. Brygidy w mieście – w niedzielę po południu. W XVIII w. obie kate87 Ibidem, s. 192–199.
88 Ibidem, s. 199–211.
89 Ibidem, s. 209; por. też S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 280. Spadek zainteresowania
jezuicką posługą zauważalny jest nie tylko w Kaplicy Królewskiej, ale także w kościele w Starych Szkotach.
Nie można tego tłumaczyć tylko ubytkami ludności powstałymi w wyniku oblężenia.
90 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 267, 294.
91 Ibidem, s. 213–220.
174
chezy, polska i niemiecka, odbywały się wyłącznie w Starych Szkotach, przy czym
najpierw wykorzystywano tylko kościół św. Ignacego, potem katechezy w języku
niemieckim przeniesiono do cmentarnej kaplicy św. Barbary w dolnej części tej osady92. Do szczególnych zadań jezuitów w Gdańsku i jego osadach podmiejskich należało także duszpasterstwo na rzecz chorych w szpitalach i domach prywatnych, tzw.
posługa zarażonym, zwłaszcza do początku XVIII w. Tylko podczas Wielkiej Dżumy
w 1709 r. zmarło sześciu zakonników z kolegium gdańskiego93. Istotna była ponadto
posługa w więzieniach oraz wspomniane już przy okazji Elbląga „dzieła miłosierdzia”,
ze względu na wielkość ośrodka i znacznie dłuższy czas działania o wiele bardziej rozbudowane. Sprawozdania nie tylko informowały o umacnianiu w wierze, nakłanianiu
do zgody, walce z plagą kradzieży, pijaństwa i cudzołóstwa, ale także szeroko rozpisywały się o zwalczaniu patologii małżeńskich (np. konkubinatów, bigamii, dzieciobójstwa), ograniczaniu lichwy i zwalczaniu satanizmu, magii i czarów (dzieła w tym
ostatnim zakresie odnotowywano jeszcze w ostatniej sprawozdawczej dekadzie, lat
60. XVIII w.94).
Wreszcie w Toruniu, po przejęciu w 1596 r. kościoła św. Janów, jezuici zaprowadzili
swoje duszpasterstwo, od samego początku odprawiając msze, głosząc kazania i słuchając spowiedzi. Jeżeli chodzi o kaznodziejstwo, i tutaj zaznaczył się podział na kazania niemieckie i polskie, podług dni świątecznych i zwykłych oraz pór dnia. Wydaje
się, iż w większym stopniu aniżeli w Gdańsku (Starych Szkotach) w kaznodziejstwie
toruńskim preferowano język polski95. Podobnie jak w Gdańsku, jezuici patronowali
w 1598 r. założeniu Bractwa Najświętszego Sakramentu (Bożego Ciała)96. W połowie
tego stulecia istniała w Toruniu Kongregacja Mariańska Mieszczan. W drugiej połowie XVII w. działalność rozwinęło Bractwo Męki Pańskiej (od 1672 r.), a w wieku XVIII,
podobnie jak w Starych Szkotach, powstało w Toruniu Bractwo Opatrzności Bożej
(1729 r.)97. W Toruniu praktykowano też kult świętych zakonu (świadczą o nim m.in.
srebrne wota na ołtarzu beatyfikowanego dopiero co Stanisława Kostki z obrazem
namalowanym w 1643 r. przez Bartłomieja Strobla), ogłaszano odpusty z okazji uroczystości ku czci patronów Towarzystwa Jezusowego98. Ale w kościele św. Janów
umieszczano także obrazy i ołtarze dokumentujące kulty właściwe dla katolicyzmu
powszechnego, np. obraz przedstawiający św. Jana Nepomucena w 1737 r., oraz
lokalnego, pomorskiego (kult bł. Doroty z Mątów oraz bł. Juty). Do zwykłych zajęć
toruńskich jezuitów należały także: organizowanie nabożeństw 40-godzinnych, ka92 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 221–224.
93 Ibidem, s. 230. Zob. ARSJ, Pol. 57, f. 167.
97 Ibidem, s. 735. Zob. też L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 62.
98 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 710. Tego rodzaju działania spotkały się z dezaprobatą i naganą niechętnego zakonowi biskupa chełmińskiego, Kaspra Działyńskiego, ale była to sytuacja w dziejach toruńskiej
placówki wyjątkowa. Zob. też L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 61.
175
techizacja, posługa na rzecz chorych i więźniów. Stanisław Załęski wspomina także
o procesjach biczowników, zapewne jednak – jak i w kolegium w Starych Szkotach
– chodziło o szczególnego rodzaju akty pokutne w prowadzonych przez jezuitów kościołach (kongregacjach) podczas Wielkiego Postu99.
Propaganda wyznaniowa, zastosowane środki
przekazu religijnego, konwersje
Wśród elementów krzewienia wiary, które miały zwrócić uwagę na obecność jezuitów
w ogarniętych reformacją miastach, należy wymienić wszelkie formy zewnętrznego, bezpośredniego oddziaływania na miejską społeczność. Rozdawanie katolickich
katechizmów należało zapewne do rzadkości, dostępne były jednak inne działania
„reklamowe”, odwołujące się wprost do zmysłów wiernych. Do takich form ekspresji
należałoby w Gdańsku zaliczyć wywieszanie afiszów i bicie w bębny z zapowiedzią
przedstawienia teatralnego w lutym 1618 r.100 Według relacji kalwinisty Martona
Csombora wstęp na jezuickie kazania w kaplicy domowej na probostwie NMP był
całkowicie wolny dla osób postronnych, a on sam – jak zapisał – miał odnieść wiele
pożytku z nauk jezuity Kryspina Boltza, choć w swojej podróżniczej relacji wielokrotnie dawał wyraz pogardy dla nieuctwa innych działających w Gdańsku zakonów101.
Zwłaszcza w pierwszej fazie swojego pobytu w murach Gdańska jezuici przywiązywali wielką wagę do bezpośrednich dyskusji i polemik i to nie tylko z duchownymi
wrogich sobie wyznań, ale także ze zwykłymi mieszkańcami miasta. Bardzo istotna
była sztuka przekonywania do swoich racji słuchaczy kazań i nauk. W materiałach do
sporu i procesu pomiędzy jezuitami a brygidkami w Gdańsku z lat 1641–1649 odnotowano, że do kościoła św. Brygidy przychodzili w latach 1623–1641 protestanci,
którzy notowali słowa jezuickich kazań i po kazaniu dyskutowali z kaznodziejami na
poruszane w homiliach tematy102. Można zatem mówić o sporym rezonansie społecznym takich wystąpień, wydaje się jednak, iż był on charakterystyczny dla stosunków w pierwszych dekadach po reformacji, gdy wierni byli bardziej skłonni do poszukiwania alternatywnych dróg wiary. W drugiej połowie XVII i w XVIII w. takiej ideowej
elastyczności i gotowości do słuchania innych zasad wiary nie da się już zauważyć.
Oprócz działań indywidualnych podejmowanych z myślą o jednostkach i niewielkich
grupach wiernych jezuici inicjowali także debaty publiczne. Dysputy religijne polegały na wymianie argumentów w obecności przysłuchujących się im widzów, najczęściej uczniów szkół (kolegium lub gimnazjum). Wartość ideowa tych swoistych religijnych spektakli była jednak względna, gdyż na ogół każda ze stron dyskusji ogłaszała
po starciu swoje zwycięstwo. Wydaje się zatem, że publiczne dysputy tylko utwierdzały strony religijnego konfliktu o słuszności swoich racji i były swoistym wenty99 S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 723.
100 T. Witczak, Teatr i dramat staropolski w Gdańsku (przegląd historycznomateriałowy) (Biblioteka Gdańska. Seria Monografie, 8), Gdańsk 1959, s. 119.
101 Martona Csombora Podróż po Polsce, przeł. J. Ślaski, Warszawa 1961, s. 56.
176
lem wyznaniowego bezpieczeństwa. Gdy sytuacja w mieście była zbyt napięta, jego
władze nie dopuszczały do takich rozmów (np. w 1682 r. w Gdańsku nie doszło do
bezpośredniego starcia między Janem Franciszkiem Hackim, wówczas superiorem
przy Kaplicy Królewskiej, a rektorem Gimnazjum Akademickiego, Samuelem Schelwigiem, gdyż był to czas poważnego sporu o Kaplicę Królewską103). Jezuici w Gdańsku
dyskutowali publicznie z takimi tuzami protestanckiej teologii, jak Jakub Fabricius,
najwybitniejszy przywódca gdańskich kalwinistów przełomu XVI i XVII w. i pierwszy
rektor gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, lub Idzi Strauch, charyzmatyczny rektor tejże uczelni i przedstawiciel luterańskiej ortodoksji drugiej połowy XVII w.104 Dyskusje ustne przeradzały się czasami w wymianę polemik pisemnych. Znamienne, że
i w Toruniu, i w Gdańsku tego typu pisemne dysputy, stwarzające okazję nie tylko do
zaprezentowania poglądów i racji uczonym adwersarzom, ale i do przedstawienia ich
w postaci broszur lub książek ogółowi bardziej wykształconych wiernych, pojawiały
się zazwyczaj po wielkich tumultach mających miejsce w tych miastach. W Toruniu
wymianę dysertacji spowodował tumult 1614 r. Ze strony zakonu wziął w niej udział
Jerzy Tyszkiewicz, wówczas rektor toruński, później włączył się Kasper Sawicki, jeden
z królewskich kaznodziejów, a wcześniej – pierwszy ze stałych jezuitów gdańskich.
Obóz protestancki reprezentował jeden z wybitniejszych polemistów tego czasu,
działający w Toruniu Jan Turnowski105. W Gdańsku do podobnej pisemnej dysputy
doszło po tumulcie 1678 r., a głównymi postaciami w tym sporze byli wspomniani już
Jan Franciszek Hacki i Samuel Schelwig. Ponieważ wzięli w niej udział przedstawiciele
kalwinistów, pietystów, arian i kwakrów, była to jedna z największych, ale zarazem
też ostatnich tak wielkich dyskusji teologicznych na terenie Rzeczypospolitej Obojga
Narodów106. Innego rodzaju dyskusję na dysertacje wywołał natomiast tumult toruński z 1724 r. Chodziło w niej nie tyle o przekonanie do racji, ile o obronę niesłusznie
skazanych na śmierć uczestników tumultu107. Wreszcie jeszcze inny rodzaj polemik
pisemnych wywołało toruńskie Colloquium Charitativum z 1645 r. Była to wymiana
myśli, których nie udało się wypowiedzieć w toku samych rozmów toruńskich108.
Wielkie możliwości propagandowe stwarzało prowadzenie publicznych procesji wewnątrz miejskich murów, te jednak możliwe były tylko w Toruniu, i to nie bez poważnych oporów ze strony władz i czynników miejskich. Oficjalnie wolno je było
organizować dopiero od 1643 r. Wcześniejsze doprowadzały do tumultów, później-
103 Ibidem, s. 281–282. Pismo to umieszczono w tomie zawierającym całość dysputy: Biblioteka Gdańska
PAN, Ha 347 8º.
105 K. Maliszewski, Działalność jezuitów, s. 51–52.
106 S. Kościelak, „Scrutator Veritatis”, s. 75–96.
107 S. Salmonowicz, Dzieje wyznań, s. 403–404.
108 S. Kościelak, Teologia w Gdańskim Gimnazjum Akademickim w okresie toruńskiego Colloquium Charitativum, [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 5: L. Mokrzecki, M. Brodnicki (red.), Źródła i artykuły, Gdańsk
2012, s. 91–108.
177
sze, prawnie dozwolone – także sprowadzały na miasto ich niebezpieczeństwo109.
Procesje publiczne, nawet pochówki na cmentarzu, nie były natomiast tolerowane
w Gdańsku. Próby ich organizowania poza małymi wyjątkami (np. podczas pobytu
monarchów w mieście) kończyły się zakazem bądź nawet tumultem (w 1678 r.)110. Jezuici nie usiłowali ich zatem nawet organizować, choć o takie zamiary byli kilkakrotnie oskarżani. To również nie do jezuitów w Elblągu (w tych dwóch krótkich okresach,
gdy rzeczywiście w tym mieście pracowali) należało podejmowanie prób organizowania takich przedsięwzięć. I tak z reguły natrafiały one na opór i protesty ze strony
władz miejskich111.
Jeszcze jednym, niezwykle ważnym elementem religijnej propagandy były dekoracje wewnętrzne i zewnętrzne i elementy wyposażenia zarządzanych przez jezuitów
świątyń. W wypadku elbląskiej placówki jezuitów ich obecność w kościele św. Mikołaja, krótkotrwała i powierzchowna, nie wywarła bezpośredniego wpływu na wystrój
wnętrza. Trudno wskazać elementy wyposażenia, które powstałyby z bezpośredniej inspiracji tych zakonników. Wpływ mógł być więc najwyżej pośredni, skoro tak
znacząco duchowość jezuitów zaważyła na całej barokowej epoce112. Nieco inaczej
rzecz się przedstawia ze świątyniami związanymi z gdańską placówką Towarzystwa
Jezusowego. Najważniejsza dla społeczności miejskiej zastępcza świątynia parafialna
– Kaplica Królewska – swój kontrreformacyjny, barokowy program architektoniczny
zawdzięczała osobom świeckich fundatorów. Z pewnością projekt kaplicy widział
i akceptował sam król Jan III Sobieski. Kształtem nawiązująca do sylwetki rzymskiej
bazyliki św. Piotra113, we wnętrzu dysponowała zdobieniami, które mogły wiązać się
z wieloletnią obecnością jezuickich duchownych (np. obrazy o treści maryjnej, w tym
Niepokalane Poczęcie NMP, obraz Maryi Królowej Świata z kulą ziemską u stóp, czy też
ołtarz boczny poświęcony kultowi Opatrzności Bożej)114. Bez wątpienia „autorskimi”
kościołami jezuitów w szeroko pojętym zespole miejskim Gdańska były natomiast
kościoły związane z kolegium tego zakonu w Starych Szkotach. Niewiele wiemy
o wystroju pierwotnego kościoła jezuitów w dolnej części tej osady, pw. Nawiedzenia
NMP, wybudowanego w 1615 r. i już 40 lat później, w styczniu 1656 r., zniszczonego
przez gdańszczan podczas przygotowań do obrony miasta przed Szwedami. Zbudowany był z muru pruskiego, niezbyt okazały, mógł jednak pomieścić do 250 wiernych. Wśród ołtarzy, figur i malowideł z pewnością znajdowały się typowo jezuickie
109 K. Maliszewski, Działalność jezuitów, s. 53.
110 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 160–161.
111 E. Paprocka, Tolerowani, nielubiani, s. 147–159.
112 Należy jednak zauważyć, że większość zdobiących obecnie katedrę św. Mikołaja w Elblągu malowideł i figur dokumentuje przede wszystkim wpływy gotyku lub epok późniejszych.
113 S. Bogdanowicz, Kaplica Królewska w Gdańsku, Gdańsk 1992, s. 33–38.
114 L. Krzyżanowski, Kościół filialny p.w. św. Ducha zwany Kaplicą Królewską i zespół budynków plebanii, [w:]
B. Roll, I. Strzelecka (red.), Główne Miasto. Tekst (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Seria Nowa, VIII, Miasto
Gdańsk, 1/1), Warszawa 2006, s. 124–129. Zob. też J. N. Pawlowski, Populäre Geschichte Danzig’s, t. 2: Beschrei
bung der hervorragensten öffentlichen Gebäude Danzigs, cz. 1: Die Kirche, Danzig 1881, s. 48.
178
elementy wyposażenia, w tym ołtarz św. Stanisława (Kostki?) i obrazy o tematyce maryjnej115. Po przeniesieniu świątyni w sąsiedztwo kolegium, do górnej części osady,
zbudowano o wiele okazalszą świątynię pw. św. Ignacego (1676–1677), lecz dopiero
przebudowa z lat 1748–1765 nadała jej pełny, późnobarokowy wygląd, tym bardziej
imponujący, że była to jedna z niewielu barokowych świątyń w Polsce, które jednocześnie nawiązywały do tradycji lokalnego gotyckiego budownictwa halowego116.
Tynkowana fasada kościoła stała się istotną dominantą dla całej tej rozległej biskupiej
posiadłości i była też doskonale widoczna nie tylko od strony przebiegającego u jego
stóp głównego szlaku handlowego z południa Polski do Gdańska, ale także od strony fortyfikacji miasta. Z pewnością przyciągał też uwagę ciekawy architektonicznie,
okazały budynek kolegium i szkoły, zachowujący klasyczny styl włoski, nawiązujący
jednak do gotyku117.
Najbardziej jednak zaznaczyła się swoim architektonicznym i artystycznym wyrazem
dekoracja fasad kolegium toruńskiego, w opinii badaczy niemająca sobie równej
w „dosadności przekazu i sposobie ekspozycji emblematów” nie tylko w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ale także niemal w całej Europie118. Był to czysty element
propagandy wizualnej, treścią nawiązujący do wydarzeń i nastrojów społecznych
w Toruniu, dokumentujący trudne stosunki pomiędzy katolikami (jezuitami) a protestantami, treścią nawiązujący do belgijskiego (południowoniderlandzkiego) traktatu Imago Primi Saeculi, upamiętniającego stulecie założenia Towarzystwa Jezusowego i funkcjonowania tego zakonu w Niderlandach, wydanego w 1640 r.119 Wśród
widocznych na fasadzie kolegium emblematów, tworzących rodzaj czytelnego także dla analfabetów przekazu, były obrazy-symbole, które miały świadczyć o prawdziwości głoszonej przez jezuitów nauki i o niesłusznie rzucanych na Towarzystwo
Jezusowe kalumniach i oskarżeniach. Emblematy dodawały swą symboliką otuchy
uciśnionym w mieście katolikom („sprostacie nadchodzącym niepokojom”120), zagrzewały do walki i oporu, a prześladowania ukazywały jako źródło samodoskonalenia i umocnienia („prześladowanie zdobi Towarzystwo”), przygotowując swoje
owieczki do nowych szykan ze strony protestanckiej większości (zapowiedź tumultu
toruńskiego z roku 1724)121. Głosiły ponadto chwałę sukcesów misyjnych w krajach
zamorskich (w Indiach) i w Europie, wyraziście nawiązując do misyjności kolegium
toruńskiego122. Wydaje się, że emblematy te, doskonale widoczne z zewnątrz, mu115 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 117–118.
116 Ibidem, s. 124.
117 Ibidem, s. 113.
118 M. Gorska, Emblematyczna dekoracja fasad kolegium jezuitów w Toruniu (1701). Antyprotestancki program według Imago Primi Saeculi Societatis Iesu (1640), „Zapiski Historyczne”, 74, 2009, 1, s. 9.
119 Ibidem, s. 15.
120 Ibidem, s. 19.
121 Ibidem, s. 23–24, 28.
122 Ibidem, s. 27.
179
siały oddziaływać na wyobraźnię i morale zarówno zwolenników, jak i przeciwników
zakonu. Niepokoiły, ale także podkreślały katolickość tego miejsca.
Wnętrze gotyckiego kościoła św. Janów również zostało wzbogacone świadectwami
jezuickiej duchowości i związanych z tym zakonem kultów. Jeszcze w XVII w. pojawiły
się tu ołtarze i wizerunki świętych zakonu. Wystrój tej gotyckiej świątyni został zdominowany przez barokowe dekoracje, motywy i treści123.
Przy tak wielu i tak różnorodnych środkach religijnej propagandy, jakie zostały zastosowane przez możny i wpływowy zakon w co najmniej dwóch wielkich miastach pruskich, warto zadać jeszcze pytanie o efekty działań jezuitów pośród zamieszkującej
te ośrodki protestanckiej ludności. Najlepszym probierzem skuteczności jezuickich
akcji misyjnych byli pozyskani pośród gdańszczan, torunian i elblążan konwertyci na
katolicyzm. Bazując z konieczności wyłącznie na danych zakonnych i zakładając ich
cokolwiek jednak ograniczoną subiektywizmem zapisów i chronologicznymi ramami wiarygodność, należy stwierdzić, że wśród licznie nawróconych przez zakonników z Towarzystwa Jezusowego osób rdzenni gdańszczanie stanowili nikły procent
wszystkich odnotowań w szczegółowo opisanych latach 1726–1756. Było ich zatem
w tzw. zestawieniu Fructus Missionis zaledwie 58 w skali całej Rzeczypospolitej. Zważywszy, że wszystkich nawróconych w tych latach przez zakonników z kolegium
gdańskiego osób było łącznie 876 (na takie wyliczenie pozwalają tzw. litterae annuae
z tych lat), a spośród wyżej wymienionych 58 tylko 37 rzeczywiście zostało nawróconych przez jezuitów z Gdańska, stanowili oni tylko 4,2% ogółu nawróconych w wyniku
działalności gdańskiej placówki zakonu124. Efektywność pozostałych ośrodków była
jeszcze mniejsza. W tych samych jezuickich sprawozdaniach Fructus Missionis udało
się ustalić nazwiska zaledwie sześciorga elblążan i ośmiorga torunian, i to bynajmniej
nie nawróconych na katolicyzm w swoich własnych miastach (spośród elblążan ani
jeden nie uczynił tego w swoim mieście, spośród torunian tylko troje dokonało tego
pod wpływem działań kolegium toruńskiego)125. Bezpośrednie zatem efekty jezuickich działań kontrreformacyjnych były w trzech wielkich miastach pruskich raczej mizerne i uderzająco słabe zwłaszcza w wypadku Torunia.
Reakcja protestanckich środowisk na obecność jezuitów
Należy stwierdzić, że wszelkie próby instalowania placówek jezuickich wewnątrz
trzech wielkich miast pruskich wywoływały sprzeciw, a nawet prowokowały działania prewencyjne władz miejskich. Tego rodzaju poczynania miały gwałtowniejszy
charakter zwłaszcza w pierwszej fazie starcia na linii reformacja–kontrreformacja, na
przełomie XVI i XVII w.
123 L. Grzebień SJ, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich, s. 61–62.
124 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 406. Zob. też Idem, Konwertyci elbląscy w świetle je
zuickiego „Fructus Missionis” z XVIII w., „Rocznik Elbląski”, 20, 2006, s. 188–189.
125 Ibidem, s. 189, 191–192.
180
Gdy po 1567 r. pojawiły się w Gdańsku obawy, że może dojść do osadzenia zakonu wewnątrz murów miejskich, w toku negocjacji pomiędzy komisją bpa Stanisława
Karnkowskiego a Radą Miejską o zakres uprawnień monarszych w gdańskim porcie
burmistrz Georg Klefeldt straszył współziomków wizją płynących Wisłą do Gdańska
statków załadowanych jezuitami i innymi zakonnikami. Wyolbrzymienie problemu
miało na pewno wywołać odruch obronny pośród mieszczan, a komisarzy zawczasu
przekonać, by nie poruszali wątków wyznaniowych w rozmowach126. Jezuitów już
osiedlonych wewnątrz murów miejskich czekała najczęściej niechętna postawa zwykłych mieszczan. Z taką reakcją spotkali się jezuici, którzy zamieszkali w 1567 r. w Elblągu. Już w grudniu tego roku obaj socjusze skarżyli się, że są obrzucani przez pospólstwo i plebs kamieniami, że w mieście szerzą się obraźliwe pisemka na ich temat
i wręcz grozi im się śmiercią127. Niechęci dawali wyraz luterańscy duchowni z ambon
elbląskich kościołów, a rektor braniewskiego kolegium, Jan Jakub van Asten, został
publicznie znieważony podczas pobytu w mieście w 1568 r.128 Jawny antyjezuicki
tumult miał miejsce w Niedzielę Palmową 3 IV 1569 r., kiedy to obrzucono kamieniami budynek plebanii kościoła św. Mikołaja129. Mimo takiego przyjęcia i rozmaitych
innych szykan jezuici zamierzali trwać w mieście, jednak okazało się to niemożliwe,
gdy po zgonie Zygmunta Augusta zabrakło zakonowi politycznego wsparcia. Zakaz
wykorzystywania elbląskiego kościoła parafialnego sankcjonowała umowa z 1616 r.
między biskupem warmińskim Szymonem Rudnickim a miastem (zaakceptowana
przez Zygmunta III w 1617 r.). Tzw. Transactio Rudnickiego była więc nie tylko kompromisem pomiędzy protestantami i katolikami, ale też wyrazem antyjezuickich fobii
protestanckich mieszkańców Elbląga130.
Podobne reakcje wywoływały próby osadzenia jezuitów w Gdańsku. Pierwszej stałej
misji jezuickiej w mieście nad Motławą, otwartej w 1585 r., towarzyszyła publikacja
pierwszego znanego w Polsce paszkwilu antyjezuickiego, Newe Zeytung (wydanego w roku następnym przez anonimowego autora w bliżej nieokreślonej oficynie).
Świadczyła ona o wybitnie niechętnym nastawieniu miejscowych intelektualnych,
protestanckich elit do Towarzystwa Jezusowego, czołowej siły kontrreformacji131. Zamiar przejęcia przez jezuitów klasztoru brygidek był jedną z przyczyn, które złożyły
się na wybuch tumultu w Gdańsku 2 IX 1593 r.132 Agresję wywołała ponowna próba
przejęcia brygidiańskich budynków w początku XVII w. Dwa razy, 18 VIII 1606 oraz
2 VIII 1612 r., władze miasta publikowały edykty usuwające jezuitów z obrębu tego
126 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 120.
128 Ibidem, s. 59.
129 Ibidem, s. 60.
130 E. Paprocka, Tolerowani, nielubiani, s. 27.
131 Z. Nowak, Gdański paszkwil antyjezuicki z 1586 roku (Początki literatury antyjezuickiej w Polsce), „Rocznik Gdański”, 25, 1966, s. 51–69.
181
klasztoru133 i – milcząco godząc się na powrót jezuickiej kapelanii w 1623 r. – ostatecznie dopięły swego w 1641 r., współpracując ściśle z konwentem gdańskich brygidek.
Jezuici musieli opuścić kościół św. Brygidy, już wcześniej (w 1638 r.) utraciwszy zburzoną kaplicę św. Marii Magdaleny. Wszystkie dalsze zakazy, jakie spadły po 1641 r.
na wewnątrzmiejską placówkę gdańskich jezuitów, zmierzały do trwałego usunięcia ich z murów miejskich (zamknięcie publicznej kaplicy w roku 1645, zakaz wwozu
piwa z przedmieść na potrzeby zakonników na probostwie, zapowiedź nieuznawania
w mieście wystawianych przez jezuitów metryk i zakaz wstępu do Szpitala dla Ospowatych w 1649)134. Działalność jezuitów w obrębie ścisłej jurysdykcji miejskiej uległa
w tym czasie istotnym ograniczeniom, nie została jednak do końca wyrugowana –
nawet jeżeli prowadzili ją zakonnicy „dochodzący” tu ze Starych Szkotów135. Nie było
bezpieczne od takich akcji prewencyjnych kolegium gdańskie w Starych Szkotach.
W 1653 r. gdańszczanie zniszczyli obiekty gospodarcze w obrębie jezuickiej posiadłości, a w 1656 – samo kolegium (kościół i budynek szkoły). Ostrzał Starych Szkotów
podczas oblężenia Gdańska w 1734 r. również uszkodził jezuickie obiekty, a zwłaszcza wymagający potem rozbudowy kościół136.
Podobnie wyglądała sytuacja w Toruniu. Rajcy zawiadomieni przez bpa Piotra Tylickiego listem z 10 XI 1596 r. o wprowadzeniu jezuitów do parafii św. Janów na Starym
Mieście wyrazili stanowcze zaniepokojenie tym faktem, stwierdzając jednoznacznie,
że jezuici są rodzajem ludzi „nowych”, „cudzoziemskich”, „których ani znaliśmy, ani poznać chcemy”137. Aktywna niechęć władz miasta w dobie rokoszu Zebrzydowskiego
doprowadziła do podobnych działań jak w Gdańsku (a może nawet była nimi inspirowana). Wydany 7 X i wprowadzony w życie 13 X 1606 r. edykt banicyjny usuwał
jezuitów z miasta, a w tym wypadku oznaczało to jednocześnie zamknięcie jezuickiej
szkoły. Nie obyło się przy tym bez tumultu i plądrowania zakonnej rezydencji w mieście138. Torunianom jednak, inaczej niż w Gdańsku i Elblągu, nie udało się uniknąć
powrotu placówki Towarzystwa Jezusowego w mury miasta. Jezuicka szkoła, jak już
wyżej wspomniano, wznowiła działalność w 1612 r.139 A zatem po pierwszej fazie
konfrontacyjnych doświadczeń ukształtował się w trzech wielkich miastach model
mocno zróżnicowany co do efektów i realiów. Elbląg był całkowicie wolny od bezpo133 S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku, s. 40–42.
134 Ibidem, s. 297–298.
135 Jeszcze i w XVIII w. utrzymywało się wśród postronnych obserwatorów przekonanie, że jezuitom
nie wolno po zapadnięciu zmroku przebywać na terenie miasta. Zob. A particular description of the city
of Dantzick..., by an english merchant, lately resident there, London 1734, s. 38: „Two of the Jesuits Society
come daily to perform Service and Mass in the new built Polish Chappel, but are not permitted to stay in
the Town over Night”.
136 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 324. Por też Idem, Jezuici w Gdańsku, s. 69, 113, 119,
123.
138 Ibidem, s. 64–65.
139 Ibidem, s. 66.
182
średniej ingerencji Towarzystwa Jezusowego, w Gdańsku funkcjonowali oni na marginesie religijnego życia miasta, w Toruniu znaleźli się w jego centrum. Wspólna była
na pewno dla wszystkich trzech miast gwałtowność reakcji, wspólne też były przeciwdziałania władz miejskich, które najlepszy wyraz znalazły w utworzonej w 1615 r.
przez te trzy protestanckie ośrodki konfederacji na rzecz obrony praw, w pierwszej
kolejności wyznaniowych140.
Druga faza wzajemnych relacji, nazwijmy je „miejsko-jezuickich”, rozwinęła się na
przełomie XVII i XVIII w. i była kontynuacją sytuacji wypracowanej w fazie pierwszej.
W Elblągu było to kontrowanie i udaremnianie wszelkich kolejnych prób obecności
jezuickiej w mieście. Wiadomo, że akcje takie podejmowano już w 1637 r. (wobec
nieznanego z nazwiska jezuity tuż po okresie pierwszej szwedzkiej okupacji miasta),
a nasiliły się one w latach 1695–1701, gdy w Elblągu pojawili się misjonarze z kolegium braniewskiego. Radzie miasta wystarczyło wówczas odwołać się do brzmienia
umowy Rudnickiego i wywrzeć odpowiedni nacisk na ówczesnego proboszcza kościoła św. Mikołaja, Andrzeja Nycza, by powstrzymać przenikanie jezuitów do miasta.
Podobnie stało się z misją prowadzoną w latach 1728–1732 przy wsparciu rezydencji
malborskiej, organizowaną pod pretekstem opieki duchownej nad garnizonem wojsk
polskich stacjonującym wówczas w mieście. I w tym wypadku wystarczyły oficjalne
protesty władz miejskich, by misji zaniechać141. Nie przyniosły sukcesów także działania podejmowane w latach 40. XVIII w. ze stacji misyjnej w podelbląskim Fiszewie142.
Okres ten w odniesieniu do Elbląga charakteryzował się zatem brakiem sukcesów, ale
i brakiem poważniejszych sytuacji kryzysowych, zwłaszcza tumultów.
W Gdańsku na przełomie XVII i XVIII w. jezuici dążyli do powiększenia zakresu swojej
obecności wewnątrz miejskich murów. Okazją stało się erygowanie na probostwie
zastępczej świątyni parafialnej w Gdańsku, Kaplicy Królewskiej. Próba zainstalowania
się przy tym obiekcie w połączeniu z opisaną wyżej akcją polemiczną doprowadziła
jednak do poważnej sytuacji kryzysowej w latach 1681–1719. Władze Gdańska nie
posunęły się wprawdzie do wydania edyktów banicyjnych, jak to się działo jeszcze
w początku XVII w., uruchomiły jednak całą machinę środków prawnych, aby uzyskać
pozytywny dla protestanckiego miasta efekt. Z jednej strony były to więc tzw. protestacje składane na ręce proboszczów i wpisywane do ksiąg notarialnych, z drugiej
– naciski i zabiegi na dworze królewskim i biskupim. W ten sposób udało się nie tylko
nie dopuścić jezuitów do sprawowania kultu w Kaplicy Królewskiej (już od razu po
uruchomieniu kaplicy, w 1683 r.; w zarodku likwidowano takie próby także w latach
1684, 1698, około 1705 i w 1715), ale także wymusić na władzach kościelnych podjęcie szczególnie drastycznych działań dodatkowych: w latach 1683–1714 wewnętrzne
przejście z plebanii do Kaplicy Królewskiej było zamurowane143. Warto dodać, że nie
140 R. Walczak, Konfederacja Gdańska, Elbląga i Torunia 1615–1623, „Rocznik Gdański”, 15–16, 1956–1957,
s. 247–288.
141 E. Paprocka, Tolerowani, nielubiani, s. 84–85.
183
pozostawała obojętna na te kwestie także protestancka opinia publiczna w mieście.
W tym czasie kilkakrotnie dochodziło do sytuacji kryzysowych, zbierały się niechętne
zakonnikom tłumy mieszczan, z najwyższym trudem w latach 1682, 1688 czy 1698
udało się radzie miejskiej powstrzymać wybuch antyjezuickich rozruchów144. Oficjalne ustanowienie misji jezuickiej przy Kaplicy Królewskiej w 1719 r. (dekret bpa Felicjana Konstantego Szaniawskiego) zakończyło ten etap wzajemnych animozji.
Jeszcze inaczej ukształtowały się „miejsko-jezuickie” stosunki w Toruniu w XVII i na
przełomie XVII i XVIII w. Istnienie wewnątrz miasta placówki Towarzystwa Jezusowego o najwyższym stopniu zorganizowania dawało poczucie siły i skłaniało do podejmowania działań bardzo spektakularnych, np. organizowania publicznych procesji
po ulicach miasta. Zorganizowana przez jezuitów procesja w maju 1614 r. (dwa lata
po ponownym otwarciu szkół) napotkała zamknięte łańcuchami ulice. W mieście doszło do dwudniowych rozruchów antykatolickich, co z kolei sprowokowało tumulty
antyprotestanckie w innych częściach Rzeczypospolitej. Dalszą konsekwencją tych
wydarzeń była ostra polemika na pisma i dysertacje teologiczne145. Podobna procesja zorganizowana w 1639 r. doprowadziła do nowej fali zamieszek, a skutkiem tego
konfliktu była ugoda określająca trasę procesji146. Zaniechane z konieczności w okresie „potopu” procesje wznowiono w 1682 r. i już kilka lat później – mimo formalnych
umów – doszło do kolejnego tumultu z tego powodu (1688)147. Brzemienny w skutki
dla protestantów (ale także, pośrednio, dla katolików) i szeroko omawiany już w literaturze tumult toruński z 1724 r. również został wywołany przez zorganizowaną przez
jezuitów procesję z okazji święta Matki Boskiej Szkaplerznej (16 lipca tego roku)148.
Reperkusje tego wydarzenia generowały w Toruniu jeszcze w następnych latach atmosferę sporów i animozji, spotęgowaną utratą ostatniego dużego obiektu sakralnego przez luteranów. Jątrzył we wzajemnych stosunkach wydany w ramach ekspiacji
za tumult nakaz wybudowania w przestrzeni publicznej, w sąsiedztwie zarządzanego przez jezuitów kościoła św. Janów, statui ku czci Niepokalanego Poczęcia NMP.
Uczniowie jezuickiej szkoły gromadzili się przy niej corocznie w oktawie tego święta
(8–15 grudnia), doprowadzając w ten sposób do kolejnych zadrażnień. Rektorzy kolegium pod naciskiem władz miejskich ostatecznie zakazali takich publicznych nabożeństw149. Tumult toruński pośrednio uderzył także rykoszetem w jezuitów (i szerzej – katolików) w dwóch pozostałych wielkich miastach pruskich. Doszło w nich
do szykan, atakowania i znieważania katolickich duchownych150. Należy dodać, że
ujemne skutki tych wzajemnych animozji w Toruniu były potęgowane przez czynni144 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 394–395.
145 K. Maliszewski, Działalność jezuitów, s. 51–52.
146 Ibidem, s. 53.
147 S. Salmonowicz, Dzieje wyznań, s. 403. Zob. też S. Załęski, Jezuici w Polsce, s. 729.
148 S. Salmonowicz, Dzieje wyznań, s. 403–405.
150 S. Kościelak, Katolicy w protestanckim Gdańsku, s. 395; E. Paprocka, Tolerowani, nielubiani, s. 42–47.
184
ki zewnętrzne, w tym dwukrotne szwedzkie okupacje miasta. Reasumując, większe
możliwości działania – a takie jezuici mieli w tym okresie w Toruniu – prowadziły jednak do większej liczby zatargów i tumultów. Dla miejscowych katolików były zapewne ważnym elementem ich religijnej tożsamości, nie ułatwiały jednak codziennej egzystencji i w ostatecznym rozrachunku paraliżowały efekty jezuickich działań wobec
innowierców.
Trzeci etap wzajemnych relacji – kształtujący się od lat 20. i 30. XVIII w. w Gdańsku
i Toruniu, a Elbląga dotyczący dopiero w drugiej połowie tego stulecia – mimo istotnych różnic wynikających z różnej kondycji i siły oddziaływania omawianych placówek jezuickich, charakteryzował się pewną stabilizacją działań, w tym brakiem
bezpośrednich ataków na zakon, zwłaszcza zaś brakiem tumultów. A jednak do
początku lat 70. XVIII w., czyli praktycznie do pierwszego rozbioru Polski w 1772 r.,
w Toruniu utrzymywała się atmosfera daleko posuniętej nieprzychylności wobec
jezuitów (ogólnie katolików)151, a niechęć do gdańskiej placówki tego zakonu dała
się zauważyć zwłaszcza po wojnie w obronie tronu Stanisława Leszczyńskiego, gdy
na kolegium w Starych Szkotach spadło odium współdziałania z Rosjanami152. Jeszcze około 1768 r. z szeregów gdańskiego pospólstwa padały pod adresem działających w środku miasta jezuitów oskarżenia o wykupywanie kamienic pod założenie
przyszłego kolegium w sąsiedztwie Kaplicy Królewskiej153. Wreszcie też i placówka
w Elblągu, nie zyskując aprobaty miejscowego proboszcza, Józefa Langhanniga, nie
zdołała się utrzymać do kasaty Towarzystwa Jezusowego w Polsce, a zatem sukces jej
istnienia był połowiczny154.
Podsumowanie
Podsumowując zatem 200-letnią presję kontrreformacyjną ze strony Towarzystwa Jezusowego na trzy wielkie miasta pruskie – bastiony protestantyzmu w Prusach Królewskich – należy zauważyć, że zakon odniósł tu sukces raczej połowiczny. Niewątpliwie sukcesem było już samo wprowadzenie pewnych form działalności jezuickiej
w obręb zazdrośnie strzeżonych murów tych miast, obdarzonych wielkimi przywilejami i swobodami i cieszących się znaczącą pozycją. Oceniając wypracowane w nich
formy organizacyjne, trzeba przyznać, że najlepiej sytuacja przedstawiała się w Toruniu, gdzie wewnątrz miasta powstało kolegium. W Gdańsku sukcesem było dysponowanie niemal nieprzerwanie działającą stacją misyjną na probostwie z zapleczem
w kolegium ulokowanym w podgdańskich Starych Szkotach. Dla placówki elbląskiej,
która natrafiła na największy opór, sukcesem było działanie wewnątrz tych murów.
W okresie poreformacyjnych 200 lat tylko dwa razy udało się to jezuitom uczynić na
czas dłuższy aniżeli jedna trzyletnia, zakonna kadencja. Na miarę stopnia zorganizo151 S. Salmonowicz, Dzieje wyznań, s. 408.
153 Ibidem, s. 224.
185
wania swoich placówek jezuici zdołali wprowadzić do wnętrza tych trzech miast różne formy swojej religijnej aktywności, nie zaniedbując edukacji (ale tylko w Toruniu
z pełnym sukcesem), szeroko pojętego duszpasterstwa, kaznodziejstwa. Wykorzystywali też bardziej wyrafinowane formy oddziaływania: moderowali bractwa religijne,
prowadzili dysputy, polemiki i religijną propagandę. Do krzewienia wiary katolickiej
służyło im słowo, ale także i obraz, w postaci zarówno dekoracji zewnętrznych fasad
(emblematy), jak wewnętrznych ozdobników (malowideł i figur dokumentujących
kulty popularne dla baroku i zakonu). I znowu najlepiej w tym zestawieniu wypada
Toruń ze swoimi możliwościami bezpośredniego kontaktu z mieszkańcami Torunia,
nieco słabiej Gdańsk, a najsłabiej Elbląg, w którym nie było możliwości – przestrzeni
i środków – do efektywnego działania. Jezuici odcisnęli zatem swoją obecnością swoiste piętno na kulturowych artefaktach i materialnych świadectwach tamtego czasu,
przynajmniej w Toruniu i Gdańsku.
Jeżeli jednak mierzyć bilans jezuickich sukcesów i porażek w trzech wielkich miastach pruskich faktycznymi rezultatami ich kontrreformacyjnych działań, należy zauważyć, że były one – w przeliczeniu na konwersje – faktycznie znikome. Uderzająco znikome zwłaszcza w stosunku do miasta, które wydawało się objęte najbardziej
wszechstronnymi formami jezuickiego oddziaływania, czyli Torunia. W Toruniu obecność jezuitów wywoływała zresztą największy negatywny rezonans, najwięcej było
tu antyjezuickich i antykatolickich tumultów. Również w Gdańsku zakon ściągnął na
siebie daleko posuniętą niechęć protestantów, ale także – co ciekawe – części katolików. Niechęć ta przekładała się na spadek zainteresowania różnymi formami prowadzonej przez zakonników działalności duszpasterskiej. Można postawić tezę, że
negatywne reakcje na działania jezuitów były proporcjonalne do skali ich obecności
w murach tych miast: im mocniej się zaznaczała, tym wystąpienia czynników im wrogich były ostrzejsze i bardziej zdecydowane. Wydaje się jednak, że jezuici wykorzystali w optymalnym stopniu wszelkie dostępne środki i sposoby, by swoją kondycję
w trzech wielkich pruskich miastach poprawić. Działania te nie przyniosły ostatecznie
pozytywnych efektów, nie była to jednak tylko wina – jeśli tak można powiedzieć
– strategii władz zakonnych i opieszałości szeregowych członków zakonu. Charakterystyczną cechą tamtego czasu był brak miejsca na ideowe kompromisy i tolerancję,
a także na wątpienie i poszukiwanie nowych dróg religijnej samorealizacji.
W takim sensie o wiele większe znaczenie dla (późniejszych) stosunków wyznaniowych w badanych miastach miały efekty misji i propagandy podejmowane przez te
same placówki jezuickie w szeroko pojętym terenie – w otoczeniu tych miast. Ugruntowany na prowincji w XVII–XVIII w. katolicyzm już w XIX w. wybitnie wzmocnił swoją
pozycję w obszarze nie tylko Torunia, ale i Gdańska, i stało się to głównie dzięki migracji nowych przybyszów, w większości katolików. Elbląg zatem do 1945 r. pozostał
najbardziej luterańskim ze wszystkich trzech wielkich miast dawnych Prus Królewskich.
186
vol. 3, 2013, s. 155–187
Instytut Historii
Streszczenie
Celem niniejszego opracowania było przedstawienie najbardziej charakterystycznych elementów jezuickiego oddziaływania na
trzy wielkie miasta pruskie, bastiony protestantyzmu w Prusach Królewskich (i Polsce) – Gdańsk, Toruń i Elbląg, a ponadto dokonanie bilansu skutków tej ekspansji, realnych sukcesów i poniesionych porażek.
Tylko w Toruniu jezuitom udało się zorganizować kolegium działające w obrębie murów miejskich, w Gdańsku była to stacja
misyjna na probostwie NMP (później przy Kaplicy Królewskiej) z zapleczem w kolegium w podmiejskich Starych Szkotach,
w Elblągu – dwie krótkotrwałe misje przy parafii św. Mikołaja, jedna założona u kresu panowania Zygmunta Augusta, druga
w latach 60. XVIII w. Na miarę stopnia zorganizowania swoich placówek jezuici zdołali wprowadzić do wnętrza tych trzech miast
różne formy religijnej aktywności, nie zaniedbując edukacji (ale tylko w Toruniu z pełnym sukcesem), szeroko pojętego duszpasterstwa i kaznodziejstwa. Wykorzystywali też bardziej wyrafinowane formy oddziaływania: moderowali bractwa religijne,
prowadzili dysputy, polemiki i religijną propagandę. Do propagowania katolickiej doktryny służyło im słowo, ale także i obraz,
zarówno w postaci dekoracji fasad (emblematy naścienne), jak i wewnętrznych ozdobników (malowideł i figur dokumentujących popularne dla baroku i Towarzystwa Jezusowego kulty). A zatem jezuici zaznaczyli w tych miastach (zwłaszcza w Toruniu
i Gdańsku) swoją obecność, a jednak wywołali też – zwłaszcza w Toruniu – negatywny odbiór społeczny. Tu dochodziło najczęściej do tumultów i zadrażnień pomiędzy protestantami a katolikami, a obecność jezuitów była katalizatorem takich zachowań.
Można postawić tezę, że reakcja (negatywna) na działania jezuitów była proporcjonalna do skali ich obecności w murach tych
miast: im mocniej się zaznaczała, tym wystąpienia czynników im wrogich były ostrzejsze i bardziej zdecydowane.
Bezpośrednie efekty działań kontrreformacyjnych – konwersje na katolicyzm – były we wszystkich tych trzech ośrodkach mimo
wszystko znikome i chyba jeszcze największe w Gdańsku, najbardziej „otwartym” ze wszystkich miast Rzeczypospolitej, dużym
handlowym i kulturalnym centrum tej części Europy. Toruń i Elbląg okazały się w kategorii konwersji (zwłaszcza dokonywanej
w wyniku starań jezuitów) o wiele bardziej odporne aniżeli Gdańsk.
A zatem w bezpośrednim bilansie zysków i strat obecność jezuitów w tych trzech ośrodkach nie była sukcesem. Nie była jednak
również i porażką, skoro jezuici usilnie pracowali nad umocnieniem katolicyzmu w otoczeniu tych miast, na szeroko pojętym Pomorzu Nadwiślańskim (Prusach Królewskich). Przybywający w XIX w. w poszukiwaniu pracy do rozwijających się prężnie ośrodków przemysłowych w tych miastach katoliccy przybysze – zarobkowi imigranci – z czasem wzmocnili ludnościowy potencjał
katolicyzmu. Ta tendencja stała się zauważalna zwłaszcza w Toruniu i Gdańsku.
Słowa kluczowe
jezuici, Elbląg, Gdańsk, Toruń, Prusy Królewskie, protestantyzm, kontrreformacja, edukacja, duszpasterstwo, kaznodziejstwo,
bractwa religijne, propaganda religijna
187
vol. 3, 2013, p. 155–187
Institute of History
University of Gdańsk
Jesuits in three large Prussian cities in 16th-18th century
Summary
The aim of the present paper has been to present the most distinctive elements of the Jesuits’ influence in three large Prussian
cities, bastions of Protestantism in Royal Prussia (and Poland): Gdańsk, Toruń, and Elbląg, as well as to summarise the effects of
their expansion, successes and failures.
It was only in Toruń that the Jesuits managed to establish a college within the city walls. In Gdańsk they founded a missionary
post in the Blessed Virgin Mary parish (later – at the Royal Chapel) with a base at the college of the nearby Stare Szkoty, while
in Elbląg – two short-lived missions at the parish of St Nicholas: one established at the end of Zygmunt August’s reign, the other
one – in the 1760’s. The Jesuits managed to introduce into these three towns –to the degree which the organisation of their
institutes permitted– various forms of religious activity, without neglecting education (although only in Toruń with a complete
success), ministry in a broad sense, nor preaching. They also used more refined forms of exerting influence: they supervised
confraternities, held discussions and debates, and organised religious propaganda. In order to promote the Catholic doctrine
they used both the word and the visual image, including exterior decorations of the facades (wall emblems) as well as interior
embellishments (paintings and figures documenting the cults popular in Baroque and among the Jesuit Society). Thus, the
Jesuits marked their presence in those towns –especially in Toruń and Gdańsk– but they also met with a negative response
from the society, particularly in Toruń, where unrest and clashes between Protestants and Catholics were most common, and the
presence of the Jesuits acted as a catalyst for this kind of behaviour. One could advance a thesis that (negative) reaction towards
the Jesuits was proportional to the scale of their presence in these cities: the stronger it was, the sharper and more decided the
reaction of the opposing factors proved to be.
Notwithstanding, the immediate effect of the Counter-Reformation campaign in these three cities –conversions into Catholicism– occurred on an extremely modest scale, though relatively largest in Gdańsk, the most “open” of all the cities of the Republic of Poland, a large commercial and cultural centre of this part of Europe. Toruń and Elbląg turned out to be much more resistant
to conversion (especially that effectuated by the Jesuits) than Gdańsk. Thus, the overall outcome of the Jesuits’ presence in these
three municipalities was by no means a success. Nor was it, however, an outright failure, since the Jesuits continually strove to
strengthen the position of Catholicism in the vicinity of these cities, in the broadly defined Gdańsk Pomerania (Royal Prussia). In
the 19th century, the Catholic workforce flocking for work to the rapidly developing industrial centres based the cities in question
managed to increase the population potential of the Catholicism. This tendency became most noticeable in Toruń and Gdańsk.
Keywords
Jesuits, Elbląg, Gdańsk, Toruń, Royal Prussia, protestantism, Counter-Reformation, education, Christian ministry, preaching, confraternities, religious propaganda
Marcin Jewdokimow
Wydział Nauk Humanistycznych
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
vol. 3, 2013, s. 189–216
Barbara Markowska
Instytut Socjologii, Collegium Civitas w Warszawie
Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej*
Wprowadzenie
W lipcu 2013 r. przeprowadzono trzydniowe badania terenowe dotyczące miejsca
klasztoru cystersów w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej1. Koncepcja badania
została przedstawiona w artykule pt. Study of the heritage of dissolved monasteries in
local collective memories2. Przypomnijmy pokrótce jej najważniejsze założenia. Dziedzictwo skasowanych klasztorów jest zagadnieniem wielowymiarowym – dotyczy
zarówno warstwy materialnej klasztoru (klasztor jako budynek) oraz ruchomości należących do opactwa przed kasatą, jak i warstwy symbolicznej, m.in. społecznego
znaczenia opactwa, jego związku z procesami kulturowymi, społecznymi i ekonomicznymi. W ujęciu społecznym i kulturowym kasata jest nie tyle likwidacją kompleksu klasztornego, ile procesem transformacji jego znaczeń i funkcji. Klasztor (budynek)
po kasacie przyjmuje zazwyczaj nowe funkcje (np. budynku szkoły lub magazynu),
co związane jest również ze zmianą jego znaczenia. Ze względu na przedkasacyjne
znaczenie opactwa dla lokalnych sieci relacji (przed kasatą opactwa miały bardzo sil* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry
of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of
Humanities” in the years 2012–2016.
1 Badania były realizowane przez zespół V w składzie: dr Marcin Jewdokimow, dr Barbara Markowska.
W jego ramach przeprowadzono siedem indywidualnych wywiadów pogłębionych z lokalnymi, ważnymi
aktorami społecznymi, które zostały zarejestrowane na dyktafonie (wywiady trwały od 45 do 120 min),
oraz dwa swobodne wywiady z cystersami z Wąchocka (nierejestrowane, z rozmowy sporządzono notatki). Wykonano dokumentację wizualną Wąchocka i opactwa oraz zakupiono, zebrano i wypożyczono (w
lokalnej bibliotece) publikacje promujące miasto (broszury i ulotki), wydawnictwa poświęcone regionowi oraz publikacje naukowe dotyczące miasta i historii wąchockich cystersów. Przeprowadzono również
obserwację uczestniczącą (pobyt w klasztorze, oprowadzenie po klasztorze przez przewodnika, zwiedzanie muzeum cysterskiego, wizyta w kościele oraz w bibliotece klasztornej). Wymienione źródła stanowią
podstawę do niniejszych analiz.
2 M. Jewdokimow, B. Markowska, Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories,
„Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 19–34.
190
ne lokalnie pozycje w wymiarze ekonomicznym, społecznym i kulturowym) należy
dokonać ograniczenia zakresu badania owych transformacji.
Zdecydowaliśmy się na wybranie koncepcji pamięci zbiorowej jako narzędzia analizy
tego dziedzictwa:
Na pozostałość skasowanych klasztorów, jak również znaczenie ich nowych wcieleń, proponujemy patrzeć lokalnie,
w odniesieniu do ich obecności lub nieobecności w pamięci zbiorowej danej społeczności, w tym znaczenia dla
tożsamości lokalnej. Innymi słowy, stawiamy pytanie o to, jakie miejsce zajmuje klasztor i kasata w lokalnej pamięci
zbiorowej”3.
Badania nad pamięcią zbiorową4
Badania społeczne nad pamięcią zbiorową mają długą tradycję, sięgającą pierwszej
połowy XX w., jednak refleksja nad społecznym i kulturowym wymiarem pamięci zintensyfikowała się w latach 80. tego wieku5. Obecnie, jak twierdzi badaczka tej problematyki Aleida Assmann, „zainteresowanie pamięcią wykracza przy tym znacząco
poza zwyczajowe ramy koniunkturalne akademickich mód”6. Z jednej strony badania
pamięci stały się interdyscyplinarne, gdyż „żadna profesja nie jest w stanie zagwarantować wyczerpującego i prawomocnego jego opisu”7. Z drugiej strony taki stan
rzeczy – określany nawet mianem memory turn czy memory boom8 – jest związany
ze wzrostem znaczenia pamięci w debacie publicznej, w ramach której staje się świadomie wykorzystywanym elementem odgórnego i oddolnego kształtowania tożsamości lokalnych i narodowych oraz instrumentalizowania ich dla celów politycznych.
Pamiętanie stało się ważną – zbiorową i indywidualną – praktyką społeczną. Antze
i Lambek zaznaczają, że
3 Ibidem, s. 20.
4 W podrozdziale tym powtarzamy w skrócony sposób rozważania z artykułu M. Jewdokimow, B. Markowska, Study of the heritage of dissolved monasteries. W związku z tym zdecydowaliśmy się nie stosować
dalej cytowań, choć wyraźnie wskazujemy źródło, w którym znajduje się poszerzona wersja. Taka strategia
wynika z dwóch przesłanek. Po pierwsze, aby wyjaśnić i uzasadnić przyjmowaną przez nas perspektywę
teoretyczną i wynikające z niej rozstrzygnięcia badawcze. Po drugie, wskazany tekst został opublikowany
wyłącznie po angielsku.
5 B. Szacka, Czas przeszły, pamięć, mit (Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości, 3) Warszawa 2006, s. 16–17.
6 A. Assmann, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, [w:] M. Saryusz-Wolska (red.),
Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka (Horyzonty Nowoczesności, 80), Kraków
2009, s. 107.
7 Ibidem, s. 108.
8 M. Saryusz-Wolska, Wprowadzenie, [w:] Eadem (red.), Pamięć, s. 7; R. Traba, Gdzie jesteśmy? Nowe otwarcie
w polskich badaniach pamięci zbiorowej i ich europejski kontekst, „Kultura i Społeczeństwo”, 2011, 4, s. 3–10;
K. Kończal, J. Wawrzyniak, Polskie badania pamięcioznawcze: tradycje, koncepcje, (nie)ciągłości, ibidem,
s. 11–63.
Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej
191
do pamięci odwołujemy się, gdy chcemy uzdrowić, obarczyć winą, uprawomocnić. Stała się ona istotnym składnikiem indywidualnych i zbiorowych konstrukcji tożsamości i może posłużyć jako arena zarówno konfliktu, jak i identyfikacji9.
W Polsce wzrost zainteresowania tematyką pamięci i szerzej świadomością historyczną Polaków10 jest dostrzegalny od końca lat 90. XX i początku XXI w., kiedy pojawiło
się wiele publikacji podejmujących i podsumowujących to zagadnienie11. W połowie
XX w. tematykę tę poruszali w swoich pracach tacy klasycy polskiej socjologii, jak
Nina Assorodobraj12, Ludwik Krzywicki13 (1978), a wcześniej jeszcze Stefan Czarnowski14.
Pojęcie pamięci zbiorowej wprowadził do nauk społecznych Maurice Halbwachs15,
twierdząc, że pamięć jest zjawiskiem społecznym, gdyż jest konstruowana dzięki
społecznym ramom zbiorowego przeżycia (formy dyskursywne, rytuały, sytuacje, instytucje symboliczne). O tym, co i jak pamiętamy na poziomie jednostkowym, zawsze
decydują: kontekst zbiorowy, czyli proces socjalizacji (pierwotnej i wtórnej), kulturalizacja czy świadomie prowadzona przez państwo polityka pamięci (muzealnictwo,
wystawy historyczne, edukacja).
Pojęcie pamięci zbiorowej nie ma jednak na celu wyłącznie wskazania społecznego
pochodzenia tego, co i jak się pamięta. Zdaniem Halbwachsa wspominanie odbywa
się zawsze w kontekście i w perspektywie grupy/grup, do której/których należy jednostka. Pamięć zbiorowa rozumiana jest przez Halbwachsa jak durkheimowski fakt
społeczny: jest zewnętrzna wobec jednostki oraz „zawdzięcz[a] swoje istnienie imperatywnej i przemożnej sile, przez co narzuc[a] się jednostce, czy ona tego chce, czy
nie chce”16. Przymus faktu społecznego zdaniem Durkheima „nie daje się odczuć lub
9 P. Antze, M. Lambek, Wstęp, [w:] Iidem, Tense Past. Cultural Essays in Trauma and Memory, New York-London
1997, s. VII, cyt. za: J. Assmann, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, [w:] M. Saryusz-Wolska (red.), Pamięć, s. 107.
10 A. Szpociński (red.), Wobec przeszłości. Pamięć przeszłości jako element kultury współczesnej, Warszawa
2005; Idem, Różnorodność odniesień do przeszłości lokalnej, [w:] J. Kurczewska (red.), Oblicza lokalności. Różnorodność miejsc i czasu, Warszawa 2006, s. 337–348.
11 Literaturę podajemy za: P. T. Kwiatkowski, Pamięć zbiorowa społeczeństwa polskiego w okresie transformacji (Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości, 2), Warszawa 2008, s. 14: „Znak”, 1995, 5;
„Res Publica Nowa”, 2001, 7; „Kultura i Społeczeństwo”, 2001, 3–4; 2003, 3; „Borussia”, 2003, 26, 29, 30; 2006,
37; „Konteksty”, 2003, 1–2, 3–4; M. Kula, Krótki raport o użytkowaniu historii, Warszawa 2004; A. Szpociński
(red.), Wobec przeszłości; B. Szacka, Czas przeszły; K. Pomian, Historia – nauka wobec pamięci, przeł. H. Abramowicz, Lublin 2006; L. M. Nijakowski, Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa 2006.
12 N. Assorodobraj, Rola historii w narodzinach świadomości narodowej w Afryce Zachodniej, „Studia Socjologiczne”, 1967, 1, s. 73–109.
13 L. Krzywicki, Idea a życie, [w:] Idem, Wybór pism, Warszawa 1978, s. 817–937.
14 S. Czarnowski, Dawność a teraźniejszość w kulturze, [w:] Idem, Dzieła, t. 1, Warszawa 1958, s. 111–121.
15 M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, przeł. i wstęp M. Król, Warszawa 1969.
16 É. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, przeł. J. Szacki (Seria Socjologiczna), Warszawa 2007, s. 28.
192
jest odczuwalny w niewielkim stopniu”17, gdy jednostka podporządkowuje się mu
z własnej woli, co tłumaczy, dlaczego jednostki mają tendencję do traktowania treści
pamięci zbiorowej jako treści pamięci własnej, oraz wskazuje na grupotwórczą moc
tej pamięci.
Przyjrzyjmy się warunkom wspominania. Halbwachs wskazuje tu na konkretne wydarzenia, czynności i przedmioty, które wiążą się z aktywnością różnych grup i stanowią komponenty pamięci zbiorowej. W swoich tekstach kładzie on nacisk na miejsca
pamięci i wydarzenia grupowe. Tak rozumiana pamięć zbiorowa jest konstruowana,
przekazywana i podzielana społecznie, a więc nie odnosi się do historycznej „prawdy” o minionych wydarzeniach, ale stanowi społeczne narzędzie, które może np. integrować wspólnotę poprzez wizję wspólnej przeszłości. Równie dobrze może też,
poprzez ich wielość, wytwarzać podziały. Pamięć zbiorowa jest więc dynamiczna
i zmienna, a społeczne ramy pamięci służą zarówno pamiętaniu, odtwarzaniu, jak i zapominaniu przeszłości. Dzięki strukturom społecznym jest możliwe rekonstruowanie
przeszłości – jest to przeszłość zbiorowa, narodowa lub lokalna, związana z rytmem
trwania danej grupy społecznej. Pamięć zbiorowa jest zjawiskiem szerszym niż tradycja czy bezpośrednie odniesienie do przeszłości, na którym opiera się praca historyka. Uwzględnia ona również samo zjawisko recepcji, czyli „niwelującego nawiązania,
które odbywa się mimo zerwania – oraz jego rewersu – zapominania i wyparcia”18. Na
recepcję składają się zarówno pozytywne, jak i negatywne mechanizmy funkcjonowania pamięci w wymiarze społecznym, np. mody historyczne wynikające z polityki
historycznej, przeoczenia i zrytualizowane schematy interpretacyjne.
Zgodnie z opisanymi wcześniej założeniami podmiotem pamięci zbiorowej jest dowolna zbiorowość, która definiuje się dzięki wzajemnym interakcjom opartym na
zasobach pamięci kulturowej. To opowieści innych tworzą naszą własną historię
wpisaną w ogólny dyskurs publiczny, kreujący wizerunek przeszłości. W ten sposób
powstaje mapa pamięci danej społeczności (wprowadzająca główne osie narracyjne
oraz podział na rzeczy istotne i mniej ważne). Pamięć jednostkowa, reprezentująca
pamięć danej grupy („wspólnoty pamięci”), organizuje się wokół konfiguracji zdarzeń
wyznaczonych zawsze przez jakąś konkretną perspektywę, która może ulec zmianie.
W związku z tym należy podkreślić, że pamięć zbiorowa posiada wymiary społeczny
i przestrzenny, których połączenie chcemy wyrazić terminem „lokalna pamięć zbiorowa”. Wprowadzenie tego terminu wynika z naszego zainteresowania badawczego,
które wychodzi nie tyle od założonej wspólnoty pamięci – a więc grupy spajanej mocą
pamięci, wytwarzającej jej tożsamość zbiorową, w odniesieniu do której chcemy badać znaczenie dziedzictwa klasztorów – ile od samych klasztorów. Badamy klasztory różnych zakonów, które zostały w XIX w. skasowane i które w luźny, nieokreślony
jeszcze sposób związane są z grupą zamieszkującą dane terytorium, a może nawet
nie tyle całą grupą, ile jakimiś jej elementami. Jak bowiem pokazują nasze wstęp17 Ibidem, s. 29.
18 J. Assmann, Kultura pamięci, [w:] M. Saryusz-Wolska (red.), Pamięć, s. 65.
193
ne badania, klasztorne wątki mogą mieć lokalnie znaczenie zarówno kluczowe, jak
i marginalne19. Co więcej, klasztorna przeszłość może być obecnie wykorzystywana
w kontekście lokalnym w różnych celach. Poza tożsamościowym, a więc budowania
tożsamości społeczności lokalnej, i duchowym można wskazać również cele ekonomiczny i turystyczny, czyli podkreślanie przeszłości klasztornej w celu zwiększenia
liczby turystów odwiedzających miejscowość, a tym samym zapewnienia wzrostu
zasobności miejscowości (np. Wąchock). Proponowany przez nas proces badawczy
wychodzi więc od materii i miejsca (klasztor i jego geograficzna lokalizacja), a nie
od społeczności lokalnej, która może być określona dopiero przez dane dziedzictwo
(kto i jak pamięta?) i zinstytucjonalizowane pamiętanie o nim (kto i jak odnosi się do
materialnego i niematerialnego dziedzictwa klasztorów?). Określenie tego wektora
jest ważne, ponieważ wskazuje, że to, co badamy, to nieznane miejsce klasztorów
w lokalnej pamięci zbiorowej, a tym samym dystansujemy się w punkcie wyjścia od
założenia ich ważności dla danej społeczności.
Joanna Kurczewska, dyskutując problematykę lokalnego społeczeństwa obywatelskiego20, pojęcia bliskiego społeczności lokalnej, wskazuje na dwie ramy teoretyczne:
temporalną i przestrzenną21, w których pojęcie to można rozpatrywać. Rama temporalna
zogniskowana jest na problemie odtwarzania tradycji (czy dziedzictwa) w określonej przestrzeni społecznej, druga
– na problemie dzielenia przestrzeni materialnej i społecznej (na przestrzeń własną i na otoczenie) i zawłaszczania
ich22.
W ujęciu temporalnym to przeszłość staje się budulcem społeczności lokalnej, którą
można porównać do wspólnoty, a więc znaczenie przeszłości dla wspólnoty jest definicyjnie założone. Z kolei w ujęciu przestrzennym chodzi o wskazanie granic „odrębności instytucjonalnej i aksjologicznej tego społeczeństwa, wyrażonej przestrzennie wobec otoczenia społecznego” (podkreślenia w oryginale)23, a więc wskazanie,
„gdzie, a właściwie między czym, ulokowane są zjawiska i procesy składające się na
lokalne społeczeństwo obywatelskie”24.
19 M. Jewdokimow, B. Markowska, Dziedzictwo kulturowe klasztorów w perspektywie społecznej: materialne
i symboliczne znaczenie wybranych klasztorów zakonnych dla społeczności lokalnych. Założenia projektu oraz
sprawozdanie z badań terenowych w Wierzbniku w dniach 24–25 IX 2012 r., „Hereditas Monasteriorum”, 1,
2012, s. 418–422.
20 Kurczewska definiuje je jako „złożone struktury dobrowolnego współdziałania indywidualnych aktorów i zbiorowych instytucji, osadzone w konkretnej przestrzeni materialnej i społecznej, i występujące
w określonym momencie czasowym”, J. Kurczewska, Lokalne społeczeństwo obywatelskie (dwie możliwości
interpretacyjne), [w:] B. Jałowiecki, K. Z. Sowa, P. Dudkiewicz (red.), Społeczności lokalne. Teraźniejszość i przyszłość (Rozwój Regionalny, Rozwój Lokalny, Samorząd Terytorialny, 20), Warszawa 2006, s. 12.
21 Ibidem, s. 13.
22 Ibidem.
23 Ibidem, s. 14.
24 Ibidem.
194
Zabieg terytorializacji pamięci zbiorowej (lokalna pamięć zbiorowa), mający swoje
uzasadnienie w koncepcji Halbwachsa, związany jest oczywiście z tą drugą ramą.
Podmiotem pamięci czy zapominania jest społeczność lokalna, w odniesieniu do
której badamy sposób funkcjonowania dziedzictwa klasztorów. Zakładamy, że różne
społeczności lokalne w różny sposób odnoszą się do przeszłości i w sekularyzującym się społeczeństwie kulturotwórcza rola klasztorów nie może zostać przyjęta jako
oczywista. Zwłaszcza że chodzi nam o klasztory, których trwanie i wpływ na lokalną
społeczność uległy gwałtownemu przerwaniu (kasata). Przestrzenne definiowanie
społeczności lokalnej ma swoje przyczyny także w szerszych procesach społecznych,
takich jak migracje czy globalizacja, a szerzej – procesy charakterystyczne dla czasów
późnej nowoczesności, takie jak indywidualizacja25 czy wzrost refleksyjności. Procesy
migracyjne skutkują zerwaniem transmisji pamięci komunikacyjnej w odniesieniu do
danego miejsca. Można założyć, że dla przedstawicieli i przedstawicielek różnych fal
migracyjnych dane lokalnie miejsce będzie miało inne znaczenia; sam klasztor będzie znaczył co innego, a pamięć o kasacie nie zostanie nawet ujawniona. Z kolei
wymienione wyżej procesy późnej nowoczesności mogą skutkować wzrostem znaczenia przeszłości i wykorzystywaniem jej do tworzenia indywidualnych czy wspólnotowych lokalnych narracji o różnych funkcjach (tożsamościowe, ekonomiczne itd.),
jak również do wytwarzania granic społeczności lokalnych, np. poprzez wskazanie na
związanie danej społeczności z danym terytorium czy symbolem tego terytorium.
Pytania, czy dziedzictwo klasztorów konsoliduje społeczność lokalną, czy inspiruje
jedynie nielicznych mieszkańców, czy też pozostaje prawie całkowicie zapomniane
lub przedefiniowane jako atrakcja turystyczna, pozostają pytaniami otwartymi, na
które będziemy szukali odpowiedzi.
Wprowadzona problematyka pamięci zbiorowej pozwala wyeksplikować problem
dziedzictwa kulturowego po skasowanych klasztorach jako problem miejsca tego
dziedzictwa w lokalnych pamięciach zbiorowych. Ze względu na odległość historyczną samo wydarzenie funkcjonujące pod nazwą „kasata klasztoru” traktujemy czysto
„metaforycznie” w zależności od tego, jakie znaczenie przypisują mu rozmówcy (rozmawiamy również z osobami, które nie wiedzą nic o kasacie jako o fakcie historycznym). Kasata bywa lokalnie nie tylko nieznanym słowem, ale również nierozpoznanym przez rozmówców faktem, dlatego bardziej skupiamy się na roli, jaką obecnie
w życiu społecznym danej miejscowości odgrywają pamięć o funkcjonowaniu kompleksu klasztoru, a także obecność pozostałości materialnych lub niematerialnych
(praktyki społeczne, np. pielgrzymki; instytucje, np. szkoły, szpitale; układ geograficzno-przestrzenny).
W ujęciu pamięci zbiorowej samą kasatę można konceptualizować nie tyle jako wydarzenie, ile jako proces, który rozpoczyna się w momencie oficjalnej kasaty, ale jego
zakończenie, które polegałoby na faktycznym wymazaniu klasztoru z lokalnych pamięci zbiorowych, jest odłożone w czasie. Wydarzenie kasaty inicjuje więc proces za25 Indywidualizm strukturalny czy instytucjonalny, U. Beck., E. Beck-Gernsheim, Individualization. Institutionalized Individualism and its Social and Political Consequences, London-New Delhi 2003.
195
pominania, a nie finalizuje go; jest początkiem zacierania znaczenia. Ślady po kasacie
pozostają w wymiarach materialnych (architektonicznym, infrastrukturalnym – układ
ulic, fizyczna obecność klasztoru czy jego szczątków) i symbolicznym pamięci zbiorowej. W wymiarze symbolicznym ślady te mogą dalej pracować czy działać, być odnawiane przez amatorów historii czy wplecione w lokalną politykę historyczną. Badania lokalnych pamięci zbiorowych są, z jednej strony, badaniem skuteczności kasacji,
z drugiej, śledzeniem czy poszukiwaniem ich dziedzictwa w wymiarach materialnym
i niematerialnym.
Taka perspektywa badawcza wymaga badania zarówno materialnych pozostałości
klasztoru, jak i niematerialnych praktyk z nim związanych, które odnoszą się do procesów pamiętania wytwarzanych i re-produkowanych lokalnie przez podmiot zbiorowy (w tym przypadku społeczność lokalną) w formie konfiguracji znaczeń.
Konfiguracja ta może być oparta na faktach i przekazach historycznych, ale nie musi się do nich sprowadzać: w skład
tak pojętej narracji historycznej wchodzą również tak zwane legendy, mity założycielskie – opowieści o mocno
symbolicznej strukturze, przekazywane z pokolenia na pokolenie ze względu na swoją grupotwórczą moc26.
Warto podkreślić, że we wskazanym artykule definiujemy pamięć zbiorową jako
aktualnie przeżywaną narrację odnoszącą się do szeroko pojętej przeszłości, na której kształt mają wpływ czynniki
polityczne, ekonomiczne, demograficzne czy właśnie historyczne27.
Tak pojęta pamięć zbiorowa „funkcjonuje i jest wytwarzana (rekonstruowana) w celu
podtrzymania lub wytworzenia tożsamości kulturowej”28.
W związku z tym możemy wskazać następujące cele badania. Po pierwsze, dokonanie analizy miejsca (i treści) dziedzictwa klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej. Po
drugie, określenie czynników, które mogły wpłynąć na wytworzenie takiej, a nie innej
narracji (lub wiązek narracji) o klasztorze. Po trzecie, postawienie i sprawdzenie hipotez dotyczących konstrukcji i funkcji spełnianych przez dominujące obecnie typy
narracji na opisany powyżej temat29.
Klasztor w Wąchocku jako centrum społecznego świata przed kasatą
Do roku 1819, a więc do momentu kasaty, opactwo cystersów w Wąchocku, ufundowane w 1179 r. i wybudowane na przełomie XII i XIII w., było dominującym lokalnie
aktorem, kształtującym funkcjonowanie miejscowości, co wynikało z posiadanych
26 M. Jewdokimow, B. Markowska, Study of the heritage of dissolved monasteries, s. 32.
27 Ibidem.
28 Ibidem.
29 Ten ostatni cel badania ma charakter interpretacji, która będzie ulegać doprecyzowaniu w miarę
kontynuowania kolejnych warstw analizy materiałów o charakterze wizualnym i wizerunkowym (głównie
stron internetowych). Ze względu na bogactwo treści i sporą ilość tych materiałów zdecydowaliśmy się
poświęcić im odrębną, szczegółową analizę. W związku z tym niniejszy artykuł opiera się przede wszystkim
na pogłębionych wywiadach indywidualnych z ważnymi aktorami społecznymi oraz na materiałach wizualnych dotyczących przede wszystkim skonstruowania symbolicznego wymiaru przestrzeni klasztoru.
196
przez nie zasobów ekonomicznych, społecznych i kulturowych. Jak zauważa Piotr
Paweł Gach,
cystersi wąchoccy stanowili siłę ekonomiczną bardzo wiele znaczącą w gospodarce regionu świętokrzyskiego końca
XVIII i na początku XIX wieku30.
