NRW und Polen im Dialog NRW i Polska w dialogu
Transkrypt
NRW und Polen im Dialog NRW i Polska w dialogu
NRW und Polen im Dialog Perspektiven und Anregungen für eine zukünftige Zusammenarbeit Abschlusspublikation der wissenschaftlichen Veranstaltungsreihe zum Polen-Nordrhein-Westfalen-Jahr 2011/2012 am Kulturwissenschaftlichen Institut Essen (KWI) NRW i Polska w dialogu Inspiracje i perspektywy współpracy w przyszłości Publikacja końcowa cyklu spotkań naukowych w ramach obchodów Roku Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii 2011/2012 przy Instytucie Kulturoznawczym w Essen (KWI) Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI) Goethestraße 31, 45128 Essen Tel. 0201 7204-0 Fax. 0201 7204-111 [email protected] www.kulturwissenschaften.de Diese Publikation sowie weitere Informationen zur Veranstaltungsreihe stehen auch online zur Verfügung unter: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw Für weitere gedruckte Exemplare wenden Sie sich bitte an obenstehende Adresse. Niniejsza publikacja, jak również dalsze informacje dotyczące cyklu spotkań dostępne są również w języku niemieckim na stronie internetowej: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw Dalsze egzemplarze w wersji drukowanej można uzyskać pod powyższym adresem. Grußwort Dr. Angelica Schwall-Düren, Ministerin für Bundesangelegenheiten, Europa und Medien des Landes Nordrhein-Westfalen Słowo powitalne dr Angelica Schwall-Düren, Minister ds. Federalnych, Europy i Mediów Kraju Związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii Als die Landesregierung Nordrhein-Westfalen vor zwei Jahren mit den Planungen für das Polen-Nordrhein-Westfalen-Jahr begonnen hat, wurde rasch deutlich, dass neben Fachkonferenzen, Kulturaustausch und Bürgerbegegnungen auch neue Ideen zur Zusammenarbeit zwischen Nordrhein-Westfalen und Polen entwickelt werden sollten. Denn es galt nicht nur, bereits Erreichtes zu betrachten und gebührend zu feiern, sondern auch in die Zukunft zu blicken. Aus diesem Grund entschieden wir uns für eine inhaltliche und themenorientierte Begleitung des Polen-Nordrhein-Westfalen-Jahres zu den Handlungsmöglichkeiten für die Weiterentwicklung der Beziehungen zwischen Polen und NordrheinWestfalen. Gdy przed dwoma laty rząd krajowy Nadrenii Północnej-Westfalii rozpoczął planowanie obchodów Roku Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii, szybko stało się jasne, że oprócz specjalistycznych konferencji, wymiany kulturalnej i spotkań obywateli powinny zostać opracowane również nowe idee współpracy pomiędzy Nadrenią Północną-Westfalią a Polską. Liczyło się bowiem nie tylko to, aby przyjrzeć się dotychczasowym osiągnięciom i należycie je uczcić, ale też aby spojrzeć w przyszłość. Z tej przyczyny zdecydowaliśmy, że projekt Roku Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii pod względem merytorycznym i tematycznym stanie się jedną z możliwości podjęcia działań na rzecz dalszego rozwoju stosunków pomiędzy Polską a Nadrenią Północną-Westfalią. Mit dem Kulturwissenschaftlichen Institut Essen (KWI) haben wir einen Partner gefunden, der in enger Kooperation mit der Staatskanzlei ein innovatives Lernprojekt entwickelt hat. Ein Projekt, in dem Studierende und junge Nachwuchswissenschaftler, aber auch Schüler und Schülerinnen zusammenarbeiten und diese Handlungsmöglichkeiten herausarbeiten. Dass nicht nur Studierende, sondern auch Schülerinnen und Schüler teilnahmen, hat der wissenschaftlich angelegten Veranstaltungsreihe eine weitere Qualität verliehen. Denn so trafen ganz unterschiedliche Erfahrungsebenen aufeinander, die sich ergänzten und verschiedene Aspekte einbrachten. Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI) został naszym partnerem, który w ścisłej współpracy z Kancelarią Państwową przygotował innowacyjny projekt edukacyjny. Projekt, w ramach którego współdziałają studenci, młodzi naukowcy, a także uczniowie, razem opracowując nowe możliwości działania. Fakt, iż w cyklu spotkań o charakterze z założenia naukowym udział wzięli nie tylko studenci, ale i uczniowie, nadał mu nową jakość. Dzięki temu bowiem nastąpiła konfrontacja niezwykle różnorodnych doświadczeń na wielu poziomach, które wzajemnie się uzupełniały i naświetlały przeróżne aspekty wspólnego projektu. Den jungen Teilnehmerinnen und Teilnehmern, die für die Mitarbeit an diesem Projekt viel Zeit und Energie investiert haben, möchte ich an dieser W tym miejscu w imieniu całego rządu krajowego pragnę wyrazić szczególne podziękowania tym młodym uczestnikom, którzy włożyli mnóstwo czasu i energii we wspólne prace nad tym projektem. Aczkolwiek Nadrenia Stelle im Namen der gesamten Landesregierung meinen ausdrücklichen Dank aussprechen. Obgleich Nordrhein-Westfalen nicht an Polen grenzt, sind wir das Bundesland, welches beste Beziehungen zu Polen unterhält. Sie stellen einen Schwerpunkt in der Pflege unserer europäischen Freundschaften dar. Aber auch diese Freundschaften brauchen immer wieder neue Impulse. Die Veranstaltungsreihe des KWI hat zu sehr unterschiedlichen Themen viele neue Ideen hervorgebracht. Vor allem aber hat es junge Menschen dazu befähigt, auch aus unterschiedlichen Perspektiven gemeinsame Ergebnisse zu entwickeln. In einem Europa, das trotz der aktuellen Probleme immer mehr zusammenwachsen wird, in dem sich immer mehr Menschen mit unterschiedlichstem Hintergrund begegnen, sind dies die Kompetenzen, die junge Europäerinnen und Europäer brauchen, um eine gemeinsame Zukunft zu gestalten. Północna-Westfalia nie graniczy z Polską, niemniej jednak jesteśmy krajem związkowym, który utrzymuje z nią jak najlepsze stosunki. Stanowią one główny punkt naszych europejskich przyjaźni. I te przyjaźnie potrzebują jednakże od czasu do czasu nowych impulsów. Cykl spotkań Instytutu KWI przyczynił się do wyłonienia wielu nowatorskich pomysłów o bardzo różnorodnej tematyce. Przede wszystkim jednak dał młodym ludziom możliwość uzyskania wspólnych efektów pracy mimo odmiennych punktów widzenia. W Europie, która mimo aktualnych problemów będzie się coraz mocniej integrować, która jest miejscem spotkania wielu ludzi o najróżniejszym pochodzeniu, wywodzących się z najrozmaitszych środowisk i posiadających przeróżne doświadczenia, są to kompetencje, których młodzi Europejczycy potrzebują, aby móc kształtować wspólną przyszłość. Vorwort Prof. Dr. Claus Leggewie, Direktor des Kulturwissenschaftlichen Instituts Essen (KWI) Przedmowa prof. dr Claus Leggewie, dyrektor Instytutu Kulturoznawczego w Essen (KWI) Im Rahmen des Polen-Nordrhein-Westfalen-Jahres 2011/2012 übernahm das Kulturwissenschaftliche Institut Essen (KWI) den Part, jenseits der institutionellen Beziehungen und außerhalb der organisierten Vereine und Verbände den bürgerschaftlichen Dialog von unten zu organisieren. Im Mittelpunkt stand der Meinungsaustausch junger Menschen aus Polen und Nordrhein-Westfalen, die in der Ausbildung sind und sich im deutschpolnischen Verhältnis gut auskennen. Die meisten waren auch mit beiden Sprachen vertraut. Die Teilnehmerinnen und Teilnehmer – Schülerinnen und Schüler, Studierende und Graduierte – haben sich, mit Ausnahme der polnischen Schule, die über einen persönlichen Kontakt zustande gekommen ist, eigenständig für die Veranstaltungsreihe beworben. W ramach obchodów Roku Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii 2011/2012 Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI) podjął się zadania zorganizowania oddolnego dialogu obywatelskiego, z dala od powiązań instytucjonalnych i poza zorganizowanymi związkami i zrzeszeniami. W centrum uwagi znajdowała się wymiana poglądów pomiędzy młodymi ludźmi z Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii, którzy aktualnie zdobywają wykształcenie i którym tematyka stosunków polsko-niemieckich jest dobrze znana. Większość z nich posługiwała się zresztą obydwu językami. Uczestnicy – uczniowie, studenci i absolwenci studiów wyższych sami ubiegali się o udział w cyklu spotkań; wyjątkiem jest polska szkoła, której uczestnictwo było efektem kontaktów osobistych. Eine wichtige Rolle spielte die Expertise des wissenschaftlichen Nachwuchses und die eingeladener Expertinnen und Experten. So gelang es, zu drei „brisanten“ Themen des gegenwärtigen bilateralen Verhältnisses zwischen Deutschland (Nordrhein-Westfalen) und Polen – „Arbeitnehmerfreizügigkeit“, „Klima- und Energiepolitik“ sowie „Religiöse Vielfalt“ – fundierte Positionen zu erarbeiten, die zugleich die konkrete Lebenswelt der Teilnehmerinnen und Teilnehmer widerspiegeln. Was sie erarbeitet haben und in dieser Publikation vertiefend zum Ausdruck bringen, stellt ein lebendiges Zeugnis des gegenwärtigen Stands deutsch-polnischer Beziehungen und des politischen Engagements junger Europäerinnen und Europäer dar. Es ist für Entscheidungsträger und den alltäglichen Austausch der beiden Länder, aber als empirisches Material auch für die Wissenschaft von Bedeutung. Istotną rolę odegrała ekspertyza dokonana przez młodych naukowców i zaproszonych ekspertów. Dzięki niej udało się wypracować ugruntowane stanowiska dotyczące trzech „kontrowersyjnych“ tematów we współczesnych bilateralnych stosunkach pomiędzy Niemcami (Nadrenią Północną-Westfalią) a Polską: „Swobodny przepływ pracowników“, „Polityka klimatycznoenergetyczna“ oraz „Różnorodność religijna“; stanowiska, które jednocześnie odzwierciedlają rzeczywisty świat uczestników. Efekt ich pracy, dogłębnie ujęty w niniejszej publikacji, stanowi żywe świadectwo aktualnego stanu stosunków polsko-niemieckich i politycznego zaangażowania młodych Europejczyków. Ma on diametralne znaczenie dla decydentów oraz w codziennej wymianie doświadczeń między obu krajami, ale także i dla nauki – jako materiał empiryczny. Und man darf davon ausgehen, dass die im KWI versammelten jungen Personen schon heute als Multiplikatoren auftreten und morgen selbst an Entscheidungen mitwirken werden. Można też wychodzić z założenia, że młodzi ludzie zgromadzeni w KWI już dziś występują w charakterze multiplikatorów, jutro zaś sami będą współuczestniczyć w podejmowaniu decyzji. Inhalt Spis treści 10 14 Einleitung 14 Wprowadzenie 18 Die post-industrielle Wende als Chance für Deutschland, Polen und für ganz Europa, Michał Sutowski, Krytyka Polityczna, Warschau 18 Postindustrialny przełom jako szansa dla Niemiec, Polski i całej Europy, Michał Sutowski, Krytyka Polityczna, Warszawa 20 Die deutsch-polnischen Beziehungen als Modell für wechselseitigen Kulturtransfer, Dr. Peter Oliver Loew, Deutsches Polen-Institut (DPI), Darmstadt 20 Stosunki polsko-niemieckie jako model wzajemnego transferu kulturowego, dr Peter Oliver Loew, Niemiecki Instytut Spraw Polskich (DPI), Darmstadt 22 Die Bedeutung von Sach- und Fachthemen für die zukünftigen deutsch-polnischen Beziehungen in Europa, Justyna Sycz, Universität zu Köln 22 Kwestie merytoryczne i specjalistyczne oraz ich znaczenie dla przyszłych stosunków polsko-niemieckich w Europie, Justyna Sycz, Uniwersytet Koloński 26 Die Zukunft der jungen ArbeitnehmerInnen sichern – Arbeitnehmerfreizügigkeit weiter ausgestalten 26 Zabezpieczyć przyszłość młodych pracowników – Dalsze kształtowanie swobody przepływu pracowników 32 Die Freizügigkeit im Schatten von Ressentiments und als polnische Modernisierungshoffnung, Prof. Dr. Wojciech Łukowski, Universität Warschau 32 Swoboda przemieszczania się w cieniu resentymentów i jako polska nadzieja na nowoczesność, prof. dr Wojciech Łukowski, Uniwersytet Warszawski 34 Fünf Thesen zur polnisch-deutschen Arbeitsmigration, Dr. Mathias Wagner, Universität Bielefeld 34 Pięć tez o polsko-niemieckiej migracji zarobkowej, dr Mathias Wagner, Uniwersytet w Bielefeldzie 36 Europarecht und Praxis der Arbeitnehmerfreizügigkeit aus polnischer Perspektive, Marta Mundus, Universität zu Köln; Justyna Sycz, Universität zu Köln; Mariusz Karol Turkiewicz, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn 36 Prawo europejskie i swobodny przepływ pracowników w praktyce z perspektywy Polski, Marta Mundus, Uniwersytet Koloński; Justyna Sycz, Uniwersytet Koloński; Mariusz Karol Turkiewicz, Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn 38 Arbeitnehmerfreizügigkeit als europäischer Normalzustand, Mathias Schmidt, Universitätsklinikum der Rheinisch-Westfälischen Technischen Hochschule Aachen 38 Swobodny przepływ pracowników jako normalny stan rzeczy w Europie, Mathias Schmidt, Klinika Uniwersytecka Reńsko-Westfalskiego Uniwersytetu Technicznego w Akwizgranie 40 Sprachenlernen als Schlüssel der Verständigung, Magdalena Jeleń, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn 40 Nauka języków kluczem do porozumienia, Magdalena Jeleń, Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn 44 Energiepolitik gemeinsam gestalten – Clash in der Klimapolitik vermeiden helfen 44 Wspólnie kształtować politykę energetyczną – Pomóc w uniknięciu konfliktów w polityce klimatycznej 50 Was Polen energiepolitisch vom Nachbarland lernen könnte, Agnieszka Rochon, ehemalige Leiterin des Büros der Heinrich-Böll-Stiftung in Warschau 50 Czego Polska mogłaby się nauczyć od sąsiada w obszarze polityki energetycznej? Agnieszka Rochon, była Dyrektorka Przedstawicielstwa Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie 52 Ambitionen und Herausforderungen der Energiepolitik Deutschlands, Dr. Kai-Olaf Lang, Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), Berlin 52 Ambicje i wyzwania niemieckiej polityki energetycznej, dr Kai-Olaf Lang, Fundacja Nauka i Polityka (SWP), Berlin 54 Atomenergie und Polen – Die Vielseitigkeit eines Problems, Maria Piechowska, Universität Warschau 54 Energia atomowa i Polska – Wiele stron jednego zagadnienia, Maria Piechowska, Uniwersytet Warszawski 56 Plädoyer für ein sofortiges Umdenken in der europäischen Energiepolitik, Emanuel Bahr; Fabian Grünewald; Jannik Reinders, Alexander-Hegius-Gymnasium Ahaus 56 Wystąpienie w sprawie natychmiastowej zmiany sposobu myślenia w europejskiej polityce energetycznej, Emanuel Bahr; Fabian Grünewald; Jannik Reinders, Alexander-Hegius-Gymnasium (Liceum im. Aleksandra Hegiusa) w Ahaus 60 Plurale Gesellschaften weiter entwickeln – Religiöse Vielfalt vermitteln 60 Doskonalić społeczeństwa pluralistyczne – Przekazywać doświadczenia religijnej różnorodności 66 Historische Gründe für das besondere Verhältnis zwischen Religion und Staat in Polen, Dr. Robert Żurek, Zentrum für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften 66 Historyczne przyczyny szczególnych relacji między religią a państwem w Polsce, dr Robert Żurek, Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie 68 Religiöser und gesellschaftlicher Wandel in Polen und Deutschland, Dr. Markus Hero, Ruhr-Universität Bochum 68 Przeobrażenia religijne i społeczne w Polsce i w Niemczech, dr Markus Hero, Uniwersytet Ruhry w Bochum 70 Die Aktualität einer allgemeinen Religionskunde an Schulen, Cornelia Häfele, Westfälische Wilhelms-Universität Münster 70 Aktualność tematu powszechnej nauki religii w szkołach, Cornelia Häfele, Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster 72 Warum mehr Toleranz gegenüber Muslimen auch in Polen wichtig ist, Justyna Foksowicz; Szymon Kmieć; Magdalena Sadowska; Martyna Świątkowska; Paulina Wierzbik, ehemals II Liceum Ogólnokształcące Zabrze 72 Dlaczego postawa większej tolerancji wobec muzułmanów jest ważna także w Polsce? Justyna Foksowicz; Szymon Kmieć; Magdalena Sadowska; Martyna Świątkowska; Paulina Wierzbik, dawniej II Liceum Ogólnokształcące w Zabrzu 74 Wissensvermittlung und Diskussion über Religion und Kultur als Bedingung für ein gelingendes Zusammenleben in Europa, Elisabeth Janik, ehemals Ruhr-Universität Bochum/Berlin 74 Przekazywanie wiedzy i dyskusja na temat religii i kultury jako warunek udanego współistnienia w Europie, Elisabeth Janik, dawniej Uniwersytet Ruhry w Bochum/Berlin 78 Europäisch denken 78 Myśleć po europejsku 80 Polen und Deutschland in Europa – Eine fruchtbare Dreiecksbeziehung, Katrin Lechler, freie Journalistin, Berlin 80 Polska i Niemcy w Europie – Owocny stosunek trójstronny, Katrin Lechler, niezależna dziennikarka, Berlin 82 Deutsche und polnische Identitätsentwürfe als Mittel von politischer Partizipation in Europa, Martina Elisabeth Becker, Westfälische Wilhelms-Universität Münster 82 Niemieckie i polskie projekty tożsamościowe jako forma uczestnictwa politycznego w Europie, Martina Elisabeth Becker, Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster 87 TeilnehmerInnen 87 Uczestnicy 88 ReferentInnen 88 Referenci 89 ModeratorInnen/SeminarleiterInnen 89 Moderatorzy/Prowadzący seminaria 90 Universitäten mit Polenbezug in Nordrhein-Westfalen 90 Uniwersytety w Nadrenii Północnej-Westfalii związane z Polską 95 Impressum 95 Stopka redakcyjna 11 12 13 Von links nach rechts: Jannik Reinders und Paweł Mehring. Od lewej do prawej: Jannik Reinders i Paweł Mehring. 