I dalej:
klasztor cystersów wywierał w omawianym okresie [na przełomie XVIII i XIX w. – M. J., B. M.] duży wpływ na rozwój
gospodarczy Wąchocka i okolicy. W 1788 roku miasto liczyło 113 domów i ok. 800 osób, a w 1824 roku – już po kasacie – już 161 domów i 1138 mieszkańców. W XVIII wieku cystersi popierali i organizowali eksploatację miejscowych
złóż piaskowca, wyrób kamieni młyńskich oraz osełek. Zakładali też kuźnice, zajmowali się produkcją piwa, mąki,
cegieł i żelaza31.
To z inicjatywy opata Aleksandra Rudkiewicza zbudowano w 1789 r. w Starachowicach wielki piec hutniczy oraz uruchomiono kopalnie (w Górnikach, Czarnym Lesie,
Pakułowym Smugu, Czałczyńskim Smugu) oraz zakłady pomocnicze (fryszerki w Wąchocku). Jak pisze Gach, w XVIII i XIX w. cystersi prowadzili również rozległą działalność duszpasterską.
Małgorzata Borkowska, autorka szczegółowej monografii dotyczącej dziejów opactwa cysterskiego w Wąchocku, dodaje jeszcze następujące funkcje: ośrodek jałmużny
i zielarsko-apteczny. Lokalnie klasztor dawał okresowe i stałe zatrudnienie:
zatrudnianych stale – wymienia inwentarz trzydzieścioro: wójt, ekonom, kredencerz, organista, ogrodnik, kuchmistrz, piwowar, kuchcik, praczka, dwaj fornale, mleczarka, garbarz, szewc, krawiec, kowal, rzeźnik, piekarz, chirurg, balwierz, zakrystian, dzwonnik, dwaj służący, rybak, konwisarz, dwaj parobcy, dwoje pastuszków [...] ale i dla
reszty mieszkańców Wąchocka klasztor był od wieków centrum ich świata, takiego, jaki znali i rozumieli32.
Kasata i powrót cystersów
Kasata klasztoru w 1819 r. przyniosła temu społecznemu mikroświatu wiele zmian,
m.in. własnościowych – „cały gmach klasztorny wraz z przyległymi domami oddano Dyrekcji Górniczej w celu wykorzystania ich na »różne rękodzieła żelazne«”33.
14 IX 1820 r. do poklasztornego kościoła przeniesiono parafię34. Większość mnichów opuściła Wąchock (poza o. Bartyzelem, który jako ostatni cysters zmarł 17 VIII
1861 r.35). W roku 1870 „ruina” – jak pisze Borkowska36 – klasztoru została prze-
30 P. P. Gach, Opactwo cystersów w Wąchocku na przełomie XVIII i XIX wieku. Kasata i pielęgnowanie tradycji
narodowej, [w:] A. Massalski, D. Olszewski (red.), Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku. Materiały z sesji
naukowej 1991 rok, Kielce 1993, s. 89.
31 Ibidem.
32 M. Borkowska, Z dziejów opactwa Cystersów w Wąchocku, Kielce 1999, s. 163.
33 P. P. Gach, Opactwo cystersów w Wąchocku, s. 97.
34 M. Borkowska, Z dziejów opactwa Cystersów w Wąchocku, s. 164.
35 Ibidem.
36 Ibidem.
197
kazana parafii37. „Klasztor w początku lat osiemdziesiątych był już rumowiskiem
bez dachów, zarosłym krzakami i drzewami”38 (np. między 1819 a 1884 r. klasztor
nie był remontowany). Jak podsumowuje Borkowska, „do połowy XX wieku klasztor
wąchocki był tylko obiektem muzealnym i mieszkaniem proboszczów”39. Innymi słowy, jego pozycja w lokalnej sieci relacji uległa transformacji: z pozycji dominującej,
którą opactwo zajmowało przed kasatą, klasztor – choć już bez mnichów, to jednak
w swojej materialności ciągle do nich nawiązujący – poddany został procesom uspołecznienia poprzez umiejscowienie w nim różnych instytucji społecznych. Można
powiedzieć, że kasata spowodowała zmianę znaczenia i funkcjonowania klasztoru
jako budynku i zakończyła okres ekonomicznej i symbolicznej dominacji cystersów.
Krystyna Samsonowska, odnosząc się do klasztorów w Wąchocku oraz na Świętym
Krzyżu, zauważa:
skasowane w początkach wieku [XIX – M. J., B. M.] oba te klasztory, które stanowiły o jego [regionu świętokrzyskiego – M. J., B. M.] duchowej tożsamości, zostały zastąpione nową – tradycją walk niepodległościowych40.
W naszej analizie nie będziemy krytycznie przyglądać się tej tezie (mówiącej – powiedzmy to wprost – o nadzwyczajnie szybkiej zmianie tożsamości regionu). Chcemy
wykorzystać uwagę Samsonowskiej do zwrócenia uwagi na to, że po kasatach zakonów rozpoczął się proces łączenia klasztorów z owym dyskursem niepodległościowym, którego efekty bardzo wyraźnie widzimy dziś (o czym piszemy dalej). Tę zmianę dobrze ilustruje obraz z drugiej połowy XIX w. znajdujący się w Muzeum Pamięci
Walki o Niepodległość Narodu zlokalizowanym na terenie wąchockiego klasztoru
(ryc. 1).
O ile klasztor na Świętym Krzyżu faktycznie był zaangażowany – jako budynek
i poprzez udział mnichów – w działania militarne i patriotyczne (m.in. pielgrzymki)
w okresie powstań listopadowego i styczniowego, o tyle klasztor wąchocki funkcjonował mniej więcej tak, jak opisaliśmy powyżej (mnisi z Wąchocka zniknęli, klasztorowi nadano inne funkcje). Pomijając jednak faktyczne wydarzenia związane z benedyktyńskim klasztorem, przywołujemy ten obraz, aby pokazać ruch w wymiarze
symbolicznym uwieczniony na tym płótnie, który zdaniem Samsonowskiej dotyczy
zmiany w regionie świętokrzyskim. To, że anonimowy malarz„udokumentował” budowę kopca pamięci narodowej pod klasztorem na Świętym Krzyżu, wyraźnie pokazuje
znaczenie tego wydarzenia, które jest związaniem pamięci narodowej z klasztorem,
skutkującym jej sakralizacją oraz – jednocześnie – unarodowieniem tego, co sakralne.
Ten podwójny ruch w odniesieniu do interesującego nas tu zagadnienia dziedzictwa
kulturowego klasztorów – charakterystyczny dla kultury polskiej XIX i XX w. – bardzo
37 W latach 1887–1894 na zlecenie proboszcza w kościele wykonano polichromię przykrywającą wcześ
niejsze freski, ibidem, s. 165.
38 Ibidem.
39 Ibidem.
40 K. Samsonowska, Republika wąchocka 1863. Wokół faktów i mitów powstańczej historii Wąchocka, Wąchock 2013, s. 11.
198
Ryc. 1. Klasztor na św. Krzyżu, druga połowa XIX w. Obraz podpisany „Widoczny kopiec pamięci narodowej
usypany w 1861 roku, później zburzony (zachował się krąg podstawy)”. Archiwum autorów
dobrze został oddany na omawianym płótnie, które nie tylko „dokumentuje” go, ale
również obiektywizuje i legitymizuje.
Wracając do klasztoru wąchockiego, zauważmy, że o ile do okresu kasaty to klasztor
kształtował tożsamość, a szerzej – wytwarzał lokalną sieć relacji społecznych i ekonomicznych, o tyle po kasacie klasztor (choć już bez mnichów, a więc rozumiany nie
jako opactwo, ale jako budynek) zaczął operować w nowym kontekście, jako miejsce
przydatne m.in. społeczności lokalnej, a nie jako miejsce bezpośrednio ją kształtujące.
Nie zmienia to faktu, że w okresie pokasacyjnym obserwujemy otwieranie się klasztoru (jako miejsca) na wpływy lokalne (parafii) i pozalokalne (Dyrekcji Górniczej),
co uwidacznia się w takich wydarzeniach jak: umiejscowienie w klasztorze kościoła
w 1820 r., lazaretu dla górników czy szkoły podstawowej, a nawet gimnazjum. Aż do
1951 r., a więc przez 132 lata, klasztor pełnił różne funkcje społeczne. Innymi słowy,
pokasacyjny proces transformacji klasztoru odbywał się w wymiarze funkcji i znaczeń. Budynek klasztoru pełnił różne lokalnie ważne funkcje społeczne, a jego przedkasacyjne znaczenia zostały w związku z tym poddane reinterpretacji: z silnego ekonomicznie i symbolicznie miejsca budynek klasztoru stał się częściowo społecznie
i lokalnie użyteczny, a częściowo – w związku z postępującą materialną degradacją
199
– symbolem dawnej siły i świetności. Dlatego też powrót cystersów w 1951 r. oznacza
ich wejście w przestrzeń oznaczoną symbolicznie przez związki ze społecznością lokalną – z jednej strony wracają „na swoje”, ale z drugiej strony, w perspektywie funkcji
i znaczeń, jest to już przestrzeń nie tylko święta, ale i świecka, związana ze społecznością lokalną Wąchocka.
Miejsce i treść dziedzictwa klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej Wąchocka
Powyższy, z konieczności bardzo skrótowy opis zmian społecznych klasztoru i kasaty
w perspektywie diachronicznej miał na celu nakreślenie tła dla pokazania, jakie jest
miejsce klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej Wąchocka dziś. Podkreślmy, że najważniejszy wniosek dotyczy tego, że choć nastąpiła kasata zakonu, budynek klasztoru lokalnie pozostawał ważnym miejscem, do którego sukcesywnie dopisywano
różne znaczenia i nadawano mu różne funkcje. Zobaczmy, jakie jest obecnie miejsce
klasztoru na mapie społecznej Wąchocka.
Przyjezdnych wjeżdżających do Wąchocka wita tablica z napisem „Wąchock, między
historią a humorem”, wskazująca na ważność historii w oficjalnym, współczesnym
wizerunku miejscowości. Badania pokazują, że owa historia, pamiętana zbiorowo,
dookreślana jest przez trzy przeplatające się i wpływające na siebie „wiązki” wydarzeń historycznych. Po pierwsze, wydarzenia związane z historią klasztoru, a szerzej
opactwa. Po drugie, wydarzenia odnoszące się do powstania styczniowego, związane głównie z postacią Mariana Langiewicza, który w 1863 r. w okolicach Wąchocka
założył swoją kwaterę główną41. Po trzecie, działalność Armii Krajowej, reprezentowana tu głównie przez postać mjra Jana Piwnika ps. „Ponury” i związane z nim miejsce
– wzniesienie Wykus. Takie „zapikowanie” lokalnej pamięci zbiorowej – poza przeprowadzonymi wywiadami – dobrze potwierdza cytat z broszury wydanej przez urząd
gminy w ramach przygotowań do Europejskich Dni Dziedzictwa (dalej: EDD):
Inauguracja tegorocznych Europejskich Dni Dziedzictwa odbędzie się na Ziemi Świętokrzyskiej – w Wąchocku. Wydarzenie to ma charakter symboliczny. Z jednej strony opactwo cystersów, jako ośrodek kultury duchowej i materialnej, z drugiej Langiewicz, „Ponury” i Wykus – dla wskrzeszenia pamięci o walkach narodowowyzwoleńczych42.
Przez „zapikowanie” rozumiemy mechanizm opisany w postlacanowskiej analizie
dyskursu. Oznacza on zestawienie ze sobą dwóch elementów znaczących pochodzących z różnych pól semantycznych w celu wytworzenia dodatkowego znaczenia,
mającego charakter „ideologiczny”43. Owa nadwyżka znaczenia, którą produkują różnorodne zestawienia – w tym przypadku historii klasztoru i związku cystersów z powstaniem styczniowym, a szerzej z walką o niepodległość – jest dla nas szczególnie
istotna. W dalszej analizie skoncentrujemy się na pierwszej „wiązce” wydarzeń oraz jej
powiązaniach z dwiema pozostałymi.
41 http://www.wachock.cystersi.pl/patriotyzm/.
42 Nie od razu Polskę zbudowano. Europejskie Dni Dziedzictwa 07–15.09.2013, Katowice 2013, s. 3.
43 Por. S. Žižek, Wzniosły obiekt ideologii, przeł. J. Bator, P. Dybel, Wrocław 2001.
200
Miejsce klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej dobrze oddaje – w szerokim ujęciu,
które potem będziemy uszczegóławiać i niuansować przez pryzmat różnych aktorów
społecznych – lektura przewodnika Gmina Wąchock. Turystyka i przyroda. Na okładce
znajduje się zdjęcie wnętrza kościoła klasztornego, co wskazuje na ważność klasztoru
w oficjalnym wizerunku miasta. Powstanie miasta – zgodnie z faktami historycznymi
– łączone jest w tej publikacji z działalnością cystersów:
swoje istnienie i wielokierunkowy rozwój Wąchock zawdzięcza pochodzącemu z Francji zakonowi cystersów. Przedstawiciele tego zgromadzenia przybyli do Polski w pierwszej połowie XII wieku i osiedlili się w Jędrzejowie. Do malowniczej doliny rzeki Kamiennej zakonnicy przybyli w roku 1179 wskutek zabiegów biskupa diecezji krakowskiej
Gedeona, który dzięki nadaniu dób ziemskich i przywilejów zapewnił egzystencję nowo założonego opactwa44.
Zwraca się tu również uwagę na ważność kasaty opactwa w 1819 r.:
istotnym wydarzeniem w historii miasta była likwidacja w 1819 r. opactwa Cystersów, które nastąpiło w wyniku
represyjnej polityki zaborców. Dobra zakonne przeszły na własność rządu, kończąc tym samym ponad sześćsetletni
okres dobroczynnej działalności „braci zakonnych” na ziemi świętokrzyskiej45.
Cystersi przywoływani są tutaj jako niewątpliwi założyciele i twórcy Wąchocka – spiritus movens lokalnego życia.
Następne omówione w tej publikacji wydarzenie z historii Wąchocka, łączone z klasztorem, to złożenie w 1987 r. w „krużganku klasztoru cystersów”46 szczątków Jana
Piwnika ps. „Ponury”. Zaznaczmy, że złożenie prochów „Ponurego” w krużgankach
klasztoru odsłania bardzo ważny wymiar procesów kształtujących lokalną pamięć
zbiorową. W ich efekcie AK-owska działalność „Ponurego” została połączona nie tylko narracyjnie, ale i materialnie z budynkiem klasztoru poprzez bezpośrednie wmurowanie urny z jego prochami i przekształcenie fragmentu przestrzeni klasztornej
w znaczące miejsce pamięci.
Historię Wąchocka w analizowanej publikacji kończy stwierdzenie:
najważniejszym wydarzeniem w powojennej historii miasta był powrót braci cystersów do dawnej siedziby, który
miał miejsce w 1951 roku (oficjalny akt przejęcia miał miejsce w 1954 roku)47.
Gmina Wąchock nie tylko została stworzona przez cystersów, ale również do dzisiaj
mają oni na nią wpływ symboliczny, skoro pisze się o ich „powrocie” jako o „najważniejszym wydarzeniu w powojennej historii miasta”. „Mieszkańcy na pewno byli bardzo zadowoleni, że wrócili cystersi, że ten kościół zaczął tak bardziej żyć, że jest ich
więcej” [R5]48. Jak zobaczymy, istotny okaże się fakt, że powrót ten dokonał się już na
innych zasadach.
44 Gmina Wąchock. Turystyka i przyroda. Przewodnik, Wąchock [b.d.], s. 5–6.
45 Ibidem, s. 8.
46 Ibidem, s. 10.
47 Ibidem.
48 Kod R-X oznacza rozmówcę, z którym przeprowadzaliśmy wywiad.
201
Ryc. 2. Tabliczka informacyjna z wnętrza klasztoru ilustrująca złączenie w lokalnej pamięci zbiorowej
wątku patriotycznego, reprezentowanego przez mjra „Ponurego”, i klasztornego. Archiwum autorów
Z narracji naszych rozmówców wyłania się wizerunek klasztoru podobny do tego
zawartego w broszurze promocyjnej, jednak bardziej wielowymiarowy. Mieszkańcy
niewątpliwie są dumni z tego, że w ich miejscowości znajduje się klasztor, stanowiący
wysokiej klasy zabytek: „ja jestem bardzo dumna, że mam taki klasztor” [R1], jak również z funkcjonowania opactwa cysterskiego, zwłaszcza ze względu na jego dawną
potęgę: „dawni cystersi mieli kulturę taką wielką, i takie te wszystkie wynalazki są
z ich pomysłów, ja się cieszę jako mieszkanka Wąchocka” [R1].
Wąchockie opactwo [...] jako jeden z trzech budynków w Polsce po Wawelu w Krakowie i po katedrze w Płocku miało ołowiane dachy, symbol bogactwa. Bo cystersi wąchoccy mieli udziały w żupach solnych i w kopalniach ołowiu
w okolicach Olkusza, to było coś potężnego na ówczesne czasy” [R3].
Rozmówcy, oprócz potęgi gospodarczej zakonu, szczególnie podkreślali rolę cystersów jako bezpośrednich założycieli miasta:
Myślę, że ludzie są dumni z tego, że jest klasztor. Gdyby nie on, nie byłoby Wąchocka – to jest fakt. Niewątpliwie
był to silny ośrodek gospodarczy. W okresie szczytowym miał 40 tys. hektarów i kilkanaście lub kilkadziesiąt wiosek
i kilka miasteczek, m.in. Waśniów, Wąchock, Wierzbice itd. Bardzo rozległe włości, jak potężne latyfundium magnackie [R2].
To cystersi wystarali się o prawa miejskie dla Wąchocka, to były ich działania, wszystkie huty, kuźnie, cała Kamienna
była przez nich zagospodarowana. [...] Tak że to byli pionierzy [R3].
Uznając znaczenie mnichów jako założycieli miasta i pionierów „cywilizacyjnych”, nasi
rozmówcy jednocześnie zauważają wpływ kasaty na zmianę funkcji i roli klasztoru.
Większość naszych rozmówców to rodowici mieszkańcy Wąchocka, z dziada pradziada określający się jako „grumpki” [R1]. Ludzie ci, ze względu na zakorzenienie, długą
ciągłość historii rodzinnej, czują się gospodarzami tego miejsca – ich relacja do cy-
202
stersów ujawnia się jako bardzo złożona. Z jednej strony mają świadomość ich roli
w założeniu Wąchocka, a z drugiej mają też świadomość pewnej autonomii wobec
zakonu:
no bo nie było ich 130 lat i Wąchock istniał [...]. Ta świadomość, że cystersi przyszli, że założyli, że kulturę przynieśli,
to świadomość jest duża [R1].
Jednakże z kontekstu tej wypowiedzi wynikało, że z perspektywy mieszkańców mog
łoby ich nie być. Aktualne funkcjonowanie zakonu nie jest (przynajmniej na razie)
koniecznym i niezbędnym elementem tożsamości lokalnej Wąchocka. Gdyby zabrak
ło cystersów, Wąchock – tak jak wiele innych gmin w Polsce – z gminy cysterskiej
stałby się gminą pocysterską i nadal byłby związany z tym dziedzictwem, poprzez
sam budynek klasztoru i funkcjonujący w nim kościół parafialny. Ta podwójna tożsamość/przynależność jest tutaj kluczowym czynnikiem ujawniającym sposób, w jaki
cystersi mają szansę na powrót zakorzenić się w społeczności lokalnej:
trzeba pamiętać, jest to równocześnie parafia prowadzona przez cystersów, w związku z tym granica taka trochę
zamazywana między parafią a klasztorem [podkreślenie – M. J., B. M.], bo nie ma w Polsce tak wiele parafii
prowadzonych przez zakon [R2].
Dominująca pozycja klasztoru w lokalnym mikrokosmosie – ujawniająca się w przywołanych wypowiedziach – wynika, jak nam się wydaje, z nałożenia na siebie dwóch
równoległych procesów: z jednej strony widoczna jest historyczna i cywilizacyjna
zależność Wąchocka od cystersów, z drugiej – próba uratowania samego klasztoru
przez zaanektowanie go i włączenie do przestrzeni społecznej po kasacie. Znaczącym krokiem na tej drodze było właśnie zamazanie granicy pomiędzy klasztorem
a parafią, a kolejnym – związanie klasztoru z różnymi instytucjami społecznymi (szpital, poczta), przede wszystkim edukacyjnymi (gimnazjum, szkoła podstawowa), które
pomimo nieobecności cystersów sprawiły, że klasztor służył mieszkańcom i mówiąc
w skrócie – dzięki temu przetrwał. Taka sytuacja spowodowała, że od momentu kasaty budynek klasztoru pełnił bardzo wiele znaczących społecznie funkcji:
Był Dozór Górniczy, przeniesiony z Suchedniowa, powstała poczta [...]. Tu urządzono lazaret, pierwszy szpital w całym powiecie i okolicy [...]. Więc nawet kiedy nie było klasztoru, ten budynek był wykorzystywany [...] w 1897
parafia przejęła obiekt klasztorny, to była własność parafii. Na nowo [ówczesny proboszcz – M. J., B. M.] wyjednał
w zakładach starachowickich drzewo, odnowił więźbę dachową. I od tego momentu zaczęto tutaj wszystko stopniowo zabezpieczać. Dlatego mówię, że ten budynek żył [R2].
Można powiedzieć, że okres pokasacyjny aż do powrotu cystersów jest przez rozmówców charakteryzowany jako okres uspołeczniania klasztoru. Powrót cystersów
oznacza otwarcie nowego rozdziału w lokalnych relacjach.
Zdaniem rozmówców, od kiedy wrócili cystersi, „klasztor staje się z roku na rok coraz
ładniejszy” [R1].
Trzeba było to przebudować. Pięknie to wszystko ucywilizowali. Ogromnie dużo zrobił opat Matuszkiewicz na jubileusz 800-lecia. I to murami otoczono, doprowadzono kanalizację, potem następny opat wiele zrobił, Alberyk Siwek,
potem poprzedni opat Eustachy Kocik, ten też stara się, co może itd. Tu dużo trzeba było odtworzyć, ta przerwa była
bardzo długa, o tym trzeba pamiętać. Tradycja od nowa jest odbudowywana, od nowa, bo pokolenie zmieniło się,
i tu w środowisku [R2].
203
Ale bez współpracy ze społecznością lokalną i gminą niewiele by udało się osiągnąć
ze względu na braki finansowe.
No, prac jest jeszcze dużo, bo tam trzeba jeszcze i elewację zrobić [...] i też trzeba duży remont, bo oni nie mają
tyle pieniędzy. Jeśli nie dostaną jakiegoś wsparcia z zewnątrz, to z tych datków, które dają ludzie, nie mają szans
funkcjonować [R1].
Z kontekstu rozmowy wynikało, że zauważalna jest zmiana relacji pomiędzy klasztorem a społecznością. Kiedyś cystersi byli potężnym zakonem i mieli duży wpływ
na całe otoczenie, ale teraz jest inaczej. „Teraz jest słabym klasztorem, bo jego dobra
zabrano” [R1], i potrzebuje pomocy z zewnątrz. Odbudowa klasztoru odbywała się
wspólnym wysiłkiem – dokonywali tego i nowo przybyli mnisi, i społeczność lokalna.
Obecnie ze względu na skomplikowaną sytuację ekonomiczną klasztor szuka nowych
źródeł utrzymania: „No oni chcą wrócić do tej dawnej świetności, ale czy im się to uda,
to nie wiem” [R1]. Budynek należy do zakonu i jest na jego całkowitym utrzymaniu.
Gmina pomaga pisać projekty o dofinansowanie ze środków unijnych, daje dotacje
na drobne remonty, pomagają też sponsorzy prywatni. Łącznikiem pomiędzy gminą a zakonem jest fundacja Obiekt Zabytkowy Opactwa Cystersów w Wąchocku49.
Innymi słowy, choć ekonomiczna siła klasztoru nie ma nic wspólnego z tą z okresu
przedkasacyjnego, to jednak klasztor posiada wysoki kapitał symboliczny, mający
swoje źródło m.in. w jego umiejscowieniu i znarratywizowaniu w lokalnej pamięci
zbiorowej w sposób przedstawiony powyżej (głównie jako fundatora miasta). Przez
kapitał symboliczny rozumiemy za Pierre’em Bourdieu narzucającą się oczywistość,
z jaką funkcjonuje się w przestrzeni publicznej, czyli efekt „przekształcenia stosunku
siły w stosunek sensu”50. Owa moc związana jest bezpośrednio z przemocą symboliczną, a więc z władzą legitymizowania określonej wizji świata, opartej w tym wypadku na autorytecie religijnym klasztoru. Inne źródła jego siły symbolicznej związane są
ze wspomnianą wartością architektoniczną oraz – bliżej omówionym w dalszej części
tekstu – powiązaniem klasztoru z lokalnie ważnym dyskursem patriotycznym. Co ciekawe, rozmówcy właściwie nie wspominali o obecnym znaczeniu duchowym samego zakonu, lecz raczej podkreślali jego znikomy wpływ na mieszkańców Wąchocka.
O tej symbolicznej dominacji samej budowli wyraźnie mówi mieszkanka pobliskiej
wsi, historycznie zależnej od opactwa:
Klasztor i nic więcej, na mnie ten Wąchock nie robi wrażenia, co tam jest? Nic tam nie ma ciekawego, a rynek jest
wręcz brzydki, ponury rynek z Ponurym. Kiedyś jeszcze był stary park, miał piękną wierzbę na środku, i taki jakiś
klimat [R5].
W wypowiedzi tej pobrzmiewa tradycyjne napięcie między Wąchockiem a okolicznymi wsiami, które są do dzisiaj „obsługiwane” przez cystersów i traktowane jako jego
„satelity”.
49 http://www.wachock.cystersi.pl/opactwo/fundacja/.
50 P. Bourdieu, Medytacje pascaliańskie, przeł. K. Wakar (Biblioteka Myśli Socjologicznej, 2), Warszawa
2006, s. 345.
204
Klasztor jako atrakcja turystyczna
Rozpoznawany przez rozmówców wysoki kapitał symboliczny klasztoru powoduje,
że obecnie traktuje się klasztor jako atrakcję turystyczną. W analizowanym wcześniej
przewodniku opactwo cystersów wspomniano w kontekście turystycznym (w dziale
Zabytki i atrakcje):
to prawdziwa perła wśród zabytków województwa świętokrzyskiego. Zostało ono ufundowane w 1179 roku przez
biskupa krakowskiego Gedeona. Prosta budowla bazylikowa na planie krzyża łacińskiego, z kaplicami po bokach,
krótkim prezbiterium to konstrukcja bardzo typowa dla zabytków budownictwa cysterskiego w Polsce51.
Klasztor jest „atrakcją” ze względu na „wyróżniającą się”52 architekturę oraz wyposażenie, w tym organy, posiadające według słów przeora oryginalne brzmienie (tzw.
duszę). Z kolei rozmówcy podkreślają, że
klasztor jest piękny w środku, kapitularz piękny, refektarz piękny, szczególnie jak przyjeżdżają z zewnątrz, to tak
podziwiają w tym refektarzu, bo tam się tak inaczej siedzi, inaczej je. Zupełnie inne uczucia się ma [R1].
Klasztor przyciąga nie tylko turystów i pielgrzymów, ale także zwykłych ludzi.
Zwykli ludzie są zauroczeni, jak zobaczą klasztor. Opowiem taki przykład, że wielu ludzi nie chce brać ślubu w tych
nowych kościołach-stodołach w Starachowicach, budowanych tak: proste ramy, szalunek, odlano z betonu; nawet
jak się udekoruje, to nie ma tego uroku, co tutaj. I wiele osób ze Starachowic tu chce brać śluby [R2].
Wprowadzana konsekwentnie przez władze samorządowe strategia promowania
Wąchocka jako kulturalnej stolicy północy świętokrzyskiego łączy się bezpośrednio
z promowaniem klasztoru jako miejsca wydarzeń kulturalnych, takich jak cykliczne
koncerty muzyki poważnej (Bach u Cystersów53), wystawy i ekspozycje o charakterze muzealnym (np. wystawy towarzyszące inauguracji EDD54). Waga i oddziaływanie
tego budynku sprawiają, że – jak mówi przedstawiciel samorządu –
Mamy nadwyżkę w zasobach niematerialnych [...]. Jednocześnie chcemy być taką miejscowością weekendową,
rekreacyjną dla Starachowic i Skarżyska [R3].
Obecnie trwają intensywne prace rewitalizacyjne, seria działań zmierzających do
przekształcenia klasztoru w miejsce turystyczno-odpoczynkowe, zaplecze dla Starachowic oddalonych od Wąchocka tylko o 5 km. Większość tych działań opiera się na
promocji klasztoru jako zabytku architektonicznego i miejsca pielgrzymkowego. „Ten
jeden wielki atut to nasz klasztor z XIII w., zabytek klasy 0, przepiękny” [R4]. Jednakże brak infrastruktury, miejsc noclegowych, punktów gastronomicznych sprawia, że
do Wąchocka przyjeżdżają grupy turystów, wycieczek szkolnych i pielgrzymów, ale
„wpadają przejazdem”, kierując się do nieodległego Kałkowa.
51 Gmina Wąchock, s. 30–31.
52 Ibidem, s. 31.
53 http://www.wachock.cystersi.pl/pokaz_artykul/?id_article=762&id_page_element=47.
54 Tytuły wystaw: Malowałam pieśniami – malarstwo Marianny Wiśnios; Przeszłość – Przyszłości – ksiądz
Jan Wiśniewski (1876–1943) w 70 rocznicę śmierci; Artur Grottger – Powstanie Styczniowe, za: http://www.
wachock.cystersi.pl/pokaz_artykul/?id_article=767&id_page_element=47.
205
Ruch turystyczny nie jest ciągły, on fluktuuje, w czasie wakacji jest trochę więcej, w ciągu ciepłych okresów zimy siłą
rzeczy przyjeżdżają pojedyncze osoby. Te noclegownie, knajpy nie mają za bardzo racji bytu [R3].
Stąd niezwykłą wagę ma inicjatywa Eco-Muzeum ze Starachowic, które zainicjowało
w tym roku realizację długofalowego projektu „Mnisi i hutnicy”. Pierwszym działaniem, które okazało się wielkim sukcesem, była organizacja festynu historycznego na
terenie opactwa.
Pomysł to było pokazanie „sacrum-profanum” (czyli ilustracja zasady ora et labora); podzieliliśmy to na opis życia
duchowego, za który odpowiadają ojcowie, oraz działalność przemysłową (mieliśmy makietę kuźnic) i codzienne
praktyki (kuchnia, ziołolecznictwo, skryptorium) [R7].
Trwałym efektem tej współpracy jest wprowadzenie wspólnego biletu do opactwa
i do muzeum w Starachowicach, gdzie można oglądać pocysterski Wielki Piec55.
Należy podkreślić, że traktowanie klasztoru jako atrakcji turystycznej sięga XIX w., nie
jest więc nową tendencją. Nowe jest jednak przejęcie tej strategii przez władze gminne, silnie budujące atrakcyjność Wąchocka na atrakcyjności klasztoru. Gach zauważa,
że już w połowie XIX w.
pojawiły się pierwsze opisy kościoła i klasztoru na łamach pracy. W drugiej połowie XIX wieku i na początku XX
wieku ilość tych publikacji wzrasta. W tym okresie do Wąchocka przyjeżdżają dziennikarze, krajoznawcy, historycy
sztuki56.
To zainteresowanie skutkowało tym, że „do Wąchocka przybywały wycieczki krajoznawcze, przyjeżdżali miłośnicy dawnej tradycji, pielgrzymi”57. Ważnym elementem
była również działalność Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w okresie międzywojennym. W 1933 r. PTK w Starachowicach założyło Sekcję Wąchocką, która podejmowała różne działania zmierzające do zabezpieczenia i konserwacji kościoła i budynków poklasztornych58.
Traktowanie klasztoru w kategorii zabytku i atrakcji turystycznej jest innym sposobem uspołeczniania jego przestrzeni. Wcześniej odbywało się poprzez lokalizację
w nim różnych wymienionych wyżej instytucji społecznych. Obecnie uspołecznienie
dokonuje się również za pomocą ruchu turystycznego i pielgrzymkowego, co wyraźnie widać w analizowanym wcześniej przewodniku, w którym klasztor wprost definiuje się jako atrakcję przede wszystkim architektoniczną (zabytek klasy 0).
Warto przywołać jeszcze raz Borkowską, która w 1999 r. tak opisywała doświadczenie
turysty w wąchockim klasztorze:
55 W przyszłości ma powstać ścieżka rowerowa łącząca te dwa obiekty, co jeszcze bardziej podkreśli
i skonsoliduje w świadomości zwiedzających, ale też zwykłych mieszkańców Wąchocka, potęgę dziedzictwa cysterskiego w tym rejonie. Relacja z Festynu historycznego w opactwie: http://www.wachock.
pl/a,901,MNISI_i_HUTNICY_Festyn_Historyczny_w_Opactwie.html.
56 P. P. Gach, Opactwo cystersów w Wąchocku, s. 99.
57 Ibidem, s. 100.
58 K. Nowicki, A. Rembalski, Działalność PTK w okresie międzywojennym, [w:] A. Massalski, D. Olszewski (red.),
Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, s. 139.
206
Ryc. 3. Identyczne pomniki „Ponurego” w krużgankach (po lewej) i w centrum miasta (po prawej).
To powtórzenie jest materialnym śladem powiązania wątku patriotycznego i klasztornego
w lokalnej pamięci zbiorowej. Archiwum autorów
dzisiejszy turysta ogląda więc tę część budynku, która nie jest objęta klauzurą zakonną. Przede wszystkim kościół,
z jego zachowaną niemal bez zmiany XIII-wieczną architekturą i jego historią, nawarstwioną wewnątrz w postaci
szczegółów wystroju, pochodzących z różnych epok: ołtarzy, malowideł, nagrobków. Dalej przejść może na krużganki, oglądając pod XVII-wiecznymi sklepieniami wątek pierwotnych murów i zbaczając do niepowtarzalnie pięknego
kapitularza. W niedalekiej sali fraterni czeka go lapidarium za szczątkami starych nagrobków i innych fragmentów
kamieniarki. Obok znajduje się, identyczny jak na rynku, pomnik majora Ponurego [podkreślenie – M. J.,
B. M.], bohatera ostatniej wojny; a więcej jeszcze pamiątek tak po historii regionu, jak i po historii klasztoru zawiera
muzeum, które urządzono obok furty, w zachodnim skrzydle klasztoru59.
Ten sposób funkcjonowania klasztoru podlega obecnie wzmocnieniu, a w jego efekcie zmienia się zasada przenikalności granic klasztoru. Zwiedzający, oprowadzani
przez przewodników, zyskują dostęp do wewnętrznego dziedzińca (gdzie otwarto
kawiarenkę dla gości) oraz wewnętrznych ogrodów, do których nie było dostępu
jeszcze na początku XXI w.
Opat i tak poszedł tak daleko, [...] otworzył ogrody cysterskie, które były niedostępne dla osób z zewnątrz, jest
kawiarenka, muzeum [R3].
Te działania można potraktować jako przełom. Obecnie ogrody, w których znajduje
się pomnik św. Bernarda, są otwarte dla zwiedzających w godzinach pracy kawiarni.
Otwarcie się klasztoru można interpretować z perspektywy długiego trwania jako
przełom w relacjach ze społecznością lokalną, ale niewątpliwie był to proces, który
przybierał na sile stopniowo, co potwierdzają trudności ze wskazaniem wyraźnego
momentu otwarcia.
59 M. Borkowska, Z dziejów opactwa Cystersów w Wąchocku, s. 165.
207
To jest proces. Np. pięć lat temu, kiedy mówiliśmy, że chce przyjechać telewizja, to absolutnie, nie wejdą do nas. Trzy
lata temu pojawił się Ojciec Mateusz, był materiał o powiecie w Kawie i herbacie – o piątej rano wozy transmisyjne
tu przyjechały, też to było na zasadzie, że opat mówił: „możecie tutaj być, ale cicho, bo braciom się to nie podoba”.
Bracia generalnie by się zamknęli, żeby nikt im nie przeszkadzał. A dzisiaj to jest już prawie codziennością. Czyli ten
proces cały czas trwa [R3].
Najpierw w przestrzeni klasztoru pojawiły się tabliczki informacyjne, gdy odnowiono
krużganki:
Ale krużganki to było miejsce dostępne dla wszystkich, tam są stacje drogi krzyżowej, więc tam każdy parafianin
mógł poruszać się zawsze swobodnie. [Gdy pojawiła się kawiarnia – M. J., B. M.] to już można swobodnie. Ogrody
są otwarte [R4].
Ale problemem z naszego punktu widzenia jest np. biletowanie, czyli monitoring ruchu turystycznego. [...] Niby
mają bilety, kilka lat temu niby je wprowadzili, generalnie do tej części muzealnej tylko, ale nie jest to w żaden
sposób uregulowane [R3].
Ten charakterystyczny opór wobec niektórych postaw zakonników może być związany z jednej strony z ich konserwatyzmem i niechęcią do nowoczesnych warunków
życia, wyraźnym zatopieniem w odwiecznym rytmie życia zakonnego:
Mają o 6 rano swoje modlitwy, które były od wieków, i to się zachowało. Mają swoje godziny na modlitwy. Mimo że
weszła cywilizacja, automatyka, to podstawowe formy życia zakonnego nie uległy zmianie, i to mieszkańcy bardzo
cenią [R4].
Z drugiej strony pewne napięcie wynika wyraźnie z osłabienia autorytetu religijnego
i wiąże się z ogólnymi efektami sekularyzacji społeczeństwa.
Pamiętam czasy, jak suszyli siano, ale w każdym gospodarstwie się te prace wykonywało. I oni na równi z ludźmi, bo
mieli swoje pole, swoje łąki, swój inwentarz, który wymagał trawy, siana, upraw. Oczywiście sami pracowali, to nie
była lekka praca, ich było wielu i tej pracy było dużo, dużo zbiorów. Teraz nie wiem, jak to wygląda [R4].
Wizerunek cystersów zmienia się wśród miejscowych: wielu rozmówców podkreślało, że obecna sytuacja wskazuje na słabość zakonu, jeśli chodzi o kapitał ludzki, o brak
zainteresowania lokalną historią:
Posprzedawali te pola, powydzierżawiali, komu się dało, są kobiety, które gotują, które z tego, co wiem, piorą,
sprzątają i zajmują się klasztorem, tak że generalnie to, powiem pani, nie ma się czym chwalić, że oni coś robią...
[R5].
Rozmówczyni podkreśla, że cecha, z której słynęli, czyli pracowitość, już w ogóle nie
kojarzy się z nimi. Inny rozmówca kwituje:
dla mnie cystersi zawsze byli pionierami, a dzisiaj [...] stali się ostoją konserwatyzmu. To oni wyznaczali trendy
[R3].
Widać wyraźnie, że oprócz posługi kapłańskiej oczekuje się od cystersów pewnej postawy zaangażowania i współodpowiedzialności za przyszłość i rozwój Wąchocka.
Klasztor patriotyczny
Klasztor można postrzegać również jako lokalne centrum patriotyczne. Na terenie
klasztoru spoczywają prochy mjra Jana Piwnika ps. „Ponury” oraz znajduje się Mu-
208
zeum Pamięci Walk o Niepodległość Narodu60. Warto podkreślić, że przed wejściem
do muzeum umieszczono jednak tabliczkę z napisem „Muzeum Ojców Cystersów”.
Oprócz tych architektonicznych rzeczy, tego pięknego niespotykanego kapitularza i innych rzeczy, to jest tam muzeum, które wykonał ojciec Alberyk Siwek, był on wykonawcą testamentu, powiedziałabym, bo ksiądz Ślusarczyk
w obecności kardynała Wyszyńskiego przekazał zbiory całego swojego życia, i właśnie w części muzeum pod wieżą
Rakoczego zostało zrobione muzeum, gdzie fundacja też tam się do tego przyłożyła, pomagaliśmy opatowi to zrobić, w tej chwili my tam mamy pieczę nad tym [R1].
Historia powstania muzeum, które obecnie mieści się w klasztorze, jest trudna do
odtworzenia. Ks. Ślusarczyk z Nowej Słupi swoje zbiory poświęcone martyrologii narodu polskiego początkowo chciał przekazać do domu opata na Świętym Krzyżu:
Ale jakoś nie było środków i w końcu w 79 r., jak było 800-lecie klasztoru – tam był kardynał Wyszyński między
innymi, biskup Gołębiewski, to jest opisane w różnych materiałach – uroczyście przekazał to wszystko cystersom,
[...] opat Alberyk doprowadził do powstania muzeum i w 90 r. zostało ono oddane do użytku [R2].
Sama konstrukcja muzeum warta jest analizy pod kątem narracji o związku przeszłości cystersów z Wąchockiem. Choć wprost o tym związku się tu nie mówi, to jednak
mówi o nim jednocześnie cały tekst, jakim jest muzeum. Pionowe, prosto wykonane
tablice prezentują bowiem historię cystersów (np. daty fundacji kolejnych klasztorów, zaprezentowane w granicach Polski po 1945 r., czy historię opactwa cystersów
w Wąchocku)61, a poziome muzealne gabloty, wypełnione eksponatami – wybrane
wydarzenia zbrojne z okresu porozbiorowego (z obfitym zbiorem biżuterii i ozdób żałobnych), działania militarne i ich konsekwencje z okresu I i II wojny światowej (w tym
gablota poświęcona Auschwitz z pałkami obozowymi), jak również wydarzenia związane z ruchem solidarnościowym. Są wśród niż również „rękopisy znanych postaci
historycznych” (np. Jeremiego M. Wiśniowieckiego, Bohdana Chmielnickiego), będące częścią ekspozycji przedrozbiorowej. Narracja o historii Polski, stworzona poprzez
wybór tych wydarzeń i dookreślana przez materialność gablot, wskazuje wyraźnie
na eksponowanie aspektów militarno-patriotycznych i martyrologicznych (zwłaszcza
żałoby postyczniowej) i ich związanie – w ramach jednej wypowiedzi czy tekstu, jakim jest całość muzeum – z historią cystersów na obecnych terenach Polski. Choć nie
ma tu wyraźnego związku merytorycznego pomiędzy tymi działaniami a obecnością
mnichów na tych terenach (jedynym tekstem wskazującym na powiązanie mnichów
z działaniami patriotycznymi w XIX w. jest obraz z drugiej połowy XIX w. Klasztor na
św. Krzyżu, podpisany „Widoczny kopiec pamięci narodowej usypany w 1861 roku,
później zburzony”), to jednak ich zestawienie w jednej przestrzeni, w jednym tekście,
jest próbą takiego związania. Geometryczno-semiotyczna konstrukcja owego jednoizbowego muzeum mówi o tych powiązaniach tak samo wyraźnie jak to, że muzeum
znajduje się w klasztorze. Jednocześnie uwyraźnia trudność spójności tej narracji
o związku. Może dlatego konstruktorzy muzeum zdecydowali się – z pewnością nie60 http://www.wachock.cystersi.pl/muzeum/.
61 Kilka tablic poświęcono też innej tematyce, np. prezentacji sylwetek fundatora muzeum oraz „Ponurego”, ale żadna z gablot nie jest poświęcona cystersom.
209
Ryc. 4. Gablota w muzeum z biżuterią upamiętniającą powstanie styczniowe. Archiwum autorów
świadomie – na różne geometrycznie umieszczenie historii Polski i historii cystersów
w Polsce? Polskie gabloty i cysterskie plakaty znajdują się pod kątem 90° względem
siebie, a tym samym wdzierają się w siebie.
Tak jak konstrukcja przestrzeni muzeum pokazuje dokonujący się w wymiarze geometrycznym proces symbolizacji, umożliwiający powiązanie cystersów z patriotyczno-martyrologiczną historią Polski, tak samo umiejscowienie muzeum w przestrzeni
wąchockiego klasztoru uwidacznia złączenie narracji o związkach przeszłości cystersów z Wąchockiem. Metanarracja wytworzona w muzeum (meta, ponieważ mówiąca
o Polsce i o cystersach) funduje i naturalizuje związek klasztoru i mnichów z Wąchockiem jako polskim miastem. Podkreślmy, że taka materializacja i zarazem geometryzacja pamięci zbiorowej dotyczy również umiejscowienia prochów „Ponurego” i jego
rzeźby w krużgankach klasztornych oraz umiejscowienia na terenie klasztoru panteonu pamięci, w którym znajdują się m.in. płyty poświęcone komendantom Armii
Krajowej.
Drugim kluczowym elementem upatriotycznienia przestrzeni klasztoru jest złożenie
w krużgankach prochów „Ponurego”. Sprowadzenie prochów „Ponurego” było wydarzeniem wyraźnie zapamiętanym przez rozmówców:
Ale jak sobie przypominam, zdjęcia sobie przypominam stare, to była ogromna procesja, bo to najpierw były prochy
sprowadzane, później były uroczystości na Wykusie, trumna była niesiona, cała procesja ludzi [R4].
Postać „Ponurego” to obok powstania styczniowego jeden z dwóch wymiarów patriotycznego charakteru Wąchocka. Lokalne szkoły noszą imiona „Ponurego” i powstania
styczniowego. Co roku w czerwcu, w pierwszą niedzielę po rocznicy śmierci Ponure-
210
go, odbywają się uroczystości partyzanckie na Wykusie organizowane przez Suchedniów, Bodzentyn i Wąchock.
Z dziejów Wąchocka na pewno powstanie jest bardzo mocno upamiętnione. Jest szkoła im. Bohaterów Powstania
Styczniowego. Mamy ul. Powstańców 1863, ul. Langiewicza, mamy groby powstańców, to jest naprawdę odnawiane i hołubione na miejscowym cmentarzu. Jest symboliczna mogiła powstańcza, na razie zdemontowana, krzyż stoi
obok szkoły, bo robi się nowe ogrodzenie i trzeba ją inaczej usadowić, była nadmiernie wypiętrzona. Proszę zwrócić
uwagę, że kiedyś chowano na terenie klasztoru. Jest tam jeszcze nagrobek Zefiryna Bartyzela, to jest ostatni cysters,
który był podprzeorem, potem został proboszczem i zmarł chyba w 1860 [R2].
Znaczenie tych wątków patriotycznych jest podkreślane. Umieszczenie prochów „Ponurego” i jego pomnika w przestrzeni klasztoru oraz zlokalizowanie tam muzeum,
z rozbudowaną sekcją dotyczącą powstania styczniowego, łączy te trzy dominujące
w lokalnej pamięci zbiorowej wiązki narracji, w wymiarze i symbolicznym, i materialnym. Jeden z rozmówców wprost stwierdził: „stopniowo zaczyna się u nas tworzyć silny ośrodek patriotyczny” i tak zinterpretował powiązanie „Ponurego” z Wąchockiem:
żeby dostać się do Wykusu, najczęściej szło się albo od Bodzentyna, albo od Wąchocka. Poza tym zaplecze było
tutaj, proszę pamiętać: ogromne lasy dookoła, świętokrzyskie, zakłady zbrojeniowe w Skarżysku, zakłady zbrojeniowe w Starachowicach, i pośrodku tego Wąchock (bliżej Starachowic trochę). I on tutaj działał. Wąchocczanie byli
zgrupowani w świętokrzyskim AK. A finał był taki, że zostało to w jakiś sposób zmaterializowane, jest plac
„Ponurego” w Wąchocku, jego pomnik i jego prochy [podkreślenie – M. J., B. M.] [R2].
Wpływ dyskursu patriotycznego dokonuje otwarcia klasztoru, co pokazuje, że to właśnie dyskursy patriotyczny i „turystyczny” wpływają na sposób funkcjonowania klasztoru w przestrzeni społecznej. Tak jedna z rozmówczyń tłumaczy sens umiejscowienia
prochów „Ponurego” w krużgankach: „żeby każdy przybywający mógł sobie wejść spokojnie bez problemów, bez przewodnika, sam wejść i się zamyślić” [R4]. W wypowiedzi
tej wyraźnie widać zaanektowanie przestrzeni klasztoru, jej uspołecznienie, wynikające ze związania z dyskursem patriotycznym, podsumowane przez kolejną osobę:
Trochę zaanektowanie tej historii nastąpiło. Bo to cystersi mówią o swoim udziale w powstaniu styczniowym, nasz
opat tutaj. Tak lokalnie. Wiedząc, że gdzieś tam w powstaniu kościuszkowskim coś tam brali udział, przekłada automatycznie na wszystko, zapominając, że ich nawet nie było. Tu mówimy o pojedynczej postaci, ale skoro tak znacząca postać jak opat to mówi, to część ludzi bezwiednie to powtarza, i tworzy się legenda [R3].
Trzecim kluczowym elementem materialnym jest Panteon Pamięci Podziemnego
Państwa Polskiego 1939–1945. Jak czytam na stronie www klasztoru:
Mur klasztorny na dziedzińcu przed kościołem posłużył środowiskom Armii Krajowej za miejsce ekspozycji nazwisk
bohaterów walki o wolność. Na murze umieszczono liczne tablice pamiątkowe, symbole i odznaczenia upamiętniające działalność zgrupowań partyzanckich. W centrum Panteonu stoi pomnik Polskiego Państwa autorstwa Andrzeja Kastena ps. „Zulejka”62.
O ile więc współczesną tożsamość Wąchocka buduje się na wątkach patriotycznych
i klasztornych, o tyle powyższa analiza pokazuje, że w przestrzeni symbolicznej i materialnej następuje ich związanie. Intensyfikacja „patriotycznego uspołeczniania”
62 http://www.wachock.cystersi.pl/muzeum/.
211
Ryc. 5. Panteon Pamięci Podziemnego Państwa Polskiego 1939–1945 na murach klasztoru –
materialny wymiar upatriotycznienia klasztoru. Za: http://www.wachock.cystersi.pl/muzeum/
przestrzeni klasztoru następuje pod koniec lat 80. i na początku lat 90. XX w., w okresie transformacji ustrojowej. Tezę taką proponuje również Andrzej Jankowski, wskazując na „rol[ę] opactwa jako miejsca pamięci”, podkreśla właśnie: złożenie w klasztorze prochów „Ponurego”, instalację muzeum, mur przy placyku przed kościołem
„udostępniony dla umieszczenia na nim tablic pamiątkowych” oraz zaangażowanie
cystersów w „uroczyste nabożeństwa rocznicowe”63 organizowane przez związki
kombatantów AK. Działania te pokazują, jak bardzo ów proces uspołecznienia przestrzeni klasztoru wpłynął na jego miejsce w lokalnej pamięci zbiorowej.
Patrząc synchronicznie, obecnie obie te formy uspołecznienia obecne są w przestrzeni klasztoru. Dobrze prezentuje to ryc. 6.
Zakończenie: tezy tłumaczące miejsce dziedzictwa klasztoru
w lokalnej pamięci zbiorowej
Analiza danych zastanych (broszury, przewodniki, obecna topografia klasztoru) i wywołanych (wywiady) pokazuje, że cysterski klasztor w Wąchocku jest ważnym aspek63 A. Jankowski, Wąchock jako miejsce pamięci narodowej, [w:] A. Massalski, D. Olszewski (red.), Z dziejów
opactwa cystersów w Wąchocku, s. 150.
212
Ryc. 6. Patriotyczne i turystyczne uspołecznienie przestrzeni klasztoru (krużganek). Archiwum autorów
tem lokalnej pamięci zbiorowej, narratywizowanym w odniesieniu do fundacji miasta oraz wplatanym w inne, ważne lokalnie i patriotycznie obchodzone wydarzenia.
Wyraźnie widać to w społecznej topografii klasztoru, w którego krużgankach złożono prochy „Ponurego”. Umieszczono tam również odlew przedstawiającej go rzeźby
(której kopia znajduje się również w centrum miasta) oraz muzeum powstałe na bazie
zbiorów ks. W. Ślusarczyka z Nowej Słupi, poświęcone głównie porozbiorowym wydarzeniom zbrojnym w dziejach Polski. W świetle naszego Projektu należy podkreślić,
że również kasata klasztoru z 1819 r. jest odnotowana w lokalnej pamięci zbiorowej.
Na podstawie zebranych materiałów oraz dokonanych analiz uważamy, że można postawić następujące tezy tłumaczące obecną dwupoziomową konstelację lokalnej pamięci zbiorowej w Wąchocku w odniesieniu do dziedzictwa klasztoru. Z jednej strony
chodzi o sam budynek klasztoru, w świadomości mieszkańców będący dowodem
ciągłości tego dziedzictwa (pomimo nieobecności cystersów), który po kasacie został zaanektowany przez społeczność lokalną w wymiarze materialno-symbolicznym
i obecnie nadal stanowi w tym wymiarze pewną własność wspólną. Dowodem na to
jest podkreślane przez kilku rozmówców zamazanie granicy pomiędzy klasztorem
i parafią, pomiędzy tym, co stanowi zamknięte klauzurą wnętrze klasztoru, a przestrzenią quasi-publiczną. Klasztor jako najbardziej interesujący budynek w Wąchocku
siłą rzeczy służy mieszkańcom jako miejsce różnych istotnych wydarzeń, takich jak
Dni Wąchocka, koncerty muzyki poważnej, a nawet festyny i imprezy kulturalne, jak
opisywany wcześniej projekt „Mnisi i hutnicy”.
213
Z drugiej strony nie można zapominać o drugim poziomie tej konstelacji, która jest
wynikiem interakcji cystersów (opactwa, czyli wspólnoty zakonnej) z otoczeniem. Jak
wiemy, interakcja ta miała oprócz długiej tradycji długą – ponadstuletnią – przerwę.
Cystersi wrócili do Wąchocka, ale nie są tam już jedynymi gospodarzami. Można zaobserwować, że ich powolne zakorzenianie się w tym miejscu polega m.in. na otwarciu się na zaistniały już wcześniej proces uspołecznienia przestrzeni klasztoru jako
miejsca ważnego dla wspólnoty lokalnej (kościół, szkoła) i wzmocnieniu tego procesu poprzez aktywne wpisanie w kapitał symboliczny klasztoru elementów pamięci
narodowej (takich jak prochy „Ponurego”, panteon, Muzeum Pamięci Walk o Niepodległość, zwane powszechnie „Muzeum cysterskim”).
Staraliśmy się pokazać, że takie wspominanie i rozumienie klasztoru związane jest
z długoletnimi procesami jego uspołeczniania w okresie pokasacyjnym. Proces ten
ma miejsce do dnia dzisiejszego – mury klasztoru są z roku na rok coraz bardziej
otwarte, ponieważ tego wymaga logika sytuacji, w jakiej znajduje się zakon, stając
wobec wyzwań ekonomicznych i zmian cywilizacyjnych. Stąd, naszym zdaniem,
owo wpisanie się w dyskurs patriotyczny oraz promocyjno-turystyczny. Dzięki temu
klasztor posiada dziś wysoki kapitał symboliczny, którego nie należy traktować jako
tylko i wyłącznie pozostałość przedkasacyjnej siły ekonomicznej i symbolicznej (wynikającej z autorytetu religijnego). O sile tego kapitału świadczy m.in. fakt, że w tym
roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego zdecydował, że Wąchock będzie
miejscem inauguracji Europejskich Dni Dziedzictwa64. Wybór ten związany był m.in.
z tematem przewodnim EDD, „Nie od razu Polskę zbudowano”, oraz 150. rocznicą
powstania styczniowego. Odnajdujemy tu potwierdzenie naszej tezy o sile owego
idealnego połączenia ze sobą na poziomie symbolicznym dziedzictwa cystersów
z tradycją patriotyczną. We fragmencie oficjalnego uzasadnienia, w trakcie konferencji prasowej zorganizowanej na Zamku Królewskim w Warszawie, dr hab. inż. arch.
Małgorzata Rozbicka, dyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa, powiedziała:
Wybór tematu wynika między innymi z faktu, że tegoroczne EDD zbiega się z 150. rocznicą wybuchu Powstania
Styczniowego. W związku z tym Narodowy Instytut Dziedzictwa chce także zwrócić szczególną uwagę na rolę powstań narodowowyzwoleńczych, które odegrały ogromną rolę w kształtowaniu i zachowaniu narodowej tożsamości. Tegoroczne hasło przewodnie EDD pozwoli uhonorować wydarzenia związane z tą rocznicą oraz przybliżyć inne
ważne karty polskiej historii. Nieprzypadkowe jest też miejsce inauguracji EDD, czyli Opactwo Cysterskie w Wąchocku, jeden z najpiękniejszych przykładów architektury romańskiej w Polsce. W tym miejscu wciąż żywe są tradycje
patriotyczne i niepodległościowe, tak silnie związane z losem naszego narodu65.
64 „»Nie od razu Polskę zbudowano«” to hasło kolejnej, XXI już edycji Europejskich Dni Dziedzictwa 2013
w Polsce. Chcemy pokazać Polskę jako państwowość, która ukonstytuowała się w X wieku i trwa do dzisiaj. Pragniemy przypomnieć, jaką wartością jest własna państwowość i jakie były koleje jej kształtowania.
Europejskie Dni Dziedzictwa 2013 odbędą się tradycyjnie w drugi i trzeci weekend września (7–8 i 14–15
września 2013). Decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego uroczysta inauguracja będzie miała
miejsce w Opactwie Cysterskim w Wąchocku 7 września”. Za: http://edd.nid.pl/page/news?id=1&title=Temat-przewodni-obchodow-EDD-2013.
65 http://edd.nid.pl/page/news?id=3&title=Konferencja-prasowa-Europejskich-Dni-Dziedzictwa.
214
Na szczególną uwagę zasługuje oficjalna informacja zamieszczona na portalu internetowym Wąchocka, gdzie po pierwsze podkreślono walory architektoniczne opactwa, stanowiące przykład
architektury realizującej surową regułę cysterską. W obrębie gmachu klasztornego, przekształconego w XVII w.
w stylu barokowym, zachowało się wiele pomieszczeń zbudowanych jeszcze w czasach średniowiecznych – kapitularz (określany przez specjalistów jako idealnie zachowane wnętrze romańskie), armarium, fraternia, dormitorium
oraz refektarz z bogatą kamieniarką romańską66.
Tego rodzaju wartości jak piękno architektury romańskiej można nazwać ponadczasowymi i właśnie ich uniwersalność w połączeniu z bardziej lokalnym czynnikiem,
jakim było powstanie styczniowe (i jego 150. rocznica), zwiększa symboliczną siłę całego wydarzenia.
Kolejnym argumentem wzmacniającym naszą tezę jest połączenie patriotyzmu, martyrologii oraz religijności wyraźnie zaznaczone w opisie tego wydarzenia na stronach
internetowych gminy:
O wyborze miejsca zadecydowały również wielkie tradycje patriotyczne i niepodległościowe samego opactwa i miasta oraz wpływ, jaki cystersi wywarli na gospodarczy rozwoju regionu dający początek staropolskiemu zagłębiu
hutniczemu67.
Powyższe zdanie jest dowodem na to, że wieloletni wysiłek różnych środowisk –
głównie elit lokalnych – splecenia ze sobą kapitału symbolicznego klasztoru i historii
narodowej stał się faktem społecznym dostrzegalnym i docenianym z zewnątrz. Staraliśmy się w powyższym artykule pokazać właśnie, w jaki sposób dyskurs patriotyczny może uspołecznić klasztor, a klasztor – uświęcić patriotyzm.
66 http://wachock.pl/s,178,Europejskie_Dni_Dziedzictwa_2013.html#sthash.1DQyUavA.dpuf.
67 Ibidem.
Marcin Jewdokimow
Wydział Nauk Humanistycznych
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
215
vol. 3, 2013, s. 189–216
Barbara Markowska
Instytut Socjologii, Collegium Civitas w Warszawie
Streszczenie
Artykuł porusza problem miejsca klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej, bazując na badaniach terenowych przeprowadzonych w tej miejscowości w lipcu 2013 r. Badania te pokazują, że obecne miejsce dziedzictwa klasztoru w lokalnej
pamięci zbiorowej jest związane z pokasacyjnym anektowaniem i uspołecznianiem przez społeczność lokalną (ale też instytucje
pozalokalne) kompleksu klasztornego w jego wymiarze materialno-symbolicznym. Jest również wynikiem interakcji cystersów
(opactwa jako wspólnoty zakonnej) z otoczeniem, a dokładniej otwarcia na zaistniały już wcześniej proces uspołecznienia przestrzeni klasztoru jako miejsca ważnego dla wspólnoty lokalnej i wzmocnienia tego procesu poprzez aktywne wpisanie w kapitał
symboliczny klasztoru elementów pamięci narodowej i tradycji niepodległościowych.
Słowa kluczowe
Wąchock, cystersi, lokalna pamięć zbiorowa, symbol, dziedzictwo, patriotyzm, turystyka, uspołecznianie
216
Marcin Jewdokimow
Faculty of Humanities
Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw
vol. 3, 2013, p. 189–216
Barbara Markowska
Institute of Sociology, Collegium Civitas in Warsaw
The place of the Wąchock monastery in the local collective memory
Summary
The article discusses the problem of the place the Wąchock monastery occupies in the local collective memory, drawing on the
field research carried out in Wąchock in July 2013. The research shows that the present-day place of the monastery’s heritage in
the local collective memory is connected with the post-dissolution annexation and socialization of the monastery complex in
its material and symbolic dimension, pursued by the local community (but also by institutions from outside). It is also partially
the result of the interaction between the Cistercians (the abbey understood as a religious community) with the environment, or,
to be more precise, their being open to the previously initiated process of socialization of the monastery space as an important
place for the local community, as well their reinforcing this process by actively enriching the symbolic capital of the monastery
with elements of the national memory and independence traditions.
Keywords
Wąchock, Cistercians, local collective memory, symbol, heritage, patriotism, tourism, socialization
materiały
materials
Janina Dzik
Kraków
vol. 3, 2013, s. 219–230
Nieznane dwa wizerunki maryjne oraz widok Lwowa
z biblioteki klasztoru reformatów
przy kościele św. Antoniego Padewskiego w Przemyślu*
Podczas kwerendy prowadzonej w dniach 16–20 V i 19–24 VIII 2013 r. udało się dotrzeć do informacji o trzech ciekawych, nieznanych zabytkach, przechowywanych
w klasztorze reformatów w Przemyślu (który uniknął kasaty), o nieznanej co prawda
proweniencji, mogących jednak pochodzić ze skasowanych klasztorów.
W końcu 2012 r. w pomieszczeniu biblioteki tego klasztoru odkryto obiekty dotychczas nieznane, a więc i nieodnotowane w literaturze naukowej. Są to dwa wizerunki Matki Boskiej z Dzieciątkiem (jak udało się ustalić, kopie obrazów Matka Boska
z Dzieciątkiem z Mariampola, zapewne XVII/XVIII w. lub początek XVIII w., i Madonna
z S. Maria del Popolo (di Loreto, del velo) Rafaela, XVIII w., przechowywanego w rzymskim kościele S. Maria del Popolo), oraz widok Lwowa wykonany w rękopiśmiennym
dokumencie z około 1640 r., wykorzystanym wtórnie jako oprawa starodruku.
Obrazy złożone w bibliotece zostały odnalezione podczas prac porządkowych. Były
w złym stanie zachowania, silnie zabrudzone i zakurzone, ze śladami wilgoci, z postrzępionymi brzegami, luźno umocowane na blejtramie. Stan ich świadczył, że były
nieruszane od wielu lat. W podobnych okolicznościach odkryto zdobioną pergaminową oprawę starodruku – silnie zabrudzoną panoramę o czytelnym zarysie miasta.
Jej fragment na grzbiecie książki został uszkodzony przez pokrycie czarną farbą, powszechny w zakonie sposób katalogowania księgozbioru (księgozbiór każdej biblioteki był oznakowany innym kolorem). Ze względu na stan zachowania obiekty poddano pilnej konserwacji. Wymagają badań naukowych, przede wszystkim ustalenia
proweniencji i atrybucji.
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
220
Janina Dzik
Matka Boska z Dzieciątkiem (kopia obrazu z Mariampola)
88,5 × 59 cm, olej na płótnie, XVII/XVIII w. lub początek XVIII w.
autor nieznany, proweniencja obrazu nieznana
Obraz o kształcie stojącego prostokąta, w ciemnej tonacji kolorystycznej, ukazuje
Matkę Boską w ujęciu do bioder, z lekko pochyloną głową, zwróconą ku Dzieciątku
trzymanemu na lewym przedramieniu (ryc. 1). Postaci skomponowane w schemacie
trójkąta równoramiennego na niemal czarnym tle. Twarz Marii podłużna, z wyraźnie zaznaczonymi, delikatnymi łukami brwiowymi, ożywiona uśmiechem, modelowana dość ostro, niemal walorowo. Na głowie jasny zawój, spod którego widoczne
włosy. Wyraziście modelowana jest również wsparta na Jej ramieniu siedząca postać
Dzieciątka, pieszczotliwym gestem doń przytulonego, kierującego wzrok ku widzowi. Jego naga sylwetka osłonięta draperią w kolorze ugrowym, pozornie naturalna
i statyczna, posiada skomplikowaną oś postaci. Zarówno karnacje twarzy, jak i szaty
(ciemnobłękitny płaszcz, różowa suknia spodnia) malowane farbami słabo kryjącymi
na ciemnej podmalówce.
Obecnie stan zachowania obrazu dobry, po konserwacji przeprowadzonej w 2012 r.
przez Annę Dorak1. Obraz, według badań konserwatorskich, mógł powstać na przełomie XVII i XVIII w. Został namalowany na płótnie lnianym, grubym, zdublowanym
na płótno lniane, cienkie. Płótno oryginalne, o splocie prostym, było sfalowane i odkształcone, silnie zabrudzone, załamane, przetarte. Również płótno dublażowe, częściowo odspojone od płótna oryginalnego, było zabrudzone, zaplamione, z licznymi
przetarciami, głównie w partii dolnej. Warstwa malarska na całości lica płótna była
przetarta, w wielu miejscach wykruszona, silnie zabrudzona i zakurzona z widocznymi drobnymi ubytkami i spękaniami, a kompozycja mało czytelna. Konserwacja
polegała m.in. na rozdublowaniu obrazu, odczyszczeniu odwrocia i lica, wyprasowaniu powierzchni płótna, uzupełnieniu ubytków zaprawy, scaleniu kolorystycznym
i werniksowaniu.
Pierwowzorem dla płótna przemyskiego był cudowny obraz Matka Boska z Dzieciąt
kiem z Mariampola (109 × 78 cm), datowany na koniec XVI w. (ryc. 2)2. Znajdował się
on początkowo w posiadaniu Stanisława Jana Jabłonowskiego (1634–1702), kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, który zabierał go ze sobą na wyprawy wojenne. Z tego powodu określany był jako Matka Boska Hetmańska, Rycerska
lub Zwycięska. Obraz ofiarowany został przez jego syna, Jana Stanisława (1669–1731),
do kościoła Świętej Trójcy w Mariampolu, mieście założonym przez Stanisława Jana
1 Zob. A. Dorak, „Matka Boska z Dzieciątkiem”. XVII/XVIII w. Obraz olejny na płótnie. Sprawozdanie z prac
konserwatorskich, Kraków 2012, mps w Archiwum oo. Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu.
2 X. Wacław z Sulgostowa [E. Z. Nowakowski], O cudownych obrazach w Polsce Przenajświętszej Matki Bo
żej. Wiadomości historyczne, bibliograficzne i ikonograficzne, z. 1, Kraków 1902, s. 435; A. Fridrich, Historye
cudownych obrazów Najświętszej Marii Panny w Polsce, t. 2: Obejmujący obrazy dyecezyi krakowskiej, archi
dyecezyi lwowskiej, dyecezyi przemyskiej i tarnowskiej, Kraków 1904, s. 258, 264; W. Urban, Obraz Matki Bo
skiej Mariampolskiej we Wrocławiu, Wrocław 1981.
Ryc. 1. Matka Boska z Dzieciątkiem (kopia obrazu z Mariampola),
olej na płótnie, XVII/XVIII w. lub początek XVIII w.,
klasztor reformatów w Przemyślu
Ryc. 2. Matka Boska z Dzieciątkiem z Mariampola, olej na płótnie,
koniec XVI w., z kościoła parafialnego Świętej Trójcy w Mariampolu,
obecnie w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu
Nieznane dwa wizerunki maryjne oraz widok Lwowa z klasztoru reformatów
221
222
Janina Dzik
Jabłonowskiego w charakterze wotum po zwycięstwie pod Wiedniem, i umieszczony w ołtarzu głównym. Intensyfikacja kultu obrazu nastąpiła w latach 30. XVIII w.,
w związku z wzniesieniem nowego kościoła i promulgacją cudów w 1737 r. Z inicjatywy Teresy z Wielhorskich, od 1730 r. żony Jana Kajetana Jabłonowskiego († 1749), obraz został ozdobiony sukienkami. Po II wojnie światowej przewieziono go do kościoła
NMP na Piasku we Wrocławiu. Przyjmuje się, że obraz mariampolski był wzorowany
na kompozycji Madonny ze śpiącym Jezusem włoskiego malarza Giovanniego Battisty
Salvi, zwanego Sassoferrato (1609–1685), prawdopodobnie za pośrednictwem graficznych reprodukcji, np. Bartolomea Coriolano. Herman Hoffmann dopatrywał się
w nim jednak inspiracji bizantyjskich3, autorstwo przypisywano też włoskiemu malarzowi Giovanniemu Antoniowi Bazzi, zwanemu Il Sodoma (1477–1549)4.
Pochodzenie kopii przechowywanej w przemyskim klasztorze reformatów jest nieznane. Nie wspominają o niej inwentarze przechowywane w Archiwum Prowincji
OO. Franciszkanów-Reformatów. Można jedynie przypuszczać, że powstała w związku z intensyfikacją kultu oryginału w latach 30. XVIII w. Obraz w klasztorze reformatów w Przemyślu nie ma widocznej na obrazie z Mariampola inskrypcji BEATAM ME
DICENT OMNES GENERATIONES na parapecie imitującym mur. Zdecydowanie inna
jest też kolorystyka (brak ciepłych tonacji barwnych, ciemna podmalówka), charakterystyczne są sztywność i schematyczność ujęcia. Obraz mógł zostać wykonany dla
klasztoru kapucynów mariampolskich, ufundowanego w 1742 r. przez Jana Kajetana
Jabłonowskiego (1799/1700–1764), wojewodę bracławskiego, syna wspomnianego
Jana Stanisława. Klasztor ten po kasacie w 1784 r. został przekazany szarytkom5.
Kopia Madonny z S. Maria del Popolo Rafaela Santi
(Madonna di Loreto, Madonna del velo)
103 × 84 cm, olej na płótnie, XVIII w.
autor nieznany, proweniencja obrazu nieznana
Obraz odnaleziony w klasztorze w Przemyślu (ryc. 3) powtarza wiernie schemat kompozycyjny obrazu Rafaela, z Madonną okrywającą cienkim welonem Dzieciątko, ze
św. Józefem w głębi, wspartym oburącz na lasce. Centralnie usytuowana Maria w cynobrowej sukni wyciąga przed siebie prawą rękę, podtrzymując delikatną tkaninę.
Przez lewą rękę, zgiętą w łokciu, ma przerzucony zielononiebieski płaszcz. Pochyloną
głowę Marii o jasnobrązowych włosach, rozdzielonych pośrodku i opadających war3 H. Hoffmann, Sandstift und Pfarrkirche St. Maria in Breslau. Gestalt und Wandel im Laufe der Jahrhunderte,
Stuttgart-Aalen 1971, s. 128.
4 A. Krupska, „Matka Boska Zwycięska” z Mariampola nad Dniestrem w kościele NMP na Piasku we Wrocła
wiu, „Ochrona Zabytków”, 2000, 2, s. 117–133; Eadem, Odkrywanie tajemnic warsztatowych dawnego malar
stwa na przykładzie badań analitycznych obrazu „Matki Boskiej Zwycięskiej” z Mariampola nad Dniestrem,
ibidem, 3, s. 320–324; Eadem, Tajemnice warsztatu włoskiego z kręgu bolońskiego XVI/XVII w. na przykładzie
Matki Boskiej Zwycięskiej z Mariampola n/Dniestrem, Warszawa 2001, s. 31–43 ( propozycje atrybucji w konsultacji m.in. z prof. drem hab. Juliuszem Chróścickim).
5 W. Urban, Obraz, s. 36–38.
223
koczem na prawe ramię, nakrywa cienki welon. Miękko modelowana twarz, o oczach
prawie zakrytych powiekami i wysoko zarysowanych brwiach, ożywiona jest delikatnym uśmiechem. Przedstawione na pierwszym planie Dzieciątko leży na obszernym
łożu. Jego pulchne ciałko miękko wtapia się w obszerną poduszkę, a wyciągnięte
w górę rączki dotykają rozpostartego nad Nim welonu. Karnacja ciała Dzieciątka jest
utrzymana w tonacji cielistego różu, podobnie jak twarz Madonny, modelowana ciepłymi odcieniami różu i brązu. Twarz Józefa pozostaje w mroku. Tło obrazu w lewym
górnym rogu dopełnia zielona, podpięta kotara. Nad głowami postaci widać charakterystyczne nimby.
Proweniencja obrazu zachowanego w złym stanie (spękania i ubytki farby, pofalowania powierzchni, postrzępienia płótna) jest nieznana. Obraz znajduje się obecnie
w pracowni Anny Dorak, gdzie jest poddawany konserwacji, polegającej m.in. na
odczyszczeniu płótna, uzupełnieniu ubytków zaprawy i powierzchni oraz scaleniu
kolorystycznym. Jak wynika z badań konserwatorskich, został wykonany prawdopodobnie w XVIII w. Nie wspominają o nim inwentarze przechowywane w Archiwum
Prowincji OO. Franciszkanów-Reformatów. Nieznana jest proweniencja, mógł zarówno pochodzić z prywatnej kolekcji obrazów znajdującej się w okolicach Przemyśla,
jak i stanowić własność któregoś ze skasowanych klasztorów.
Obraz należy do licznych kopii obrazu Rafaela z kościoła S. Maria del Popolo w Rzymie, które powstawały, począwszy od XVI stulecia, po XIX i XX w. Według badań Ewy
Śnieżyńskiej-Stolot6 opartych na bogatej europejskiej literaturze przedmiotu za oryginał starano się uznać obraz zachowany w Państwowym Muzeum Sztuk Plastycznych w Niżnym Tagile na Uralu, w odróżnieniu od innych kopii opatrzony napisem
„Raphael Urbinas pingebat MDIX”, noszącym cechy sygnatury. Za oryginał uważano
również obraz z Musée Condé w Chantilly, reprezentujący bardzo wysoki poziom artystyczny (ryc. 4). Uznawany był on za dzieło Rafaela, a przemawia za tym oznaczenie
go numerem 133, któremu w inwentarzu własności rodziny Borghese z 1693 r. odpowiada obraz przedstawiający Madonnę okrywającą welonem Dzieciątko i św. Józefa namalowany przez Rafaela. Wiadomo ponadto, że kardynał Sfondrato, u którego
znajdował się w 1595 r. oryginał z S. Maria del Popolo, miał ofiarować kardynałowi
Scypionowi Borghese 71 obrazów, wśród których mogło być i dzieło Rafaela. Badania
rentgenowskie ujawniły ponadto, że na obrazie z Chantilly u góry po prawej pierwotnie był namalowany pejzaż, postać św. Józefa została więc domalowana wskutek
zmiany koncepcji obrazu.
Jak ustalono, obraz z klasztoru przemyskiego jest kopią obrazu z Musée Condé
w Chantilly7. Jest to druga, obok obrazu z Góry Ropczyckiej (woj. podkarpackie),
6 E. Śnieżyńska-Stolot, Kopia obrazu Rafaela w Górze Ropczyckiej, [w:] J. Gadomski et al. (red.), Symbolae
historiae Artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane, Warszawa 1986, s. 415–432.
7 Graficzną reprodukcję obrazu wykonał Michaeli Grecchi Lucchese, zob. Ch. L. C. E. Witcombe, Copyright
in the Renaissance. Prints and the “Privilegio” in Sixteenth-Century Venice and Rome (Studies in Medieval and
Reformation Traditions, 100), Leiden 2004, s. 180.
Ryc. 3. Kopia Madonny z S. Maria del Popolo Rafaela Santi (Madonna di Loreto,
Madonna del velo), olej na płótnie, XVIII w.,
klasztor reformatów w Przemyślu
Ryc. 4. Rafael Santi (?), Madonna z S. Maria del Popolo (Madonna di Loreto,
Madonna del velo), olej na płótnie, początek XVI w.,
Musée Condé w Chantilly
224
Janina Dzik
225
omówionego przez E. Śnieżyńską-Stolotową, kopia obrazu Rafaela na terenie Polski
południowo-wschodniej. Obraz z Góry Ropczyckiej (z połowy XVI w., 123 × 81 cm)8
przed wojną znajdował się w kaplicy grobowej rodziny Starzeńskich. Odnaleziony po
wojnie w ruinach kaplicy dworskiej, został przeniesiony do kościoła parafialnego, w latach 1954–1955 poddany konserwacji przez Andrzeja Chojkowskiego. Należy do powtórzeń obrazu z Chantilly (z 1509 r.), lecz najprawdopodobniej jest związany z wersją
mediolańską9. Obie kopie mogły powstać w XVI w. w środowisku rzymskim10.
Obraz przemyski należy do grupy kopii obrazu Rafaela, z których kilka jest przechowywanych w Polsce. W XVII w., zapewne wzorując się na rycinie, namalowano wizerunek pochodzący z kolekcji hr. Matuschki w Biechowie, obecnie w Muzeum w Nysie11. Obraz z kościoła w Wenecji koło Żnina, powstały zapewne w końcu XVIII w.12,
powtarza pierwotny schemat tej kompozycji, bez postaci św. Józefa, i wyszedł spod
ręki prowincjonalnego malarza. Dziełem włoskim wykonanym w pierwszej połowie
XVI w. jest obraz w zbiorach muzeum-pałacu w Wilanowie, w którym do kompozycji
rafaelowskiej nieznany artysta wprowadził unoszącego się w górze anioła oraz portretowo ujętą postać kardynała, identyfikowanego z Pietrem Bembo, domniemanym
fundatorem tego dzieła, żywiącym zapewne specjalną cześć dla obrazu w S. Maria
del Popolo13.
Widok Lwowa
41,4 × 24,4–25,2 cm, pergamin, rysunek, gwasz (?), około 1640 r.
autor nieznany
Fragment formuły notarialnej zakończony datą i miejscem jej wpisu: „Leopoli, 164(?)”
oraz podpisem Józefa Bartłomieja Zimorowica (1597–1677, od 1640 r. pisarza miejskiego, potem kilkakrotnego burmistrza Lwowa, kronikarza miasta)14, wykorzystany
8 E. Śnieżyńska-Stolotowa, F. Stolot, Ropczyce, Strzyżów i okolice (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria
Nowa, III: Województwo rzeszowskie, 1), Warszawa 1978, s. XIV, 31, fig. 125–126.
9 E. Śnieżyńska-Stolotowa, Kopia, s. 415.
10 Por. wystawa kopii obrazu Rafaela zorganizowana w październiku 1979 r. pod nazwą La Madone de
Lorette w Musée Condé w Chantilly. Por. też Madone de Lorette, [w:] Les dossiers du departement de peinture,
t. 19, Paris 1979, il. 43, zob: S. Beguin, La Madone de Lorette de Raphael, s. 5–6; Eadem, La Madone de Lorette
dans l’œuvre de Raphael, s. 17–28; C. Gould, Afterhoughts ou Raphael’s so-called Loreto Madonna, „Burlington
Magazine”, 122, 1980, 926, s. 337.
11 E. Śnieżyńska-Stolotowa, Kopia, s. 415; http://slaskiekolekcje.eu/Miejsca/Nysa-Muzeum-w-Nysie; M. Palica, Kilka słów o kolekcji hrabiów Matuschków z Biechowa koło Nysy, czyli przyczynek do badań nad śląskim
kolekcjonerstwem, [w:] R. Hołownia, M. Kapustka (red.), Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego.
Materiały sesji naukowej 3-5 X 2005 Nysa, Wrocław 2008, s. 294.
12 B. Kaczyńska, M. Wierzbicki, Żnin i okolice (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria Nowa, 11: Województwo bydgoskie, 21), Warszawa 1979, s. 36, fig. 64.
13 J. Białostocki, M. Skubiszewska, Malarstwo francuskie, niderlandzkie, włoskie do 1600. Katalog zbiorów,
Warszawa 1979, s. 146, il. 155; Madonny w Muzeum Wilanowskim, red. B. Grochala, konsultacja naukowa
J. Mieleszko, wprowadzenie K. Gutowska-dudek, Warszawa 2006, s. 77, nr kat. 19.
14 M. Kapral, Urzędnicy miasta Lwowa w XIII–XVIII wieku, Toruń 2008, s. 418.
226
Janina Dzik
Ryc. 5. Oprawa starodruku Simone Maioli, Dies caniculares hoc est colloqvia tria...,
Ursellis 1600 (stan przed konserwacją), klasztor reformatów w Przemyślu
wtórnie jako oprawa (na tekturowej okładce) publikacji Simone Maioli, Dies canicu
lares hoc est colloqvia tria..., Ursellis 1600 (ryc. 5)15; druk został wtórnie oprawiony
być może na zlecenie Pawła Stanisława Wargockiego (przed 1690), który go zakupił,
o czym świadczy notatka na wewnętrznej stronie okładziny16.
Jest to fragment dokumentu sporządzonego na pergaminie, z widoczną z lewej strony ozdobną bordiurą stanowiącą zapewne lewy kraniec pierwotnego dokumentu
(ryc. 6). Około trzech czwartych powierzchni pergaminu stanowi malowany gwaszem
(?) widok miasta Lwowa. W górnej partii dokumentu znajduje się fragment łacińskiej,
pisanej atramentem formuły sigillacyjnej oraz dotacyjnej. W 2013 r. blok książki (155
× 204 × 60–70 mm), częściowo zniszczony (nadpalony), został poddany konserwacji
przez Annę Żukowską-Zielińską17. Dokument zdjęto z okładki książki, odczyszczono,
wyprostowano i potraktowano jako odrębny, zabytkowy obiekt. Ze względu na fizyczne właściwości pergaminu pokrytego akwarelowymi farbami z fragmentarycznie
zachowanym tekstem, dokument wymaga właściwego przechowywania, w przypad15 Starodruk oznaczony sygnaturą L.308 oraz na pierwszej karcie pieczątką: „Klasztor OO. Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu”.
16 „Paulus Stanislaus Wargocki Consul Civitas S.R. M... Premisliensis hanc librum emit A’ 1690”.
17 A. Żukowska-zielińska, Widok Lwowa z 1640 r. na oprawie starodruku DIES CANICVLARES... Simone Maioli,
1600 r. Dokumentacja konserwatorska, Kraków 2013, mps w Archiwum Franciszkanów-Reformatów w Przemyślu, z ekspertyzą I. Długopolskiej i A. Perzanowskiej.
Ryc. 6. Widok Lwowa, pergamin, rysunek, gwasz (?), około 1640 r. (stan po konserwacji), klasztor reformatów w Przemyślu
227
228
Janina Dzik
ku niewłaściwej jego lokalizacji lub eksponowania może być narażony na nieodwracalne zniszczenia.
Obcięcie pergaminu do formatu książki spowodowało zniszczenie początku tekstu
formuły notarialnej oraz legendy, tj. objaśnień widocznych na panoramie miasta
numerów przyporządkowanych poszczególnym budynkom. Zdjęcie pergaminu
z okładki umożliwiło odczytanie dwóch–trzech linijek tekstu, ukrytego dzisiaj pod
wyklejką wewnętrznych stron obu okładek. Z kolei usunięcie farby z grzbietu pozwoliło na odzyskanie części tekstu oraz fragmentu widoku zabudowań miejskich.
Udało się zidentyfikować widok Lwowa, z pierwszej połowy XVII w., ukazujący rozpoznawalne – dzięki edycji Civitates orbis terrarum (1618)18 – niektóre budynki. Na
przedniej okładce widoczne są wieże: katedry łacińskiej z gotyckim jeszcze hełmem
oraz ratuszowa z ledwie rozpoznawalnym zegarem. Na okładce tylnej widać gmach
ratusza i zapewne fragment rynku. Czytelny jest też fragment murów miejskich. Problem interpretacyjny dotyczy widocznego u dołu przedniej okładki pagórka z krzyżem – być może jest to widoczny na miedziorycie z 1618 r. sąsiadujący z Wysokim
Zamkiem wzgórek zwany Łysą Górą. Po wstępnej kwerendzie dotyczącej dawnych
widoków i planów Lwowa autorki ekspertyzy uzyskały pewność, że widok miasta na
pergaminie pokrywającym okładkę starodruku jest najstarszym znanym widokiem
tego miasta wykonanym w technice rysunku, powstałym najprawdopodobniej we
Lwowie około 1640 r.
18 Uważa się, że inżynier królewski Aurelius Passarotti był autorem rysunku (wykonanego po 1614 r.),
według którego wykonano panoramiczny widok Lwowa od zachodu (akwaforta kolorowana) opublikowany przez G. Brauna (G. Braun, F. Hogenberg, Civitates orbis terrarum, Kolonia 1618), por. O. Czerner, Lwów na
dawnej rycinie i planie, Wrocław i in. 1997, s. 32, il. 32.
Janina Dzik
229
vol. 3, 2013, s. 219–230
Kraków
Nieznane dwa wizerunki maryjne oraz widok Lwowa
z biblioteki klasztoru reformatów
przy kościele św. Antoniego Padewskiego w Przemyślu
Streszczenie
Podczas kwerendy prowadzonej w klasztorze reformatów w Przemyślu udało się dotrzeć do informacji o trzech interesujących
zabytkach odkrytych niedawno w bibliotece klasztoru. Ich proweniencja jest co prawda nieznana, mogą jednak pochodzić ze
skasowanych klasztorów. Są to: dwa wizerunki Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz widok Lwowa.
Pierwowzorem dla płótna przedstawiającego Matkę Boską z Dzieciątkiem, pochodzącego z przełomu XVII i XVIII w. (?), nieznanego autorstwa, był cudowny obraz z Mariampola, datowany na koniec XVI w. Znajdował się on początkowo w posiadaniu Stanisława Jana Jabłonowskiego (1634–1702), kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, który zabierał go ze sobą
na wyprawy wojenne, dlatego też był określany jako Matka Boska Hetmańska, Rycerska lub Zwycięska. Obraz został ofiarowany
przez jego syna, Jana Stanisława (1669–1731), do kościoła Świętej Trójcy w Mariampolu, mieście założonym przez Stanisława
Jana Jabłonowskiego w charakterze wotum po zwycięstwie pod Wiedniem, i umieszczony w ołtarzu głównym. Pochodzenie
kopii przechowywanej w przemyskim klasztorze reformatów jest nieznane. Można przypuszczać, że powstała w związku z intensyfikacją kultu oryginału w latach 30. XVIII w.
Kopia Madonny z S. Maria del Popolo Rafaela Santi (Madonna di Loreto, Madonna del velo) pochodzi z XVIII w., nie znamy jej
autora ani proweniencji. Powtarza wiernie schemat kompozycyjny obrazu Rafaela, z Madonną okrywającą cienkim welonem
Dzieciątko, ze św. Józefem w głębi, wspartym oburącz na lasce. Jak ustalono, obraz z klasztoru przemyskiego jest kopią obrazu
przechowywanego w zbiorach Musée Condé w Chantilly. Należy do licznych kopii obrazu Madonny z kościoła S. Maria del Popolo
Rafaela, które powstawały, począwszy od XVI w., po XIX i XX w. Kilka z nich przechowywanych jest w Polsce.
Wykonany na pergaminie widok Lwowa z około 1640 r., nieznanego autora, wykorzystano wtórnie jako oprawę dzieła Simone
Maioli, Dies caniculares hoc est colloqvia tria... Na rysunku widać fragment formuły notarialnej zakończonej datą i miejscem
jej wpisu: „Leopoli, 164(?)” oraz podpisem Józefa Bartłomieja Zimorowica (1597–1677), pisarza miejskiego, burmistrza Lwowa
i kronikarza tego miasta. Jest to fragment dokumentu, z widoczną z lewej strony ozdobną bordiurą, stanowiącą zapewne lewy
kraniec dokumentu. Większość powierzchni pergaminu pokrywa malowany gwaszem (?) widok Lwowa z pierwszej połowy XVII
w., na co wskazują rozpoznawalne, na podstawie porównania z Civitates orbis terrarum (1618), niektóre budynki, m.in. katedra
łacińska z gotyckim jeszcze hełmem, ratusz i zapewne fragment rynku. Czytelny jest też fragment murów miejskich. Jest to
prawdopodobnie najstarszy znany widok tego miasta wykonany w technice rysunku, powstały najprawdopodobniej we Lwowie
około 1640 r.
Słowa kluczowe
obraz, biblioteka, klasztor, reformaci, Przemyśl, Mariampol, Madonna di Loreto Rafaela, Matka Boska Mariampolska, Lwów
230
Janina Dzik
Janina Dzik
vol. 3, 2013, p. 219–230
Cracow
Two unknown Marian images and an unknown view of Lviv
from the library of the Reformed Franciscan monastery
at the Church of St. Anthony of Padua in Przemyśl
Summary
Research carried out at the Reformed Franciscan monastery in Przemyśl has revealed information about three interesting historical objects recently discovered in the monastery library. Although their provenance is unknown, they may come from dissolved
monasteries. They are: two images of the Madonna and Child as well as a view of Lviv.
The painting depicting the Madonna with Child which comes from the turn of the 18th century (?) and which is by an unknown
author was modelled on a miraculous painting from Marijampolé, dated late 16th century. It was initially owned by Stanisław Jan
Jabłonowski (1634-1702), Castellan of Cracow and Grand Crown Hetman, who would take it with him on his military expeditions,
which is why it was referred to as the Hetman Madonna, Knightly Madonna or Victorious Madonna. The painting was donated by
his son, Jan Stanisław (1669-1731), to the Holy Trinity Church in Marijampolé, a town founded by Stanisław Jan Jabłonowski as
votive offering after the victory at Vienna, and placed in the main altar. The origins of the copy kept at the Przemyśl monastery
are unknown. It may have been made in connection with an intensification of the cult of its original in the 1730s.
The copy of Raphael’s Madonna from S. Maria del Popolo (Madonna di Loreto, Madonna del velo) comes from the 18th century;
we know neither its author nor its provenance. It faithfully follows the compositional pattern of Raphael’s painting, with the
Madonna covering the Child with a thin veil and St. Joseph in the background leaning on a cane. It has been established that the
painting from the Przemyśl monastery is a copy of the painting kept at Musée Condé in Chantilly. It is one of the many copies
of Raphael’s picture of the Madonna from S. Maria del Popolo, which were made between the 16th and 20th centuries. Several of
the copies are kept in Poland.
The view of Lviv, made on parchment around 1640 by an unknown author, was reused as a cover for Simone Maioli’s work, Dies
caniculares hoc est colloqvia tria... In the drawing we can see a fragment of a notarial formula ending with a date and place of its
entry: “Leopoli, 164(?)”, and a signature of Józef Bartłomiej Zimorowic (1597-1677), town clerk, mayor of Lviv and its chronicler.
It is a fragment of a document with a decorative border on the left, which was probably the left edge of the document. Most
of the parchment is covered by a gouache-painted (?) view of Lviv from the first half of the 17th century, which is indicated by
buildings that can be recognised when the parchment is compared with a copperplate print published in Civitates orbis terrarum
(1618). The buildings include the Latin cathedral with its still Gothic cupola, the city hall and what is probably a fragment of the
market square. There is also a distinct fragment of city walls. The work is probably the oldest known drawing of the city, made
probably in Lviv itself around 1640.
Keywords
painting, library, monastery, Reformed Franciscans, Przemyśl (Poland), Marijampolé (Lithuania), Raphael’s Madonna of Loreto,
Our Lady of Marijampolé, Lviv (Ukraine)
Karol Maciejko
vol. 3, 2013, s. 231–239
Archiwum Państwowe w Olsztynie
Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego
klasztoru bernardynów w Barczewie*
Wstęp
Zasadniczą część zasobu archiwów państwowych stanowi dokumentacja aktowa administracji publicznej1. Jednakże twórcza działalność człowieka oraz burzliwe procesy
dziejowe sprawiają, że odnajdujemy w nich również archiwalia inne i nietypowe. Do
tego rodzaju źródeł można zaliczyć malowidło z klasztoru bernardynów w Barczewie
koło Olsztyna – ozdobną inskrypcję dotyczącą donatorów i zakonników tego klasztoru (ryc. 1)2. Choć tablica została wykonana w 1805 r. dla barczewskich bernardynów,
dziś jest częścią zasobu Archiwum Państwowego w Olsztynie.
Spis w formie obrazu to w istocie rzadki obiekt w zasobach archiwalnych. Ponadto
zakonna proweniencja malowidła rodzi pytania o przyczynę umiejscowienia dzieła
w archiwum państwowym. Przecież archiwa kościelne posiadają odrębną sieć archiwalną, a w niej archiwa zakonne mają swoje wyodrębnione miejsce. Wydawać się
może również, że dzieło malarskie winno stanowić część zasobu raczej muzealnego
niż archiwalnego. Co zatem doprowadziło do umiejscowienia zakonnego malowidła
w państwowym archiwum? Jakie konkretnie informacje zawiera wspomniana inskrypcja?
Zły stan zachowania malowidła (odpadająca warstwa malatury) sprawił, że przez lata
nie udostępniano go do badań naukowych. Obecnie jednak, dzięki prowadzonym
pracom konserwatorskim, dzieło zostaje niejako wydobyte z zapomnienia. Dotąd
1 Por. Sprawozdanie z działalności Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych oraz archiwów państwowych
w 2012 r., Warszawa 2013, http://www.archiwa.gov.pl/images/stories/sprawozdanie2012%282%29.pdf
(dostęp: 28 VIII 2013 r.); Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, tekst
jednolity, Dz.U. z 2005 r., nr 64, poz. 565, art. 15.
2 Archiwum Państwowe w Olsztynie (dalej: AP Olsztyn), Funebralis Congeries Eminentissimorum, Celsissi
morum, Illustrissimorum & Reverendissimorum Dominorum Singularissimorum hujus Loci Fundatorum; Item
Per Illustrium, Magnificorum ac Generosorum istius Conventus Benefactorum mortuorum, hic & alibi requie
scentium; ac tandem Series Religiosorum Patrum & Fratrum hoc in loco defunctorum; nec non aliorum ibidem
consepultorum. An[n]o D[omi]ni: 1805. Datum [13ma] Julij Conscripta, sygn. 1386/29.
Ryc. 1. AP Olsztyn, Funebralis Congeries. Fot. K. Maciejko
232
Karol Maciejko
Nieznane malowidło z 1805 r. z klasztoru bernardynów w Barczewie
233
nieanalizowane cenne świadectwo działalności bernardynów z Barczewa zasługuje
na opis i wprowadzenie do naukowego obiegu.
Tło historyczne
Klasztor w Barczewie może się poszczycić bogatą historią, sięgającą 1326 r. Zarys jego
dziejów opracował Eugeniusz Wyczawski3. W tym miejscu warto jedynie zaznaczyć,
że konwent był poddany typowym procesom, których doświadczały zakony zlokalizowane w diecezji warmińskiej4. Klasztor wraz z kościołem pw. św. Andrzeja ufundował biskup warmiński Eberhard dla braci mniejszych z prowincji saskiej. W okresie
reformacji prowincja upadła, a wraz z nią obserwancki (już wtedy) konwent w Barczewie5. Dopiero ponowne uposażenie klasztoru przez biskupa warmińskiego Andrzeja
Batorego po 1594 r. umożliwiło jego odrodzenie w polskiej prowincji bernardyńskiej.
Rozwój klasztoru zatrzymały czasy zaborów. Antyzakonna polityka administracji pruskiej, której Barczewo było podporządkowane od 1792 r., doprowadziła do kasaty
klasztoru w 1830 r.6 W zabudowaniach klasztornych zorganizowano więzienie, które
funkcjonuje do dziś, kościół natomiast zachował swój sakralny charakter.
Historia obiektu
Spuścizna po wielowiekowej działalności barczewskich bernardynów uległa rozproszeniu7. Ta utrata dóbr, jak się okazuje, nie musiała oznaczać ich bezpowrotnego
zniszczenia. Dowodem tego jest historia opisywanego obiektu.
Podczas prac remontowo-budowlanych prowadzonych w zabudowaniach ratusza
w Barczewie w latach 80. ubiegłego wieku przypadkiem odnaleziono, pozbawione
ram i złożone, bezcenne malowidło. Pierwotnie próbowano przekazać je Muzeum
Warmii i Mazur w Olsztynie, ostatecznie jednak uznano, że jest to źródło pisane,
a jego forma (malowidło) ma drugorzędne znaczenie. Józef Judziński, ówczesny dyrektor Archiwum Wojewódzkiego w Olsztynie, zdecydował o włączeniu malowidła
do archiwum, zabezpieczając je tym samym przed ostatecznym zniszczeniem. Dziś,
uwzględniając archiwalną zasadę historycznie ukształtowanego zasobu8, wypada
uszanować miejsce przechowywania opisywanego dzieła.
3 H. E. Wyczawski, Barczewo (Wartenburg, Wetenborg), [w:] Idem (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej
granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 19–21.
4 Por. W. Zawadzki, Dzieje Klasztoru Bernardyńskiego w Kadynach (Suplement Hozjański. Seria Historyczna,
6), Olsztyn 2002, passim.
5 Por. J. B. Freed, Dzieje saskiej prowincji franciszkanów w XIII w., [w:] J. Kłoczowski (red.), Franciszkanie w Pol
sce średniowiecznej, cz. 1: Franciszkanie na ziemiach polskich (Zakony Franciszkańskie w Polsce, 1/1), Kraków
1983, s. 195–217.
6 Por. J. Mazurek, Kasata zakonu Bernardynów w zaborze pruskim, [w:] E. Wyczawski (red.), Studia z historii
Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 435–526.
7 Por. AP Olsztyn, Rejencja Olsztyńska, Übernahme des Bernarhardiner – Klosters Wartenburg, Bd. 1–3:
1830–1865, sygn. 2889–2891; W. Zawadzki, Dzieje Klasztoru Bernardyńskiego, s. 113–127.
8 H. Robótka, B. Ryszewski, A. Tomczak, Archiwistyka, Warszawa 1989, s. 28.
234
Karol Maciejko
Ryc. 2. AP Olsztyn, Funebralis Congeries, tytuł. Fot. K. Maciejko
Wraz z przejęciem malowidła stwierdzono konieczność jego konserwacji9. W tym
celu bernardyńskie płótno nawinięto na tekturowy wał i przekazano do Centralnego
Laboratorium Konserwacji Archiwaliów w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, ponieważ w owym czasie olsztyńskie archiwum nie posiadało odpowiedniej
pracowni. Obiekt przeleżał w Warszawie do lat 90. i bez próby podjęcia prac konserwatorskich został zwrócony do Olsztyna. Od tego czasu był przechowywany w pracowni konserwacji archiwaliów w formie rozwieszonej10. Obecnie procedura konserwacji jest w toku, zakończenie prac planuje się na koniec 2013 r.
Opis malowidła11
Inskrypcja wykonana jest w technice tłustej tempery, na płótnie lnianym o splocie
płóciennym, tkanym na ręcznych krosnach, o wymiarach 200 cm długości i 100 cm
szerokości. Podłoże płócienne wykonane jest z dwóch pasów płótna zszytych ze
sobą na całej długości. Obraz nie posiada odrębnej warstwy gruntu, funkcję tę spełnia szara warstwa tła położona na całości obiektu. Pierwotnie malowidło musiało
być naciągnięte na blejtram, czego dowodzą ślady po gwoździach. Braki malatury
na krajkach świadczą natomiast o istnieniu ramy zewnętrznej. W górnej partii obiektu znajduje się tytuł, który po obu bokach zamknięty jest kompozycją z ornamentem geometrycznym, a od dołu stylizowaną wicią roślinną z motywami kwiatowymi w kolorze brązu i ugru (ryc. 2). Główną partię malowidła stanowi pięć rubryk na
szarym tle, oddzielonych czerwonymi liniami. Tekst zapisano łacińską kancelareską,
czarną farbą.
Całość zamknięta jest 10-centymetrowej szerokości bordiurami z motywami podwieszonych na wstędze czaszek i piszczeli (biało-szare kości na szaro-niebieskim tle). Od
dołu kompozycję zamyka dekoracja kwiatowa, pomiędzy którą umieszczono klepsydrę i flankujące ją dwa sierpy.
9 Odpadająca warstwa malatury sprawiała, że dzieło stawało się coraz mniej czytelne.
10 Konserwacja nie mogła być wykonana na miejscu, gdyż wymaga specjalistycznego sprzętu (stołu
dublażowego).
11 A. Ulewicz, Opis techniki wykonania obiektu, rps w Oddziale Konserwacji Archiwaliów AP Olsztyn.
235
Prezentacja treści
Zapis, pod względem treści, można podzielić na cztery części. W pierwszej kolejności
podany jest wspomniany już tytuł, dalej znajduje się krótka historia klasztoru, początkami sięgająca 1326 r., a więc czasów jeszcze przedbernardyńskich. Następnie
umieszczono spis fundatorów, dobroczyńców konwentu, poczynając od biskupa
warmińskiego Piotra Tylickiego. Porządek wpisów ma znamiona układu chronologicznego (kolejny zasłużony to następca Tylickiego Szymon Rudnicki). Ład ten oparty
jest również na znaczeniu i godności poszczególnych darczyńców. Rejestr zajmuje
pierwszą kolumnę obrazu oraz część następnej, tu pojawiają się również daty śmierci
donatorów. Poniżej znajduje się pusta przestrzeń – miejsce na dalsze adnotacje. Zamierzenie to było realizowane, dokonano jeszcze czterech wpisów z lat 1803–1817,
wyraźnie różnymi charakterami pisma i innym kolorem farby lub atramentu (ryc. 3).
W połowie długości trzeciej kolumny pojawia się podtytuł informujący o rejestrze
zakonników: „Religiosi patres ac fratres”, czyli czwarta pod względem treści część
malowidła (ryc. 4). Spis jest sporządzony w porządku chronologicznym, zawiera imię
i nazwisko, pełnioną funkcję, a ponadto dzienną datę śmierci każdego duchownego. Sporządzono go w dwóch kolumnach za okres od 1599 do 1803 r. Dalej pojawia
się jeszcze 13 wpisów z lat 1805–1817. Nanoszono je na bieżąco już po pierwotnym
przygotowaniu tablicy i jej umieszczeniu w zabudowaniach klasztornych. Zatem malowidło w zamierzeniu jego autorów miało być aktualizowane, skoro pozostawiono
wiele wolnego miejsca na kolejne noty.
Zakończenie
Wielowiekowa historia barczewskiego konwentu, w zestawieniu z symboliczną liczbą
zachowanych świadectw jego działalności12, przekonuje o wartości prezentowanego
źródła.
Wiele cennych informacji przyniosłaby dalsza szczegółowa analiza inskrypcji, do której niniejszy opis stanowi jedynie wprowadzenie.
12 Zob. H. E. Wyczawski, Barczewo, s. 21; Idem, Archiwalia bernardyńskie w zbiorach obcych, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 42, 1981, s. 252; AP Olsztyn, Katolische Kloster – Kirche zu Wartenburg. Diozese
Ermland, sygn. 1386/1–29.
236
Karol Maciejko
Ryc. 3. AP Olsztyn, Funebralis Congeries, spis donatorów w kolumnie drugiej. Fot. K. Maciejko
237
Ryc. 4. AP Olsztyn, Funebralis Congeries, spis zmarłych ojców i braci w kolumnie trzeciej. Fot. K. Maciejko
238
Karol Maciejko
Karol Maciejko
vol. 3, 2013, s. 231–239
Archiwum Państwowe w Olsztynie
Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego
klasztoru bernardynów w Barczewie
Streszczenie
Archiwum Państwowe w Olsztynie posiada w swoim zasobie nietypowy obiekt w postaci ozdobnej inskrypcji dotyczącej zakonników i donatorów klasztoru bernardynów w Barczewie. Jest to malowidło na płótnie o wymiarach 200 × 100 cm, które w swej
części tekstowej zawiera ozdobny tytuł, rys historyczny konwentu, spis donatorów oraz rejestr zmarłych ojców i braci za okres
od 1599 do 1817 r. Zasadnicza treść jest ujęta w pięciu kolumnach. Całość ozdobiono kompozycją z ornamentem geometrycznym, wicią roślinną oraz bordiurami z motywami podwieszonych na wstędze czaszek i piszczeli. Kasata zakonu, która nastąpiła
w 1830 r., doprowadziła do rozproszenia spuścizny pobernardyńskiej. Wobec niewielkiej liczby zachowanych źródeł ze skasowanego klasztoru tym cenniejsza wydaje się opisywana tablica. Inskrypcja, z powodu złego stanu zachowania, nie była dotąd
udostępniana dla badań. Prowadzone obecnie prace konserwatorskie pozwolą wprowadzić obiekt do obiegu naukowego.
Słowa kluczowe
Barczewo, bernardyni, rejestr zmarłych, malowidło, inskrypcja, kasata, zakon, Archiwum Państwowe w Olsztynie
Karol Maciejko
239
vol. 3, 2013, p. 231–239
State Archive in Olsztyn
Unknown painting dating back to 1805
from the dissolved Franciscan Observants monastery in Barczewo
Summary
The collection of the State Archive in Olsztyn holds a highly unusual item: a decorative inscription concerning the monks and
donors of the Franciscan Observants monastery in Barczewo. It is a 200 by 100 cm, oil-on-canvas painting, whose textual part
is composed of a decorative title, an outline of the monastery’s history, the list of donators, as well as of the deceased fathers
and friars covering the period between 1599 and 1817. The fundamental content is organised into five columns. The painting
was decorated with a composition of a geometrical ornament, a vine, and a bordure of skull and bones suspended on a ribbon.
The dissolution of the order, which took place in 1830, led to the dispersal of the Franciscan legacy. In view of a small number of
extant sources from the suppressed monastery, the plaque seems all the more valuable. The inscription, due to a poor state of
preservation, has not been made available for research so far, a situation which the restoration works currently in progress will
help to change.
Keywords
Barczewo, Franciscan Observants, registry of the dead, painting, inscription, dissolution, religious order, State Archive in Olsztyn
Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego
vol. 3, 2013, s. 241–299
Anna Jezierska
Arkadiusz Wojtyła
Instytut Historii Sztuki
Uniwersytet Wrocławski
Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812
ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu*
Prezentujemy wykaz tzw. Akt Büschinga (Acta manualia die Uebernahme der Bibliothe
ken, Kunstsammlungen & Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betreffend.
Büsching) ze zbiorów Oddziału Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu
(sygn. IV.F.267)1. Jest to zbiór archiwaliów dotyczących wydarzeń po wydaniu edyktu sekularyzacyjnego pruskiego króla Fryderyka Wilhelma III z dnia 30 X 1810 r., za
sprawą którego kasacie uległa większość instytucji Kościoła katolickiego w Prowincji
Śląskiej, zwłaszcza liczne klasztory.
Akcją sekularyzacyjną kierowała Główna Komisja Sekularyzacyjna (Königliche
Preuβische Haupt-Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien)
z siedzibą we Wrocławiu, która została powołana królewskim rozkazem gabinetowym
z dnia 12 XI 1810 r.2 Na czele sześcioosobowej komisji stał wiceprezydent kamery
śląskiej Ewald Georg von Massow (1754–1820)3, a jej członkami byli: wiceprezydent
prowincji śląskiej Friedrich Theodor von Merckel (1775–1846), radcy państwowi Christian August Heinrich Curt von Haugwitz (1752–1832) i Wilckens oraz radcy rządowi
Schultz i Sack4.
1 U. Bończuk-Dawidziuk, Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem Akt Büschinga w dniach 30 X 2012–30
IV 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 514–515.
2 O. Linke, Friedrich Theodor von Merckel im Dienste fürs Vaterland. Teil II: Bis Januar 1813 (Darstellungen
und Quellen zur schlesischen Geschichte, 10), Breslau 1910, s. 81–83.
3 R. Straubel, Biographisches Handbuch der Preussischen Verwaltungs- und Justizbeamten, 1740–1806/15,
München 2009, s. 623.
4 U.-K. Erler, Rechts- und Verfassungsgeschichtliche Probleme der Säkularisation durch den preussischen
Staat in Schlesien im Jahre 1810, dysertacja doktorska, mps, Frankfurt am Main 1978, s. 112–113; G. Ploch,
Säkularisation in Schlesien. Die Auflösung der Klöster und Stifte in Preussisch-Schlesien 1810. Ursachen, Ver
242
Merytoryczną pieczę nad przejmowaniem obiektów ruchomych mających walory
naukowe, muzealne, biblioteczne lub archiwalne sprawował komisarz sekularyzacyjny Johann Gustav Gottlieb Büsching (1783–1829)5. Nadzór in situ sprawowali zaś
komisarze specjalni (Spezial-Commiβäre), których pełen wykaz wraz z przypisanymi
im klasztorami, pt. Nachweisung der Stifter u[nd] Klöster deren Aufhebung angeordnet
worden, zamieszczono w tomie 1 Akt Büschinga na kartach 17–18 (zob. tabela 1, poz.
11).
Urodzony i zamieszkały w Berlinie Büsching był z wykształcenia prawnikiem i filologiem germańskim, z zamiłowania zaś i z wyboru archeologiem. W swoich badaniach
germanistycznych interesował się szczególnie zabytkami językowymi. W 1809 r. odbył podróż na Śląsk, podczas której odwiedził liczne biblioteki klasztorne w poszukiwaniu cennych rękopisów średniowiecznych. Badania umożliwił mu list poręczający
od ministra Wilhelma von Humboldta (1767–1835). Kwerendy terenowe zainspirowały młodego badacza do opracowania projektu utworzenia we Wrocławiu centralnej biblioteki, archiwum i galerii sztuki, które gromadziłyby zbiory przechowywane
w klasztorach, nierzadko w niekorzystnych warunkach. Swój plan przedłożył w Ministerstwie do Spraw Wyznań (Kultusministerium).
Nic zatem dziwnego, że krótko po wydaniu edyktu sekularyzacyjnego zwrócono się
właśnie do niego w sprawie scentralizowania poklasztornych zbiorów bibliotecznych
i dzieł sztuki z terenu Śląska. Plan Büschinga zakładający utworzenie we Wrocławiu
trzech placówek – biblioteki, galerii obrazów oraz archiwum – został zaakceptowany
przez kanclerza Karla Augusta von Hardenberga (1750–1822) w dniu 8 XI 1810 r.6
Büsching po przybyciu do Wrocławia został w dniu 24 XI 1810 r. wyznaczony przez
Główną Komisję Sekularyzacyjną do przejęcia należących do skasowanych klasztorów obiektów ruchomych mających walory naukowe, muzealne, biblioteczne lub
archiwalne7.
lauf und Folgen. Wissenschftlicher Aufsatz, publikacja elektroniczna 2011: http://www.grin.com/de/e-book/
173843/saekularisation-in-schlesien-die-aufloesung-der-kloester-und-stifte-in?partnerid=googlebooks
lub http://www.hausarbeiten.de/faecher/vorschau/173843.html, s. 11. Autor zauważa, że w źródłach nie
zostały wymienione imiona radców państwowych.
5 A. Schultz, Büsching, Johann Gustav Gottlieb, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 3, Leipzig 1876, s.
645–646; M. Hecker, Aus der Frühzeit der Germanistik. Die Briefe Johann Gustav Büschings und Friedrich Hein
rich von der Hagens an Goethe, „Jahrbuch Goethe-Gesellschaft”, 15, 1929, s. 100–179; C. Buchwald, Büsching
an Goethe, „Altschlesien”, 3, 1930, s. 87–90; M. Hałub, Johann Gustav Gottlieb Büsching 1783–1829. Ein Beitrag
zur Begründung der schlesischen Kulturgeschichte, Wrocław 1997; L. Bluhm, Johann Gustav Gottlieb Büsching
– ein „Dilettant“ im Streitgefüge der frühen Deutschen Philologie. Eine Fallstudie, [w:] Śląska Republika Uczo
nych, t. 1, red. M. Hałub, A. Mańko-Matysiak, Wrocław 2004, s. 355–380; J. Kinne, Die klassische Archäologie
und ihre Professoren an der Universität Breslau im 19. Jahrhundert. Eine Dokumentation, Dresden 2010, s.
20–41; K. Demidziuk, Ochrona zabytków archeologicznych na Śląsku w XIX wieku na przykładzie ośrodka wro
cławskiego, „Silesia Antiqua”, 46, 2010, s. 201–217.
6 K. A. v. Hardenberg, List do J. G. G. Büschinga, Berlin, 8 XI 1810 r., Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu,
Oddział Rękopisów, Akta Büschinga, sygn. IV.F.267, t. 1, k. 7r; J. G. G. Büsching, Bruchstücke einer Geschäftsrei
se durch Schlesien, unternommen in den Jahren 1810, 11, 12, t. 1, Breslau 1813, s. 492–493.
7 H. Seger, Geschichte des ehemaligen Museums schlesischer Altertümer, „Schlesiens Vorzeit in Bild und
Schrift”, 1, 1900, s. 1–24, tu: s. 13.
Wykaz zawartości „Akt Büschinga” z lat 1810–1812
243
Centralną składnicę zlokalizował w dawnym klasztorze kanoników regularnych św.
Augustyna na Piasku we Wrocławiu. W pierwszych miesiącach działania komisarzy
sekularyzacyjnych całe biblioteki i archiwa klasztorne inwentaryzowano, pakowano
w skrzynie i przewożono do Wrocławia. Do końca sierpnia 1811 r. Büsching zgromadził zbiory z 35 lub 42 klasztorów śląskich8. W późniejszym okresie (po decyzji Głównej Komisji Sekularyzacyjnej z 6 IX 1811 r.) także zbiory archiwów i bibliotek poklasztornych podlegały selekcji na miejscu9.
Głównym kryterium kwalifikacji zbiorów była dla Büschinga ich wartość historyczna
i artystyczna w ujęciu zbliżonym do dzisiejszego pojęcia dziedzictwa kulturowego.
Tym samym Büsching miał wpływ na kształt i wartość merytoryczną trzech przyszłych wrocławskich placówek naukowych: Śląskiej Biblioteki Centralnej (Schlesische
Central-Bibliothek), od 1815 r. Królewskiej Biblioteki Uniwersyteckiej (Königliche und
Universitäts-Bibliothek), Królewskiego Akademickiego Archiwum Prowincjonalnego
(Königlich Akademisches Provinzialarchiv) i Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności (Königliches Museum für Kunst und Altertümer).
Akta Büschinga, przechowywane w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, dokumentują ten proces. Składa się na nie zbiór archiwaliów zgromadzonych w pięciu
tomach poszytów papierowych. Pochodzą z okresu od 25 X 1810 do 14 VI 1812 r.
Büsching zakończył prace dla Głównej Komisji Sekularyzacyjnej dwa tygodnie wcześniej (1 VI 1812 r.) i został zatrudniony w bibliotece uniwersyteckiej na stanowisku
archiwisty z pensją 600 talarów rocznie10.
Archiwalia w Aktach Büschinga obejmują:
– korespondencję w oryginale lub w odpisach (głównie między Büschingiem, Główną Komisją Sekularyzacyjną oraz komisarzami specjalnymi, najczęściej dotyczącą
spraw organizacyjnych i finansowych);
– inwentarze zawartości poklasztornych archiwów, bibliotek i zbiorów dzieł sztuki;
– protokoły i noty Büschinga dotyczące spraw organizacyjnych, finansowych, a także
znalezionych w klasztorach obiektów ruchomych mających walory naukowe, muzealne, biblioteczne lub archiwalne (np. numizmaty, zabytki archeologiczne).
Lektura Akt Büschinga pokazuje pewną dynamikę działań podczas akcji sekularyzacyjnej. Przejmowanie klasztorów rozpoczęto od budynków położonych na terenie
Wrocławia (klasztory norbertanów, kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku,
klarysek itd.). Następnie Büsching inwentaryzował zbiory klasztorów dolnośląskich,
8 Liczba 42 pochodzi z wyliczeń Büschinga, cyt za: M. Walter, Pruska sekularyzacja klasztorów w dzie
jach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] Druga Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Biblio
tekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 3–5.XI.1954. Referaty i dyskusja, Wrocław
1957, s. 179–194. Liczbę 35 klasztorów podaje J. Ożóg, Zarys historii Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu,
Wrocław 1995, s. 16, przyp. 7.
9 M. Walter, Pruska sekularyzacja klasztorów, s. 179–194; J. Ożóg, Zarys historii Biblioteki Uniwersyteckiej, s. 16.
10 Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Rękopisów, sygn. Akc. 1948/861, Akta przychodów
i rozchodów Biblioteki Uniwersyteckiej za lata 1812–1817.
244
tj. klasztory cysterskie w Trzebnicy i Lubiążu. W dalszej kolejności rekwirowano zaś
budynki klasztorne wraz z wyposażeniem z terenu Śląska Opolskiego i Górnego.
Akta Büschinga są w dobrym stanie zachowania. Nadana przez Büschinga foliacja
wskazuje, że przygotowane przed ponad 200 laty skoroszyty są kompletne. Wszystkie pięć papierowych poszytów, każdy o wymiarach około 36 × 23 cm, składają się
łącznie z 90711 kart archiwalnych (tom 1 – 200, tom 2 – 185, tom 3 – 200, tom 4 – 162,
tom 5 – 160). Akta zawierają oryginalne dokumenty lub odpisy wykonane krótko po
powstaniu oryginałów ułożone w skoroszytach w układzie zbliżonym do chronologicznego. Najczęściej kluczem ułożenia ich w poszycie była data wpływu lub sporządzenia odpisu. Dokumenty są opatrzone w większości wypadków datą powstania,
obok której w przypadku odpisów dokumentów znajduje się adnotacja o wysłaniu
dokumentu (z datą). W korespondencji przychodzącej z reguły zapisywano na oryginale datę wpływu (w prawym górnym rogu). Łącznie w Aktach Büschinga znajduje
się 1080 dokumentów (w tomie 1 – 193, w tomie 2 – 222, w tomie 3 – 236, w tomie 4
– 199, w tomie 5 – 230).
Akta powstały w kancelarii Büschinga w celach dokumentacyjnych i archiwizacyjnych. Tomy 1–3 zostały poprzedzone stroną tytułową i spisem akt wykonanym włas
noręcznie przez Büschinga. Analiza porównawcza spisu wykazała, że nie ma błędów
w numeracji kart, ale w kilku przypadkach treść w wykazie akt nie odpowiada numerowi karty. Spisy zostały sporządzone przez Büschinga w pierwszej osobie liczby pojedynczej, co może sugerować prywatny charakter zbioru. Przemawiałby za tym również fakt, iż wiele odpisów listów zostało sporządzonych duktem pisma Büschinga,
mimo że miał do dyspozycji pisarza Samuela Traugotta Hoffmanna. Ponadto ogniwem łączącym wszystkie rękopisy jest osoba Büschinga. Zgromadzone dokumenty
zostały bowiem sporządzone przez Büschinga, zaadresowane do niego lub dotyczyły
jego osoby.
Tomy 4–5 nie mają spisu akt, ich jednorodność z tomami 1–3 jest jednak bezsprzeczna (jednolitość tematyczna, formalna, osobowa, chronologiczna). Wszystkie pięć poszytów zostało pierwotnie opatrzonych przez Büschinga foliacją, która w tomach 1–3
jest koherentna z przygotowanym przez niego spisem akt. W późniejszym okresie na
poszczególnych kartach wszystkich skoroszytów została wprowadzona odrębna foliacja (tomy 1–2 i 5) lub paginacja (tomy 3–4), co miało służyć objęciu wartością archiwalną także okładek poszytów, poprzedzających akta spisów Büschinga w tomach
1–3, a także stron niezapisanych. Numery kart lub stron w przygotowanym aktualnie
spisie akt zostały podane zgodnie z tą nadaną wtórnie i obecnie obowiązującą archiwalną foliacją i paginacją.
11 Rozbieżność liczby kart z liczbą podaną w pierwszym sprawozdaniu wynika z błędnej informacji na
karcie katalogowej (fiszce) tomu 1, która znajduje się katalogu kartkowym w Bibliotece Uniwersyteckiej we
Wrocławiu (zamiast 220 kart w rzeczywistości tom ten zawiera 200 kart). Por. U. Bończuk-Dawidziuk, Spra
wozdanie z wstępnych prac nad wydaniem „Akt Büschinga”, „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 432–433.
245
Mając na względzie praktyczne zastosowanie, spis Akt Büschinga sporządzono
w układzie tabelarycznym. Każdy tom ujęty został w osobnej tabeli (zob. tabele 1–5),
a każdy dokument w osobnym wierszu z wyodrębnionymi kolumnami zawierającymi
liczbę porządkową, datę i miejsce powstania dokumentu oraz – jeśli dane te są zawarte w dokumencie – numer karty lub strony, a także krótką charakterystykę każdego
z opracowywanych archiwaliów. Opis zawiera określenie autora i adresata dokumentu (jeśli jest możliwy do ustalenia), a także główny wątek treści ze szczególnym naciskiem na podanie klasztoru, którego dany dokument dotyczy. Przygotowane opisy
nie zawierają natomiast wyszczególnienia wszystkich poruszanych w dokumentach
wątków, ponieważ wiele z archiwaliów będzie w przyszłości transliterowanych.
Nad przygotowaniem spisu Akt Büschinga pracował trzyosobowy zespół w składzie:
mgr Urszula Bończuk-Dawidziuk z Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego (tom 1
i część 2 tomu 4), mgr Anna Jezierska (tom 3 i część 1 tomu 4) i dr Arkadiusz Wojtyła
z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego (tomy 2 i 5). Celem zespołu
było sporządzenie w języku polskim wykazu niemieckojęzycznych akt z myślą o polskojęzycznych studentach, doktorantach i innych badaczach zajmujących się śląską
historią i historią sztuki, którym sprawia trudność mało czytelny krój pisma Büschinga. Przez publikację wykazu zgromadzonych przez niego akt pragniemy przybliżyć
tematykę zawartej w dokumentach treści i zachęcić do jej zgłębiania w pracy naukowej. Naszym zamierzeniem jest więc umożliwienie wstępnego rozeznania w zawartości pięciu tomów niemieckojęzycznych akt i uproszczenie wyszukiwania konkretnych dokumentów.
Akta Büschinga są jednostką archiwalną znaną wśród badaczy historii i sztuki Śląs
ka12, jednakże trudno czytelny dukt pisma Büschinga sprawił, że dostęp do treści
dokumentów jest utrudniony. Opracowanie spisu Akt Büschinga jest pierwszą próbą
przybliżenia ich zawartości, toteż członkowie zespołu mają świadomość, iż przedstawione opracowanie może nosić znamiona niedoskonałości. Bieżące problemy z mało
czytelnym pismem w dokumentach zespół starał się rozwiązywać metodą komparatywną, dzięki której w wielu wypadkach udało się określić właściwy zapis nazwiska.
Gdy to samo nazwisko było różnie zapisywane (np. Schulz/Schultz), zespół decydował
o pozostawianiu pisowni oryginalnej. Trudności przysporzyły też tytulatury, stanowiska i funkcje poszczególnych osób biorących udział w korespondencji znajdującej
się w aktach. Zdarzało się, że tę samą osobę tytułowano w dwojaki sposób; w takich
przypadkach czytelnikowi należałoby się wyjaśnienie. Przedstawienie kontekstu (tj.
sylwetki postaci) wymagałoby jednak poszerzonych badań biograficznych i nie jest
możliwe zamieszczenie wyników takich badań w tabeli. W obliczu tego problemu
zespół postanowił ograniczyć się do nazwiska osoby (ewentualnie jej imienia, gdy
jest wymienione w źródle).
Przedsięwzięcie publikacji spisu akt z myślą o polskojęzycznym użytkowniku wiązało się z podjęciem decyzji o zamieszczaniu polskich nazw miejscowych w opisie
12 Np. K. Pawlik, Sekularyzacja pruska bibliotek fundacji kościelnych w Nysie, „Roczniki Biblioteczne”, 54,
2010, s. 57–73 – artykuł powstał na podstawie dokumentów zawartych w Aktach Büschinga.
246
dokumentów, a także – co może wydawać się z pozoru bardziej kontrowersyjne
– w rubryce „miejsce powstania dokumentu”. Zabieg ten ma na celu uporządkowanie nazw miejscowych, co przekłada się na łatwiejsze wyszukiwanie dokumentów
według jednego klucza, w tym przypadku – polskiego brzmienia nazw miejscowych.
Należy jednak mieć na uwadze, że podane nazwy miejscowości są tłumaczeniami,
tzn. dokument opisany jako powstały we Wrocławiu w rzeczywistości został opisany
w dokumencie jako powstały w Breslau, a skasowany klasztor w Lubiążu w dokumencie widnieje jako klasztor Leubus. Wykaz Akt Büschinga z założenia ma być jednak
materiałem pomocniczym w pracy naukowej, dlatego posługując się konsekwentnie nazwami polskimi, odsyłamy czytelnika do źródła, gdzie znajduje się oryginalny
zapis nazwy miejscowej. Inwentarze, które planujemy w przyszłości transliterować
w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach
dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja
pod kierunkiem prof. dra hab. Marka Derwicha, będą natomiast – zgodnie z zasadami
transliteracji – zawierać zapisy oryginalne. Aby uniknąć nieporozumień, wykaz Akt
Büschinga został opatrzony alfabetycznym spisem pojawiających się w nim polskich
nazw miejscowych i ich odpowiedników w języku niemieckim (załącznik nr 1, Wykaz
nazw miejscowości polsko-niemiecki).
Nazwy własne (np. komisji, organizacji) zostały przetłumaczone, ale równocześnie
w nawiasach przytoczono większość takich nazw w oryginalnym brzmieniu. W wypadku długich nazw własnych używamy ogólnie przyjętych w środowisku naukowym skrótów, których rozwinięcia znajdują się w załączniku nr 2 (Wykaz skrótów).
Ponieważ w źródle pojawiają się różne określenia nazw klasztorów, pochodzące od
zakonu, wezwania lub miejscowości, w niniejszym opracowaniu ujednolicono nazwy
własne klasztorów poprzez podanie nazwy zakonu i miejscowości, np.: „Kloster Leubus” = klasztor cystersów w Lubiążu, „Vinzenzstift” = klasztor norbertanów we Wrocławiu. Równocześnie liczymy na wyrozumiałość czytelnika, gdyż ze względów edytorskich w spisie jest używane konsekwentnie określenie „klasztor”, chociaż w domyśle
jest to zawsze „dawny klasztor”, gdyż opisywane zdarzenia miały miejsce po wydaniu
edyktu sekularyzacyjnego.
247
Załącznik nr 1
Wykaz nazw miejscowości polsko-niemiecki
Bardo – Wartha
Bolesławiec – Bunzlau
Brunszwik – Braunschweig
Brzeg – Brieg
Jelenia Góra – Cieplice
Śląskie-Zdrój – Warmbrunn
Czarnowąsy – Czarnowanz
Dzierżoniów – Reichenbach
Gliwice – Gleiwitz
Głębowice – Gross Strenz
Głogów – Glogau
Głubczyce – Leobschütz
Henryków – Heinrichau
Jawor – Jauer
Jelenia Góra – Hirschberg
Jemielnica – Himmelwitz
Kamieniec Ząbkowicki – Kamenz
Kamienna Góra – Landeshut
Kłodzko – Glatz
Kożuchów – Freistadt (in Schlesien)
Krzeszów – Grüssau
Legnica – Liegnitz
Legnickie Pole – Wahlstatt
Liebenthal – Lubomierz
Lubiąż – Leubus
Lwówek Śląski – Löwenberg
Moczydlnica Klasztorna – Mönchmotschelnitz‎
Mrozów – Nippern
Namysłów – Namslau
Nowogrodziec – Naumburg am Queis
Nysa – Neisse
Ołdrzychowice Kłodzkie – Ullersdorf
Opatowice – Ottwitz
Opole – Oppeln
Paradyż-Gościkowo – Paradis
Prudnik – Neustadt
Racibórz – Ratibor
Rudy – Rauden
Rybnica – Reibnitz
Słup – Schlauphof
Sobótka-Górka – Gorkau
Stare Bogaczowice – Altreichenau
Strzegom – Striegau
Strzelin – Strehlen
Szprotawa – Sprottau
Środa Śląska – Neumarkt
Świdnica – Schweidnitz
Trzebnica – Trebnitz
Tyniec Mały – Gross Tinz
Wały – Reichwald
Wołów – Wohlau
Wrocław – Breslau
Ząbkowice Śląskie – Frankenstein
Zielona Góra – Grünberg
Ziębice – Münsterberg
Złotoryja – Goldberg
Żagań – Sagan
Załącznik nr 2
Wykaz skrótów
GKS – Główna Komisja Sekularyzacyjna (Königliche Preuβische Haupt-Commission zur Aufhe�bung der Stifter und Klöster in Schlesien)
b.m. – brak miejsca powstania dokumentu
b.d. – brak daty powstania dokumentu
248
Akta Büschinga, t. 1: Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen
und Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betreffend. Büsching.
Vol. I. Vom 25. Okt. 1810 bis zum 20. Febr. 1811
Lp.
Numer karty
1
2
1
2–4
3
5–6
4
7
5
8
6
8
7
9
8
10
9
11–14
10
15–16
11
17–18
12
19
13
20
14
21
15
22
16
23
17
23
18
23
19
23
20
24
21
25
22
26
Miejsce i data powstania
dokumentu
b.m., b.d.
b.m., b.d.
Berlin,
28 X 1810
Berlin,
8 XI 1810
Wrocław,
23 XI 1810
Wrocław,
23 XI 1810
Wrocław,
24 XI 1810
Wrocław,
24 XI 1810
Wrocław,
23 XI 1810
Wrocław,
24 XI 1810
b. m., b. d.
Wrocław,
24 XI 1810
Wrocław,
25 XI 1810
Wrocław,
27 XI 1810
Wrocław,
1 XII 1810
Wrocław,
1 XII 1810
Wrocław,
1 XII 1810
Wrocław,
3 XII 1810
b.m.,
4 XII 1810
Wrocław(?),
4 XII 1810
Wrocław,
5 XII 1810
Wrocław,
7 XII 1810
Opis
strona tytułowa
spis treści (Rotulus actorum)
pierwszy plan Büschinga dotyczący scalenia śląskich bibliotek klasztornych
i utworzenia Biblioteki Centralnej we Wrocławiu
list von Hardenberga do Büschinga z określeniem obowiązków Büschinga
podczas akcji sekularyzacyjnej i zgodą na podróż służbową do Wrocławia
nota Büschinga o złożeniu wniosku w sprawie kosztów podróży
nota Büschinga z informacją o doręczeniu mu listu od von Hardenberga
list GKS do Büschinga w sprawach finansowych
list Büschinga do GKS w sprawie objęcia stanowiska komisarza
odpowiedź GKS na list Büschinga z 23 XI 1810 z odniesieniami do wybranych
punktów
wykaz podległych sekularyzacji klasztorów i innych instytucji kościelnych
wraz z nazwiskami komisarzy specjalnych
list Büschinga do GKS na temat rozwinięcia idei utworzenia Biblioteki
Centralnej we Wrocławiu i mniejszych bibliotek zamiejscowych
odpowiedź GKS na list Büschinga z 24 XI 1810 w sprawie Biblioteki Centralnej
i jej filii zamiejscowych
list Büschinga do GKS w sprawie materiałów piśmienniczych
odpowiedź GKS na list Büschinga z 27 XI 1810 w sprawie materiałów
piśmienniczych
list Büschinga do GKS dotyczący rozliczeń finansowych
rachunek kosztów przygotowany przez Büschinga dla GKS
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczeń finansowych
nota Büschinga o odpowiedzi von Massowa z GKS na list Büschinga
z 3 XII 1810 w sprawach finansowych
list od (?) do nieznanego radcy dworu (Hofrat) w sprawie zbioru malarstwa
protokół Büschinga dotyczący zatrudnienia Samuela Trauegotta Hoffmanna
na stanowisku pisarza
list Büschinga do GKS nawiązujący do listu z 3 XII 1810 w sprawach
finansowych
Lp.
Numer karty
23
26
24
27
25
28
26
29
27
30
28
31
29
32
30
33
31
34
32
35
33
36
34
37
35
38
36
38
37
38
38
39
39
40
40
41
41
42
249
Opis
dokumentu
Wrocław,
list Büschinga do GKS dotyczący pisarza Hoffmanna
7 XII 1810
list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki z klasztoru norbertanów
Wrocław,
we Wrocławiu, a także w sprawie galerii obrazów, zbioru grafiki, dzieł sztuki
9 XII 1810
i archiwum
Wrocław,
list von Massowa do Büschinga w sprawie organizacji biblioteki w budynku
11 XII 1810
klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu
list Büschinga do von Lüttwitza w sprawie umeblowania pomieszczeń przyszłej
Wrocław,
biblioteki w klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
12 XII 1810
we Wrocławiu
odpowiedź von Lüttwitza na list Büschinga z 12 XII 1810 dotyczący
Wrocław,
pomieszczeń w budynku klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna
13 XII 1810
na Piasku we Wrocławiu
Wrocław,
list Büschinga do GKS dotyczący kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu
11 XII 1810
Wrocław,
odpowiedź GKS na list Büschinga z 11 XII 1810 w sprawie kościoła Bożego Ciała
14 XII 1810
we Wrocławiu
Wrocław,
list Büschinga do von Massowa w sprawie budynku klasztoru kanoników
12 XII 1810
regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu
odpowiedź GKS na list Büschinga z 9 XII 1810 w sprawie wykonania pomiarów
budynków klasztornych i oszacowania ich przydatności pod względem
Wrocław,
przyszłego wykorzystania, a także w sprawie organizacji biblioteki i zbiorów
17 XII 1810
dzieł sztuki w budynku klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna
Wrocław,
list Büschinga do Flögela w Opolu w sprawie klasztoru norbertanów
13 XII 1810
w Czarnowąsach i cystersów w Rudach
Wrocław,
list Büschinga do Bacha dotyczący m.in. klasztoru norbertanów we Wrocławiu
18 XII 1810
Wrocław,
list Büschinga do Zimmermanna dotyczący obrazów z klasztoru norbertanów
14 XII 1810
we Wrocławiu
Wrocław,
protokół Büschinga z wizyty Woltersdorfa z gimnazjum Marii Magdaleny
17 XII 1810
we Wrocławiu u Büschinga w klasztorze norbertanów we Wrocławiu
list Büschinga do GKS dotyczący spotkania z Woltersdorfem w sprawie zwrotu
Wrocław,
książek wypożyczonych z klasztoru norbertanów we Wrocławiu do gimnazjum
17 XII 1810
Marii Magdaleny we Wrocławiu
Wrocław,
list Büschinga do GKS w sprawie publikacji w gazecie
17 XII 1810
odpowiedź GKS na listy Büschinga z 17 XII 1810 w sprawie zwrotu książek
Wrocław,
do biblioteki klasztornej norbertanów we Wrocławiu i publikacji w gazecie
19 XII 1810
„Schlesische Zeitung”
Wrocław,
list Büschinga do von Lüttwitza w sprawie obrazów i innych dzieł sztuki
17 XII 1810
w klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu
list Büschinga do von Lüttwitza w sprawie przekazania biblioteki, archiwum
Wrocław,
i zbioru dzieł sztuki klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
18 XII 1810
we Wrocławiu
Wrocław,
list Büschinga do Neumanna i Schulza w sprawie wrocławskich klasztorów
19 XII 1810
kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku i norbertanów
250
Lp.
Numer karty
42
43
43
44
44
44
45
44
46
45–46
47
47–49
48
47–49
49
50
50
51
51
52
52
53
53
54
54
55
55
55
56
55
57
56
58
57
59
58
60
58
61
59–62
Opis
dokumentu
Wrocław,
list Büschinga do sądu w sprawie pisarza Hoffmanna
20 XII 1810
Wrocław,
protokół Büschinga z przekazania od von Lüttwitza obu bibliotek na Piasku
21 XII 1810
we Wrocławiu
protokół Büschinga dotyczący wysłania z klasztoru norbertanów we Wrocławiu
Wrocław,
starodruku Giordana Bruno (1548–1600) pt. De imaginum, signorum
22 XII 1810
ex idearum compositione, wydanego w 1591 r. we Frankfurcie nad Menem
notatka Büschinga z otrzymania spakowanych w skrzynie dokumentów
Wrocław,
źródłowych z klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
24 XII 1810
we Wrocławiu
odpowiedź Floegela na list Büschinga z 13 XII 1810 zawierająca krótką
Opole,
charakterystykę najciekawszych archiwaliów w klasztorze norbertanów
22 XII 1810
w Czarnowąsach oraz zbiorów bibliotecznych w klasztorach cystersów
w Rudach, Jemielnicy i w klasztorach w Opolu
Wrocław,
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczeń finansowych
25 XII 1810
Wrocław,
list Büschinga (?) do Uhdena m.in. na temat zbiorów bibliotecznych
25 XII 1810
w klasztorze norbertanów we Wrocławiu
list Neumanna do Büschinga w sprawie wrocławskich klasztorów kanoników
Wrocław,
regularnych św. Augustyna na Piasku i krzyżowców z czerwoną gwiazdą
24 XII 1810
opatrzony notatką Büschinga dotyczącą odpowiedzi na list
Wrocław,
26 XII 1810
Wrocław,
list Büschinga do GKS dotyczący m.in. klasztoru norbertanów we Wrocławiu
31 XII 1810
Wrocław,
list Büschinga do Lessmanna w sprawie archiwum, zbioru dzieł sztuki
2 I 1811
i biblioteki w klasztorze klarysek we Wrocławiu
Wrocław,
odpowiedź Lessmanna na list Büschinga z 2 I 1811 dotyczący zbiorów klasztoru
4 I 1811
klarysek we Wrocławiu
Wrocław,
notatka Büschinga na temat obrazów z kościoła norbertanów we Wrocławiu
29 XII 1810
Wrocław,
notatka Büschinga na temat obrazów z kościoła kanoników regularnych
31 XII 1810
św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu
Wrocław,
notatka Büschinga na temat książek z klasztoru norbertanów we Wrocławiu
2 I 1811
Wrocław,
list Büschinga do Vatera w sprawie przekazania biblioteki przy kościele Bożego
5 I 1811
Ciała we Wrocławiu
Wrocław,
odpowiedź Vatera na list Büschinga z 5 I 1811 w sprawie biblioteki przy kościele
6 I 1811
Bożego Ciała we Wrocławiu
Wrocław,
protokół Büschinga z przejęcia klasztoru klarysek we Wrocławiu
5 I 1811
Wrocław,
list Büschinga do Lessmanna w sprawie klasztoru klarysek we Wrocławiu
5 I 1811
Wrocław,
sprawozdanie Büschinga dotyczące biblioteki i archiwum klasztoru
8 I 1811
norbertanów we Wrocławiu
251
Lp.
Numer karty
62
63
63
64
64
65
65
66
66
67
67
68
68
69
69
69
70
70
71
71
72
72–73
73
74–76
74
77
75
78
76
79
77
79
78
79
79
80
80
81
81
82
82
83
83
83
84
84
dokumentu
Wrocław,
8 I 1811
Wrocław,
29 XII 1810
Wrocław,
9 I 1811
Wrocław,
9 I 1811
Wrocław,
3 I 1811
Czarnowąsy,
22 XII 1810
Wrocław,
11 I 1811
Wrocław,
11 I 1811
Wrocław,
6 I 1811
Wrocław,
12 I 1811
Wrocław,
13 I 1811
Wrocław,
13 I 1811
Wrocław,
15 I 1811
(?),
28 XII 1810
Wrocław,
15 I 1811
Wrocław,
16 I 1811
Wrocław,
16 I 1811
Wrocław,
16 I 1811
Wrocław,
16 I 1811
Wrocław,
15 I 1811
Wrocław,
17 I 1811
Wrocław,
17 I 1811
Wrocław,
17 I 1811
Opis
list Büschinga do GKS w sprawie klasztoru norbertanów we Wrocławiu
list z Królewskiego Urzędu Miejskiego do spraw Sierot (Das Königliche Stadt
Waisen Amt) we Wrocławiu do Büschinga w sprawie Hoffmanna
list Büschinga do Schmidta z klasztoru norbertanów we Wrocławiu
list Büschinga do von Hardenberga dotyczący klasztoru norbertanów
we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie archiwum i biblioteki klasztoru norbertanów
w Czarnowąsach
list Classa do GKS w sprawie dokumentów i biblioteki w klasztorze
norbertanów w Czarnowąsach
list Büschinga do Wiesnitza w sprawie klasztoru cystersów w Jemielnicy
notatka Büschinga dotycząca muzykaliów w klasztorze kanoników regularnych
list GKS do Büschinga w sprawach organizacyjnych, m.in. transportowych
i pocztowych
list Büschinga do von Jordana dotyczący klasztoru krzyżowców z czerwoną
gwiazdą we Wrocławiu
list Büschinga do GKS, głównie w sprawie zbiorów dzieł sztuki
list Büschinga do Uhdena z informacjami o obrazach z klasztoru norbertanów
list Büschinga do Schummla z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu
list Carla (?) do Büschinga dołączony do przesyłki z trzema książkami
należącymi do klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu
nota Büschinga dotycząca miedziorytów Willmanna z klasztoru cystersów
w Krzeszowie
nota Büschinga w sprawie książek w klasztorze kanoników regularnych
nota Büschinga w sprawie muzykaliów w klasztorze kanoników regularnych
list Büschinga do Schnabla w sprawie muzykaliów z katedry wrocławskiej
list Zimmermanna do Büschinga dotyczący klasztoru norbertanów
we Wrocławiu opatrzony notatką Büschinga o treści jego odpowiedzi
list od von Taubadela do Büschinga dotyczący przekazania biblioteki klasztoru
krzyżowców z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu
protokół Büschinga dotyczący przekazania klasztoru kanoniczek regularnych
św. Augustyna we Wrocławiu
nota Büschinga na temat pieczęci, monet i rzeźby w klasztorze kanoników
list Büschinga do Sacka w sprawie organizacji przejęcia klasztorów
252
dokumentu
Wrocław,
18 I 1811
Wrocław,
18 I 1811
Lp.
Numer karty
85
85
86
86
87
86
88
87
89
88
90
89
91
90
92
91
Wrocław,
19 I 1811
93
92–102
b. m., b. d.
94
103–108
b. m., b. d.
95
109
96
110
97
111
98
112–113
99
114
Wrocław,
22 I 1811
100
115–118
b. m., b. d.
101
119
102
119
103
120
104
121
105
122
106
123
Wrocław,
18 I 1811
Wrocław,
18 I 1811
Wrocław,
18 I 1811
Wrocław,
12 I 1811
Wrocław,
19 I 1811
Wrocław,
19 I 1811
Wrocław,
20 I 1811
Wrocław,
20 I 1811
Wrocław,
20 I 1811
Wrocław,
22 I 1811
Wrocław,
22 I 1811
Berlin,
17 XI 1810
Jawor,
22 I 1811
Wrocław,
19 I 1811
Wrocław,
23 I 1811
Opis
sprawozdanie Büschinga dla von Hardenberga z przebiegu prac
nad przejmowaniem sekularyzowanych klasztorów
protokół Büschinga dotyczący przejęcia klasztoru krzyżowców z czerwoną
list Büschinga do Redego w sprawie uporządkowania biblioteki klasztoru
krzyżowców z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu z adnotacją od Büschinga
o ustnej odpowiedzi
list Büschinga do GKS dotyczący biblioteki zmarłego dra Hellwiga
list Büschinga do GKS dotyczący klasztornych pieczęci
list GKS z odpowiedzią na zapytanie Büschinga w sprawie ekspozycji
archiwaliów
odpowiedź Büschinga na list GKS z 12 I 1811 wzmiankująca m.in. archiwum
klasztoru norbertanów
list Büschinga do Bandtkiego ze szkoły Świętego Ducha i biblioteki kościoła
św. Bernardyna we Wrocławiu z podziękowaniem za sporządzenie wykazu
książek polsko- i czeskojęzycznych
wykaz dzieł sztuki i manuskryptów z klasztoru norbertanów we Wrocławiu
wykaz manuskryptów z biblioteki podręcznej klasztoru kanoników regularnych
list Büschinga do Korna w sprawie książek z klasztoru krzyżowców z czerwoną
list Büschinga do GKS dotyczący książek z klasztoru krzyżowców z czerwoną
list Büschinga do Redego w sprawie biblioteki klasztoru krzyżowców
z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu
odpowiedź Schnabla na list Büschinga z 16 I 1811 w sprawie muzykaliów
list Büschinga do Andersa, Langego i Knoppa w klasztorze krzyżowców
z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu w sprawie uporządkowania biblioteki
klasztornej
protokół Büschinga dotyczący biblioteki klasztoru kanoników regularnych
św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu (cd. na kartach 143–146)
protokół Büschinga z przejęcia dokumentów z klasztoru kanoniczek regularnych
list Büschinga do GKS dotyczący rękopisów z klasztoru kanoników regularnych
św. Augustyna na Piasku (m.in. kroniki opata Jodocusa z XIV w.)
list von Hardenberga do Büschinga zawierający podziękowanie za przesłanie
sprawozdania i pochwałę za wykonaną pracę
list kuratora Andersa w sprawie porządkowania biblioteki i z przeprosinami
za niemożność pomocy
list GKS do Büschinga w sprawie oceny dzieł sztuki i przedmiotów
nieruchomych pod względem artystycznym lub historycznym
list Büschinga do Schnabla w sprawie porządkowania muzykaliów
i sporządzania ich wykazów
253
Lp.
Numer karty
107
124
108
125
109
126
110
127
111
128–129
112
130
113
131
114
132
115
132
116
132
117
133
118
134
119
134
120
135
121
136
122
137
123
138
124
139
dokumentu
Opis
Wrocław,
20 I 1811
list Büschinga wystosowany do 13 specjalnych komisarzy w poszczególnych
klasztorach w sprawie dzieł sztuki: do von Vencha w klasztorze benedyktynów
w Legnickim Polu, do Andersa w klasztorze kanoników regularnych
św. Augustyna (w Żaganiu), do von Kruga w dwóch klasztorach (w Głogowie),
do Classa w dwóch klasztorach w Opolu (i w Czarnowąsach), do Fabriciusa
w kilku klasztorach (w Legnicy), do Korna w klasztorze cystersów (w Rudach),
do Grothego w klasztorze (w Brzegu), do Wehnera w klasztorze karmelitów
(w Kożuchowie), do Wrochima w klasztorze magdalenek (w Szprotawie),
do Werdermanna w dwóch klasztorach w Jaworze, do Fischera w klasztorze
w Bolesławcu, do Strickenbacha w dwóch klasztorach w Lwówku Śląskim,
do Lauterbacha w kilku klasztorach w Głogowie
Wrocław,
23 I 1811
Wrocław,
25 I 1811
Wrocław,
25 I 1811
Wrocław,
26 I 1811
Jemielnica,
23 I 1811
Wrocław,
22 I 1811
Wrocław,
27 I 1811
Wrocław,
27 I 1811
Wrocław,
28 I 1811
Wrocław,
28 I 1811
Wrocław,
28 I 1811
Wrocław,
28 I 1811
Wrocław,
28 I 1811
Wrocław,
28 I 1811
Wrocław,
28 I 1811
Wrocław,
29 I 1811
Wrocław,
29 I 1811
list Büschinga do Häkela dotyczący klasztoru cystersów w Krzeszowie
list Büschinga do GKS w sprawach finansowych
list Büschinga do Rhodego i Bacha dotyczący obrazów
list Büschinga (?) do Uhdena w sprawie obrazów
list von Neuthausena z Jemielnicy do (?) w sprawie rękopisów, druków
i instrumentów muzycznych
odpowiedź GKS na list Büschinga z 18 I 1811 dotycząca zmian personalnych
wśród komisarzy specjalnych
list Büschinga do GKS z informacją o zakończeniu drugiego sprawozdania
dotyczącego klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
we Wrocławiu
list Büschinga do Scholza w Sobótce-Górce w sprawie rękopiśmiennych
dokumentów tamtejszego klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna
list Büschinga do Geislera dotyczący obrazów z kościoła św. Anny na Piasku
we Wrocławiu
list Schnabla do Büschinga w sprawie inwentarza muzykaliów z katedry
wrocławskiej
list Büschinga do zwierzchnika klasztoru kanoniczek regularnych św. Augustyna
we Wrocławiu w sprawie muzykaliów
list Büschinga do zwierzchnika klasztoru klarysek we Wrocławiu dotyczący
muzykaliów
list Schmidta z klasztoru norbertanów we Wrocławiu do (?) w sprawie
muzykaliów
sprawozdanie Büschinga z przejęcia klasztoru kanoniczek regularnych
św. Augustyna we Wrocławiu (biblioteka, archiwum, dzieła sztuki)
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z klasztoru kanoniczek regularnych
list Büschinga do von Neuthausena w sprawie muzykaliów i dzieł sztuki
w klasztorze cystersów w Jemielnicy
odpowiedź Büschinga na list GKS z 19 I 1811 w sprawie dzieł sztuki
254
Lp.