14 Einleitung Dr. Katarina Bader, Ludwig-Maximilians-Universität München; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warschau; Annina Lottermann, Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI) Wprowadzenie dr Katarina Bader, Uniwersytet Ludwika Maksymiliana w Monachium; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warszawa; Annina Lottermann, Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI) Wer heute an die Weichsel, die Spree oder auch den Rhein kommt, der sieht Gesellschaften im Umbruch, die kaum an die Partner erinnern, die vor mehr als 20 Jahren, gleich nach dem Ende des Kalten Krieges, den schwierigen Prozess der Aussöhnung gewagt haben. Viele alte Stereotype und Ängste wurden inzwischen überwunden. Obwohl Wissensdefizite und Vorurteile nach wie vor zu beklagen sind, ist das Vertrauen zwischen den Regierungen in Warschau und Berlin, zwischen den BürgerInnen beider Länder auf eine beeindruckende Weise gestiegen. In seiner bemerkenswerten Rede in Berlin im November 2011 sagte der polnische Außenminister Radosław Sikorski, er fürchte nicht die deutsche Macht, sondern die deutsche Untätigkeit in Europa. Noch vor einigen Jahren wären solche Worte undenkbar gewesen. Das Neue zwischen Polen und Deutschland liegt aber bei weitem nicht nur in der Sphäre der bilateralen Beziehungen. Vielmehr erfinden sich beide Gesellschaften gerade neu – es ist ein Prozess, der sowohl die Regierenden als auch die BürgerInnen vor bisher unbekannte Herausforderungen stellt. Das erste Beispiel: Europa. Polen, das die Finanz- und Wirtschaftskrise als eines der wenigen Länder in Europa gut überstanden hat, erhebt immer öfter den Anspruch, in der Europäischen Union (EU) eine gestalterische Rolle zu spielen. Deutschland, eines der wirtschaftlich stärksten und global einflussreichsten europäischen Länder, ist auf der Suche nach einem Kurs, Ten, kto dzisiaj pojawia się nad Wisłą, Szprewą lub Renem, widzi społeczeństwa w okresie przełomu, niemal w niczym nieprzypominające już partnerów, którzy przed ponad 20 laty, tuż po zakończeniu zimnej wojny, odważyli się na przeprowadzenie trudnego procesu pojednania. W międzyczasie udało się już przezwyciężyć wiele dawnych stereotypów i lęków. Mimo że nadal można ubolewać nad brakami wiedzy i uprzedzeniami, to zaufanie pomiędzy rządami w Warszawie i Berlinie, pomiędzy obywatelami obu państw imponująco wzrosło. Polski Minister Spraw Zagranicznych Radosław Sikorski powiedział w swojej godnej uwagi przemowie w Berlinie w listopadzie 2011 roku, że obawia się nie potęgi Niemiec, lecz niemieckiej bezczynności w Europie. Jeszcze kilka lat temu takie słowa byłyby nie do pomyślenia. Novum pomiędzy Polską a Niemcami nie dotyczy jednak wyłącznie sfery stosunków bilateralnych. Co więcej, oba społeczeństwa odkrywają się aktualnie na nowo – jest to proces, który stawia dotąd nieznane wyzwania zarówno przed rządzącymi, jak i przed obywatelami. Pierwszy przykład: Europa. Polska, która jako jeden z niewielu krajów w Europie dobrze przetrwała kryzys finansowy i gospodarczy, ma coraz częściej aspiracje do odgrywania twórczej roli w Unii Europejskiej (UE). Niemcy, jedno z najsilniejszych pod względem gospodarczym i najbardziej wpływowych w der die Befürchtungen vor einer deutschen Dominanz mit den Aufrufen nach mehr deutscher Führung in Einklang bringen kann. Das zweite Beispiel: Energiepolitik. 2011 entschied sich die deutsche Bundesregierung für das ambitionierte Projekt der Energiewende, das zu einem beschleunigten Ausstieg aus der Atomkraft, zum Ausbau der erneuerbaren Energien und im Endeffekt zur Dekarbonisierung der Wirtschaft bis Mitte des Jahrhunderts führen soll. Polen dagegen erlebt eine andere Weichenstellung: Der Einstieg in die Atomkraft und die Förderung von Schiefergas sollen die künftige Energieversorgung des Landes absichern. Das dritte Beispiel: Kultur und Identität. In Deutschland werden die Folgen des zunehmend multiethnischen und multikulturellen Charakters der Gesellschaft sowie ihres religiösen Pluralismus erst wirklich realisiert. In den Diskussionen über den Umgang mit dem Islam und der weiteren Ausgestaltung der Zuwanderung werden nicht nur bewährte Strukturen in Staat und Gesellschaft einer kritischen Prüfung unterzogen, sondern wird auch die grundsätzliche Frage „Was ist deutsch?“ gestellt. In Polen scheint sich wiederum der bisherige Konsens über die Rolle der – katholischen – Kirche und Religion in der Gesellschaft und Identität aufzulösen. Der präzedenzlose Wahlerfolg der offen anti-klerikalen Partei „Ruch Palikota“ („Palikot-Bewegung“) im Herbst 2011 ist Ausdruck eines kulturellen Wandels, der das Land auch in den kommenden Jahren prägen wird. Die Liste könnte noch länger sein. Wir haben mit Gesellschaften in Bewegung zu tun, die auf der Suche nach neuen Gewissheiten und nach einem neuen Gleichgewicht sind. In diesen Prozessen stecken immense Chancen, auch für das Verhältnis zwischen Polen und Deutschland. Sie bergen aber auch neue Risiken und Konfliktpotentiale. Vor allem eröffnen sie neue Felder im politischen und zivilgesellschaftlichen Dialog, mit denen man sich intensiv beschäftigen muss. Ohne ein besseres wechselseitiges Verständnis, wie die wichtigsten aktuellen Entwicklungen in Polen und Deutschland verlaufen und wie die Gesellschaften „ticken“, wird die deutsch-polnische Partnerschaft in der Europäischen Union nicht tragfähig sein. Sich der Herausforderung einer solchen Neuvermessung der Beziehungen zwischen Polen und Deutschland beziehungsweise insbesondere zwischen Polen und Nordrhein-Westfalen aus der Perspektive der Zivilgesellschaften zu stellen, war das Ziel der wissenschaftlichen Veranstaltungsreihe „Gemeinsam die Zukunft gestalten. NRW und Polen im Dialog“ im skali globalnej państw europejskich, poszukuje kursu, który mógłby pogodzić obawy przed niemiecką dominacją z apelami o wzmocnienie niemieckiego przywództwa. Drugi przykład: polityka energetyczna. W 2011 roku niemiecki rząd zdecydował się na ambitny projekt przełomu w energetyce, który ma prowadzić do przyspieszonego odejścia od energii jądrowej, rozbudowy odnawialnych źródeł energii, a w rezultacie do dekarbonizacji gospodarki do połowy bieżącego stulecia. Polska z kolei dokonuje odmiennego wyboru: wprowadzenie energii atomowej i eksploatacja gazu łupkowego mają stanowić zabezpieczenie zaopatrzenia kraju w energię w przyszłości. Trzeci przykład: kultura i tożsamość. Niemcy dopiero teraz naprawdę uświadamiają sobie skutki coraz bardziej wieloetnicznego i multikulturowego charakteru społeczeństwa, jak i jego pluralizmu religijnego. W dyskusjach dotyczących zachowania wobec islamu i dalszego kształtowania się procesu imigracji krytycznym ocenom poddawane są nie tylko sprawdzone struktury państwa i społeczeństwa, ale też zadawane jest zasadnicze pytanie „Niemieckie – co to oznacza?“. W Polsce natomiast dotychczasowa jedność poglądów co do roli Kościoła katolickiego i religii w społeczeństwie i tożsamości zdaje się stopniowo zanikać. Bezprecendensowy sukces w jesiennych wyborach 2011 roku Ruchu Palikota, partii otwarcie antyklerykalnej, jest wyrazem przemiany kulturowej, która w nadchodzących latach również w znaczący sposób będzie kształtowała kraj. Lista przykładów mogłaby być o wiele dłuższa. Mamy do czynienia ze społeczeństwami w okresie ciągłych przemian, które poszukują nowych kanonów i nowej równowagi. Procesy te stwarzają wyjątkowe szanse, również dla relacji pomiędzy Polską i Niemcami. Jednocześnie kryją w sobie także nowe ryzyko i potencjał konfliktowy. Przede wszystkim jednak otwierają nowe aspekty w dialogu politycznym i społeczno-obywatelskim, które wymagają intensywnego opracowania. Bez lepszego wzajemnego zrozumienia, jak przebiegają najważniejsze aktualne mechanizmy zmian w Polsce i Niemczech oraz jak myślą i działają oba społeczeństwa, niemiecko-polskie partnerstwo w Unii Europejskiej nie będzie stabilne. Podjęcie wyzwania nowego zdefiniowania stosunków pomiędzy Polską a Niemcami czy też w szczególności pomiędzy Polską a Nadrenią PółnocnąWestfalią z perspektywy społeczeństw obywatelskich stanowiło cel cyklu spotkań naukowych „Wspólnie kształtować przyszłość. NRW i Polska w 15 16 Polen-Nordrhein-Westfalen-Jahr 2011/2012. Die Veranstaltung des Kulturwissenschaftlichen Instituts Essen (KWI) im Auftrag der Ministerin für Bundesangelegenheiten, Europa und Medien des Landes NordrheinWestfalen führte engagierte SchülerInnen, Studierende, Gast- und NachwuchswissenschaftlerInnen sowie ExpertInnen aus Wissenschaft und Gesellschaft aus Nordrhein-Westfalen, Deutschland und Polen im Rahmen einer Seminarreihe zusammen. Es ging darum, aus der Perspektive von Menschen, die zwischen beiden Ländern leben und Teil einer jungen europäischen mobilen Klasse sind, eine zukunftsweisende Agenda für das deutsch- beziehungsweise nordrhein-westfälisch-polnische Verhältnis zu formulieren, jenseits der historischen und bilateralen Themen, die in den vergangenen Jahrzehnten das wechselseitige Verhältnis bestimmten. Es hat sich dabei als sehr anregend erwiesen, junge Menschen unterschiedlicher Ausbildungsstadien zusammen zu führen. Dies hat geholfen, die wissenschaftliche Debatte anzuregen und dazu beigetragen, dass in der Diskussion ein breites Spektrum einer jungen Generation mit frischen Ideen zu Wort kam. dialogu“ w ramach obchodów Roku Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii 2011/2012. Przedsięwzięcie Instytutu Kulturoznawczego w Essen (KWI) przygotowane na zlecenie Minister ds. Federalnych, Europy i Mediów Kraju Związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii połączyło w ramach cyklu seminariów zaangażowanych uczniów, studentów, naukowców wizytujących i młodych naukowców, jak również ekspertów w dziedzinie gospodarki i społeczeństwa z Nadrenii Północnej-Westfalii, Niemiec i Polski. Założeniem było, aby z perspektywy ludzi żyjących pomiędzy obydwu krajami i należących do młodej, europejskiej i mobilnej klasy sformułować sięgającą w przyszłość agendę dla relacji pomiędzy Niemcami wzgl. Nadrenią Północną-Westfalią a Polską, i to z dala od tematów historycznych i bilateralnych, które w minionych dekadach nadawały ton wzajemnym stosunkom. Przy tej okazji okazało się, że fakt zetknięcia ze sobą młodych ludzi znajdujących się na różnych etapach edukacji wniósł do projektu wiele ożywienia. Pomógł pobudzić debatę naukową i przyczynił się do tego, że w dyskusji głos zająć mogło szerokie spektrum młodego pokolenia, zasilając ją świeżymi pomysłami. Diese Publikation, die Ergebnisse der Diskussionen in komprimierter Form und ergänzende Gedanken und Statements der TeilnehmerInnen vorstellt, richtet sich an politische EntscheidungsträgerInnen und zivilgesellschaftliche Akteure, aber auch an WissenschaftlerInnen. Sie macht auf Probleme und Kontroversen in den Bereichen „Arbeitnehmerfreizügigkeit“, „Klima- und Energiepolitik“ und „Religiöse Vielfalt“ aufmerksam, die aus der Sicht der jungen TeilnehmerInnen der Veranstaltungsreihe in den kommenden Jahren das Zusammenleben von PolInnen und Deutschen in Europa prägen werden und unterbreitet konkrete Vorschläge in Bereichen, in denen sie politischen Handlungsbedarf identifiziert haben. Niniejsza publikacja, która przedstawia kwintesencję wyników dyskusji, uzupełniające przemyślenia i oświadczenia uczestników, jest skierowana do decydentów politycznych i podmiotów reprezentujących społeczeństwo obywatelskie, ale także do naukowców. Zwraca ona uwagę na problemy i kontrowersje związane ze „Swobodnym przepływem pracowników“, „Polityką klimatyczno-energetyczną“ i „Różnorodnością religijną“, które z punktu widzenia młodych uczestników cyklu spotkań w nadchodzących latach będą kształtowały współistnienie Polaków i Niemców w Europie, a także przedstawia konkretne propozycje w sferach, co do których stwierdzono potrzebę politycznego działania. Eine ausführliche Dokumentation der einzelnen Teilveranstaltungen der Reihe steht darüber hinaus auch online zur Verfügung unter: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw Szczegółowa dokumentacja dotycząca poszczególnych spotkań cyklu jest dostępna również w języku niemieckim na stronie internetowej: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw 17 18 Statements zum gegenwärtigen Stand deutsch-polnischer Beziehungen: Oświadczenia w sprawie aktualnego stanu stosunków polsko-niemieckich: Die post-industrielle Wende als Chance für Deutschland, Polen und für ganz Europa Michał Sutowski, Krytyka Polityczna, Warschau Postindustrialny przełom jako szansa dla Niemiec, Polski i całej Europy Michał Sutowski, Krytyka Polityczna, Warszawa „Polen und Nordrhein-Westfalen – was haben sie miteinander zu tun? Noch vor 20 Jahren wäre die Antwort klar gewesen, wenn auch nicht ganz ‚politisch korrekt’: Einem der reichsten Bundesländer Deutschlands wurde die Rolle eines Vorbilds zugeschrieben. Eines Vorbilds für Polen natürlich, ein post-sozialistisches Nachbarland, das sich zwar die Demokratie im Jahr 1989 erkämpft hatte, doch noch sehr viel über sie und den Kapitalismus lernen musste. Jürgen Habermas, einer der größten Intellektuellen Europas im 20. Jahrhundert, hat die große Wende in Mittel- und Osteuropa, und dabei auch in Polen, als eine ‚nachholende Revolution’ bezeichnet. Eine ‚verlorene’ Zeit, eine ‚verlorene’ Modernisierung aufzuholen – das soll unser osteuropäischer Horizont gewesen sein. Dies klingt ein bisschen herablassend, aber – lasst uns ehrlich sein – es wurde mehr oder weniger von den Eliten und Gesellschaften (auch in Polen) akzeptiert. „Polska i Nadrenia Północna-Westfalia – co one mają ze sobą wspólnego? Jeszcze 20 lat temu odpowiedź na to pytanie byłaby jasna, jakkolwiek nie do końca »poprawna politycznie«: jednemu z najbogatszych niemieckich krajów związkowych przypisuje się rolę wzoru. Oczywiście wzoru dla Polski, postsocjalistycznego sąsiada, który co prawda wywalczył sobie w 1989 roku demokrację, ale też musiał się jeszcze bardzo dużo nauczyć o niej i o kapitalizmie. Jürgen Habermas, jeden z największych intelektualistów Europy XX wieku, określił wielki przełom ustrojowy w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym również w Polsce, mianem »doganiającej rewolucji«. Dogonić, nadrobić »stracony« czas, »straconą« modernizację – tak rzekomo przedstawiały się wówczas nasze wschodnioeuropejskie horyzonty. Twierdzenie to brzmi nieco protekcjonalnie, ale – bądźmy szczerzy – elity i społeczeństwa (także w Polsce) w mniejszym lub większym stopniu je akceptowały. Und, was ist in diesen 20 Jahren passiert? Wir in Mittel- und Osteuropa haben ‚nachgeholt‘ – wenn auch nicht genau so, wie wir uns das vorgestellt haben – oder wie es uns Habermas vorhergesagt hat. Es ist wahr: Wir sind vom Staatssozialismus bis zum Kapitalismus gekommen, aber unser Vorbild, der Kapitalismus, befindet sich auch im Wandel. In Nordrhein-Westfalen, in Polen, in ganz Europa. Die post-sozialistische Transformation ist zu Ende, doch eine andere, ‚post-industrielle’ folgt. Zwar wird bis jetzt noch häufiger Theater in alten Industriestandorten im Ruhrgebiet als in Oberschlesien gespielt, gibt es mehr Galerien mit moderner Kunst in Düsseldorf als in Kattowitz, aber die dem zugrunde liegenden Herausforderungen sind hier und dort ähnlich. Wir Polen und Deutsche befinden uns in derselben turbulenten Realität, jedoch nicht in einer stabilen Welt des kapitalistischen, von Deutschen erlebten, von Polen erträumten Wohlstands, sondern in einer gesellschaftlichen Wende. Co więc wydarzyło się przez te 20 lat? My, w Europie Środkowo-Wschodniej, »dogoniliśmy« – nawet jeśli nie do końca tak, jak to sobie wyobrażaliśmy – bądź też nie tak, jak przepowiedział nam to Habermas. To prawda, od socjalizmu państwowego dotarliśmy aż do kapitalizmu, ale nasz wzorzec, kapitalizm, również ulega przeobrażeniom. W Nadrenii Północnej-Westfalii, w Polsce, w całej Europie. Transformacja postsocjalistyczna dobiegła końca, jednak po niej następuje kolejna, »postindustrialna«. Co prawda jak do tej pory sztuki teatralne częściej bywają wystawiane w dawnych obiektach przemysłowych Zagłębia Ruhry niż na Górnym Śląsku, a galerii ze sztuką nowoczesną nadal jest jeszcze więcej w Düsseldorfie niż w Katowicach, jednak wyzwania, jakie się z tym wiążą, są tu i tam podobne. My, Polacy i Niemcy, żyjemy w tej samej burzliwej rzeczywistości, jednakże nie jest to stabilny świat kapitalistycznego, doświadczonego przez Niemców, a wymarzonego przez Polaków dobrobytu, lecz świat społecznego przełomu. Vor etwa 200 Jahren wurden Polen aus Schlesien und Deutsche aus NordrheinWestfalen durch Industrialisierung und Arbeitsmigration miteinander verbunden. In der ‚post-industriellen’ Ära wird Kultur zu einer Grundlage für Entwicklung, zu einem Fundament von Wirtschaft, zu einem Stoff des sozialen Zusammenhalts. Und genau deswegen zeigt uns der kulturelle Dialog, dass wir im selben Boot sitzen. Gemeint ist damit aber nicht nur die ‚universelle’ Sprache der Kunst, sondern sind auch spätmoderne gesellschaftliche Dilemmata: Probleme ehemaliger Industriestandorte, Fragen zukünftiger Energieversorgung oder Möglichkeiten politischer Teilhabe. Die deutsch-französische Versöhnung, die vor 60 Jahren begann, ist zu einem Motor des Wiederaufbaus und der Integration Europas geworden. Eine wichtige Rolle hat dabei die industrielle Kooperation gespielt. Heute kann die ‚post-industrielle’ oder ‚kulturelle’ Wende in unseren Gesellschaften darüber entscheiden, ob die europäische Wirtschafts-, Identitäts- und Solidaritätskrise überwunden werden kann. Ein Dialog zwischen Nordrhein-Westfalen und Polen – wie zum Beispiel in den Veranstaltungen des Polen-Nordrhein-WestfalenJahres – über die beide Seiten betreffende gesellschaftliche Wende, bietet eine Gelegenheit für unsere Länder, ihre Erfahrungen tauschend und auch sich damit konfrontierend, einen wichtigen Impuls für diese gesamteuropäische Herausforderung zu liefern.“ Przed około 200 laty Polaków ze Śląska i Niemców z Nadrenii Północnej-Westfalii połączyła industrializacja i migracja zarobkowa. W erze »postindustrialnej« to kultura staje się podstawą rozwoju, fundamentem gospodarki, budulcem więzi społecznej. I właśnie dlatego dialog kulturalny pokazuje nam, że wszyscy jedziemy na jednym wózku. Nie chodzi przy tym jednak wyłącznie o »uniwersalny« język sztuki, lecz również o postmodernistyczne dylematy społeczne: problemy dawnych obiektów przemysłowych, kwestie przyszłego zaopatrzenia w energię czy możliwości uczestniczenia w polityce. Niemiecko-francuskie pojednanie, które rozpoczęło się przed 60 laty, stało się motorem odbudowy i integracji Europy. Ważną rolę odegrała przy tym współpraca przemysłowa. Dziś to »postindustrialny« lub »kulturalny« przełom w naszych społeczeństwach może zadecydować o tym, czy da się przezwyciężyć europejski kryzys gospodarczy, tożsamościowy i solidarności. Dialog pomiędzy Nadrenią Północną-Westfalią a Polską – jak na przykład w ramach spotkań z okazji Roku Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii – na temat przełomu społecznego, który dotyczy obu stron, stwarza naszym krajom okazję do wymiany doświadczeń, jak i wzajemnej ich konfrontacji, a tym samym staje się ważnym bodźcem do podjęcia tego ogólnoeuropejskiego wyzwania“. 