Numer karty
125
140
126
141
127
142
128
143–146
129
146
130
147
131
147
132
148
133
149
134
150
135
151
136
152
137
152
138
153
139
154
140
155
141
156
142
157
143
157
144
158
145
159
146
160–161
dokumentu
Wrocław,
29 I 1811
Wrocław,
30 I 1811
Wrocław,
22 I 1811
Wrocław,
26 I 1811
Wrocław,
31 I 1811
Wrocław,
31 I 1811
Wrocław,
31 I 1811
Wrocław,
27 I 1811
Wrocław,
29 I 1811
Legnica,
27 I 1811
Brzeg, 29 I 1811
Wrocław,
3 II 1811
Wrocław,
3 II 1811
Wrocław,
4 II 1811
Wrocław,
1 II 1811
Wrocław,
4 II 1811
Wrocław,
5 II 1811
Wrocław,
5 II 1811
Wrocław,
5 II 1811
Szprotawa,
2 II 1811
Wrocław,
4 II 1811
Wrocław,
6 II 1811
Opis
list Büschinga do GKS z wykazem obrazów wybranych ze zbiorów klasztoru
norbertanów we Wrocławiu do planowanej galerii obrazów
list Büschinga do Redego dotyczący muzykaliów i książek z klasztoru
odpowiedź GKS na list Büschinga z 18 I 1811 w sprawie pieczęci
kontynuacja sprawozdania Büschinga z klasztoru kanoników regularnych
św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu (zob. k. 115–118) z wykazem biblioteki
podręcznej i archiwum
notatka Büschinga na temat obrazów z klasztoru kanoników regularnych
list Büschinga do Gossowa dotyczący przejęcia biblioteki klasztoru
dominikanów we Wrocławiu
list Büschinga do Lepfera, organisty w kościele norbertanów we Wrocławiu
w sprawie muzykaliów
odpowiedź GKS na list Büschinga z 25 I 1811 w sprawie rozliczeń finansowych
list GKS do Büschinga w sprawie zwrotu książek przez Redego z klasztoru
list von Vencha w sprawie licytacji dzieł sztuki z klasztoru benedyktynów
w Legnickim Polu
list Grothego do (?) w sprawie licytacji dzieł sztuki z klasztoru kapucynów
w Brzegu
nota Büschinga dotycząca monet z klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą
we Wrocławiu
list Büschinga do von Loena w sprawie klasztoru cysterek w Trzebnicy
list Schnabla do Büschinga w sprawie inwentarza muzykaliów
list od von Blacha i von Aulocka do Schnabla w sprawie inwentarza muzykaliów
z katedry wrocławskiej
list Büschinga do Schnabla dotyczący inwentarza muzykaliów
list Büschinga do GKS w sprawie decyzji dotyczącej zbiorów artystycznych
list Büschinga do GKS z informacją o sporządzeniu sprawozdania dotyczącego
klasztoru klarysek we Wrocławiu
wykaz obrazów z klasztoru klarysek we Wrocławiu
(sporządzony przez Büschinga)
list von Wrochema z klasztoru magdalenek w Szprotawie do (?) dotyczący
zbiorów artystycznych
sprawozdanie Büschinga z przejęcia zbiorów bibliotecznych, archiwalnych
i dzieł sztuki z klasztoru klarysek we Wrocławiu
list Büschinga do von Hardenberga z informacją o sporządzaniu kolejnych
sprawozdań
255
Lp.
Numer karty
147
160–161
148
162
149
162
150
163
151
164
152
165
153
166
154
167
155
168
156
169
157
170
158
171
159
172
160
172
161
173–174
162
175
163
176
164
176
165
176
166
177–178
167
179
168
180
169
180
dokumentu
Trzebnica,
8 II 1811
Trzebnica,
8 II 1811
Trzebnica,
9 II 1811
Trzebnica,
9 II 1811
Trzebnica,
9 II 1811
Wrocław,
4 II 1811
Wrocław,
4 II 1811
Wrocław,
4 II 1811
Nysa,
2 II 1811
Dzierżoniów,
6 II 1811
Głubczyce,
4 II 1811
Sobótka-Górka,
3 II 1811
Trzebnica,
9 II 1811
Wrocław,
10 II 1811
Wrocław,
4 II 1811
Wrocław,
10 II 1811
Wrocław,
10 II 1811
Wrocław,
11 II 1811
b. m., b. d.
Berlin,
5 (8?) II 1811
Wrocław,
11 II 1811
Wrocław,
11 II 1811
Wrocław,
11 II 1811
Opis
sprawozdanie Büschinga z przejęcia biblioteki, archiwum i dzieł sztuki
z klasztoru cysterek w Trzebnicy
potwierdzenie przejęcia przez Büschinga od von Loena dokumentów, książek,
muzykaliów i obrazów z klasztoru cysterek w Trzebnicy
list Büschinga do Kurza w klasztorze cysterek w Trzebnicy w sprawie
przejmowania dokumentów archiwalnych z klasztoru
odpowiedź Kurza na list Büschinga z 8 II 1811 w sprawie przejmowania
dokumentów z klasztoru cysterek w Trzebnicy
potwierdzenie przejęcia przez Büschinga od Kurza wymienionych
w dokumencie książek z klasztoru cysterek w Trzebnicy
list GKS do Büschinga dotyczący kościoła Świętego Krzyża i budynku klasztoru
klarysek we Wrocławiu
list GKS do Büschinga dotyczący malarza Koeniga
list GKS do Büschinga dotyczący obrazów i książek z klasztoru kanoniczek
regularnych św. Augustyna i kościoła klasztornego św. Anny na Piasku
we Wrocławiu
list Stegmanna z Nysy do Büschinga w sprawie zbiorów dzieł sztuki
(m.in. obrazów, grafik, rzeźb drewnianych i z kości słoniowej)
list Schnakenberga do Büschinga w sprawie protokołu z kościoła św. Barbary
w Dzierżoniowie uwzględniającego dzieła sztuki
list Schillera do Büschinga w sprawie zabytków ruchomych z klasztoru
reformatów w Głubczycach
list proboszcza Scholza dotyczący klasztoru kanoników regularnych
św. Augustyna w Sobótce-Górce
protokół Büschinga dla GKS sporządzony w klasztorze cysterek w Trzebnicy
wykaz wydatków poniesionych podczas podróży służbowej do Trzebnicy
(sporządzony przez Büschinga)
list GKS do Büschinga dotyczący inwentarza muzykaliów z katedry
wrocławskiej
list Büschinga do Bacha dotyczący archiwum klasztoru cysterek w Trzebnicy
list Büschinga do Schnakenberga w Dzierżoniowie w sprawie monet, książek,
dokumentów i obrazów
list Büschinga do GKS w sprawie konserwacji obrazów, m.in. z klasztoru
wykaz poniesionych wydatków podczas konserwacji obrazów, m.in. z klasztoru
norbertanów we Wrocławiu (sporządzony przez Büschinga)
odpowiedź Uhdena na list Büschinga
odpowiedź Bacha na list Büschinga dotycząca rękopisów z klasztoru cysterek
w Trzebnicy
list Büschinga do Bacha dotyczący klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą
we Wrocławiu
list Büschinga do organisty z klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą
we Wrocławiu w sprawie muzykaliów klasztornych
256
Lp.
Numer karty
170
180
171
181–183
172
184
173
185
174
185
175
185
176
186
177
187
178
187
179
188
180
189
181
189
182
190
183
191
184
192
185
193
186
193
187
193
188
194
189
195
Opis
dokumentu
Wrocław,
list Büschinga do Woltersdorfa (?) w sprawie książek z klasztoru krzyżowców
11 II 1811
wyciąg z inwentarza klasztoru bożogrobców w Dzierżoniowie sporządzonego
24 XII 1810; wyciąg obejmuje naczynia i przedmioty liturgiczne (8 pozycji),
b. m., b. d.
wyposażenie kościoła (44 pozycje), księgi liturgiczne (5 pozycji), obrazy
w kościele (22 pozycje)
Henryków,
list Ewalda do Büschinga w sprawie klasztoru kanoników regularnych
8 II 1811
św. Augustyna w Strzelinie
Wrocław,
list Büschinga do Lepfera dotyczący muzykaliów z klasztoru norbertanów
13 II 1811
we Wrocławiu
list Büschinga do von Krackera dotyczący przejmowania oryginałów ze zbiorów
Wrocław,
klasztornych (dotyczy prawdopodobnie klasztorów, w których von Kracker był
13 II 1811
komisarzem specjalnym: franciszkanów, reformatów i kapucynów
we Wrocławiu)
Wrocław,
list Büschinga do kuratora klasztoru dominikanów w sprawie kościoła
13 II 1811
św. Wojciecha we Wrocławiu
list Fabianusa Mockego do Büschinga w sprawie muzykaliów z klasztoru
Wrocław,
klarysek we Wrocławiu z notatką Büschinga z 14 II 1811 o braku interesujących
13 II 1811
muzykaliów w tamtejszym zbiorze
Wrocław,
list Büschinga do von Loena dotyczący obrazów z klasztoru cysterek w Trzebnicy
14 II 1811
Wrocław,
list Büschinga do GKS w sprawie m.in. obrazów z klasztoru cysterek w Trzebnicy
14 II 1811
Wrocław,
list Büschinga do GKS dotyczący m.in. obrazów z klasztoru norbertanów
16 II 1811
we Wrocławiu
Wrocław,
list Büschinga do GKS w sprawie rękopisów z klasztoru reformatów
16 II 1811
we Wrocławiu
Wrocław,
list Büschinga do Schnabla z podziękowaniem za przesłanie wykazu
17 II 1811
muzykaliów
list Hermanna (?) do Büschinga dotyczący obrazów z klasztoru dominikanów
Świdnica,
i wzmiankujący o obrazach z kościoła kapucynów i kościoła krzyżowców
15 II 1811
z czerwoną gwiazdą w Świdnicy
Świdnica,
list Hermanna (?) do Büschinga dotyczący obrazów z klasztoru franciszkanów
15 II 1811
w Świdnicy
Wrocław,
list Gossowa w sprawie klasztoru dominikanów we Wrocławiu
17 II 1811
Wrocław,
list Büschinga do Dietricha w sprawie obrazów z klasztorów dominikanów
18 II 1811
i franciszkanów w Świdnicy
Wrocław,
list Büschinga do administracji klasztoru dominikanów w Świdnicy w sprawie
18 II 1811
obrazów
Wrocław,
list Büschinga do administracji klasztoru franciszkanów w Świdnicy w sprawie
18 II 1811
obrazów
Kłodzko,
list Friedricha do Büschinga w sprawie klasztorów franciszkanów i reformatów
10 II 1811
w Kłodzku
Wrocław,
nota Büschinga na temat przejęcia archiwum, biblioteki i gabinetu
18 II 1811
mineralogicznego klasztoru dominikanów we Wrocławiu
257
Lp.
Numer karty
190
195
191
196
192
197–199
193
200
dokumentu
Wrocław,
18 II 1811
Wrocław,
12 II 1811
Wrocław,
17 II 1811
Wrocław,
18 II 1811
Opis
list Büschinga do Friedricha w Kłodzku w sprawie obrazów
list GKS do Büschinga z wykazem obrazów z kościoła św. Barbary
w Dzierżoniowie
list Büschinga (?) do Uhdena na temat m.in. biblioteki i zbiorów malarstwa
list Büschinga do GKS nawiązujący do wykazu obrazów z kościoła św. Barbary
w Dzierżoniowie, transportu obrazów ze Świdnicy i poruszający sprawę książek
z biblioteki klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu
Oprac. U. Bończuk-Dawidziuk.
Akta Büschinga, t. 2: Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen und
Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betreffend. Büsching. Vol. II. Vom 20. Febr.
bis 21. Juni 1811
1
2
Numer
karty
1
2–6
3
7
4
7
5
7
6
8
7
9
8
10
9
11
10
12
11
13
12
13
13
14–15
14
15
Lp.
Miejsce i data
powstania dokumentu
b.m., b.d.
b.m., b.d.
Wrocław,
20 II 1811
Wrocław,
20 II 1811
Wrocław,
20 II 1811
Wrocław,
20 II 1811
Wrocław,
21 II 1811
Wrocław,
18 II 1811
Głubczyce,
18 II 1811
Świdnica,
21 II 1811
Wrocław,
24 II 1811
Wrocław,
24 II 1811
Wrocław,
24 II 1811
Wrocław,
27 II 1811
Opis
strona tytułowa
Rotulus actorum
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia kosztów za luty
list Büschinga do GKS w sprawie opracowania historii komandorii krzyżowców
z czerwoną gwiazdą w Świdnicy
list Büschinga do Merkela w sprawie przyspieszenia dekretu co do jego planu
krótka historia komandorii w Świdnicy należącej do klasztoru krzyżowców
notatka Büschinga w sprawie rekomendowanego malarza Schöna
list GKS do Büschinga w sprawie zabytków ruchomych w celach zakonnych,
zwłaszcza obrazów
list Schillera do Büschinga w sprawie zabytków ruchomych (obrazy, mapy,
miedzioryty) z klasztoru reformatów
list administracji kościoła kapucynów w sprawie wysłania obrazów z kościołów
kapucynów i krzyżowców z czerwoną gwiazdą w Świdnicy
list Büschinga do Schillera w sprawie książek, obrazów i dokumentów z Głubczyc
pokwitowanie dla registratury GKS za dostarczenie książek i rękopisów
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i malarzy (m.in. Königa)
notatka w sprawie przejęcia trzech klasztorów zakonów żebraczych (kapucynów,
franciszkanów i reformatów) we Wrocławiu
258
Lp.
Numer
karty
15
15
16
16
17
17
18
18
19
19
20
20
21
21
22
22–24
23
24
24
25
25
26
26
26
27
27–28
28
28
29
28
30
28
31
29
32
30
33
31
34
32
35
32–33
36
33–34
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
2 III 1811
Wrocław,
21 II 1811
Wrocław,
22 II 1811
Wrocław,
25 II 1811
Wrocław,
18 II 1811
Wrocław,
18 II 1811
Wrocław,
24 II 1811
Wrocław,
2 III 1811
Wrocław,
4 III 1811
Wrocław,
5 III 1811
Wrocław,
5 III 1811
Wrocław,
5 III 1811
Wrocław,
4 III 1811
Wrocław,
6 III 1811
Wrocław,
6 III 1811
Wrocław,
7 III 1811
Wrocław,
7 III 1811
Wrocław,
4 III 1811
Wrocław,
4 III 1811
Wrocław,
10 III 1811
Wrocław,
10 III 1811
Wrocław,
10 III 1811
Opis
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia kosztów
list GKS do Büschinga w sprawach administracyjnych i finansowych
list GKS do Büschinga w sprawie wysłania rękopisów z archiwum klasztoru
reformatów we Wrocławiu
list Krackera w sprawie przejęcia bibliotek klasztorów franciszkanów, reformatów,
kapucynów we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie matryc miedzianych do wydruku map Włoch
i Hiszpanii pochodzących z klasztoru karmelitów w Głębowicach
list GKS do Büschinga w sprawie odnowy obrazów Willmanna z kościoła
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z probostwa w Dzierżoniowie i książek
darowanych bibliotece klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu
list do Uhdena w sprawie bibliotek klasztornych, muzykaliów i obrazów
list Büschinga do GKS w sprawie w sprawie złotych i srebrnych sprzętów
kościelnych i pieczęci
list Büschinga do Krackera w sprawie obrazów z klasztoru franciszkanów
i kapucynów oraz z kościoła reformatów we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z klasztoru norbertanów we Wrocławiu,
wzmiankowany malarz König
list Büschinga do Debschütza w sprawie obrazów z klasztoru i kościoła
franciszkanów w Środzie Śląskiej
list GKS do Büschinga w sprawie unifikacji bibliotek klasztornych oraz zamiaru
utworzenia biblioteki centralnej
list Büschinga do GKS w sprawie przesłania niektórych akt z klasztoru kapucynów
we Wrocławiu oraz w sprawie książek z klasztoru kapucynów i franciszkanów
we Wrocławiu
list Büschinga do Loena w sprawie obrazów klasztoru cysterek w Trzebnicy
list Büschinga do Müllera w sprawie obrazów z kościoła św. Bernardyna
we Wrocławiu
list Krakera do Büschinga w sprawie obrazów i ołtarzy w kościołach
franciszkanów, kapucynów i reformatów we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru cysterek w Trzebnicy
list GKS do Büschinga w sprawie składowania obrazów w klasztorze norbertanów
we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie dokumentów klasztoru cysterek w Trzebnicy
list Büschinga do Loena w sprawie obrazów z klasztoru cysterek Trzebnicy
list Büschinga do GKS w sprawie jego wyjazdu do klasztoru cysterek w Trzebnicy
(kwestia obrazów)
259
Lp.
Numer
karty
Miejsce i data
powstania dokumentu
37
34
Wrocław,
8 III 1811
38
35
39
36
40
37–38
41
38–40
42
40
43
40–41
44
41–42
45
42
46
43
47
44
48
45
49
45–46
50
46–47
51
47
52
47
53
47–48
54
48
55
49–51
56
51
57
51
58
51
Wrocław,
12 III 1811
Wrocław,
14 III 1811
Wrocław,
19 III 1811
b.m., b.d.
b.m.,
15 V 1811
Wrocław,
19 III 1811
Wrocław,
21 III 1811
Wrocław,
19 III 1811
Wrocław,
15 III 1811
Świdnica,
19 III 1811
Wrocław,
25 III 1811
Wrocław,
27 III 1811
Wrocław,
27 III 1811
Wrocław,
27 III 1811
Wrocław,
28 III 1811
Wrocław,
31 III 1811
Wrocław,
26 III 1811
Wrocław,
23 III 1811
Wrocław,
2 IV 1811
Wrocław,
2 IV 1811
Wrocław,
3 IV 1811
Opis
list GKS do Büschinga w sprawie precjozów, starych pieczęci ze skasowanych
klasztorów oraz w sprawie dwóch kubków św. Jadwigi z klasztoru krzyżowców
z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu i klasztoru cysterek w Trzebnicy
list GKS do Büschinga w sprawie wykazu kamieni szlachetnych i pereł wyjętych
ze sprzętów kościelnych ze skasowanych klasztorów
list GKS do Büschinga w sprawie książek i rękopisów z klasztoru franciszkanów
i kapucynów we Wrocławiu
sprawozdanie w sprawie przejęcia klasztoru kapucynów we Wrocławiu, inwentarz
biblioteki, archiwum i dzieł sztuki
inwentarz rysunków, miedziorytów, książek i dokumentów klasztoru
franciszkanów w Gorzuchowie
inwentarz kościoła franciszkanów w Środzie Śląskiej
list Büschinga do GKS w sprawie przejęcia klasztoru franciszkanów, dominikanów
i kapucynów we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek poklasztornych
list Lindnera do Büschinga w sprawie dokumentów z archiwum klasztoru
św. Wojciecha we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie kontynuacji przejmowania biblioteki i obrazów
list królewskiej administracji do spraw kasaty klasztoru dominikanów
do Büschinga w sprawie obrazów z klasztoru dominikanów i franciszkanów
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia diet za marzec
list Büschinga do GKS w sprawie przejęcia klasztoru franciszkanów w Środzie
Śląskiej oraz klasztoru klarysek we Wrocławiu
sprawozdanie w sprawie przejęcia klasztoru franciszkanów w Środzie Śląskiej
(biblioteka, archiwum, dzieła sztuki)
list Büschinga do Baumanna w sprawie zabytków ruchomych z klasztoru
cystersów w Lubiążu
list Büschinga do kanclerza Homutha w sprawie obrazów (z klasztoru klarysek
we Wrocławiu?)
list Büschinga do GKS w sprawie zbiorów z różnych klasztorów
list GKS do Büschinga w sprawie zapłaty malarzowi Königowi za renowację
portretów prałatów z klasztoru norbertanów we Wrocławiu
list Uhdena do Büschinga w sprawie obrazów
list Büschinga do Kottwitza w sprawie archiwum i biblioteki katedralnej
we Wrocławiu
list Büschinga do Spaldinga w sprawie precjozów ze skasowanych klasztorów
list Büschinga do GKS w sprawach administracyjnych
260
Lp.
Numer
karty
59
51
60
53–54
61
54
62
55–56
63
56
64
57
65
57–58
66
59
67
59
68
60
69
61
70
62
71
63
72
64–67
73
67–69
74
68
75
68
76
68
77
69
78
70
79
70–71
80
71
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
4 IV 1811
b.m., b.d.
Wrocław,
30 III 1811
Wrocław,
30 III 1811
Wrocław,
3 IV 1811
Wrocław,
6 IV 1811
Wrocław,
8 IV 1811
b.m., b.d.
Wrocław,
9 IV 1811
Wrocław,
9 IV 1811
Trzebnica,
5 IV 1811
b.m., 5 IV 1811 (data
wpłynięcia)
Tyniec Mały,
9 IV 1811
Wrocław,
9 IV 1811
Wrocław,
5 IV 1811
Wrocław,
10 IV 1811
Wrocław,
10 IV 1811
Wrocław,
10 IV 1811
Wrocław,
9 IV 1811
Wrocław,
10 IV 1811
Wrocław,
11 IV 1811
Wrocław,
5 IV 1811
Opis
list Büschinga do GKS w sprawie niektórych wyrobów złotniczych i pieczęci
ze skasowanych klasztorów
spis mebli i sprzętów z pałacu biskupiego w Nysie
list GKS do Büschinga w sprawie biblioteki i dzieł sztuki klasztoru franciszkanów
w Środzie Śląskiej
list GKS do Büschinga w sprawie: adaptacji budowli klasztornych do celów
publicznych, przejęcia biblioteki wrocławskich kapucynów, wykorzystania
pomieszczeń klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
pod bibliotekę, wymiany obrazów z klasztoru dominikanów i franciszkanów
we Wrocławiu
list Spaldinga w sprawie „kosztowności” ze skasowanych klasztorów
list Büschinga do GKS w sprawie: rachunku dla malarza Königa oraz kościoła
franciszkanów i reformatów (we Wrocławiu?)
list Büschinga do GKS w sprawie organizacji biblioteki i zbiorów sztuki
w klasztorze na Piasku
pokwitowanie dla Büschinga w sprawie przejęcia 16 pieczęci zakonnych
list Büschinga do Heinzego w sprawie bibliotek klasztornych
list Kottwitza do Büschinga w sprawie przejęcia archiwum i biblioteki katedralnej
we Wrocławiu
list Hoffmanna do Büschinga w sprawie transportu obrazów z klasztoru
w Trzebnicy
list Kottwitza do Büschinga w sprawie biblioteki i archiwum katedralnego
we Wrocławiu
list proboszcza Altenburgera do Büschinga w sprawie wysłania obrazów olejnych
z klasztoru w Trzebnicy do kościoła w Tyńcu Małym
list do Uhdena m.in. w sprawie dzieł sztuki z kościołów bernardynów
i dominikanów, św. Elżbiety, św. Barbary we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie organizacji biblioteki centralnej i zbiorów sztuki
list Büschinga do GKS w sprawie wykazu wybranych obrazów i książek
list Büschinga do GKS w sprawie książek z biblioteki klasztoru norbertanów
we Wrocławiu
list Büschinga do magistratu Wrocławia w sprawie zbiorów malarstwa i obrazów
z kościoła bernardynów we Wrocławiu
list Kottwitza do Büschinga w sprawie przejęcia biblioteki katedralnej
i organizacji biblioteki centralnej
notatka Büschinga w sprawie przejęcia srebrnych i złotych monet z klasztoru
franciszkanów we Wrocławiu
list Büschinga do Kottwitza w sprawie przejęcia biblioteki i archiwum
katedralnego oraz dzieł sztuki
list GKS do Büschinga w sprawie administracji dóbr zakonnych oraz koni
z klasztornych stajni
261
Lp.
Numer
karty
81
72
82
73
83
73
84
74
85
74–75
86
75
87
76
88
76–77
89
77
90
78
91
79–80
92
80–81
93
81
94
82
95
82
96
82–83
97
83
98
84
99
85
100
85
101
86
102
87
103
88
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
12 IV 1811
Wrocław,
12 IV 1811
Wrocław,
12 IV 1811
Wrocław,
14 IV 1811
Wrocław,
14 IV 1811
Wrocław,
13 IV 1811
Wrocław,
15 IV 1811
Wrocław,
15 IV 1811
Wrocław,
10 IV 1811
Wrocław,
16 IV 1811
Wrocław,
13 IV 1811
Wrocław,
17 IV 1811
Wrocław,
13 IV 1811
Wrocław,
18 IV 1811
Wrocław,
18 IV 1811
Wrocław,
18 IV 1811
Wrocław,
17 IV 1811
Wrocław,
19 IV 1811
Wrocław,
20 IV 1811
Wrocław,
20 IV 1811
Wrocław,
19 IV 1811
Wrocław,
19–20 IV 1811
Wrocław,
20 IV 1811
Opis
list Büschinga do Luttwitza w sprawie organizacji biblioteki i galerii malarstwa
w klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z klasztoru cysterek w Trzebnicy
list Büschinga do GKS w sprawie medali i monet
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie klasztorów urszulanek, klarysek
i kanoniczek regularnych św. Augustyna we Wrocławiu
list Büschinga do prałata Frankenberga w sprawie biblioteki katedralnej
list Luttwitza do Büschinga w sprawie zabudowań klasztoru kanoników
regularnych św. Augustyna na Piasku
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów w prałaturze klasztoru kanoników
list Büschinga do Krakera w sprawie dzieł sztuki i książek z klasztoru reformatów,
kapucynów i franciszkanów we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie renowacji obrazów z klasztoru kanoników
regularnych św. Augustyna na Piasku przez malarza Königa
list prałata Frankenberga do Büschinga w sprawie katalogu z biblioteki
katedralnej
list GKS do Büschinga w sprawie utworzenia Biblioteki Centralnej i związanej
z nią ekspozycji malarstwa w klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna
na Piasku
list Büschinga do GKS w sprawie organizacji zbiorów w klasztorze kanoników
list GKS do Büschinga w sprawie kubka św. Jadwigi znajdującego się w kościele
cysterek w Trzebnicy
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia diet za kwiecień
list Büschinga do Lüttwitza w sprawie sprzedaży wszystkich mobiliów
z klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
wykaz mebli z klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
list Kottwitza do Büschinga w sprawie biblioteki katedralnej
list Büschinga do Lüttwitza w sprawach administracyjnych
list Büschinga do Kottwitza w sprawie Biblioteki Centralnej i zbiorów z biblioteki
katedralnej
list Büschinga do GKS w sprawie wielkoformatowych obrazów w klasztorze
kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
list Lüttwitza do Büschinga m.in. w sprawie koni z dóbr klasztornych
list Lüttwitza do Büschinga w sprawie licytacji mebli z klasztoru na Piasku
i odpowiedź
list Büschinga do Lüttwitza w sprawie jw., m.in. wzmiankowany także klasztor
dominikanów
262
Lp.
Numer
karty
104
89
105
89–90
106
90–91
107
91
108
91
109
91–92
110
92
111
92
112
93–95
113
96
114
97
115
97–98
116
98
117
99–101
118
101
119
102
120
102–103
121
103–104
122
104
123
105
124
106–107
125
108
126
108
127
108
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
25 IV 1811
Wrocław,
22 IV 1811
Wrocław,
21 IV 1811
Wrocław,
25 IV 1811
Wrocław,
29 IV 1811
Wrocław,
2 V 1811
Wrocław,
2 V 1811
Wrocław,
4 V 1811
Wrocław,
5 V 1811
Wrocław,
1 V 1811
Wrocław,
6 V 1811
Wrocław,
6 V 1811
Zielona Góra,
4 V 1811
Wrocław,
8 V 1811
Wrocław,
7 V 1811
Lubiąż,
12 V 1811
Wrocław,
16 V 1811
b.m., b.d.
Wrocław,
4 V 1811
Wrocław,
4 V 1811
b.m., 10 V 1811
Wrocław,
16 V 1811
Wrocław,
16 V 1811
Wrocław,
17 V 1811
Opis
list Lüttwitza w sprawie kufrów
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z kościoła i klasztoru reformatów
we Wrocławiu
list GKS do Lüttwitza w sprawie mebli ze skasowanych klasztorów
list Büschinga do administracji skasowanego klasztoru cystersów w Lubiążu
list Büschinga do GKS w sprawie drogi krzyżowej z klasztoru reformatów
we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie sreber z klasztoru reformatów we Wrocławiu
odpis pokwitowania w sprawie przekazania sreber klasztornych królewskiemu
urzędowi przetapiania monet
list Büschinga do Alzenburgera w sprawie kościoła w Brzeziej Łące i kościoła
list Uhdena m.in. w sprawie galerii malarstwa
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z kościoła reformatów i klasztoru
klarysek przekazanych do kościołów w Mrozowie i w Brzeziej Łące
list Büschinga do GKS w sprawie inwentarza malarstwa
list Büschinga do GKS w sprawie kościoła reformatów
list Anderza do Büschinga w sprawie mebli, obrazów i biblioteki klasztoru
kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu
list Hoffmanna do Büschinga w sprawie biblioteki
list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek i w sprawach administracyjnych
list Büschinga do Kieckhöfera w sprawie obrazów i rzeczy z klasztoru cystersów
w Lubiążu
list Büschinga do Schimonskiego w sprawie obrazów z klasztoru cystersów
w Lubiążu
spis ołtarzy i obrazów w kościele franciszkanów w Lwówku Śląskim
list GKS do Büschinga w sprawie galerii malarstwa, wzmiankowana biblioteka
klasztoru norbertanów we Wrocławiu
list GKS w sprawie galerii malarstwa na Piasku we Wrocławiu
list w sprawie biblioteki klasztoru cystersów w Krzeszowie
list Büschinga do Mrozowa w sprawie obrazów z klasztoru reformatów
we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia diet
list do GKS w sprawie kościoła w Lubiążu
263
Lp.
Numer
karty
128
107
129
109
130
110–111
131
112–114
132
114
133
114
134
114–115
135
115
136
116
137
117
138
117
139
117–118
140
118
141
118
142
119–120
143
120–121
144
121
145
122
146
123–126
147
127
148
128
149
130
150
131
Miejsce i data
powstania dokumentu
Kamienna Góra,
10 V 1811
Wrocław,
10 V 1811
b.m., 18 V 1811
(data wpłynięcia)
Wrocław,
17 V 1811
Wrocław,
17 V 1811
Wrocław,
18 V 1811
Wrocław,
19 V 1811
Lubiąż,
18 V 1811
Wrocław,
15 V 1811
Wrocław,
19 V 1811
Wrocław,
20 V 1811
Wrocław,
20 V 1811
Wrocław,
18 V 1811
Wrocław,
23 V 1811
Wrocław,
26 V 1811
Wrocław,
18 V 1811
Wrocław,
17 V 1811.
Wrocław,
16 V 1811
b.m., b.d.
Wrocław,
18 V 1811
Opatowice,
18 V 1811
Wrocław,
9 V 1811
Wrocław,
17 V 1811
Opis
list Haeckla w sprawie biblioteki klasztoru cystersów w Krzeszowie
list GKS do Büschinga w sprawie inwentarza obrazów ze skasowanych
klasztorów
list w sprawie biblioteki i obrazów z klasztoru cystersów w Krzeszowie
list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki, obrazów (m.in. Willmanna), grafik,
dzieł sztuki i „starożytności” z klasztoru cystersów w Lubiążu
list Büschinga do GKS w sprawie spisu kamieni szlachetnych
list Büschinga do Bürdego w sprawie obrazów z klasztoru i kościoła urszulanek
we Wrocławiu
list Büschinga do administracji klasztoru reformatów w Świdnicy
list Kieckhöfera do Büschinga w sprawie książek z klasztoru cystersów w Lubiążu
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z klasztoru i kościoła urszulanek
we Wrocławiu (m.in. Willmanna)
list Büschinga do Kieckhöfera w sprawie obrazów z Moczydlnicy Klasztornej
list Büschinga do rządu królewskiego we Wrocławiu i w Legnicy
w sprawie bibliotek prowincjonalnych
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i sreber z klasztoru krzyżowców
z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu oraz medali z klasztorów Wrocławia i Legnicy
list Büschinga do Weknera w sprawie obrazów i miedziorytów (m.in. na aukcję)
pokwitowanie dla rządowego radcy królewskiego Krackera z racji kasaty klasztoru
list Büschinga do GKS w sprawie przejęcia obrazów z klasztoru św. Katarzyny
we Wrocławiu
list Schimonskiego w sprawie ołtarzy, relikwii świętych i dzieł Willmanna
z kościoła cystersów w Lubiążu
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów i dzieł sztuki z klasztoru cystersów
w Lubiążu
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów i ołtarzy z kościoła dominikanów
w Głogowie
wyciąg z inwentarza kościoła dominikanów w Głogowie
list Hoffmanna w sprawach administracyjnych
list deputacji do spraw wyznaniowych i edukacji w sprawie książek z gimnazjum
katolickiego w Opolu przeznaczonych do biblioteki centralnej
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z kościoła franciszkanów w Lwówku
264
Lp.
Numer
karty
151
132
152
133–135
153
135
154
135
155
135
156
135–136
157
136
158
137
159
137
160
137–138
161
138
162
139
163
140
164
141
165
142
166
142–143
167
143
168
143
169
144
170
144
171
145
172
146
173
147–149
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
21 V 1811
Wrocław,
18 V 1811
Wrocław,
25 V 1811
Wrocław,
25 V 1811
Wrocław,
27 V 1811
Wrocław,
27 V 1811
Wrocław,
27 V 1811
Wrocław,
28 V 1811
Wrocław,
28 V 1811
Wrocław,
29 V 1811
Wrocław,
17 V 1811
Wrocław,
24 V 1811
Wrocław,
13 V 1811
Wrocław,
13 V 1811
Wrocław,
29 V 1811
Wrocław,
29 V 1811
Wrocław,
29 V 1811
Wrocław,
31 V 1811
Wrocław,
31 V 1811
Wrocław,
31 V 1811
Wrocław,
25 V 1811
Legnica,
25 V 1811
Kożuchów,
28 V 1811
Opis
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów w Moczydlnicy Klasztornej
list Uhdena do Büschinga m.in. w sprawie biblioteki i obrazów Willmanna
list Büschinga do Pfeiffera w sprawie obrazów ze szkoły staroniemieckiej
list Büschinga do kanclerza Hirschberga w sprawie książek z klasztoru
dominikanek we Wrocławiu
list Büschinga do Krakera w sprawie obrazów z kościoła kapucynów
(we Wrocławiu?)
list Büschinga do GKS w sprawie ratowania kilku nagrobków z kościoła
klasztornego w Lubiążu
list Krakera w sprawie obrazów z klasztoru kapucynów (we Wrocławiu?)
list Büschinga do rządu królewskiego we Wrocławiu w sprawie katalogu biblioteki
w Opolu
list Büschinga do GKS w sprawie Biblioteki Centralnej
list GKS do Büschinga sprawie „skarbów sztuki” z kościołów Wrocławia
list GKS do Büschinga w sprawie biblioteki alumnatu we Wrocławiu
list deputacji do spraw wyznań i edukacji w sprawie biblioteki alumnatu
we Wrocławiu
list departamentu wyznań i edukacji w sprawie biblioteki alumnatu we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki alumnatu we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki alumnatu we Wrocławiu
list Büschinga Krakera w sprawie obrazów z kościoła i klasztoru kapucynów
we Wrocławiu
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie obrazów i książek
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów Willmanna z klasztoru cystersów
w Lubiążu
list Büschinga do burmistrza Wrocławia w sprawie książek
list GKS do Büschinga w sprawach administracyjnych
list deputacji policyjnej rządu miasta Legnicy do Büschinga w sprawie katalogów
bibliotek prowincjonalnych
list Wetmera do Büschinga w sprawie klasztoru karmelitów w Kożuchowie
(m.in. obrazów, miedziorytów, rzeczy ruchomych, biblioteki)
265
Lp.
Numer
karty
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
1 VI 1811
Wrocław,
1 VI 1811
Wrocław,
3 VI 1811
b. m., b. d.
(1811?)
(Wrocław?),
29 III (1811?)
b.m., b.d.
Wrocław,
1 VI 1811
Wrocław,
1 VI 1811
Wrocław,
4 VI 1811
Wrocław,
5 VI 1811
174
149
175
149
176
149–150
177
150
178
151
179
152
180
152
181
152
182
152
183
153
184
154–155
185
155
186
155
187
156–157
188
158
189
158
190
158–159
Wrocław,
7 VI 1811
191
159–160
Wrocław,
6 VI 1811
192
160
193
160
194
160–161
195
162
Wrocław,
1 VI 1811
Wrocław,
1 VI 1811
Wrocław,
5 VI 1811
Wrocław,
3 VI 1811
Wrocław,
5 VI 1811
Wrocław,
5 VI 1811
Wrocław,
7 VI 1811
Wrocław,
(VI 1811)
Lubiąż,
9 VI 1811
Wrocław,
1 VI 1811
Opis
list Büschinga do Wetmera w sprawie obrazów XVIII-wiecznych z klasztoru
karmelitów w Kożuchowie
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i sreber
list Büschinga do GKS w sprawie klasztoru cystersów w Gościkowie-Paradyżu
wyciąg z głównego inwentarza klasztoru karmelitów (w Kożuchowie?)
wyciąg z reskryptu w sprawie zabytków ruchomych, obrazów, dzieł sztuki,
bibliotek
wykaz obrazów z kościoła karmelitów w (?)
list Büschinga do Prentza, burmistrza Wołowa, w sprawie przejęcia rzeczy
(m.in. mebli) z tej miejscowości oraz z Głębowic
list Büschinga do GKS w sprawie biblioteki
list GKS w sprawie Hoffmanna
list komisji do spraw kasaty klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą
we Wrocławiu do Büschinga w sprawie wyposażenia kościoła św. Agnieszki
we Wrocławiu
list komisji ds. kasaty klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu
do Büschinga w sprawie kubka św. Jadwigi
list Büschinga do Taubadela w sprawie wyposażenia kościoła św. Agnieszki
we Wrocławiu
list Hoffmanna w sprawach administracyjnych i finansowych
list Büschinga do GKS w sprawie kasaty klasztoru krzyżowców z czerwoną
list Büschinga do Krakera w sprawie obrazów z kościoła i klasztoru kapucynów
we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z kościoła św. Agnieszki, reformatów,
kapucynów we Wrocławiu przeznaczonych do kościołów w Mrozowie i Brzeziej
Łące
list Hoetzla, kuratora i kaznodziei kościoła św. Doroty we Wrocławiu, do Büschinga
w sprawie przekazania do tej świątyni dwóch ołtarzy, tabernakulum na ołtarz
główny oraz obrazów z „zamkniętych” kościołów
list Büschinga do Hoetzla w sprawie jw.
notatka Büschinga w sprawie manuskryptów do Biblioteki Centralnej
oraz obrazów
list GKS do Büschinga w sprawie kościoła reformatów i brewiarza rzymskiego
z kościoła bonifratrów we Wrocławiu
266
Lp.
Numer
karty
196
163
197
163
198
164
199
164–165
200
165
201
166
202
167
203
168
204
169–170
205
170–172
206
172
207
173
208
174
209
175
210
176–178
211
178
212
179
213
180
214
181
215
181
216
181–182
217
182–183
218
183
Miejsce i data
powstania dokumentu
Lubiąż,
13 VI 1811
Lubiąż,
14 VI 1811
Lubiąż,
14 VI 1811
Lubiąż,
15 VI 1811
Wrocław,
27 V 1811
Wrocław,
4 VI 1811
Wrocław,
6 VI 1811
Wrocław,
7 VI 1811
Wrocław,
8 VI 1811
Lubiąż,
16 VI 1811
Wrocław,
10 VI 1811
Wrocław,
10 VI 1811
Wrocław,
11 VI 1811
Wrocław,
17 VI 1811
Lubiąż,
18 VI 1811
Wrocław,
22 V 1811
Wrocław,
4 VI 1811
Wrocław,
14 VI 1811
Lubiąż,
19 VI 1811
Lubiąż,
19 VI 1811
Lubiąż,
19 VI 1811
Lubiąż,
20 VI 1811
Lubiąż,
21 VI 1811
Opis
list Büschinga do przeora skasowanego klasztoru cystersów w Lubiążu w sprawie
obrazów
list Büschinga do GKS w sprawie dzieł sztuki z klasztoru cystersów w Lubiążu
list Büschinga do proboszcza Arleta w sprawie obrazów z klasztoru cystersów
w Lubiążu i galerii Willmanna
list deputacji do spraw wyznań i edukacji do Büschinga w sprawie problemu
przechowywania dzieł sztuki i książek
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów i sreber z klasztoru dominikanek
(we Wrocławiu?)
list GKS do Büschinga w sprawie klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna
list GKS do Büschinga w sprawie klasztoru w sprawie klasztoru cystersów
w Gościkowie-Paradyżu
list Hoffmanna w sprawach administracyjnych
list Arleta do Büschinga w sprawie obrazów Willmanna z Lubiąża
list GKS do Büschinga w sprawie wysyłki kamieni szlachetnych i precjozów
w sprawie obrazów z krużganka klasztoru reformatów przekazanych kościołowi
w Mrozowie
list Königa do radcy rządowego w sprawie obrazów
list do Uhdena w sprawie miedziorytów, dzieł Willmanna, biblioteki klasztoru
list GKS do Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z kościoła klasztornego w Lubiążu
oraz galerii malarstwa
list GKS do Büschinga w sprawach organizacyjnych
sprawozdanie Büschinga w sprawie transportu obrazów i książek z Lubiąża
list Büschinga do rządu królewskiego we Wrocławiu w sprawie Biblioteki
Centralnej
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i książek z klasztoru cystersów
w Lubiążu
list Büschinga do GKS w sprawie dzieł sztuki z Lubiąża
list Büschinga do GKS w sprawie gmachu Biblioteki Centralnej
267
Lp.
Numer
karty
219
183
220
184
221
184
222
184–185
Miejsce i data
powstania dokumentu
Lubiąż,
21 VI 1811
Lubiąż,
21 VI 1811
Lubiąż,
21 VI 1811
Lubiąż,
21 VI 1811
Opis
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i książek z klasztoru cystersów
w Lubiążu
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i książek
wykaz skasowanych klasztorów
Oprac. A. Wojtyła.
Akta Büschinga, t 3: Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen
und Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens so wie die Einrichtung der drei großen
Sammlungen zu Breslau betreffend. Vol. III. Vom 14’ Juni 1811 bis 24’ Sept.
desselben Jahres
1
2
Numer
strony
1
3–11
Miejsce i data
powstania dokumentu
b.m., b.d.
b.m., b.d.
3
13–20
Wrocław,
1 XII 1810
4
21–22
5
23–24
6
25–26
7
27–29
8
31–32
9
33–34
10
35–36
11
37–38
12
39
13
41–42
14
43
15
45
Lp.
Wrocław,
8 XII 1810
Legnica,
17 XII 1810
Wrocław,
26 XII 1810
Wrocław,
9 XII 1810
Wrocław,
19 XII 1810
Wrocław,
23 XII 1810
Wrocław,
30 XII 1810
Wrocław,
31 XII 1810
Wrocław,
18 XII 1810
Wrocław,
18 XII 1810
Wrocław,
14 VI 1811
Wrocław,
16 VI 1811
Opis
strona tytułowa
spis akt
pismo Büschinga z wytycznymi w sprawie urządzenia Biblioteki Centralnej,
kolekcji sztuki, archiwum, zbiorów antykwarycznych, małej biblioteki miejskiej,
bibliotek zamiejscowych i kościelnej biblioteki we Wrocławiu
list Büschinga do władz Wrocławia i Legnicy w sprawie prowadzenia katalogów
biblioteki prowincjalnej
odpowiedź władz Legnicy na list Büschinga z 8 XII 1810
załącznik 2 – protokół Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej
załącznik 1 – protokół Büschinga dotyczący planów zagospodarowania zbiorów
antykwarycznych
pismo Büschinga dotyczące Biblioteki Centralnej oraz związanych z nią zbiorów
list Büschinga do władz Wrocławia w sprawie bibliotek
list Büschinga do prałata opactwa norbertanów we Wrocławiu w sprawie
obrazów
list Büschinga do von Hardenberga w sprawie bibliotek, zbiorów sztuki
i archiwaliów pochodzących ze zlikwidowanych klasztorów na Śląsku
odpowiedź komisarza Dietricha na list Büschinga z 1 VI 1810
kopia listu w sprawach bibliotek kościelnych na Śląsku adresowanego
do Jany’ego
list GKS do Büschinga dotyczący m.in. nagrobka w Lubiążu
list GKS do Büschinga dotyczący Biblioteki Centralnej i zbiorów sztuki
268
Lp.
Numer
strony
16
47
17
49–52
18
53
19
55
20
57–60
21
61
22
63–64
23
65–66
24
67
25
67–71
26
71–72
27
73
28
75
29
77
30
77–78
31
79
32
81
33
81
34
81
35
81–82
36
83
37
85–86
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
18 VI 1811
Wrocław,
18 VI 1811
Wrocław,
24 VI 1811
Wrocław,
23 VI 1811
Wrocław,
26 VI 1811
Wrocław,
15 VI 1811
Lubiąż,
8 VI 1811
Lubiąż,
28 VI 1811
Wrocław,
19 VI 1811
b.m., b.d.
Lubiąż,
29 VI 1811
Wrocław,
10 VI 1811
Wrocław,
26 VI 1811
Lubiąż,
30 VI 1811
Lubiąż,
30 VI 1811
Wrocław,
19 VI 1811
Lubiąż,
30 VI 1811
Lubiąż,
1 VII 1811
Lubiąż,
3 VII 1811
Lubiąż,
3 VII 1811
Wrocław,
26 VI 1811
Wołów,
5 VII 1811
Opis
list GKS do Büschinga w sprawach Biblioteki Centralnej i zbiorów sztuki
list GKS do Büschinga w sprawach utworzenia Biblioteki Centralnej;
mowa m.in. o budynkach klasztoru norbertanów
list administratora klasztoru franciszkanów we Wrocławiu w sprawie
przekazania obrazów do Centralnej Galerii Obrazów
list Edilberta Hatzera do Büschinga w sprawie przekazania obrazów z klasztoru
list Büschinga do von Hardenberga m.in. w sprawie Biblioteki Centralnej
list GKS do Büschinga w sprawie zbiorów książek, manuskryptów i obrazów
z opactwa cystersów w Lubiążu
list radcy rządowego Witzenhusena do GKS w sprawie rzekomo skradzionych
obrazów i monet z dawnego klasztoru cystersów w Lubiążu
odpowiedź Büschinga na list GKS z 15 VI 1811; kwestie obiektów z dawnego
klasztoru cystersów w Lubiążu, m.in. zbiorów bibliotecznych, malowideł
Willmanna
notatka Büschinga w sprawie przyszłej sprzedaży dubletów inkunabułów
pismo Büschinga w sprawie księgarni i drukarni
list Büschinga do Vatera z pokwitowaniem przejęcia obrazów z klasztoru
list Deputacji do Spraw Duchownych i Szkół Rządu Wrocławskiego na Śląsku
do Büschinga w sprawie przekazania książek z biblioteki klasztornej w Opolu
do Biblioteki Centralnej we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie dóbr klasztoru lubiąskiego w Wałach
list przewozowy Büschinga do szyprów z Brzegu Dolnego i Rybnicy w sprawie
obiektów wywożonych z Lubiąża
list Büschinga do GKS dotyczący Lubiąża i Witzenhusena
list do Büschinga od wrocławskiego magistratu w sprawie skarbów sztuki/
skarbców (Kunstschätze) z wrocławskich kościołów ewangelickich
list Büschinga do Witzenhusena z Legnicy w sprawie dóbr w Wałach
oraz obrazów z Lubiąża
list Büschinga do burmistrza Wołowa Prentza
list Büschinga do GKS w sprawie klasztoru cystersów w Lubiążu
list Büschinga do duchownego Eustachiusa z Lubiąża i stolarza Heidlera
odpowiedź GKS na list Büschinga z 20 VI 1811
list Büschinga do GKS w sprawie prac przy obiektach z opactwa i kościoła
w Lubiążu, m.in. informacje o malowidłach z kościoła klasztornego, wysyłce
do Wrocławia
269
Lp.
Numer
strony
38
87
39
87
40
88
41
89
42
91
43
93
44
95
45
97–98
46
99
47
99–100
48
101
49
101–102
50
103–104
51
105
52
107
53
107
54
107
55
107–108
56
109–110
57
111
58
111
59
111–112
Miejsce i data
powstania dokumentu
Głębowice,
8 VII 1811
Głębowice,
8 VII 1811
Głębowice,
8 VII 1811
Wrocław,
27 VI 1811
Wrocław,
1 VII 1811
Cieplice,
9 VII 1811
Wrocław,
4 VII 1811
Wrocław,
4 VII 1811
Wołów,
9 VII 1811
Wrocław,
10 VII 1811
Wrocław,
10 VII 1811
Wrocław,
11 VII 1811
Wrocław,
6 VII 1811
Wrocław,
6 VII 1811
Wrocław,
11 VII 1811
Wrocław,
11 VII 1811
Wrocław,
12 VII 1811
Wrocław,
12 VII 1811
Wrocław (?),
9 VII 1811
Wrocław,
13 VII 1811
Wrocław,
13 VII 1811
Wrocław,
13 VII 1811
Opis
list Büschinga do Kieckhöfera w Lubiążu dotyczący klasztorów w Wołowie,
Głębowicach i Lubiążu
list Büschinga do administratorów klasztoru reformatów w Świdnicy
list Büschinga do Schniebera ze Strzegomia w sprawie własności klasztornych
w Strzegomiu
odpowiedź GKS na list Büschinga w sprawie m.in. obrazów z kościoła św. Jakuba
w Lubiążu
odpowiedź GKS na list Büschinga w sprawie obrazów z klasztoru cystersów
w Lubiążu
list Friedricha do Büschinga zawierający informacje o zbiorach bibliotecznych
tworzonych we Wrocławiu
odpowiedź Vatera na list Büschinga z 29 VI 1811 w sprawie obrazów z klasztoru
list Vatera do Büschinga dotyczący m.in. rękopisu z legendą o św. Jadwidze
z klasztoru franciszkanów we Wrocławiu oraz zbiorów biblioteki przy komandorii
joannitów Bożego Ciała we Wrocławiu
list Büschinga do magistratu Wołowa w sprawie przekazania książek i manuskryptów z biblioteki parafialnej w Wołowie do Biblioteki Głównej we Wrocławiu
list Büschinga do malarza Königa z Wrocławia
list Büschinga do GKS w sprawie obiektów pochodzących z Lubiąża
list Büschinga do burmistrza Wołowa Prentza dotyczący skrzyń z książkami
z klasztorów w Wołowie i Głębowicach
list GKS do Büschinga w sprawie zapłaty dla malarza Königa, dotyczy
m.in. obrazów z klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku
we Wrocławiu
pismo GKS do Büschinga w sprawie zapłaty za transport obrazów z klasztoru
w Lubiążu do Wrocławia
list Büschinga do GKS w sprawie prac stolarza Heidlera w Lubiążu
list Büschinga do Vatera w sprawie książek z kościoła Bożego Ciała i obrazów
z klasztoru franciszkanów we Wrocławiu
pokwitowanie przejęcia ksiąg z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu
pokwitowanie przejęcia obrazów z klasztoru franciszkanów we Wrocławiu
list do Büschinga z odpowiedzią Uhdena w sprawie m.in. klasztoru na Piasku
we Wrocławiu
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie jego wynagrodzenia i asystenta Heinzego
list Büschinga do GKS w sprawie przewozu skrzyń z przedmiotami z Lubiąża
i Głębowic, obrazów olejnych i na deskach itd.
list Büschinga do GKS w sprawie obiektów ruchomych pochodzących z Lubiąża
270
Lp.
Numer
strony
60
113
61
115
62
117
63
119
64
121–123
65
125–127
66
127–128
67
129
68
131
69
133
70
135
71
135
72
135
73
135–136
74
137
75
139
76
139
77
139–140
78
141
79
141
80
141–142
81
143
82
143–144
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
3 VII 1811
Słup,
5 VII 1811
Wrocław,
6 VII 1811
Wrocław,
10 VII 1811
Brunszwik,
27 VI 1811
Wrocław,
30 VI 1811
Wrocław,
14 VII 1811
Wołów,
11 VII 1811
Wrocław,
15 VII 1811
Lubiąż,
14 VII 1811
Wrocław,
16 VII 1811
Wrocław,
16 VII 1811
Wrocław,
16 VII 1811
Wrocław,
16 VII 1811
Wrocław,
16 VII 1811
Świdnica,
21 VII 1811
Świdnica,
21 VII 1811
Świdnica,
21 VII 1811
Świdnica,
23 VII 1811
Świdnica,
23 VII 1811
Świdnica,
23 VII 1811
Świdnica,
23 VII 1811
Świdnica,
25 VII 1811
Opis
list GKS do Büschinga w sprawie książek i obrazów pochodzących z klasztoru
odpowiedź Witzenhusena na list Büschinga z 30 VI 1811 w sprawie różnych
dokumentów
odpowiedź GKS na list Büschinga z 5 VI 1811 w sprawie klasztoru krzyżowców
z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu i Curatial-Kirche w Trzebnicy
list GKS do Büschinga w sprawie nagrobka z kościoła klasztornego w Lubiążu
list Christiana Samuela Theodora Bernda do Büschinga w sprawie zatrudnienia
go we Wrocławiu w bibliotece, z notatką adresata z 14 VII 1811
odpowiedź GKS na list Büchinga z 26 VI 1811 dotyczący m.in. utworzenia Biblioteki Centralnej i zbiorów sztuki w dawnym klasztorze na Piasku we Wrocławiu
list Büschinga do GKS w sprawach Biblioteki Centralnej i zbiorów sztuki
we Wrocławiu
list z magistratu Wołowa do Büschinga w sprawie książek dla Biblioteki Głównej
pismo Friedricha w sprawie biblioteki klasztoru franciszkanów we Wrocławiu
pismo Kieckhöfera w sprawie prac w bibliotece klasztornej w Lubiążu
list Büschinga do GKS w sprawie jego podróży do Świdnicy
list Büschinga do Królewskiej Komisji do Spraw Urządzania Uniwersytetu
we Wrocławiu w sprawie Biblioteki Głównej
odpowiedź Büschinga na list Kieckhöfera z 14 VII 1811
list Büschinga do rektora gimnazjum św. Marii Magdaleny we Wrocławiu
J. K. F. Manso m.in. w sprawie obrazów
list Vatera do Büschinga w sprawie zbiorów biblioteki komendy joannitów
z Wrocławia oraz obrazów z kościoła Bożego Ciała
list Büschinga do burmistrza Werdermanna z Jawora w sprawie wizyty
Büschinga w Jaworze (dokument częściowo zabrudzony i nieczytelny)
list Büschinga do administracji klasztoru w Legnickim Polu
list Büschinga do GKS w sprawie m.in. renowacji obrazów
pokwitowanie dla inspektora Sommera ws. otrzymania przedmiotów z kościoła
Świętego Krzyża w Świdnicy (Ecce Homo, obraz maryjny, dwa mszały rzymskie)
pokwitowanie dla Neumanna za zbiory biblioteczne klasztoru kapucynów
i tamtejsze obrazy
pokwitowanie dla Herrmanna za zbiory biblioteczne klasztoru franciszkanów
i tamtejsze obrazy
pokwitowanie Büschinga dla Hermanna ws. otrzymania dóbr z klasztoru
dominikanów w Świdnicy (zbiory biblioteki, obrazy, ornaty)
sprawozdanie Büschinga dla GKS z prac w poszczególnych klasztorach Świdnicy
(dominikanów, kapucynów, franciszkanów)
271
Lp.
Numer
strony
83
145
84
147–148
85
149–151
86
153
87
155–156
88
157
89
157
90
157–158
91
159
92
159
93
159–160
94
161
95
161
96
161–162
97
163
98
165–166
99
167
100
169
101
171
102
173
103
173–174
104
175
105
177
Miejsce i data
powstania dokumentu
Świdnica,
23 VII 1811
Świdnica,
23 VII 1811
Świdnica,
13 VII 1811
Świdnica,
23 VII 1811
Świdnica,
24 VII 1811
Świdnica,
25 VII 1811
Strzegom,
26 VII 1811
Strzegom,
29 VII 1811
Strzegom,
29 VII 1811
Strzegom,
30 VII 1811
Strzegom,
30 VII 1811
Jawor,
31 VII 1811
Jawor,
31 VII 1811
Legnickie Pole,
2 VIII 1811
Wrocław,
6 VII 1811
Wrocław,
17 VII 1811
Wrocław,
17 VII
Wrocław,
16 VII 1811
Wrocław,
16 VII 1811
Legnickie Pole,
02 VIII 1811
Legnickie Pole,
02 VIII 1811
Legnickie Pole,
02 VIII 1811
Wrocław,
18 VII 1811
Opis
pokwitowanie Peillmayra dotyczące ws. otrzymania przez kościół parafialny
w Świdnicy obiektów ze świdnickiego klasztoru dominikanów
inwentarz obiektów pochodzących z klasztoru dominikanów w Świdnicy i przekazanych kościołowi parafialnemu w Świdnicy, podpisany komisarz Peillmayr
odpowiedź Schniebera na list Büschinga z 8 VII 1811 w sprawie dóbr
klasztornych ze Strzegomia
pokwitowanie przyjęcia przedmiotów pochodzących z klasztoru franciszkanów
w Świdnicy wystawione przez przełożoną klasztoru urszulanek w Świdnicy
pismo Büschinga do magistratu Świdnicy w sprawie podarowania książek
bibliotekom katolickiej i ewangelickiej
list Büschinga do Franza Gregoriusa w sprawie skrzyń z książkami i obrazów
list Büschinga do Fabriciusa z Legnicy w sprawach organizacyjnych
list Büschinga do GKS w sprawie przedmiotów ze srebra i obrazów z klasztoru
benedyktynek w Strzegomiu
list Büschinga do GKS w sprawach bibliotek
pokwitowanie dla Sedlaczka dotyczące otrzymania m.in. książek, obrazów
pokwitowanie dla administratora Hakego ze Strzegomia dotyczące obrazów
i książek
list Büschinga do von Kruga z Głogowa m.in. w sprawie książek
list Büschinga do Teichmanna ze Strzegomia w sprawie 14 obrazów z kościoła
reformatów w Strzegomiu
list Büschinga do magistratu Jawora w sprawie przekazania książek na rzecz
Biblioteki Głównej
odpowiedź GKS na list Büschinga z 14 VI 1811 w sprawie obrazów z klasztoru
list GKS do Büschinga dotyczący koni z klasztoru cystersów w Lubiążu
odpowiedź GKS na list Büschinga z 13 VII 1811 dotyczący kosztów transportu
obiektów ruchomych z klasztoru cystersów w Lubiążu do Wrocławia
list GKS do Büschinga w sprawie zatrudnienia Christiana Samuela Theodora
Bernda w Bibliotece Centralnej we Wrocławiu
list GKS do Bernda w Brunszwiku informujący go o zatrudnieniu w Bibliotece
Centralnej
spis manuskryptów i książek znajdujących się w zbiorach biblioteki magistratu
w Jaworze (8 pozycji) sporządzony przez Büschinga
list Büschinga do malarza Boeckly’ego z Berlina w sprawie obrazów mających
znaleźć się w galerii we Wrocławiu
list Büschinga do GKS zawierający sprawozdanie z prac w klasztorach
benedyktynek i karmelitów w Strzegomiu
list GKS do Büschinga w sprawie wynagrodzeń za lipiec
272
Lp.
Numer
strony
106
179
107
181
108
183
109
185
110
185
111
185–186
112
187–189
113
191
114
191
115
191–192
116
193
117
193–194
118
195
119
197
120
199
121
201
122
203
123
205
124
207
125
209
126
211
127
213–215
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
19 VII 1811
Wrocław,
19 VII 1811
Wrocław,
20 VII 1811
Wrocław,
26 VII 1811
Legnickie Pole,
3 VIII 1811
Legnickie Pole,
3 VIII 1811
Strzegom,
30 VII 1811
Legnickie Pole,
5 VIII 1811
Legnickie Pole,
5 VIII 1811
Legnickie Pole,
5 VIII 1811
Legnickie Pole,
6 VIII 1811
Legnickie Pole,
6 VIII 1811
Strzegom,
29 VII 1811
Strzegom,
29 VII 1811
Legnica,
29 VII 1811
Wrocław,
26 VII 1811
Wrocław,
28 VII 1811
Wrocław,
18 VII 1811
Wrocław,
31 VII 1811
Wrocław,
30 VII 1811
Legnickie Pole,
2 VIII 1811
Brunszwik,
26 VII 1811
Opis
odpowiedź GKS na list Büschinga z 14 VII 1811 dotyczący dokumentów
z klasztorów karmelitów w Wołowie i Głębowicach
list GKS do Büschinga w sprawie jego sekretarza Hoffmanna
odpowiedź GKS na list Büschinga z 9 VII 1811 w sprawie kosztów związanych
z przenoszeniem obrazów z sekularyzowanych klasztorów
list od tajnej registratury (Geheime Registratur) GKS do Büschinga w sprawie
siedmiu dokumentów pochodzących z klasztoru karmelitów w Głębowicach
pokwitowanie otrzymania 7 dokumentów z klasztoru karmelitów
w Głębowicach adresowane do tajnej registratury GKS
list Büschinga do GKS w sprawie diet za sierpień
list Schlegela, Gregoriusa i Manerta do Büschinga w sprawie dodatków do pensji
list Büschinga do GKS w sprawie Bernda
list Büschinga do Wehnera z Kożuchowa w sprawie klasztoru karmelitów
w Strzegomiu
list Büschinga do Friedricha z Wrocławia w sprawie przedmiotów z klasztoru
w Legnickim Polu (książki, obrazy)
list Büschinga do GKS zawierający ogólne informacje na temat cennych
obiektów z klasztorów reformatów i franciszkanek w Jaworze (m.in. książki,
inkunabuły, obrazy)
list Büschinga do Bernda w odpowiedzi na jego list
pokwitowanie otrzymania przez kościół parafialny w Jaworze obrazów
uzyskanych przez GKS z klasztorów w Strzegomiu; zawiera inwentarz obrazów
pokwitowanie przekazania obrazów i jednej rzeźby z kościoła benedyktynów
w Strzegomiu do kościoła szpitalnego św. Jadwigi
odpowiedź Fabriciusa na list Büschinga z 26 VII 1811
odpowiedź GKS na list Büschinga z 21 VII w sprawach dotyczących renowacji
obrazów pochodzących z sekularyzowanych klasztorów na Śląsku
odpowiedź GKS na list Büschinga w sprawie obrazów z kościoła parafialnego
w miasteczku Lubiąż (św. Walentego)
kopia listu przesłanego przez książęco-biskupi generalny wikariat (Fürstbischöfliches General-Vicariat-Amt) we Wrocławiu do GKS dotyczącego sporu
o obrazy z kościoła parafialnego w Lubiążu (św. Walentego)
pokwitowanie zapłaty 90 talarów przez Büschinga za obrazy z krużganków
klasztoru reformatów we Wrocławiu, wystawione przez kasę GKS
pokwitowanie otrzymania środków finansowych przez Ulmana; sprawa skrzyń
z obiektami klasztornymi
pokwitowanie otrzymania od Büschinga środków finansowych za wykonane
prace, podpisane przez Franza Gregora
odpowiedź Bernda na list Büschinga w sprawie zatrudnienia Bernda
w Bibliotece Centralnej we Wrocławiu
273
Lp.
Numer
strony
128
217
129
217
130
217
131
219
132
219–220
133
221
134
221–222
135
223
136
225–226
137
227
138
229
139
231–234
140
235
141
237–241
142
241
143
243
144
245
145
247
146
247
147
247–248
148
249–250
149
251–252
Miejsce i data
powstania dokumentu
Legnickie Pole,
6 VIII 1811
Legnica,
7 VIII 1811
Legnica,
7 VIII 1811
Legnica,
7 VIII 1811
Legnica,
8 VIII 1811
Legnica,
10 VIII 1811
Legnica,
10 VIII 1811
Strzegom,
2 VIII 1811
Wrocław,
8 VIII 1811
Wrocław,
6 VIII 1811
Wrocław,
8 VIII 1811
Legnica,
10 VIII 1811
Wrocław,
29 VII 1811
Wrocław,
15 VII 1811
Wrocław,
6 VIII 1811
Wrocław,
6 VIII 1811
Wrocław,
6 VIII 1811
Legnica,
11 VIII 1811
Legnica,
12 VIII 1811
Głogów,
15 VIII 1811
Kożuchów,
12 VIII 1811
Głogów,
16 VIII 1811
Opis
list do ogrodnika Franza Langego dotyczący przewozu skrzyń z książkami,
obrazami i innych obiektów z klasztoru w Legnickim Polu do Wrocławia
list Büschinga do administracji klasztoru augustianów w Żaganiu w sprawie
jego przyjazdu
list Büschinga do von Wrockena w Szprotawie w sprawie jego (Büschinga)
przyjazdu
list Büschinga do GKS z informacjami na temat biblioteki, archiwum i malowideł
w klasztorze w Legnickim Polu
list do szypra Grotzera z Brzegu Dolnego w sprawie przekazania obiektów
z Głogowa do Wrocławia
list Büschinga do rektora Friedricha z Wrocławia
list Büschinga do GKS w sprawie Głogowa
list Teichmanna ze Strzegomia w sprawie przewozu 14 obrazów z krużganków
kościoła reformatów w Jaworze
odpowiedź rektora Friedricha z Wrocławia na list Büschinga z 5 VIII 1811
pokwitowanie dla Josepha Scharffenberga z Jawora podpisane przez rektora
Friedricha dotyczące dostarczenia 15 skrzyń z książkami i obrazami
pokwitowanie wystawione przez rektora Friedricha z Wrocławia dotyczące
dostarczenia m.in. 20 skrzyń przez ogrodnika Franza Langego
list Büschinga do Pruskiego Królewskiego Departamentu ds. Wyznań i Spraw
Publicznych (Departement für Kultus und öffentlichen Unterricht) w sprawie
prac przeprowadzonych w niektórych klasztorach (Wołów, Świdnica, Jawor,
Legnica), głównie w zakresie zbiorów bibliotecznych
list GKS do Büschinga w sprawie m.in. malarzy Grospietscha i Fuhrmanna
i prac związanych z obrazami z klasztoru cystersów w Lubiążu
protokół policyjny w sprawie malarzy Fuhrmanna i Grospietscha
list GKS do Büschinga w sprawie pakowania i wysłania do Wrocławia zbiorów
bibliotecznych z klasztoru dominikanów w Świdnicy
list GKS do Büschinga w sprawie srebrnych koron z obrazów z kościoła
klasztornego benedyktynek w Strzegomiu
odpowiedź GKS na list Büschinga z 25 VIII 1811 w sprawie książek i obrazów
z klasztorów dominikanów, kapucynów i franciszkanów w Świdnicy
pokwitowanie dla Witzenhusena otrzymania przedmiotów ze srebra z klasztoru
benedyktynek w Legnicy
list Büschinga do Witzenhusena w sprawie 16 skrzyń z książkami, obrazów
i miedziorytów
list do przełożonej klasztoru urszulanek w Świdnicy, Marii Aloisii Paul w sprawie
wyposażenia kościoła w Głogowie
list Wehnsa do Büschinga w sprawach administrowania klasztorem karmelitów
w Kożuchowie i wyposażenia
list Büschinga do GKS w sprawie dóbr pochodzących z poszczególnych
klasztorów Legnicy i koniecznych prac
274
Lp.
Numer
strony
150
253
151
255
152
255–256
153
257
154
257–258
155
259–260
156
261
157
261
158
261
159
261–262
160
263
161
265
162
267
163
269
164
269
165
269
166
271
167
273
168
275–276
169
277
170
277–278
171
279
Miejsce i data
powstania dokumentu
b.m.,
17 VIII 1811
Głogów,
17 VIII 1811
Głogów,
17 VIII 1811
Głogów,
19 VIII 1811
Głogów,
19 VIII 1811
b.m.,
26 VIII 1811
Głogów,
20 VIII 1811
Głogów,
21 VIII 1811
Głogów,
22 VIII 1811
Głogów,
22 VIII 1811
Lubiąż,
19 VIII 1811
Wrocław,
18 VIII 1811
Wrocław,
17 VIII 1811
Głogów,
23 VIII 1811
Głogów,
23 VIII 1811
Głogów,
29 VIII 1811
Wrocław,
11 VIII 1811
Żagań,
13 VIII 1811
Szprotawa,
17 VIII 1811
Kożuchów,
24 VIII 1811
Kożuchów,
24 VIII 1811
Kożuchów,
25 VIII 1811
Opis
druk poświadczający przesłanie sreber z Głogowa do Wrocławia
list Büschinga do burmistrza Bolesławca, Fischera, w sprawie m.in. wyposażenia
klasztoru dominikanów
list Büschinga do GKS w sprawie prac prowadzonych w Głogowie
list przewozowy Büschinga dla furmana Scheia w sprawie transportu 13 skrzyń
list Büschinga do rektora Friedricha z Wrocławia na temat wysyłki przedmiotów
pismo von Kruga w sprawie transportu
list Büschinga do GKS w sprawie m.in. Specjalnej Komisji w Namysłowie
list przewozowy Büschinga dla furmana Scheia dotyczący przewozu 9 skrzyń
list Büschinga do administracji dawnego klasztoru karmelitów w Kożuchowie
w sprawie jego przyjazdu
list Büschinga do GKS w sprawach prac likwidacyjnych, m.in. mowa o klasztorze
w Krzeszowie
pismo Kieckhöfera w sprawie przesyłki skrzyń z książkami
odpowiedź GKS na list Büschinga z 2 VIII 1811 w kwestiach finansowych
odpowiedź GKS na list Büschinga z 29 VII w sprawie diet dla Pflegela, Gregoriusa
i Monerta
list przewozowy dla szypra Grotzera z Brzegu Dolnego w sprawie transportu
książek i obrazów z Głogowa do Wrocławia
list Büschinga do syndyka Lauterbacha z Głogowa
list Büschinga do von Kruga dotyczący m.in. przewozu sreber i książek
odpowiedź GKS na list Büschinga z 5 VIII 1811 w sprawie Theodora Bernda
odpowiedź Bretscheida (Bretschneidera) z Żagania na list Büschinga z 7 VIII 1811
w sprawie przygotowania klasztoru augustianów do przekazania biblioteki
i archiwum na rzecz GKS
odpowiedź Wrockena ze Szprotawy na list Büschinga z 7 VIII 1811
list Büschinga do administracji klasztoru augustianów w Żaganiu w sprawie
przyjazdu Büschinga
list Büschinga do administracji klasztoru magdalenek w Nowogrodźcu
m.in. w sprawie wyposażenia klasztornego
list Büschinga do administracji klasztoru augustianów w Żaganiu
275
Lp.
Numer
strony
172
279
173
279–280
174
281
175
283–284
176
285
177
287
178
289–290
179
291
180
293
181
293
182
293
183
293–294
184
295
185
297
186
299
187
299
188
299–300
189
301
190
301–302
191
303–304
192
305–311
193
313
Miejsce i data
powstania dokumentu
Kożuchów,
25 VIII 1811
Kożuchów,
25 VIII 1811
Kożuchów,
26 VIII 1811
Kożuchów,
25 VIII 1811
Wrocław,
18 VIII 1811
Głogów,
11 VIII 1811
Brunszwik,
17 VIII 1811
Berlin,
11 (17?) VIII 1811
Żagań,
29 VIII 1811
Żagań,
29 VIII 1811
Żagań,
1 IX 1811
Żagań,
2 IX 1811
Wrocław,
27 VIII 1811
Wrocław,
24 VIII 1811
Żagań,
3 IX 1811
Żagań,
5 IX 1811
Żagań,
5 IX 1811
Żagań,
4 IX 1811
Żagań,
5 IX 1811
Wrocław,
24 VIII 1811
Wrocław,
22 VIII 1811
Wrocław,
29 VIII 1811
Opis
list Büschinga do Theodora Bernda w Brunszwiku w sprawie zatrudnienia
w bibliotece
list Büschinga do GKS w sprawie sreber z Głogowa
potwierdzenie przesyłki pieniężnej do Wrocławia z urzędu pocztowego
w Kożuchowie
list Büschinga do GKS zawierający sprawozdanie z prac przeprowadzonych
w poszczególnych klasztorach Głogowa z ogólnymi wykazami dotyczącymi
bibliotek, archiwów i dzieł sztuki
list GKS do Büschinga w odpowiedzi na jego list z 10 VIII 1811
list von Kruga do Büschinga z informacją, że w Głogowie wszystko jest
przygotowane
odpowiedź Theodora Bernda na list Büschinga z 6 VIII 1811
list Hardenberga do Büschinga
list Büschinga do Kieckhöfera z Lubiąża dotyczący kościoła św. Jakuba w Lubiążu
list Büschinga do Wehnera z Kożuchowa w sprawie przekazania książek
do Wrocławia
list Büschinga do GKS w sprawie wynagrodzeń dla siebie i współpracowników
list Büschinga do Jungnitza we Wrocławiu w sprawie instrumentów
matematycznych (do pomiarów astronomicznych) z Żagania
list GKS do Büschinga w sprawie biblioteki seminarium duchownego
katedrze wrocławskiej
odpowiedź GKS na list Büschinga z 20 VIII 1811 w sprawach administracyjnych
w Namysłowie (m.in. kwestie klasztoru reformatów)
sprawozdanie Büschinga do GKS dotyczące prac w klasztorze karmelitów
w Kożuchowie (biblioteka, archiwum, zabytki sztuki)
list Büschinga do Boecka i Geyera z Namysłowa w sprawie komandorii joannitów
w Namysłowie
list Büschinga do burmistrza Złotoryi Schneidera w sprawie przyjazdu Büschinga
do Złotoryi
list przewozowy dla furmana Siegela dotyczący transportu obiektów ruchomych
z Żagania do Wrocławia
protokół z przekazania książek z dawnego klasztoru augustianów w Żaganiu,
podpisany przez Bretschneidera
list GKS do Büschinga w sprawie zbiorów bibliotecznych i obrazów z Głogowa
skarga wrocławskiego wikariatu generalnego na Büschinga skierowana do GKS,
w sprawie biblioteki w Głogowie
list do Büschinga od dyrektora Tajnej Kancelarii Fluga (?) w sprawie klasztoru
dominikanów w Świdnicy
276
Lp.
Numer
strony
194
315
195
317
196
319–320
197
320
198
320
199
320–321
200
323
201
325
202
327
203
329
204
331–332
205
333–334
206
335
207
335–336
208
337–338
209
339
210
341
211
343–346
212
347
213
349
214
351–354
215
355
216
355
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
29 VIII 1811
Wrocław,
30 VIII 1811
Zielona Góra,
23 VIII 1811
Szprotawa,
5 IX 1811
Szprotawa,
5 IX 1811
Bolesławiec,
8 IX 1811
Wrocław,
22 VIII 1811
Bolesławiec,
8 IX 1811
Wrocław,
28 VIII 1811
Wrocław,
28 VIII 1811
Berlin,
22 VIII 1811
b.d.,
b.m.
Bolesławiec,
9 IX 1811
Nowogrodziec,
14 IX 1811
Nowogrodziec,
15 IX 1811
Wrocław,
3 IX 1811
Kamienna Góra,
4 IX 1811
Wrocław,
6 IX 1811
Wrocław,
7 IX 1811
Wrocław,
9 IX 1811
Nowogrodziec,
11 IX 1811
Złotoryja,
16 IX 1811
Złotoryja,
16 IX 1811
Opis
odpowiedź GKS na list Büschinga z 3 VIII 1811 (kwestie wynagrodzenia
i klasztoru w Krzeszowie)
list GKS do Büschinga w sprawie raportu komisarza Andersa z Zielonej Góry
wyciąg z raportu komisarza Andersa z Zielonej Góry w sprawie m.in. dawnych
dokumentów przechowywanych w klasztorach
list Büschinga do GKS w sprawie prac w Świdnicy
list Büschinga do GKS w odpowiedzi na list z 30 VIII 1811 w sprawie raportu
z Zielonej Góry
list Büschinga do Wrockena ze Szprotawy w sprawie m.in. obrazów
ze Szprotawy, które mają trafić do Wrocławia
odpowiedź Departamentu Kultu i Spraw Publicznych na list Büschinga z 10 VIII
1811
list Büschinga do GKS w sprawie orzeczenia wrocławskiego wikariatu
dotyczącego zborów bibliotecznych w Głogowie
list GKS do Büschinga w sprawie znajdujących się w Głogowie obrazów
niewystawionych na sprzedaż
wykaz obrazów (załącznik do poprzedniego pisma)
list malarza Boecky’ego do Büschinga w sprawie restauracji obrazów
koperta zaadresowana do Büschinga
odpowiedź Büschinga na list GKS z 28 VIII 1811 w sprawie obrazów z Głogowa
list Büschinga do Streckenbacha z Lwówka Śląskiego
list Büschinga do Streckenbacha z Lwówka Śląskiego w sprawie m.in. przyjazdu
Büschinga i archiwaliów
pokwitowanie dla Büschinga z kasy GKS dotyczące otrzymania srebra
pochodzącego z obrazu z biblioteki w Głogowie
pokwitowanie dla Büschinga z kasy w Krzeszowie
list GKS do Büschinga w sprawach organizacji Biblioteki Centralnej i galerii
obrazów
list GKS do Büschinga w sprawie srebra z Głogowa
list GKS do Büschinga w sprawie wypłaty diet
list Streckenbacha w sprawie zbiorów poklasztornych z Nowogrodźca i Lwówka
Śląskiego
list Büschinga do komisarza Neuhaussa z Lubomierza w sprawie przyjazdu
Büschinga do Lubomierza
list Büschinga do Haeckela z Kamiennej Góry w sprawie przyjazdu Büschinga
do Krzeszowa
277
Lp.
Numer
strony
217
355–356
218
357–360
219
361–363
220
363–364
221
365–368
222
369–370
223
371
224
371
225
371–372
226
373–376
227
377–378
228
379–380
229
381–384
230
385
231
387–388
232
389
233
391–392
234
393
235
395–397
236
399–400
Oprac. A. Jezierska.
Miejsce i data
powstania dokumentu
Złotoryja,
16 IX 1811
Wrocław,
10 IX 1811
Lwówek Śląski,
18 IX 1811
Lwówek Śląski,
19 IX 1811
Głogów, 4 IX 1811;
Wrocław, 11 IX 1811
Lwówek Śląski,
19 IX 1811
Lwówek Śląski,
19 IX 1811
Lwówek Śląski,
19 IX 1811
Krzeszów,
24 IX 1811
Wrocław,
13 IX 1811
Krzeszów,
24 IX 1811
Wrocław,
14 IX 1811
Złotoryja,
13 IX 1811
Lwówek Śląski,
20 IX 1811
Krzeszów,
24 IX 1811
Wrocław,
19 IX 1811
Brunszwik,
6 IX 1811
Wrocław,
20 IX 1811
Wrocław,
7 IX 1811
Krzeszów,
24 IX 1811
Opis
odpowiedź Büschinga na list rektora Friedricha z 10 IX 1811
list Friedricha do Büschinga w różnych sprawach, m.in. organizacji pracy
biblioteki we Wrocławiu
odpowiedź Büschinga na list GKS z 6 IX 1811 w sprawach organizacji biblioteki
i galerii obrazów
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie organizacji biblioteki we Wrocławiu
list Lauterbacha do Büschinga w sprawie książek z głogowskiego klasztoru
dominikanów wraz z pismem GKS w powyższej sprawie
list Büschinga do GKS w sprawie Głogowa
list Büschinga do przebywającego w szpitalu we Wrocławiu Hoffmanna,
jego dawnego sekretarza
list Büschinga do GKS w sprawie srebra i złota z klasztoru franciszkanów
w Lwówku Śląskim
list Büschinga do Neuhaussa w Lubomierzu m.in. w sprawach zbiorów biblioteki
list Hoffmanna do Büschinga m.in. w sprawie diet
list Büschinga do GKS w sprawie rezultatów prac w Lubomierzu
list Jungnitza do Büschinga w sprawie instrumentów matematycznych
(do pomiarów astronomicznych)
odpowiedź Schneidera na list Büschinga z 5 IX 1811
potwierdzenie przesyłki pieniężnej do Wrocławia z urzędu pocztowego
w Lwówku Śląskim
odpowiedź Büschinga na list GKS z 19 IX 1811 w sprawie biblioteki klasztornej
w Żaganiu
list GKS do Büschinga w sprawie biblioteki w Żaganiu
list Bernda do Büschinga w sprawie przyjazdu Bernda do Wrocławia
odpowiedź Friedricha na list Büschinga z 16 IX 1811, zawierająca m.in. skargę
Friedricha na jego złą sytuację
odpowiedź Jungnitza na list Büschinga z 2 IX 1811 w sprawie instrumentów
matematycznych (do pomiarów astronomicznych) z Żagania
odpowiedź Büschinga na list Friedricha z 10 IX 1811, dotycząca m.in. powrotu
Büschinga do Wrocławia
278
Akta Büschinga, t. 4
Lp.
Numer
strony
Miejsce i data
powstania dokumentu
Krzeszów,
27 IX 1811
Krzeszów,
27 IX 1811
Bolesławiec,
12 IX 1811
Namysłów,
12 IX 1811
b.m.,
27 (21?) IX 1811
b.m., b.d.
Krzeszów,
28 IX 1811
Krzeszów,
1 X 1811
Wrocław,
6 X 1811
Wrocław,
6 X 1811
Wrocław,
6 X 1811
Szewce,
17 VIII 1811
1
3
2
3–4
3
5–6
4
7–9
5
11
6
13–14
7
15
8
15–16
9
17
10
17
11
17–20
12
21
13
23
Wrocław,
2 VIII 1811
14
25
Wrocław,
16 IX 1811
15
27–30
16
31–32
17
33
18
33–34
19
35
20
37
21
39
Wrocław,
25 IX 1811
Wrocław,
6 X 1811
Wrocław,
7 (?) X 1811
Wrocław,
7 X 1811
Wrocław,
29 IX 1811
Wrocław,
30 IX 1811
Wrocław,
30 IX 1811
Opis
list Büschinga do GKS w sprawie kosztów jego podróży z Lwówka Śląskiego
do Krzeszowa
raport Büschinga dla GKS w sprawie zbiorów biblioteki, dzieł sztuki i antyków
oraz archiwum z klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Żaganiu
list Erdmanna Friedricha Buquoia w sprawie Kroniki Holsztyńskiej (Hollsteinische
Chronik) z Bolesławca
list Boecka z GKS do Büschinga w sprawie przejęcia dzieł sztuki i innych
obiektów ruchomych z komandorii w Namysłowie
druk przekazu pocztowego do Lubomierza
wyciąg z inwentarza mobiliów z sekularyzowanej komandorii w Namysłowie
list Büschinga do Buquoia z Bolesławca w sprawie Kroniki Holsztyńskiej
list Büschinga do Haeckela z Kamiennej Góry w sprawie m.in. 30 obrazów
list Büschinga do proboszcza z Nowogrodźca w sprawie trzech obrazów
z Krzeszowa
sprawozdanie Büschinga dla GKS ws. wyników prac w Szprotawie, Bolesławcu,
Nowogrodźcu, Złotoryi, Lwówku Śląskim i probostwie w Cieplicach
Pro Memoria proboszcza Joannesa Magnera w sprawie kościoła parafialnego
w Szewcach
list Komisji ds. Organizacji Spraw Akademickich (Academische
Organisierungs-Comission) do Büschinga w sprawie przekształcenia
gmachu klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą w gimnazjum katolickie
list Deputacji Szkolnej i Duchownej Królewskiego Rządu Śląskiego (Geistliche
und Schulen Deputation der Königl. Breslau-Regierung von Schlesien)
do Büschinga w sprawie przeniesienia zbiorów brzeskich bibliotek kościelnych
i biblioteki Michaela Scholza z Brzegu do Biblioteki Centralnej we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie muzykaliów z klasztoru cystersów w Lubiążu
odpowiedź Büschinga na list GKS z 25 IX 1811 w sprawie muzykaliów
z klasztoru cystersów w Lubiążu
list Büschinga do GKS w sprawie pomieszczeń dla pracowników biblioteki (?)
list Büschinga do GKS w sprawach administracyjnych oraz Legnicy i Lubiąża (?)
list GKS do Büschinga w sprawach finansowych związanych z Witzenhusenem
z Legnicy
list GKS do Büschinga w kwestiach finansowych związanych z klasztorem
w Krzeszowie
list GKS do Büschinga w sprawach rachunków
279
Lp.
Numer
strony
22
41
23
43
24
45
25
47
26
49–52
27
53–55
28
55
29
57
30
59
31
61–63
32
65
33
65–66
34
67
35
69
36
69–70
37
71
38
73
39
73
40
75
41
77
42
79–80
43
81–82
44
83–84
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
2 X 1811
Wrocław,
2 X 1811
Wrocław ,
28 IX 1811
Wrocław,
7 X 1811
Wrocław,
7 X 1811
Wrocław,
30 IX 1811
Wrocław,
17 X 1811
Wrocław,
? X 1811
Wrocław,
11 X 1811
b.m, b.d.
Wrocław,
12 X 1811
Wrocław,
12 X 1811
Wrocław,
2 X 1811
Wrocław,
12 X 1811
Wrocław,
13 X 1811
Wrocław,
7 X 1811
Wrocław,
14 X 1811
Wrocław,
14 X 1811
Wrocław,
14 X 1811
Wrocław,
23 IX 1811
Lubiąż,
11 IX 1811
Wrocław,
15 X 1811
Kamienna Góra,
12 X 1811
Opis
list GKS do Büschinga zawierający informacje o kosztach transportu książek
i innych obiektów z klasztoru benedyktynek w Legnicy (Jungfrauen)
list GKS do Büschinga i Neuhausa z Lubomierza w sprawie dokumentów,
Biblioteki Centralnej i archiwum
list GKS do Büschinga w sprawie organizacji Biblioteki Centralnej i archiwum
(m.in. katalogów)
list Büschinga do Jungnitza z prośbą o pokwitowanie otrzymania skrzyń
z instrumentami astronomicznymi i mapami nieba
odpowiedź Büschinga na list GKS z 28 IX 1811 w sprawach organizacji Biblioteki
Centralnej
list GKS do Büschinga w sprawie przewozu zbiorów bibliotecznych z Głogowa
notka Jungnitza w sprawie przyrządów astronomicznych
list GKS do Büschinga w sprawach finansowych dotyczących Lwówka Śląskiego
list Amandusa Plebanna do Büschinga w sprawie Biblioteki Uniwersyteckiej
pismo A. Plebanna w sprawach administrowania bibliotekami (?)
pismo Büschinga dotyczące Świdnicy i spraw finansowych
list Büschinga do GKS w sprawie zbiorów książek, obrazów i dokumentów
odpowiedź GKS na list Büschinga z 27 IX 1811 w sprawie kosztów podróży
z Lwówka Śląskiego do Krzeszowa
list Büschinga do GKS
list Büschinga do GKS na temat prac związanych z biblioteką
list GKS do Büschinga w sprawie diet za październik
list Büschinga do Friedricha z zapytaniem o klasztor na Piasku
odpowiedź Friedricha na powyższy list
list Büschinga do GKS w sprawie m.in. bibliotek kościelnych
list GKS do Büschinga w sprawie Chrisostomusa Gürlicha i obrazów z kościoła
klasztornego w Lubiążu
list Ch. Gürlicha w sprawie m.in. obrazów z kościoła klasztornego w Lubiążu
list (?) w sprawie m.in. Biblioteki Centralnej
list komisarza Hackera w sprawie klasztoru w Krzeszowie, m.in. przekazania
skrzyń z przedmiotami do Wrocławia
280
Lp.
Numer
strony
45
85
46
85
47
85–86
48
87
49
87–88
50
89
51
89
52
89–90
53
91
54
91–92
55
93–94
56
95–96
57
97
58
99
59
101
60
101
61
101–102
62
103–104
63
105
64
107
65
109
66
109
67
109–110
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
16 X 1811
Wrocław,
16 X 1811
Wrocław,
16 X 1811
Wrocław,
17 X 1811
Wrocław,
17 X 1811
Wrocław,
17 X 1811
Wrocław,
17 X 1811
Wrocław,
18 X 1811
Wrocław,
18 X 1811
Wrocław,
18 X 1811
Wrocław,
18 X 1811
Wrocław,
17 X 1811
Szprotawa,
15 X 1811
Wrocław,
14 X 1811
Wrocław,
19 X 1811
Wrocław,
19 X 1811
Wrocław,
19 X 1811
Wrocław,
20 X 1811
Wrocław,
15 X 1811
Wrocław,
17 X 1811
Wrocław,
23 X 1811
Wrocław,
23 X 1811
Wrocław,
24 X 1811
Opis
pismo Büschinga do GKS w sprawie biblioteki
list Büschinga do Kruga z pokwitowaniem przejęcia biblioteki, archiwaliów,
obrazów itd. z kolegiaty w Głogowie
list Büschinga do Kruga w sprawie obiektów przejętych z klasztoru klarysek
w Głogowie
odpowiedź Büschinga na list GKS z 23 IX 1811 w sprawie obrazów z Lubiąża
list Büschinga do Haeckela w sprawie m.in. przedmiotów z Krzeszowa
podsumowanie różnych wydatków Büschinga
list Büschinga do GKS w sprawie powyższych wydatków
plan Büschinga dotyczący urządzenia archiwum
wykaz 28 archiwów klasztornych, z których sprowadzono archiwalia
do Wrocławia
list Büschinga do GKS z zapytaniem o funkcjonowanie archiwum
sprawozdanie Büschinga dla GKS z wyników prac i badań w klasztorze
w Krzeszowie
list Graupego do Büschinga w sprawie prezentacji manuskryptu w Bibliotece
Uniwersyteckiej
list Wrochima do Büschinga w sprawie m.in. pontyfikału rzymskiego,
14 przedstawień (obrazów?)
odpowiedź GKS na sprawozdanie Büschinga z 6 X 1811
list Büschinga do Streckenbacha w sprawie skrzyń z książkami z Lwówka
Śląskiego
list Büschinga do Schneidera w sprawie skrzyń z książkami ze Złotoryi
list Büschinga do GKS w sprawie m.in. biblioteki w Cieplicach i obrazów
list Büschinga do GKS w sprawach organizacji biblioteki
list GKS do Büschinga w sprawach finansowych dotyczących dawnego klasztoru
karmelitów w Kożuchowie
dwa pisma GKS do Büschinga w sprawie pisarza Pflegela
list Büschinga do Wehnera z Kożuchowa w sprawach finansowych
list Büschinga do GKS w sprawie m.in. książek i bibliotek w Lwówku Śląskim,
Złotoryi, Cieplicach i Krzeszowie
281
Lp.
Numer
strony
68
111
69
113
70
115
71
117
72
119–120
73
121–122
74
123
75
125
76
127
77
129–141
78
141–142
79
143
80
145
81
147–148
82
149
83
151
84
151
85
151
86
151–152
87
153
88
153–154
89
155–156
90
157
Miejsce i data
powstania dokumentu
Bolesławiec,
18 X 1811
Wrocław,
16 X 1811
Wrocław,
20 X 1811
Wrocław,
20 X 1811
Wrocław
Wrocław,
26 X 1811
Legnica,
20 X 1811
Legnica,
18 X 1811
Wrocław,
21 X 1811
Wrocław,
26 X 1811
Wrocław,
26 X 1811
Wrocław,
21 X 1811
Złotoryja,
22 X 1811
Wrocław,
27 X 1811
Wrocław,
25 X 1811
Wrocław,
31 X 1811
Wrocław,
31 X 1811
Wrocław,
27 X 1811
Wrocław,
27 X 1811
Wrocław,
27 X 1811
Wrocław,
4 XI 1811
Wrocław,
29 X 1811
Wrocław,
24 X 1811
Opis
pismo Fischera w sprawie klasztoru dominikanów w Bolesławcu
list GKS do Büschinga w sprawie książek z klasztoru franciszkanów w Głogowie
i transportu książek z kolegiaty w Głogowie
list GKS do Büschinga w sprawie malarza Königa oraz księgozbioru z Cieplic
list GKS do Büschinga w sprawie zbiorów bibliotecznych, archiwaliów i dzieł
sztuki z klasztoru w Krzeszowie
list Büschinga do kanclerza von Hardenberga w sprawie prac związanych
z sekularyzacją klasztorów na Śląsku
list Büschinga do tajnego radcy Schuckmanna w sprawie prac związanych
z sekularyzacją klasztorów na Śląsku
list Wydziału Spraw Duchownych i Szkół w Legnicy do Büschinga w sprawie
m.in. katalogów biblioteki w Bolesławcu
list Wydziału Spraw Duchownych i Szkół w Legnicy do Büschinga w sprawie
katalogów i biblioteki m.in. w Głogowie
list GKS do Büschinga w sprawie budynku klasztoru na Piasku (?)
sprawozdanie z wykonanych dotąd prac w zakresie przejmowania i zarządzania
bibliotekami klasztornymi na Śląsku, sporządzone przez Büschinga
list Büschinga do GKS dotyczący powyższego sprawozdania
list GKS do Büschinga w sprawie diet dla byłego sekretarza Büschinga,
Hoffmanna
list Schneidera do Büschinga w sprawie m.in. skrzyń z książkami z Lwówka
Śląskiego
list Friedricha do Büschinga w sprawie katalogów bibliotecznych
list Büschinga do GKS w sprawie malarza Königa
list Büschinga do władz Legnicy w sprawie katalogów bibliotek w Głogowie
i Bolesławcu
spis i podsumowanie różnych wydatków sporządzone przez Büschinga
list Büschinga do GKS w sprawie powyższych wydatków
list Büschinga do GKS w sprawie pomieszczeń dla pracowników
administracyjnych biblioteki (?)
list Büschinga do GKS w sprawie katalogów bibliotecznych z Głogowa
Gehorsamsten Promemoria Büschinga
list GKS do Gürlicha i do wiadomości Büschinga w sprawie obrazów i innych
elementów wyposażenia kościoła w Lubiążu
282
Lp.
Numer
strony
91
159
92
161
93
163–164
94
165
95
167–168
96
169
97
171
98
173
99
173
100
175
101
177
102
179
103
181–184
104
185
105
185–186
106
187
107
187–188
108
189–190
109
191
110
193
111
195
112
197–198
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
26 X 1811
Wrocław,
27 X 1811
Wrocław,
2 XI 1811
Wrocław,
1 X 1811
Wrocław (?),
2 XI 1811
Wrocław,
31 X 1811
Wrocław,
5 XI 1811
Wrocław,
5 XI 1811
Wrocław,
5 XI 1811
Wrocław,
1 XI 1811
Wrocław,
1 XI 1811
Wrocław,
13 XI 1811
Wrocław,
7 XI 1811
Wrocław,
7 XI 1811
Wrocław,
7 XI 1811
Wrocław,
7 XI 1811
Wrocław,
9 XI 1811
Głogów,
10 XI 1811
Wrocław,
8 XI 1811
Wrocław,
9 XI 1811
Wrocław,
9 XI 1811
Wrocław(?),
16 XI 1811
Opis
list GKS do Streckenbacha i Büschinga w sprawie m.in. dokumentów z klasztoru
w Nowogrodźcu
list GKS do Büschinga w sprawie rachunku z 17 X 1811
list Korna do Büschinga w sprawie Osobowic
list Wernera do Büschinga w sprawie biblioteki franciszkanów
list Friedricha do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru franciszkanów
w Kłodzku
list GKS do Büschinga dotyczący biblioteki i archiwum katedry w Głogowie
wykaz wysokości wynagrodzeń za miesiąc listopad 1811 r. sporządzony
przez Büschinga
list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek, archiwów i zbiorów artystycznych
w klasztorach bożogrobców w Dzierżoniowie, cystersów w Henrykowie,
krzyżowców z czerwoną gwiazdą w Ziębicach, cystersów w Bardzie i Kamieńcu
Ząbkowickim oraz w klasztorach franciszkanów i reformatów Kłodzku
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia finansowego
list GKS do Büschinga dotyczący klasztoru dominikanów we Wrocławiu
list GKS do Büschinga w sprawie transportu ze Świdnicy i z klasztoru cystersów
w Krzeszowie
poświadczenie profesora Jungnitza o przekazaniu instrumentów
matematycznych
list Samuela Traugotta Hoffmanna do Büschinga w sprawach organizacyjnych
protokół Büschinga dla GKS na temat dubletu wielotomowej Oeconomische
Encycklopädie Johanna Georga Krünitza (1728–1796)
list Büschinga do GKS w sprawie pomieszczeń w budynku klasztorów
krzyżowców z czerwoną gwiazdą i kanoników regularnych św. Augustyna
list Büschinga do księgarza Korna wzmiankujący klasztory klarysek
we Wrocławiu i Głogowie oraz kościół św. św. Piotra i Pawła w Legnicy
list Büschinga do GKS na temat prac nad katalogowaniem
list cieśli Carla Augusta Zschana i Franza Schadego z Głogowa do Büschinga
z wykazem wynagrodzeń za prace ciesielskie
list GKS do Büschinga dotyczący wynagrodzenia dla malarza Königa
za restaurację trzech obrazów
list GKS do Büschinga dotyczący rozliczeń gotówkowych w kasie
list GKS do Büschinga w sprawie katalogowania zbiorów bibliotecznych,
archiwalnych i artystycznych
list Friedricha do Büschinga (?) dotyczący biblioteki z klasztoru franciszkanów
w Kłodzku
283
Lp.
Numer
strony
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
16 XI 1811
Wrocław,
16 XI 1811
Wrocław,
17 XI 1811
Wrocław,
17 XI 1811
Wrocław,
17 XI 1811
Wrocław,
17 XI 1811
Wrocław,
17 XI 1811
113
199
114
199
115
199–200
116
201
117
201–202
118
203
119
203
120
203–204
Wrocław,
22 XI 1811
121
205
Wrocław,
18 XI 1811
122
207
123
209
124
209–210
125
211
126
211
127
211–212
128
213
129
215
130
217–218
131
219–220
132
221
133
223
134
225
Wrocław,
12 XI 1811
Wrocław,
29 XI 1811
Wrocław,
29 XI 1811
Wrocław,
25 XI 1811
Wrocław,
25 XI 1811
Wrocław,
27 XI 1811
Wrocław,
21 XI 1811
Lubiąż,
22 XI 1811
Strzelin,
28 XI 1811
Strzelin,
29 XI 1811
Wrocław,
28 XI 1811
Wrocław (na Piasku),
1 XII 1811
Wrocław,
26 XI 1811
Opis
list Büschinga do Witzenhusena (?) w Legnicy
list Büschinga do Streckenbacha w sprawie klasztoru franciszkanów w Lwówku
Śląskim
list Büschinga do Friedricha w sprawie biblioteki z klasztoru franciszkanów
w Kłodzku
list Büschinga do GKS dotyczący spraw organizacyjnych
list Büschinga do GKS dotyczący spraw finansowych
list Büschinga do GKS w sprawie transportu skrzyń z Żagania, Głogowa
i Krzeszowa
list Büschinga do Unrodego w Legnicy w sprawach transportowych
list Büschinga do administracji klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna
w Strzelinie z zapytaniem o stan zachowania biblioteki klasztornej i jej
inwentarz
list GKS do Büschinga dotyczący muzykaliów z Nysy i Henrykowa i katalogu
rękopisów muzycznych w bibliotece klasztoru kanoników regularnych
list GKS do Büschinga dotyczący encyklopedii Krünitza w zbiorach Biblioteki
Centralnej we Wrocławiu
rozliczenie finansowe Büschinga z wykonanych prac
list Büschinga do GKS towarzyszący kosztorysowi z 29 XI 1811; w liście
wzmianka o złotym łańcuchu z Lwówka Śląskiego
list Büschinga do GKS w sprawach finansowych dotyczących malarza
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia wykonanych prac przez
m.in. mistrza stolarskiego Heidlera
list Büschinga do GKS dotyczący spraw finansowych
informacja GKS dla Büschinga o możliwości odebrania w kasie wynagrodzenia
za miesiąc listopad
list Kieckhöfera do Büschinga w sprawie transportu obrazów, książek i dzieł
sztuki z klasztoru cystersów w Lubiążu do Wrocławia
list Littmanna do Büschinga w sprawach organizacyjnych dotyczących
przejmowania klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Strzelinie
list od (?) do (?) w sprawie biblioteki klasztornej kanoników regularnych
św. Augustyna w Strzelinie
list GKS do Büschinga w sprawie budynku dawnego klasztoru norbertanów
we Wrocławiu i przechowywanych w nim obrazów
list Johanna Groegera do Büschinga dotyczący biblioteki w budynku klasztoru
informacja GKS dla Büschinga o możliwości wypłaty w kasie wynagrodzenia
przez stolarza Heidlera
284
Lp.
Numer
strony
135
227–228
136
229
137
229–230
138
231
139
231
140
231
141
231
142
231–232
143
233
144
235
145
237
146
239
147
241
148
243
149
245
150
247–248
151
249–251
152
253
153
253
154
253–254
155
255
156
255
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
8 XII 1811
Wrocław,
1 XII 1811
Wrocław,
8 XII 1811
Wrocław,
27 XI 1811
Wrocław,
8 XII 1811
Wrocław,
14 XII 1811
Wrocław,
14 XII 1811
Wrocław,
14 XII 1811
Wrocław,
29 XI 1811
Wrocław,
29 XI 1811
Wrocław,
28 XI 1811
Nowogrodziec,
3 XII 1811
Wrocław,
3 XII 1811
Wrocław,
4 XII 1811
Wrocław,
6 XII 1811
Stare Bogaczowice,
10 XII 1811
Wrocław,
2 XII 1811
Wrocław,
19 XII 1811
Wrocław,
24 XII 1811
Wrocław,
27 XII 1811
Wrocław,
30 XII 1811
Wrocław,
30 XII 1811
Opis
list Büschinga do Kieckhöfera w sprawie transportu obrazów, biblioteki
i archiwum z klasztoru cystersów w Lubiążu
list Büschinga do GKS dotyczący biblioteki reformatów, dominikanów
i kapucynów (wrocławskich?) oraz obrazów w klasztorze norbertanów
we Wrocławiu
kosztorys wydatków sporządzony przez Büschinga
list Büschinga do GKS dotyczący rozliczeń finansowych
rozliczenie finansowe za miesiąc grudzień (sporządzone przez Büschinga)
list Büschinga do GKS dotyczący finansów
list Büschinga do Kieckhöfera w Lubiążu w sprawach finansowych
list GKS do Büschinga dotyczący rękopisów i biblioteki w klasztorze
franciszkanów w Środzie Śląskiej
list GKS do Büschinga dotyczący rozliczeń finansowych z malarzem Königiem
list GKS do Büschinga w sprawie rozliczeń finansowych ze stolarzem Heidlerem
i w sprawie transportu książek z klasztoru cystersów w Lubiążu
list Streckenbacha do (?) dotyczący obrazów z klasztoru magdalenek
w Nowogrodźcu
list GKS do Büschinga dotyczący bibliotek klasztornych w Głogowie i Krzeszowie
list GKS do Büschinga na temat encyklopedii Krünitza
list GKS do Büschinga dotyczący klasztoru cystersów w Lubiążu
list Canabacusa do Büschinga w sprawie obrazów z klasztoru cystersów
w Starych Bogaczowicach
list GKS do Büschinga dotyczący bibliotek w klasztorach kanoników regularnych
św. Augustyna w Żaganiu, cystersów w Krzeszowie i norbertanów
we Wrocławiu
list Büschinga do Streckenbacha w sprawie obrazów z klasztoru franciszkanów
w Lwówku Śląskim
pokwitowanie Büschinga dla Cannabacusa dotyczące przejęcia czterech
obrazów i rzeźby z alabastru ze Starych Bogaczowic
list Büschinga do Cannabacusa towarzyszący pokwitowaniu przyjęcia dzieł
sztuki z 24 XII 1811
list Büschinga do GKS towarzyszący rozliczeniu finansowemu z 30 XII 1811
rozliczenie finansowe sporządzone przez Büschinga dla GKS
285
Lp.
Numer
strony
157
255
158
255–256
159
257
160
259
161
261
162
263
163
265
164
267
165
269
166
271
167
273
168
275
169
277
170
279–281
171
283
172
285
173
287
174
289
175
291
176
291
177
291
178
291
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
4 I 1812
Wrocław,
4 I 1812
Legnica,
5 XII 1811
Wrocław,
18 XII 1811
Wrocław,
18 XII 1811
Wrocław,
12 XII 1811
Wrocław,
18 XII 1811
Wrocław,
12 XII 1811
Wrocław,
13 XII 1811
Wrocław,
23 XII 1811
Wrocław,
16 XII 1811
Wrocław,
19 XII 1811
Legnica,
14 XII 1811
Lubiąż,
21 XII 1811
Wrocław,
21 XII 1811
Wrocław,
24 XII 1811
Legnica,
5 I 1812
Wrocław,
6 I 1812
Wrocław,
6 I 1812
Wrocław,
17 I 1812
Wrocław,
21 I 1812
Wrocław,
22 I 1812
Opis
kosztorys wydatków sporządzony przez Büschinga dla GKS
list Büschinga do GKS towarzyszący kosztorysowi z 4 I 1812
list od (?) do Büschinga w sprawach organizacyjnych (personalnych)
formularz delegacyjny (ręcznie wypełniony) dla komisarza specjalnego
w Legnicy (?)
formularz delegacyjny ręcznie wypełniony dla komisarza specjalnego
w Lwówku Śląskim
list GKS do Büschinga dotyczący rozliczeń finansowych za miesiąc listopad
list Friedricha do Büschinga (?) w sprawach finansowych
list GKS do Büschinga w sprawach finansowych i na temat klasztoru
franciszkanów w Lwówku Śląskim
list GKS do Büschinga dotyczący zbiorów kolegiackich
list Friedricha do Büschinga (?) w sprawach finansowych
list GKS do Büschinga dotyczący spraw finansowych
list Religijno-Szkolnej Komisji Rządu Królewskiego (Geistliche- und Schulen Deputation den Königl Liegnitzer Regierung) w Legnicy do Büschinga w sprawie
legnickiej Akademii Rycerskiej (katalogi, inwentarze, dublety)
list Kieckhöfera do Büschinga w sprawie biblioteki, obrazów i zabytków
ruchomych z klasztoru cystersów w Lubiążu
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów z refektarza klasztoru norbertanów
we Wrocławiu
list Classa do Büschinga w sprawie klasztoru krzyżowców z czerwoną gwiazdą
we Wrocławiu
list Religijno-Szkolnej Komisji Rządu Królewskiego w Legnicy (Geistliche- und
Schulen Deputation den Königl Liegnitzer Regierung) do Büschinga w sprawie
katalogów bibliotek klasztornych w Głogowie i Bolesławcu
list GKS do Büschinga w sprawie zgody na przeniesienie obrazu ołtarzowego
z kościoła reformatów w Legnicy do parafii ewangelickiej w Złotoryi
list Büschinga do radcy rządowego Witzenhusena w Legnicy
286
Lp.
Numer
strony
179
293
180
295
181
297–298
182
299
183
299
184
299
185
299–301
186
301–302
187
303
188
305
189
307
190
307
191
307–308
192
309–312
193
313–314
194
315
195
317
196
319
197
321
198
321
199
321–322
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
11 I 1812
Wrocław,
11 I 1812
Wrocław,
16 I 1812
Wrocław,
24 I 1812
Wrocław,
24 I 1812
Wrocław,
24 I 1812
Wrocław,
24 I 1812
Wrocław,
24 I 1812
Wrocław,
20 I 1812
Wrocław,
20 I 1812
Wrocław,
24 I 1812
Wrocław,
30 I 1812
Wrocław,
30 I 1812
Złotoryja,
28 I 1812
Wrocław,
30 I 1812
Legnica,
26 I 1812
(?),
1 II 1812
Wrocław,
30 I 1812
Wrocław,
3 II 1812
Wrocław,
3 II 1812
Wrocław,
3 II 1812
Opis
list GKS do Büschinga dotyczący zbiorów kolegiaty w Nysie
list Büschinga do Stegmanna w Nysie w sprawach organizacyjnych
list Büschinga do administracji klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna
w Strzelinie w sprawach organizacyjnych
list Büschinga do rządu w Legnicy w sprawie katalogów
list Büschinga do GKS dotyczący wielu klasztorów w Nysie, Henrykowie,
Kamieńcu Ząbkowickim, Ząbkowicach Śląskich, Ziębicach, Kłodzku, kanoników
kosztorys Büschinga dotyczący poniesionych wydatków
list GKS do Büschinga dotyczący rozliczeń finansowych, m.in. ze stolarzem
Heidlerem
protokół Büschinga dotyczący malarstwa w klasztorze cysterek w Trzebnicy
list Büschinga do Haeckela w Kamiennej Górze
list od (?) do Büschinga w sprawie przeniesienia obrazu ołtarzowego
z kościoła reformatów w Legnicy do parafii ewangelickiej w Złotoryi
plan Büschinga dla GKS dotyczący rozmieszczenia książek w gabinetach
w budynku biblioteki głównej
list od (?) do Büschinga w sprawie klasztoru franciszkanów w Środzie Śląskiej
wykaz sporządzony przez Friedricha Benedicta (?)
list GKS do Büschinga w sprawach organizacyjnych Biblioteki Centralnej
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia finansowego
list Büschinga do GKS dotyczący rozliczenia finansowego
list Büschinga do GKS w sprawie książek m.in. z bibliotek klasztornych
w Jeleniej Górze – Cieplicach Śląskich-Zdroju, Złotoryi, Krzeszowie, Głogowie
Oprac. A. Jezierska (pozycje 1–94), U. Bończuk-Dawidziuk (pozycje 95–199).
287
Akta Büschinga, t. 5:
Vol. V. 4 Februar 1812–14 Juni 1812
Lp.
Numer
karty
1
1
2
1
3
1
4
1
5
2
6
3–4
7
4
8
4–6
9
6
10
6
11
6–7
12
7–8
13
8
14
9
15
10 –13
16
13
17
14
18
14
19
15
20
15–16
21
16
22
16
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
4 II 1812
Strzelin,
6 II 1812
Nysa,
10 II 1812
Nysa,
10 II 1812
Wrocław,
5 II 1812
b.m., b.d.
Nysa,
10 II 1812
Nysa,
11 II 1812
Nysa,
11 II 1812
Nysa,
13 II 1812
Nysa,
14 II 1812
Nysa,
5 VIII 1811
Wrocław,
5 II 1812
Wrocław,
6 II 1812
Nysa,
5 VIII 1811
Wrocław,
8 II 1812
Nysa,
14 II 1812
Nysa,
17 II 1812
Nysa,
16 II 1812
Nysa,
18 II 1812
Nysa,
20 II 1812
Nysa,
20 II 1812
Opis
list Büschinga do GKS w sprawie ślusarza
list Büschinga do administracji klasztoru augustianów-eremitów w Strzelinie
w sprawie książek
rozliczenie za luty 1812
list Steina w sprawie książek z Bolesławca
wykaz książek z biblioteki klasztoru augustianów-eremitów w Strzelinie
rozliczenie wydatków poniesionych przez Büschinga w trakcie podróży do Nysy
list Büschinga do GKS w sprawie katalogowania bibliotek klasztorów nyskich
list Büschinga do Schulza w sprawie wykorzystania kościoła św. Anny w Nysie
do celów bibliotecznych
list Büschinga do administracji komandorii krzyżowców z czerwoną gwiazdą
w Ziębicach
list Büschinga do GKS w sprawie wykorzystania sali nad kościołem św. Anny w Nysie
do celów bibliotecznych
wykaz utworów muzyki sakralnej pochodzących z kościoła parafialnego w Nysie
oświadczenie malarza Heinricha Königa w sprawie 517 obrazów z kilku klasztorów
list GKS do Büschinga w sprawie taksy za obrazy z rezydencji biskupiej w Nysie
wykaz utworów sakralnych ze zbiorów kościoła bożogrobców w Nysie
list GKS do Büschinga w sprawie inwentarza obrazów i książek z probostwa
w Dzierżoniowie
list Büschinga do administracji klasztoru cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim
w sprawie książek i mobiliów
list Büschinga do Schmidta w sprawie archiwum kolegiaty i klasztoru bożogrobców
w Nysie
list Büschinga do burmistrza Kłodzka Friedricha w sprawie kasaty kłodzkich
klasztorów (m.in. w kwestii mobiliów)
list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek, archiwów i zbiorów malarstwa
przy kościołach franciszkanów i dominikanów i św. Anny w Nysie
list Büschinga do GKS w sprawie Biblioteki Centralnej
288
Lp.
Numer
karty
23
16
24
16–17
25
17–18
26
18–19
27
19
28
20
29
21
30
22
31
23
32
23
33
23–24
34
24
35
24
36
24–25
37
25
38
25–26
39
26
40
26–27
41
27–28
42
28–29
43
29–30
44
31–32
45
32–33
Miejsce i data
powstania dokumentu
Nysa,
20 II 1812
Nysa,
20 II 1812
Nysa,
23 II 1812
Nysa,
24 II 1812
Ziębice,
21 II 1812
Nysa,
3 IV 1811
Nysa,
3 IV 1811
Kłodzko,
22 II 1812
Nysa,
24 II 1812
Nysa,
24 II 1812
Kamieniec Ząbkowicki,
26 II 1812
27 II 1812
28 II 1812
28 II 1812
Kłodzko,
1 III 1812
Kamieniec Ząbkowicki
1 III 1812
Kłodzko,
2 III 1812
Kłodzko,
3 III 1812
Wrocław,
24 II 1812
Ołdrzychowice Kł.,
3 III 1812
b.m, b.d.
Wrocław,
2 III 1812
Kłodzko,
5 III 1812
Opis
list Büschinga do administracji klasztoru cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów z rezydencji biskupiej w Nysie
list Vogla do Büschinga w sprawie bibliotek nyskich klasztorów
list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek nyskich klasztorów
list Wentky’ego w sprawie obrazów, książek z komandorii krzyżowców z czerwoną
gwiazdą w Ziębicach
taksa dotycząca obrazów z rezydencji biskupiej w Nysie
taksa dotycząca mebli i sprzętów z rezydencji biskupiej w Nysie
list Friedricha w sprawie mebli z „obydwu” kłodzkich klasztorów (franciszkanów
i reformatów?)
list Büschinga do Schmidta w sprawie transportu do Wrocławia muzykaliów
przejętych w Nysie
wykaz zawartości skrzyni wysyłanych z Nysy do Wrocławia
list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek nyskich
list Büschinga w sprawie bibliotek nyskich
list Büschinga do GKS w sprawie postępowania likwidacyjnego
list Büschinga do Ermricha z Henrykowa w sprawie przejęcia zabytków ruchomych
list Büschinga do Stegmanna w sprawie książek przejętych z nyskich bibliotek
list Büschinga do GKS w sprawie obrazów i książek przejętych z nyskich klasztorów
list Büschinga do Voeglera w sprawie kłodzkich bibliotek klasztornych
list Büschinga do Schnakenberga w sprawie przejęcia rzeczy z Dzierżoniowa
list GKS do Büschinga w sprawie książek z bibliotek nyskich
list J. Köglera w sprawie inwentaryzacji bibliotek obydwu kłodzkich klasztorów
(franciszkanów i reformatów?)
wyciąg z głównego inwentarza nyskiego klasztoru bożogrobców (obrazy, rysunki,
miedzioryty, instrumenty matematyczne)
list Königa w sprawie obrazów z Nysy
list Büschinga do Königa w sprawie obrazów z Nysy
289
Lp.
Numer
karty
46
33
47
33–34
48
34–35
49
35
50
36
51
37
52
38
53
39
54
40–41
55
41
56
42
57
42
58
42–43
59
43
60
44–45
61
45
62
46–47
63
48
64
48
65
48–49
66
49
67
49
68
50
Miejsce i data
powstania dokumentu
Kłodzko,
6 III 1812
Ząbkowice Śląskie,
7 III 1812
Kłodzko,
6 III 1812
Wrocław,
18 II 1812
Wrocław,
24 II 1812
Wrocław,
29 II 1812
Henryków,
5 III 1812
7 III 1812
8 III 1812
Wrocław,
18 II 1812
8 III 1812
8 III 1812
Ziębice,
18 III 1812
Wrocław,
16 II 1812
Henryków,
13 III 1812
Nysa,
12 III 1812
Nysa,
12 III 1812
Henryków,
13 III 1812
Henryków,
13 III 1812
Henryków,
15 III 1812
Wrocław,
22 III 1812
Wrocław,
22 III 1812
Wrocław,
29 II 1812
Opis
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie nagrobka z 1292 r. z kościoła kłodzkich
reformatów
list Büschinga do Neumanna w sprawie archiwum klasztoru cystersów w Kamieńcu
Ząbkowickim
pismo pastora kłodzkiego Pohla w sprawie katalogowania bibliotek obydwu
klasztorów kłodzkich (franciszkanów i reformatów?)
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów drogi krzyżowej z kościoła kapucynów
w Brzegu
list GKS do Büschinga w sprawie obrazów przejętych z Nysy
list w sprawie dóbr i budowli klasztoru cystersów w Henrykowie, wzmiankowana
księżna Orańska
list Neumanna do Büschinga m.in. w sprawie zabudowań klasztornych
w Henrykowie, wzmiankowany książę Orański
list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek franciszkanów i reformatów w Kłodzku
list GKS do Büschinga w sprawie rozliczenia kosztów
zestawienie rozliczenia drobnych wydatków
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia drobnych wydatków
list Büschinga do Stegmanna (?)
list GKS do Büschinga m.in. w sprawie biblioteki prowincjonalnej w Jeleniej Górze,
bibliotek w Cieplicach, Lwówku i Krzeszowie
list GKS do Büschinga w sprawie klasztorów cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim
i Henrykowie
list GKS do Büschinga w sprawach administracyjnych
list Königa w sprawie obrazów z Nysy
rozliczenie diet za marzec 1812
list Büschinga do GKS w sprawie diet
list Büschinga do Königa w sprawie obrazów z Nysy
rozliczenie kosztów podróży
list do GKS w sprawie obrazów i globusa
list GKS do Büschinga w sprawie kosztów podróży
290
Lp.
Numer
karty
69
51
70
52
71
53
72
54
73
55
74
56
75
57
76
58–59
77
60
78
60
79
60–61
80
61
81
61
82
61
83
62
84
62
85
62–63
86
63
87
64
88
65
89
66
90
67–68
91
68
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
5 III 1812
Wrocław,
6 III 1812
Wrocław,
12 III 1812
Wrocław,
12 III 1812
Dzierżoniów,
11 III 1812
Wrocław,
9 III 1812
Wrocław,
21 III 1812
Henryków,
3 VIII 1811
Wrocław,
23 III 1812
Wrocław,
24 III 1812
Wrocław,
2 IV 1812
Wrocław,
2 IV 1812
Wrocław,
4 IV 1812
b.m, b.d.
Wrocław,
3 IV 1812
Wrocław,
7 IV 1812
Wrocław,
7 IV 1812
Wrocław,
20 III 1812
19 III 1812
Wrocław,
30 III 1812
Kłodzko,
28 III 1812
Kłodzko,
3 IV 1812
Legnica,
6 IV 1812
Opis
list GKS do Büschinga m.in. w sprawie Biblioteki Centralnej
list GKS do Büschinga m.in. w sprawie Biblioteki Centralnej
list GKS do Büschinga w sprawie bibliotek klasztoru reformatów i franciszkanów
w Kłodzku
list GKS do Büschinga w sprawie kasy sekularyzacyjnej
list do Büschinga w sprawie książek i obrazów z probostwa św. Barbary
w Dzierżoniowie
list GKS do Büschinga w sprawie bibliotek klasztorów cystersów w Kamieńcu
Ząbkowickim i Bardzie
list Steina w sprawie obrazów z Nysy
wykaz muzykaliów znajdujących się w bibliotece klasztoru cystersów w Henrykowie
list Büschinga w sprawie książek i obrazów
list Büschinga do Friedricha w sprawie skrzyń
list Büschinga do GKS w sprawie Urbarium Magnum
list Büschinga do Pohla w sprawie katalogowania bibliotek klasztornych w Kłodzku
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie zabudowań klasztornych
pismo w sprawie rozliczenia wydatków
list Büschinga do GKS w sprawie porządkowania książek
list Büschinga do GKS w sprawie historii klasztorów
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie dostarczenia źródeł klasztorów
list GKS do Büschinga, w którym wzmiankowany m.in. Henryków
list burmistrza Ząbkowic Śląskich do Büschinga w sprawie książek z miejscowego
klasztoru dominikanów i kościoła parafialnego
list GKS do Büschinga m.in. w sprawie rozliczenia kosztów podróży
list Friedricha w sprawie transportu skrzyń z książkami
list Simmona, administratora klasztoru franciszkanów i reformatów w Kłodzku,
w sprawie ich bibliotek (muzykalia)
list deputacji do spraw wyznań i szkół miasta Legnicy do Büschinga w sprawie
inwentarzy i wykazów
291
Lp.
Numer
karty
92
69–70
93
70–72
94
72
95
72
96
72
97
72
98
72–73
99
73
100
74
101
75
102
76
103
77
104
78
105
79
106
80
107
80
108
80
109
80
110
80–81
111
81–82
112
82
113
83
114
84–85
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
4 IV 1812
Kamienna Góra,
14 IV 1812
Wrocław,
11 IV 1812
Wrocław,
11 IV 1812
Wrocław,
11 IV1812
Wrocław,
10 IV 1812
Wrocław,
15 IV 1812
Wrocław,
15 IV 1812
Wrocław,
17 IV 1812
Wrocław,
9 IV 1812
Wrocław,
9 IV 1812
Wrocław,
18 IV 1812
Henryków,
19 IV 1812
Wrocław,
16 IV 1812
Wrocław,
19 IV 1812
Namysłów,
19 IV 1812
Wrocław,
25 IV 1812
Wrocław,
25 IV 1812
Wrocław,
27 IV 1812
Wrocław,
25 IV 1812
Wrocław,
20 IV 1812
Brzeg,
23 IV 1812
Namysłów,
22 IV 1812
Opis
list GKS do Büschinga w sprawie Urbarium Magnum i obrazów z klasztoru cysterek
w Trzebnicy
list w sprawie biblioteki w Cieplicach
rozliczenie kosztów za kwiecień 1812
list Büschinga do GKS w sprawie rozliczenia kosztów i opłat za marzec 1812
list Büschinga do GKS w sprawie bibliotek
list Büschinga do rządu w sprawie katalogów bibliotecznych
list Büschinga do GKS w sprawie katalogowania biblioteki klasztoru cystersów
w Krzeszowie
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie Urbarium Magnum i obrazów
list do Büschinga w sprawie dokumentów z klasztorów franciszkanów i reformatów
w Kłodzku
rachunek wypłacony przez Büschinga
list w sprawie skrzyń z książkami i obrazami z Henrykowa
list GKS do Büschinga, w którym wspomniana biblioteka dominikanów
w Ząbkowicach Śląskich
list Büschinga do Grofego w sprawie klasztoru kapucynów w Brzegu
list Büschinga do Geyera w sprawie przejęcia klasztoru reformatów i komandorii
(joannitów?) w Namysłowie
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie pokwitowań, obrazów i książek
rozliczenie kosztów za transport książek i obrazów
list Büschinga do Geyera w sprawie bibliotek klasztornych
list Büschinga do GKS w sprawach bibliotecznych
list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga w sprawie Biblioteki
Centralnej
list Grofego w sprawie biblioteki i dzieł sztuki z klasztoru kapucynów w Brzegu
list Geyera do Büschinga w sprawie klasztoru reformatów i komandorii (joannitów?)
w Namysłowie
292
Lp.
Numer
karty
115
85
116
86
117
87
118
88
119
89
120
89
121
89–90
122
90
123
90
124
90–91
125
91
126
92
127
93
128
94–95
129
96
130
96–97
131
97
132
97
133
98
134
99
135
99
136
99
137
99–100
Miejsce i data
powstania dokumentu
Legnica,
23 IV 1812
Wrocław,
16 IV 1812
Wrocław,
16 IV 1812
Wrocław,
21 IV 1812
Wrocław,
27 IV 1812
Wrocław,
27 IV 1812
Wrocław,
29 IV 1812
Wrocław,
29 IV 1812
Wrocław,
29 IV 1812
Wrocław,
30 IV 1812
Wrocław,
27 IV 1812
Wrocław,
21 IV 1812
Wrocław,
24 IV 1812
Wrocław,
1 V 1812
Wrocław,
2 V 1812
Wrocław,
3 V 1812
Wrocław,
3 V 1812
Wrocław,
3 V 1812
Wrocław,
15 IV 1812
Wrocław,
3 V 1812
Wrocław,
4 V 1812
Brzeg,
6 V 1812
Brzeg,
6 V 1812
Opis
list Wordermana do Büschinga w sprawie katalogu zbiorów bibliotecznych z Legnicy
list GKS do Büschinga w sprawie obrazu Marii z klasztoru paulinów w Mochowie
list GKS do Büschinga w sprawie podróży na Górny Śląsk w celu rozpoznania źródeł,
książek i dzieł sztuki
list Büschinga do administratora klasztoru w Olesnie
list Büschinga do administratora klasztoru w Czarnowąsach m.in. w sprawie
wyposażenia
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie obrazu Willmanna
list Büschinga do administracji kościoła kolegiackiego w Opolu
list Büschinga do administracji klasztoru cystersów w Jemielnicy
list Büschinga do Akademickiej Komisji Organizacyjnej w sprawie biblioteki
list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga
Deputacja do Spraw Wyznań i Szkół Rządu Królewskiego Śląska do Büschinga
w sprawie przekazania części bibliotek gimnazjum królewskiemu
list Schultza do Büschinga w sprawie zniesienia obowiązku dostarczania klasztorowi
dominikanów chleba i piwa ze Smarczowa
list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga w sprawie Biblioteki
Centralnej
list Büschinga do GKS w sprawie klasztorów górnośląskich i opolskich
list Büschinga do Schultza w sprawie bibliotek klasztornych
instrukcja w sprawie katalogowania bibliotek klasztornych
rozliczenie kosztów za maj
list Büschinga do GKS m.in. w sprawie rozliczenia diet
list Büschinga do prof. Wertermanna m.in. w sprawie biblioteki głównej
list Büschinga do administratora klasztoru w Czarnowąsach
list Büschinga do Cuno, wzmiankowany Bytom, Opole
293
Lp.
Numer
karty
138
100
139
101
140
102
141
103
142
103
143
103
144
103–104
145
104
146
104
147
104–105
148
105
149
106
150
106
151
106
152
106–107
153
107
154
107
155
107–108
156
108
157
109
158
109
159
109–110
160
110
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
20 IV 1812
Wrocław,
5 V 1812
Olesno,
20 IV 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Opole,
11 maja 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Czarnowąsy,
10 V 1812
Gliwice,
16 V 1812
Rudy,
17 V 1812
Jemielnica,
11 V 1812
Rudy,
17 V 1812
Rudy,
17 V 1812
Rudy,
15 V 1812
Głubczyce,
19 V 1812
Opis
list GKS do Büschinga w sprawie Biblioteki Centralnej i archiwaliów
list Schultza do Büschinga w sprawach finansowych
list do Büschinga w sprawie zabudowań
list Büschinga do Schultza w sprawach rozliczenia kosztów
list Büschinga do Herdta w sprawie przejęcia rzeczy z Gliwic
list Büschinga do administracji klasztoru cystersów w Rudach
list Büschinga do departamentu wyznań i edukacji w Berlinie
list Büschinga do GKS w sprawie książek, muzykaliów i obrazów w Brzegu
list Büschinga do Auera, wzmiankowany klasztor w Rudach
list Büschinga do Wenzla, wzmiankowane kolegiata i probostwo (w Raciborzu?)
pokwitowanie finansowe
list Büschinga do Schulza w sprawie pokwitowania finansowego
list Büschinga do Schillera, wzmiankowane m.in. klasztory w Rudach, Głubczycach
list Büschinga do Schülera, wzmiankowany klasztor kapucynów (w Prudniku?),
wzmiankowany Racibórz
list Büschinga do Lehmana, wzmiankowany Racibórz
list Büschinga do Schultza w sprawie kościoła reformatów w Namysłowie
(m.in. książki, obrazy)
list Büschinga do Schulza w sprawach finansowych
list Büschinga do Schulza (biblioteki, archiwa i zbiory malarstwa)
list Grostena do Büschinga
list Büschinga do Friedricha, wzmiankowany Racibórz
list Büschinga do Schulza w sprawie obrazów i książek
list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru (norbertanek?) w Czarnowąsach
(archiwum, biblioteka, obrazy)
list Schillera do Büschinga w sprawie mebli z klasztoru reformatów
294
Lp.
Numer
karty
161
111
162
112
163
112
164
112
165
112–113
166
113
167
114
168
114
169
115
170
115–116
171
116
172
116–118
173
118
174
118–119
175
119
176
120
177
121
178
122
179
123
180
124
181
125
182
126
183
127–128
Miejsce i data
powstania dokumentu
Racibórz,
21 V 1812
Rudy,
18 V 1812
Racibórz,
20 V 1812
Prudnik,
28 V 1812
Racibórz,
22 V 1812
Racibórz,
22 V 1812
Prudnik,
23 V 1812
Prudnik,
23 V 1812
Głogówek,
24 V 1812
Głogówek,
24 V 1812
Wrocław,
30 V 1812
Wrocław,
1 VI 1812
Wrocław,
31 V 1812
Wrocław,
2 VI 1812
Wrocław,
2 VI 1812
Wrocław,
6 V 1812
Wrocław,
8 V 1812
Wrocław,
9 V 1812
Wrocław,
13 V 1812
Wrocław,
14 V 1812
Wrocław,
15 V 1812
Wrocław,
16 V 1812
Wrocław,
3 V 1812
Opis
list Binecka do Büschinga w sprawie książek i dokumentów (z Raciborza?)
list Büschinga do Schulza w sprawie rozliczenia kosztów
list Friedricha do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru dominikanów
w Raciborzu
list Büschinga do Schulza w sprawie biblioteki klasztoru dominikanów w Raciborzu
list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru dominikanów w Raciborzu
list Binecka do Büschinga w sprawie księgi z 1550 r.
list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru cystersów w Jemielnicy (archiwum,
książki, muzykalia)
list Büschinga do Schulza w sprawach bibliotecznych
list Büschinga do Schulza w sprawie archiwaliów, książek m.in. w Gliwicach
list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru cystersów w Rudach; kolegiaty,
probostwa i klasztorów w Raciborzu (biblioteki, archiwum, obrazów)
pismo Büschinga w sprawie książek, obrazów, dzieł sztuki
list Büschinga do Schulza w sprawie klasztoru kapucynów (w Świdnicy?)
list Rady Państwowej do Büschinga w sprawie dubletów z bibliotek klasztornych
list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga w sprawie pomieszczeń
w klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku przeznaczonych
na wystawę malarstwa
list Pruskiej Królewskiej Rady Państwowej w sprawie instrumentów (prawnych)
klasztoru benedyktynek w Legnicy
list Schultza do Büschinga w sprawie książek i obrazów w klasztorze cystersów
w Henrykowie
list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga w sprawie przekazania
obrazu Ukrzyżowanie Willmanna do katolickiego kościoła w Berlinie
list Akademickiej Komisji Organizacyjnej do Büschinga w sprawie skrzyni na książki
z bibliotek klasztornych położonych w pobliżu Odry
list Schultza do Büschinga w sprawie zbiorów bibliotecznych i archiwalnych
przeznaczonych do biblioteki uniwersyteckiej
list Schultza do Büschinga w sprawie katalogów bibliotek klasztornych
instrukcja w sprawie katalogowania bibliotek klasztornych
295
Lp.
Numer
karty
184
128–129
185
130
186
130
187
130
188
130
189
130
190
130
191
131
192
130
193
130–132
194
132
195
133
196
134–135
197
135
198
136
199
137–138
200
139
201
139
202
140
203
141
204
142
205
143
206
144
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
20 V 1812
Wrocław,
3 VI 1812
Wrocław,
5 VI 1812
Wrocław,
5 VI 1812
Wrocław,
6 VI 1812
Wrocław,
7 VI 1812
Wrocław,
7 VI 1812
Wrocław,
8 VI 1812
Wrocław,
8 VI 1812
Wrocław,
8 VI 1812
Wrocław,
22 V 1812
Olesno,
26 V 1812
Wrocław,
16 V 1812
Wrocław,
23 IV 1812
Prudnik,
23 V 1812
Złotoryja,
23 V 1812
Wrocław,
9 VI 1812
Wrocław,
9 VI 1812
Wrocław,
5 VI 1812
Wrocław,
30 V 1812
Wrocław,
31 V 1812
Wrocław,
27 V 1812
Wrocław,
29 V 1812
Opis
list Akademickiej Komisji Organizacyjnej w sprawie przeznaczenia na makulaturę
pozostałości z bibliotek klasztornych
list Büschinga do Grossera w sprawach finansowych
list Büschinga do Wilkensa (?) m.in. w sprawie klasztoru benedyktynek (?)
w Legnicy
list Büschinga do Witzenhusena m.in. w sprawie jw.
list Büschinga do Zimmermanna w sprawach finansowych
list Büschinga do Schulza w sprawie podróży na Górny Śląsk
list Büschinga do Akademickiej Komisji Organizacyjnej m.in. w sprawie Biblioteki
Centralnej
list Büschinga do Schulza, m.in. wzmiankowane klasztory norbertanów i kanoników
regularnych św. Augustyna we Wrocławiu
list Büschinga do Langera w sprawie Biblioteki Centralnej; przeznaczenia
pozostałości na makulaturę
list Büschinga do Bendy w sprawach biblioteki klasztoru cystersów w Rudach
list Schultza do Büschinga w sprawie archiwaliów z klasztoru kapucynów
w Świdnicy
list do Büschinga w sprawie dokumentów i źródeł z klasztoru w Olesnie
list Schultza do Büschinga w sprawie biblioteki kapucynów w Brzegu
list Schultza do Büschinga w sprawie poklasztornych bibliotek w Nysie
list Schülera do Büschinga m.in. w sprawie klasztoru kapucynów (w Prudniku?)
list Schneidera do Büschinga w sprawie kościoła reformatów w Złotoryi
list Büschinga do Schultza w sprawie katalogów bibliotek nyskich
list Büschinga do Akademickiej Komisji Organizacyjnej w sprawach archiwaliów
notatka w sprawie klasztoru w Głubczycach
list Schultza do Büschinga w sprawie klasztoru w Jemielnicy
list Schultza do Büschinga w sprawie klasztoru w Krzeszowie (archiwalia)
list Schultza do Büschinga w sprawie klasztoru dominikanów w Raciborzu
list Schultza do Büschinga w sprawach finansowych
296
Lp.
Numer
karty
207
145
208
146
209
147–148
210
149
211
149
212
149–150
213
150
214
150
215
150
216
151–152
217
152
218
152
219
152
220
152
221
153
222
154
223
155
224
156
225
157
226
158–159
227
160
228
161
229
161
Miejsce i data
powstania dokumentu
Wrocław,
29 V 1812
Wrocław,
1 VI 1812
1 V 1812
Wrocław,
9 VI 1812
Wrocław,
9 VI 1812
Wrocław,
10 VI 1812
Wrocław,
10 VI 1812
Wrocław,
13 VI 1812
Wrocław,
13 VI 1812
Wrocław,
13 VI 1812
Wrocław,
14 VI 1812
Wrocław,
14 VI 1812
Wrocław,
14 VI 1812
Wrocław,
14 VI 1812
b.m., b.d.
Wrocław,
27 V 1812
Wrocław,
6 I 1812
Wrocław,
6 VI 1812
Wrocław,
5 VI 1812
Rudy,
29 V 1812
b.m., b.d.
Wrocław,
14 VI 1812
Wrocław,
14 VI 1812
Opis
list Schultza do Büschinga w sprawie regulacji bibliotek klasztornych
list Schultza do (?) w sprawie Biblioteki Centralnej
wykaz dokumentów z klasztoru dominikanów w Ząbkowicach
list Büschinga do Schultza w sprawie katalogów bibliotek
list Büschinga w sprawie archiwaliów nyskich bożogrobców
list Büschinga w sprawie obrazów przejmowanych z kościołów do galerii
pokwitowanie w sprawie rozliczenia archiwum klasztoru w Olesnie
list Büschinga do Schultza w sprawach finansowych
list Büschinga do Weknera w sprawach finansowych
wykaz oszacowanych książek
list Büschinga do Schulza w sprawie zbiorów bibliotecznych
list Büschinga do Bendy w sprawie katalogów bibliotek w Opolu
list Büschinga do Wilkensa w sprawie mebli z klasztorów i kościołów
list Büschinga do Akademickiej Komisji Organizacyjnej
wyciąg z inwentarza klasztoru franciszkanów w Opolu
list Schultza do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru cystersów w Jemielnicy
pokwitowanie z tytułu czynności w bibliotece klasztoru dominikanów w Raciborzu
list Pruskiej Królewskiej Rady Państwowej do Büschinga w sprawie dokumentów
z klasztoru bożogrobców w Nysie
list Pruskiej Królewskiej Rady Państwowej do Büschinga w sprawie biblioteki
klasztoru kapucynów w Brzegu
list do Büschinga w sprawie biblioteki klasztoru cystersów w Rudach
wykaz skrzyń przydzielonych poszczególnym klasztorom z terenu Górnego Śląska
i Opolszczyzny
uwagi w sprawie zbiorów bibliotecznych
list Büschinga do Schultza w sprawie zbiorów bibliotecznych
Lp.
Numer
karty
230
161
Oprac. A. Wojtyła.
Miejsce i data
Opis
powstania dokumentu
Wrocław,
list Büschinga do Aahra w sprawie zbiorów bibliotecznych
14 VI 1812
297
298
vol. 3, 2013, s. 241–299
Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego
Anna Jezierska
Arkadiusz Wojtyła
Instytut Historii Sztuki
Wykaz zawartości Akt Büschinga z lat 1810–1812
ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu
Streszczenie
W zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu znajduje się zbiór rękopisów dokumentujących przebieg części wydarzeń
po wydaniu edyktu sekularyzacyjnego pruskiego króla Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r., za sprawą którego skasowano
większość instytucji Kościoła katolickiego w Prowincji Śląskiej, zwłaszcza liczne klasztory. Pięć tomów poszytów zwanych Aktami
Büschinga zawiera:
– korespondencję w oryginale lub w odpisach (głównie między komisarzem J. G. G. Büschingiem, Główną Komisją Sekularyzacyjną oraz komisarzami specjalnymi, najczęściej dotyczącą spraw organizacyjnych i finansowych);
– inwentarze zawartości poklasztornych archiwów, bibliotek i zbiorów dzieł sztuki;
– protokoły i noty Büschinga dotyczące spraw organizacyjnych i finansowych, a także znalezionych w klasztorach obiektów
ruchomych mających walory naukowe, muzealne, biblioteczne lub archiwalne (np. numizmaty, zabytki archeologiczne).
Mimo że Akta Büschinga są jednostką archiwalną znaną wśród badaczy historii i sztuki Śląska, trudno czytelny dukt pisma
Büschinga sprawił, że dostęp do treści dokumentów jest utrudniony. Opracowanie spisu Akt Büschinga jest próbą przybliżenia
tematyki poruszanej w dokumentach i ma na celu umożliwienie wstępnego rozeznania w zawartości pięciu tomów niemieckojęzycznych akt, uproszczenie wyszukiwania konkretnych dokumentów i zachęcenie do zgłębiania treści rękopisów w pracy
naukowej.
Słowa kluczowe
dokument, rękopis, starodruk, klasztor, biblioteka klasztorna, archiwum klasztorne, klasztorne zbiory dzieł sztuki, sekularyzacja,
Büsching, malarstwo, rzeźba
299
vol. 3, 2013, p. 241–299
Museum of Wrocław University
Anna Jezierska
Arkadiusz Wojtyła
Institute of Art History
University of Wrocław
The contents of the Büsching Papers from 1810-1812
from the University Library in Wrocław
Summary
The University Library in Wrocław has a collection of manuscripts documenting some of the events following the promulgation
of the secularisation edict by the King of Prussia, Frederick William III, on 30 October 1810, under which most catholic church
institutions in Silesia, especially numerous monasteries, were dissolved. The five bound volumes of files, known as the Büsching
Papers, contain:
– correspondence: original letters or copies (mainly between commissioner J. G. G. Büsching, Central Secularisation Commission
and special commissioners, mostly concerning organisational and financial matters);
– inventories of former monastery archives, libraries and art collections;
– Büsching’s protocols and notes concerning organisational and financial matters as well as movable items found in monasteries,
which were of some value to science, museums, libraries or archives (e.g. numismatic objects, archaeological objects).
Despite the fact that the Büsching Papers are an archive source known to scholars studying Silesian history and art, Büsching’s illegible writing has hindered access to the contents of the documents. The present inventory of the Büsching Papers is an attempt
to shed some light on the documents; its aim is to provide a preliminary overview of the contents of the five German-language
volumes, to simplify the search for specific documents and to encourage scholars to carry out an in-depth analysis of the manuscripts in their research work.
Keywords
document, manuscript, early printed book, monastery, monastery library, monastery archives, monastery art collection, secularisation, Büsching, painting, sculpture
Dorota Matyaszczyk
Poznań
vol. 3, 2013, s. 301–322
Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły
z 1828 r. do Teofila Wolickiego,
arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej,
i jego konsekwencje*
W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, w aktach kościoła pobernardyńskiego
w Ostrzeszowie, znajduje się interesujący dokument1. Jego autorem był ks. Jan Kompałła (używający początkowo nazwiska Kompała), prodziekan ostrzeszowski i proboszcz w Bukownicy. Poruszone w tym obszernym elaboracie sprawy wiązały się
z przewidywaną rychłą kasatą klasztorów w Wielkim Księstwie Poznańskim i propozycją jej wykorzystania z korzyścią dla Kościoła katolickiego. List był skierowany do
Teofila Wolickiego, nowo wybranego arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej.
Zanim przejdziemy do omówienia treści tego pisma, warto nakreślić kilka słów
o jego nadawcy. Ks. Jan Kompałła urodził się 26 I 1776 r. we wsi Jeżowa (Jezowa)2 na
Górnym Śląsku. Jego rodzicami byli zamożni chłopi Andrzej i Zuzanna Kompałowie.
We wsi nie było kościoła, ale funkcjonowała prowadzona przez Polaka Karola Szczureckiego szkoła elementarna, do której chłopiec uczęszczał do 12. roku życia. Od
1788 r. kontynuował naukę w cysterskim gimnazjum w Jemielnicy3 (Himmelwitz).
Zakonnicy prowadzili szkołę w murowanym budynku przy kościele parafialnym pw.
Wszystkich Świętych, poświadczoną w 1687 r.4, a w połowie XVIII w. utworzyli gim-
1 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: AA Poznań), sygn. KA 10 969, Akta Konsystorza Jeneral
nego Arcybiskupiego Poznańskiego tyczące się: kościoła Pobernardyńskiego w Ostrzeszowie 1823–1853.
2 Jeżowa (Jezowa), ob. gm. Ciasna, pow. lubliniecki, woj. śląskie.
3 Jemielnica (Himmelwitz), pow. strzelecki, woj. opolskie.
4 A. M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek (red.), Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich
klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s. 82.
302
Dorota Matyaszczyk
nazjum łacińskie5. Wykłady prowadzili w nim m.in. opaci Eugeniusz Misura i Eugeniusz Brühl6.
W 1795 r. 19-letni Jan Kompałła podjął studia filozoficzne i teologiczne na Uniwersytecie Wrocławskim, którego rektorem był wówczas Szymon Sobiech7. Niezwykle
uzdolniony, powszechnie lubiany, bardzo towarzyski młodzieniec zdał końcowe egzaminy 30 IV 1798 r. i wstąpił miesiąc później do wrocławskiego seminarium duchownego. 25 III 1799 r. przyjął święcenia kapłańskie z rąk biskupa sufragana wrocławskiego Emanuela Schimonskiego, a we wrześniu opuścił seminarium.
Już w czasie studiów Jan Kompałła odznaczał się wiedzą i inteligencją oraz talentem
kaznodziejskim. Na podstawie ankiety osobowej znajdującej się w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu wiadomo, że miał pokaźną bibliotekę, składającą się z 38
ksiąg w języku łacińskim, przeważnie XVIII-wiecznych, 27 dzieł polskich i 42 ksiąg
w języku niemieckim8. Wśród tytułów polskich znalazł się też List pasterski, donoszący
o objęciu rządów arcbiskupa Teofila Wolickiego, Poznań dnia 17 maja 1829 r.
Posługę kapłańską sprawował głównie na terenie dekanatu ostrzeszowskiego, który
do 1821 r. podlegał diecezji wrocławskiej9. W listopadzie 1799 r. ks. Kompałła został wikariuszem w Trębaczowie10, a następnie posługiwał przez rok w Ostrzeszowie11, dzięki
czemu poznał tamtejszych bernardynów. Następnie osiadł w Bukownicy Ostrzeszowskiej12, w której najpierw został komendarzem, a później proboszczem (1801–1829).
Ze względu na dotkliwy brak kapłanów w Wielkim Księstwie Poznańskim okresowo
(1817–1826) zarządzał parafią w Przedborowie13, w 1829 r. był komendarzem w Gra5 Jak podaje strona internetowa gminy Jemielnica, gimnazjum znajdowało się w pobliżu klasztoru. Musiało mieć nie tylko sale lekcyjne, ale także mieszkania dla uczniów. Na rysunku Wernera z lat 40. XVIII w.
po zachodniej stronie dziedzińca klasztornego widać m.in. młyn wodny, dwa średnie budynki mieszkalne
i duży spichlerz, którego połowa pełniła funkcje mieszkaniowe. Za nimi rozciągał się ogród kwaterowy
(dziś niestety zamieniony na parking). Zob. ibidem, il. 33. Nie można też odrzucić tezy, że gimnazjum mieściło się w jednym ze skrzydeł klasztornych.
6 Ibidem, s. 82.
7 Ks. Szymon Sobiech (1749–1832) – moralista, kanonista, długoletni rektor wrocławskiego alumnatu.
Z nominacji księcia bpa Józefa Christiana von Hohenlohe został radcą wikariatu generalnego (1796)
i członkiem najwyższej rady konsystorialnej. Z okazji 50-lecia kapłaństwa 7 XI 1822 r. otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego. Po śmierci pochowano go w katedrze wrocławskiej
w grobowcu kanoników. Zob. pl.wikipedia.org/wiki/Chróścice‎.
8 Pełny spis tytułów książek z biblioteki prywatnej i życiorys ks. Jana Kompałły znajduje się w kwestionariuszu z 1829 r., AA Poznań, sygn. OA III 47.
9 Dopiero na podstawie bulli papieskiej De salute animarum z 16 VII 1821 r. dekanat ostrzeszowski został
przyłączony do nowo utworzonej archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej.
10 W Trębaczowie, ob. gm. Perzów, pow. kępiński, woj. wielkopolskie, przebywał od 28 XI 1799 do 6 VIII
1800 r.
11 W Ostrzeszowie Kompałła był wikarym od 7 VIII 1800 do 7 VIII 1801 r., gdy proboszczem był ks. Walenty Gogoł (1799–1826), E. Nawrot, Dekanat ostrzeszowski 1821–1945, Poznań 2001, s. 207.
12 Bukownica Ostrzeszowska, ob. gm. Grabów nad Prosną, pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie.
13 Przedborów, ob. gm. Mikstat, pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie.
Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r.
303
bowie nad Prosną. W latach 1829–1831 opuścił powiat ostrzeszowski i objął parafię
w Święciechowej14, należącej niegdyś do benedyktynów z Lubinia.
W roku 1831 został proboszczem w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie pozostał aż do
śmierci, pełniąc równocześnie funkcję dziekana ostrzeszowskiego15. Formalnie udzie
lił prezenty ks. Kompalle książę Antoni Radziwiłł, dopiero co zdymisjonowany namiestnik Wielkiego Księstwa Poznańskiego, ale w rzeczywistości wybrał go ówczesny
arcybiskup poznański Marcin Dunin, a wybór ten spotkał się z życzliwym przyjęciem
władz pruskich.