19 20 Die deutsch-polnischen Beziehungen als Modell für wechselseitigen Kulturtransfer Dr. Peter Oliver Loew, Deutsches Polen-Institut (DPI), Darmstadt Stosunki polsko-niemieckie jako model wzajemnego transferu kulturowego dr Peter Oliver Loew, Niemiecki Instytut Spraw Polskich (DPI), Darmstadt „Die Erfolgsgeschichte der deutsch-polnischen Beziehungen nach dem politischen Umbruch in Europa 1989/1990 wird in den nächsten Jahren als Lokomotive den großen Zug der deutschen Nachbarschaftsbeziehungen ziehen müssen: Kein anderes deutsches Nachbarschaftsverhältnis entwickelt sich derzeit so dynamisch, mit so vielen positiven Konnotationen und mit so viel Engagement wie das deutsch-polnische. Es wäre Aufgabe staatlicher und nicht-staatlicher Einrichtungen und Akteure in Deutschland, diese Dynamik zur Intensivierung interkultureller Kommunikation zu nutzen. Dabei ist sowohl an die Schulen zu denken, in denen sich die faktisch vorhandene Multikulturalität vielfach noch zu wenig in der Unterrichtspraxis niederschlägt als auch an den breiten Bereich der Erwachsenenbildung, die mediale Öffentlichkeit und nicht zuletzt an Politik und Verwaltung. Allerdings sollte ‚Polen‘ hier nicht als statisch-traditionalistisches Bild konstruiert werden, sondern als Beispiel dafür dienen, dass kulturelle Nähe trotz sprachlicher Differenz bestehen kann und mentale Horizonte viel weiter reichen als bis zu den Grenzen des eigenen Kirchspiels. Polen und die deutsch-polnischen Beziehungen können somit als Muster für einen Kulturtransfer dienen, der nicht nur in eine Richtung (in diesem Fall nach Osten), sondern in beide Richtungen (also auch nach Westen) verläuft und seinerseits verflochten ist mit einer Vielzahl weiterer auch europäischer Migrations- und Transfergeschichten. Ich würde mir wünschen, dass dadurch das traditionelle mentale Gefälle in der Wahrnehmung von Migration und ‚migrierenden Ideen‘ aufgebrochen wird, um immer wieder zu betonen, dass es keine Einbahnstraßenprozesse gibt, sondern Migration, Aufnahme und Integration von Minderheiten stets auch auf die Mehrheitsgesellschaften zurückwirken und die Beschäftigung mit ‚aufholenden Gesellschaften‘ stets auch die vermeintlich saturierten Gesellschaften verändert. Aufgrund der Intensität polnischer Präsenz in Geschichte und Gegenwart kommt Nordrhein-Westfalen hierbei eine besondere Rolle zu.“ „Sukces stosunków polsko-niemieckich po przełomie politycznym w Europie w roku 1989/1990 w najbliższych latach będzie musiał stać się lokomotywą ciągnącą wielki pociąg niemieckich stosunków sąsiedzkich: żadne inne relacje Niemiec z państwami ościennymi nie rozwijają się obecnie tak dynamicznie, z tak wielkim zaangażowaniem i nie budzą tylu pozytywnych konotacji, co stosunki z Polską. Zadaniem instytucji państwowych i niepaństwowych oraz podmiotów politycznych w Niemczech powinno być wykorzystanie tej dynamiki w celu zintensyfikowania komunikacji interkulturowej. Należałoby przy tym uwzględnić zarówno szkoły, w których wielokulturowość jest faktem dokonanym, aczkolwiek znajduje nadal zbyt słabe odzwierciedlenie w praktyce zajęć szkolnych, jak również szeroki zakres kształcenia dorosłych, medialną opinię publiczną, wreszcie politykę i administrację. Nie powinno się tu jednak konstruować »Polski«, tworząc statyczno-tradycjonalistyczne wyobrażenie tego kraju. »Polska« powinna posłużyć tu za przykład, iż bliskość kulturowa jest możliwa mimo różnic językowych, a horyzonty umysłowe wykraczają daleko poza granice własnej parafii. Polska i stosunki niemiecko-polskie mogą tym samym stanowić wzorzec transferu kulturowego, który odbywa się nie wyłącznie w jedną stronę (w tym przypadku na Wschód), ale w obie (a więc i na Zachód), i splata się przy tym z mnóstwem innych, również europejskich zjawisk migracyjnych i transferowych. Moim pragnieniem jest, aby w ten sposób zerwać z tradycyjną mentalną rozbieżnością w postrzeganiu migracji i »idei migrujących« i stale na nowo podkreślać, że nie ma procesów jednokierunkowych, lecz że migracja, przyjmowanie i integracja mniejszości nieustannie oddziałuje również na społeczeństwa większościowe, a zajmowanie się »społeczeństwami doganiającymi« zawsze odmienia społeczeństwa rzekomo »zaspokojone«. Ze względu na intensywność polskiej obecności w historii i współczesności Nadrenii Północnej-Westfalii przypada w tym zakresie szczególna rola“. 21 22 Die Bedeutung von Sach- und Fachthemen für die zukünftigen deutsch-polnischen Beziehungen in Europa Justyna Sycz, Universität zu Köln Kwestie merytoryczne i specjalistyczne oraz ich znaczenie dla przyszłych stosunków polsko-niemieckich w Europie Justyna Sycz, Uniwersytet Koloński „Während im Mittelpunkt der deutsch-französischen Zusammenarbeit schon längst Gegenwarts- und Zukunftsfragen stehen, war das deutsch-polnische Verhältnis bislang immer noch sehr stark durch seine Vergangenheit belastet. Selbst nach Polens Beitritt zur Europäischen Union konnten Interessenkonflikte der beiden Staaten selten ohne Emotionen ausgetragen werden. „Podczas gdy główną uwagę we współpracy niemiecko-francuskiej już od dawna skupiają kwestie dotyczące teraźniejszości i przyszłości, na stosunkach polskoniemieckich do tej pory w dalszym ciągu bardzo mocno ciążyła przeszłość. Nawet po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej konflikty interesów obu państw rzadko bywały rozstrzygane bez emocji. Doch mit der europäischen Wirtschaftskrise scheint in den deutsch-polnischen Dialog eine deutliche Veränderung eingetreten zu sein. 2009 war Polen das das einzige Land der EU, das nicht in eine Rezession sank. 2011 wurden Deutschland und Polen, etwa in der deutschen Wochenzeitung Die Welt, sogar als ‚wirtschaftliche Zugpferde‘ Europas bezeichnet. Statt von Geschichtspolitik wird der bilaterale Dialog jetzt unerwartet auch von der europäischen Wirtschaftspolitik geprägt. Diese Wende bietet sich meiner Ansicht nach als hervorragender Ausgangspunkt für eine Neugestaltung des deutsch-polnischen Verhältnisses an. Gegenwartsbezogene Themen und Probleme wie Außen- und Sicherheitspolitik, wirtschaftliche Fragen, Energiesicherheit und Klimawandel sowie eine Intensivierung entsprechender Austauschmaßnahmen im Bereich Wissenschaft und Kultur können fortan im Mittelpunkt der Zusammenarbeit stehen. Jednakże wraz z nastaniem europejskiego kryzysu gospodarczego w dialogu polsko-niemieckim nastąpiła najwyraźniej znaczna zmiana. W 2009 roku Polska była jedynym krajem Unii, który nie popadł w recesję. W 2011 roku Niemcy i Polskę nazywano (np. w niemieckim tygodniku »Die Welt«) nawet »gospodarczymi lokomotywami« Europy. Niespodziewanie znaczny wpływ na dwustronny dialog zaczęła wywierać nie polityka historyczna, lecz także europejska polityka gospodarcza. Moim zdaniem, przełom ten jawi się jako doskonały punkt wyjścia, aby nadać nowy kształt relacjom polsko-niemieckim. Współczesne tematy i problemy jak polityka zagraniczna i polityka bezpieczeństwa, kwestie gospodarcze, bezpieczeństwo energetyczne i zmiany klimatu, jak również intensyfikacja odpowiednich projektów wymiany naukowej i kulturalnej mogą stanowić odtąd istotę współpracy. Erste Schritte hierfür wurden bereits eingeleitet: Im Rahmen des PolenNordrhein-Westfalen-Jahres 2011/2012 fanden eine Reihe von Fachsymposien und Veranstaltungen statt, die das Ziel verfolgten, diese neuen Aspekte der deutsch-polnischen Kooperation auszuloten und zu fördern. Dieser bilaterale Dialog sollte dringend fortgeführt und erweitert werden, weil er die Beteiligten stärkt. Hierzu sollten meiner Meinung nach eine erweiterte grenzüberschreitende Zusammenarbeit von Experten in den Bereichen Energiepolitik, Wirtschafts- und Finanzpolitik sowie wirtschaftlicher und wissenschaftlicher Austausch und Zusammenarbeit zur Entwicklung von Innovationen im Bereich erneuerbare Energien gehören. Darüber hinaus sollte Poczyniono już pierwsze kroki w tym kierunku: w ramach obchodów Roku Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii 2011/2012 odbyło się wiele specjalistycznych sympozjów i spotkań, które miały na celu zgłębienie i promowanie tych nowych aspektów współpracy polsko-niemieckiej. Ten bilateralny dialog powinno się koniecznie kontynuować i poszerzać, gdyż sprzyja on wzmocnieniu zainteresowanych stron. W tym celu należy, moim zdaniem, uintensywnić transgraniczną współpracę ekspertów w dziedzinie polityki energetycznej, polityki gospodarczej i finansowej. Szczególną rolę odgrywa współpraca gospodarcza i naukowa w zakresie innowacji i rozwoju odnawialnych źródeł energii. Ponadto należałoby w dalszym ciągu wzmacniać wymianę kulturalną. Zainteresowanie językiem niemieckim i kulturą niemiecką w Polsce spada. W Niemczech z kolei aber auch der kulturelle Austausch weiter intensiviert werden. Das Interesse an der deutschen Sprache und Kultur in Polen geht zurück. In Deutschland muss das Interesse am Nachbarland noch weiter geweckt werden. Die bilateralen Beziehungen verfügen über ein enormes Entwicklungspotential, das aber immer noch aufgrund von Vorurteilen und Klischees zu wenig aufgegriffen wird. Durch einen entsprechenden Dialog auch auf Bürgerseite könnten weiter Vorurteile beseitigt und neue Kooperationsmöglichkeiten geschaffen werden. Eine intensive und erfolgreiche Zusammenarbeit der Nachbarländer trägt darüber hinaus auch zur Stärkung der Europäischen Union bei. Denn trotz zahlreicher Divergenzen verfolgen beide Staaten das gemeinsame Ziel, eine handlungsfähige EU zu gestalten, die auf der internationalen Ebene als gleichrangiger Partner von China, den USA oder Australien agieren kann. Eine solche Neugestaltung des deutsch-polnischen Verhältnisses sollte allerdings nicht als Synonym für Konfliktlosigkeit und Meinungsgleichheit in den bilateralen Beziehungen verstanden werden. Interessendivergenzen gehören zum politischen Leben und beleben dies. Entscheidend ist, ob etwaige Konflikte in einer sachlichen und pragmatischen Debatte behandelt werden können.“ trzeba w jeszcze większym stopniu rozbudzać zaciekawienie krajem sąsiedzkim. Stosunki bilateralne kryją w sobie potężny potencjał rozwojowy, który jednak nadal jest zbyt słabo wykorzystywany ze względu na uprzedzenia i stereotypy. Stosowny dialog, również na płaszczyźnie obywatelskiej, mógłby pomóc przełamać uprzedzenia i stworzyć nowe możliwości kooperacji. Intensywna i skuteczna współpraca państw sąsiedzkich przyczynia się poza tym również do wzmocnienia Unii Europejskiej. Mimo licznych rozbieżności oba państwa dążą w końcu do tego samego celu: tworzenia zdolnej do działania Unii, która jest w stanie występować na arenie międzynarodowej jako równorzędny partner Chin, USA czy Australii. Nowego kształtowania stosunków polsko-niemieckich nie należy jednak rozumieć jako synonimu bezkonfliktowości i zgodności poglądów w relacjach dwustronnych. Rozbieżności interesów są częścią życia politycznego i ożywiają je. Decydujące znaczenie ma to, czy istnieje możliwość rozwiązywania danych konfliktów w drodze rzeczowej i pragmatycznej debaty“. 23 24 25 Dr. Agnieszka Nyenhuis und andere TeilnehmerInnen. Dr Agnieszka Nyenhuis i inni uczestnicy. 26 Die Zukunft der jungen ArbeitnehmerInnen sichern – Arbeitnehmerfreizügigkeit weiter ausgestalten Dr. Katarina Bader, Ludwig-Maximilians-Universität München; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warschau; Annina Lottermann, Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI) Zabezpieczyć przyszłość młodych pracowników – Dalsze kształtowanie swobody przepływu pracowników dr Katarina Bader, Uniwersytet Ludwika Maksymiliana w Monachium; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warszawa; Annina Lottermann, Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI) Seit dem 1. Mai 2011 dürfen PolInnen in Deutschland arbeiten, ohne eine zusätzliche Arbeitserlaubnis beantragen zu müssen. Deutschland, ebenso wie Österreich, hatte zuvor die maximale Dauer einer Übergangsregelung der Europäischen Union ausgeschöpft. Diese ermöglichte es den alten EU-Mitgliedstaaten, die freie Arbeitsplatzwahl von ArbeitnehmerInnen aus den mittel- und osteuropäischen Beitrittsländern für bestimmte Dienstleistungsbranchen zunächst einzuschränken. Sieben Jahre nach dem Beitritt dieser Länder zur Europäischen Union konnten ihre BürgerInnen 2011 schließlich auch in Deutschland die vollständige Arbeitnehmerfreizügigkeit, eine der Grundrechte der Europäischen Union, ausüben. Die Neuerung fällt in eine Zeit, in der die Jugendarbeitslosigkeit in Europa einen bisher nicht dagewesenen Höchststand erreicht: In Griechenland, Spanien, Portugal, der Slowakei, Irland und Italien sind laut einer aktuellen Statistik von Eurostat (August 2012) mindestens 30 Prozent der Menschen unter 25 Jahren ohne Arbeit. Od 1 maja 2011 roku Polacy mogą pracować w Niemczech bez konieczności ubiegania się o dodatkowe pozwolenie o pracę. Dla Niemiec, podobnie jak dla Austrii, wyczerpał się już maksymalny okres, w którym obowiązywała regulacja przejściowa. Regulacja ta stwarzała starym państwom członkowskim UE możliwość wstępnego ograniczenia swobodnego wyboru miejsc pracy w określonych branżach usługowych przez pracowników ze środkowo- i wschodnioeuropejskich państw kandydujących. W 2011 roku, siedem lat po przystąpieniu tych państw do Unii Europejskiej, ich obywatele otrzymali wreszcie i w Niemczech jedno z podstawowych praw Unii Europejskiej, jakim jest prawo korzystania z pełnej swobody przepływu pracowników. Innowacja ta przypada w okresie, w którym bezrobocie młodzieży w Europie osiągnęło najwyższy poziom z dotychczas notowanych: z aktualnej statystyki Eurostatu (sierpień 2012) wynika, iż w Grecji, Hiszpanii, Portugalii, na Słowacji, w Irlandii i we Włoszech przynajmniej 30 procent ludzi poniżej Die deutsche Bundesregierung nahm die EU-Übergangsregelung bis zuletzt in Anspruch, weil sie, auch aufgrund des starken Wohlstandsgefälles zwischen beispielsweise Deutschland und Polen und gewohnt starker Arbeitsmigration von Polen nach Deutschland, eine verstärkte Wanderung mittel- und osteuropäischer ArbeitnehmerInnen in den Bau- und Gebäudereinigungssektor und damit verbunden ein sinkendes Lohnniveau fürchtete. Auch deutsche Gewerkschaften warnten vor Lohndumping – vor allem in der Leiharbeitsbranche. Einige deutsche Medien, insbesondere im deutsch-polnischen Grenzgebiet, griffen diese Befürchtungen auf und untermalten sie mit dramatischen Metaphern. Die Bundesagentur für Arbeit, das einstige deutsche Arbeitsamt, rechnete mit einer Zuwanderung von 140.000 Mittel- und OsteuropäerInnen jährlich. Für Nordrhein-Westfalen prognostizierte das Landesarbeitsministerium etwa 30.000 Personen. Nach dem Beitritt des Landes zur Europäischen Union im Jahr 2004 erlebte Polen eine der größten Auswanderungswellen seiner Nachkriegsgeschichte. Insbesondere junge und gut ausgebildete PolInnen nahmen die Möglichkeit wahr, in Großbritannien oder Irland Geld zu verdienen, die ihre Arbeitsmärkte unmittelbar für die neuen EU-BürgerInnen öffneten. Aber auch in Deutschland machten laut Statistischem Hauptamt der Republik Polen (GUS) 2004 bereits etwa 385.000 PolInnen von einem befristeten Aufenthalt Gebrauch und arbeiteten, viele von ihnen weit unterhalb ihrer beruflichen Qualifikation. Im Zuge der Finanz- und Wirtschaftskrise verloren viele der nach Großbritannien und Irland ausgewanderten PolInnen ihre Jobs und kehrten in ihre ursprüngliche Heimat zurück. Für den polnischen Arbeitsmarkt gestaltete es sich problematisch, die RückkehrerInnen wieder einzugliedern und ihnen eine angemessene Beschäftigung zu bieten. Viele planen das Land perspektivisch wieder zu verlassen. Mit Einführung der vollständigen Arbeitnehmerfreizügigkeit am 1. Mai 2011 fürchtete die polnische Regierung zusätzlich eine verstärkte Abwerbung von Fachkräften und Hochqualifizierten vor allen Dingen von Deutschland. Einige polnische Medien griffen dies mit Negativschlagzeilen auf. In beiden Ländern wurde die Einführung der vollständigen Arbeitnehmerfreizügigkeit vorab also auch mit Sorgen betrachtet. Ein Jahr nach der Einführung der vollständigen Arbeitnehmerfreizügigkeit für mittel- und osteuropäische ArbeitnehmerInnen zeigte sich jedoch deutlich: Ein großer Ansturm ist in Deutschland ausgeblieben. Laut des deutschen Instituts für Arbeitsmarkt- und Berufsforschung (IAB) haben 2011 nur 79.000 zusätzliche Personen aus den entsprechenden Ländern eine Arbeit 25 roku życia pozostaje bez pracy. Niemiecki rząd federalny korzystał z unijnej regulacji przejściowej do samego końca, ponieważ ze względu na znaczne różnice w poziomie dobrobytu przykładowo pomiędzy Niemcami a Polską, jak również przeważnie silną migrację pracowników z Polski do Niemiec obawiał się zwiększonego napływu pracowników z Europy Środkowej i Wschodniej w sektorze budowlanym i usług utrzymania czystości w budynkach, a co z tym się wiąże, spadku poziomu wynagrodzeń. Także niemieckie związki zawodowe ostrzegały przed dumpingiem płacowym – zwłaszcza na rynku pracy tymczasowej. Niektóre niemieckie media, szczególnie w polsko-niemieckiej strefie przygranicznej, podchwytywały te obawy, podkolorowując je za pomocą dramatycznych metafor. Federalna Agencja Pracy, dawny niemiecki Urząd Pracy, oczekiwała napływu 140.000 osób z Europy Środkowej i Wschodniej rocznie. Ministerstwo Pracy Nadrenii Północnej-Westfalii prognozowało imigrację około 30.000 osób na teren tego kraju związkowego. Po przystąpieniu do Unii Europejskiej w 2004 roku Polska przeżyła jedną z największych fal emigracji w historii powojennej. Przede wszystkim młodzi i dobrze wykształceni Polacy skorzystali z możliwości zarabiania pieniędzy w Wielkiej Brytanii lub Irlandii, które od razu otworzyły swoje rynki pracy dla nowych obywateli UE. Jednak także w Niemczech – jak wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) – już w 2004 roku z prawa do pobytu czasowego w celu podjęcia pracy skorzystało około 385.000 Polaków, wielu z nich wykonywało przy tym pracę znacznie poniżej swoich kwalifikacji zawodowych. W związku z kryzysem finansowym i gospodarczym sporo Polaków, którzy wyemigrowali do Wielkiej Brytanii i Irlandii, straciło zajęcie i powróciło do ojczyzny. Ponowna integracja powracających pracowników i umożliwienie im adekwatnego zatrudnienia na polskim rynku pracy okazały się niezwykle problematyczne. Wiele osób planuje w najbliższej przyszłości ponownie opuścić kraj. W związku z wprowadzeniem pełnej swobody przepływu pracowników 1 maja 2011 roku polski rząd obawiał się dodatkowo, że nade wszystko Niemcy będą intensywnie zabiegać o pozyskiwanie polskich fachowców i wysoko wykwalifikowanych specjalistów. Niektóre polskie media podejmowały ten temat, uciekając się do negatywnych nagłówków. W obu krajach przyglądano się zatem także z troską projektowi wprowadzenia pełnej swobody przepływu pracowników dla osób z Europy Środkowej i Wschodniej. Rok później było już jednak jasne: wielki najazd żądnych pracy nie miał w Niemczech miejsca. Według danych niemieckiego Instytutu Badań 27 28 in der Bundesrepublik aufgenommen, davon 14.800 in