Będąc proboszczem w Ostrowie Wielkopolskim, był również wicedziekanem koźmińskim, a od 1834 r. dziekanem ostrzeszowskim, mimo że Ostrów do ostatniego
dekanatu nie należał. Te nominacje świadczyły o zaufaniu, jakim darzyły go władze
cywilne i kościelne. Zdaniem niemieckiego historyka Manfreda Lauberta ks. Kompałła był ceniony przez władze, gdyż okazał swą wierność rządowi pruskiemu w czasie
powstania listopadowego, nie licząc się z reakcją, jaką taka postawa wywoła u Polaków16. Usztywnił swe stanowisko wobec władz dopiero po aresztowaniu bpa Marcina Dunina17, który podobnie jak Kompałła i wielu innych duchownych przez lata
zajmował postawę lojalistyczną wobec zaborcy. Jednak konflikt o małżeństwa mieszane doprowadził w 1838 r. do wyostrzenia stanowiska polskiego duchowieństwa,
a także społeczeństwa, w tym chłopów, o których poparcie zabiegali pruscy urzędnicy, a w rezultacie do odwołania w 1841 r. naczelnego prezesa prowincji Eduarda
Flottwella18.
Ks. Kompałła, władający biegle polskim i niemieckim, miał wielu przyjaciół i znajomych we wszystkich warstwach społecznych, a także wyznaniach i narodowościach.
14 Święciechowa w pow. leszczyńskim, woj. wielkopolskie.
15 Ks. Kompałła pomagał swojej wcześnie owdowiałej siostrze Tekli, po mężu Respądek, i jej synowi
Janowi Baptyście Nepomucenowi (* 1817 w Jeżowie, † 3 XII 1901). Sprowadził ich do siebie i sam uczył
chłopca, a później wysłał go do gimnazjum w Lesznie i na studia uniwersyteckie. Jemu przekazał też swój
księgozbiór. Po zdobyciu tytułu doktora Jan Respądek wykładał w seminarium duchownym w Poznaniu,
gdzie był bardzo poważany przez studentów, a później został proboszczem w Poniecu. Trzykrotnie wybierano go na posła do sejmu pruskiego, napisał kilka książek i wiele artykułów. Podobnie jak wuj był
znakomitym kaznodzieją, udzielał się społecznie i prowadził działalność w obronie polskości. Gdy zmarł,
jego znaczny księgozbiór trafił w 1902 r. do Biblioteki Seminarium Duchownego w Poznaniu. S. Wierczyński
(red.), Bibljoteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań 1929, s. 6.
16 J. Joachimski, Ksiądz Jan Kompałła: proboszcz ostrowski: 1776–1844, Poznań 1939, mps w Archiwum
UAM w Poznaniu. Wydział Humanistyczny, sygn. 418. Obszerne dane biograficzne podaje strona internetowa I Liceum im. ks. Jana Kompałły i Wojciecha Lipskiego w Ostrowie Wielkopolskim, pl.wikipedia.org/.../
I_Liceum_Ogólnokształcące_im._Jana_Kompałły.
17 Ks. Marcin Dunin (1774–1842), wybrany w 1830 r. na metropolitę gnieźnieńskiego i poznańskiego, zakazał w 1837 r. małżeństw katolicko-ewangelickich bez deklaracji, że dzieci będą wychowywane w wierze
katolickiej. Został za to zdjęty z urzędu i skazany na 6 miesięcy więzienia. Internowany w Berlinie, uciekł do
Poznania dzięki pomocy m.in. Emilii Sczanieckiej. Władze uwięziły go i osadziły na 10 miesięcy w twierdzy
kołobrzeskiej. Został uwolniony po wstąpieniu na tron w 1840 r. Fryderyka Wilhelma IV.
18 F. Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella (1830–1841) (Wielkopolska. Historia, Społeczeństwo, Kultura), Poznań 19942.
304
Dorota Matyaszczyk
Zaprzyjaźniony z nim Carl Blümel19, Niemiec z urodzenia, Polak z wyboru, wspominał
po latach:
Najznakomitsze osobistości Prowincji Poznańskiej, Naczelny Prezes [Eduard Flottwell], komendant wojskowy generał [Karl] Grolmann, arcybiskup [Marcin] Dunin i inni wielokrotnie go odwiedzali. Książęta Radziwiłłowie, którzy
szczególnie go lubili i których wysokim poważaniem się cieszył, bywali wraz ze swoimi małżonkami podczas lata,
gdy przyjeżdżali z Antonina na nabożeństwa do Ostrowa, jego coniedzielnymi gośćmi [...] dobroć i tolerancja, jak
również jego ustawiczna gotowość niesienia pomocy niezależnie od wyznania, zjednały mu serca wszystkich, a jego
otwarty charakter i humor czyniły z niego miłego partnera kontaktów towarzyskich20, tym bardziej, że był ucieleśnieniem prostoty.
W kręgu jego przyjaciół byli demokraci szlacheccy: Wojciech Lipski z Lewkowa, Jan
Nepomucen Niemojewski ze Śliwnik i ewangelik Konstanty Kossecki, dziedzic Kęszyc,
niemieccy mieszczanie, jak burmistrz Augustin, żydowscy kupcy, jak Aron Berliner,
oraz polscy chłopi.
Dzięki zabiegom jego i jego przyjaciół (w tym przede wszystkim Wojciecha Lipskiego)
wybudowano w Ostrowie nowy budynek szkoły elementarnej. We wrześniu 1841 r.
w trakcie kazania ks. Kompałła rzucił myśl o budowie gimnazjum. Niewątpliwie sięg
nął do swej biografii, mówiąc wiernym:
Na Śląsku i w innych prowincjach na ambonach, katedrach, przy stołach sędziowskich i łóżkach chorych znajdziemy
mężczyzn pochodzących ze stanu chłopskiego, wykształconych i dzielnych ludzi, ponieważ ich rodzice interesują się
szkołami i nie przepijają pieniędzy, lecz kierują je na rzecz swoich synów posyłając ich do gimnazjów i na uczelnie
wyższe. Powiecie, że nie mamy w pobliżu żadnego gimnazjum, a do Poznania czy Trzemeszna jest nam daleko.
Chciejcie, tak jak ja chcę, pomyślcie tak jak ja, a w okresie jednego roku będziemy mieli w mieście gimnazjum,
będziecie wtedy mogli ulokować niedaleko i tanio swoje dzieci i zapewnić im wykształcenie.
I tu padły słowa, które świadczyły, że znał słabości swoich owieczek i był dobrym organizatorem:
Ale powinniście nie tylko chcieć, musicie także coś zrobić. Po pierwsze, musicie mi pomóc wybudować budynek, wy
ojcowie przyniesiecie mi grosze, które normalnie po nabożeństwie zanosicie do karczmy, a my je pozbieramy; wy
chłopi, którzy macie bydło pociągowe, przyniesiecie kamienie, piasek, drewno i wszystkie pozostałe rzeczy, które
przynieść możecie i chcecie, powoli wszystko się znajdzie.
I przedstawił wspaniałą wizję:
Przyjdziecie, przyniesiecie, my to pozbieramy, wybudujemy, a w mojej wyobraźni widzę już przed sobą gimnazjum,
a w jego klasach synów moich parafian z miasta i dwunastu okolicznych miejscowości. Amen!
I stał się cud. Ludzie podchwycili pomysł, w ciągu trzech godzin uzbierano ponad 250
talarów gotówki, 600 talarów w zapisach. Przy idei budowy gimnazjum zjednoczyli
się katolicy, protestanci i żydzi, ludzie różnych stanów, udało się też pozyskać zgodę
władz pruskich na budowę pierwszego w południowo-wschodniej Wielkopolsce ka19 C. Blümel, Utworzenie gimnazjum w Ostrowie, [w:] W. Banach (red.), Po niemiecku o Ostrowie: antologia
tekstów historycznych i literackich z XIX i XX wieku (Biblioteka Ostrowska, 35), Ostrów Wielkopolski [2008],
s. 41 i in.
20 To dzięki tym kontaktom udało się mu utorować drogę do odzyskania dla katolickiej parafii w Ostrzeszowie tamtejszego kościoła pobernardyńskiego.
305
tolickiego gimnazjum, mimo że pierwotnie miało ono być umieszczone w dawnym
kolegium trynitarzy w Krotoszynie. Ks. Kompałła wysłał do 84 kolegów ze studiów listy z prośbą o wsparcie budowy; odpowiedziało 40. Pozyskał dotację rejencji, a także
wkłady pieniężne i drewno budowlane od okolicznej szlachty i książąt Radziwiłłów.
Sam ks. Kompałła wielokrotnie przekazywał większe lub mniejsze sumy z własnej
kieszeni, jeździł też na odpusty, by zbierać datki w południowej Wielkopolsce i na
Śląsku21.
Ks. Jan Kompałła zmarł nagle 23 I 1843 r. Na jego pogrzeb przybyło „28 kapłanów
i 5 tysięcy ludu – obywatele, urzędnicy, wojskowi obydwu wyznań składali ostatnią
cześć mężowi po zgonie, którego kochali i poważali za życia”22. Został pochowany
na cmentarzu w Ostrowie Wielkopolskim, zwanym dziś „starofarnym”. Wszyscy księża uczestniczący w pogrzebie, którym przeznaczył po kilka talarów, utworzyli z nich
fundusz przeznaczony na stypendium dla jednego ucznia, przekazując także datki na
budowę gimnazjum, którego ukończenia ks. Kompałła nie doczekał, a które dzisiaj
nosi jego imię.
***
Adresatem listu był nowo mianowany arcybiskup archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej, Teofil Wolicki. Urodził się on w 1768 r. we wsi Godziętowy pod Dorucho
wem23 w powiecie ostrzeszowskim, w rodzinie średnio zamożnej szlachty24. Jego
ojcem był Ignacy Wolicki, matką Józefa z domu Wiesiołowska. Teofil Wolicki skończył
studia prawnicze i teologiczne w Wilnie, a następnie studiował w Warszawie (1787),
Rzymie (1788–1790) i Paryżu (1790–1791). Po powrocie do kraju pracował w bibliotece królewskiej i bibliotece Załuskich. W tym czasie zainteresował się historią, kulturą
i sztuką, rozwinęła się w nim pasja bibliofilska. 29 VII 1805 r. obronił doktorat obojga
praw na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1807 r. został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Był najbliższym współpracownikiem bpa Ignacego Raczyńskiego, a także jego następcy bpa Tymoteusza Gorzeńskiego († 1825).
Żywo interesował się sprawami oświaty, był generalnym wizytatorem szkół zarówno
w czasach Księstwa Warszawskiego, jak i w początkach Wielkiego Księstwa Poznań21 X. S[trybel], Żywot śp. Jana Kompałły, Proboszcza i Dziekana, „Gazeta Kościelna”, nr 9 z 26 II 1844,
s. 67–70.
22 Ibidem, s. 70.
23 Goziętowy, wieś położona w gminie Doruchów, pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie.
24 Na temat Teofila Wolickiego powstały opracowania: J. Skrzypczak, Arcybiskup Teofil Wolicki: życie i dzia
łalność 1768–1829, Poznań 1935, mps w Archiwum UAM. Wydział Humanistyczny, sygn. 1063; oraz Bulla
salute animarum w Wielkim Księstwie Poznańskim aż do śmierci arcybiskupa Wolickiego, Poznań 1927–1928,
mps ibidem, sygn. 103a/16-H/770; a także publikacje drukowane: J. Modrzejewski, Arcybiskup Teofil Wolicki
– zapomniany a przypomnienia godny, [w:] Święci poznańscy i wielkopolscy, „Kronika Miasta Poznania”, 1994,
3–4, s. 239–249; L. Grochowski, Teofil Wolicki arcybiskup metropolita gnieźnieński i poznański 1767(8)–1825/
1828–1829 (Bibliotheca „Studia Gnesnensia”, 6), Gniezno 1999; E. Ziółek, Między tronem a ołtarzem. Kościół
a państwo w Księstwie Warszawskim (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana
Pawła II, Źródła i Monografie, 384), Lublin 2012, s. 63–64 i in.; K. Śmigiel, Słownik biograficzny arcybiskupów
gnieźnieńskich i prymasów Polski, Poznań 2002, s. 298–302.
306
Dorota Matyaszczyk
skiego. Szybko jednak naraził się pruskim urzędnikom, w tym naczelnemu prezesowi
Josephowi Zerboniemu di Sposettiemu, gdyż domagał się prowadzenia w szkołach
elementarnych nauki w języku polskim, a także nauczania historii Polski jako osobnego przedmiotu.
W 1816 r. ks. Wolicki napisał odezwę skierowaną do Polaków we wszystkich zaborach,
wzywającą ich do zbierania składek na pomnik pierwszych władców Polski25. Zainicjował też wykonanie ankiety dotyczącej spisania tablic pamiątkowych, pomników
nagrobnych i dzieł sztuki w kościołach diecezji poznańskiej, by ocalić je od zniszczenia. Akcja jednak niespecjalnie się udała z powodu braku odpowiedniego przygotowania wśród proboszczów26.
Gdy zmarł abp Tymoteusz Gorzeński, kapituły gnieźnieńska i poznańska wybrały Teofila Wolickiego w 1825 r. na wikariusza kapitulnego, co wiązało się z funkcją zarządcy archidiecezji. Władze pruskie nie chciały go jednak zaakceptować27. Dopiero po
trzech latach interregnum, pod naciskiem namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, księcia Antoniego Radziwiłła, i gen. Antoniego Sułkowskiego, zgodzono się
w Berlinie na nominację Wolickiego na biskupa. Obie kapituły wybrały go uroczyście
w katedrze poznańskiej w dniu 29 V 1828 r., w obecności namiestnika, władz cywilnych i wojskowych Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Akt ten zatwierdził 6 czerwca
król pruski. Oficjalnie Wolicki został arcybiskupem metropolitą dopiero 20 XII 1828 r.,
gdy otrzymał paliusz od papieża Leona XII. Zmarł rok później, 21 XII 1829 r., po ciężkiej chorobie.
Przejdźmy teraz do omówienia memoriału napisanego przez ks. Kompałłę, gdy był
proboszczem w Bukownicy, 30 IX 1828 r., po mianowaniu Teofila Wolickiego na stanowisko metropolity, a przed zatwierdzeniem go przez papieża. Swobodny ton28,
aczkolwiek pełen uszanowania, sugeruje, że adresat i autor listu mogli się znać osobiście, co nie dziwi, zważywszy, że rodzinna wieś arcybiskupa leży na terenie powiatu
ostrzeszowskiego. Kompałła pisze też, jak ogromne ma zaufanie do swego zwierzchnika i że inspiracją dla niego była odezwa nowego arcypasterza z 7 X 1828 r.
25 Z. Ostrowska-Kębłowska, Dzieje Kaplicy Królów Polskich czyli Złotej w katedrze poznańskiej (Poznańskie
Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Nauk o Sztuce, Prace Komisji Historii Sztuki, 26), Poznań 1997, s. 32
i in.
26 To na tej ankiecie oparł się głównie Józef Łukaszewicz, pisząc swoje cenne dzieło: J. Łukaszewicz, Krótki
opis historyczny kościołów parochialnych, kosciółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych
zakładów dobroczynnych w dawnej Dyecezyi Poznańskiej, t. 1–3, Poznań 1858 (reprint: Poznań [b.r.wyd.]). Jednak z powodu braków w ankietach często pisał, że w kościele nie ma żadnych pamiątek przeszłości, podczas
gdy zachowało się w nich wyposażenie nowożytne, a niekiedy obiekty jeszcze starsze.
27 Na podstawie bulli papieża Piusa VII De salute animarum z 16 VII 1821 r. utworzono archidiecezję
gnieźnieńską i poznańską, ze stolicą w Poznaniu i wspólnym arcybiskupem. Rząd pruski uzyskał prawo
aprobowania kandydatów na stanowisko arcybiskupa i wiele uprawnień w sprawach kościelnych. Zob.
J. Kozłowski, Wielkopolska pod zaborem pruskim w latach 1815–1918, Poznań 20062, s. 72.
28 Inne pisma Kompałły kierowane do konsystorza pełne są uniżonych zwrotów.
307
Zgodnie z wydaną przez władze diecezji instrukcją kancelaryjną29 na początku pisma
proboszcz bukownicki jasno precyzuje jego cel:
a) aby w razie kasaty klasztorów ich wyposażenie zostało przekazane kościołom katolickim;
b) żeby kościół pobernardyński w Ostrzeszowie nie był oddany ewangelikom.
Wyjaśnia, że przypadkowo dowiedział się (być może od swego przyjaciela Konstantego Kosseckiego), że władze w Berlinie chcą na prośbę miejscowej gminy ewangelickiej przekazać jej klasztor bernardynów. Wysnuwa stąd słuszny wniosek, że niebawem wszystkie klasztory w Wielkim Księstwie Poznańskim zostaną skasowane. Nie
protestuje przeciwko temu i stwierdza: „Nie zaprzeczam władzy cywilnej tego prawa:
że z słusznych i sprawiedliwych przyczyn może żądać kassacyi klasztorów”. I dalej podaje argument, dlaczego „władza duchowna, jako współpracująca na dobro społeczności”, nie sprzeciwia się kasatom – gdyż jej celem jest zachowanie „pokoju i zgody”.
Nie zgadza się natomiast z przejęciem całego majątku po skasowanych klasztorach
przez skarb państwa, a następnie rozdysponowaniem na rzecz gmin i świątyń ewangelickich. Uznaje bowiem, że wyłącznie Kościół katolicki ma prawo do tego majątku,
jako prawny i moralny spadkobierca klasztorów, i to jego zwierzchnicy powinni decydować, co stanie się z dobrami klasztornymi. Władza cywilna swoje działanie powinna ograniczyć do zapewnienia bezpieczeństwa budynkom, sprzętom i wyposażeniu.
Nie ma też żadnych praw do wydzierżawiania ziemi, gdyż ta została nadana niegdyś
zakonom zgodnie z wolą fundatorów. „Jeżeli klasztory stały się niepożytecznymi krajowi, tedy władza krajowa ma obowiązek zreformować [je] tak, aby się przyczyniały
do dobra publicznego”, a jeżeli to nie będzie możliwe, to należy zreformować fundusze, „aby odpowiadały swemu przeznaczeniu i korzystniejszemi się stały całemu
towarzystwu katolickiemu”. Ponieważ Kościół katolicki „żyje, a zatem nie jako sukcessyą, ale jako swą własnością po klasztorach wróconą rozrządza do nowego pożytku”.
Udowadnia następnie, że władze kościelne będą zarządzać majątkiem poklasztornym lepiej niż władza cywilna, gdyż lepiej znają potrzeby Kościoła.
Ks. Kompałła widział na Śląsku skutki przeprowadzonej tam w 1810 r. kasaty klasztorów, które oceniał negatywnie pod względem ekonomicznym:
Nadmienić tu muszę o smutnem doświadczeniu co [niewiele], albo nic [skarb publiczny, rząd – D. M.] nie zyskał
w mej prowincji, gdzie się rodziłem, że władza cywilna nie najlepiej rozrządza dobrami kościelnymi na Skarb obróconymi: tam bowiem prywatne osoby dzierżyły dobra kościelne, a Skarb publiczny albo mało co, albo nic nie zyskał,
a nawet i stracił, gdy utrzymanie wielu kościołów stało się ciężarem iego.
I dalej pokazuje zadania, które wykonywały klasztory, a które po ich kasacie spadły
na państwo:
kościoły zaś katolickie zostały pozbawione funduszów, z których tysiące ubogich się żywiło, oraz wielka liczba odbierała cnotliwe wychowanie do stanu duchownego i innych posług publicznych.
29 AA Poznań, sygn. PA 298/2, Akta tyczące się różnych urządzeń Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego
w Poznaniu – Nowo założone i uporządkowane przez J. Wabera.
308
Dorota Matyaszczyk
Obawia się, że ewangelicy mogą sprofanować sprzęty kościelne, kielichy i obrazy,
i przypomina, że w 1648 r., po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, w „Traktacie
Osnabrzesskim30 1648 r. w Art. V. & 1”. protestanci zobowiązali się do równouprawnienia wyznań. Tu ks. Kompałła ma zapewne na myśli sytuację odwrotną: nowi katoliccy poddani protestanckiego władcy mogą korzystać z pełni praw wyznaniowych,
w tym z prawa do dziedziczenia majątków klasztornych przez Kościół rzymskokatolicki. Zapewniał mieszkańców Wielkopolski o tym w odezwie z 15 V 1815 r. Fryderyk
Wilhelm III, król Prus:
Religia wasza ma być utrzymana i staranie będzie się miało o stosownem uposażeniu sług Kościoła. Wasze prawa
osobiste i wasza własność wrócą znowu pod opiekę praw, nad którymi później do obrad wezwani będziecie31.
Jednak większość złożonych wtedy obietnic z biegiem czasu była łamana. Zdając sobie z tego sprawę, ks. Kompałła pisze, że jeżeli nie będzie innego wyjścia, to
mury tylko kościelne oddane bydź mogą, ale wszystko, cokolwiek cechę religii katolickiej nosi, albo do innych kościołów oddane, albo zniszczone bydź powinno.
Dalsza część memoriału ukazuje szerokie horyzonty i nowoczesne poglądy ks. Kompałły. Przedstawia on kilka możliwości wykorzystania skasowanych klasztorów na
pożyteczne cele społeczne, uważając, że ich kasata stwarza odpowiednie warunki do
przeprowadzenia tych działań:
Najpiękniesza więc pora podaje się teraz do polepszenia losu wysłużonych kapłanów, gdy klasztory skasowane bydź
mają i Konkordat wzmiankowany do skutku przyprowadzony będzie.
Zwraca uwagę, że księża katoliccy są pozbawieni emerytury, jaka przysługuje urzędnikom cywilnym, a w diecezji nie ma dobrego domu dla księży emerytów.
Sprawiedliwość wymaga, aby który z obszernych, zdrowych, i w wesołem miejscu [podkreślenie D. M.] położonych klasztorów na ten cel został poświęcony.
Proponuje też stworzenie funduszu emerytalnego, na który mieliby się składać co
roku wszyscy kapłani diecezjalni.
Autor zdaje sobie sprawę, że wiele zacnych i cnotliwych rodzin katolickich popada
w biedę, ale wstydzą się żebrać, i sugeruje:
Nic lepszego, jak przeznaczyć w każdej okolicy który klasztor do zamieszkania dla takowych familii; a to iuż będzie
wielką ulgą dla nich: że wolne pomieszkanie i po kawałeczku ogroda przy klasztorach sytuowanego mieć mogą,
choćby fundusz na dostateczne ich utrzymanie nie wystarczał.
Rodziny te mogłyby znaleźć też zatrudnienie w przytułkach i opiekować się chorymi
i kalekami, którzy także znaleźć by się mieli w budynkach klasztornych, a ich utrzymanie zapewniłaby ofiarność społeczeństwa.
30 Chodzi o kończący wojnę trzydziestoletnią pokój westfalski, zawarty między Habsburgami a Szwecją
w Osnabrücke w dniu 24 X 1648 r. W sprawach religijnych w traktacie uznano kalwinizm, obok katolicyzmu
i luteranizmu, za trzecie wyznanie Rzeszy; ustanowiono, że w przypadku konwersji księcia Rzeszy, która
nastąpiła po 1624 r., jego poddani zachowują stare wyznanie; potwierdzono też postanowienia pokoju
religijnego z 1555 r., unieważniając edykt restytucyjny Ferdynanda II i pokój praski z 1635 r.
31 Cyt. za: J. Kozłowski, Wielkopolska pod zaborem pruskim, s. 54.
309
O zdrowym rozsądku i braku uprzedzeń, a także o prawdziwej miłości chrześcijańskiej do pokrzywdzonych nie ze swej winy świadczy następna propozycja:
W rozmaitych stanach trafiają się przypadki: że dzieci nieprawego łoża przychodzą na świat: familie się wstydzą
– przy czym częstokroć taić się muszą – te oddawane bywają osobom, które ani zdatności; ani powołania do ich
wychowania nie posiadają. – Nie od rzeczy byłoby poświęcić kilka klasztorów na instituta wychowania takowych
dzieci; którego dozorem zatrudnić by się mogły familie zubożałe, żebrać się wstydzące. W tychże institutach wypadałoby zaprowadzić szkołę rękodzielną, żeby te dzieci wychodząc z nich, zabezpieczyły sobie jakiekolwiek utrzymanie z pracy rąk własnych.
Wreszcie zauważa, że w Wielkim Księstwie Poznańskim są tylko dwa gimnazja32,
w których na dodatek w wyższych klasach wprowadzono naukę w języku niemieckim.
Choć sam włada od dzieciństwa świetnie językiem niemieckim, dostrzega niebezpieczeństwo wynarodowienia się młodych ludzi, którzy w przyszłości stworzą cywilną
kadrę urzędniczą. Przestrzega przed nim i proponuje utworzenie liceum katolickiego
w Poznaniu, blisko siedziby arcybiskupa, by ten mógł sprawować nad nim kontrolę:
Młodzież wychowana bez miłości ojczyzny, bez prawdziwego przywiązania ku współrodakom nie o dobro powszechne starać się będzie, ale raczej o to, aby z uciemiężenia ludu napełniła szkatuły.
Drugie gimnazjum proponuje utworzyć w Grabowie33, tuż przy granicy z Królestwem
Polskim. W tamtejszym klasztorze franciszkanów żył wówczas już tylko jeden zakonnik, mianowany gwardianem w 1827 r., Jan Kapistran Antoniewicz34.
Dla drugiego gymnazjum katolickiego najdogodniejszym jest miejscem miasto Grabów, w którym dogodny do tego
i obszerny znajduje się klasztor franciszkanów35 wraz z funduszami i folwarkiem. Fundusze klasztoru niegdy xięży
trinitarzy w Krotoszynie36 i innych zapewniłyby utrzymanie dla profesorów.
Przeprowadza nowoczesną analizę ekonomiczną i korzyści płynące z utworzenia
gimnazjum w tak odległym od stolicy prowincji miejscu:
32 Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu i gimnazjum w Lesznie. Było jeszcze gimnazjum w Bydgoszczy, ale ta leżała w rejencji bydgoskiej. Obie rejencje, poznańska i bydgoska, tworzyły prowincję o nazwie
Wielkie Księstwo Poznańskie. Po 1848 r., mimo że wprowadzono oficjalną nazwę Provinz Posen, Polacy
dalej używali nazwy Wielkie Księstwo Poznańskie.
33 Grabów nad Prosną, pow. ostrzeszowski, woj. wielkopolskie.
34 Jan Kapistran Antoniewicz (* 1775) zmarł 25 V 1830 r. w Grabowie jako ostatni zakonnik. AA Poznań,
sygn. OA III 47 (dekanat ostrzeszowski, ankieta personalna z 1829 r.); S. Karwowski, Grabów w dawnej ziemi
wieluńskiej, Poznań 1890, s. 134.
35 Klasztor franciszkanów w Grabowie nad Prosną został skasowany w 1830 r. W tym samym roku spłonął kościół farny i na 40 lat, do momentu gdy odbudowano starą farę, zastąpił go kościół klasztorny.
36 Klasztor trynitarzy w Krotoszynie został skasowany w 1819 r. Przez 9 miesięcy, zapewne między grudniem 1823 a lipcem 1824 r., jego administratorem był ks. Szymon Lewandowski, który pisał pod dyktando
ks. Kompałły niniejszy memoriał. Ks. Lewandowski urodził się w 1797 r. w Szubinie, w 1821 r. ukończył
studia teologiczne na Uniwersytecie Wrocławskim. Został wyświęcony na kapłana 16 VI 1821 r. i skierowany na posadę wikariusza w Zdunach, gdzie pracował 2 lata i 3 miesiące, zanim trafił do Krotoszyna. Od
15 VIII 1824 r. był plebanem w Doruchowie. Zob. AA Poznań, sygn. OA III 38 (dekanat kempiński, ankieta
personalna z 1829 r.).
310
Dorota Matyaszczyk
Niska cena żywności i pomieszkania ułatwi przystęp dla uczniów z każdego stanu, gdy teraz odległości miejscami
mil 20, drogość utrzymania z powodu miast wielkich i w tych istniejących opłat od mliwa i rzezi37, niedozwala
nawet majętniejszym posyłać dzieci do szkół krajowych: ci tedy wysyłają dzieci do szkół w Kaliszu, Wieluniu, Warcie
i Piotrkowie38. Tym sposobem znaczna ilość pieniędzy wychodzi z kraju bez nadziei powrotu a młodzież podług
innych zasad wychowana bywa, przeciwnie do Grabowa przybywałaby znaczna liczba młodzieży z Królestwa Polskiego; tym sposobem dogodziłoby się powiatom: ostrzeszowskiemu, krotoszyńskiemu, odolanowskiemu i pleszewskiemu, w których najwięcej katolików się znajduje, a rząd przy małych nakładach wiele zyska.
Przewiduje też, że gimnazja te mogą być atrakcyjne dla ewangelików:
Nie jest jednak w mej myśli zabranianie ewangelikom uczęszczania do gymnazjów katolickich, skoro rodzice sobie
tego życzyć będą.
Poczucie pewnej sprawiedliwości dziejowej objawia się w następnym akapicie:
Przedtem katolicy z uszczerbkiem własnych parafialnych kościołów przyozdabiali klasztory, dlaczego znajdują się
w nich w wielkiej liczbie apparaty i inne sprzęty, które dla szczupłej liczby zakonników choć w dobrym stanie, nieużywane butwieją i psują się; przeciwnie kościoły parafialne albo niewiele albo tylko podarte w większej części
posiadają apparaty. Wnoszę zatem, aby nie czekając [podkreślenie D. M.] kasacyi klasztorów, władza duchowna
zostawiwszy część potrzebną dla klasztorów, resztę ornatów, kapów, albów, kielichów etc.; między potrzebne parafialne kościoły rozdać kazała.
Następnie autor przechodzi do drugiego ważnego punktu i omawia sytuację klasztoru pobernardyńskiego w Ostrzeszowie. Sprzeciwia się oddaniu go ewangelikom,
gdyż od 1804 r. mają oni własny kościół, a pastor odpowiednie zabezpieczenie materialne. Uważa, że pobernardyński klasztor
jest dla gminy katolickiej tamże potrzebny, bo kościół parafialny jest za szczupły dla wszystkich parafian zgromadzonych na wielkie nabożeństwo, reszta więc słucha nabożeństwa w klasztorze.
Wnosi zatem,
aby klasztor w Ostrzeszowie dotąd był utrzymany, dopokąd zakonnicy w tej prowincyi exystować będą mogli, po
których kassacyi potrzeba koniecznie aby przy tymże ustanowiony był xiądz przeznaczony do pomocy wszystkich
parafii powiatu ostrzeszowskiego w gwałtownej potrzebie39
a gdyby to było niemożliwe, to aby „na jeden z powyższych celów był obrócony”.
Na zakończenie listu podsuwa arcybiskupowi argument ekonomiczny:
W podaniu tym nie tylko dobro religii Katolickiej, ale nawet dobro władzy cywilnej miałem na celu, gdyż nic łatwiejszego jak mury rozebrać i rozprzedać, Skarb się nie wzbogaci, ubodzy pozbawieni będą znacznych wsparciów,
nie jeden weźmie wstręt do legatów pobożnych, a może przyjdzie czas, że taż władza żałować będzie iż z podanej
sposobności w lepszy sposób korzystać zaniedbano.
W aktach nie zachowała się odpowiedź arcybiskupa. Jednak podjął on niewątpliwie
natychmiast działania zgodnie z prośbą ks. Kompałły i zwrócił się do władz w Berlinie.
37 Podatek konsumpcyjny płacony przez wszystkich obywateli od mielenia mąki i uboju zwierząt.
38 Wszystkie te miejscowości znajdowały się na terenie Królestwa Polskiego.
39 Ten argument zostanie wkrótce z sukcesem wykorzystany przy staraniach o odzyskanie kościoła pobernardyńskiego przez parafię katolicką w Ostrzeszowie.
311
Te zaś wydały odpowiednie polecenie Królewskiej Regencji Poznańskiej. Tak można
sądzić na podstawie reskryptu nr 348, który taż wystosowała w dniu 19 XII 1828 r.
do konsystorza arcybiskupiego w Poznaniu w sprawie pozyskania informacji, jakiego
wyposażenia potrzebują ubogie kościoły parafialne na terenie diecezji poznańskiej.
Konsystorz 14 I 1829 r. wydał skierowany do wszystkich dziekanów dekret nr 119, aby
zebrali potrzebne informacje. Ci napisali do swoich proboszczów pisma mniej więcej
podobne do cytowanego poniżej, wystosowanego przez dziekana wałeckiego:
Na mocy polecenia Królewskiego Ministerium Spraw Duchownych Oświecenia publicznego i Lekarskich żąda Prześwietna Regencja Departamentu Poznańskiego Reskryptem z dnia 19go r.z. [1828] i Prześwietny Konsystorz Jeneralny podobnież Reskryptem swoim z dnia 14go b.m. [1829] bydź uświadomionym o potrzebie aparatów Kościelnych,
jako to Dzwonów, Organ, Ornatów i Bielizny. Potrzeba tych nadmienionych rekwizytów rozumieć się ma jedynie
dla kościołów i gmin ubogich, JXX Rządcy kościołów ile bydź może, najprędzej donieść i wymienić zechcą wiela
potrzeba tych przedmiotów Dziekanowi, żeby tenże był wstanie w jak najkrótszym czasie o tem doniesienie uczynić
Prześwietnemu Konsystorzowi Jeneralnemu.
Większość odpowiedzi spłynęła do połowy marca i tabelaryczne zestawienie zostało
wysłane do Pruskiej Królewskiej Rejencji Poznańskiej 30 III 1829 r. Obejmowało ono
następujące dekanaty: borkowski (borecki), bukowski, czarnkowski, grodziski, kępiński, kościański, koźmiński, krobski, lwówecki, nowomiejski, obornicki, ostrzeszowski,
poznański, śmigielski, średzki, śremski, wałecki, wschowski i zbąszyński (pszczewski).
Pozostałe trzy dekanaty, rogoziński, miłosławski i kostrzyński, nadesłały swoje ankiety po tym terminie40. Dodatkowe zestawienie sporządzono i odesłano do Regencji
15 IV 1829 r., jednak w aktach się nie zachowało.
Księża skwapliwie korzystali z możliwości otrzymania nowego wyposażenia. Jedni
skromnie ograniczali się do rzeczywiście najważniejszych przedmiotów, inni popuszczali wodze fantazji i prosili o ornaty i kapy rozmaitych kolorów, katafalki, a niekiedy
trumny, ambony, dzwony, ołtarze, sukna na gradusy i dywany, a nawet flisy na podłogi, gdyż dotychczasowe, ceglane, im nie odpowiadały. Prosili też o kielichy, pateny,
monstrancje, puszki, obrazy na ściany kościołów i do noszenia w procesji, krzesła dla
celebransa, ławki, lichtarze, baldachimy, chrzcielnice etc. Nie wszyscy potrzebowali tych przedmiotów, a niektórzy ewidentnie chcieli zamienić stare wyposażenie na
nowsze, modniejsze, pisząc, że stare ołtarze, organy czy pozytywy są spróchniałe i nie
nadają się do naprawy.
Dziekan śremski napisał wręcz:
Lubo niektórzy z JXX Rządców Kościołów podali dosyć obszerne wykazy potrzeb swych, lecz uważając, że wiele
z tych potrzeb [są] mniey istotne: pominąłem to co było przesadzone, a umieściłem w dołączonym wykazie tylko
potrzeby nayistotnieysze.
Jednak przyznać też trzeba, że z wielu pism wyziera ogromna nędza ówczesnych kościołów parafialnych, do której przyczyniały się m.in. kradzieże, pożary, przemarsze
40 AA Poznań, sygn. KA 12 236, Akta tyczące się sprzętów jakich kościoły parafialne Archidiecezji Poznań
skiej potrzebują (1829).
312
Dorota Matyaszczyk
wojsk i inne nieszczęścia, jakie dotknęły Wielkopolskę w ciągu minionego ćwierćwiecza.
Kilka razy wspominano konkretne przedmioty – pozostające w jeszcze funkcjonującym klasztorze albo wypożyczone ze skasowanego lub jeszcze nie klasztoru do kościoła parafialnego – z prośbą o pozostawienie ich już w nowym miejscu. Proboszcz
z Kotłowa pisze:
Kościół w Kotłowie ma tylko jeden kielich i to od XX Bernardynów z Ostrzeszowa pożyczony, w czasie odpustów lub
innych nabożeństw gdzie zwykle więcey XXy bywa zgromadzonych, jest drugi Kielich nieodzownie potrzebny.
Proboszcz rogoziński zaś prosi o ambonę i ołtarze (główny i dwa boczne) z klasztoru
średzkiego albo jakiegokolwiek innego. Proboszcz z Włoszakowic oprócz listy potrzebnych mu przedmiotów („Ołtarz mały; Lichtarzy wielkich; Lichtarze małe; Ambona; Mszały wielkie; Baldachim”) złożył zaskakujące zamówienie: „tudziesz nadgrobku
[nagrobka – D. M.] zwego Kollatora Przebysława Tarnowieckiego który się znajduje
w klasztorze wschowskim”41.
Jeszcze dalej poszedł proboszcz i dziekan kościański, który dla swego kościoła zażądał m.in.:
Dzwonów dwóch: – iednego wielkiego równego temu, który w dzwonnicy Xięży Bernardynów Kościańskich iest
zawieszony; drugiego pomniejszego, ławek zdatnych do umieszczenia ich w kościele, liktarzy: dla należytej ozdoby
Wielkiego Ołtarza, i po nim piętnastu: – bo te, które kościół ma nie wystarczają. [...] O wymienione untensylia:
– równie jak o srebra kościelne pozostałe po zgasłej exystencyi Xięży Bernardynów kościańskich42 – Collegium
kościoła farnego kościańskiego, już proźby swoje zaniosło do Prześ:[wietnej] Król:[lewskiej] Regencyi pod dniem 14.
maja r.z. [1828] – i do Prześ:[wietnego] Konsystorza Generalnego Arcy Biskupiego pod dniem 14. lipca także r.z.
Żaden z księży nie uznał, że kasata klasztorów jest czymś złym. Raczej oczekiwali z niecierpliwością spodziewanych poklasztornych sprzętów. Najmocniej jednak o „krzywdzie” wyrządzanej w przeszłości kościołom parafialnym przez klasztory napisał nie
kto inny jak sam ks. Jan Kompałła:
w załączeniu do dalszego łaskawego użycia Prześwietnemu Konsystorzowi przesłać: w miarę wiadomości mojej,
o potrzebach każdego kościoła, poważyłem się każdego Xiędza Plebana podanie poświadczyć, które sprzęty są
w kościele Jego najpotrzebniejsze. Upraszam jak najpokorniej Przeswietny Konsystorz, aby na Dekanat Ostrzeszowski u łaskawego Rządu na ubogie kościoły, z klasztorów kasować się mających o podane rzeczy łaskawie się
upomnieć raczył, ponieważ w żadnym Dekanacie tyle kościoły parafialne nieucierpiały i nie poniosły szkody
[podkreślenie D. M.] jak w Dekanacie Ostrzeszowskim, w którym dwa klasztory, jeden XX Bernardynów w Ostrzeszowie a drugi XX Franciszkanów w Grabowie exystują. Dawniejszymi czasy wszyscy Panowie i majętniejsi ludzie
w sklepach [podziemiach – D. M.] klasztornych chowali się, apparaty bogate sprawiali o swoich własnych kościołach
zupełnie zapominali nic a nic do nich nieofiarowali. Teraz przy powszechnem ubóstwie, chociażby i chęć dobra była,
41 Na szczęście wykonany z czarnego marmuru i białego alabastru piękny kontrreformacyjny nagrobek
Mikołaja Tarnowieckiego († 1641) do dzisiaj znajduje się w kościele klasztornym franciszkanów (dawniej
bernardynów) we Wschowie.
42 Klasztor bernardynów w Kościanie został skasowany przez władze pruskie w 1826 r., zob. E. Siejkowska-Askutja, Architektura i wyposażenie dawnego klasztoru Bernardynów w Kościanie, „Kronika Wielkopolski”,
2013, 1 (145), s. 68–84.
313
to sposobu cokolwiek do udzielenia kościołom niemają, wymaga tego więc potrzeba, aby kościoły parafialne w należyte aparaty i sprzęty zaopatrzone zostały, a szkoda wielka się dzieje, iż aparaty po klasztorach butwieją.
Zgromadzone w grubym poszycie KA 12 236 dokumenty z 1829 r. otrzymywały
w konsystorzu adnotację „ad acta”. Jednak zostały niewątpliwie wykorzystane do
rozdzielania sprzętów po skasowanych klasztorach między „ubogie kościoły”, co zaproponował w swym memoriale skierowanym we wrześniu 1828 r. do abpa Teofila
Wolickiego ks. Kompałła.
***
Poniższy dokument podajemy zgodnie z normą instrukcji wydawniczej dla dawnych
tekstów.
314
Dorota Matyaszczyk
Aneks
[k. 3]
[pismo wpłynęło do konsystorza poznańskiego:] prae 13./10/28
[numer sprawy nadany przez konsystorz:] No 2858
Celsissime ac Reverendissime Domine!
Bukownica dnia 30 go Września 1828 r.
Xiądz Kompała Prodziekan Ostrzeszowski
uprasza o wyjednanie tego rządu iżby budowlę,
fundusze i sprzęty wszelkie przy kasacyi klasztorów
na korzyść kościołów katolickich i dobra katolików
obrócone zostały i klasztor w Ostrzeszowie
gminie ewangelickiej nie był oddany.
Smutną przypadkowo powziąłem wiadomość, że gmina ewangelicka w Ostrzeszowie
ma zamiar odebrać klasztor ojców bernardynów tamże do swego użytku, i wysokie
ministerium w dołączonej tu w kopii odpowiedzi z Berlin[a] d. 18. lipca r. b. Nro 10,837
przychyla się do jej wniosku. I tejże ministerialnej odpowiedzi dorozumiewam się, że
w krótkim czasie wszystkie klasztory w tutejszej prowincji skasowane będą. –
Długo myślałem nad tem, do której władzy uczynić mam wniosek w przedmiocie
zwrócenia uwagi na potrzeby i dobro katolików przy tej okoliczności; a w tem podała
mi się dogodna pora, gdy Jego Eminecja odezwą z dnia 7. b.m. i r. raczyłeś mi wskazać
swą osobę, której ten ważny dla katolików w państwach pruskich
[k. 3v]
szczególnie naszej prowincji tyczący się interes bez wszelkiej obawy przedstawić
mogę; gdyż ieżeli zwierzchnik ma prawo do zaufania podwładnego, to również podwładny urzędnik zasługuje na zwrotne zaufanie i zwierzyć się może z tem, co czuje,
i z dobrem Kościoła bydź sądzi. Tak przekonany ośmielam się myśl mą Jego Eminecji
wynurzyć i jak najpokorniej upraszać o wyjednanie tego u rządu
Imo aby budowle, fundusze, i wszelkie sprzęty przy kassacyi klasztorów na korzyść
kościołów katolickich i dobro katolików obrócone zostały,
IIdo aby klasztor w Ostrzeszowie ewangelickiej gminie nie był oddany.
Do prośby tej mam następujące przyczyny
ad Imum Nie zaprzeczam władzy cywilnej tego prawa: że z słusznych i sprawiedliwych
przyczyn może żądać kassacyi klasztorów, i władza duchowna, jako współpracująca
na dobro społeczności celem zachowania pokoju i zgody zwykle przychyla się do
takowych wniosków; przecież nie mogę tu przyznać władzy cywilnej tego prawa: jakoby mogła po kasacyi klasztorów, ich dobra, budowle, fundusze i sprzęty kościelne
obracać na rzecz Skarbu, a temi takowymi opatrywać potrzeby gmin ewangelickich
315
i ich kościołów. To również do naszej prowincji zastosować można, lubo co do powodów kassacyi klasztorów, która ma nastąpić, inaczej przekonany jestem.
Kościół katolicki uważając jako oddzielne towarzystwo w kraju, które się różni od społeczeństwa politycznego, od towarzystwa
[k. 4]
innego wyznania wiary, które ma zwierzchność własną, składa w całem państwie
jedną osobę moralną upoważnioną prawem natury, boskiem i ogólnem narodów
do nabywania dóbr i funduszów na utrzymanie, utwierdzenie i rozszerzenie dobra
religijnego całego towarzystwa. Wszystkie szczególne Kościoły i stowarzyszenia religijne katolickie należą do tejże społeczności; a zatem są tylko członkami tejże jednej
moralnej osoby, a z wniosku wypada: że dobra ich do niej należą.
Klasztory, jest to wybór członków towarzystwa katolickiego, którzy świętobliwem
i czynnem życiem odznaczać się mieli między innymi: ich fundusze i budowle są włas
nością rzeczonej moralnej osoby: po zniesieniu klasztorów przestają ciż skasowani
używać dóbr kościelnych, ale własność i prawo użycia zostaje przy towarzystwie katolickiem. Do zwierzchności kościoła należy uczynić rozporządzenie: na iakie użytki
katolików podobne dochody i sprzęty obrócone bydź mają.
Władza Cywilna nie może wskazać żadnego prawnego tytułu oddzierżenia dóbr
klasztornych. –
Fundatorowie mieli za sobą prawo: że mogli podług swej woli rozrządzić majątkiem;
klasztory jako oddział towarzystwa katolickiego były upoważnione do ich przyjęcia
i odziedziczenia: a że pierwsi dali, a drudzy prawnie przyjęli, przeto władza cywilna
jako trzecia osoba nie może pociągać cudzej własności do siebie, ale raczej nad tej
bezpieczeństwem czuwać powinna.
[k. 4v]
Ani powód ten, jakoby po zmarłych bez sukcessorów dobra należały do Skarbu publicznego, nie jest tytułem do oddzierżenia dóbr klasztornych; bowiem jeżeli nie wolno prywatnej osoby, wskazać na śmierć jedynie w zamiarze wzbogacenia funduszu
krajowego z pozostałych włości, tedy nie godziłoby się nawet kassować klasztorów
z tej przczyny. Jeżeli klasztory stały się niepożytecznymi krajowi, tedy władza krajowa ma obowiązek zreformować [je] tak, aby się przyczyniały do dobra publicznego,
a gdy i to bydź nie może, tedy fundusze ich zreformować należy, aby odpowiadały
swemu przeznaczeniu i korzystniejszemi się stały całemu towarzystwu katolickiemu.
Nareszcie osoba moralna, Kościoł katolicki żyje, a zatem nie jako sukcessyą, ale jako
swą własnością po klasztorach wróconą rozrządza do nowego pożytku.
Ani potrzeba gwałtowna w naszej prowincji nie może nadać tytułu prawnego, bo
dobra klasztorne jako własność Kościoła katolickiego w takim zostają stosunku, jak
wszelka własność mieszkańców krajowych: im kto więcej posiada a mniej potrzebuje,
na tyle więcej przykładać się powinien do wsparcia Skarbu. Potrzeby jednak tak gwałtownej tu nie widzę, aby dobra kościelne musiały bydź obrócone na zniesienie tejże
316
Dorota Matyaszczyk
władzy cywilnej ex jure Advocatiae służy prawo docierania, aby zwierzchnicy Kościoła
dobrze raz rządzili majątkiem jego; przecież samowolność nie ma tu miejsca. –
Politycy tłomaczą się: jakoby z dóbr kościelnych na rzecz Skarbu obróconych utwarzali fundusze na opędzenie potrzeb Kościoła. Lecz tu zważyć wypada tę okoliczność:
albo osoba, której własność władza krajowa bierze pod swą dyspozycją, jest zdolna
do rządzenia swym majątkiem? lub nie? W pierwszym razie niesprawiedliwość,
[k. 5]
w drugim razie dochody z dóbr pod dyspozycją odebranych na korzyść właściciela
obracane bydź winny. Zwierzchność Kościoła katolickiego wybierana bywa z osób
światłych, pobożnych i rzetelnych: ci najlepiej znają potrzeby towarzystwa, któremu
przewodniczą, i ci najlepiej wiedzą, na co podobne fundusze obrócone bydź mogą;
bez ich więc zezwolenia nie powinny w tym względzie żadne środki bydź przedsiębrane. Jeżeli mimo tego władza cywilna koniecznie trudnić się chce zarządzeniem
dóbr kościelnych, tedy na dobro towarzystwa katolickiego obracać dochody jest
obowiązana.
Nadmienić tu muszę o smutnem doświadczeniu co, albo nic nie zyskał w mej prowincji, gdzie się rodziłem, że władza cywilna nie najlepiej rozrządza dobrami kościelnymi na Skarb obróconymi: tam bowiem prywatne osoby dzierżyły dobra kościelne,
a Skarb publiczny albo mało co, albo nic nie zyskał, a nawet i stracił, gdy utrzymanie
wielu kościołów stało się ciężarem iego; kościoły zaś katolickie zostały pozbawione
funduszów, z których tysiące ubogich się żywiło, oraz wielka liczba odbierała cnotliwe wychowanie do stanu duchownego i innych posług publicznych. –
Prawo amortyzacji dóbr kościelnych wynikające ex jure cavendi, ne Respublica detri
mentum patiatur, nie może tu bydź zastosowane, bowiem to służy tylko władzy cywilnej co do dóbr zbytecznych, które po ogłoszeniu podobnego prawa Kościół nabywa; nie zaś do tych które z wiedzą i zezwoleniem tejże władzy dawniej prawnie nabył
i sprawiedliwie posiada. Fundusze zaś klasztorów są dawną i prawną własnością Kościoła katolickiego.
[k. 5v]
Tem mniej fundusze takowe na korzyść ewangelików obrócone bydź mogą. Wszyscy
fundatorowie ich byli katolikami i dla dobra katolików poświęcili swe ofiary; ewangelicy zaś wychodząc z towarzystwa katolickiego, utracili prawo do wszelkich stąd
korzyści. Nie zaprzeczam bynajmniej, że ewangelicy składając w kraju także szczególną ozdobę moralną zdolni są do nabywania dóbr, które im są potrzebne na opędzenie potrzeb kościoła; lecz to im żadnego prawa nie nadaje do dóbr publicznych
towarzystwa katolickiego, a choćby przypadkiem – oddzierżyli, to przecież nie są ich
własnością. –
Ewangelicy nie powinni ściągać ręki do rzeczy katolickich, z których podług zasad ich
wyznania mogliby szydzić, a takimi są: sprzęty kościelne, aparaty, kielichy i obrazy; do
zachowania bowiem ścisłego pokoju, sprawiedliwości i zgody zobowiązali się w Traktacie Osnabrzesskim 1648 r. w Art. V. & 1. tymi wyrazy:
317
sit aqualitas excuta mutuaque, quod uni parti justum est, alteri quoque sit justum viden
tia omni et via fauti perpetuo prohibita.
W najgorszym przypadku mury tylko kościelne oddane bydź mogą, ale wszystko, cokolwiek cechę religii katolickiej nosi, albo do innych kościołów oddane, albo
zniszczone bydź powinno. Z boleścią serca rozpatrzyć się musiał dóbr, które im są
potrzebnem w kościołach niegdyś katolickich dziś w Wrocławiu ewangelikom przywłaszczonych, na ołtarze obdarte, obrazy świętych pogardzone, które ewangelicy za
kapistyczne (: w rozumieniu Lutra :) zabytki uważają. –
Dzien 1o stycznia 1624 podług tegoż Traktatu Art. V. & 2., jest dniem normalnym dla
ewangelików, a zatem później nie mają najmniejszego pozoru prawa do dóbr Kościoła katolickiego.
[k. 6]
Wyżej wskazałem, że Fiskus nie może prawnie odziedziczyć dóbr Kościoła katolickiego, a zatem nie jest uprawniony tychże własności ustąpić ewangelikom.
Władza cywilna ex jure advocatiae obowiązana jest mieć staranie o potrzebach Kościoła, gdy własne jego fundusze mu tu nie wystarczają; a zatem przy kassacyi klasztorów dobro katolików uważane bydź powinno; gdyż ci w tutejszej prowincji mają
wielorakie i znaczne potrzeby, którymby, wypadałoby przy podobnej okoliczności
zaradzić, i te są następujące:
1mo Dla wszystkich urzędników cywilnych są zabezpieczone emerytury, duchowni
tylko katoliccy potrzebnego opatrzenia i wsparcia swej starości spodziewać się nie
mogą. Bogu podziękować mogą ci, którzy z innych beneficjów tak są opatrzeni, iż
pomocnika utrzymać, i siebie jeszcze używić mogą, lecz największa część plebanów
tego zapewnić sobie nie jest w stanie. Sprawiedliwość wymaga, aby który z obszernych, zdrowych, i w wesołem miejscu położonych klasztorów na ten cel został poświęcony. Troskliwość o to głowy Kościoła katolickiego i przychylność najjaśnieszego
monarchy naszego w tym względzie okazać się w Bulli De salute animarum =
Najpiękniesza więc pora podaje się teraz do polepszenia losu wysłużonych kapłanów,
gdy klasztory skasowane bydź mają i konkordat wzmiankowany do skutku przyprowadzony będzie. Niech Jego Eminecja łaskawie mi tu wybaczyć raczy, gdy nadmienię: że dotychczasowe Domi Emeritorum po niektórych Dyecezyach nie odpowiadają
swemu celowi, a zatem przy urządzeniu takowego w tey Archi Dyecezyi
[k. 6v]
szczególniejszy wzgląd mieć trzeba na potrzeby starego wieku i opatrywanie wysłużonych kapłanów. W najgorszym przypadku, gdyby funduszu innego nie było, zapewne każdy kapłan nie wymawiałby się od corocznej składki, wiedząc, że funduszu
tego stanie się uczestnikiem, ten zaś, któryby tego wsparcia nie potrzebował uważać
to będzie jako ofiarę poświęconą na polepszenie losu nieszczęśliwych braci.
318
Dorota Matyaszczyk
2do Wiele znacznych i cnotliwych familii katolickich przychodzi do ostatecznego ubóstwa; przecież żebrać się wstydzą. Miłość chrześcijańska powodować nas powinna,
abyśmy ich los osładzali.
Nic lepszego, jak przeznaczyć w każdej okolicy który klasztor do zamieszkania dla
takowych familii; a to iuż będzie wielką ulgą dla nich: że wolne pomieszkanie i po
kawałeczku ogroda przy klasztorach sytuowanego mieć mogą, choćby fundusz na
dostateczne ich utrzymanie nie wystarczał.
Przy tychże znaleźliby przytułek kaleki i chorzy, którym potrzebnego wsparcia przy
dobrem urządzeniu zapewne szczodrobliwa ludzkość by nie odmawiała.
3to W rozmaitych stanach trafiają się przypadki: że dzieci nieprawego łoża przychodzą
na świat: familie się wstydzą – przy czym częstokroć taić się muszą – te oddawane
bywają osobom, które ani zdatności; ani powołania do ich wychowania nie posiadają.
– Nie od rzeczy byłoby poświęcić kilka klasztorów na instituta wychowania takowych
dzieci; którego dozorem zatrudnić by się mogły familie zubożałe, żebrać się wstydzące. W tychże institutach wypadałoby zaprowadzić szkołę rękodzielną, żeby te dzieci
wychodząc z nich, zabezpieczyły sobie jakiekolwiek utrzymanie z pracy rąk własnych.
–
[k. 7]
4to Nareszcie zwrócić należy całą uwagę na wychowanie młodzieży, która po nas będzie zarządzać Kościołem Bożym i posiadać urzędy cywilne. Od tego zależy szczęście
lub nieszczęście potomności. –
W całym Departamencie Poznańskim są tylko dwa gymnazja wspólne dla katolików
i ewangelików, a obsadzone profesorami po większej części ewangelikami, z których
liczby są rektorowie szkół. Z takowego urządzenia wpaja się tylko młodzieży obojętność w wierze, która na uniwersytetach przy szkodliwej samowolności przechodzi
w zupełne niedowiarstwo. Niedowiarkowie urzędnicy bez ducha religii, bez bojaźni
Boga stają się tylko narzędziem niesprawiedliwości, na którą obywatele częstokroć
się żalą. Ta młodzież ma bydź stróżem wiary św. katolickiej, lecz odebrawszy wychowanie pod sterem ewangelickich nauczycieli, tchnąć będzie duchem ich wyznania,
a tak zdradzi te owce, których bronić i strzedz się zobowiązała. Duch światowy, a częstokroć rozwiązły, który w gymnazjach panuje, nie odpowiada stanowi katolickiemu
duchownemu. –
W moc Traktatu Wiedeńskiego zabezpieczone są wszelkie prawa katolikom i język
polski; dla naszej prowincji, przecież ani gymnazjum dla katolików, ani dla języka
polskiego nie mamy; bowiem: profesorowie ewangelicy ucząc od klassy IV wszystkie umiejętności dają w języku niemieckim i podług swych zasad młodzież prowadzą. Młodzież wychowana bez miłości ojczyzny, bez prawdziwego przywiązania ku
współrodakom nie o dobro powszechne starać się będzie, ale raczej o to, aby z uciemiężenia ludu napełniła szkatuły. Nauczyciele religii katolickiej przy gymnazjach
319
[k. 7v]
ustanowieni zostają bez dzielnego wpływu na wychowańców. – Fundusze i budowle przecież gymnazjum poznańskiego są katolickie. Wnioskiem jest więc moim aby
w Wielkim Xięstwie Poznańskiem dwa gymnazja dla katolików ustanowione zostały,
przy którychby rektorem xiądz katolicki włącznie z profesurą religii i profesorowie
religii katolickiej ustanowieni byli, tak, jak to w klasach jest urządzone. –
Naczelne liceum dla katolików najstosowniej bydź może w Poznaniu, aby miejscowy
Pasterz archi dyecezyalny jako straż wiary i prawych obyczajów miał najłatwiejszą
sposobność kontrolowania nauczycieli. Dla drugiego gymnazjum katolickiego najdogodniejszym jest miejscem miasto Grabów, w którym dogodny do tego i obszerny
znajduje się klasztor franciszkanów wraz z funduszami i folwarkiem. Fundusze klasztoru niegdy xięży trinitarzy w Krotoszynie i innych zapewniłyby utrzymanie dla profesorów. Niska cena żywności i pomieszkania ułatwi przystęp dla uczniów z każdego
stanu, gdy teraz odległości miejscami mil 20, drogość utrzymania z powodu miast
wielkich i w tych istniejących opłat od mliwa i rzezi, niedozwala nawet majętniejszym
posyłać dzieci do szkół krajowych: ci tedy wysyłają dzieci do szkół w Kaliszu, Wieluniu,
Warcie i Piotrkowie. Tym sposobem znaczna ilość pieniędzy wychodzi z kraju bez nadziei powrotu a młodzież podług innych zasad wychowana bywa, przeciwnie do Grabowa przybywałaby znaczna liczba młodzieży z Królestwa Polskiego; tym sposobem
dogodziłoby się powiatom: ostrzeszowskiemu, krotoszyńskiemu, odolanowskiemu
i pleszewskiemu, w których najwięcej katolików się znajduje, a rząd przy małych nakładach wiele zyska. Nie jest jednak w mej myśli zabranianie ewangelikom uczęszczania do gymnazjów katolickich, skoro rodzice sobie tego życzyć będą.
[k. 8]
5to Przedtem katolicy z uszczerbkiem własnych parafialnych kościołów przyozdabiali
klasztory, dlaczego znajdują się w nich w wielkiej liczbie apparaty i inne sprzęty, które
dla szczupłej liczby zakonników choć w dobrym stanie, nieużywane butwieją i psują
się; przeciwnie kościoły parafialne albo niewiele albo tylko podarte w większej części
posiadają apparaty. Wnoszę zatem, aby nie czekając kasacyi klasztorów, władza duchowna zostawiwszy część potrzebną dla klasztorów, resztę ornatów, kapów, albów,
kielichów etc.; między potrzebne parafialne kościoły rozdać kazała.
Ad IIdum Powtóre upraszam,
aby klasztor w Ostrzeszowie nie był oddany gminie ewangelickiej. Gmina ewangelicka pod innym pozorem nie mogła żądać oddania jej klasztoru w Ostrzeszowie jak pod
tym: jakoby własnego kościoła nie miała; i wysokie ministerium w wzmiankowanej na
początku odpowiedzi z tego powodu przychylać się zdaje. Lecz powód takowy jest
bezzasadny; gdyż gmina ewangelicka już od roku 1804 posiada obszerny i dogodny
kościół, Pastor ma także nadaną sobie stubę magdeburską roli i z Skarbu publicznego
na opędzenie potrzeb kościoła wpływa rocznie 100 talarów, a zatem nie ma przyczyny żądać kościoła katolickiego.
320
Dorota Matyaszczyk
Klasztor ten jest dla gminy katolickiej tamże potrzebny, bo kościół parafialny jest za
szczupły dla wszystkich parafian zgromadzonych na wielkie nabożeństwo, reszta
więc słucha nabożeństwa w klasztorze. Wnoszę zatem, aby klasztor w Ostrzeszowie
dotąd był utrzymany, dopokąd zakonnicy w tej prowincyi exystować będą mogli, po
których kassacyi potrzeba koniecznie aby przy tymże ustanowiony był xiądz przeznaczony do pomocy wszystkich parafii powiatu ostrzeszowskiego w gwałtownej
potrzebie gdyż parafie są obszerne, dochody
[k. 8v]
ich szczupłe, zaledwie wystarczające na wyżywienie jednego plebana, a niedostatek xięży zastępowały tutejsze klasztory, po których expiracyi zaradzić tylko można
potrzeb[n]ym ustanowieniem okręgowego wikaryusza. Gdyby jednak to stać się nie
mogło, tedy upraszam aby klasztor ten na jeden z powyższych celów był obrócony.
W względzie sprzętów kościelnych, wszystkie niemal parafie są ubogie, upraszam
przeto Jego Eminencji, aby apparaty i inne sprzęty klasztorów w Grabowie i Ostrzeszowie, na ile im nie będą potrzebne, między parafialne kościoły porozdawać kazał.
W podaniu tym nie tylko dobro religii katolickiej, ale nawet dobro władzy cywilnej
miałem na celu, gdyż nic łatwiejszego jak mury rozebrać i rozprzedać, Skarb się nie
wzbogaci, ubodzy pozbawieni będą znacznych wsparciów, nie jeden weźmie wstręt
do legatów pobożnych, a może przyjdzie czas, że taż władza żałować będzie iż z podanej sposobności w lepszy sposób korzystać zaniedbano. Przecież z wielu powodów nie odważyłbym się tego do władzy cywilnej podawać. Lecz wiedząc jak pałasz
Jego Eminencja wielkim przywiązaniem do religii, jak zupełnie poświęcasz się dobru
katolików, jak chętnie przyjmujesz prośby podwładnych, ośmielam się przedmiot powyższy polecić łaskawej ...nej [?] Jego opiece w tem przekonaniu, że uwaga przywiązanego katolika ku dobru swej religii złożone tajniku [?] naczelnego zwierzchnika nie
będą bezskuteczne, a jeżeli już w tym względzie, czego się spodziewam, jakie wnioski
do władzy cywilnej uczynił, to przynajmniej zechciej się z tego przekonać, że wszyscy
katolicy [we] względzie dobra religii katolickiej jednakowego są zdania.
Wyznać mi tu w końcu wypada, że do ułożenia wywodów niniejszego przedstawienia
w skutek mego życzenia JX Szymon Lewandowski pleban w Doruchowie przyłożył
się w znacznej części. –41
Przy tej sposobności mam honor wyznać się z najgłębszym uszanowaniem
Celsissimi ac Reverendissimi Domini
najposłuszniejszym
X. Kompała
41 Ks. Szymon Lewandowski napisał bardzo kaligraficznym pismem ten memoriał na kartach formatu
A3. To na pewno nie był przypadek, że ks. J. Kompałła wybrał plebana z Doruchowa.
Dorota Matyaszczyk
321
vol. 3, 2013, s. 301–322
Poznań
do Teofila Wolickiego, arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej
i poznańskiej, i jego konsekwencje
Streszczenie
W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, w aktach KA 10 969, zachował się interesujący dokument. W październiku 1828 r.
metropolita gnieźnieński i poznański, abp Teofil Wolicki, otrzymał obszerne pismo od ks. Jana Kompałły. Proboszcz z Bukownicy
zwracał się do arcybiskupa z prośbą o interwencję u władz pruskich w sprawie pozostawienia majątku po skasowanych klasztorach przy Kościele katolickim. W pięciu dobrze uzasadnionych punktach przedstawiał powody, dla których mienie to nie powinno
trafić w ręce ewangelików, i sposoby pożytecznego wykorzystania go. Proponował m.in. przeznaczenie budynków klasztornych
na domy dla księży emerytów lub zubożałych rodzin oraz na instytuty zajmujące się wychowaniem i kształceniem nieślubnych
dzieci. Klasztor pofranciszkański w Grabowie chciał zamienić na gimnazjum dla katolickiej młodzieży, by zapewnić jej odpowiednie wychowanie, zapobiegające wynarodowieniu. Prosił też arcybiskupa, by wystarał się u władz cywilnych o przekazanie
części wyposażenia klasztorów (nawet jeszcze funkcjonujących), ubogim kościołom parafialnym. Wskazywał, że świątynie te
były przez wieki poszkodowane, gdyż szlachta przeznaczała liczne dary wyłącznie zakonom.
Konsekwencją pisma ks. Kompałły było rozporządzenie nr 348 Rejencji Poznańskiej z 19 XII 1828 r. i Konsystorza Arcybiskupiego
Poznańskiego nr 119 z 14 I 1829 r., skierowane do 22 dziekanów na terenie diecezji poznańskiej. Nakazano im, by zebrali informacje, jakiego wyposażenia potrzebują podległe im ubogie kościoły parafialne. Tylko nieliczni proboszczowie stwierdzili, że ich
świątynie niczego nie potrzebują. Reszta przedstawiła krótsze lub dłuższe listy oczekiwanych sprzętów. Tabelaryczne zestawienie tych przedmiotów konsystorz przesłał Rejencji Poznańskiej. Niewątpliwie spisy te (zebrane w grubym poszycie KA 12 236)
posłużyły później do rozdzielenia sprzętów po skasowanych klasztorach.
Słowa kluczowe
memoriał, ks. Jan Kompałła, abp Teofil Wolicki, Wielkie Księstwo Poznańskie, diecezja poznańska, kasata klasztorów, wyposażenie kościołów parafialnych, gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim
322
Dorota Matyaszczyk
Dorota Matyaszczyk
vol. 3, 2013, p. 301–322
Poznań
Fr. Jan Kompałła’s 1828 memorial concerning monasteries
to Teofil Wolicki, archbishop of the Gniezno and Poznań archdiocese,
and its consequences
Summary
In the Archdiocesan Archive in Poznań, among the KA 10 969 records, an interesting document has been preserved. In October
1828 the Gniezno and Poznań metropolitan archbishop Teofil Wolicki received a lengthy letter from Fr. Jan Kompałła. The parish
priest from Bukowice was requesting from the archbishop an intercession with the Prussian authorities in order for the property
of dissolved monasteries to be bequeathed to the Catholic Church. In five well-grounded points, he presented reasons for which
this property was not supposed to be handed over to the Protestants, as well as demonstrated how to utlise it practically. He
suggested –among other things– that monastery buildings serve as lodgings for retired priests or impoverished families, and as
institutes devoted to upbringing and education of children bourn out of wedlock. He intended the former Franciscan monastery
in Grabów to be converted into a gymnasium for the Catholic youth. Education was meant to protect them from the partitioner’s
endeavours to deprive them of the national identity. He was also asking the archbishop to elicit from the lay authorities the consent to move part of the equipment –even of the active monasteries– to poorer parish churches. He argued that these temples
had been neglected for centuries, since the nobility had always been donating their lavish gifts exclusively to religious orders.
Fr. Kompałła’s letter resulted in the Poznań Administrative Office’s directive no. 348 of 19 December 1828 and the Poznań Archiepiscopal Consistory’s directive no. 119 of 14 January 1829 sent to 22 deans in the territory of the Poznań diocese. They were
instructed to gather information on what sort of equipment would be useful for the poor parish churches within the deaneries
they were in charge of. Few were the parish priests who admitted that their temples did not need anything. The rest submitted
lists –of various length– of the desired equipment. A tabular listing of the objects was sent to the Poznań Administrative Office
by the consistory. These lists (collected in an thick cardboard-bound archival unit –poszyt– KA 12 236) were undoubtedly used
afterwards to distribute the equipment of the dissolved monasteries.
Keywords
memorial, Fr. Jan Kompałła, archbishop Teofil Wolicki, Grand Duchy of Posen, Diocese of Poznań, dissolution of the monasteries,
equipment of the parish churches, gymnasium in Ostrów Wielkopolski
Czesław Hadamik
vol. 3, 2013, s. 323–334
Kielce
Drugi etap badań archeologicznych w obrębie
pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu
w 2013 r.: wirydarz wschodni. Wstępne wnioski i interpretacje*1
Ratownicze badania wykopaliskowe wykonano w maju, sierpniu i wrześniu 2013 r.
na podstawie Zezwolenia Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Skoncentrowały się one w obrębie wschodniego wirydarza klasztoru. Podstawą merytoryczną był zaakceptowany przez Świętokrzyskiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków Program badań archeologicznych w obrębie wirydarza pobe
nedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu, pow. kielecki, woj. świętokrzyskie,
sporządzony w maju 2012 r. przez autora tego tekstu. Podjęte działania są częścią
prac badawczych i projektowych związanych z remontem i konserwacją wirydarza
wewnętrznego. Inwestorem jest Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów, klasztor Święty
Krzyż2. Badania prowadził autor tekstu, a brali w nich udział mgr Radosław Solski oraz
mgr Wojciech Kozieł.
Położenie i opis terenu prac
Wirydarz wewnętrzny claustrum ma wymiary około 12,5 × 21 m, dłuższą osią jest
usytuowany wzdłuż linii wschód–zachód. Zamknięty jest z wszystkich stron murami
późnogotyckich krużganków wykonanymi z kamienia łamanego oraz ciosów, tynkowanymi. W centralnej części wirydarza, na przecięciu jego przekątnych, znajduje się
tzw. studnia z kamienną cembrowiną, o średnicy wnętrza ocembrowania około 1,6 m.
Powierzchnia wirydarza jest wyłożona miejscowym kamieniem łamanym (kwarcyt),
bezpośrednio na piaszczystej podsypce, a miejscami na wylewce cementowej, two* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
1 Sprawozdanie z wcześniejszych prac por. C. Hadamik, Pierwszy etap badań archeologicznych w obrębie
pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r. Wstępne wnioski i interpretacje, „Hereditas
Monasteriorum”, 2, 2013, s. 434–439.
2 Prace są realizowane według projektu mgra inż. arch. W. Markulisa, Projekt budowlany remontu i kon
serwacji wirydarza klasztoru OO. Oblatów na Świętym Krzyżu, ABA Autorskie Biuro Architektoniczne arch.
Władysław Markulis, 2011.
324
Czesław Hadamik
rząc nieregularny bruk. Dziedziniec jest pocięty odpływami kanalizacji deszczowej,
której studzienki znajdują się w narożach wirydarza oraz w rejonie wspomnianej
studni.
Dotychczasowe badania archeologiczne w obrębie wirydarza
Pierwsze systematyczne badania archeologiczne na szczycie Łyśca przeprowadził
w latach 1958–1962 Jerzy Gąssowski. W latach 1957–1958 otwarto wykop badawczy
przy zachodnim odcinku ściany północnej wirydarza. Wykop osiągnął głębokość 4 m,
a jego celem było odsłonięcie otworu wejściowego do korytarza pod krużgankiem
północnym, rzekomo przebitego w XIX w. przez władze rosyjskiego więzienia. Wykop
ten poszerzono następnie w kierunku zachodnim, do wymiarów 3,3 × 4,2 m, w celu
rozpoznania nienaruszonej stratygrafii dziedzińca. Do głębokości 3,6 m (strop zwartej zwietrzeliny skalnej) zarejestrowano w profilach sześć zasadniczych nawarstwień,
w tym warstwy interpretowane jako poziomy użytkowe z przełomu XVII i XVIII, XV
oraz XII w. Stopę muru fundamentowego ściany północnej odsłonięto na głębokości
3,8 m poniżej ówczesnej powierzchni terenu3. W 1962 r. otwarto wykop o wymiarach 4 × 6 m przy odcinku wschodnim południowej ściany wirydarza. Poszerzono
go później w kierunku centralnej części dziedzińca oraz, przy południowej ścianie
krużganka, w kierunku zachodnim. Wykop miał osiągnąć głębokość 3 m (prawdopodobnie w części północnej). Nie wiadomo bliżej, jaką stratygrafię zarejestrowano
w tym wykopie. W publikacji wyników badań z lat 1958–1962 brak jakichkolwiek
wzmianek o materiałach pochodzących z wykopów założonych na terenie klasztoru
i kościoła oraz na terenie bezpośrednio przyległym do tych obiektów (opisanym jako
stanowisko 1). Wydzielono jednak w wirydarzu i krużganku południowym warstwy
średniowieczne i nowożytne4.
W tym czasie badania architektoniczne prowadziła Maria Sulimierska-Laube. Doprowadziły one do hipotetycznego określenia faz rozwoju klasztoru w okresie od XII do
XIX w. Autorka wysunęła sugestię, że najstarszy budynek klasztorny był drewniany
i przystawiono go do płyciny północnej ściany romańskiego kościoła, w dużym fragmencie istniejącej do dziś5. Miało na to wpłynąć ówczesne ukształtowanie terenu.
Wirydarz w obecnie istniejącym kształcie miał powstać dopiero w XV w., kiedy po-
3 J. Gąssowski, Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych przy klasztorze pobenedyktyńskim na
Łysej Górze (Św. Krzyż) w czerwcu i lipcu 1958 r., Warszawa 1958, mps w archiwum Wojewódzkiego Urzędu
Ochrony Zabytków w Kielcach (dalej: WUOZ Kielce).
4 Idem, Ośrodek kultowy na Łysej Górze, [w:] E. i J. Gąssowscy, Łysa Góra we wczesnym średniowieczu (Polskie
Badania Archeologiczne, 16), Wrocław i in. 1970, s. 30.
5 Jak się okazało podczas odkrywek konserwatorskich w latach 70. XX w., lico właściwej ściany romańskiej przysłonięte zostało gotycką ścianą z łamanego kamienia; wspomniana płycina była więc częścią tej
ostatniej struktury. Por. A. Piasecka, Przemiany w dziejach architektury i wystroju zespołu benedyktyńskiego na
Świętym Krzyżu. Prace remontowo-konserwatorskie w zespole po II wojnie światowej, [w:] D. Olszewki, R. Gryz
(red.), Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, Kielce 2000, s. 271.
Drugi etap badań archeologicznych w obrębie klasztoru Świętego Krzyża
325
szerzono plateau po stronie północnej kościoła przez nadsypanie ostro opadającej
w kierunku północnym powierzchni skały do poziomu istniejącego przy kościele6.
W późniejszych latach w obrębie wirydarza został odkryty podziemny zbiornik na
wodę połączony ze studnią, którego chronologię określono na XVIII w.7
Ratownicze badania wykopaliskowe w maju, sierpniu i wrześniu 2013 r.
Celem badań było rozpoznanie stratygrafii wertykalnej i horyzontalnej wirydarza
i wszystkich odkrytych na jego terenie obiektów. Ze względów technicznych prace
podzielono na dwa etapy, z których pierwszy (wykonany w maju) objął fragment
północno-wschodni wirydarza, dotychczas niebadany pod względem archeologicznym. Otwarto w tym rejonie dwa wykopy ratownicze. Wykop nr 2/2013 (3 × 5 m,
powierzchnia 15 m2; ryc. 1) zlokalizowano w narożu północno-wschodnim wirydarza.
Wykop nr 3/2013 (2 × 7,4 m, powierzchnia 14,8 m2; ryc. 2) usytuowano 8 m od naroża
północno-wschodniego, na osi północ–południe, tak, aby jego krótszy bok przylegał
do ściany północnej dziedzińca, a do południowego krańca jego zachodniego boku
przylegała krawędź barokowej cembrowiny studni. Wykop ten miał charakter rowu
sondażowego, w którym spodziewano się zarejestrować pełną stratygrafię wirydarza.
W drugim etapie badaniami objęto studnię oraz fragmenty zachodni i południowy
wirydarza. Ze względu na postawione przy elewacjach rusztowania powierzchnia
wykopów sondażowych musiała ulec znacznemu ograniczeniu. Przy ścianie zachodniej, bezpośrednio na północ od schodków wejściowych, usytuowano wykop 4/2013
(2,5 × 4 m, powierzchnia 10 m2). Wykop nr 5/2013 (1,2 × 4,2 m, powierzchnia około
5 m2) wytyczono przy środkowym odcinku południowej ściany wirydarza, prostopadle do jej przebiegu.
Wykop 2/2013 (narożnik północno-wschodni wirydarza)
W obrębie wykopu odsłonięto fragmenty posadowienia muru fundamentowego
ściany wschodniej wirydarza (na głębokości około 1,9 m poniżej współczesnego
poziomu dziedzińca), spoczywającego na powierzchni litej skały kwarcowej. Stopa
muru obniżała się w kierunku północnym zgodnie z upadkiem warstw zwietrzeliny
skalnej. Stwierdzono, że różnica wysokości powierzchni zwietrzeliny skały macierzystej na krańcach północnym i południowym wykopu wynosiła około 80 cm. Na głębokości około 60 cm odkryto fragmenty nieregularnego bruku z łamanego kamienia,
który można identyfikować z poziomem użytkowym wirydarza w okresie nowożyt-
6 M. Sulimierska-Laube, Łysa Góra, woj. kieleckie. Kościół i klasztor benedyktynów p.w. Świętego Krzyża, Warszawa 1958/1959, s. 79–80, mps w Archiwum WUOZ Kielce; Eadem, Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża
na Łyścu w okresie gotyckim (pow. i woj. kieleckie), „Biuletyn Historii Sztuki”, 3, 1963, s. 193–194.
7 J. Kuczyński, Wyniki badań archeologicznych Muzeum Świętokrzyskiego w latach 1966–69 (Przewodnik po
wystawie), Kielce 1970, s. 50.
326
Czesław Hadamik
Ryc. 1. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Wykop 2/2013 w narożu północno-wschodnim
wirydarza, widok ogólny od południowego zachodu. Fot. C. Hadamik
Ryc. 2. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Wykop 3/2013 w części północnej wirydarza,
fragment profilu wschodniego wykopu ze stykiem nawarstwień niwelacyjnych i lica muru
fundamentowego ściany północnej, widok od zachodu. Fot. C. Hadamik
327
nym (co najmniej od XVII do XIX w.). Miejscami adaptowano na tym poziomie jako
bruk wyrównaną nieco powierzchnię zwietrzelinową. W pobliżu naroża dziedzińca
bruk wykazywał zaklęśnięcia. W narożu tym znajdowała się betonowa studzienka
współczesnego odwodnienia, posadowiona na wtórnie użytym fazowanym detalu
piaskowcowym (prawie pełne obramienie niewielkiego okienka). Po usunięciu studzienki okazało się, że okienko spoczywa na wylewce cementowej. Poniżej zalegała warstwa zasypiskowa znajdująca się w obrębie „komory” (o wymiarach w planie
1,6–1,8 × 1,6–1,8 m i wysokości około 80 cm), utworzonej przez murki dostawione
w narożu do murów fundamentowych ścian północnej i wschodniej wirydarza. Murki
wzniesiono w technice stosunkowo prymitywnej z łamanego kamienia na słabej zaprawie wapienno-gliniastej; były one przynajmniej częściowo posadowione na litej
skale. Nie jest jasne, czy „komora” była pierwotnie otwarta, czy zamknięta od góry. Jej
funkcję i chronologię trudno wyjaśnić; hipotetycznie mogła pełnić funkcję dodatkowego zbiornika wód opadowych usytuowanego w miejscu, w którym ustawicznie
przesiąkała przez mury woda (o czym mamy sygnały źródłowe z lat 20. XIX w.). Być
może wykonano ją pod koniec XVIII lub w początkach XIX w.
Wykop 3/2013 (środkowa część wirydarza, fragment północny)
Eksplorację w obrębie wykopu doprowadzono do głębokości około 3,2 m (poniżej
współczesnego poziomu dziedzińca) przy licu muru fundamentowego ściany północnej, nie docierając jednak, ze względów bezpieczeństwa, do stopy muru. Zarejestrowano 15 nawarstwień ziemnych, ziemno-gruzowych i gruzowo-ziemnych.
Warstwy zwietrzelinowe ostro opadały w kierunku północnym, tworząc pod murem
północnym nieckę wypełnioną niwelacjami i warstwami destrukcyjnymi z licznymi
śladami spalenizny oraz przewarstwieniami przepalonej gliny. W południowej części
wykopu, przy wschodniej krawędzi studni, zarejestrowano dodatkową, murowaną
z cegły (w wątku fortecznym) cysternę o wymiarach wnętrza około 1,2 × 2 m, przekrytą odcinkowym sklepieniem kamienno-ceglanym o strzałce około 30 cm. Wysokość
wnętrza wynosiła w najwyższym punkcie sklepienia 1,2 m, w dnie znajdował się kanał
łączący cysternę ze studnią, nachylony lekko w kierunku zachodnim. W górnej części
ścianki wschodniej zbiornika znajdował się otwór wentylacyjny zastawiony blachą.
Odkryty zbiornik współdziałał ze studnią na zasadzie naczyń połączonych i stanowił
dodatkowy rezerwuar wody. Sądząc po wymiarach cegły (7 × 15 cm), mógł on powstać w XVIII lub w początkach XIX w. Górne fragmenty profilów wykopu zakłócały
liczne zasypiska wkopów instalacyjnych i odwadniających wykonanych w drugiej
połowie XX w.
Studnia (cysterna główna) oraz zbiornik pomocniczy
W sierpniu 2013 r. wykonano inwentaryzację studni w centralnej części wirydarza.
Prace badawcze potwierdziły w całej pełni wcześniejsze przypuszczenia, że obiekt
pod względem konstrukcyjnym i funkcjonalnym należy określić jako cysternę, czyli
zbiornik gromadzący wody opadowe i gruntowe. Cysterna ta (określona jako głów-
328
Czesław Hadamik
na) składała się z dwóch zasadniczych części. Fragment dolny, na planie nieregularnego owalu o wymiarach około 3,4 × 3,8 m i wysokości wnętrza około 2,4 m, tworzył wielką komorę wykutą w warstwach zwietrzelinowych. Komora była podzielona
czterema trapezowatymi w przekroju filarami (ryc. 3) na cztery wnęki zamknięte od
góry częściowo płasko, a częściowo pozornymi sklepieniami. Ściany zewnętrzne
komory zostały szczelnie obudowane ciosami kamiennymi. Całość wzniesiono na
powierzchni litej skały, na której nie stwierdzono śladów skuwania, można ją więc
uważać za naturalny poziom litego podłoża skalnego (kwarcytowego). Filary dzielące wnętrze zbiornika na wnęki były jednocześnie podporami górnego fragmentu
cysterny, pełnej okrągłej cembrowiny z kamienia ciosowego o wysokości 2,9 m (do
poziomu dziedzińca) oraz średnicy wnętrza 1,6 m (ryc. 4). W całości cysterna miała
około 5,3 m głębokości poniżej współczesnej powierzchni dziedzińca. Filary jej dolnej części były przewiązane ze ścianami zewnętrznymi, stanowiły też jednolitą całość
z górną cembrowiną. Można więc uznać zbiornik za całość chronologicznie zwartą
i konstrukcyjnie jednolitą. Okres powstania cysterny nie jest poświadczony źródłami
Ryc. 3. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Studnia
(cysterna główna), lico jednego z filarów dolnej części zbiornika,
widok od zachodu. Fot. C. Hadamik
329
historycznymi, nie znaleziono też żadnych śladów ewentualnego starszego zbiornika. Obecnie istniejąca konstrukcja mogła powstać w okresie nowożytnym, być może
w XVII w., w trakcie rozbudowy opactwa zapoczątkowanej przez opata Bogusława
Radoszewskiego i kontynuowanej za czasów opata Stanisława Sierakowskiego.
Od strony wschodniej do opisanego wyżej zbiornika głównego przylegała cysterna
pomocnicza o wnętrzu opisanym już wyżej (ryc. 5). Była ona posadowiona w warstwach zwietrzelinowych pod poziomem dziedzińca i połączona z cysterną główną
kanałem o wymiarach 15 × 20 cm. We wrześniu 2013 r. odsłonięto zewnętrzny zarys
jej odcinkowego sklepienia, mającego w planie wymiary około 1,9 × 2,7 m (ryc. 6).
Zbiornik ten był chronologicznie wtórny w stosunku do cysterny głównej i mógł powstać w ciągu XVIII w., z ewentualnością przebudowy w następnym stuleciu.
Od strony południowej, zachodniej i północnej zbiornik główny (studnia) był otoczony pod powierzchnią dziedzińca czworokątną w planie konstrukcją złożoną z rozchylonych na zewnątrz ścianek kamiennych na zaprawie cementowej, znajdujących się
w odległości 1–1,5 m od cembrowiny studni. Te pochyłe ścianki (połączone pierwotnie od strony północnej i południowej z cembrowiną cysterny głównej) zbudowano,
układając kamienie w odpowiednio uformowanym wykopie i zalewając je zaprawą,
której górna powierzchnia tworzyła gładką wylewkę. Cała ta konstrukcja, nazwana
roboczo wanną, wspierała się na górnej powierzchni komory dolnej cysterny głównej. Wanna była wypełniona drobnym grysem kamiennym. Najprawdopodobniej
Ryc. 4. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Studnia (cysterna główna), cembrowina
z ciosów kamiennych górnej części zbiornika, widok z góry od południa. Fot. C. Hadamik
330
Czesław Hadamik
Ryc. 5. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Wykop 3/2013, część południowa, fragment
wnętrza zbiornika pomocniczego na wodę po stronie wschodniej cysterny głównej (studni),
widok od południowego zachodu. Fot. R. Solski
Ryc. 6. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Zbiornik pomocniczy na wodę po wschodniej
stronie cysterny głównej (studni), górna powierzchnia sklepienia odcinkowego zbiornika,
widok od południa-południowego zachodu. Fot. C. Hadamik
331
stanowiła część systemu odwodnienia dziedzińca. Odprowadzano do niej wody opadowe z naroży wirydarza, następnie filtrowana przez grys woda spływała trzema odpływami do wnętrza cysterny głównej. Wanna miała wymiary 2,8 × 4,7 m (3,4 × 5,3 m
po obrysie zewnętrznym) i była szczelnie połączona z cembrowiną cysterny głównej.
Konstrukcja ta mogła powstać w drugiej połowie XIX lub w pierwszej połowie XX w.
Wykop 4/2013 (przy ścianie zachodniej wirydarza)
W obrębie wykopu eksplorowano nawarstwienia związane ze współczesnym poziomem użytkowym oraz dużej miąższości warstwy niwelacji i zasypów. Zarejestrowano
osiem jednostek stratygraficznych. Osiągnięto maksymalnie poziom 2,2 m poniżej
współczesnej powierzchni dziedzińca. W części wschodniej stwierdzono strop warstw
zwietrzelinowych, które mają w tym rejonie wirydarza upad znacznie większy niż we
wschodnich fragmentach dziedzińca.
Zebrano przemieszany materiał ruchomy w postaci ułamków ceramiki naczyniowej
(głównie z okresów nowożytnych, w mniejszej liczbie z późnego średniowiecza) oraz
kafli płytowych z XVII–XVIII w., a także kości zwierzęcych.
Ryc. 7. Święty Krzyż, klasztor, wirydarz wewnętrzny. Wykop 5/2013 pod ścianą południową wirydarza,
widok ogólny z góry od wschodu. Po lewej powierzchnia górnego piętra zwietrzeliny skalnej,
po prawej fragment wanny. Fot. C. Hadamik
332
Czesław Hadamik
Wykop 5/2013 (przy ścianie południowej wirydarza)
W obrębie wykopu zarejestrowano 11 jednostek stratygraficznych. Stwierdzono, że
posadowienie ściany południowej wirydarza jest bardzo płytkie (zaledwie 30 cm poniżej poziomu dziedzińca); fundament był posadowiony na zwartym piętrze zwietrzelinowym (rumosz skalny z lessem i gliną; ryc. 7). W południowej i środkowej części
wykopu odsłonięto strop tej warstwy. W północnej części wykopu została ona zniszczona wkopem pod opisaną wyżej konstrukcję odwadniającą (wannę). W tym rejonie
odsłonięto południowe ramię tego obiektu ze stropem wypełniska w postaci grysu
kamiennego.
W obrębie wykopu zebrano przemieszany nowożytny i średniowieczny materiał ruchomy.
Wstępne wnioski
Jak widać z powyższych opisów, system gromadzenia wód opadowych i gruntowych na terenie wirydarza był skomplikowany i chronologicznie niejednorodny.
Budowano go co najmniej od XVII w., dodając kolejne elementy do konstrukcji już
istniejących, które nadal działały. Problemem jeszcze nie rozstrzygniętym jest zdefiniowanie momentu lub okresu, w którym rozpoczęto rozbudowę tego systemu,
żadne bowiem źródła historyczne nie wspominają o kłopotach opactwa związanych
z brakiem wody. Jednak sukcesywna rozbudowa instalacji wodnych (nie tylko w obrębie wirydarza, również poza claustrum, np. na zachód od XVII-wiecznego skrzydła
zachodniego, gdzie zachowały się trzy podziemne zbiorniki na wodę o chronologii,
która do dziś jest zagadkowa, a zwykle określana bywa na XVIII lub XIX w.) zdaje się
oznaczać, że w okresie nowożytnym problem zaopatrzenia w wodę narastał. Tylko
hipotetycznie możemy zakładać, że pierwsza studnia (lub cysterna) w wirydarzu powstała już w trakcie jego budowy (przebudowy?) w XV w., jako konieczny element
jego funkcji i estetyki.
Czesław Hadamik
333
vol. 3, 2013, s. 323–334
Kielce
Drugi etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego
klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r.: wirydarz wschodni.
Wstępne wnioski i interpretacje
Streszczenie
Podczas badań archeologicznych prowadzonych w 2013 r. w obrębie wirydarza klasztoru pobenedyktyńskiego na Łyścu stwierdzono istnienie rozbudowanego systemu gromadzenia wód opadowych i gruntowych. Budowano go na zasadzie dodawania
kolejnych elementów do konstrukcji już istniejących (te działały nadal). Głównym elementem systemu była cysterna, określana
w źródłach i opracowaniach jako studnia, która powstała zapewne w pierwszej połowie XVII w., w trakcie rozbudowy klasztoru
zapoczątkowanej przez opata Bogusława Radoszewskiego Boxy i kontynuowanej przez opata Stanisława Sierakowskiego. Z tym
zbiornikiem była połączona cysterna pomocnicza, zbudowana w XVIII w. i współdziałająca z nim na zasadzie naczyń połączonych. Ostatni element systemu, konstrukcja wokół cysterny filtrująca wodę spływającą z wirydarza, powstał w drugiej połowie
XIX lub pierwszej połowie XX w.
Można przypuszczać, że jakaś studnia lub cysterna istniała w opactwie już wcześniej, nie wiadomo jednak, czy zawsze na tym
samym miejscu – wirydarz w obecnym kształcie powstał w połowie XV w.
Słowa kluczowe
Łysa Góra, opactwo świętokrzyskie, wirydarz, system gromadzenia wody, okres nowożytny
334
Czesław Hadamik
Czesław Hadamik
vol. 3, 2013, p. 323–334
Kielce
The second stage of archaeological works in the former
Benedictine Abbey of the Holy Cross on Łysiec (Bald Mountain)
in 2013: east cloister garth.
Preliminary conclusions and interpretations
Summary
During archaeological works carried out in 2013 in the cloister garth of the former Benedictine Abbey on Łysiec researchers found
a complex rain and ground water collection system. Its construction consisted in adding new elements to the existing structure
(which continued to work). The main component of the system was a tank, described in sources and various studies as a well,
which originated most probably in the first half of the 17th century, during an expansion of the abbey started by Abbot Bogusław
Radoszewski Boxa and continued by Abbot Stanisław Sierakowski. The main tank was connected to a supplementary tank, built
in the 18th century, and the system was based on the principle of communicating vessels. The last element of the system –the
structure surrounding the tank and filtering water flowing from the cloister garth– was made in the second half of the 19th
century or the first half of the 20th century.
A well or tank may have existed in the abbey even earlier, but we do not know whether it had always been in the same place
– the cloister garth in its present form was not built until the mid-15th century.
Keywords
Łysiec (Bald Mountain), Holy Cross Abbey, cloister garth, water collection system, early modern period
edycje źródłowe
source editions
Konrad Morawski
Warszawa
vol. 3, 2013, s. 337–346
Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku
przetransportowanych w 1843 r. na zamek warszawski*
Kolegium jezuitów w Połocku powstało w 1580 r., ale akt fundacyjny król Stefan Batory wydał w roku 1582. Pierwszym rektorem uczelni został ks. Piotr Skarga. Początkowo
siedziba jezuitów znajdowała się w zamku, tam też funkcjonowała pierwsza świątynia
jezuicka w tym mieście – kościół św. św. Piotra i Pawła. W 1580 r. zakonnicy przenieśli
się do drewnianego budynku postawionego nieopodal warowni, gdzie mieściło się
kolegium. Przeprowadzka do nowej, murowanej siedziby nastąpiła w pierwszej połowie XVIII w. Po pożarze, który strawił zabudowania kolegialne, powstał duży, murowany, barokowy gmach szkoły i klasztoru. Połączony został z budowanym w latach
1733–1738 i konsekrowanym w 1745 r. kościołem Nawiedzenia NMP. Jednonawowa
świątynia z kaplicami, wzniesiona na planie krzyża, miała monumentalną, dwuwieżową fasadę.
Od początku istnienia kolegium dysponowało bogatym uposażeniem w postaci
licznych wsi, które – mimo iż z czasem uległo okrojeniu – przynosiło nadal znaczące dochody. Jezuici czerpali również zyski z kolegium i innych rodzajów działalności
gospodarczej, m.in. z portu nad Dźwiną1. Duże dochody pozwalały na sfinansowanie
bogatego wystroju świątyni. Jego wysoka klasa artystyczna była zaś odzwierciedleniem dużego znaczenia połockiej siedziby Towarzystwa Jezusowego. Wyposażenie
kościoła pochodziło głównie z lat 60. XVIII oraz z początku XIX w., kiedy wymieniono część dekoracji. Wystrój kościoła Nawiedzenia NMP był dziełem głównie artystów
jezuickich: Jana Gryma, Jana Wogta, Gabriela Grubera, Franciszka Pryszczyńskiego
i Jana Strümera2. Autorstwo większości obrazów z dziewięciu ołtarzy omawianej
świątyni jest przypisywane Szymonowi Czechowiczowi.
Po pierwszym rozbiorze Polski Połock dostał się pod panowanie Rosji. Paradoksalnie
uchroniło to klasztor przed kasatą w roku 1773, ponieważ Katarzyna II nie podpo* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
1 L. Grzebień (red.), Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564–1995, Kraków 1996,
s. 525.
2 Ibidem.
338
Konrad Morawski
rządkowała się papieskiej bulli likwidującej zakon jezuitów. Rozbiory nie wpłynęły
w znacznym stopniu na rozwój kolegium jezuitów w Połocku3.
Kres jezuickiemu klasztorowi i kolegium w Połocku położył carski ukaz o wydaleniu
jezuitów z państwa rosyjskiego, wykonany w roku 1820. Na przeszło 10 lat klasztor
i świątynię przejęli pijarzy, którzy prowadzili w Połocku rodzaj liceum. Ostatecznie
kościół pojezuicki przekształcono w cerkiew prawosławną pw. św. Mikołaja. Usunięto
wcześniejsze wyposażenie i po przewiezieniu go do Warszawy rozdzielono – głównie
z przeznaczeniem dla kościołów w Królestwie.
Kościół pojezuicki w Połocku został zburzony w 1964 r., a w dawnych zabudowaniach
klasztornych obecnie znajduje się szpital4.
Prezentowany wykaz odnalazła i wykorzystała w artykule Losy wyposażenia kościoła
jezuitów w Połocku Maria Kałamajska-Saeed5. Są w nim jednak omówione tylko niektóre przedmioty ze spisu (sześć obrazów, krzyż, siedem obiektów złotniczych). Ponadto autorka korzystała z opisu inwentarzowego kościoła sporządzonego w 1820 r.6,
w którym wymieniono obiekty nieujęte w spisie z roku 1843. W związku z tym, że
przedmioty srebrne opisane pod nrami 1, 4, 6 nie figurują we wcześniejszym wykazie, Kałamajska-Saeed zwraca uwagę, że nie ma pewności, czy wymienione obiekty
pochodzą z Połocka7.
Podstawę niniejszej publikacji stanowi dokument przechowywany w Archiwum
Głównym Akt Dawnych w zespole Intendent Zamku8. Wykaz przedmiotów kościelnych, podpisany przez intendenta zamku Leopolda Gimbutta, został sporządzony
w językach polskim i rosyjskim, zapewne wkrótce po przybyciu transportu do Warszawy w marcu 1843 r.9 Wykaz został uzupełniony informacjami zawartymi w późniejszym spisie, sporządzonym w 1855 r. przy okazji zmiany na stanowisku intendenta10
3 Ibidem, s. 526–527.
4 Na temat kościoła i kolegium jezuitów w Połocku zob. S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. 4: Dzieje 153 kolegiów
i domów jezuitów w Polsce, cz. 1: Kolegia i domy założone za królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego
1564–1588, Kraków 1905, s. 181–235; t. 5: Jezuici w Polsce porozbiorowej 1773–1905, cz. 1: 1773–1820, Kraków 1906, s. 313–351.
5 M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia kościoła jezuitów w Połocku, „Rocznik Historii Sztuki”, 17, 1988,
s. 131–147.
6 Archiwum Prowincji Małopolskiej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, sygn. 1326, Opisy i inwentarze
Kolegium Połockiego skreślone w styczniu 1820 roku. Kopia sporządzona w 1907 r. w Archiwum Generalnym
w Rzymie, cyt. za: M. Kałamajska- Saeed, Losy wyposażenia, s. 133.
7 M. Kałamajska- Saeed, Losy wyposażenia, s. 145–147.
8 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Intendent Zamku, nr 57, Akta Intendenta Zamku tyczące
się Przedmiotów pozostałych po Jezuitach w Połocku (dalej: Akta Intendenta). Na temat urzędu intendenta
zob. E. Sęczys, Intendent Zamku, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie,
t. 2: F. Ramotowska (red.), Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 169–171.
9 Akta Intendenta; wersja rosyjska – s. 2, 4, 6, 8, 10, 12, 14, wersja polska – s. 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15.
10 Ibidem, s. 27–32. Leopolda Gimbutta na przełomie lat 1855 i 1856 zastąpił Michał Pągowski, od 1856 r.
aż do rozliczenia urzędu intendentem był Stanisław Steczkowski.
339
i poświadczonym przez ławnika magistratu Miasta Warszawy Jerzego Bertholdiego
i kontrolera Najwyższej Izby Obrachunkowej Józefa Witkowskiego oraz w pokwitowaniach odbioru wydanych przedmiotów. Cały poszyt składa się z 72 stron.
Poszczególne sprzęty kościelne wchodzące w skład transportu z Połocka były przydzielane przez namiestnika Królestwa Polskiego11, który komunikował o tym prezydentowi Warszawy12, ten zaś zawiadamiał o decyzji namiestnika zainteresowane osoby oraz intendenta zamku. Obdarowani, przy odbiorze przyznanych im przedmiotów
pozostawiali pokwitowania.
***
Wykaz został sporządzony w formie tabeli; ostatnia kolumna, w której zawarte są dopiski, nie ma tytułu, stąd dodana nazwa [Uwagi]. Dopiski i poprawki w wykazie (niezrobione ołówkiem) pochodzą zapewne od intendenta zamku Leopolda Gimbutta.
Liczne uwagi w tekście zrobione atramentem zostały oznaczone pogrubionym drukiem, a zrobione ołówkiem – kursywą.
Pisownię tekstu uwspółcześniono zgodnie z zasadami przyjętymi przez redakcję „Hereditas Monasteriorum”. Zachowano charakterystyczny dopełniacz liczby mnogiej
(lichtarzów, relikwiarzów) oraz formy odmiany miar długości.
11 W latach 1831–1856 był to Iwan Paskiewicz, na przełomie lat 1855 i 1856 Wincenty Krasiński, od 1856
do 1862 r. Michaił Gorczakow.
12 Prezydentem Warszawy od listopada 1847 do lutego 1862 r. był Teodor Andrault de Langeron.
340
Konrad Morawski
Wykaz przedmiotów pozostałych po Jezuitach w Połocku
No
1.
2.
3.
4.
5.
Wymienienie przedmiotów
Przypuszczalna cena
Przedmioty srebrne
Rub. sr.
Kop.
Monstrancja w guście gotyckim, ofiarowana przez Stefana
Batorego w r. 1583, bardzo pięknej roboty, po większej części
–
filigranowej, z herbem wyobrażającym jednogłowego orła
500.
13
14
z koroną i kamieniami – wysokości 1 arszyn
5½ werszków15, ważąca 11 funtów16.
Monstrancja w promieniach z koroną i krzyżykiem, wysadzana kamieniami wschodnimi, w ilości więcej jak 1000,
500.
–
w nowym guście18 – wysokości 1 arszyn, ważąca 9 funtów
16 zołotników19.
Monstrancja wyobrażająca Trójcę Świętą, na wierzchu krzyż
z Panem Jezusem, pod nim Bóg Ojciec, a pod Hostią Duch
Ś[wię]ty, miejsce w które kładzie się Hostia, otoczone jest
350.
–
wiankiem z winnych gron i kłosów pszenicy20 – wysokości
1½ arszyna, ważąca 12 funtów 48 zołotników.
Monstrancja, także w guście gotyckim, nowsza od poprzedzającej, lecz ze względu na robotę, okazuje się że należy
do tegoż samego czasu, na środkowej jej części znajduje się
225.
–
sześć gotyckich liter, w środku pod Hostią umieszczony jest
wielki całkowity koral21; cała monstrancja wysoka 1 arszyn,
waży 4 funty 27 zołotników.
Pacyfikał, w którym były relikwie święte, w guście rokoko
– wysokości 14½ werszków, ważący 5 funtów 12 zołotników.
125.
–
[Uwagi]
ma być u kapucynów
Prosiłbym o jedną z tych dwóch dla kościoła Ś[więte]go Karola Boromeusza17
jest
jest
jest [przekreślone]
nie masz
Prosiłbym o ten relikwiarz do kościoła
Ś[więte]go Karola [Boromeusza]
13 Monstrancja przekazana na polecenie księcia Paskiewicza kapucynom, którzy w 1850 r. objęli dawne
opactwo cysterskie w Lądzie. Potem była przechowywana w katedrze we Włocławku. Obecnie zaginiona.
M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 146–147.
14 Arszyn – rosyjska miara długości równa około 0,71 m.
15 Werszek – rosyjska miara długości równa około 4,45 cm.
16 Funt – miara masy równa około 0,41 kg.
17 W Warszawie były (i nadal są) dwa kościoły pw. św. Karola Boromeusza. Pierwszy z nich został wybudowany w latach 1790–1793 na terenie nowo założonego cmentarza na Powązkach, w latach 1849–1850
był przebudowywany. Drugi został zbudowany w latach 1841–1849 u zbiegu ul. Chłodnej i Elektoralnej.
Jak wynika z dopisków w dalszej części wykazu, chodzi o kościół na Powązkach.
18 „Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydana ks. biskupowi Beniaminowi [Szymańskiemu] dla kościoła
katedralnego w Janowie [Podlaskim] jak kwit z d. 29 listopada/11 grudnia 1856 r.”, Akta Intendenta, s. 27;
pokwitowanie odbioru – s. 42–43. Zachowana do chwili obecnej w kościele w Janowie. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 141.
19 Zołotnik – miara masy równa około 4,27 g.
20 „Wydana z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika prowincjałowi oo. kapucynów [ks. Beniaminowi Szymańskiemu] dnia 14/26 lutego 1855 r.”, Akta Intendenta, s. 28; pokwitowanie odbioru – s. 38. Monstrancję otrzymali kapucyni warszawscy, w których kościele zachowała się do dzisiaj. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposa
żenia, s. 141.
21 „Monstrancję wydano Akademii Duchownej 10/22 listopada 1858 r.”, Akta Intendenta, s. 28; pokwitowanie odbioru – s. 48. Monstrancja obecnie zaginiona. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 147.
341
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Pacyfikał, w postaci krzyża pozłacany, wysadzany 14
kamieniami, jak boki, tak i wokoło części dolnej filigranowej
roboty, w guście gotyckim, na dolnej części dwa wyryte,
a jeden przybity, herby wyobrażające orła jednogłowego,
na przybitym po bokach umieszczone są litery: S.R., jak się
należy domyślać „Stephan[us] Rex.”, na wzięciu 6 gotyckich
liter22 – waży 4 funty 61 zołotników, wysokości ¾ arszyna.
Mszał cały w srebro oprawny 1739 r. z wyobrażeniem
ze strony wierzchniej Zwiastowania i 4 Ewangelistów,
a z drugiej 5ciu Doktorów Kościoła w ubiorze katolickim23.
Dwa kielichy z dwoma patynami24 – ważące 1 funt
31 zołotników.
Dwa lichtarze z wyrżniętymi na nich herbami25 – ważące
1 funt 26 zołotników.
Krzyż wielki, drewniany z Panem Jezusem w naturalnej
wielkości, snycerskiej roboty. Krzyż wyłożony srebrem
i brązem pozłacanym26 – wysokości 4½ arszynów.
Srebra w tymże 11 funtów.
Krzyż ołtarzowy, srebrny, na żelaznym pręcie, z wyzłoconym
Panem Jezusem, 1765 r.27 – ważący 6 funtów 29 zołotników.
150.
–
nie masz [przekreślone]
jest
175.
–
jest
Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydany księdzu biskupowi
Beniaminowi [Szymańskiemu]
w Janowie [Podlaskim]
z d. 24 listo./
6 grud. 1856 r.
20.
–
jest
20.
–
są
300.
–
jest
100.
–
jest
22 Początkowo krzyż miał trafić do Instytutu Szlacheckiego w Warszawie, o czym świadczą dokumenty
znajdujące się w poszycie oraz korespondencja między dyrektorem instytutu a intendentem Zamku Królewskiego, Akta Intendenta, s. 45–46, 50, 59–60. „Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydany J.W. hr. Elfrydzie Zamojskiej [!] 8 maja 1858”, Akta Intendenta, s. 28; pokwitowanie odbioru – s. 44; M. Kałamajska-Saeed
przypuszcza, że pacyfikał trafił do kaplicy pałacowej w Różance pod Włodawą, a później prawdopodobnie
do pałacu w Adampolu. Obecnie zaginiony. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 147.
23 „Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydany x. biskupowi Beniaminowi [Szymańskiemu] do kościoła
w Janowie [Podlaskim] jak kwit 29 listop./11 grudn. 1856.”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru
– s. 42–43. Po skasowaniu diecezji podlaskiej w 1867 r. pacyfikał trafił do katedry w Lublinie. Obecnie zaginiony. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 142–143.
24 „Dnia 3/15 kwietnia 1856 roku, jeden kielich wydano x. [Florianowi] Gieczyńskiemu, na skutek polecenia Dyrek. Kancell. Xa Namiestnika No 2709.”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 40–41.
Kielich najprawdopodobniej trafił do parafii w Niegowie, której proboszczem był ks. Gieczyński.
25 „Wydano Pensji Żeńskiej [Rządowej w Warszawie] ut kwit z d. 10/22 listop. 1858.”, Akta Intendenta, s. 29;
pokwitowanie odbioru – s. 47.
26 „Wydany z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika prowincjałowi oo. kapucynów dnia 14/26 lutego 1855.”,
Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 37. Od mniej więcej 1856 r. krucyfiks znajduje się w kościele kapucynów w Łomży. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 136.
27 „Wydano kościołowi Panny Maryi [kościół Nawiedzenia NMP w Warszawie] ut kwit 10/22 listopada
1858”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 51.
342
12.
Krzyż używany na procesjach, na brązowym, wysrebrzonym drzewcu, z Panem Jezusem, wysadzany kryształami
wschodnimi28.
13.
Konrad Morawski
100.
–
jest
dla przyszłych arcybiskupów.
Krucyfiksów brązowych – 2. Powązki
2.
–
Nie masz
Prosiłbym dla kościoła Ś[więte]go
Karola [Boromeusza]
14.
Krzyż ołowiany z takim P[anem] Jezusem29 1 i drewnianych
snycerskiej roboty krzyżów 3.
10.
–
jest jeden
15.
Lichtarzów, różnej wielkości, cynkowych30 50 – ważących
51 pudów31. 17 lichtarzy Powązki
357.
–
jest trzynaście
Prosiłbym o 12 dla kościoła Ś[więte]go
Karola [Boromeusza]
18.
–
są cztery
150.
–
są
42.
–
nie ma
12.
–
są
50.
40.
–
–
nie ma
są
40.
–
nie ma
–
–
nie masz
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Sześć drewnianych, w złoconej brązowej oprawie, relikwiarzów32.
Cztery ołtarzyki, w nich rzeźbiarskie wyobrażenia Ś[więtych]
Anny, Joachima, Arch[anioła] Gabriela i Matki Boskiej33.
Sześć drewnianych, posrebrzanych lichtarzy, różnego
kształtu.
Sześć miedzianych [poprawione na: mosiężnych] pozłacanych wazonów34.
Dwa lustra w brązowych ramach.
Cztery kariatydy (podstawy) do podpierania ołtarza35.
Cztery drążki z wazonami u góry do noszenia baldachimu, miedziane, posrebrzane z złoceniami w niektórych
miejscach.
Dwa drążki z dzwonkami.
28 „Z rozkazu J. O. Księcia Namiestnika wydany x. biskupowi Beniaminowi [Szymańskiemu] do kościoła
katedralnego w Janowie [Podlaskim] ut kwit z d. 29 listop./11 grud. 1856 r.”, Akta Intendenta, s. 29; pokwitowanie odbioru – s. 42–43. Z katedry w Janowie Podlaskim trafił do katedry lubelskiej, prawdopodobnie
zrabowany w czasie II wojny światowej. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 143–144.
29 Krzyż trafił do parafii w Niegowie, Akta Intendenta, pokwitowanie odbioru – s. 41–42.
30 „Dziewięć sztuk wydano oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą” – chodzi o dopisek pod pozycją drugą w późniejszym spisie: „Wydana z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika prowincjałowi oo. kapucynów dnia
14/26 lutego 1855 r.”, por. przyp. 20.
31 Pud – miara masy równa około 16,38 kg.
32 „Wydano oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą”, Akta Intendenta, s. 30, pokwitowanie odbioru dla kapucynów warszawskich – s. 38. Zdaniem M. Kałamajskiej-Saeed jest to sześć identycznych relikwiarzy,
z których dwa znajdują się w Janowie Podlaskim, a cztery w Lądzie, M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia,
s. 144–145.
33 „Wydano oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą”, Akta Intendenta, s. 30; pokwitowanie odbioru dla kapucynów warszawskich – s. 38.
34 „Dwa oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą”, Akta Intendenta, s. 30; pokwitowanie odbioru dla kapucynów warszawskich – s. 38. Cztery wazy trafiły do warszawskiej katedry św. Jana, Akta Intendenta, pokwitowanie odbioru – s. 30.
35 „Wydano oo. kapucynom jak pod pozycją 2ą”; Akta Intendenta, s. 30; pokwitowanie odbioru dla kapucynów warszawskich – s. 38.
343
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
1.
2.
3.
Ornaty
Ornatów – 31. [przekreślone, wpisane: 3]
Czarne aksamitne ubranie – 1. [przekreślone, wpisane: 5]
Kapa z aksamitu malinowego – 1.
Pokrycie na krzesła z materii złotolitej – 1.
Wielkie aksamitne, pąsowe pokrycie na baldachim.
[brak opisu]36
26
Stuł
39
[brak opisu]
40
[brak opisu]
36
Starej bielizny kościelnej, przeszło 1300 sztuk.
Postumentów drewnianych w brązowej, pozłacanej
oprawie37 – 2.
Razem na sumę
Obrazy
Chór Ś[więtych] Męczennic z wyobrażeniem Ś[więte]go
Franciszka i modlącej przed nim królewnej38 – długości 6
arszynów 7 werszków, szerokości 2 arszynów 14 werszków.
Św[ięta] Trójca z wyobrażeniem Ignacego Loyoli, takiejże
wielkości, jak poprzedni39.
Matka Boska, z wyobrażeniem modlącego się przed Nią Kazimierza, w 9ciu obrazach40 – długości 6 arszynów 6 werszków,
szerokości 3 arszyna 3 werszka.
96.
3.
15.
3.
40.
10.
15.
15.
10.
40.
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
[Przy pozycjach 24–33]
Co będzie łaska do kościoła Ś[więte]go
Karola [Boromeusza]
[Przy pozycjach 24–33]
nie masz
6.
–
są
3539.
–
jest
jest
jest
Prosiłbym o te dwa obrazy dla kościoła
Ś[więte]go Karola [Boromeusza], ten
i naznaczony [obraz z poz. 1]
36 Pod pozycjami 29, 31, 32 w polskim wykazie pozostawiono puste rubryki, zapewne dlatego, że osoba
sporządzająca wykaz nie znała polskich nazw wymienionych przedmiotów. W spisie wykonanym po rosyjsku rubryki te zostały wypełnione, użyto jednak określeń prawosławnych przedmiotów liturgicznych,
prawdopodobnie bliższych inwentaryzatorowi. Wymienionym przedmiotom można jednak przypisać odpowiedniki z liturgii katolickiej. W wykazie rosyjskim wymieniono: Poz. 29. Wozduchow [wozduch]; odpowiednikiem wozduchu w obrządku katolickim jest korporał – niewielki, kwadratowy obrus, na którym stawia się naczynia liturgiczne, element bielizny kielichowej. Poz. 31. Palikow [palica/epigonation]; możliwe,
że chodzi o palkę – usztywniony kwadrat materiału służący do przykrywania kielicha – zbliżoną wyglądem
do palicy. Poz. 32. Poruczej [poruczy/epimanikia]; poruczy (narękawniki) nie mają bezpośredniej analogii
w liturgii katolickiej, chodzi najpewniej o mający wspólną z narękawnikami genezę manipularz.
37 „Jak pod pozycją 2ą”; Akta Intendenta, s. 30; pokwitowanie odbioru dla kapucynów warszawskich – s. 38.
38 „Z rozkazu J.O. Księcia Namiestnika wydany do kościoła katedralnego w Janowie [Podlaskim] ut kwit
z d. 29 listop./11 grud. 1857 r.”; Akta Intendenta, s. 31; pokwitowanie odbioru – s. 42–43. Obraz autorstwa
malarza pochodzącego z Werony, Saveria dalla Rosy (1745–1821), po kasacie diecezji podlaskiej trafił do
katedry w Lublinie, gdzie znajduje się do dzisiaj. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 136.
39 Pokwitowanie odbioru – Akta Intendenta, s. 52. Obraz, również autorstwa dalla Rosy, trafił do katedry
w Janowie Podlaskim, skąd później został przeniesiony do katedry w Lublinie. Zachowany do dzisiaj. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 135–136.
40 Obraz prawdopodobnie autorstwa Szymona Czechowicza, namalowany po roku 1760, trafił do Janowa Podlaskiego, potem do katedry lubelskiej, a w 1876, na rozkaz gubernatora Pawła Kotzebuego, do
Warszawy. Dalsze losy dzieła nie są znane. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 139. „Z rozkazu J.O.
Księcia Nam. wydany księdzu biskupowi Beniaminowi [Szymańskiemu] do kościoła w Janowie [Podlaskim]
ut kwit z d. 29 listo./11 grud. 1857 r.”, Akta Intendenta, s. 31; pokwitowanie odbioru – s. 42–43.
344
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Konrad Morawski
Barjola, Stanisław i Aloiza41, w 9ciu obrazach42, takiej
wielkości jak poprzedzający.
Św[ięta] Tekla Męczennica43. Malowany przez H. A. Rozzo-Werone44 – długości 1 arszyn 2 werszka, szerokości
1 arszyn ½ werszka.
Jan Nepomucen45 – długości 3 arszynów 9 werszków,
szerokości 2 arszyny 1 werszek.
Jan Chrzciciel, na płótnie, wierzch zaokrąglony46.
47
Wieczerza Pańska, na płótnie, wierzch zaokrąglony .
Wierzchnie ozdoby od 2ch ram z obrazów malowanych
we Włoszech.
Zgodno z oryginałem.
Intendent Zamku Leopold Gimbutt
jest [przekreślone]
nie masz
jest
jest
nie masz
nie masz [przekreślone]
jest
jest
41 Chodzi o świętych: Franciszka Borgiasza, Stanisława Kostkę oraz Alojzego Gonzagę.
42 Obraz, prawdopodobnie autorstwa Szymona Czechowicza, znajduje się obecnie w kościele parafialnym w Opolu Lubelskim. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 136–137.
43 W roku 1858 został przeznaczony dla kościoła filialnego Narodzenia NMP na Mokotowie, Akta Inten
denta; pokwitowanie odbioru – s. 70. Niezachowany. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 139.
44 Chodzi o wspomnianego wcześniej Saveria dalla Rosę, zob. przyp. 38.
45 M. Kałamajska-Saeed odnajduje wymieniony obraz w kościele Świętej Trójcy w Janowie Podlaskim,
M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 139.
46 Akta Intendenta; pokwitowanie odbioru dla katedry w Janowie Podlaskim – s. 52. Zachowany w Janowie Podlaskim. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 140.
47 Obraz przeznaczony do kaplicy w ratuszu warszawskim, Akta Intendenta; pokwitowanie odbioru –
s. 66–67. Niezachowany do chwili obecnej. M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia, s. 139.
Konrad Morawski
345
vol. 3, 2013, s. 337–346
Warszawa
przetransportowanych w 1843 r. na zamek warszawski
Streszczenie
Na mocy ukazu cara Aleksandra I z 13 III 1820 r. wszyscy członkowie zakonu jezuitów zostali zmuszeni do opuszczenia terytorium
Cesarstwa Rosyjskiego. W efekcie tej decyzji opuszczony kościół jezuitów w Połocku przejęli pijarzy, a 20 lat później został on
przekształcony w cerkiew prawosławną. Z powodu tej zmiany dotychczasowe wyposażenie kościoła zostało usunięte i przewiezione do byłego Zamku Królewskiego w Warszawie.
Niniejsza edycja źródłowa prezentuje wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku sporządzony w 1843 r., po przetransportowaniu ich do Warszawy. W spisie zawarto informacje o wyglądzie, wartości i liczbie wywiezionych obiektów, stanowiących
kompletny kościelny wystrój. W skład transportu wchodziły zarówno obrazy pochodzące z ołtarzy świątyni, jak i drobne obiekty,
takie jak elementy tzw. bielizny kielichowej.
Dokument podpisany przez intendenta zamku Leopolda Gimbutta stanowi ważne źródło do badań nad dziejami połockiej świątyni Towarzystwa Jezusowego. Uzupełniony informacjami ze spisu inwentarzowego z roku 1855, znajdującego się w tym samym
poszycie, może być przyczynkiem do prześledzenia późniejszych losów obiektów pochodzących z Połocka.
Prezentowany dokument znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w zespole Intendent Zamku, nr 57, Akta
Intendenta Zamku tyczące się Przedmiotów pozostałych po Jezuitach w Połocku.
Słowa kluczowe
jezuici, Połock, kościół NMP w Połocku, wykaz, wyposażenie, intendent zamku, źródło, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
346
Konrad Morawski
Konrad Morawski
vol. 3, 2013, p. 337–346
Warsaw
Inventory of objects from the Jesuit church in Polotsk
transported to the Warsaw castle in 1843
Summary
Under tsar Alexander I’s ukase of 13 March 1820, all members of the Jesuit order were forced to leave the territory of the Imperial
Russia. Following this decision, the abandoned Jesuit church in Polotsk was taken over by the Piarists, and 20 years later it was
transformed into an Orthodox temple. This conversion caused the equipment to be removed and transported to he former Royal
Castle in Warsaw.
The current source edition presents a list of objects from the Jesuit church in Polotsk drawn up in 1843, after they had been
transported to Warsaw. The index comprises the information on the appearance, value, and number of the removed items which
altogether constituted the entire decoration of the church. Among them one could find both altar paintings, as well as smaller
objects, such as pieces of the so-called chalice linen.
The document signed by the castle’s steward Leopold Gimbutt can be an important source for the research on the history of the
Polotsk temple founded the Society of Jesus. Supplemented with the data from a 1855 inventory, included in the same card
board-bound unit, it may serve as an important contribution to the study of the subsequent fate of the pieces of the equipment
from the Polotsk church.
The list belongs to the collection of the Central Archives of Historical Records in Warsaw, fond Castle Steward, no. 57, Castle
Steward’s Records Concerning Objects Left by the Polotsk Jesuits.
Keywords
Jesuits, Polotsk, Church of the Blessed Virgin Mary in Polotsk, register, equipment, intendant of the castle, source, Central Archives of Historical Records in Warsaw
Dorota Matyaszczyk
Poznań
vol. 3, 2013, s. 347–354
Dekret króla Fryderyka Wilhelma II
w sprawie zakonów mendykanckich na terenie
Prus Południowych wydany 8 XI 1797 r.*
W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu znajduje się duży zespół akt związanych z klasztorem bernardynów w Ostrzeszowie. W jednym z poszytów, zatytułowanym Dokumenta klasztoru Bernardyńskiego w Ostrzeszowie zebrał i uporządkował
w Ostrzeszowie dnia 13 października 1851 Proboszcz Dziekan Waber mpp1, znajdują się
dokumenty prawne i finansowe klasztoru. Są tam m.in. akta związane z jego lokacją,
w tym petycja szlachty z 1629 r. w sprawie osadzenia bernardynów w Ostrzeszowie,
przywilej Władysława IV z 1633 i jego potwierdzenie przez Augusta II z 1730 r., zapisy
testamentowe w pieniądzach i naturaliach. Są to zarówno oryginalne dokumenty,
jak i odpisy, wykonane m.in. przez zakonników2. Ponieważ kościół pobernardyński
został przekazany w 1846 r. jako filialny parafii w Ostrzeszowie, zebrał te dokumenty,
uporządkował i zrobił odpisy3 ks. Józef Waber, który był proboszczem w Ostrzeszowie
w latach 1847–1859 oraz prodziekanem ostrzeszowskim4.
1 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (dalej: AA Poznań), sygn. PA 298/6.
2 Ibidem, sygn. KA 10 969, Akta Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego Poznańskiego tyczące się kościoła
Pobernardyńskiego w Ostrzeszowie 1823–1853, k. 24, list z 4 X 1830 r. ks. Hübnera, dziekana ostrzeszowskiego, do konsystorza generalnego w Poznaniu, w którym m.in. informuje, że oryginał dokumentu erekcji
kościoła i klasztoru w Ostrzeszowie przekazany został 5 V 1830 r. przez gwardiana o. Meisnera sekretarzowi
powiatowemu, a ten przesłał dokumenty do Regencji w Poznaniu. Dziekan podaje też, że część dokumentów erekcji oraz innych dokumentów klasztornych jest zachowana w kopiach, co świadczy, że musieli je
sporządzić sami zakonnicy.
3 Ibidem, sygn. KA 10969, k. 224, brudnopis pisma konsystorza arcybiskupiego w Poznaniu do ks. Wabera, dziekana i proboszcza w Ostrzeszowie, z dnia 28 II 1850 r.: „Wskutek wniosku JXa Dziekana otrzymaliśmy
zażądaną od Królewskiej Rejencyi Xiążkę z dokumentami kościoła po-klasztornego w Ostrzeszowie, którą
Mu przesyłamy z wezwaniem, aby z teyże potrzebne odpisy sobie jak najprędzej porobił, a potem nam
Xiążkę tę zwrócił, celem odesłania iey wyżej rzeczonej Władzy. Dla skompletowania Akt zechce nam JX
Dziekan później nadesłać odpisy tych dokumentów, które dla siebie przepisze”.
4 E. Nawrot, Dekanat ostrzeszowski 1821–1945, Poznań 2001, s. 111.
348
Dorota Matyaszczyk
Wśród zgromadzonych akt znalazł się też odpis dekretu5 pochodzącego z czasów
Prus Południowych6. Wydał go w Piotrkowie Trybunalskim król Fryderyk Wilhelm II
w dniu 8 XI 1797 r.7 Dekret, opracowany wspólnie przez urzędników kamery piotrkowskiej oraz Dyrekcję Cła i Akcyzy w departamencie kaliskim, skierowany był do
męskich i żeńskich zakonów mendykanckich. Wydaje się, że nie odnosił się do całych
Prus Południowych, lecz dotyczył tylko 11 powiatów, które wchodziły w skład utworzonego w 1796 r. wzmiankowanego departamentu. Były to powiaty: częstochowski,
kaliski, koniński, odolanowski, ostrzeszowski, piotrkowski, radomszczański, sieradzki,
szadkowski, warcki i wieluński. Na tym terenie funkcjonowały trzy inspekcje podatkowe: piotrkowska, kaliska i sieradzka, i to one miały pełnić funkcje kontrolne.
Dokument przechowywany w poznańskim Archiwum Archidiecezjalnym w aktach
klasztoru ostrzeszowskiego jest niepotwierdzonym urzędowo odpisem. Tekst jest
pisany łamaną polszczyzną i należy przypuszczać, że w takiej formie otrzymali go
zakonnicy. Ponieważ w czasach Prus Południowych zatrudnieni w kamerze urzędnicy
niemieccy w większości nie znali języka polskiego, konieczne było zatrudnianie tłumaczy. Jednak osoba przekładająca tekst dekretu na język polski zrobiła to bardzo
nieudolnie8.
Dekret stawiał zakony żebracze w zupełnie nowej sytuacji prawnej. Jego ogłoszenie
jest przykładem zastosowania metody kija i marchewki. Najpierw poinformowano
zakonników, że od 1 XII 1797 r. będą obłożeni podatkiem od zysków płynących z produkcji i sprzedaży trunków i uboju zwierząt, z którego dotąd klasztory były zwolnione. Następnie oświadczono, że w ramach rekompensaty, nazywanej tu „bonifikacyą”,
będą otrzymywali roczne dofinansowanie na swoje utrzymanie z kasy urzędu podatkowego („Amptu”), do której ten podatek będzie wpływać. Między wierszami sugerowano zatem, że w interesie zakonników jest regularne opłacanie podatku.
5 AA Poznań, sygn. PA 298/6, k. 25-25v.
6 Prusy Południowe (Südpreußen) – prowincja Królestwa Prus istniejąca w latach 1793–1807. Obejmowała część ziem zagarniętych w wyniku drugiego i trzeciego rozbioru Polski. Stolica prowincji mieściła się
w Poznaniu, a po 1795 r. w Warszawie, jednak decyzje podejmowano w Berlinie, w Generalnym Dyrektorium Wojenno-Ekonomicznym (General-Ober-Finanz-Kriegs- und Domänendirektorium), utworzonym
już w 1723 r. przez króla Fryderyka Wilhelma I. Prowincję podzielono na departamenty (od 1796 r. były
trzy: poznański, kaliski i warszawski), a te na powiaty (Kreis) i inspekcje podatkowe. Organem administracji w departamencie była kamera wojenno-ekonomiczna (Kriegs- und Domänen Kammerdepartament),
organem władzy sądowniczej – regencja. Władzę w powiecie sprawował radca ziemski (landrat). Miasta
zostały wydzielone z powiatów i podporządkowane inspekcjom podatkowym (Steuerrätliche Inspektion).
Prusy Południowe trwały do 1807 r., kiedy to ich znaczna część weszła w skład Księstwa Warszawskiego.
Por. J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793–1806 (Polska Akademia Nauk,
Komitet Nauk Prawnych, Studia nad Historią Państwa i Prawa, Seria 2, 6), Wrocław 1957.
7 Panujący od 1786 r. Fryderyk Wilhelm II zmarł osiem dni później, 16 XI 1797 r., w Poczdamie.
8 Powszechnie narzekano na kwalifikacje i jakość pracy urzędników pruskich na terenie departamentu
kaliskiego. „Nie jest wykluczone – pisze Z. Włodarczyk – że do nowego urzędu zwierzchnicy wysyłali najgorszych pracowników, chcąc się ich w ten sposób pozbyć”, zob. Z. Włodarczyk, Kamera wojenno-ekono
miczna w Piotrkowie/Kaliszu w okresie rządów pruskich (1793–1806), „Rocznik Kaliski”, 35, 2009, s. 18.
Dekret króla Fryderyka Wilhelma II w sprawie zakonów mendykanckich
349
Wypłacane kwartalnie kwoty zostały w dekrecie zróżnicowane. Zakonnicy konwen
tualni mieli otrzymać po 8 zł rocznie, czyli po 2 zł kwartalnie. Ich służący – odpowiednio 6 i 1,5 zł, przy czym zaznaczono, że jeden służący ma obsługiwać trzech zakonników. Ponieważ starano się o zapewnienie w klasztorach posługi dla chorych,
przeznaczono na każde łóżko rocznie po 4 zł (1 zł kwartalnie). Również wstępujący do
klasztoru nowicjusze mieli otrzymywać po 8 zł rocznie.
Rząd nie przewidywał w ogóle pieniędzy dla „pensyonowanych”, czyli ludzi świeckich żyjących przy klasztorach, którym niegdyś przekazali swoje pieniądze, by mieć
opiekę na starość. Jak się później okazało, również kwestarze, odgrywający niezwykle
ważną rolę w zakonach mendykanckich, nie mieli otrzymać żadnej pensji9.
Władze pruskie zarządziły też permanentną kontrolę wszystkich osób żyjących
w klasztorach. Za rzetelność sprawozdań, przedkładanych pisemnie obowiązkowo
na końcu każdego kwartału, odpowiadali przełożeni klasztoru. Każde takie sprawozdanie musiało być wykonane w dwóch identycznych egzemplarzach, podpisane i opieczętowane. W razie podejrzenia podania nieprawdziwych danych kontrolę
miał przeprowadzić odpowiedni świecki inspektor prowincjonalny. W klasztorach
żeńskich natomiast, aby nie łamać reguł klauzury, kontrolę miał prowadzić zakonnik
sprawujący opiekę duchową nad zakonnicami. Zakonnicy zostali ostrzeżeni, że jeśli
sprawozdanie będzie zawierało nieprawdziwe dane, za pierwszym razem zostanie
odebrana kwartalna dotacja, za drugim roczna, a za trzecim będzie ona zlikwidowana na zawsze.
W dekrecie uwzględniono także, iż zgodnie z regułą bernardyni i reformaci nie mają
prawa posiadać środków pieniężnych, którymi zwyczajowo zarządzał w ich imieniu
świecki syndyk. Tu sprawę rozwiązano biurokratycznie. W księgach rachunkowych
w urzędzie podatkowym zapisywano liczbę osób w klasztorze, którym przysługiwały
wypłaty, oraz wysokość należnego podatku. Po obliczeniu, jeśli podatek był wyższy
od dotacji, zakonnicy musieli dopłacić różnicę, a jeśli był niższy, otrzymywali z kasy
dotację umniejszoną o należny podatek.
Dokument podpisali von Bronikowski i von Reinbeck. Ferdinand Georg von Oppeln-Bronikowski10, wcześniej landrat w Prusach Zachodnich, dzięki poparciu generała
von Möllendorfa11 został mianowany w 1793 r. prezydentem kamery piotrkowskiej
9 List ks. Jana Kompałły, dziekana ostrzeszowskiego, z 6 XI 1834 r. do konsystorza, w którym m.in. opisuje
sytuację, jaka nastąpiła po śmierci o. Bernarda Meissnera († 17 IV 1834), ostatniego zakonnika i gwardiana
w klasztorze bernardynów w Ostrzeszowie: „W końcu zanoszę naypokornieyszą Prośbę za dwoma Laikami
czyli Braciszkami Witalisem Gonitowskim i Bonawenturą Furmankiewiczem, żeby Prześwietny Konsystorz
nayłaskawiey Jasnie Wielmożnemu Arcypasterzowi o nich przypomnieć raczył, coby czem prędzey do innego mieysca przesiedlenymi zostali, bo im niedostatek dokucza, jeść nic niemają, kwesty im zabraniają,
a zatem nędza ostatnia”. AA Poznań, KA 10 969, k. 61v.
10 Z. Włodarczyk, Kamera wojenno-ekonomiczna, s. 17–18, Z. Włodarczyk, Pruska obecność wojskowa
w Piotrkowie Trybunalskim (1793–1806), „Rocznik Łódzki”, 59, 2012, s. 159.
11 Generał Wichard Joachim Heinrich von Möllendorf dowodził wojskami pruskimi, które w 1793 r. opanowały Wielkopolskę i Pomorze.
350
Dorota Matyaszczyk
i kierował nią do przejścia na emeryturę w 1803 r. Möllendorf, przedstawiając jego
kandydaturę ministrowi Vossowi, argumentował, że von Oppeln-Bronikowski zna język, obyczaje i prawo polskie12. O von Reinbecku natomiast (wymienionym w odpisie
jako Reinbek) wiadomo jedynie, że pełnił funkcję drugiego dyrektora kamery piotrkowskiej13.
Treść dekretu jest niespójna, co być może wynika z nieudolnego tłumaczenia. Nie jest
jasne, czy król kierował go do urzędników departamentu, co sugeruje punkt 8., czy
też do zakonów mendykanckich. Jeżeli do tych pierwszych, to zastanawiające jest,
w jaki sposób dokument ten trafił w ręce bernardynów ostrzeszowskich. Pisownia
odpowiadająca połowie XIX w. sugeruje, że kopię dokumentu wykonał nie zakonnik,
lecz dopiero proboszcz ks. Józef Waber.
W aktach klasztornych nie zachowała się informacja, czy dekret ten wszedł w życie,
choć należy sądzić, że tak, mimo iż król zmarł osiem dni po jego podpisaniu.
***
Poniższy tekst przytoczony jest zgodnie z normą instrukcji wydawniczej dla dawnych
tekstów. W nawiasach kwadratowych podaję swoją interpretację znaczenia niektórych sformułowań.
12 Bronikowscy herbu własnego w większości byli wyznania protestanckiego. 29 VII 1787 r. została
ochrzczona Maria Florentyna Wilhelmina Katarzyna, nieślubna córka landrata von Oppeln Bronikowskiego
i jego gospodyni Anny Marii Prohdin (?). Metrykalia protestanckie nie odnotowały, w jakiej miejscowości
odbył się chrzest. W. Dworzaczek, Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty
wielkopolskiej XV–XX wieku, Kórnik 1997, dostępne online.
13 Z. Włodarczyk, Kamera wojenno-ekonomiczna, s. 18, 20.
351
Edycja
[k. 25]
My Fryderyk Wilhelm z Łaski Boski Król Pruski
Mieły i Wierny
Ponieważ Generalny Finans Departamentu z Generalnym Cła i Akcyzu Departamentu Prus Południowych znosieło się [Kamera Wojenno-Ekonomiczna Departamentu
i Dyrekcja Cła i Akcyz Departamentu ustaliły w porozumieniu], że jak męskiej i białogłowskiej płci w klasztorach mędykanskich zostają [że pozostający w klasztorach
mendykanckich zakonnicy i zakonnice] to jest bernardyńskich
kapucynskich
franciszkańskich, czyli
reformackich
miłosiernych braci i sióstr obmyśleniu nadgrodzenia w gotowy podatek konsumpcyi [zostaną wynagrodzeni za obciążenie podatkiem konsumpcyjnym, który ma być
wprowadzony] od 1go grudnia tegoż r. zaczynać się ma, na ten koniec iest naśladujące
urządzenie czyli ułożenie się tu nakazuje [sformułowanie niejasne, prawdopodobnie
odnosi się do zawarcia porozumienia – ugody w sprawie opłacania podatku i przekazywania rekompensaty, co sugeruje następne zdanie].
1mo Tejże bonifikacyi ma bydź kwartaliter post numerando z kassy consumptionis
miejscowej wypłacać [ta rekompensata ma być wypłacana kwartalnie po zapłaceniu
podatku konsumpcyjnego w miejscowej kasie].
2do Ta Bonifikacya wynosi
a. dla każdego konwentualisty złotych polskich – 8.
b. dla każdego służącego złotych polskich – 6.
c. w każdym zaś klasztorze miłosiernych braci i sióstr ulokowanych dla chorych łoszka czyli miejsca [od liczby utrzymywanych łóżek dla chorych w każdym klasztorze]
złotych polskich – 4.
Na rok się tyle oznacza.
3tio Liczba zaś tychże konwencyonalistów każdego z klasztorów rachują się na końcu kwartału wiele ich się znajdzie, do tego nowicjusze tegoż klasztoru należeć będą,
co się zasie tyczą pensjonowanych powinni bydź wyłączeni od tejże płaty [liczba zakonników przebywających w klasztorze ma być podana na końcu każdego kwartału,
a wśród nich mają się znaleźć też nowicjusze. Pensjonariusze natomiast mają być wyłączeni z tej rekompensaty finansowej].
4to Dla służących powinna bydź bonifikacya tylko że na trzech konwencyonalistów ieden służący bydź ma [rekompensata będzie też wypłacana służbie klasztornej, z tym
że jeden służący ma obsługiwać trzech zakonników].
352
Dorota Matyaszczyk
5to Z tejże bonifikacyi musi bydź rozliczenie układana in duplo [w dwóch egzemplarzach] odpisana i pod pieczęcią i podpisem do amptu consumptionis miejsca swego
oddana, któremu amptowi z wyższego miejsca już uwiadomienie jest dane, w przypadku [gdy] liczba tych konwentualistów w białogłowskich mendykantów w [żeńskich mendykanckich] Klasztorach podanie od zwierzchności jeiej numera ich tejże
podpisaną powinna bydź za sprawiedliwą przyjęta [należy przyjąć bez sprawdzania,
że liczba zakonnic podawana i podpisana na sprawozdaniu przez przełożonych duchownych klasztoru będzie prawidłowa].
Podanie zaś męskich konwentualistów w przypadku podejrzenia podanych numerów i w przytomności inspektora prowincjonalnego będzie dochodzone [w przypadku zakonów męskich, gdy podana liczba zakonników będzie wzbudzała podejrzenie,
dochodzenie będzie prowadzone w obecności inspektora prowincjonalnego].
6to Od 1go Decembra C. A. przestanie [obowiązywać] dotąd dotychczas zostaiące
uwolnienie podatku consumptionis [od 1 grudnia przestaje obowiązywać dotychczasowe zwolnienie od podatku konsumpcyjnego] dla wszystkich klasztorów mendykantowych i od tego czasu 1go Decembra i musi wszelki trunek i rześ czyli mięso
równo z inszemi mieszkańcami wiernie podać do amptu [urzędu], i podatek consumptionis zapłacić, także też od wszelkiego gatunku trunku fabrykacyi, jako też od
rzezi bydła amptu miejscowego podpadać będą [na równi z innymi mieszkańcami
zakonnicy będą musieli zgłaszać do urzędu i płacić podatek konsumpcyjny od uboju
zwierząt i produkcji trunków]. Któreby zaś klasztory mendykantów przeciwko temu
rozkazowi nieposłuszne były, albo podania niesprawiedliwe podać chcieli, podpadaią, za pierwszą winą [utracie] tejże bonifikacyi za każdy kwartał, w drugim razie zaś na
rok cały, a w trzecim razie przypada [przepada] taż bonifikacya na zawsze.
7mo Wspomnione zaś klasztory mendykantów które podług regułów swoich pieniędzy przy sobie mieć niemogą. Ci mają swój podatek kazać wpisać na całki kwartał do
książki konsumpcyi,
[k. 25v]
po skończeniu kwartału obrachują się takie klasztory z miejscowym amptem i z której
strony należy dopłacić potrąciwszy wyrażoną bonifikacyą dopłacać czyli wypłacać
amptowi consumptionis [dla klasztorów, które zgodnie z zakonną regułą nie mogą
posiadać pieniędzy, w księdze rachunkowej w urzędzie zostanie zapisana wysokość
kwartalnego podatku i kwartalnej rekompensaty. Jeżeli podatek będzie wyższy, należy niedobór wpłacić do kasy, a jeżeli rekompensata będzie wyższa, to zakonnicy
otrzymają ją w wysokości umniejszonej o podatek].
8vo Względem szpitalów zostaje się tak jak dotychczas bywało. Nakazujemy wam
abyście to zwyż wyrażone pilnie klasztorom mendykantowym w miastach waszej inspekcyi oznajmić raczyli.
Jesteśmy Wam w łasce przychylni.
Dan w Piotrkowie Dn 8vov Novembra 1797mo
v. Bronikowski
v. Reinbek
Dorota Matyaszczyk
353
vol. 3, 2013, s. 347–354
Poznań
na terenie Prus Południowych wydany 8 XI 1797 r.
Streszczenie
W aktach klasztoru bernardyńskiego w Ostrzeszowie (PA 298/6), przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu,
znalazł się odpis dekretu wydanego 8 XI 1797 r. przez króla Fryderyka Wilhelma II. Wprowadzał on obowiązek płacenia przez
zakony mendykanckie podatku od uboju zwierząt i produkcji trunków, z którego dotąd były zwolnione. W zamian przyznano
niewielką finansową kwartalną rekompensatę zakonnikom, nowicjuszom i ich służącym, a także kwotę przypadającą na każde
łóżko w klasztorze przeznaczone dla chorych. Aby otrzymać te świadczenia, przełożeni co trzy miesiące mieli składać raporty
informujące o stanie osobowym klasztoru. W razie podania nieprawdziwych danych groziły im kontrola urzędników prowincjonalnych i utrata rekompensaty. Dekret ten zapewne był skierowany do urzędników powołanego w 1796 r. departamentu kaliskiego, gdyż podpisali go ówczesny prezydent kamery piotrkowskiej von Oppeln-Bronikowski i jej drugi dyrektor von Reinbeck.
Nie wiadomo, w jaki sposób dokument ten trafił w ręce bernardynów w Ostrzeszowie.
Słowa kluczowe
dekret, Prusy Południowe, Fryderyk Wilhelm II, departament kaliski, bernardyni, Ostrzeszów, zakony mendykanckie
354
Dorota Matyaszczyk
Dorota Matyaszczyk
vol. 3, 2013, p. 347–354
Poznań
King Frederick William II’s decree concerning mendicant orders
in South Prussia issued on 8 November 1797
Summary
Among the records from the Franciscan Observants monastery in Ostrzeszów (PA 298/6), kept at the Archdiocesan Archive in Poznań, there is a copy of a decree issued on 8 November 1797 by king Frederick William II. He imposed an obligation on mendicant
orders to pay a tax on animal slaughter and the production of beverages, which they had formerly been exempt from. By way
of compensation, they received a small quarterly financial aid for the religious, novices and their servants, as well as a certain
sum per every bed for the infirm in the monastery. In order to receive these benefits, the superiors had to submit reports on the
headcount every three months. If they failed to provide true information, they could face an inspection from the provincial officials or lose the compensation. The decree was most probably intended for the officials of the Kalisz department created in 1796,
since it was signed by the then president of the Piotrków camera von Oppeln-Bronikowski and its deputy director von Reinbeck.
It remains unknown how the Ostrzeszów Franciscan Observants fathers came into possession of the document.
Keywords
decree, South Prussia, Frederick William II, Kalisz Department, Franciscan Observants, Ostrzeszów, mendicant orders
Małgorzata Kośka
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
vol. 3, 2013, s. 355–364
Rys historyczny supresji niektórych Instytutów Duchownych
w Królestwie Polskim [w] r. 1819 wykonanej*
W przechowywanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych aktach Komisji Rządowej
Przychodów i Skarbu1 znajduje się Rys historyczny supresji niektórych Instytutów Du
chownych w Królestwie Polskim [w] r. 1819 wykonanej. Wprowadzeniem do niego jest
niesygnowana kopia listu nadesłanego z Petersburga do radcy stanu hr. Ludwika Platera2 od, jak należy przypuszczać, ministra sekretarza stanu Królestwa Polskiego3.
Z treści pisma wynika, że cesarz Mikołaj I życzy sobie zapoznać się z przebiegiem
supresji klasztorów przeprowadzonej w 1819 r. w Królestwie Polskim, stąd prośba do
radcy Platera,
aby jeśli można najpierwszym kurierem nadesłał mi dokładną historię takowego środka, z wymienieniem, kto tę
myśl powziął, co zamierzano przez to osiągnąć, przez jakie projekty przeprowadzono dyskusje, jakie w tej mierze
wyszły postanowienia, i jak dalece te spełnione zostały. Słowem wszystko cokolwiek tylko do wystawienia tej materii w prawdziwym jej świetle posłużyć będzie mogło – proszę J[aśnie]W[ielmożnego] Radcy dołożyć do tego całej
staranności i jeśli można nadesłać mi kopie pism i postanowień ściągających się do tego przedmiotu4.
1 Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu (dalej: KRPiS), nr 1304, Akta tyczące się uposażenia duchowień
stwa w Królestwie Polskim, k. 112–118v. Z adnotacji kancelaryjnych wynika, że Rys historyczny został odebrany w Petersburgu 27 XI (9 XII) 1827 r. i tam przetłumaczony na język francuski (na kartach 123–126v
znajduje się to tłumaczenie z datą 30 XI (12 XII) 1827 r.); polska wersja została zwrócona KRPiS i 7 III 1828 r.
trafiła „do akt”.
2 Ludwik August (Broel) Plater (1775–1846), od 1816 do 1831 r. Dyrektor Generalny Dóbr i Lasów Rządowych; w KRPiS od 1822 r. kierował też Dyrekcją Kas i Rachunkowości; w latach 1817–1821 był również
członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (dalej: KRWRiOP).
3 Od 1822 r. pełniącym obowiązki, a w latach 1824–1836 sekretarzem stanu Królestwa Polskiego był
hr. Stefan Grabowski.
4 KRPiS, nr 1304, k. 111, Petersburg 9 (21) XI 1827 r.
356
Małgorzata Kośka
Ryc. 1. Etat dochodów funduszu supresyjnego w 1828 r. AGAD, KRPiS, nr 1304, k. 120
Przygotowanie odpowiedzi powierzono Pawłowi Głuszyńskiemu5, który pod datą
29 XI 1827 r. sporządził zwięzłą informację dotyczącą organizacji kasaty wraz z kopiami dokumentów ilustrujących jej przebieg.
Rys historyczny, prawie nieznany6, skłania do zadania kilku pytań. Dlaczego życzenie
cesarza zostało skierowane do Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, a nie do Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, skoro to ta ostatnia aż do
1832 r. zajmowała się zarządem dóbr suprymowanych7? Na ile kompetentny do przygotowania informacji był Głuszyński, który wprawdzie wcześniej był urzędnikiem komisji wyznań, ale związanym z jej „pionem edukacyjnym”? Jak przedstawia się jego
wersja wydarzeń w porównaniu z innymi sporządzonymi w tym okresie analizami8?
5 Paweł Głuszyński (1783–1845) karierę urzędniczą zaczynał w KRWRiOP, w której był sekretarzem Dyrekcji Edukacji Narodowej, następnie sekretarzem generalnym KRWRiOP i krótko jej członkiem. Po usunięciu
z KRWRiOP był urzędnikiem służby ogólnej KRPiS, a od 1828 r. dyrektorem w Banku Polskim.
6 Wzmianki o nim znajdują się w dwóch pracach ks. T. F. Borowskiego, Dekret kasacyjny z 17 kwietnia
1819 roku jako wynik egzekucji bulli „Ex imposita nobis”, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 22, 1975, z. 4,
s. 89–98; Idem, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do diecezji sandomierskiej, „Studia
Sandomierskie”, 18, 2011, 1, s. 7–162.
7 Podstawą prawną zmian był dekret powstańczego Rządu Narodowego z 21 IV 1831 r., o przejściu lasów, dóbr i funduszów suprymowanych pod zarząd KRPiS, potwierdzony 3 (15) XI 1831r. przez rosyjski
Rząd Tymczasowy.
8 Zob. M. Kośka, Opinia Sekcji Duchownej Rzymskokatolickiej z 7 X 1829 r. w sprawie przeprowadzenia re
formy Kościoła w Królestwie Polskim. Mało znane źródło do dziejów kasaty klasztorów w 1819 r., „Hereditas
„Rys historyczny supresji niektórych Instytutów Duchownych”
357
Ryc. 2. Etat wydatków funduszu supresyjnego w 1828 r. AGAD, KRPiS nr 1304, k. 122.