Nordrhein-Westfalen. Ein Grund für die gering ausfallenden Zahlen ist auch darin zusehen, dass viele bereits zuvor als Selbstständige, SaisonarbeiterInnen oder Hochqualifizierte in Deutschland arbeiteten. Für Polen, Deutschland und auch Nordrhein-Westfalen erweist sich damit nicht der 1. Mai 2011 als Problem, sondern die zukünftigen Herausforderungen, die sich mit dem Thema Arbeitnehmerfreizügigkeit verbinden: Beide Länder müssen einer Prekarisierung großer Bevölkerungsgruppen entgegen wirken; beide müssen ihre BürgerInnen für einen europäischen Arbeitsmarkt vorbereiten; beide benötigen eine funktionierende Einwanderungspolitik und eigene und fremde Fachkräfte, um international konkurrenzfähig zu bleiben. Hierbei können Deutschland und Polen voneinander lernen, aber auch in eine Konkurrenz zu einander treten, die es verantwortungsbewusst zu gestalten gilt. Fest steht jedenfalls, dies zeigten die Diskussionen der jungen TeilnehmerInnen der Veranstaltungsreihe deutlich: Es bleibt auch nach dem 1. Mai 2011 politischer Handlungsbedarf bestehen. Diskussion Den TeilnehmerInnen der Veranstaltung, insbesondere den polnischen, war die hohe Jugendarbeitslosigkeit in Europa bewusst. Ein Großteil von ihnen zeichnete sich durch eigene deutsch-polnische Migrationserfahrungen aus. Viele haben die Möglichkeit des gemeinsamen Binnenmarkts der Europäischen Union ergriffen und an einer Universität in NordrheinWestfalen studiert oder promoviert oder ein Gastsemester an einer polnischen Hochschule wahrgenommen. Einige der polnischen SchülerInnen bereiteten sich darauf vor, ein Studium in Deutschland zu absolvieren. Die TeilnehmerInnen sahen in der vollständigen Arbeitnehmerfreizügigkeit weder eine Bedrohung noch eine große Neuerung. Für sie stellte diese eine Selbstverständlichkeit dar, einen europäischen Normalzustand, an dem sie ihre Lebensentwürfe seit langem orientierten. Schwierigkeiten identifizierten sie aber nach wie vor bezüglich der (politischen) Ausgestaltung der Arbeitnehmerfreizügigkeit: Vor allen Dingen die Bereiche Ausbildung, (Hochschul-)Zugänge und Sprache sahen sie als weiter ausgestaltungsbedürftig an. Eigene Erfahrungen – insbesondere der polnischen TeilnehmerInnen – machten deutlich, dass sowohl deutsche Fremdsprachenkenntnisse als auch polnische Bildungsabschlüsse in Deutschland noch zu wenig anerkannt werden. Viele junge PolInnen verärgert Rynku Pracy i Zatrudnienia (IAB) w 2011 roku pracę w Republice Federalnej Niemiec podjęło dodatkowo zaledwie 79.000 osób z danych krajów, z tego 14.800 w Nadrenii Północnej-Westfalii. Za przyczynę takiego stanu rzeczy można podać również fakt, iż wielu ludzi już wcześniej podjęło pracę w Niemczech, zakładając własną działalność gospodarczą, jako pracownicy sezonowi bądź jako wysoko wykwalifikowani specjaliści. Tym samym problemem dla Polski, Niemiec, jak również dla Nadrenii Północnej-Westfalii okazuje się być nie data 1 maja 2011 roku, lecz przyszłe wyzwania, jakie wiążą się z tematem swobodnego przepływu pracowników: Oba państwa muszą przeciwdziałać prekaryzacji dużych grup społecznych; oba muszą przygotować swoich obywateli na europejski rynek pracy; oba potrzebują sprawnej polityki imigracyjnej, a także własnych i obcych fachowców, aby zachować konkurencyjność w skali międzynarodowej. Niemcy i Polska mogą przy tym uczyć się od siebie wzajem, ale też ze sobą rywalizować, i tę rywalizację należy odpowiedzialnie ukształtować. Tak czy inaczej, jedno jest pewne, co potwierdziły też dyskusje młodych uczestników spotkania: także po 1 maja 2011 roku działania polityczne w tym zakresie będą niezbędne. Dyskusja Uczestnicy spotkania, zwłaszcza polscy, świadomi byli, jak wysoka jest stopa bezrobocia młodzieży w Europie. Większość z nich zebrała własne polskoniemieckie doświadczenia migracyjne. Wielu skorzystało z możliwości wspólnego rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, podejmując studia lub doktoryzując się na jednym z uniwersytetów Nadrenii Północnej-Westfalii czy też spędzając semestr na studiach w polskiej szkole wyższej. Niektórzy spośród polskich uczniów przygotowują się do odbycia studiów na terenie Niemiec. W oczach uczestników pełna swoboda przepływu pracowników nie stanowi ani zagrożenia, ani też wielkiej innowacji. Dla nich jest ona oczywistością, normalnym stanem rzeczy w Europie, w odniesieniu do którego od dawna układają sobie swoje przyszłe życiorysy. Trudności dostrzegli jednak w dalszym ciągu w zakresie (politycznego) kształtowania swobodnego przepływu pracowników: konieczność dalszej organizacji zauważyli przede wszystkim w zakresie edukacji, warunków przyjęcia i dostępu (do studiów uniwersyteckich) oraz języka. Ich własne doświadczenia – szczególnie uczestników z Polski – unaoczniły, że zarówno znajomość języka niemieckiego jako języka obcego, jak i polskie świadectwa i dyplomy stanowiące poświadczenie uzyskanego wykształcenia nadal nie są das, denn sie sehen sich sehr wohl in der Lage, mit entsprechenden Sprachfähigkeiten und einem fertigen Studienabschluss mit deutschen KommilitonInnen zu konkurrieren. Ein weiteres Ungleichgewicht machten die polnischen TeilnehmerInnen in den Zugangsvoraussetzungen für ein Hochschulstudium in Deutschland aus. Für ein Studium an einer deutschen Universität ist für PolInnen ein Sprachtest (Deutsche Sprachprüfung für den Hochschulzugang (DSH), Test für Deutsch als Fremdsprache (TestDaF)) notwendig, der nicht nur lernintensiv, sondern auch kostenintensiv und für viele nur schwer zu finanzieren ist. Der Preis für einen vorbereitenden Sprachkurs kann je nach Institution variieren; er beträgt aber in der Regel mehrere hundert Euro. Überdies wird von ausländischen Studierenden eine Beglaubigung ihrer Urkunden verlangt, was ebenfalls nicht unerhebliche Kosten mit sich bringt. w Niemczech wystarczająco uznawane. Wielu młodych Polaków irytuje ten stan rzeczy, gdyż uważają, że – posiadając stosowne umiejętności językowe i ukończone studia – są jak najbardziej w stanie konkurować z niemieckimi studentami. Inny przykład braku równowagi uczestnicy dyskusji wskazali w kwestii dostępu do studiów wyższych w Niemczech. Aby móc podjąć studia na niemieckim uniwersytecie, Polacy muszą zdać egzamin językowy (Deutsche Sprachprüfung für den Hochschulzugang (DSH), Test für Deutsch als Fremdsprache (TestDaF)), który wymaga nie tylko intensywnej nauki, ale i sporych nakładów finansowych, przez co wielu osobom z trudem przychodzi jego opłacenie. Cena kursu językowego przygotowującego do egzaminu bywa różna zależnie od instytucji prowadzącej, na ogół wynosi jednak kilkaset euro. Ponadto od zagranicznych studentów wymaga się uwierzytelnienia dokumentów, co również wiąże się z niemałymi kosztami. Gleichzeitig bedauerten die polnischen TeilnehmerInnen, dass die polnische Sprache in Deutschland trotz einiger positiven Entwicklungen und Initiativen wie in Nordrhein-Westfalen noch zu wenig gefördert wird. Dies bemerkten vor allem die dauerhaft nach Deutschland ausgewanderten TeilnehmerInnen, die ihre Kinder hier gerne zweisprachig erziehen würden. Jednocześnie polscy uczestnicy wyrazili swój żal, że w Niemczech, mimo kilku pozytywnych działań i inicjatyw jak w Nadrenii Północnej-Westfalii, nadal tak słabo promuje się język polski. Fakt ten zauważyły przede wszystkim te osoby, które przyjechały do Niemiec na stałe i chciałyby wychowywać swoje dzieci tutaj dwujęzycznie. Die Diskussion der TeilnehmerInnen zeigte: Junge Nachwuchskräfte aus Deutschland, Nordrhein-Westfalen und Polen sehen in der Arbeitnehmerfreizügigkeit eine viel versprechende Möglichkeit, erwarten aber auch deren weitere Ausgestaltung. Als selbstbewusste junge EuropäerInnen fordern sie eine faire Behandlung auf den nationalen Arbeitsmärkten und verlangen von der Politik in Nordrhein-Westfalen, Deutschland, Polen und der Europäischen Union eine Beobachtung der Entwicklung der Arbeitnehmerfreizügigkeit und die weitere Beseitigung immer noch bestehender administrativer und finanzieller Hürden und Hindernisse. Politik auf allen Ebenen, insbesondere aber die Europäische Union, kann, so sie sich befähigt erweist, die genannten Probleme zu lösen, hier weitere Achtung und Legitimation von jungen Menschen erhalten. Das machte die Diskussion deutlich. Dyskusja przeprowadzona przez uczestników pokazała: młody narybek przyszłych fachowców z Niemiec, Nadrenii Północnej-Westfalii oraz Polski dostrzega w swobodnym przepływie pracowników możliwość rokującą nadzieje, oczekuje jednak jego dalszego rozwoju i kształtowania. Jako znający swoją wartość młodzi Europejczycy domagają się sprawiedliwego traktowania na krajowych rynkach pracy i żądają od polityki w Nadrenii Północnej-Westfalii, Niemczech, Polsce i Unii Europejskiej obserwacji rozwoju swobodnego przepływu pracowników oraz dalszego usuwania nadal istniejących barier i przeszkód administracyjnych i finansowych. Polityka na wszystkich poziomach, szczególnie zaś Unia Europejska może uzyskać w tej mierze dalsze uznanie i potwierdzenie ze strony młodych ludzi, o ile okaże na tyle kompetentna, by rozwiązać wspomniane problemy. To uzmysłowiła przeprowadzona dyskusja. 29 Konkret schlagen die TeilnehmerInnen der Veranstaltungsreihe vor: 30 • Alltäglich weiter bestehende strukturelle Hindernisse, vor allem in der Bildungspolitik, zu beseitigen. Hochschulzugänge an nordrheinwestfälischen, aber auch anderen bundesdeutschen Universitäten für Studieninteressierte aus Polen mit einem Sprachstipendium zum Erlernen der deutschen Sprache weiter zu erleichtern (z. B. in Form eines speziellen Hochschulzugangsstipendiums (des Landes)). Informationsmaterial auch in polnischer Sprache bereitzustellen. Uczestnicy cyklu spotkań wysuwają następujące konkretne propozycje: • Usunąć nadal istniejące przeszkody strukturalne w życiu codziennym, przede wszystkim w polityce edukacyjnej. Wprowadzić dalsze ułatwienia w zakresie dostępu do studiów na uniwersytetach w Nadrenii Północnej-Westfalii, ale także innych uniwersytetach na terenie Niemiec dla zainteresowanych kandydatów z Polski – w formie stypendium językowego umożliwiającego zdobycie znajomości języka niemieckiego (np. w postaci specjalnego stypendium (kraju związkowego) uprawniającego do przyjęcia na studia). Udostępnić materiał informacyjny również w języku polskim. • Polnische Sprache an nordrhein-westfälischen, aber auch anderen Schulen in Deutschland für ein besseres Verständnis, Kennen lernen und mehr gegenseitige Achtung weiter zu fördern (z. B. als AG, im Rahmen bereits bestehender Initiativen oder durch Schnuppersprachkurse, die auf Schüleraustausch und Begegnungsprojekte vorbereiten und Lust auf mehr machen). • W dalszym ciągu promować język polski w szkołach Nadrenii Północnej-Westfalii, a także innych szkołach w Niemczech na rzecz lepszego zrozumienia, poznania i wzajemnego szacunku (np. w formie kół zainteresowań, w ramach już istniejących inicjatyw lub językowych kursów orientacyjnych przygotowujących do wymian szkolnych i projektów spotkań młodzieży, które zachęcałyby do bliższego zainteresowania się tą tematyką i pogłębienia wiedzy). • Den Erhalt von Studiengängen mit Polenbezug an nordrhein- westfälischen und deutschen Universitäten zu garantieren und diese weiter auszubauen. • Arbeitsmärkte in Polen für polnische HochschulabsolventInnen attraktiver zu gestalten, Wiedereingliederungshilfe zu leisten und damit einer Abwanderung von Fachkräften und einem Braindrain entgegen zu wirken. Eine ausführliche Dokumentation der Teilveranstaltung zum Thema „Arbeitnehmerfreizügigkeit“ steht auch online zur Verfügung unter: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw • Zagwarantować utrzymanie kierunków studiów związanych z Polską na uniwersytetach w Nadrenii Północnej-Westfalii i w Niemczech i dalej je rozwijać. • Uczynić rynek pracy w Polsce atrakcyjniejszym dla polskich absolwentów szkół wyższych, udzielać pomocy w ponownej integracji i tym samym przeciwdziałać odpływowi specjalistów i zjawisku drenażu mózgów. Szczegółowa dokumentacja ze spotkania poświęconego tematyce „Swobodnego przepływu pracowników“ jest dostępna również w języku niemieckim na stronie internetowej: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw 31 32 Statements zum Thema Arbeitnehmerfreizügigkeit: Oświadczenia na temat: Swobodny przepływ pracowników Die Freizügigkeit im Schatten von Ressentiments und als polnische Modernisierungshoffnung Prof. Dr. Wojciech Łukowski, Universität Warschau Swoboda przemieszczania się w cieniu resentymentów i jako polska nadzieja na nowoczesność prof. dr Wojciech Łukowski, Uniwersytet Warszawski „Die deutsche Angst vor polnischen Arbeitskräften ist nicht neu und reicht zurück bis in die Kaiserzeit. Auch der deutsche Soziologe Max Weber fürchtete sich vor einer unkontrollierten Einwanderung polnischer Wanderarbeiter und einer damit einhergehenden möglichen Überfremdung. Weber forderte Ende des 19. Jahrhunderts, die Grenzen für sie zu schließen, um eine Verdrängung der deutschen Arbeiter aus der preußischen Landwirtschaft zu verhindern. Er sah in polnischen Arbeitskräften aber auch insgesamt eine Gefahr für die deutsche Gesellschaft und ihren Fortschritt, weil diese niedrigere Ansprüche gehabt hätten. „Niemiecki lęk przed polską siłą roboczą nie jest nowy i sięga aż po czasy cesarskie. Niemiecki socjolog Max Weber również obawiał się niekontrolowanej imigracji polskich robotników wędrownych i związanego z nią możliwego zdominowania przez obce wpływy. Pod koniec XIX wieku Weber żądał zamknięcia dla nich granic, aby uniknąć wyparcia niemieckich robotników z pruskich gospodarstw rolnych. W polskiej sile roboczej widział ponadto ogólne zagrożenie dla niemieckiego społeczeństwa i jego postępu, ponieważ Polacy stawiali, jego zdaniem, niższe wymagania. In seiner eindimensionalen Sicht hat Weber verkannt, dass die polnischen Wanderarbeiter Modernisierung allmählich nach Polen trugen. Und heutzutage gilt dies nicht nur für Wanderarbeiter; sie bilden nur einen Bruchteil aller polnisch-deutschen ‚Grenzgänger’. Entscheidend scheint dabei zu sein, dass diese Wanderungen mit längeren und ausgewogenen Aufenthalten in beiden Ländern verbunden waren und sind. Aus polnischer Sicht ist es daher von besonderem Interesse, dass Migration nicht zur Einbahnstraße wird. Polnische Migranten können also zu Modernisierungsträgern werden und zum Ausgleich der Potentiale zwischen Polen und Deutschland beitragen. Es sollte dabei aber die Tatsache berücksichtigt werden, dass Migration auch eine große Gefahr in sich birgt, nämlich die Gefahr einer Schwächung eines schon sowieso schwächeren Landes durch den Wegzug seiner Hochqualifizierten. Jednostronny punkt widzenia, jaki reprezentował Weber, nie pozwolił mu zauważyć, że polscy robotnicy wędrowni przyczyniali się do stopniowego wprowadzania modernizacji w swoim kraju. Współcześnie dotyczy to nie tylko pracowników migrujących: oni stanowią zaledwie niewielką część wszystkich osób przekraczających granicę polsko-niemiecką. Decydującą rolę zdaje się odgrywać przy tym fakt, iż owe migracje wiązały bądź wiążą się z dłuższymi i regularnymi pobytami w obu krajach. Dlatego też z polskiego punktu widzenia szczególnie istotne jest, aby migracja nie była ulicą jednokierunkową. Migranci z Polski mogą stawać się ambasadorami nowoczesności i przyczyniać się do wyrównania potencjałów pomiędzy Polską a Niemcami. Należy jednak uwzględnić przy tym fakt, iż przesiedlanie się kryje w sobie wielkie niebezpieczeństwo, a mianowicie niebezpieczeństwo osłabienia i tak już słabszego kraju wskutek opuszczenia go przez wysoko wykwalifikowanych specjalistów. Wanderungen aus Polen galten und gelten immer wieder auch als kurz- und vielleicht auch mittelfristiges Sicherheitsventil für das Land. Die polnische Politik konnte so viele potentielle Probleme, wie zum Beispiel die Arbeitslosigkeit von Wyjazdy z Polski zawsze uchodziły i nadal uchodzą za krótkotrwały, a może i średnioterminowy wentyl bezpieczeństwa dla tego kraju. Dzięki temu polska polityka mogła tymczasowo odroczyć wiele potencjalnych problemów, jak Jugendlichen, erst einmal vertagen. Solche Probleme hören jedoch nicht auf zu existieren, sie verschieben sich nur und können dann mit noch stärkerer Kraft wieder ausbrechen. na przykład bezrobocie młodych ludzi. Nie oznacza to jednak, że problemy te przestają istnieć, one zostają tylko przełożone i mogą potem ponownie wybuchnąć, nierzadko ze zdwojoną siłą. Die jetzige und zukünftige Freizügigkeit, die vor allem als eine Errungenschaft der europäischen Einigung wahrgenommen wird, und mit ihr verbundene Wanderungsbewegungen sollten daher immer in ihrer Mehrdimensionalität betrachtet werden. Nur dann kann ein Land wie Polen langfristig auch davon profitieren.“ Swobodę przemieszczania się, zarówno dziś, jak i w przyszłości, swobodę, która jest postrzegana przede wszystkim jako osiągnięcie europejskiego zjednoczenia, jak również ruchy migracyjne z nią związane, należy zatem zawsze rozpatrywać w kontekście jej wielowymiarowości. Tylko wówczas taki kraj jak Polska może czerpać także z tego długotrwałe korzyści”. . 