***
Pisownia tekstu została zmodernizowana, z uwzględnieniem zaleceń odpowiedniej
instrukcji wydawniczej9 oraz zasad redakcyjnych przyjętych w „Hereditas Monasteriorum”.
Licznie występujące podwojenia liter pomijano, stosownie do współczesnej pisowni
(np.: kommissya, suppressya oddano jako: komisja, supresja).
Zachowane zostały właściwości semantyczne i gramatyczne (np.: ówczasowy, zastawując, wspomniona, zadosyć, reparacji); pozostawiono charakterystyczne formy mianownika liczby mnogiej (np.: aneksa, projekta, instytuta, członki) oraz biernika liczby
pojedynczej (np.: supresją, deputacją).
Pozostawiono bez rozwiązania skróty: r. (rok), d. (dzień) oraz itd. (i tak dalej).
Monasteriorum”, 1, 2012, s. 285–301; Eadem, Memoriał z 11 VIII 1820 r. o stanie zagospodarowania majątków
poklasztornych przez Deputację Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych, „Hereditas Monasteriorum”, 2,
2013, s. 291–310.
9 K. Lepszy (red.), Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do połowy XIX w., Wrocław
1953.
358
Małgorzata Kośka
w Królestwie Polskim [w] r. 1819 wykonanej
Postępowanie przy wykonaniu supresji niektórych instytutów duchownych w r. 1819,
z tym większą pewnością daje się wystawić, że i niedawny ten wypadek w świeżej jest
jeszcze pamięci, i niewątpliwych jego objaśnień, dostarczają aneksaa załączonego tu
raportu Komitetu, który się zajmował przygotowawczą czynnością uposażenia duchowieństwa.
Nim się przystąpi do głównego przedmiotu, wspomnieć potrzeba o niektórych działaniach rządowych, które supresją poprzedziły i z których ona istotnie wyniknęła.
Od dawnego czasu, dawała się czuć potrzeba organizacji duchowieństwa polskiego.
Już w r. 1810 Król J[ego]M[ił]ość Saski dekretem z d. 10 marca 1810 wyznaczył był
Deputacją z trzech radców stanu i tyluż komisarzy duchownych10, która w r. 1811
wygotowała projekt takowej organizacji, dla przerwanych jednak wówczas związków
z Stolicą Apostolską, zamiar nie przyszedł do skutku11.
Po ustanowieniu Królestwa Polskiego, przy ogólnej organizacji kraju, zwrócono także
uwagę i na duchowieństwo. Wyznaczona w Radzie Stanu Deputacja, podobna do
wyżej wzmiankowanej, zajmowała się przygotowaniem stosownych materiałów,
a owocem jej pracy był obszerny raport o stanie duchowieństwa i jego potrzebach,
złożony Najjaśniejszemu Panu w r. 181612.
Tudzież 4ry projekta, które w d. 6/18 marca 1817 zamienione w postanowienia królewskie, ułatwiały i wskazywały przygotowawcze do organizacji działania, jako to:
a Na marginesie dopisane: „prócz dwóch zostawionych tabel aneksa do niniejszego opisu należące wziął
W[ielmożn]y Głuszyński”. Zachowane aneksy są opublikowane przy niniejszym tekście.
10 Według A. Barańskiej „Fryderyk August na prośbę arcybiskupa Raczyńskiego zobowiązał jesienią
1810 r. ministra Łuszczewskiego do powołania specjalnej deputacji z osób duchownych i świeckich, która
miała zająć się najpilniejszymi problemami Kościoła w Księstwie”, zob. A. Barańska, Między Warszawą, Pe
tersburgiem i Rzymem. Kościół a państwo w dobie Królestwa Polskiego (Towarzystwo Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Źródła i Monografie, 328), Lublin 2008, s. 88; jako członków deputacji wymienia: Ignacego Sobolewskiego, Franciszka Grabowskiego, ks. Jana Pawła Woronicza, Józefa
Morawskiego, ks. Adama Prażmowskiego i ks. Józefa Koźmiana. Dekret Fryderyka Augusta z 10 III 1810 r.
nie figuruje w Dzienniku Praw Księstwa Warszawskiego, nie publikują go również Ustawodawstwo Księstwa
Warszawskiego. Akty normatywne władzy najwyższej, (oprac.) W. Bartel, J. Kosim, W. Rostocki, t. 2: 1809–1810
(Starodawne Prawa Polskiego Pomniki. Seria 2, Pomniki Prawa Polskiego. Dział 4, Akty Księstwa Warszawskiego, 2), Warszawa 1964.
11 A. Barańska, Między Warszawą, s. 88, wskazuje dwa projekty dekretów opracowane przez deputację
i dotyczące karności kościelnej, rozwiązywania sporów państwowo-kościelnych oraz przeciwdziałania
zmniejszaniu się liczby kapłanów.
12 Autor opracowania mógł mieć na myśli deputację wyznaczoną przez ministra Stanisława Kostkę
Potockiego do opracowania statutu organicznego duchowieństwa, w składzie: hr. Stanisław Zamoyski,
bp Jan Klemens Gołaszewski, ks. Adam Prażmowski, ks. Józef Koźmian, Andrzej Horodyski i Józef Kossakowski; projekt „statutu organicznego” przyjęty w Radzie Stanu 15 III 1816 r. został przetłumaczony na
francuski i przesłany do Petersburga. A. Barańska, Między Warszawą, s. 235, 252.
359
1. Oznaczające stosunki władz duchownych z cywilnymi
2. Zawierające przepisy budowy i reparacji kościołów
3. Nakazujące zamianę dziesięcin
4. Nakazujące spis funduszów duchowieństwa
Postanowienia te, nie wymagały poprzedniego porozumienia się z Stolicą Apostolską, lecz do ogólnej organizacji, porozumienie się takowe, Deputacja w raporcie swoim za konieczne uznała13.
Ona także w raporcie pierwszą myśl rzuciła zniesieniab i zbytecznych kanonii katedralnych i kolegiackich, zapewniając stąd dla duchowieństwa potrzebny zasiłek.
W skutku działań rzeczonej Deputacji, Najjaśniejszy Pan rozkazał w r. 1817 ówczasowemu Ministrowi Wyznań i Oświecenia Publicznego14, ażeby /bez udziału Komisji w której prezydował/ podał myśli do negocjacji z Stolicą Apostolską mającej się
rozpocząć w zamiarze organizacji duchowieństwa. Rozkazu tego dopełnił Minister
z pomocą jednego tylko członka Komisji Rz[ądowej] Wyznań, ówczasowego referenta spraw religijnych /biskupa płockiego/15. Prowadzono negocjacją w drodze dyplomatycznej, a w skutku układów, wyszła bulla Ojca Ś[więte]go z d. 30 czerwca 1818
/aneks do raportu Komitetu Lit. L/16
W bulli tej Ojciec Ś[wię]ty wyraża: „że gdy po zaszłej zmianie rzeczy i klęskach wojennych, dobra do biskupstw, kapituł i seminariów przedtem należące, prawie całkiem
zniszczone i dochody bardzo zmniejszone zostały; My Franciszkowi biskupowi /Malczewskiemu, później arcybiskupowi, Prymasowi/ dajemy moc, caby tyle klasztorów,
beneficjówc prostych /kanonii i prebend/ apostolską udzieloną sobie władzą dmógł
suprymować i znieść, ile potrzeba będzie do dostatecznego uposażenia każdegod
już egzystującego biskupiego stołu, tudzież każdej egzystującej już kapituły, i na dopełnienie funduszu każdego seminarium, jak na ecałkowite i dostatniee uposażenie
nowego biskupiego kościoła, kapituły i seminarium podlaskiego.”
b Na marginesie dopisane: „opactw komandatoryjnych”.
c–c Słowa podkreślone.
d–d Słowa podkreślone.
e–e Słowa podkreślone.
13 Dekret z 6 (18) III 1817 r. i przebieg prac wyczerpująco omówiła A. Barańska, Między Warszawą, s. 225–
262; jego treść zob. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa
Polskiego, nr 174, Akta tyczące się dekretów królewskich [dotyczących] duchowieństwa katolickiego. Ogólne,
s. 5–14.
14 Stanisław Kostka Potocki.
15 Według A. Barańskiej, Między Warszawą, s. 278, Adam Prażmowski zajmował się przygotowaniem
gruntu do rozmów ze Stolicą Apostolską od połowy 1816 r.
16 Bulla papieża Piusa VII Ex imposita nobis.
360
Małgorzata Kośka
Do wykonania tej czynności oznacza bulla Delegatowi czas sześciomiesięczny, a do
nieograniczonego upoważnienia jego, dołącza mocną groźbę na tych, którzy by się
działaniu jego w czymkolwiek i pod jakim bądź pozorem, opierać ważyli.
Gdy rozporządzenie Ojca Ś[więte]go nie dopuszczało zwłoki, delegat apostolski
Malczewski, już Prymas i arcybiskup, przystępując do działania, podał w d. 22 Lutego 1819 do Komisji Rząd[owej] Wyznań obszerny raport17, w którym wystawiwszy
obraz stanu i potrzeb duchowieństwa, i na zasadzie spisu funduszów duchownych,
w r. 1816 przez biskupów z podań beneficjatów ułożonego, obliczywszy potrzebną
na cel bullą wskazany sumę, wymienił instytuta które suprymować zamierzał.
Co do czynności tyczących się instytutów i osób duchownych, jako w rzeczy do samego tylko Delegata Apostolskiego należącej, nie wydała Komisja Rządowa żadnego rozporządzenia. Lecz zważywszy, że uskutecznienie działań z supresji wyniknąć
mających, a mianowicie zarządzenie majątkiem znieść się mogących instytutów,
przechodzi sposoby Delegata i wcześnie obmyślone być powinno; uznała stosownym zapewnić mu pomoc i tym końcem przedstawiła namiestnikowi królewskiemu
projekt do postanowienia w d. 3 kwietnia 1819 zapadłego /aneks Lit. N/ przez które, wyznaczona została Deputacja, pod prezydencją Ministra Wyznań i Oświe[cenia]
Publ[icznego] składająca się z Prymasa, z jednego biskupa /płockiego/ i jednego
prałata, z ministra Przychodów i Skarbu, i jednego radcy Komisji Rząd[owej] Wyznań
i Ośw[iecenia] P[ublicznego], która by się zarządzeniem dobrami i funduszami instytutów zniesionych trudniła.
/Jak ta Deputacja dopełniła włożonego na siebie obowiązku; objaśnienie Komitetu
/aneks Lit. P/ wykazuje/18.
Z swojej strony Delegat Apostolski, dekretem z d. 17 Kwietnia 1819 /aneks do raportu
Lit. M/19 na mocy udzielonej sobie władzy, i podług swojej znajomości rzeczy, zniósł
instytuta duchowne, które za kwalifikujące się do supresji osądził.
Wprawdzie w dniu, w którym rzeczony dekret podpisał, był już bliski zgonu. Lecz
podpisy tak poważnych świadków i regenta kancelarii arcybiskupiej, o autentyczności aktu wątpić nie dozwalają.
Nie był zaś to chwilowo poddany Delegatowi projekt, którego nie mógł w słabości
swojej ocenić ważności, /jak są niektórych osób domysły/ bo osnowa jego, zgadza
się z planem podanym Komisji Rządow[ej] w d. 22 lutego tegoż samego roku, kiedy
jeszcze był przy zupełnych siłach fizycznych i umysłowych.
Po śmierci Delegata Apostolskiego arcybiskupa Malczewskiego, następca jego arcybiskup Hołowczyc, podobnież przez breve Ojca Ś[więte]go z d. 16 lutego r. 182020
17 Na temat raportu zob. A. Barańska, Między Warszawą, s. 444.
18 Tym aneksem mógł być Memoriał z 11 VIII 1820 r., zob. przyp. 8.
19 Okoliczności wydania dekretu supresyjnego omówiła ostatnio A. Barańska, Między Warszawą, s. 437–
461.
20 Brewe Piusa VII Compertum Est.
361
upoważniony został do wykonania wspomnianej wyżej bulli, z oznaczeniem także
sześciomiesięcznego przeciągu czasu do tej czynnościf.
Gdy zaś Ojciec Ś[wię]ty miał sobie sekretnie doniesione, jakoby zeszły Delegat przestąpił zakres woli bullą oznaczonej; przeto upoważniając nowego arcybiskupa do
dalszego działania, polecił mu zarazem sprostowanie uchybień, jeżeli się jakich poprzednik jego dopuścił, zostawując jego mądrości i roztropności, naprawienie tego,
w czym by się zboczenie okazało.
Ponieważ supresja dekretem arcybiskupa Malczewskiego była już w zupełności wykonana; przeto nowy Delegat arcybiskup działał już to pod względem duchownym,
jako Delegat Apostolski, załatwiając sameż tylko szczegóły z tejże supresji wynikające,
stosując się do poleceń Ojca Ś[więte]go; już też jako członek deputacji zarządzającej
funduszami. A gdy taż Deputacja wkrótce uporządkowała swoje czynności, przeto
dalsze jej działania, przeszły z porządku do Komisji Rząd[owej] Wyznań i O[świecenia]
P[ublicznego] której także arcybiskup był członkiem, i tam się załatwiają przy dozorze
Sekcji Duchownej21.
Z powyższego wyjaśnienia okazuje się: że pierwszą myśl supresji podała wyżej
wspomniona Deputacja w Radzie Stanu ustanowiona w r. 1816 i że myśl ta między
innymi była przedmiotem negocjacji dyplomatycznej z Stolicą Apostolską; że sam
papież przyjął tę myśl i wykonanie jej poruczył Delegatom swoim nadając im władzę nieograniczoną działania; że jedynym celem supresji, było uzyskanie funduszów
na guposażenie wyższego świeckiego duchowieństwag; że co do samego aktu supresji, Rząd nie wydał żadnego postanowienia; że tylko pod względem administracji
dóbr i funduszów już suprymowanych, ustanowiona przez Rząd Deputacja z osób
duchownych i świeckich trudniła się tym przedmiotem i dziś się trudni Komisja Rząd[owa] Wyznań i Ośw[iecenia] Publ[icznego] – Jakie zaś ważniejsze użycie jest funduszów suprymowanych, załączony tu etat na rok następny wykazujeh.
Ten jest rzetelny obraz działań supresyjnych. Wypada jeszcze nieco się zastanowić,
czyli Delegaci Apostolscy suprymując majętniejsze klasztory i beneficja simplicia
przestąpili zakres bullą oznaczony, jak to Ojcu Ś[więte]mu doniesiono.
Rzeczą jest naturalną, że naruszenie własności tylu instytutów, musiało dać powód
do licznych zażaleń, które ustać nie mogą dopóki istnieć będą członki zniesionych
Zgromadzeń.
Uważano zrazu, że Delegat Malczewski, większą liczbę zniósł instytutów, niżby wymagała potrzeba otrzymania funduszu, obrachowanego przybliżonym sposobem,
i
f Na marginesie dopisane: „aneks Lit. O”.
g–g Słowa podkreślone.
h Na marginesie dopisane: „Etat”.
i–i Zdanie dopisane.
21 Deputacja Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych została rozwiązana 29 V 1821 r. na wniosek
ministra Stanisława Grabowskiego. Jej uprawnienia przejęła powołana przez niego 19 VI 1821 r. sekcja
przy KRWRiOP.
362
Małgorzata Kośka
na uposażenie wyższego duchowieństwai. Lecz kiedy bulla mieć chciała, ażeby było
zniesionych tyle klasztorów, itd. ile będzie potrzeba na dostateczne uposażenie dawniejszych i nowych biskupstw, kapituł, seminariów i uskutecznienie tego zostawiła
Delegatom Apostolskim władzą i imieniem papieskim działających, bez wymienienia
instytutów znieść się mających; a Komitet ustanowiony do wygotowania projektu
uposażenia duchowieństwa, oprócz funduszów na wsparcie plebanów, wykazał jeszcze potrzebę nowych funduszów, pomimo tego, że biskupi itd. płatni są ze Skarbu;
jawnie się zatem pokazuje: że pod względem uzyskania przez supresją dostatecznych funduszów, nie tylko zakres bulli nie musiał być przestąpiony, ale nadto mniej
wykonano niż ona zamierzała.
Chciała mieć bulla zapewnioną służbę religijną przy kościołach suprymowanych, tudzież zostawioną w każdej diecezji pewną liczbę kanonii dla wynagrodzenia zasłużonych kapłanów; jednemu i drugiemu stało się zadosyć. Pierwszemu przez ustanowienie przy kościołach księży ze stosownym uposażeniem z funduszów supresyjnych;
drugiemu, przez zostawienie w każdej diecezji jednej kolegiaty, przy której kanonie
służyć powinny na cel wzmiankowany. Zresztą zostawione było uznaniu dwóch Delegatów postąpienie jak z potrzeby wypadać będzie: drugiemu nadto polecono sprostować, w czym by pierwszy uchybił. Ten ostatni zapatrując się z bliska na istotny
stan rzeczy, albo nie uznał potrzeby sprostowania nie dostrzegłszy uchybień; albo
znalazłszy je sprostował, kiedy przeciw jego ostatecznym działaniom nie oświadczył
się Ojciec Ś[wię]ty.
Nie będzie też od rzeczy nadmienić: że kilka instytutów zakonnych, nawet nie objętych dekretem arcybiskupa Malczewskiego, w różnych czasach, istnieć przestało. Lecz
zniesienie jednych koniecznie samo z siebie nastąpić musiało, dla braku zakonników,
kiedy przy niektórych znajdował się jeden, dwóch lub trzech, bez dozoru, klauzury
i porządku. Inne przenieść z jednego miejsca i połączyć w drugim, dla użycia gmachów na nieodzowną potrzebę publiczną, konieczność wymagała, jak np. uczyniono
z klasztorem karmelitanek w Warszawie, w którym się mieści Towarzystwo Dobroczynności22, z częścią klasztoru w Górze, użytą na koszary23 itp., co z ogólną supresją
związku nie miało, a działo się zawsze z wiedzą i za zezwoleniem naczelnej władzy
duchowieństwa krajowego i nie zdawało się dawać powodu do reklamacji.
W Warszawie d. 29 listopada 1827
Głuszyński
22 Karmelitanki bose zajmowały gmach przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie od 1663 r.; Towarzystwo Dobroczynności „Res Sacra Miser” otrzymało go w 1818 r.
23 Część zabudowań kolegium pijarskiego w Górze Kalwarii, ufundowanego w 1675 r. przez bpa Stefana
Wierzbowskiego, pijarzy sprzedali na koszary w 1819 r.
Małgorzata Kośka
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
363
vol. 3, 2013, s. 355–364
w Królestwie Polskim [w] r. 1819 wykonanej
Streszczenie
Prezentowany dokument zawiera omówienie okoliczności i przebiegu kasaty klasztorów przeprowadzonej w 1819 r., opracowane na życzenie cesarza Mikołaja I w 1827 r. Panującego interesowało, kto był pomysłodawcą supresji, jakie były plany z nią
związane, kto i kiedy dyskutował nad projektem i w jakim stopniu zrealizowano zapadłe wówczas postanowienia.
Opracowanie informacji, co może dziwić, zlecono Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, a nie zarządzającej w tym czasie
majątkiem skasowanych klasztorów Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Autor Rysu historycznego
Paweł Głuszyński przygotował zwięzłą historię supresji, do której zostały dołączone (niezachowane w aktach) kopie najważniejszych dokumentów ilustrujących jej przebieg.
W tekście zwraca uwagę podkreślanie ważnej roli Stolicy Apostolskiej przy kolejnych etapach prac nad dekretem supresyjnym,
a później nad przebiegiem jego wykonania.
Dokument pochodzi z akt zespołu Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu, nr 1304, k. 112–118v, przechowywanego w Archiwum
Głównym Akt Dawnych w Warszawie.
Słowa kluczowe
rys historyczny, kasata, klasztor, Królestwo Polskie, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, źródło, edycja
364
Małgorzata Kośka
Małgorzata Kośka
Central Archives of Historical Records in Warsaw
vol. 3, 2013, p. 355–364
Historical outline of the suppression of certain Religious Institutes
in the Kingdom of Poland carried out [in] 1819
Summary
The present document contains a discussion of the circumstances and the course of the 1819 dissolution of monasteries, drawn
up by tsar Nicholas I’s order of 1827. The ruler wanted to find out who had been the originator of the suppression, what plans
it involved, who and how debated the project, and to what degree the decisions made at that time were subsequently effectuated.
It was the Government(al) Commission of Income and Treasury –which may come as a surprise– that was appointed to prepare
the study, rather than the Government(al) Commission of Foreign Denominations and Public Enlightenment, responsible for
the administration of the property of suppressed monasteries. The author of Historical outline, Paweł Głuszyński, elaborated
a brief history of the dissolution process, which was supplemented with copies of the most important records (nonextant in the
documentation) illustrating its course.
It is noteworthy that the outline emphasises the significant role of the Holy See in the subsequent stages of work on the suppression decree, and later on the course of its execution.
The document is located in the fond Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu, no. 1304, f. 112-118v, kept at the Central Archives of
Historical Records in Warsaw.
Keywords
historical outline, dissolution, monastery, Kingdom of Poland, Central Archives of Historical Records in Warsaw, source, edition
artykuły
recenzyjne
i recenzje
review
articles
and reviews
Artykuły recenzyjne i recenzje
367
Marek Robert Górniak (red.), Zakony i zgromadzenia zakonne na ziemi głogowskiej.
Materiały z cyklu konferencji popularno-naukowych „Z dziejów Kościoła katolickiego
na ziemi głogowskiej” zorganizowanych przez Towarzystwo Ziemi Głogowskiej oraz
Klub Inteligencji Katolickiej w Głogowie w latach 2005–2008 (Biblioteka Encyklopedii
Ziemi Głogowskiej, 69), Głogów: Towarzystwo Ziemi Głogowskiej, 2009, ss. 255,
ilustracje, tabele, bibliografia*
Publikacja jest zbiorem materiałów stanowiących rezultat trzech popularnonaukowych konferencji zorganizowanych w latach 2005–2008 pod wspólnym tytułem Z dziejów Kościoła katolickiego na Ziemi Głogowskiej. Wydano ją w serii „Biblioteka Encyklopedii Ziemi Głogowskiej”,
towarzyszącej Encyklopedii Ziemi Głogowskiej – wydawnictwu popularyzującemu wiedzę o regionie1.
Książka jest podzielona na 12 rozdziałów traktujących o poszczególnych zakonach i zgromadzeniach zakonnych. Poprzedzają je Wstęp (ogólne informacje o publikacji, autorstwa M. R.
Górniaka) i Wprowadzenie (tło historyczne i szkic działalności zakonów w regionie, autorem
jest Waldemar Hass). Autorami poszczególnych rozdziałów są: ks. Aleksander Walkowiak (Początki życia monastycznego), M. R. Górniak (Dominikanie, Elżbietanki, a także rozdziały piąty
– Jadwiżanki – i jedenasty – Podstawowe dane o pozostałych zakonach i stowarzyszeniach religijnych działających na ziemi głogowskiej, który zawiera podrozdziały Beginki i begardzi, Duchacy
(Duchacy de Saxia), Kanonicy regularni św. Augustyna (augustianie), Kapucyni oraz Urszulanki),
o. Roland Prejs OFMCap (Franciszkanie), Monika Ożóg (podrozdział Historia jezuitów w Głogowie rozdziału Jezuici), Kazimierz S. Ożóg (podrozdział Sztuka głogowskich jezuitów rozdziału Jezuici), Paweł Łachowski (Klaryski), ks. Stanisław Brasse (Redemptoryści), s. Krescencja Huk BNDP
(Służebniczki dębickie), Przemysław Słowiński (Stowarzyszenie „Cichych Pracowników Krzyża”)
i Rafael Rokaszewicz (Utracone na zawsze, rozdział poświęcony niezachowanym świątyniom
Głogowa, z podrozdziałami Kościół pod wezwaniem Świętego Krzyża, Kościół pod wezwaniem
św. Piotra i Kościół pod wezwaniem św. Stanisława). Publikację zamykają tabele, w których zestawiono zakony i zgromadzenia zakonne działające na ziemi głogowskiej w średniowieczu i czasach nowożytnych, oraz obszerna bibliografia (zestawił ją M. R. Górniak). Materiał ilustracyjny
znajduje się na końcu tekstu każdego z rozdziałów. Autorzy reprezentują przede wszystkim
środowisko Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II oraz Towarzystwa Ziemi
Głogowskiej2.
1 Informacje na temat Encyklopedii Ziemi Głogowskiej i „Biblioteki Encyklopedii Ziemi Głogowskiej” zaczerpnięto ze strony internetowej Towarzystwa Ziemi Głogowskiej – http://www.glogow.pl/tzg/ezg/encyklopedia.htm oraz http://www.glogow.pl/tzg/o_nas/onas.htm (dostęp: 20 VIII 2013 r.).
2 Tzn. M. R. Górniak, P. Łachowski, R. Prejs, R. Rokaszewicz i T. A. Walkowiak. M. Ożóg i K. Ożóg są pracownikami Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Głogowie, P. Słowiński – Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Gorzowie Wielkopolskim, ks. S. Brasse reprezentuje głogowską parafię św. Mikołaja, a s. K. Huk
– BNDP Prowincję Warszawską Zgromadzenia Sióstr Służebniczek Dębickich. W. Hass jest przedstawicielem Towarzystwa Ziemi Głogowskiej i Klubu Inteligencji Katolickiej w Głogowie.
368
Praca nie zgłasza pretensji do całościowego, wyczerpującego ujęcia tematu – ma być „poważnym przyczynkiem do poznania historii instytutów życia konsekrowanego”3. We Wstępie zaznaczono, że bogactwo i różnorodność materiału uniemożliwia jego kompletne przedstawienie;
ponadto materiał ów jest dla poszczególnych zakonów i zgromadzeń zakonnych zróżnicowany ilościowo, „stąd nie wszystkie tematy zostały opracowane jednakowo pod względem redakcyjnym”4. Wydaje się, że celniejszym określeniem byłoby tu „opracowanie redakcyjne i merytoryczne”, poszczególne rozdziały prezentują bowiem różny poziom – redakcyjny, merytoryczny
i koncepcyjny. Niestety, sprawia to wrażenie chaosu. Co prawda większość rozdziałów napisana jest według jednego schematu kompozycyjnego (szkic historii danego zgromadzenia,
jego dzieje na ziemi głogowskiej), jednak poszczególni autorzy różnie porozkładali akcenty,
czasem zbyt szeroko traktując uwagi wprowadzające do swoich artykułów. Mam tu na myśli
zwłaszcza rozdziały poświęcone kapucynom i elżbietankom – w pierwszym wypadku artykuł
zajmuje 7 stron, a kapucynom w Głogowskiem poświęcony jest... ostatni akapit5; w drugim
– z 16 stron tekstu 6 zajmują opis powstania i działalności oraz charakterystyka zakonu6. Innym
mankamentem jest opatrzenie przypisami tylko części artykułów (pozostałe są zakończone
spisem wykorzystanej literatury)7. Różny jest też poziom szczegółowości podawanych informacji; rozdział o dominikanach przynosi w zasadzie podstawowe informacje o dziejach konwentu, postaciach z nim związanych i środowisku jego działania8, jezuici doczekali się osobnego rozdziału opisującego pod względem architektonicznym ich kościół9 (pozostałe opisy
architektoniczne są bardziej ogólne), a rozdział o Stowarzyszeniu „Cichych Pracowników Krzyża” przytłacza ilością informacji (nie zawsze w opracowaniu naukowym koniecznych, jak np.
lista zabiegów oferowanych chorym pensjonariuszom zakładu prowadzonego przez Stowarzyszenie10). Taka niekonsekwencja redakcyjna nieco razi w wydawnictwie, które ma stanowić
przewodnik po stowarzyszeniach zakonnych regionu.
W założeniu redaktora tematykę zakonów i zgromadzeń zakonnych na ziemi głogowskiej miały inicjować Wprowadzenie i rozdział pierwszy – Początki życia monastycznego. W kwestii rozdziału pierwszego powstaje pytanie, czy konieczne było przedstawienie kilku postaci ważnych
wprawdzie dla pierwszych wieków chrześcijaństwa (św. Szymon Słupnik, św. Pachomiusz,
św. Benedykt z Nursji i św. Grzegorz Wielki), ale niezwiązanych bezpośrednio z ziemią głogowską, skoro i tak każdy następny rozdział zawiera szkic historii danego zgromadzenia? Tematyka
pierwszego rozdziału pozostaje w kręgu pierwszych wspólnot zakonnych, jest przy tym potraktowana tak skrótowo, że stawia pod znakiem zapytania sens jej włączania do publikacji,
3 M. R. Górniak, Wstęp, s. 8.
4 Ibidem, s. 7–8.
5 M. R. Górniak, Podstawowe dane o pozostałych zakonach i stowarzyszeniach religijnych działających na
ziemi głogowskiej. Kapucyni, s. 195–201.
6 M. R. Górniak, Elżbietanki, s. 57–62.
7 Można ten fakt częściowo usprawiedliwić, zauważając, że rozdziały pozbawione przypisów są dużo
krótsze od pozostałych – por. np. rozdział pierwszy, poświęcony początkom życia monastycznego, który
wraz z ilustracją i zestawieniem bibliograficznym zmieścił się na 5 stronach.
8 Znajdujemy tam podrozdziały dotyczące m.in. zakonników, architektury kościoła klasztornego, biblioteki, zachowanych do dziś archiwaliów, Idem, Dominikanie, s. 27–48.
9 M. i K. Ożóg, Jezuici, s. 117–128.
10 P. Słowiński, Stowarzyszenie „Cichych Pracowników Krzyża”, s. 175.
369
której tematem są dzieje zakonów około 1000 i więcej lat później, w innej rzeczywistości społeczno-politycznej. Jeśli zaś chodzi o Wprowadzenie, jego autorowi umknęło kilka aspektów,
o których niżej.
Na zakończenie krytyki formalnej chciałbym podnieść jeszcze kwestię doboru ilustracji. Na
ogół są one bardzo ciekawe, jednak w kilku wypadkach można by zrezygnować ze zbyt szczegółowej dokumentacji – w rozdziale poświęconym dominikanom mamy aż 6 zdjęć lapidarium-pomnika Jana Pawła II na miejscu dawnego kościoła klasztornego; podobnie w artykułach
poświęconych jezuitom (prawie nieróżniące się między sobą zdjęcia kościoła z lat 1984, 1993,
1994 i 1995) i Cichym Pracownikom Krzyża (5 zdjęć z budowy domu opieki nad chorymi i dalsze 8 zdjęć bryły tego domu).
W poszczególnych tekstach nie ustrzeżono się pewnych nieścisłości. We Wprowadzeniu zabrak
ło poruszenia takich zagadnień, jak powiązanie struktur kościelnych ze strukturami władzy
(zwłaszcza na średniowiecznym Śląsku – kwestie fundacji książęcych, które były dla fundatorów prywatnymi nekropoliami, zapleczem politycznym, a czasem stawały się ich rywalami
o wpływy), etniczne różnicowanie się społeczeństwa, co pociągnęło za sobą m.in. częściowe
oddzielanie się struktur Kościoła na Śląsku od struktur Kościoła w Polsce, wyznaniowe różnicowanie się społeczeństwa w czasie reformacji i związane z tym napięcia (kwestie przechodzenia
kościołów pod zarząd protestantów i późniejsze próby odzyskania ich przez katolików, sekularyzacja konwentów lub przechodzenie ich na stronę reformy), wreszcie określenia podstawowego dla publikacji pojęcia „ziemia głogowska” – czym jest, jaki jest jej zakres terytorialny.
Podobne błędy metodologiczne powtarzają niemal wszystkie artykuły, co częściowo tylko
można wytłumaczyć skrótowym ujęciem tematu. Nagminne jest np. opisywanie początków
obecności danego zakonu lub zgromadzenia zakonnego na ziemi głogowskiej od początków
jego przybycia na ziemie polskie – przy pominięciu powiązań z innymi krajami oraz zagadnienia wyodrębniania się Śląska jako terytorium osobnego od ziem zarówno polskich, jak czeskich
czy niemieckich11. Zupełnie marginalne wzmianki dotyczą skutków reformacji na Śląsku, więc
czytelnik mógłby odnieść wrażenie, że protestanci stanowili niewielki procent społeczeństwa.
W zasadzie o ich istnieniu dowiadujemy się tylko z ogólnikowej uwagi we Wprowadzeniu oraz
przy okazji wzmianek o odzyskiwaniu przez nowo sprowadzone zakony świątyń z ich rąk12.
11 Np. w przypadku duchaków nie wspomniano, że zarówno śląskie, jak i małopolskie domy tego zakonu podlegały przeoratowi w Wiedniu. Zaznaczono, że w XIV w. śląskie domy stworzyły osobną kongregację (M. R. Górniak, Podstawowe dane [...] Duchacy, s. 190), co mogłoby sugerować, że późniejsze wzmianki
o polskiej prowincji duchaków już się śląskich domów nie tyczą. Osobną kongregację śląską stworzyli też
np. krzyżowcy z czerwoną gwiazdą, co podkreśla odrębność śląskich zakonów od struktur w państwach
ościennych, zob. M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich,
Warszawa 1999, s. 142–143, 165–166; J. Kłoczowski, Wspólnoty zakonne w średniowiecznej Polsce (Dzieje
Chrześcijaństwa Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów), Lublin 2010, s. 165. Następnie: opis sprowadzenia redemptorystów w latach 20. XX w. poprzedzony jest uwagami na temat redemptorystów w Polsce,
S. Brasse, Redemptoryści, s. 141–142. Podobnie jezuici (ibidem, s. 104) czy kapucyni – głogowski konwent
tego zakonu nigdy nie należał do prowincji polskiej (M. R. Górniak, Podstawowe dane [...] Kapucyni, s. 199–
200). Wyjątkiem są odpowiednie uwagi dotyczące głogowskich franciszkanów; zaznaczono ich przynależność do kustodii gnieźnieńskiej, podczas gdy część konwentów dolnośląskich przyłączono do kustodii
saskiej, wspomniano też o przynależności franciszkanów obserwantów do prowincji czeskiej w czasach
nowożytnych, R. Prejs, Franciszkanie, s. 81, 87; zob. J. Kłoczowski, Wspólnoty zakonne, s. 115–120.
12 M. R. Górniak, Wprowadzenie, s. 13; Idem, Dominikanie, s. 33; R. Prejs, Franciszkanie, s. 85; K. i M. Ożóg,
Jezuici, s. 105. Oczywiście rozumiem, że tematem książki są zgromadzenia katolickie, jednak dotkliwie brakuje nakreślenia kontekstu, w jakim funkcjonowały w czasach reformy Kościoła.
370
W warstwie językowej rażące jest sformułowanie dotyczące nowo powstałych w okresie reformy zakonów – zdaniem autorów ich celem miały być „obrona i kontynuowanie nauki chrześcijańskiej”13, tak, jakby protestanci chrześcijanami nie byli. Przykre było wychwycenie błędu
ortograficznego – dwukrotnie zapisano słowo „obłóczyny” przez „u”14.
Przedstawiony syllabus errorum nie jest oczywiście wyczerpujący, jednak wskazałem największe błędy i najczęstsze tendencje. Na plus zapisać można zestawienie w jednym tomie
informacji o bodaj wszystkich zgromadzeniach i wspólnotach zakonnych obecnych na ziemi
głogowskiej od średniowiecza do współczesności. Podstawowe wiadomości są podane prawidłowo, jednak osadzono je w niepełnym kontekście historycznym. Wydatnie obniża to wartość
publikacji. Ciekawa jest również warstwa ikonograficzna, a także niektóre informacje z życia
codziennego wspólnot zawarte w poszczególnych artykułach15. Dość dobre wydaje się końcowe zestawienie bibliograficzne, podzielone według poszczególnych rozdziałów. Brakuje może
osobnej części poświęconej ogólnym opracowaniom dziejów Kościoła na Śląsku, innym mankamentem jest brak opracowań zagranicznych16.
Książka Zakony i zgromadzenia zakonne na ziemi głogowskiej jest dziełem encyklopedycznym
i częściowo spełnia wymagania stawiane publikacjom tego typu. Jednak brak dyscypliny redakcyjnej poszczególnych autorów (znaczące różnice w długości rozdziałów, brak przypisów
w niektórych z nich, dobór zdjęć), a przede wszystkim błędy merytoryczne wydatnie obniżają
jej wartość.
Mateusz Gigoń
Instytut Historyczny
13 K. i M. Ożóg, Jezuici, s. 103.
14 P. Łachowski, Klaryski, s. 129, 133.
15 Nie tylko ubarwiają tok wykładu (w rozdziale poświęconym redemptorystom czytamy, że „przez
pierwsze lata [po II wojnie światowej] dojeżdżali [do kościołów w podgłogowskich wsiach] przede wszystkim rowerami. Pokonywali nimi rocznie, według obliczeń zakonnego kronikarza, ponad 15000 km”, S. Brasse, Redemptoryści, s. 150), ale i zawierają cenne informacje. Przytoczono np. list ksieni klarysek do króla
polskiego z 1632 r., P. Łachowski, Klaryski, s. 131–132. S. Brasse, Redemptoryści, s. 149, zestawia liczbę komunikujących w latach powojennych.
16 Ponadto w niejaką konsternację wprawiło mnie przywołanie artykułu J. Gracza, Kobieta pracująca
w habicie, „Wróżka”, 1997, 7, choć i do niego pewnie warto zajrzeć, zważywszy na niedostatek polskich
opracowań historii beginek. W ramach uzupełnień można przywołać artykuły T. Gałuszki, Szkolnictwo konwentualne i partykularne w strukturach polskiej prowincji dominikanów XIV stulecia. Nowe ujęcie w świetle
nowych źródeł, „Roczniki Historyczne”, 78, 2012, oraz W. Mrozowicza, Wokół przeniesienia klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna z Nowogrodu Bobrzańskiego do Żagania (w świetle nieznanego dokumentu
z 20 IX 1284 r.), [w:] M. Derwich, W. Mrozowicz, R. Żerelik (red.), Memoriae amici et magistri. Studia historyczne
poświęcone pamięci Prof. Wacława Korty (1919–1999), Wrocław 2001.
371
Dariusz Galewski, Anna Jezierska (red.), Silesia Jesuitica. Kultura i sztuka zakonu jezuitów
na Śląsku i w hrabstwie kłodzkim 1580–1776. Materiały konferencji naukowej
zorganizowanej przez Oddział Wrocławski Stowarzyszenia Historyków Sztuki
(Wrocław, 6–8 X 2011) dedykowane pamięci Profesora Henryka Dziurli, Wrocław:
Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2012, ss. 378, il. cz.-b. i kol., indeks osób*
W dniach 6–8 X 2011 r. odbyła się bardzo interesująca konferencja pt. Silesia Jesuitica. Kultura
i sztuka zakonu jezuitów na Śląsku i w hrabstwie kłodzkim 1580–1776, którą zorganizował Oddział Wrocławski Stowarzyszenia Historyków Sztuki. W trakcie przygotowywania materiałów
konferencyjnych do druku zmarł wybitny badacz sztuki barokowej na Śląsku Pan Profesor Henryk Dziurla (4 I 1925–2 X 2012). Jemu też dedykowano niniejszą księgę.
Księga – wydana ze środków Stowarzyszenia Historyków Sztuki i Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego – liczy 378 stron wraz z ilustracjami (czarno-białymi włamanymi
w tekst i kolorowymi na osobnej wklejce), streszczeniami w języku angielskim oraz indeksem
osób. Kompozycja księgi przedstawia się następująco. Po Wstępie (s. 7) pióra redaktorów tomu,
Dariusza Galewskiego i Anny Jezierskiej, zamieszczono trzy teksty poświęcone życiu i działalności Profesora Henryka Dziurli. Są to: Pan Profesor Henryk Dziurla – miłośnik i obrońca sztuki
nie tylko z kręgiem jezuickim związanej (s. 9–10) autorstwa Rafała Eysymontta, Zarys sylwetki
naukowej Profesora Henryka Dziurli (s. 11–12) autorstwa Ryszarda Hołowni oraz Bibliografia prac
dr. hab. Henryka Dziurli, profesora w Uniwersytecie Wrocławskim (s. 13–16) zestawiona przez Jakuba Dziurlę.
Blok 31 artykułów konferencyjnych z zakresu kultury i sztuki związanej z Towarzystwem Jezusowym otwiera syntetyczny tekst Marka Derwicha pt. Nowożytny „nowy świat zakonny”
i miejsce w nim jezuitów (s. 17–30), w którym przede wszystkim została przedstawiona sytuacja
zakonów po Soborze Trydenckim, kiedy to zreformowano stare zgromadzenia, a także powołano do życia nowe. Zwrócono uwagę na centralizację organizacji zakonnej i uniformizację
życia zakonników oraz scharakteryzowano sposoby ich działalności w kontekście ówczesnych
oczekiwań społecznych, podkreślając szczególnie rozwój duszpasterstwa i szkolnictwa. Na
tym tle starano się określić znaczenie i rolę zakonów kleryckich, przede wszystkim zaś zakonu
jezuitów, który jako jedyny z tego typu zakonów rozwinął swą działalność na Śląsku. Na końcu
pokrótce omówiono inne zgromadzenia kleryckie działające w Rzeczypospolitej – teatynów,
pijarów, misjonarzy, filipinów, bartolomitów, marianów i redemptorystów.
W artykule zatytułowanym Podstawy duchowości Towarzystwa Jezusowego (s. 31–33) ks. Jacek Siepsiak SJ przybliżył zagadnienia związane z jezuicką duchowością, której podstawą są
Ćwiczenia Duchowne i Konstytucje Towarzystwa Jezusowego. Przypomniał on jedną z głównych
idei Towarzystwa Jezusowego, mianowicie jednania ludzi między sobą, a także z Bogiem i Kościołem, jednocześnie uznając, że podstawowym jego posłannictwem stała się pomoc bliźnim
w osiągnięciu zbawienia, któremu to celowi miały służyć także dzieła sztuki zawierające odpowiednie treści propagandowe.
372
Charakter historyczny mają dwa następne teksty – Placówki jezuickie na Śląsku do 1740 roku ks.
Zdzisława Leca (s. 35–40) i Skład osobowy prowincji śląskiej oraz przyszłość zawodowa jej członków Kateřiny Bobkovej-Valentovej (s. 41–46). W pierwszym z nich położono szczególny nacisk
na dzieje kolegiów jezuickich we Wrocławiu, Kłodzku, Opawie, Nysie, Głogowie, Żaganiu, Świdnicy, Opolu oraz Legnicy. W drugim zaś ukazano zmiany, jakie dokonywały się w prowincji śląskiej i czeskiej od roku 1755 (czyli od momentu wydzielenia się prowincji śląskiej). Omówiono
też przyczyny tej nowej sytuacji i scharakteryzowano (głównie na podstawie archiwalnych katalogów osób) politykę personalną zakonu i możliwości rozwoju karier jego członków. Podkreślono także różnice pomiędzy obiema prowincjami, przejawiające się m.in. tym, że na Śląsku,
w przeciwieństwie do prowincji czeskiej, różnorodne funkcje sprawowała często jedna osoba
oraz że jezuitom powierzano też opiekę nad parafiami (co oczywiście wiązało się ze stosunkowo małą liczbą jezuitów w prowincji śląskiej).
Celem wartościowej publikacji Bogusława Czechowicza pt. Zanim powstała Silesia Jesuitica.
Śląsk w dziele „Miscellanea historica Regni Bohemiae” Bohuslava Balbina (1621–1688) (s. 47–54)
jest analiza poziomu wiedzy śląskoznawczej (także w kręgu jezuickim) zawartej w monumentalnym dziele Bohuslava Balbina. Okazuje się, że ów słynny historyk posiadał stosunkowo
skromną znajomość problematyki Śląska. Co więcej, B. Czechowiczowi udało się wydobyć na
kartach omawianego dzieła wiele błędów i przemilczeń.
W artykule Jezuici – mity, stereotypy i schematy w sztuce (s. 55–65) Jan Wrabec przedstawił
najpopularniejsze stereotypy w postrzeganiu działalności jezuitów (nazwane: 1. „luźna moralność”, czyli: „cel uświęca środki”; 2. akomodacja, inkulturacja, dialog; 3. po stronie władzy;
4. po stronie suwerennego ludu), przy czym z przykładów zaczerpniętych z historii i kultury
Śląska wydobył swoistą dwoistość czy też paradoksy w ocenie Towarzystwa Jezusowego. Stereotypy rozważane w podrozdziałach układają się więc w pary antynomiczne. Z jednej strony
z zakonem kojarzono przemoc w nawracaniu, różnorodne naciski, działalność pozakulisową,
z drugiej zaś – umiejętność porozumienia i wtopienia się w lokalny koloryt danych regionów.
Kolejna antynomia to opowiadanie się jezuitów po stronie panujących (w kontekście Śląska
– Habsburgów), przy jednoczesnym docenianiu społeczności, co przejawiało się m.in. w masowym duszpasterstwie i w umożliwianiu szerszym kręgom ludności zdobywania wiedzy.
Anna Jezierska w artykule pt. Retoryka w sztuce wrocławskich jezuitów (s. 67–73) przyjrzała się
związkom retoryki i sztuk plastycznych. Po ogólnym wprowadzeniu w problematykę retoryki
skupiła się na ukazaniu zasług jezuitów dla jej rozwoju. W końcowej partii tekstu omówiła kilka
ciekawych realizacji rzeźbiarskich i malarskich we wrocławskim zespole jezuickim wykorzystujących zasady retoryki. Chodzi tu o rzeźbę św. Ignacego Loyoli w niszy ponad wschodnim
wejściem do Gmachu Głównego Uniwersytetu Wrocławskiego i rzeźbę cesarza Józefa I w Auli
Leopoldinie, w których wykorzystano retoryczne gesty. Następnie autorka zwróciła uwagę na
malarską dekorację Auli Leopoldiny, gdzie – wykorzystując jezuicką naukę o inventio i tropach
– wprowadzono przedstawienia emblematyczne. Wreszcie we wnętrzu wrocławskiego kościoła Najświętszego Imienia Jezus, którego program ikonograficzny omówił niedawno Arkadiusz
Wojtyła1, doszukała się retorycznych figur metafory i communicatio, czyli bezpośredniego odwołania się mówiącego do słuchaczy.
Zuzanna Mikołajek swój tekst Artystyczne przejawy działalności bractw jezuickich na Śląsku
w czasach baroku (s. 75–83) poświęciła bractwom religijnym kobiet i mężczyzn powstałym z je1 A. Wojtyła, „Od wschodu słońca aż po zachód jego niech Imię Pańskie będzie pochwalone”. Uwagi o programie ideowym wrocławskiego Il Gesù, „Biuletyn Historii sztuki”, 72, 2010, 1–2, s. 113–147.
373
zuickiej inicjatywy przede wszystkim w diecezji wrocławskiej oraz artystycznym aspektom ich
działalności2. Uwzględnione zostały bractwa, które działały we Wrocławiu, w Żaganiu, Głogowie, Otyniu, Brzegu, Opolu i Świdnicy. Były to najczęściej bractwa Konania (Agonii) Chrystusa,
jak też bractwa Matki Boskiej Bolesnej. W Świdnicy jezuici powołali bractwo Najświętszego Sakramentu, a w podległych im miejscowościach – Marcinowicach i Witoszowie – bractwo Matki
Boskiej Wspomożycielki. Autorka przedstawiła fundacje i różnego typu dzieła z nimi związane,
poczynając od kaplic i ołtarzy, a na rycinach, albumach ze spisami członków i świadectwach
przynależności do bractw kończąc. Uwagę swą skierowała także na zagadnienia ikonograficzne oraz na aspekt funkcjonowania średniowiecznych figur i relikwii, wokół których niejednokrotnie koncentrował się kult religijny, w barokowej oprawie artystycznej3.
Niedawno zmarły, zasłużony badacz sztuki jezuickiej ks. Jerzy Paszenda SJ w artykule Kościoły
jezuitów w dawnej asystencji polskiej (s. 85–91) zaprezentował pokrótce wyniki badań architektury kościołów jezuickich na terenie Rzeczypospolitej. W czasach nowożytnych powstało
tu około 70 świątyń murowanych związanych z Towarzystwem Jezusowym. Autor prześledził
koncepcje przestrzenne budowli oraz omówił ich poszczególne elementy. W porównywaniu
kościołów uwzględnił takie kryteria, jak: liczba naw, ich wysokość, obecność transeptu, kopuły,
empor i wież. Pozwoliło to stwierdzić, że architektura związana z zakonem jezuickim była bardzo różnorodna. Artykuł włącza się w długoletnią już dyskusję na temat, czy w ogóle można
mówić o tzw. stylu jezuickim w architekturze4. Omawiany tekst nie dotyczy Śląska, stanowi
jednak dobry punkt odniesienia dla analizy architektonicznych dokonań Towarzystwa Jezusowego na Śląsku.
Andrzej Józef Baranowski w początkowej partii swego artykułu, zatytułowanego Architektura świątyń jezuickich na Śląsku. W kręgu biskupa Franciszka Ludwika von Neuburg (s. 93–109),
przedstawił postać biskupa wrocławskiego Franciszka Ludwika, zwracając szczególną uwagę
na jego zasługi dla biskupstwa wrocławskiego i probostwa w Ellwangen, w tym na rolę biskupa
w wymianie artystycznej między Śląskiem a Nadrenią. Następnie dał historyczno-artystyczny przegląd kościołów jezuickich powstałych na Śląsku w okresie rządów Franciszka Ludwika
(Głogów, Wrocław, Nysa, Legnica), a ponadto jezuickich świątyń modernizowanych w tym czasie (Świdnica, Kłodzko)5. Uwzględnił nie tylko architekturę świątyń, ale też malarsko-rzeźbiarską aranżację ich wnętrz6.
2 Temat ten autorka porusza ostatnio także w odniesieniu do bractw niezwiązanych z jezuitami, zob.
Z. Mikołajek, Artystyczne przejawy działalności bractw katolickich na pograniczu śląsko-czesko-łużyckim
w czasach baroku, [w:] A. Kozieł (red.), Wokół Karkonoszy i Gór Izerskich. Sztuka baroku na śląsko-czesko-łużyckim pograniczu, Jelenia Góra 2012, s. 183–196.
3 Tu warto zasygnalizować, że problem ten doczekał się już opracowań, zob. np. G. Jurkowlaniec, Epoka
nowożytna wobec średniowiecza. Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki, Wrocław 2008.
4 Zob. na ten temat m.in. J. Paszenda, Problem stylu w architekturze jezuickiej, „Biuletyn Historii Sztuki”, 29,
1967, 2, s. 146–156; Idem, Los tak zwanego stylu jezuickiego, ibidem, 62, 2000, 1–2, s. 163–171.
5 Wypada nadmienić, że w roku wydania omawianej tu książki ukazała się podejmująca te zagadnienia
praca Dariusza Galewskiego; zob. D. Galewski, Jezuici wobec tradycji średniowiecznej. Barokizacje kościołów
w Kłodzku, Świdnicy, Jeleniej Górze i Żaganiu, Kraków 2012.
6 W tekście artykułu można wychwycić pewne niedopatrzenia korekty, np. błędne zapisy: „Landschut”
(zamiast: Landshut), „szkoła vohralberska” (zamiast: szkoła voralberska), „rodzina Stermberków” (zamiast:
niem. Sternbergów albo czes. Šternberków); Guido Reuter, Baroke Hochaltöre in Süddeutschland (1660–
1770), Petersburg 2002 (zamiast: Guido Reuter, Baroke Hochaltäre in Süddeutschland (1660–1770), Petersberg 2002), Velké dějiny Koruny české. Architektura (zamiast: Velké dějiny zemí Koruny české. Architektura).
374
Dariusz Galewski, autor ciekawego opracowania pt. Architektura budowli zakonnych w świetle
projektów ze zbiorów kłodzkich jezuitów (s. 111–123), zwrócił uwagę na istnienie nieznanych
wcześniej ponad 50 projektów kościołów, kolegiów i budynków gospodarczych zachowanych
w zespole dokumentów kłodzkich jezuitów (niedotyczących jednak Kłodzka) przechowywanym w Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie. Okazało
się, że większość z nich nie ma żadnych adnotacji, co utrudnia powiązanie ich z konkretnym
miejscem czy twórcą, przy czym wiele z nich zapewne nigdy nie doczekało się realizacji. Bardziej szczegółowo autor omówił wybrane projekty kościołów (kościoła na planie krzyża z kopułą i towarzyszącego mu kolegium, kolejnego kościoła na rzucie krzyża z kopułą, kościoła na
rzucie krzyża z wydłużonym prezbiterium, kaplicy na rzucie oktogonu, domniemanego planu
kościoła w Łucku), a ponadto kolegiów i zespołów pielgrzymkowych, które często prezentowały rozbudowane programy architektoniczne. Charakteryzując projekty, starał się także ustalić
ich proweniencję artystyczną i genezę rozwiązań oraz porównać je ze wzniesionymi budowlami lub znanymi projektami architektonicznymi. Wyjątkowy na tle powyższego zbioru jest
nieznany dotąd plan kościoła i kolegium w Ołomuńcu z 1694 r., wykreślony przez Christopha
Heinricha SJ. Według autora najbardziej prawdopodobne jest – choć można teoretycznie dopuścić też inne możliwości – iż zachowane do dziś w Krakowie projekty dostały się do Kłodzka
za pośrednictwem włoskich architektów z praskiego warsztatu Carla Luragi.
Wieś Twardocice (pow. Złotoryja) – słynny ośrodek szwenkfeldyzmu, w którym zbudowano
monumentalny tzw. kościół ucieczkowy – w latach 30. XVIII w. wzbogaciła się o niewielki kościół jezuitów, działających tam już od 1719 r. Ta zewnętrznie skromna budowla kryje niezwykle ciekawe wnętrze, wzniesione na rzucie owalnym, bogato artykułowane i dekorowane sztukateriami. Jej właśnie swój referat pt. Architektura pojezuickiego kościoła św. św. Piotra i Pawła
w Twardocicach (s. 125–133) poświęcił Michał Pieczka. Autor pokrótce przedstawił historię wsi
i powstania kościoła oraz jego opis i analizę, przeprowadzoną przede wszystkim na podstawie
badań Jana Wrabeca. Za nim też autorstwo świątyni złączono z jezuickim architektem Christophem Tauschem.
Impulsem dla kolejnych dwu wystąpień stały się zamierzone prace konserwatorskie przy
niegdysiejszej niewielkiej placówce jezuickiej (przebudowanej z mennicy wzniesionej w XV
lub XVI w.), mieszczącej się przy murach miejskich Wschowy. Rafał Eysymontt w artykule Rekonstrukcja powstania i przemian misji i rezydencji jezuickiej we Wschowie (badania historyczne
i architektoniczne) (s. 135–151) przedstawił historię budowli – przemiany jej funkcji i formy architektonicznej. Łukasz Lisiecki w artykule Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych
na terenie budynku dawnego kolegium jezuickiego i w jego otoczeniu we Wschowie pl. Farny
(s. 153– 162) zreferował natomiast wyniki prac archeologicznych przeprowadzonych na terenie budowli i wokół niej. Interesujące odkrycia dotyczą pochówków (głównie z XVI–XVII w.),
ceramiki naczyniowej i kafli piecowych, jak też historii zmian architektonicznych obiektu – ich
ślady wskazują m.in. na to, że wschodnia ściana późniejszego kolegium jezuickiego została
wzniesiona na późnośredniowiecznym murze obronnym miasta.
Arkadiusz Muła w artykule pt. Kontakty biskupa Franciszka Ludwika von Pfalz-Neuburg z jezui
tami na tle kultury umysłowej i artystycznej Śląska w XVII i XVIII wieku (s. 163–174) przeprowadził interesującą analizę związków religijno-kulturalnych biskupa wrocławskiego Franciszka
Ludwika z jezuitami. Autor zajął się głównie artystami pracującymi zarówno dla biskupa, jak
i dla jezuitów, widząc ich działalność dla obu zleceniodawców jako najważniejsze ogniwo
tychże kontaktów. Przy odmalowywaniu sylwetki Franciszka Ludwika podkreślił jego opiekę
nad fundacjami religijnymi, w tym zakonnymi (np. wspieranie budowy kościoła św. Antoniego
375
Padewskiego należącego do franciszkanów obserwantów), a także zainteresowanie kulturą
włoską, które było też powszechne w Towarzystwie Jezusowym. Wśród architektów i artystów
tworzących dla obu zleceniodawców autor przyjrzał się działalności m.in. Mathiasa Bienera,
Johanna Georga Knolla, Michaela Josepha Kleina, Christopha Tauscha, Kaspra Herberga, Carla
Dankwarta czy Johanna Claessensa.
Mariusz Smoliński w tekście Współczesne wzory rzymskie w kościołach Jezuitów na Śląsku
i w hrabstwie kłodzkim na przełomie XVII i XVIII wieku (s. 175–184) omówił z kolei zagadnienie
przenikania wzorów rzymskich do środowiska śląskich jezuitów. Szczególną uwagę zwrócił na
szybkość, z jaką reagowało ono na nowe włoskie propozycje. Okazało się, że wiele dzieł na
Śląsku i w hrabstwie kłodzkim powstawało niemal równocześnie z pierwowzorami lub niewiele później. Badacz wskazał tu wyposażenie kościoła jezuitów w Świdnicy (ołtarz główny wraz
z dekoracją prezbiterium, ołtarz św. Ignacego Loyoli) i w Kłodzku (ołtarz główny) oraz figurę św.
Ignacego Loyoli umieszczoną w niszy południowego skrzydła Gmachu Głównego Uniwersytetu Wrocławskiego. W polu jego zainteresowania znalazło się też zagadnienie, jakimi drogami
dany wzór mógł tak szybko dotrzeć z Rzymu na badany obszar. W tym kontekście można wziąć
pod uwagę działalność Christopha Tauscha.
Artur Kolbiarz i Michał Wardzyński w rozprawie Dzieła warsztatu Johanna Albrechta Siegwitza
wykonane dla jezuitów na Śląsku, w hrabstwie kłodzkim i Rzeczypospolitej (s. 185–198) przyjrzeli
się dorobkowi Johanna Albrechta Siegwitza oraz jego sylwetce w świetle stanu badań. Szczególnie ważna jest tu działalność tego artysty dla Towarzystwa Jezusowego (w związku z którą
przyszło mu współpracować z innymi zatrudnianymi przez jezuitów artystami, jak Franz Joseph Mangoldt czy Christoph Tausch), jednak w tle dla pełni obrazu uwzględniono też dzieła
dla innych zleceniodawców. Jednym z podstawowych problemów związanych z twórczością
Siegwitza stało się oddzielenie jego prac od dzieł Mangoldta, z którymi je nieraz wiązano w literaturze przedmiotu7. Autorzy przyjrzeli się krytycznie przede wszystkim wystrojowi kościoła
wrocławskich jezuitów, uznając większość dzieł za dzieła Siegwitza (lub jego warsztatu). Podobnie za Siegwitzem opowiedzieli się w odniesieniu do dekoracji rzeźbiarskiej Auli Leopoldiny. W obu wypadkach nawiązali zatem do ustaleń przedwojennych badaczy Ludwiga Burgemeistra i Bernharda Patzaka. Siegwitz wykonał też dla wrocławskiego kolegium dekoracje
Oratorium Marianum i portalu głównego. Jest on poza tym autorem dekoracji ołtarza głównego w kościele jezuickim w Kłodzku. Autorzy uznali również (za Rainerem Sachsem i Teresą
Sokół) zasadność związania z Siegwitzem wystroju Kaplicy Rzeźników w jezuickim kościele
w Świdnicy. Na Śląsku z twórcami wywodzącymi się z warsztatu Siegwitza połączyli ponadto elementy dekoracji w należących do jezuitów kościele w Głogowie i kolegium w Legnicy.
Z ważnych ustaleń spoza Śląska i hrabstwa kłodzkiego należy zaliczyć atrybucję Siegwitzowi
ołtarza głównego w kościele jezuitów w Poznaniu. Artykuł ten, porządkujący wiedzę o Siegwi
tzu i wnoszący nowe hipotezy, stanowi dobry punkt wyjścia dla dalszych badań nad jednym
z najważniejszych śląskich rzeźbiarzy wieku XVIII.
Kazimierz S. Ożóg poświęcił swe studium Kamieniarskie i rzeźbiarskie dekoracje zewnętrzne
kościoła Bożego Ciała w Głogowie (s. 199–207) częściowo zniszczonemu kościołowi jezuitów
w Głogowie. Po omówieniu historii jezuitów w tym mieście i wzniesionych dla nich budowli
przedstawił zachowane do dziś fragmenty rzeźbiarsko-kamieniarskiej dekoracji fasady kościo7 Na temat dzieł Mangoldta zob. M. Wardzyński, Nowe uwagi na temat twórczości rzeźbiarskiej Franza Josepha Mangoldta na Śląsku i w Rzeczypospolitej (Wrocław – Trzebnica – Jawor – Jasna Góra – Kraków-Skałka
– Kościelna Wieś – Tyniec), „Roczniki Sztuki Śląskiej”, 20, 2011, s. 115–152.
376
ła. Należą do nich poświęcone świętym jezuickim kartusze w zwieńczeniach portali oraz figury
w niszach ponad portalami bocznymi. Pod względem stylistycznym badacz (podobnie jak autorzy omówionego poprzednio tekstu) związał głogowskie rzeźby z „nieznanym naśladowcą
Siegwitza”. Co prawda, wiele elementów dekoracji i wyposażenia kościoła nie zachowało się do
naszych czasów, niemniej interesująca byłaby próba, choćby fragmentarycznego, odczytania
programu ikonograficznego fasady.
Jakub Jagiełło i Paweł Migasiewicz w artykule Rzeźbiarskie dzieła rodziny Bechertów w kościele
parafialnym św. św. Erazma i Pankracego w Jeleniej Górze (s. 209–215) zebrali wstępne wiadomości na temat śląskiej rzeźbiarskiej rodziny Bechertów, której członkom przypisali znaczną
część XVIII-wiecznego wyposażenia jeleniogórskiego kościoła parafialnego pw. św. św. Erazma
i Pankracego. Kościół ten poza klerem diecezjalnym mieli w swej pieczy też jezuici, okresowo
w XVII w. będący nawet administratorami parafii. Po roku 1676 mieli prawo korzystać z naw
bocznych, przede wszystkim południowej, gdzie odprawiali nabożeństwa i spowiadali8. Autorzy tekstu przypisali Franzowi Ferdinandowi Bechertowi we wspomnianym kościele dwa
ołtarze boczne – św. Barbary (1713) i św. Ignacego Loyoli (1713), a także tabernakulum ołtarza
głównego, balustradę przed nim oraz figurę Marii Immaculaty przed świątynią (1712)9. Dziełem kolejnego przedstawiciela tej rodziny, Josepha Antona Becherta, jest przy jeleniogórskim
kościele interesujące sygnowane epitafium Theophila Gottlieba Altenshamera (1731)10. Rzeźbiarzowi temu przypisano także kilka dalszych dzieł w tym kościele oraz wymieniono rzeźby
zachowane w innych miejscach. Ostatnim szerzej omówionym rzeźbiarzem z tego rodu jest
Heinrich Adolph Bechert. Autorzy artykułu uznali, iż rodzina Bechertów miała duże znaczenie
dla sztuki w Kotlinie Jeleniogórskiej, w tym w samej Jeleniej Górze nie tylko dla tytułowego
kościoła, ale także dla kościołów Świętego Ducha i Łaski.
Paweł Migasiewicz w artykule Inspiracje francuskie w rzeźbie figuralnej Johanna Riedla. Zarys
problemu (s. 217–225) podjął się – w ramach studiów nad przyszłą monografią jezuickiego
artysty – krytycznego omówienia najczęściej poruszanego w pracach o rzeźbiarzu zagadnienia, a mianowicie wpływów francuskich w jego twórczości, badanych głównie na podstawie
jego opus magnum, czyli wyposażenia i dekoracji świdnickiego kościoła jezuitów. Wiadomo, że
Riedl spędził we Francji (Lyon, Paryż) niemal rok, o czym informuje życiorys sporządzony przez
niego przed wstąpieniem do zakonu jezuitów w 1682 r.11 Autor tekstu raczej odrzucił możliwość odebrania przez rzeźbiarza w Paryżu akademickiego wykształcenia. Szerzej poruszył zagadnienia stylistyczne dzieł, zauważając po powrocie z Francji m.in. większe zdynamizowanie
wykonywanych figur i ich silniejszą ekspresję. Badając francuską rzeźbę XVII w., uznał też, iż
Riedl czerpał przede wszystkim z „nurtów odwołujących się do rzymskiej rzeźby barokowej,
niekiedy nawet Berninowskiej, interpretowanej na sposób francuski” (s. 223). Wśród rzeźbiarzy
8 W kościele tym do jezuitów należały także zakrystia po północnej stronie prezbiterium oraz pomieszczenie nad nią, gdzie urządzono kaplicę, zob. D. Galewski, Jezuici w pejzażu kulturowym i artystycznym Jeleniej Góry (1629–1776), [w:] A. Kozieł (red.), Wokół Karkonoszy i Gór Izerskich, s. 125.
9 Na pewno interesujące, choć trudne na obecnym etapie badań, byłoby ustalenie w przypadku tego
jeleniogórskiego kościoła, które dzieła powstały z inicjatywy proboszcza, a które jezuitów. Uwagi na ten
temat zob. D. Galewski, Jezuici w pejzażu kulturowym, passim.
10 Na jego temat zob. J. Jagiełło, P. Migasiewicz, Dzieła jeleniogórskiego rzeźbiarza Josepha Antona Becherta, [w:] A. Kozieł (red.), Wokół Karkonoszy i Gór Izerskich, s. 96–109.
11 Zob. P. Migasiewicz, Życiorys własny Johanna Riedla. Źródło historyczne do badań nad praktyką zawodową i kondycją społeczną rzeźbiarzy w dobie nowożytnej, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, 21, 2012, s. 59–72.
377
paryskich, których prace mogły wpłynąć na śląskiego mistrza, szczególnie wyróżnił profesora
rzeźby w Akademii Królewskiej Michela Anguiera.
Artykuł Joanny Stoklasek-Michalak Treści kontrreformacyjne późnobarokowej kazalnicy w kłodzkim kościele Jezuitów pw. Wniebowzięcia NMP (s. 227–235) dotyczy ikonografii jednej z najwspanialszych barokowych ambon na Śląsku, a mianowicie ambony w jezuickim kościele w Kłodzku, ukończonej w 1717 r. przez Michała Klahra Starszego. Omawiając dzieło pod wybranym
kątem, wyróżniono dwa wątki kształtujące jego zasadniczą wymowę ideową. Pierwszy z nich
jest związany z koniecznością głoszenia Słowa Bożego (o czym była już mowa w literaturze
przedmiotu), drugi natomiast – zdaniem autorki – z przedstawieniem katolickiej doktryny
o usprawiedliwieniu (zbawieniu), opartej na dekrecie O usprawiedliwieniu z 1547 r. Wątek ten
miałyby ilustrować: figura św. Pawła, dekoracja bramki, płaskorzeźby ukazujące proroków na
balustradzie schodów, figury ojców Kościoła na koszu i pełnoplastyczna scena Przemienienia
na Górze Tabor na baldachimie.
Przeprowadzona w latach 2010–2011 częściowa restauracja dawnego uniwersytetu jezuickiego (Uniwersytetu Wrocławskiego) pozwoliła na rozszerzenie i zweryfikowanie dotychczasowej
wiedzy na temat barokowej dekoracji malarskiej gmachu. Wyniki tych badań omówił Łukasz
Krzywka w studium Najnowsze ustalenia dotyczące dekoracji malarskiej „Leopoldiny” jezuickiej
(s. 237–240). W dawnej sali teatralnej (Auditorium Comicum, obecnie sale im. Oswalda Balzera i im. Polonii) odsłonięto znane z opisów freski Johanna Kubena (sprzed 1739), ukazujące
architekturę iluzjonistyczną, medaliony z pejzażami i bukiety kwiatów. Z kolei w barokowej
klasie Matematyki (dziś sala im. Banacha) udało się odczyścić malowidło na sklepieniu z Apoteozą Imienia Jezus, które na podstawie analizy porównawczej złączono z Felixem Antonem
Schefflerem. Ostatnie odkrycie dotyczyło odrestaurowania bardzo zabrudzonego obrazu ze
zwieńczenia portalu wejścia do dawnej Apteki Uniwersyteckiej, dzięki czemu udało się ustalić
jego temat, czyli przedstawienie patronów aptekarzy i lekarzy, św. Kosmy i św. Damiana, w towarzystwie chorych i aniołków.
Kolejne odkrycie dokonane przy okazji prac konserwatorskich zaprezentował Andrzej Kozieł
w artykule Johann Christoph Handtke (1694–1774) i jezuici, Głogów i Gorzupia Dolna (s. 241–
247). Dotyczy ono obrazu ołtarzowego w kościele filialnym pw. św. Jerzego w Gorzupi Dolnej
w pobliżu Żagania ukazującego Apoteozę św. Tadeusza Judy (1736), sygnowanego przez słynnego morawskiego malarza Johanna Christopha Handtkego. Z badań autora tekstu wynika, że
najprawdopodobniej obraz ten pochodzi z dawnego kościoła jezuitów w Głogowie. Wiadomo,
że Handtke pracował dla głogowskich jezuitów, dla których w kolegium wykonał freski na sklepieniu refektarza oraz dwa obrazy olejne ukazujące cesarzy Ferdynanda i Leopolda. Przypuszczenie odnoszące się do pochodzenia obrazu wspiera również fakt, iż dawniej w głogowskim
kościele istniał ołtarz pw. św. Tadeusza Judy.
Arkadiusz Wojtyła w interesującym tekście „Triumphale Dominicae Crucis Signum”. Uwagi o programie ideowym kościoła Jezuitów w Brzegu (s. 249–259) zaprezentował trzy tezy odnoszące się
do programu ideowego kościoła jezuitów w Brzegu. Pierwsza z nich zakłada, że najważniejszy
motyw dla zrozumienia treści dekoracji świątyni nie kryje się w monumentalnych – pokrywających niemal całe wnętrze – malowidłach Johanna Kubena SJ. Druga teza mówi, że malowidła
te, mimo iż tworzone w większości już po przejęciu tej części Śląska przez Prusy, tj. w latach
1739–1745, są świadectwem wierności wobec cesarza. Trzecia zaś, najistotniejsza, zwraca
uwagę na bardzo często występujący w kościele motyw krzyża. Występowanie motywu krzyża
w takiej ilości autor uznaje za ewenement na skalę światową, jako główny element programu
ideowego widzi zaś przechowywany w kościele średniowieczny krucyfiks.
378
Programowi ikonograficznemu kościoła jezuitów w Brzegu swój artykuł, Personalizacja dziejów
Krzyża Świętego z kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego w Brzegu (s. 261–267), poświęcił też
Romuald Nowak. Zajął się on szczegółowo freskami na emporach kościoła, gdzie zobrazowano historię drzewa Krzyża Świętego oraz przedstawiono wizerunki świętych w medalionach,
których koleje życia mogły być postrzegane jako analogiczne do dziejów Krzyża. Ukazane tu
malowidła – w pełni widoczne dopiero po wejściu na empory – miały być dla zbierających
się tam osób zachętą do prowadzenia pobożnego życia, wpisującego się w duchowe dzieje
Krzyża. Ten bardzo frapujący pod względem ikonograficznym zespół fresków, uwzględniający
również mało znanych lub niemal zapomnianych świętych, jest wyjątkowy na tle sztuki Śląska
i Europy.
Zagadnienia ikonograficzne dotyczące motywów zaczerpniętych z Litanii do Imienia Jezus naświetliła w artykule Litania do Imienia Jezus w sztuce zakonu jezuitów (s. 269–274) Petra Oulíková. Przedmiotem badań była dekoracja dwóch ważnych środkowoeuropejskich kościołów jezuickich – Najświętszego Salwatora w Pradze oraz Najświętszego Imienia Jezus we Wrocławiu.
W praskim kościele chodzi o XVII-wieczne kartusze z wypisanymi wezwaniami do Litanii do
Imienia Jezus, umieszczone nad arkadami międzynawowymi i pod chórem muzycznym, oraz
o kartusze nad łukami empor z motywami malarskimi (niestety pozostającymi w bardzo złym
stanie). We Wrocławiu litanię włączono w bogaty XVIII-wieczny program całego wnętrza, a ilustrują ją sceny malarskie na sklepieniach empor, którym towarzyszą napisy z wezwaniami do
litanii oraz cytaty z Nowego Testamentu.
Krzysztof Pawlik i Jarmila Štěrbová w tekście Inwentarz kościoła Jezuitów w Nysie z około 1625
roku (s. 275–286) omówili oraz wydali inwentarz nyskiego kościoła jezuitów z około 1625 r.,
zachowany w opawskim archiwum (Zemský archiv). Inwentarz ten, sporządzony po śmierci
biskupa wrocławskiego arcyksięcia Karola († 28 XII 1624) na polecenie jego brata cesarza Ferdynanda II, obejmuje należące do arcyksięcia przedmioty znajdujące się wówczas w Nysie.
W skład spuścizny po arcyksięciu spisanej przez komisarzy weszły też rzeczy, które – według
rektora kolegium jezuickiego – arcyksiążę podarował nyskiemu kościołowi Wniebowzięcia
NMP. Autorów artykułu interesują przede wszystkim utensylia kościelne, będące z woli arcyksięcia w dyspozycji kolegium (przynajmniej w początkowej fazie jego funkcjonowania). Jak
wynika z zachowanego dokumentu, były to przedmioty o dużej wartości, w tym sporo wykonanych z hebanu i agatu, poza srebrnymi czy złotymi. Wśród obrazów największe znaczenie
miał obraz Zmartwychwstanie autorstwa Albrechta Dürera.
Ważne miejsce w jezuickich kolegiach zajmowały biblioteki, w których przechowywano nierzadko bogate zbiory ksiąg i dokumentów. Dzieje i wygląd jednego z takich pomieszczeń
bibliotecznych, a mianowicie nyskiego, przedstawił Rafał Werszler w artykule Dzieje biblioteki
jezuickiej w Nysie. Jej wystrój i wyposażenie (s. 287–296). Nyską bibliotekę, umieszczoną w ryzalicie nad refekt

Pobierz - Hereditas Monasteriorum

Transkrypt

Podobne dokumenty

„ Wielkanocne Świętowanie” W Restauracji i

25 - Hereditas Monasteriorum