33 34 Fünf Thesen zur polnisch-deutschen Arbeitsmigration Dr. Mathias Wagner, Universität Bielefeld Pięć tez o polsko-niemieckiej migracji zarobkowej dr Mathias Wagner, Uniwersytet w Bielefeldzie „Seit 2011 haben wir erstmals in der Geschichte die Situation des freien Zugangs von Polen und Bürgern anderer mittelosteuropäischer Staaten zum deutschen Arbeitsmarkt. Damit wurde ein Wandel eingeleitet, dessen Voraussetzungen und Konsequenzen sich in fünf Thesen beschreiben lassen: „Od 2011 roku po raz pierwszy w historii mamy sytuację wolnego dostępu Polaków i obywateli innych państw Europy Środkowo-Wschodniej do niemieckiego rynku pracy. Tym samym rozpoczął się proces przemian, którego założenia i konsekwencje można opisać w pięciu tezach: Erstens: Die befristete Abschottung des deutschen Arbeitsmarkts diente auf deutscher Seite dem Schutz vor massiver Zuwanderung und führte auf polnischer Seite zu einer Sicherung der Löhne von Saisonarbeitskräften. In tarifrechtlich ungeschützten Berufen (zum Beispiel Fliesenleger, im Trockenbau und anderen) kam es in Deutschland schon vor Mai 2011 zu einem Verdrängungswettbewerb durch polnische Kleinbetriebe. Für die polnischen Saisonarbeitskräfte in der Landwirtschaft und Gastronomie bestand bis April 2011 eine kontrollierte Bindung an den deutschen Tarifvertrag. Seit dem 1. Mai 2011 ist eine Unterschreitung des Tarifvertrags um zwei Drittel zulässig. Die Lohnhöhe wird durch Angebot und Nachfrage geregelt. Po pierwsze: Czasowe ograniczenie dostępu do niemieckiego rynku pracy miało za cel ochronę strony niemieckiej przed masową imigracją, po polskiej stronie zaś doprowadziło do zagwarantowania wysokości wynagrodzenia pracowników sezonowych. W zawodach nieobjętych układem zbiorowym (na przykład kafelkarz, prace w budownictwie wykończeniowym i innych) już przed majem 2011 roku pojawiły się w Niemczech małe firmy z Polski, których działalność przyczyniła się do wypierania z rynku konkurencji. Polskich pracowników sezonowych w rolnictwie i gastronomii do kwietnia 2011 roku obowiązywało kontrolowane stosowanie się do zasad niemieckiego układu zbiorowego. Od 1 maja 2011 roku dopuszczalne jest wynagrodzenie na poziomie o dwie trzecie niższym, aniżeli przewiduje to dany układ zbiorowy. Wysokość płac reguluje podaż i popyt. Zweitens: Der Antrieb für die Migration von Polen nach Deutschland ist das Wohlstandsgefälle zwischen beiden Ländern. Neben der Arbeitslosigkeit und daraus resultierender Armut besteht ein großer Antrieb in der polnischen Arbeitsmigration darin, kurzfristig eine Verbesserung des Lebensstandards durch den Erwerb langlebiger Konsumgüter zu erwerben. Drittens: Die Öffnung des deutschen Arbeitsmarkts führt zu einer Zunahme der befristeten und pendelnden polnischen Migrationsbewegung. Alle Arbeiten im Niedriglohnsektor (Bau, Gastronomie, Pflege, Reinigung, Lagerarbeiten und andere) lohnen sich nur im Spagat zwischen Polen und Deutschland, da damit ein Kaufkraftgewinn in Polen realisiert werden kann. Außerdem wird der niedrige Status der Arbeiten durch einen Statusgewinn in Polen aufgrund eines steigenden Konsumniveaus ausgeglichen. Po drugie: Zachętą do migracji z Polski do Niemiec są różnice w poziomie dobrobytu pomiędzy tymi krajami. Wielkim impulsem kierującym polską migracją zarobkową jest, poza bezrobociem i wynikającą z niego biedą, chęć osiągnięcia krótkotrwałej poprawy standardu życia poprzez nabycie dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku. Po trzecie: Otwarcie niemieckiego rynku pracy prowadzi do wzrostu polskich ruchów migracyjnych sprowadzających się do migracji czasowych i wahadłowych. Wszelkie prace w sektorze niskich płac (branża budowlana, gastronomia, opieka, usługi utrzymania czystości, prace magazynowe i inne) są opłacalne wyłącznie przy życiu w rozdarciu pomiędzy Polską a Niemcami, w ten sposób bowiem osiąga się korzyści poprzez realizowanie możliwości nabywczych w Polsce. Ponadto niski status społeczny wykonywanych prac kompensuje poprawa statusu w Polsce Viertens: Die saisonale Arbeitsmigration festigt bestehende soziale Ungleichheiten in Polen. Der Zugang zum deutschen Arbeitsmarkt wird durch individuelle und subjektive Netzwerke sowie private polnische Vermittler kontrolliert. Daraus resultiert eine Benachteiligung marginalisierter Gruppen. Außerdem führt der Zufluss von Geld in Polen regional oder lokal zu einer Steigerung der Immobilienpreise und zum Ausschluss der ‚Nicht-Migranten‘. Fünftens: Arbeitsmigration unterstützt den Wandel geschlechtsspezifischer Rollen in polnischen Familien. Nicht nur Frauen, die in die Migration gehen, steigern ihre Verfügungsgewalt über Zeit, Finanzen und Kontakte, sondern auch die Frauen zu Hause übernehmen während der Abwesenheit der Männer Aufgaben im Management der Familie, eines weiteren Einkommens und so weiter. Fazit: Die Öffnung des Arbeitsmarkts führt zu einer regionalen und sozialen Verlagerung von ökonomisch bedingten Ungleichheiten. Eine pauschale Einteilung in Gewinner und Verlierer entlang sozialen Gruppen oder nationaler Zugehörigkeit ist nicht möglich. Erst mit einem detaillierten Blick auf die Akteure wird es möglich zu erkennen, dass es beiderseits der Oder Gewinner und Verlierer gibt.“ wynikająca ze wzrostu poziomu konsumpcji. Po czwarte: Sezonowa migracja zarobkowa umacnia istniejące w Polsce nierówności społeczne. Dostęp do niemieckiego rynku pracy kontrolują odrębne i stronnicze sieci organizacji, jak i prywatni polscy pośrednicy. Wynikiem tego stanu rzeczy jest dyskryminacja grup marginalizowanych społecznie. Regionalny lub lokalny przypływ pieniędzy w Polsce prowadzi ponadto do wzrostu cen nieruchomości i do wykluczenia »osób niemigrujących«. Po piąte: Migracja zarobkowa nadaje nowy kształt rolom charakterystycznym dla poszczególnych płci w polskich rodzinach. Nie tylko kobiety wyjeżdżające zwiększają swoją władzę dysponowania czasem, finansami i kontaktami, ale i kobiety pozostające w domu przejmują podczas nieobecności mężczyzn zadania z zakresu zarządzania rodziną, zdobywania dodatkowego dochodu i tak dalej. Konkluzja: Otwarcie rynku pracy prowadzi do regionalnego i społecznego przeniesienia nierówności uwarunkowanych ekonomicznie. Nie jest możliwe dokonanie ogólnikowego podziału na zwycięzców i przegranych według grup społecznych lub narodowości. Dopiero szczegółowe przyjrzenie się poszczególnym zainteresowanym pozwoli zauważyć, że wygrani i przegrani mieszkają po obu stronach Odry“. 35 36 Europarecht und Praxis der Arbeitnehmerfreizügigkeit aus polnischer Perspektive Marta Mundus, Universität zu Köln; Justyna Sycz, Universität zu Köln; Mariusz Karol Turkiewicz, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn Prawo europejskie i swobodny przepływ pracowników w praktyce z perspektywy Polski Marta Mundus, Uniwersytet Koloński; Justyna Sycz, Uniwersytet Koloński; Mariusz Karol Turkiewicz, Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn „Es ist unumstritten, dass die entscheidenden Maßnahmen, die dem Zweck dienen, den Bürgern der Europäischen Union die Arbeitnehmerfreizügigkeit zu gewährleisten, bereits umgesetzt wurden und diese werden auch fortgeführt. Arbeitsmärkte sind offen, Studenten und Absolventen können sich innerhalb der Europäischen Union um Arbeits- und Ausbildungsstellen frei bewerben. Prinzipiell. Aus alltagspraktischer Sicht fällt jedoch auf, dass zahlreiche Aspekte verbesserungs- und konkretisierungsbedürftig sind; unter anderem wäre eine grenzüberschreitende Anpassung von in den jeweiligen Ländern existierenden Regelungen wünschenswert. Hierzu würde aus unserer Sicht gehören: eine Vereinheitlichung der praktischen Umsetzung des Bologna-Prozesses sowie eine Beseitigung von immer noch bestehenden bürokratischen Hürden bezüglich des Bewerbungsund Zulassungsverfahrens und der Fortsetzung eines Auslandsstudiums; eine Anerkennung von im Ausland erworbenen Bildungsabschlüssen; ein Aufbau einer zentralen Datenbank oder Informationseinrichtung, über die sich auslandsorientierte, qualifizierte Bewerber über Risiken, Chancen und Möglichkeiten anderer Arbeitsmärkte erkundigen können; eine Betrachtung von Arbeitslosigkeit als ein grenzüberschreitendes Problem auf europäischer Ebene und ein dementsprechend besserer Austausch zwischen den einzelnen Mitgliedstaaten der Europäischen Union, um eine sinnvolle Verteilung von Arbeits- und Fachkräften zu gewährleisten. Ein weiteres Problem, nicht nur in Bezug auf Arbeitnehmerfreizügigkeit, stellt auch ein nicht selten vorkommendes Unwissen von Vertretern beider Länder übereinander dar. Trotz der vielen erfolgreichen Versuche seitens Politik und Zivilgesellschaft, eine grenzüberschreitende Zusammenarbeit zu verbessern und trotz positiver öffentlicher Bekundungen, bleiben die Bürger vieler Länder „Nie budzi wątpliwości, że wprowadzono już w życie decydujące działania mające na celu zapewnienie obywatelom Unii Europejskiej swobody przepływu pracowników i że są one kontynuowane. Rynki pracy są otwarte, studenci i absolwenci mogą swobodnie ubiegać się o miejsca pracy lub praktyki zawodowej na terenie Unii Europejskiej. Przynajmniej z zasady. W praktyce na co dzień rzuca się bowiem w oczy, że liczne aspekty wymagają poprawy lub doprecyzowania. Mile widziane byłoby między innymi transgraniczne ujednolicenie regulacji obowiązujących w poszczególnych krajach. Z naszego punktu widzenia należą do nich następujące aspekty: ujednolicenie praktycznej realizacji procesu bolońskiego oraz usunięcie nadal istniejących barier biurokratycznych dotyczących procedur ubiegania się i dostępu do studiów oraz kontynuacji studiów zagranicznych; uznawanie wykształcenia uzyskanego za granicą; stworzenie centralnej bazy danych lub serwisu informacyjnego, za pomocą którego wykwalifikowani kandydaci zainteresowani pracą za granicą mogliby uzyskać informacje o ryzyku, szansach i możliwościach na innych rynkach pracy; potraktowanie bezrobocia jako problemu na płaszczyźnie europejskiej, wykraczającego poza granice poszczególnych krajów, oraz lepsza wymiana pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej mająca na celu zagwarantowanie racjonalnego rozmieszczenia pracowników i specjalistów. Kolejny problem, nie tylko w odniesieniu do swobodnego przepływu pracowników, stanowi także stosunkowo częsty brak wiedzy przedstawicieli obu państw o sobie wzajem. Mimo wielu udanych prób ze strony polityki i społeczeństwa obywatelskiego, zmierzających do poprawy współpracy transgranicznej, i mimo pozytywnych oświadczeń publicznych, obywatele wielu krajów nadal zachowują się wobec siebie z dystansem. Przyczyn takiego stanu rzeczy można weiterhin distanziert. Als Grund dafür können nicht selten fehlendes Wissen, Vorurteile und Klischees genannt werden. Es wäre daher ratsam, wenn sowohl Staatsvertreter als auch diejenigen, die für Europas Einigung zuständig sind, verstärkt dafür sorgen würden, noch mehr Möglichkeiten zu schaffen, bei denen sich Bürger verschiedener europäischer Länder begegnen und kennen lernen können. Dies kann gegenseitige Annäherung und Sicherheit bringen. Grenzpfähle gibt es nicht mehr, mentale Grenzen existieren aber immer noch.“ by się doszukiwać w braku wiedzy, uprzedzeniach i stereotypach. Dlatego też byłoby wskazane, aby zarówno przedstawiciele państw, jak i odpowiedzialni za zjednoczenie Europy intensywniej zadbali o to, aby obywatele różnych europejskich krajów mieli jeszcze więcej możliwości wzajemnych spotkań i okazji do lepszego poznania się. Dzięki temu możliwe będzie wzajemne porozumienie i bezpieczeństwo. Nie ma już słupów granicznych, ale granice mentalne nadal jeszcze istnieją“. Von links nach rechts: Marta Mundus, Mariusz Karol Turkiewicz, Justyna Sycz. Od lewej do prawej: Marta Mundus, Mariusz Karol Turkiewicz, Justyna Sycz. 37 38 Arbeitnehmerfreizügigkeit als europäischer Normalzustand Mathias Schmidt, Universitätsklinikum der Rheinisch-Westfälischen Technischen Hochschule Aachen Swobodny przepływ pracowników jako normalny stan rzeczy w Europie Mathias Schmidt, Klinika Uniwersytecka Reńsko-Westfalskiego Uniwersytetu Technicznego w Akwizgranie „Arbeitnehmerfreizügigkeit stellt aus deutscher Perspektive eher eine Normalität dar. Für uns ist es keine Besonderheit mehr, wenn ausländische Gast- oder Saisonarbeiter in Deutschland oder wenn deutsche Arbeiter im Ausland Arbeit suchen oder ausführen. Anders gestaltet sich dies aus polnischer Sicht. Nachdem die deutsche Bundesregierung den Zufluss mittel- und osteuropäischer Arbeitskräfte nach der Osterweiterung der Europäischen Union zunächst beschränkt hatte, haben Menschen aus diesen Ländern erst seit 2011 dieselben Möglichkeiten und Rechte, die wir als deutsche EU-Bürger bereits lange als Selbstverständlichkeit ansehen. „Z perspektywy niemieckiej swobodny przepływ pracowników to raczej normalność. Dla nas poszukiwanie lub wykonywanie pracy przez zagranicznych gastarbeiterów lub pracowników sezonowych w Niemczech bądź też przez niemieckich pracowników za granicą nie jest już niczym wyjątkowym. Z polskiego punktu widzenia sprawa przedstawia się zupełnie inaczej. Po rozszerzeniu Unii Europejskiej na Wschód i czasowym ograniczeniu przez niemiecki rząd federalny napływu siły roboczej z Europy Środkowo-Wschodniej, ludzie z tych krajów dopiero w 2011 roku otrzymali te same prawa i możliwości, które dla nas, jako niemieckich obywateli Unii, od dawna są czymś oczywistym. Die Vor- und Nachteile der Arbeitnehmerfreizügigkeit für Arbeitnehmer aus Mittel- und Osteuropa sind in Deutschland viel diskutiert worden und bewegten sich häufig im Spannungsfeld zwischen nationalistischen Vorbehalten und ökonomischen Notwendigkeiten. Allen Befürchtungen und Vorurteilen zum Trotz hat die bisherige praktische Erfahrung in Deutschland aber die meisten Sorgen zu Nichte gemacht. Eingewanderte Fachkräfte aus Mittel- und Osteuropa decken hier notwendige Lücken, eine starke Billiglohnkonkurrenz zeigt sich insgesamt nicht, die deutsche Wirtschaft scheint vielmehr von den mitgebrachten Qualifikationen und Innovationen zu profitieren. Na temat zalet i wad swobodnego przemieszczania się pracowników z Europy Środkowo-Wschodniej toczono w Niemczech rozległe dyskusje, w których często oscylowano w obszarze napięć pomiędzy nacjonalistycznymi zastrzeżeniami a potrzebami natury ekonomicznej. Jednakże dotychczasowe doświadczenia praktyczne w Niemczech, wbrew wszelkim obawom i uprzedzeniom, rozwiały większość trosk. Fachowcy – imigranci z Europy Środkowo-Wschodniej – zapełniają luki na tutejszym rynku pracy; ogólnie rzecz biorąc, nie obserwuje się zjawiska konkurencji ze strony taniej siły roboczej; co więcej, niemiecka gospodarka zdaje się czerpać korzyści z kwalifikacji i innowacji wprowadzanych przez przybyszów. Meiner Meinung nach ist es wichtig, dass in Punkto Arbeitnehmerfreizügigkeit für eine Gleichberechtigung der EU-Bürger gesorgt wurde. So können sich die allermeisten EU-Länder, auch Deutschland und Polen, in diesem Bereich nun auf Augenhöhe begegnen. Über das Thema Arbeitnehmerfreizügigkeit sollte auch in Zukunft in einem noch näher zusammenrückenden Europa Einigkeit herrschen, und auch die etwaigen Risiken müssen gemeinsam auf europäischer Ebene angegangen werden.“ Moim zdaniem ważne jest, że w odniesieniu do swobodnego przepływu pracowników zadbano o równouprawnienie obywateli Unii. Dzięki temu większość krajów UE, także Niemcy i Polska, może teraz korzystać z równych praw w tym zakresie. W Europie, w której następuje coraz większe zbliżenie państw, również w przyszłości powinna panować zgodność w kwestii swobodnego przepływu pracowników, a problemy dotyczące ewentualnego, związanego z nim ryzyka należy rozwiązywać wspólnie, na płaszczyźnie europejskiej“. 39 40 Sprachenlernen als Schlüssel der Verständigung Magdalena Jeleń, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn Nauka języków kluczem do porozumienia Magdalena Jeleń, Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn „Man muss niemanden davon überzeugen, dass Sprache ein essentielles und wertvolles Element des Zusammenlebens aller Menschen ist. Besonders wichtig scheint mir dabei nicht nur die Kommunikation zwischen Landsleuten, sondern vielmehr das Erlernen einer Fremdsprache zu sein. Wobei ich hervorbringen möchte, dass es mir so vorkommt, als ob diese Problematik in den so wichtigen deutsch-polnischen Beziehungen durch deutsche beziehungsweise polnische Politiker in den letzten Jahrzehnten zugunsten anderen Interessen etwas vernachlässigt worden wäre. Wenn man das Erlernen der deutschen Sprache aus polnischer Perspektive genauer betrachtet, fällt vor allem auf, dass das Interesse an der Beherrschung dieser Sprache seit dem Beitritt Polens zur Europäischen Union im Mai 2004 leider deutlich gesunken ist. Eine der Ursachen hierfür ist unweigerlich die Tatsache, dass der deutsche Arbeitsmarkt trotz des EU-Beitritts Polens bis Mai 2011 für polnische Arbeitnehmer weitgehend geschlossen blieb. Die siebenjährige Wartezeit und das lange Zögern bei der Öffnung des deutschen Arbeitsmarkts bis sich acht mittel- und osteuropäische EU-Länder an der vollen Arbeitnehmerfreizügigkeit erfreuen konnten, hat meiner Meinung nach negative Konsequenzen auf das Erlernen der Sprache unserer Nachbarn nach sich gezogen. An dieser Stelle sollte bemerkt werden, dass sich die enttäuschten Polen vorzugsweise auf die Suche nach einer Arbeitsstelle in Großbritannien oder in skandinavischen Ländern machten. Hier wurden ihnen bessere Arbeitsbedingungen geboten als in Deutschland, wo sie keine Chancen auf eine dauerhafte Arbeitserlaubnis hatten. Daher genießt das Englische auch weiterhin eine hohe Wertschätzung und zählt zu den beliebtesten Fremdsprachen von Polen – kein Wunder. Tatsächlich lässt sich feststellen, dass das Deutsche seinen hohen Stellenwert, wie es noch vor zehn oder 15 Jahren in Polen der Fall war, eingebüßt hat. In meiner polnischen Umgebung habe ich schon vor einiger Zeit die besorgniserregende Tendenz bemerkt, dass sich die Schüler lieber für das Abitur „Nie trzeba nikogo przekonywać o tym, że język to istotny i cenny element współżycia wszystkich ludzi. Szczególnie ważna wydaje mi się przy tym nie tylko komunikacja pomiędzy rodakami, ale przede wszystkim opanowanie języka obcego. Chciałabym przy tym podkreślić, że odnoszę wrażenie, jakoby niemieccy czy też polscy politycy traktowali tę jakże znaczącą dla stosunków niemieckopolskich problematykę w ostatnich dziesięcioleciach po macoszemu, na korzyść innych interesów. Jeżeli dokładniej przyjrzymy się procesowi uczenia się języka niemieckiego z polskiej perspektywy, zauważymy w pierwszym rzędzie, że zainteresowanie zdobyciem znajomości tego języka od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku niestety znacznie spadło. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest bez wątpienia fakt, iż niemiecki rynek pracy, mimo akcesji Polski do Unii, do maja 2011 roku był w dużej mierze zamknięty dla polskich pracowników. Siedmioletni okres oczekiwania i długie zwlekanie z otwarciem niemieckiego rynku pracy, aby osiem unijnych państw z Europy ŚrodkowoWschodniej mogło wreszcie cieszyć się pełną swobodą przepływu pracowników, miało według mnie zgubny wpływ na uczenie się języka naszych sąsiadów. W tym miejscu należy zaznaczyć, że rozczarowani Polacy woleli udać się na poszukiwanie pracy w Wielkiej Brytanii lub w krajach skandynawskich. Tam zaoferowano im lepsze warunki pracy niż w Niemczech, gdzie nie mieli szans na otrzymanie stałego zezwolenia na pracę. Stąd też to język angielski w dalszym ciągu cieszy się dużym zainteresowaniem i zalicza się do najpopularniejszych języków obcych w Polsce – i nie ma się czemu dziwić. W istocie można zauważyć, że język niemiecki stracił swą wysoką pozycję, jaką zajmował w Polsce jeszcze dziesięć czy piętnaście lat temu. W moim polskim otoczeniu już od pewnego czasu obserwuję niepokojącą tendencję wśród uczniów, którzy chętniej decydują się na zdawanie egzaminu maturalnego z języka angielskiego niż niemieckiego. Również na uniwersytetach w Polsce i w Niemczech spada liczba germanistów czy slawistów. Mimo wszystko sytuacja nie in der englischen Sprache als in der deutschen entscheiden. Auch kann man an polnischen und deutschen Universitäten sinkende Zahlen von Germanisten oder Slavisten beobachten. Trotz allem sieht die Situation meiner Meinung nach gar nicht so schlimm aus. Ich habe zwar den Eindruck, dass die jungen Polen immer noch nicht wagen, die deutsche Sprache als eine Art ‚Brücke zum Westen‘ zu betrachten, dennoch bin ich der Meinung, dass sich aufgrund der geänderten Arbeitsbedingungen in Deutschland die Situation langfristig verbessern wird. Überdies empfinde ich es als wichtig, Deutsch als Mittel zur Vertiefung der nachbarschaftlichen Beziehungen zu fördern, um die gemeinsame Verständigung zu verbessern. Schließlich wohnen in Deutschland heutzutage über eine Million Menschen mit polnischem Migrationsgrund. Man sollte die jungen Polen und Deutschen aufmuntern und anregen nach Deutschland beziehungsweise Polen zu fahren, um sowohl neue Erfahrungen zu sammeln als auch die Landesprache zu lernen. Als Beispiel könnte man an dieser Stelle auch eine der letzten Werbekampagnen des deutschen Fernsehsenders RTL erwähnen, die die in Deutschland wohnenden Ausländer mit dem Motto ‚Sag’s auf Deutsch‘ zum Lernen der deutschen Sprache aufgerufen hat. Viele prominente Persönlichkeiten mit Migrationshintergrund, zum Beispiel Box-Weltmeister Wladimir Klitschko, haben die Menschen versucht davon zu überzeugen, wie wichtig das Beherrschen der Landessprache ist. Ich bin der Meinung, dass die Sprache ein Schlüssel für eine erfolgreiche Integration ist. Die menschliche Kommunikation kann nur über Sprache richtig funktionieren.“ przedstawia się, moim zdaniem, wcale tak źle. Odnoszę wprawdzie wrażenie, że młodzi Polacy nadal jeszcze nie ośmielają się traktować języka niemieckiego jako czegoś w rodzaju »furtki na Zachód«, a jednak sądzę, że ze względu na zmianę warunków pracy w Niemczech sytuacja na dłuższą metę będzie ulegać poprawie. Poza tym uważam, że dla poprawy wzajemnego porozumienia niezwykle istotne jest promowanie języka niemieckiego jako środka umożliwiającego zacieśnienie stosunków sąsiedzkich. W końcu w Niemczech mieszka obecnie ponad milion ludzi mających polskie korzenie migracyjne. Powinno się zachęcać i namawiać młodych Polaków i Niemców do wyjazdu do Niemiec bądź Polski, zarówno po to, by zdobyć nowe doświadczenia, jak i by nauczyć się języka krajowego. Dla przykładu można by wspomnieć w tym miejscu także o jednej z ostatnich kampanii reklamowych niemieckiej stacji telewizyjnej RTL, która przy użyciu hasła »Sag’s auf Deutsch« (»Powiedz to po niemiecku«) nawołuje obcokrajowców mieszkających w Niemczech do nauki języka niemieckiego. Wiele znanych osobistości o korzeniach migracyjnych jak na przykład Władimir Kliczko, mistrz świata w boksie, starało się przekonać o tym, jak ważne jest opanowanie języka narodowego. Jestem zdania, że język to klucz do udanej integracji. Komunikacja międzyludzka może właściwie funkcjonować tylko za pomocą języka“. 41 42 43 Jolanta Mazur-Schwenke und andere TeilnehmerInnen. Jolanta Mazur-Schwenke i inni uczestnicy. 44 Energiepolitik gemeinsam gestalten – Clash in der Klimapolitik vermeiden helfen Dr. Katarina Bader, Ludwig-Maximilians-Universität München; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warschau; Annina Lottermann, Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI) Wspólnie kształtować politykę energetyczną – Pomóc w uniknięciu konfliktów w polityce klimatycznej dr Katarina Bader, Uniwersytet Ludwika Maksymiliana w Monachium; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warszawa; Annina Lottermann, Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI) Dass sich die Energiepolitik als ein harter Brocken in den deutsch-polnischen Beziehungen erweist, ist nichts Neues. Jahrelang belastete der Bau der deutsch-russischen Ostseepipeline das Verhältnis zwischen den Regierungen in Warschau und Berlin schwer: In Deutschland wurde sie als Pfeiler, in Polen dagegen als Bedrohung der (Energie-)Sicherheit angesehen. Heute ist die Klimapolitik der Europäischen Union ein Zankapfel – mit einem womöglich noch größeren Sprengpotential. Nie jest niczym nowym, że polityka energetyczna to twardy orzech do zgryzienia w relacjach polsko-niemieckich. Budowa niemiecko-rosyjskiego gazociągu na dnie Bałtyku przez lata mocno ciążyła na stosunkach pomiędzy rządami w Warszawie i Berlinie: w Niemczech postrzegano go jako filar, w Polsce z kolei jako zagrożenie bezpieczeństwa (energetycznego). Dzisiaj jabłkiem niezgody jest polityka klimatyczna Unii Europejskiej, a jej potencjał wybuchowy jest być może jeszcze większy. Deutschland, das Land der Energiewende und Pionier der erneuerbaren Energien, setzt sich für ambitionierte EU-Klimaziele ein (vor allem durch Reduktionen der Kohlendioxid(CO2)-Emissionen). Nordrhein-Westfalen hat im Juni 2011 als erstes Bundesland ein eigenes Klimaschutzgesetz zur Minderung von Treibhausgasemissionen und zur Erleichterung von entsprechenden Anpassungsmaßnahmen auf den Weg gebracht; zugleich Niemcy, kraj przełomu w energetyce i pionier w dziedzinie energii odnawialnych, angażują się na rzecz ambitnych unijnych celów klimatycznych (przede wszystkim poprzez redukcję emisji dwutlenku węgla (CO2)). W czerwcu 2011 roku Nadrenia Północna-Westfalia jako pierwszy z krajów związkowych uchwaliła własną ustawę klimatyczną zmierzającą do zmniejszenia emisji gazu cieplarnianego i ułatwienia wdrożenia stosownych geht aber heute noch ein hoher Anteil der in Deutschland entstehenden CO2-Emissionen von Nordrhein-Westfalen aus. Polen, das Land, dessen Energieversorgung auf Kohle basiert und ein wirtschaftlicher Nachzügler in der EU, sieht in der Klimapolitik der Europäischen Union eine Gefahr für das wirtschaftliche Wachstum. Das Veto gegen die EU-Energy Roadmap 2050, das Polen Anfang 2012 einlegte, war ein radikaler Ausdruck dieser Divergenzen. Ging es bei den Bedenken über die Ostseepipeline in Deutschland und Polen noch um spezifische Risikowahrnehmungen, sind heute handfeste Wirtschaftsinteressen und unterschiedliche gesellschaftliche Einstellungen tonangebend, die möglicherweise noch schwieriger in Einklang zu bringen sind. Die Ausgangslagen könnten also nicht unterschiedlicher sein. In Polen wird Strom zu mehr als 90 Prozent aus Kohle gewonnen, das Land hat große Vorräte dieses fossilen Energieträgers und sein relativ niedriger Preis wird als ein Wettbewerbsvorteil angesehen. Der Anteil der Industrie am polnischen Bruttoinlandsprodukt beträgt 27 Prozent, ein Großteil davon ist emissionsreiche Schwerindustrie. Deutschland – auch ein Industrieland – investiert dagegen verstärkt in grüne Technologien: Die Umwelttechnologiebranche soll bis 2020 über eine Million neue Arbeitsplätze schaffen und alte Industriezweige wie Auto- und Maschinenbau bei weitem überflügeln. In Nordrhein-Westfalen sind laut Landesarbeitsgemeinschaft Erneuerbare Energie NRW seit dem Erneuerbare-Energien-Gesetz der deutschen Bundesregierung mehr als 10.000 Arbeitsplätze in der Windenergie entstanden. Dekarbonisierung ist in Deutschland eine Strategie, die – wenngleich in Details nicht ganz unumstritten – über Parteigrenzen hinaus viele BefürworterInnen findet. In Polen geht man dagegen davon aus, dass eine beschleunigte Transformation zu einer emissionsarmen Wirtschaft – selbst wenn langfristig eine interessante Option – in den kommenden zehn bis 20 Jahren mit hohen sozialen und ökonomischen Kosten verbunden wäre, die deutlich höher ausfallen würden als in Deutschland. Die unterschiedlichen Herangehensweisen beider Länder lassen sich mit unterschiedlich gesetzten Prioritäten erklären. Während in Polen der Frage der Energieversorgung eine hohe strategische und geopolitische Bedeutung beigemessen wird, stehen in Deutschland vor allem ökologische Aspekte im Vordergrund. Für Polen bedeutet die Atomenergie eine Möglichkeit der Unabhängigkeit und Versorgungssicherheit. In Deutschland dagegen steht środków przystosowawczych; jednocześnie jednak spora część powstających w Niemczech emisji CO2 nadal pochodzi właśnie z Nadrenii PółnocnejWestfalii. Polska, kraj, którego zaopatrzenie energetyczne opiera się głównie na węglu i który w Unii Europejskiej jest gospodarczym maruderem, widzi w polityce klimatycznej UE zagrożenie dla wzrostu gospodarczego. Radykalnym wyrazem tych rozbieżności było weto wobec unijnego dokumentu Energy Roadmap 2050 złożone przez Polskę na początku 2012 roku. O ile w przypadku wątpliwości dotyczących gazociągu pod Bałtykiem chodziło jeszcze o specyficzne obawy przed możliwym zagrożeniem, to dzisiaj ton nadają konkretne interesy gospodarcze i odmienne nastawienia społeczne w Niemczech i w Polsce, które być może jeszcze trudniej pogodzić ze sobą. Pozycje wyjściowe obu państw nie mogłyby być więc bardziej kontrastowe. W Polsce ponad 90 procent prądu pozyskuje się z węgla, kraj ten ma znaczne zapasy tego paliwa kopalnego i uważa, że jego stosunkowo niska cena zwiększa jego konkurencyjność. Udział przemysłu w tworzeniu polskiego produktu krajowego brutto wynosi 27 procent, jego znaczną część stanowi wysokoemisyjny przemysł ciężki. Niemcy – również kraj uprzemysłowiony – intensywnie inwestują z kolei w zielone technologie: branża technologii ochrony środowiska ma do roku 2020 stworzyć ponad milion nowych miejsc pracy i pozostawić daleko w tyle tak stare gałęzie przemysłu jak budowa samochodów i maszyn. Według danych krajowej wspólnoty roboczej „Erneuerbare Energie NRW“ („Energia Odnawialna NRW“) od momentu przygotowania przez niemiecki rząd ustawy o energiach odnawialnych powstało w Nadrenii Północnej-Westfalii ponad 10.000 miejsc pracy w sektorze energii wiatrowej. Dekarbonizacja jest w Niemczech strategią, która – nawet jeśli jej szczegóły nie są całkiem pozbawione kontrowersji – znajduje wielu zwolenników niezależnie od przynależności partyjnej. W Polsce natomiast wychodzi się z założenia, że przyspieszona transformacja w stronę gospodarki opartej na technologiach niskoemisyjnych – nawet jeśli na dłuższą metę jest to opcja interesująca – wiązałaby się w najbliższych 10-20 latach z wysokimi kosztami społecznymi i ekonomicznymi, które wypadłyby znacznie wyżej niż w Niemczech. Odmienne podejście każdego z państw do tematu wynika z faktu, iż ustaliły one różne priorytety. Kwestii zaopatrzenia energetycznego przypisuje się w Polsce duże znaczenie strategiczne i geopolityczne, w Niemczech zaś na pierwszy plan wysuwają się przede wszystkim aspekty ekologiczne. Dla 45 46 die Atomenergie in den Augen vieler BürgerInnen für hohes Risiko und fehlende Nachhaltigkeit. Ein wichtiger Unterschied zwischen den beiden Ländern liegt dabei auch im zivilgesellschaftlichen Bereich. Während die Anti-Atomkraft-Bewegung und ökologische Strömungen die politische Kultur und ganze Generationen in Deutschland nachhaltig geprägt haben, kann von einem ähnlichen Phänomen in Polen keine Rede sein. Auch heute ist das grüne, ökologische Spektrum in der polnischen Politik überschaubar und ohne eine parlamentarische Repräsentation. In Deutschland spricht man dagegen von einem Ergrünen der ganzen politischen Szene. Diese Unterschiede sind ein Faktum, dessen Bedeutung für den deutschpolnischen Dialog nicht hoch genug einzuschätzen ist. Nachdem die historischen Konflikte und geschichtspolitischen Kontroversen in den Hintergrund geraten sind, sorgen diese kulturellen Divergenzen und wirtschaftspolitischen Zielsetzungen zunehmend für neuen Konfliktstoff. So herrscht in polnischen Regierungseliten, Medien und Think-Tanks die ziemlich einhellige Meinung, die deutsche Bundesregierung wolle die Kosten der Energiewende, eines zu teuer geratenen Experiments, auf die Schultern der europäischen PartnerInnen verteilen. Das Ausweiten der EUKlimaziele solle diesem Zweck dienen, genauso wie die Mitfinanzierung der erneuerbaren Energien aus den europäischen Fonds. Nachdem die deutsche Bundesregierung mit dem Fiskalpakt die Länder Südeuropas umgekrempelt und in den Karren des deutschen Exportmodells eingespannt habe, so das Argument, solle jetzt dem Osten das deutsche – diesmal „grüne“ – Rezept verschrieben und aufgezwungen werden. Die oft gut gemeinten Angebote, Polen solle grüne Technologien aus Deutschland importieren, statt auf einheimische Kohle zu setzen, werden zurückgewiesen als Ausdruck einer wirtschaftspolitischen Strategie und eines Expansionsbestrebens, das für die polnische Industrie eine Gefahr darstelle. Diskussion In den Diskussionen der TeilnehmerInnen fiel auf, dass bei diesem Thema die nationalen Befindlichkeiten besonders stark ausgeprägt waren. Während in den anderen Bereichen Meinungsunterschiede sehr oft quer zu den Grenzen der nationalen Zugehörigkeit verliefen, bildeten sich im Fall der Energie- und Klimapolitik relativ homogene nationale Lager, obwohl sich ein Großteil der TeilnehmerInnen aus beiden Ländern gegen Atomenergie aussprach. In Deutschland scheint das Thema Energiepolitik nationale Klischees zu mobilisieren, die längst überwunden schienen. Die polnischen Positionen werden oft als Ausdruck der Rückständigkeit und der mangelnden Polski energia atomowa oznacza możliwość zachowania niezależności i bezpieczeństwa dostaw. W Niemczech z kolei energia jądrowa jest dla wielu obywateli jednoznaczna z wysokim ryzykiem i brakiem zrównoważonego rozwoju. Istotna różnica pomiędzy obydwu krajami dotyczy przy tym również sfery społeczno-obywatelskiej. Na kulturę polityczną i całe pokolenia w Niemczech długofalowy wpływ wywarły ruch antyatomowy oraz prądy ekologiczne, które trwale je ukształtowały; w Polsce tymczasem o podobnym fenomenie nie może być mowy. Również dzisiaj obecność zielonej, ekologicznej opcji w polskiej polityce jest skromna, nie ma reprezentacji w parlamencie. W Niemczech mówi się zgoła, że już cała scena polityczna „pozieleniała“. Istnienie tych różnic to fakt, którego szczególnego znaczenia dla dialogu polsko-niemieckiego nie sposób właściwie ocenić. Po tym jak na dalszy plan zeszły konflikty historyczne i kontrowersje polityczno-historyczne, teraz zarzewiem konfliktów w coraz większym stopniu stają się te właśnie rozbieżności kulturowe i cele polityki gospodarczej. I tak w polskich elitach rządowych, mediach i think tankach panuje dość zgodne przekonanie, jakoby niemiecki rząd chciał rozłożyć koszty przełomu w energetyce, eksperymentu, który okazał się zbyt drogi, pomiędzy europejskich partnerów. Temu ma rzekomo służyć poszerzanie unijnych celów klimatycznych, podobnie jak współfinansowanie odnawialnych źródeł energii z funduszy europejskich. Jak głosi argument: Najpierw rząd federalny, ratyfikując pakt fiskalny, wywrócił do góry nogami sytuację w krajach południowej Europy, zaprzęgając je do wozu niemieckiego modelu eksportowego, teraz zaś pora na Wschód, któremu należy wypisać i narzucić niemiecką receptę – tym razem „zieloną“. Składane nierzadko w dobrej wierze oferty jak ta, by Polska, zamiast stawiać na rodzimy węgiel, importowała zielone technologie z Niemiec, są odrzucane jako wyraz strategii polityczno-gospodarczej i dążeń ekspansywnych, które rzekomo stanowią niebezpieczeństwo dla polskiego przemysłu. Dyskusja Podczas dyskusji toczonych przez uczestników można było zauważyć, że ten temat wywołał szczególnie silne nastroje narodowe. Podczas gdy różnice zdań w innych kwestiach bardzo często nie miały odniesienia do przynależności państwowej, w przypadku polityki klimatycznoenergetycznej utworzyły się obozy stosunkowo jednorodne pod względem narodowościowym, mimo że większość uczestników z obu krajów opowiadała się przeciwko energii atomowej. W Niemczech temat polityki energetycznej zdaje się uruchamiać stereotypy narodowe, co do których wydawało się, że Aufklärung der PolInnen über die Herausforderungen der Ökologie und des Klimawandels gebrandmarkt. Diese Gemengelage ruft Spannungen zwischen Polen und Deutschland hervor, sowohl in der Politik (das polnische Veto gegen die EU-Energy Roadmap 2050) als auch in der Gesellschaft (Proteste in Brandenburg gegen den Bau von Atomkraftwerken in Polen). Diesen Konflikten sollte man nicht aus dem Wege gehen, weder durch Beschwichtigung, noch durch moralisch aufgeladene Kritik, die nur zur Verschärfung der Positionen beiträgt. Man sollte stattdessen lernen, die Interessendivergenzen als solche anzuerkennen und Sensibilität für die Befindlichkeiten der Anderen walten lassen. Dies ist umso wichtiger, als der Eindruck der Gegensätzlichkeit der polnischen und deutschen Interessen und Wahrnehmungen beim genaueren Hinsehen täuscht. Insbesondere Nordrhein-Westfalen (und hier speziell das Ruhrgebiet) ist ein Beispiel für eine langwierige und noch nicht abgeschlossene Transformation einer Region, die früher auf Kohlebergbau und Schwerindustrie setzte und heute verstärkt auch auf Zukunftsbranchen wie grüne Technologien und Kreativindustrie baut. Entgegen dem verbreiteten Eindruck gibt es aber auch in Deutschland nach wie vor viele Kohlekraftwerke und Menschen, zum Beispiel auch in dem an Polen grenzenden Bundesland Brandenburg, die in dieser Branche arbeiten. Ein Teil der mit den Themen Klima- und Energiepolitik verbundenen Probleme sind also Polen und Deutschland gemeinsam. Diese Gemeinsamkeiten, fanden die TeilnehmerInnen der Veranstaltung, sollten für Wissen- und Erfahrungstransfer sowie besseres gegenseitiges Verständnis genutzt werden, was in Nordrhein-Westfalen in Einzelfällen auch bereits geschieht. już dawno zostały pokonane. Polski punkt widzenia często bywa piętnowany i uznawany za wyraz zacofania i braku uświadomienia Polaków w kwestii wyzwań ekologii i zmiany klimatu. Ta mieszanina poglądów prowadzi do powstania napięć pomiędzy Polską a Niemcami, zarówno w polityce (polskie weto w sprawie unijnego dokumentu Energy Roadmap 2050), jak i w społeczeństwie (protesty w Brandenburgii przeciw budowie elektrowni atomowych w Polsce). Konfliktów tych nie należy unikać, ani poprzez próby łagodzenia ich, ani też za pomocą krytyki o dużym ładunku moralnym, która prowadzi tylko do zaostrzenia stanowisk. Zamiast tego powinniśmy nauczyć się akceptować rozbieżności interesów i wykazywać wrażliwość na nastroje i stan ducha drugiej strony. Jest to o tyle ważne, że – gdy dokładniej przyjrzeć się polskim i niemieckim interesom i sposobom postrzegania problemu – okaże się, iż wrażenie ich całkowitej przeciwstawności jest mylące. Zwłaszcza Nadrenia Północna-Westfalia (szczególnie zaś samo Zagłębie Ruhry) jest przykładem żmudnej i jeszcze niezakończonej transformacji regionu, który niegdyś stawiał na górnictwo węglowe i przemysł ciężki, dziś zaś opiera się w dużej mierze także na tak przyszłościowych branżach jak zielone technologie i przemysł kreatywny. Wbrew powszechnemu mniemaniu i w Niemczech w dalszym ciągu istnieje wiele elektrowni węglowych i ludzi pracujących w tej branży, na przykład również w Brandenburgii, kraju związkowym graniczącym z Polską. Część problemów związanych z tematyką polityki klimatyczno-energetycznej jest zatem wspólna dla Polski i Niemiec. Podobieństwa te, jak uznali uczestnicy spotkania, należałoby wykorzystać w celu transferu wiedzy i doświadczeń, jak i lepszego wzajemnego zrozumienia, co w Nadrenii Północnej-Westfalii w pojedynczych przypadkach ma już zresztą miejsce. 47 48 Konkret schlagen die TeilnehmerInnen der Veranstaltungsreihe vor: Uczestnicy cyklu spotkań wysuwają następujące konkretne propozycje: • Erfahrungen der Transformation in Nordrhein-Westfalen (Ruhrgebiet) stärker im Dialog mit Polen einzusetzen, um Strategien, Chancen und Risiken des wirtschaftlichen Wandels weg von der kohlebasierten Ökonomie aufzuzeigen. • Intensywniej wykorzystywać doświadczenia transformacji w Nadrenii Północnej-Westfalii (Zagłębiu Ruhry) w dialogu z Polską w celu wskazania strategii, ryzyka i szans związanych z odchodzeniem od gospodarki opartej na węglu. • Themen wie Ökologie, Klimawandel, Energieeffizienz und -sicherheit intensiver im Schulunterricht auch in Polen zu berücksichtigen und in einem breiteren Kontext der gesellschaftlichen Modernisierung – auch grenzüberschreitend – zu diskutieren (z. B. im Rahmen von Comeniusoder auch gemeinsamen Forschungsprojekten). • Intensywniej uwzględnić tematy takie jak ekologia, zmiana klimatu, wydajność i bezpieczeństwo energetyczne w zajęciach szkolnych także w Polsce i poddawać je pod dyskusję w szerszym kontekście modernizacji społeczeństwa – również w ramach kontaktów transgranicznych (np. w ramach projektów Comeniusa lub wspólnych projektów badawczych). • Die deutsche Energiewende auf EU-Ebene und in den Beziehungen mit den Nachbarn besser zu kommunizieren. • Konflikten nicht aus dem Wege zu gehen, weder durch Beschwichtigung, noch durch moralisch aufgeladene Kritik, die nur zur Verschärfung der Positionen beiträgt. Man sollte stattdessen lernen, die Interessendivergenzen als solche anzuerkennen und Sensibilität für die Befindlichkeiten der Anderen walten lassen (z. B. im Rahmen eines natur- und geisteswissenschaftlichen nordrheinwestfälisch-polnischen Energieforums). Eine ausführliche Dokumentation der Teilveranstaltung zum Thema „Klima- und Energiepolitik“ steht auch online zur Verfügung unter: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw • Zadbać o lepszy przepływ informacji dotyczących niemieckiego przełomu w energetyce na poziomie UE i w stosunkach z sąsiadami. • Nie unikać konfliktów, ani poprzez próby łagodzenia ich, ani też za pomocą krytyki o dużym ładunku moralnym, która prowadzi tylko do zaostrzenia stanowisk. Zamiast tego nauczyć się akceptować rozbieżności interesów i wykazywać wrażliwość na nastroje i stan ducha drugiej strony (np. w ramach przyrodniczo-humanistycznego forum energetycznego Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii). Szczegółowa dokumentacja ze spotkania poświęconego tematyce „Polityki klimatyczno-energetycznej“ jest dostępna również w języku niemieckim na stronie internetowej: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw 49 50 Statements zum Thema Klima- und Energiepolitik: Oświadczenia na temat: Polityka klimatyczno-energetyczna Was Polen energiepolitisch vom Nachbarland lernen könnte Agnieszka Rochon, ehemalige Leiterin des Büros der Heinrich-Böll-Stiftung in Warschau Czego Polska mogłaby się nauczyć od sąsiada w obszarze polityki energetycznej? Agnieszka Rochon, była Dyrektorka Przedstawicielstwa Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie „Gemessen an der Bedeutung der großen innen- und außenpolitischen Herausforderungen, zu denen die Sicherung des Wachstums und der Wettbewerbsfähigkeit der polnischen Wirtschaft und die Erfüllung der Klimaziele der Europäischen Union gehören, ist der aktuelle Zustand des polnischen Energiesektors denkbar schlecht. Die Versorgungsstruktur ist CO2lastig und wenig ausdifferenziert. Die Versorgungssicherheit ist instabil; die Energieinfrastruktur veraltet. Angesichts der angespannten polnisch-russischen Beziehungen ist die hohe Abhängigkeit von russischen Energielieferungen für die Versorgungssicherheit Polens ein weiteres Problem. Eine grundlegende Modernisierung der polnischen Energiewirtschaft steht seit geraumer Zeit an. Politische Entscheidungen hierzu wurden vor kurzem (2009/2010) getroffen. „Wobec ogromnych wyzwań polityki wewnętrznej i zagranicznej, do których należą zapewnienie rozwoju i konkurencyjności polskiej gospodarki oraz realizacja celów klimatycznych przyjętych przez Unię Europejską, aktualny stan polskiego sektora energetycznego należy uznać za dramatycznie zły. Struktura dostaw jest wysokoemisyjna i słabo zróżnicowana. Bezpieczeństwo dostaw jest niestabilne, a infrastruktura energetyczna przestarzała. W obliczu napiętych stosunków polsko-rosyjskich kolejny problem związany z bezpieczeństwem energetycznym stanowi duże uzależnienie Polski od rosyjskich dostaw energii. Już od dawna konieczne jest przeprowadzenie gruntownej modernizacji polskiej gospodarki energetycznej. Niedawno (2009/2010) zapadły w tej kwestii decyzje polityczne. Die Hoffnungen auf eine Wende zu einer zukunftsorientierten Energiepolitik, die auf Nachhaltigkeit und innovative Technologien aufbaut, wurden leider enttäuscht. Ungeachtet der Kosten und Risiken haben die politischen EntscheidungsträgerInnen ein teils überholtes, teils ökologisch bedenkliches Modell der Energiewirtschaft beschlossen. Um die CO2-Reduktionsziele der Europäischen Union zu erfüllen und die Energiequellen zu diversifizieren, setzt Polen vor allem auf Atomkraft und seit 2011 auch auf Schiefergas. Die Steigerung der Energieeffizienz und der Ausbau von erneuerbaren Energien werden zwar in der polnischen Energiestrategie berücksichtigt, spielen aber nur eine untergeordnete Rolle. Somit verpasst Polen, das laut Expertisen unabhängiger ökologischer Think-Tanks, wie dem polnischen Institut für Erneuerbare Energien, über große Potentiale für die Nutzung von erneuerbaren Energiequellen, insbesondere Wind- und Wasserkraft, verfügt, eine Chance auf weitgehende Energieunabhängigkeit und einen Modernisierungsschub. Niestety, nie spełniły się nadzieje, że nastąpi przełom w kierunku przyszłościowej polityki energetycznej, która uwzględni zrównoważony rozwój i innowacyjne technologie. Ignorując koszty i ryzyka, decydenci polityczni przyjęli po części przestarzały, po części budzący wątpliwości natury ekologicznej model gospodarki energetycznej. Aby zrealizować unijne cele redukcji emisji CO2 i zdywersyfikować źródła energii, Polska stawia przede wszystkim na energię jądrową i od 2011 roku również na gaz łupkowy. W polskiej strategii uwzględniono co prawda wzrost wydajności energetycznej i rozbudowę odnawialnych źródeł energii, jednakże aspekty te odgrywają podrzędną rolę. W ten sposób Polska, która – jak wynika z ekspertyz niezależnych ekologicznych think tanków, takich jak polski Instytut Energetyki Odnawialnej – posiada duży potencjał w dziedzinie wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w szczególności energii wiatrowej i wodnej, marnuje szansę na daleko idącą niezależność energetyczną i postęp modernizacyjny. Über die Notwendigkeit der Nutzung der Atomenergie besteht in Polen eigentlich bereits ein parteipolitischer Konsens. ExpertInnenkreise sind geteilt, die Gesellschaft ist unsicher. Nach Fukushima hat ihre Zustimmung zur Atomenergie geringfügig abgenommen. Die Regierung hält aber trotzdem an den Plänen zum Bau der ersten Atomkraftwerke fest. Mit der Verabschiedung des so genannten ‚Atompakets‘ im polnischen Parlament wurden die gesetzlichen Grundlagen hierfür geschaffen. Die polnische Regierung startete auch eine Aufklärungskampagne, die de facto für Strom aus Atomkraftanlagen als sauber und billig wirbt. Die Medien sind mehrheitlich ‚pro Atom‘ und ‚steuern‘ die öffentliche Debatte mit: Es wurden ausführliche Beiträge der AtomkraftbefürworterInnen publiziert, während die -gegnerInnen selten zu Wort kommen. Nicht zuletzt sind das Gründe dafür, dass es gegen die Regierungspläne so gut wie keine öffentlichen Proteste gibt. Den meisten Menschen in Polen sind wirtschaftlicher Aufschwung und preiswerter Strom wichtiger als die Angst vor einem Super-GAU. Zudem – da Polen bislang ‚atomfrei‘ ist – ist die polnische Anti-Atomkraft-Bewegung schwach. Vor dem Hintergrund der aktuellen polnischen Energiestrategie wäre es wünschenswert, dass das Beispiel des Nachbarlandes Deutschland Polen zum Umdenken bewegt. Hier sind gerade die Unterschiede in Entwicklungsstand und -ausrichtung der Energiepolitik beider Länder von Vorteil. Rückblickend auf die deutschen Erfahrungen kann Polen seine energiepolitische Strategie überprüfen, aus den deutschen ‚Fehlern‘ (Atomkraft) lernen und die deutschen Erfahrungen für den Ausbau der erneuerbaren Energien nutzen. Insbesondere von dem Transfer des technischen Know-hows können beide Länder profitieren. Hierzu wäre eine Initiierung und/oder Intensivierung von Dialogsträngen auf unterschiedlichen politischen und gesellschaftlichen Ebenen sowie eine Zusammenarbeit im Rahmen von regionalen und grenznahen Projekten erstrebenswert.“ W kwestii konieczności korzystania z energii jądrowej polskie partie polityczne są w zasadzie zgodne. Zdania ekspertów są podzielone, społeczeństwo jest niepewne. Po katastrofie w Fukushimie poparcie społeczne dla energii atomowej nieznacznie spadło. Mimo to rząd obstaje przy planach budowy pierwszych elektrowni jądrowych. Przyjęcie tak zwanego »pakietu atomowego« przez polski parlament stworzyło ku temu podstawy prawne. Polski rząd rozpoczął również kampanię informacyjną, która de facto promuje prąd z elektrowni atomowych, reklamując go jako czysty i tani. Media, w większości »pro-atomowe«, nadają kierunek debacie publicznej: publikowane są obszerne artykuły zwolenników energii jądrowej, podczas gdy jej przeciwnicy rzadko dopuszczani są do głosu. Jest to zapewne jeden z powodów braku społecznych protestów przeciw planom rządu. Dla większości ludzi w Polsce rozwój gospodarczy i tani prąd są ważniejsze niż lęk przed największą nawet, uznawaną jednak za czysto hipotetyczną »atomową« awarią. Ponadto – jako że Polska to do tej pory kraj »bezatomowy« – polski ruch antynuklearny jest słaby. Biorąc pod uwagę aktualne założenia polskiej strategii energetycznej należy sobie życzyć, aby przykład Niemiec, państwa sąsiedzkiego, skłonił Polaków do zmiany sposobu myślenia. Różnice w poziomie i kierunku rozwoju polityki energetycznej między obu krajami są tu akurat zaletą. Patrząc wstecz na doświadczenia niemieckie, Polska może dokonać weryfikacji swej strategii w zakresie polityki energetycznej, wyciągnąć wnioski z niemieckich »błędów« (energia jądrowa) i wykorzystać doświadczenia sąsiada na rzecz rozbudowy odnawialnych źródeł energii. Oba kraje mogą czerpać korzyści szczególnie z transferu wiedzy technicznej. W tym zakresie warto byłoby dążyć do zainicjowania i/lub zintensyfikowania dialogu na różnych płaszczyznach politycznych i społecznych, jak również do współpracy w ramach regionalnych i przygranicznych“. 51 52 Ambitionen und Herausforderungen der Energiepolitik Deutschlands Dr. Kai-Olaf Lang, Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), Berlin Ambicje i wyzwania niemieckiej polityki energetycznej dr Kai-Olaf Lang, Fundacja Nauka i Polityka (SWP), Berlin „Die zwei großen Linien Ausstieg aus der Atomenergie und der gleichzeitige Umstieg auf erneuerbare Energien sind die übergeordneten energiepolitischen Ziele Deutschlands für die nächsten Jahrzehnte. Die größte Herausforderung für das Land liegt darin, drohende Versorgungslücken zu schließen, ein übermäßiges Ansteigen der Strompreise zu verhindern und die verfügbaren Elektrizitätsmengen zu verstetigen. Abgesehen von der Bereitstellung neuer Kapazitäten zur Energiegenerierung und der Erschließung zusätzlicher Möglichkeiten zum Energiesparen ist hierfür der Ausbau und die Modernisierung des Stromnetzes in Deutschland unumgänglich. Die Verbesserung der Netzinfrastruktur muss es etwa ermöglichen, dass Strom vom Produktionsort – beispielsweise aus Off-Shore-Windparks in der Nordsee – zu energieverbrauchsintensiven Fertigungszweigen und Industrien in den Süden gelangen kann. Optimistischen Schätzungen zufolge können erneuerbare Energien in Bezug auf Arbeitsplätze und wirtschaftliche Bedeutung in Deutschland längerfristig einen ähnlichen Stellenwert wie die Autoindustrie erhalten. Dies wird allerdings viel kosten und mit einem erheblichen Kapitalbedarf einhergehen. Das Energiekonzept der deutschen Bundesregierung geht mit Mehrinvestitionen von bis zu 550 Milliarden Euro bis 2050 aus, wenn die ambitionierten Ziele für erneuerbare Energiequellen, Stromsparen oder Netzausbau erreicht werden sollen. Überdies bringt die Energiewende zunächst eine Verteuerung von Strompreisen mit sich. Das kann zu einer Konfliktlinie zwischen Politik und Wirtschaft führen, wenn die eine Seite ökologisch verträgliche, aber teure Energiequellen unterstützt, die andere Seite aber bei Produktion und Fertigung weiterhin auf preiswerte Energien pocht. Auch können steigende Energiepreise die Akzeptanz großer Teile der Bevölkerung für die Energiewende sinken lassen. Die deutsche Politik steht in ihrer Energiepolitik allerdings auch unter erheblichem internationalen Druck, da ihre ehrgeizigen Ziele in anderen „Dwie główne linie postępowania: rezygnacja z energii atomowej i jednoczesne przejście na odnawialne źródła energii to nadrzędne cele niemieckiej polityki energetycznej na następne dziesięciolecia. Największe wyzwanie dla tego kraju polega na tym, aby uzupełnić grożące braki w dostawach energii, zapobiec nadmiernemu wzrostowi cen prądu oraz ustalić dostępne ilości energii elektrycznej. Pomijając konieczność zapewnienia nowych mocy generowania energii i stworzenia dodatkowych możliwości oszczędzania energii, nieodzowna jest tu rozbudowa i modernizacja sieci energetycznej w Niemczech. Poprawa infrastruktury sieci elektroenergetycznej musi przykładowo umożliwić dostarczanie prądu z miejsca jego wytwarzania – na przykład z parków wiatrowych na Morzu Północnym – do położonych na południu gałęzi produkcji i przemysłu, które zużywają dużo energii. Według optymistycznych szacunków sektor energii odnawialnych może – pod względem tworzenia miejsc pracy i znaczenia gospodarczego w Niemczech – na dalszą metę uzyskać podobną pozycję jak przemysł samochodowy. Będzie to jednak wiązać się z wysokimi kosztami i znacznym zapotrzebowaniem kapitałowym. Koncepcja energetyczna niemieckiego rządu przewiduje zwiększone inwestycje rzędu 550 miliardów euro do 2050 roku, jeżeli mają zostać zrealizowane ambitne cele dotyczące odnawialnych źródeł energii, oszczędzania prądu i rozbudowy sieci elektroenergetycznej. Poza tym przełom w energetyce przyniesie najpierw wzrost cen prądu. To zaś może doprowadzić do konfliktu pomiędzy polityką a gospodarką, skoro jedna strona wspiera zgodne z ekologią, lecz drogie źródła energii, druga z kolei w dalszym ciągu obstaje w produkcji przy energii korzystnej cenowo. Rosnące ceny energii mogą również doprowadzić do spadku akceptacji dla rewolucji energetycznej u większości społeczeństwa. W zakresie energii niemiecka polityka znajduje się jednakże też pod silną presją międzynarodową, ponieważ inne państwa Unii Europejskiej sceptycznie przyglądają się wytyczonym przez nią ambitnym celom. Rząd Niemiec podjął tę Ländern der Europäischen Union mit Skepsis betrachtet werden. Die deutsche Bundesregierung hat diese Entscheidung in Europa im Prinzip im Alleingang getroffen. Bei einem Scheitern der energiepolitischen Bemühungen Deutschlands wird dies als ein Signal gesehen, dass ein entschlossener Umstieg auf erneuerbare Energien in so kurzer Zeit nicht gelingen kann. Deutschland wird in diesem Fall nur schwer als Vorreiter der Energie- und Klimapolitik in Europa fungieren können. Sollte die Energiewende indes gelingen, so steigt die Attraktivität des deutschen Ansatzes in der Energiepolitik, der dann als Modell gelten könnte, wie Innovationsfähigkeit, Umweltverträglichkeit und Versorgungssicherheit konstruktiv miteinander verbunden werden können. Die deutsche Energiepolitik hat in Polen in den letzten Jahren immer wieder für Unmut gesorgt. Ging es zunächst um Fragen der Energie- und Versorgungssicherheit (Stichwort Ostseepipeline), traten danach Fragen der Klimapolitik stärker in den Vordergrund: Mit seiner kohlebasierten Energiewirtschaft und einer energieintensiven Industrieproduktion sieht man in Polen die EU-Klimapolitik vielfach als ein großes Deindustrialisierungsprogramm. Weiterreichende Klimaziele der EU werden abgelehnt, da man mit hohen Anpassungskosten für die polnische Wirtschaft rechnet. Die Gleichung‚ „mehr Effizienz und erneuerbare Energien gleich mehr Klimaschutz gleich mehr Energiesicherheit‘ geht in Polen kurzfristig nicht auf. Die deutsche Energiewende hat zusätzlichen Unmut hervorgerufen, denn unkontrollierte Lastabflüsse von deutschem Ökostrom nach Polen gefährden dort die Netzstabilität. Von polnischer Seite wurde daher schon der Bau von regulierenden Phasenschiebern an der deutsch-polnischen Grenze erwogen, um solche Situationen abzuwenden. Angesichts dessen ist ein intensivierter energiepolitischer Dialog zwischen Deutschland und Polen sowohl zu bilateralen Themen als auch über die europäische Energie- und Klimapolitik notwendig.“ decyzję w Europie w zasadzie na własną rękę. W przypadku porażki niemieckich starań w zakresie polityki energetycznej będzie to postrzegane jako sygnał, że zdecydowane przejście na odnawialne źródła energii w tak krótkim czasie nie może się powieść. W takim przypadku Niemcy z wielkim trudem będą mogły pełnić w Europie funkcję pioniera polityki klimatyczno-energetycznej. Jeżeli jednak przełom w energetyce przyniesie pozytywne rezultaty, atrakcyjność niemieckiego wkładu w rozwój polityki energetycznej wzrośnie, a niemiecki model będzie mógł posłużyć za przykład konstruktywnego powiązania innowacyjności, działań przyjaznych dla środowiska i bezpieczeństwa dostaw. Niemiecka polityka energetyczna w ostatnich latach regularnie wywoływała w Polsce irytację. Najpierw przedmiotem dyskusji były kwestie bezpieczeństwa energetycznego i dostaw (hasło: Gazociąg Północny), potem zaś na pierwszy plan wysunęły się kwestie związane z polityką klimatyczną: Polska, której gospodarka energetyczna opiera się na węglu, a produkcja przemysłowa zużywa dużo energii, widzi w unijnej polityce klimatycznej wieloraki program odprzemysłowienia. Odrzuca dalekosiężne cele klimatyczne Unii, obawiając się wysokich kosztów związanych z dostosowaniem polskiej gospodarki. Równanie: »większa wydajność plus energie odnawialne równa się większa ochrona klimatu równa się większe bezpieczeństwo energetyczne« na razie do Polski nie przemawia. Niemiecka rewolucja energetyczna wywołała dodatkową irytację, bowiem niekontrolowane przepływy niemieckiego prądu ekologicznego do Polski zagrażają stabilności tamtejszej sieci energetycznej. Polska strona rozważała już instalację przesuwników fazowych kontrolujących moce przesyłowe na granicy polsko-niemieckiej, aby zapobiec takim sytuacjom. W obliczu takiego stanu rzeczy konieczny jest intensywny dialog pomiędzy Niemcami a Polską w zakresie polityki energetycznej, zarówno dotyczący tematów bilateralnych, jak i związany z europejską polityką klimatyczno-energetyczną“. 53 54 Atomenergie und Polen – Die Vielseitigkeit eines Problems Maria Piechowska, Universität Warschau Energia atomowa i Polska – Wiele stron jednego zagadnienia Maria Piechowska, Uniwersytet Warszawski „Wenn man über Ökologie und Energiepolitik diskutiert, handelt es sich in den meisten Fällen um Gespräche, in denen es mehr Emotionen und Vorurteile gibt als konkretes Wissen und sachliche Argumente. So ist es auch mit der Atomenergie. Jeder hat bereits eine feste Meinung zu diesem Thema. Über das Für und Wider könnte man stundenlang diskutieren. Das Problem besteht nur darin, dass kaum jemand auf dem Gebiet der Kernphysik, der Bautechnologie, der Schutzvorrichtungen in Kraftwerken oder der Lagerung von Atommüll richtig gut bewandert ist. Es fällt aber nicht nur schwer, sich gründliches Wissen zu diesen Themen anzueignen, sondern auch vorherzusehen, was die kommenden Jahre an technologischen Innovationen bringen werden. Im 19. Jahrhundert hat man prognostiziert, dass die Straßen der größten Städte innerhalb von 50 Jahren mit einer meterhohen Schicht aus Pferdedung bedeckt sein werden, so schnell stieg der Bedarf an Fortbewegungsmitteln in großen Ballungsgebieten. Niemand hat geahnt, dass der Transport mittels Pferd bald lediglich ein Zeitvertreib wird und die Straßen von Autos beherrscht werden. Ein so schwieriges Thema wie der Bau von Atomkraftwerken in Polen erfordert Offenheit, eine allseitige Betrachtungsweise und den Versuch, die Zukunft mitzudenken. Deshalb lohnt es sich, das Thema ‚Atomenergie‘ nicht nur aus ökologischer Sicht, sondern auch von anderen Gesichtspunkten aus zu betrachten. Einer davon ist die Geopolitik und die Frage der nationalen Sicherheit. Die wichtigsten Voraussetzungen für eine Energiesicherheit ist die Diversifizierung der Energiequellen beziehungsweise der zu ihrer Erzeugung notwendigen Rohstoffe. Für Polen, das seine Energie größtenteils immer noch in Kohlekraftwerken erzeugt, ist Atomenergie eine attraktive Alternative und die Möglichkeit, Energieunabhängigkeit zum Beispiel von Rohstoffzulieferungen zu bewahren. Polen war immer ein Land ‚zwischen‘ Ost und West, zwischen Deutschland und Russland. In dieser Überzeugung sehen sich Polen sowohl durch die frühere Geschichte (unter anderem den Ersten und den Zweiten Weltkrieg) als auch durch neuere Ereignisse (zum Beispiel die deutsch-russische Ostseepipeline) bestärkt. Es ist somit nicht verwunderlich, dass die Frage der „W przypadku dyskusji poświęconych ekologii i polityce energetycznej, większość z nich to rozmowy, w których jest więcej emocji i przesądów niż konkretnej wiedzy i rzeczowych argumentów. Podobnie rzecz ma się z energią atomową. Każdy wyrobił już sobie własne zdanie na ten temat. Argumentów za i przeciw jest tyle, że można by godzinami dyskutować. Problem polega na tym, że mało kto naprawdę zna się na fizyce jądrowej, technologii budowania zabezpieczeń w elektrowniach czy kwestii składowania odpadów radioaktywnych. Nie tylko trudno przyswoić sobie dogłębną wiedzę na każdy z tych tematów, ale też trudno przewidzieć, co najbliższe lata przyniosą w zakresie innowacji technologicznych. W XIX wieku prognozowano, że w ciągu 50 lat ulice największych miast pokryją się wielometrową warstwą końskiego nawozu, tak gwałtownie przyrastało zapotrzebowanie na środki lokomocji w wielkich aglomeracjach. Nikt nie przewidywał, że transport konny szybko stanie się wyłącznie rozrywką, a ulice opanują samochody. Tak trudny temat jak sprawa budowania w Polsce elektrowni atomowych wymaga otwartości, spojrzenia z wielu stron i próby myślenia perspektywicznego. Dlatego warto przyjrzeć się kwestii energii atomowej nie tylko z perspektywy ekologicznej, ale także z innych punktów widzenia. Jednym z nich jest geopolityka i kwestia bezpieczeństwa narodowego. Najważniejszym założeniem bezpieczeństwa energetycznego jest zdywersyfikowanie źródeł pochodzenia energii, bądź surowców potrzebnych do jej wytworzenia. Dla Polski, w której większość energii nadal wytwarza się w elektrowniach węglowych, energia atomowa jest atrakcyjną alternatywą i stwarza możliwość zachowania niezależności energetycznej, na przykład od dostaw surowców. Polska zawsze była krajem »pomiędzy« Wschodem a Zachodem, Niemcami a Rosją. W tym przekonaniu utwierdza Polaków zarówno dawniejsza historia (między innymi I i II wojna światowa), jak i nowsze wydarzenia (na przykład niemiecko-rosyjski Gazociąg Północny). Nic dziwnego więc, że kwestia bezpieczeństwa narodowego i energetycznego zdaje się być dla wielu Polaków ważniejsza niż problemy ekologiczne. nationalen und energetischen Sicherheit für viele Polen wichtiger zu sein scheint als Umweltprobleme. Sowohl in Polen als auch in Deutschland weckt das Stichwort ‚Atom‘‚ viele Emotionen. In Polen wird es hauptsächlich mit der Katastrophe von Tschernobyl und dem Geschmack der Lugolschen Lösung in Verbindung gebracht, die zur Vorbeugung vor Strahlenschäden an die Bevölkerung verteilt wurde. Die allgemeine Panik hing aber nicht so sehr mit der Katastrophe selbst zusammen, sondern vielmehr mit einem Mangel an genauen Informationen. Von dem Super-GAU erfuhren wir nicht aus offiziellen Staatsmedien, sondern aus dem hinter dem Eisernen Vorhang verbotenen und illegal gehörten Radio Freies Europa. Damals gab es keine Informationen in Polen, jetzt gibt es sie. Aber der ökologische und energie- und klimapolitische Diskurs sollte, auch wenn er wichtig ist, nicht dazu führen, dass andere Diskurse von vornherein abgewiesen werden. Manchmal lohnt es sich, diese näher zu betrachten.“ Hasło »atom« budzi wiele emocji tak w Polsce, jak i w Niemczech. W Polsce kojarzy się przede wszystkim z katastrofą w Czarnobylu i smakiem płynu Lugola podawanym ludności w celu zapobieżenia uszkodzeniom popromiennym. Powszechna panika wynikała nie tyle z samej katastrofy, co raczej z braku dokładnych informacji. O wybuchu w elektrowni atomowej dowiedzieliśmy się nie z oficjalnych mediów państwowych, ale z zabronionego za żelazną kurtyną i słuchanego nielegalnie radia Wolna Europa. W tamtych czasach informacji w Polsce nie było, teraz jest. Wywody dotyczące ekologii i polityki klimatycznoenergetycznej, nawet jeśli są one istotne, nie powinny jednak prowadzić do odrzucania innych dyskursów z góry. Warto czasami przyjrzeć im się bliżej“. 55 56 Plädoyer für ein sofortiges Umdenken in der europäischen Energiepolitik Emanuel Bahr; Fabian Grünewald; Jannik Reinders, Alexander-Hegius-Gymnasium Ahaus Wystąpienie w sprawie natychmiastowej zmiany sposobu myślenia w europejskiej polityce energetycznej Emanuel Bahr; Fabian Grünewald; Jannik Reinders, Alexander-Hegius-Gymnasium (Liceum im. Aleksandra Hegiusa) w Ahaus „‚Atomkraft? Nein danke!‘ Dieser Ausdruck prägte eine ganze Generation in Deutschland, doch keinesfalls in ganz Europa. In Tschechien oder Frankreich lautet es eher: ‚Atomkraft? Ja bitte!‘ Die Frage der zukünftigen Energieversorgung spaltet die Europäische Union und wird zusehends von Medienvertretern und Politikern auch zu einer Glaubensfrage zugespitzt. Im Vordergrund stehen oft nicht mehr technologische und wissenschaftliche Argumente; vielmehr wird häufig jede Frage der nationalen Energieversorgung zu einer Frage nationaler Souveränität stilisiert. Deutschland steht mit seiner Energiewende keineswegs auf der Mehrheitsseite. Viele europäische Länder betrachten gerade den deutschen Atomausstieg mit Skepsis und vermuten dahinter eine Überreaktion auf die Ereignisse in Fukushima. Führt man sich allerdings vor Augen, dass die eigentliche Entscheidung zum Ausstieg aus der Atomenergie auf Bundesebene in Deutschland bereits im Jahr 2000 getroffen worden war, so muss man anerkennen, dass diese als solche keine kurzfristige und spontane Reaktion auf einen tragischen Unfall ist. Sie hat weitaus mehr Sachgrundlage als in der aktuellen Diskussion oftmals berücksichtigt wird. Daher soll an dieser Stelle auch nicht über das Für und Wider der Atomkraft diskutiert, sondern an die sachliche Grundlage für eine neue europäische Diskussion erinnert werden. Wenn die deutsche Entscheidung für die Energiewende also nicht emotional bedingt ist, warum wurde sie getroffen und warum entscheiden sich Länder wie Polen für die Einführung der Atomkraft und verstärkte Nutzung von fossilen Energieträgern? Die Antwort liegt wahrscheinlich in den Prioritäten und der Geschichte des jeweiligen Landes. Während es in Deutschland seit mehr als 30 Jahren eine ökologische Bewegung gibt, die den Blick immer wieder auf ökologische Aspekte gelenkt hat, haben in Polen hingehen wirtschaftliche Interessen und die Sorge vor einer Energieabhängigkeit von Russland den Ton angegeben. Wichtig ist, dass man diese Besonderheiten berücksichtigt und „»Atomkraft? Nein danke!« (»Energia atomowa? Nie, dziękuję!«) Ten slogan w znaczący sposób wpłynął co prawda na całe pokolenie w Niemczech, jednakże nie w całej Europie. W Czechach czy Francji brzmi on raczej: »Energia atomowa? Tak, proszę!«. Kwestia przyszłego zaopatrzenia w energię elektryczną dzieli Unię Europejską, a przedstawiciele mediów i politycy błyskawicznie zaostrzają sytuację, sprowadzając temat energii do kwestii posiadanych przekonań. Na pierwszy plan często nie wysuwają się już argumenty natury technologicznej i naukowej; co więcej, nierzadko zdarza się, że każde pytanie dotyczące dostaw energii w danym kraju stylizowane jest na pytanie o suwerenność narodową. Niemcy, propagując swój przełom w energetyce, w żadnym wypadku nie są po stronie większości. Wiele europejskich krajów zapatruje się szczególnie sceptycznie na kwestię niemieckiego odejścia od energii atomowej, przypuszczając raczej, że kryje się za tym nazbyt gwałtowna reakcja na wydarzenia w Fukushimie. Jeżeli jednak uzmysłowimy sobie, że decyzja o rezygnacji z energii jądrowej na szczeblu federalnym zapadła w Niemczech właściwie już w 2000 roku, musimy wówczas uznać, że nie jest to krótkotrwała i spontaniczna reakcja w odpowiedzi na tragiczny wypadek. Konkretne podłoże tej decyzji jest dużo szersze niż to, które często bywa uwzględniane w aktualnej debacie. Dlatego też nie będziemy w tym miejscu rozpatrywać argumentów za i przeciw energii atomowej, lecz pragniemy przypomnieć o stworzeniu konkretnych podwalin pod nową europejską dyskusję. Skoro niemieckie postanowienie o dokonaniu rewolucji energetycznej wcale nie jest uwarunkowane emocjonalnie, dlaczego w takim razie zostało powzięte i dlaczego takie państwa jak Polska decydują się na wprowadzenie energii atomowej i zwiększone wykorzystanie kopalnych źródeł energii? Odpowiedź tkwi zapewne w priorytetach i historii danego kraju. Podczas gdy w Niemczech już od ponad 30 lat istnieje ruch ekologiczny, który stale zwracał uwagę na aspekty ekologiczne, w Polsce z kolei ton nadawały interesy gospodarcze i troska o nicht versucht, andere Staaten auf europäischer Ebene, wie es von diesen oft empfunden wird, zu bevormunden. Daher ist eine zentrale Anregung von uns, die deutsche Energiewende besser zu kommunizieren und abzustimmen. Eine Möglichkeit dies umzusetzen, wäre die Erfahrungen des energiepolitischen Transformationsprozesses in Nordrhein-Westfalen mit Polen auszutauschen. Hier wäre es an Nordrhein-Westfalen, sein Wissen bereitzustellen und Wege aufzuzeigen, wie der schrittweise Rückzug von fossilen Energieträgern auch in Polen umgesetzt werden könnte. Letztendlich kann es aber in einer globalisierten Welt, die nicht zuletzt auch im Energiesektor stark grenzüberschreitend vernetzt ist, nicht jedem einzelnen Staat überlassen werden, seine Energieversorgung ohne Rücksicht auf andere zu gestalten. Die gesamte Europäische Union ist hier gefragt, sich dieser wichtigen Zukunftsfrage anzunehmen. Die langfristige Umstellung der Energieversorgung auf erneuerbare Energien ist nur möglich, wenn die europäischen Länder sich noch enger vernetzen und alle Ressourcen optimal ausnutzen. Um dafür eine Basis zu schaffen, muss eine grundlegende Veränderung in der Energiepolitik der EU eintreten. Letztendlich mag man sich die Frage stellen, ob solche Forderungen nicht eine Utopie sind. Darauf sei gesagt: Die Zeit läuft davon. Der Klimawandel und das Ende der fossilen Brennstoffe drohen. Wenn jetzt nichts unternommen wird, könnte es zu spät sein. Daher ist es unbedingt notwendig, eine entsprechende europäische Energiepolitik, die ihren Hauptfokus auf erneuerbare Energien richtet, zu fordern. Es muss jetzt etwas geschehen.“ zależność energetyczną od Rosji. Ważne jest, aby uwzględniać specyficzne cechy poszczególnych państw i nie usiłować dyrygować innymi krajami na płaszczyźnie europejskiej, jak to często bywa przez nie odbierane. Dlatego też głównym impulsem z naszej strony jest zachęta do lepszego porozumienia i koordynacji w kwestii niemieckiego przełomu energetycznego. Jedną z możliwości praktycznej realizacji tego aspektu byłaby wymiana doświadczeń związanych z procesem transformacji w obszarze polityki energetycznej w Nadrenii Północnej-Westfalii z Polską. Do zadań Nadrenii Północnej-Westfalii należałoby tu udostępnienie własnej wiedzy i wskazanie dróg ku realizacji stopniowego odchodzenia od kopalnych źródeł energii także w Polsce. Ostatecznie w zglobalizowanym świecie, który charakteryzują silne powiązania transgraniczne, zwłaszcza w sektorze energetycznym, nie można pozwalać każdemu krajowi z osobna na kształtowanie własnego zaopatrzenia w energię bez uwzględniania pozostałych państw. Zadaniem całej Unii Europejskiej jest zająć się tą ważną kwestią przyszłości. Długoterminowe przestawienie zaopatrzenia w energię na odnawialne źródła energii jest możliwe tylko wówczas, gdy europejskie państwa jeszcze silniej się ze sobą połączą i optymalnie wykorzystają wszystkie zasoby. Aby powstały podstawy ku temu, konieczna jest gruntowna zmiana w unijnej polityce energetycznej. Na koniec można zadać sobie pytanie, czy tego rodzaju żądania nie są utopijne. Odpowiedź brzmi: czas ucieka. Grozi nam zmiana klimatu i wyczerpanie paliw kopalnych. Jeżeli teraz nie zostaną podjęte odpowiedne działania, może być za późno. Dlatego też żądanie stosownej europejskiej polityki energetycznej, która skupia uwagę na energiach odnawialnych, jest absolutnie konieczne. Teraz trzeba coś przedsięwziąć“. Von links nach rechts: Emanuel Bahr, Jan-Willem Jansen, Jannik Reinders und Fabian Grünewald. Od lewej do prawej: Emanuel Bahr, Jan-Willem Jansen, Jannik Reinders i Fabian Grünewald. 57 58 59 TeilnehmerInnen im Dialog: Dr. Katarina Bader, Paulina Wierzbik, Paweł Mehring, Klaudia Drewniok-Jagodzińska, Fabian Grünewald und Jannik Reinders. Uczestnicy dialogu: Dr. Katarina Bader, Paulina Wierzbik, Paweł Mehring, Klaudia Drewniok-Jagodzińska, Fabian Grünewald und Jannik Reinders. 60 Plurale Gesellschaften weiter entwickeln – Religiöse Vielfalt vermitteln Dr. Katarina Bader, Ludwig-Maximilians-Universität München; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warschau; Annina Lottermann, Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI) Doskonalić społeczeństwa pluralistyczne – Przekazywać doświadczenia religijnej różnorodności dr Katarina Bader, Uniwersytet Ludika Maksymiliana w Monachium; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warszawa; Annina Lottermann, Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI) Sowohl in Polen als auch in Deutschland stehen das Verhältnis von Religion und Staat und die Rolle von Religion im Staat zurzeit vor neuen Herausforderungen. Obwohl sich beide Länder in der Gewichtung der Konfessionszugehörigkeit stark unterscheiden, ist sowohl in Deutschland als auch in Polen „Vielfalt“ das wohl derzeit wichtigste Stichwort, wenn über Religion, Kirche und deren Verhältnis zum Staat diskutiert wird. Während in Deutschland das Hauptaugenmerk auf der religiösen Vielfalt liegt – und damit vor allem auf der Integration der Muslime in die Gesellschaft –, summieren sich in Polen unter dem Stichwort „Vielfalt“ vor allem Diskussionen darüber, wie viel Einfluss die katholische Kirche überhaupt auf den Alltag und die individuelle Lebensgestaltung der Menschen haben sollte, etwa im Schulunterricht oder in der Politik. Zarówno Polskę, jak i Niemcy czekają obecnie nowe wyzwania w relacjach między religią a państwem, a także w odniesieniu do roli religii w państwie. Mimo iż oba państwa znacznie się od siebie różnią w kwestii przynależności do poszczególnych wyznań, i w Polsce, i w Niemczech słowo „różnorodność“ jest aktualnie bodaj najważniejszym hasłem padającym w dyskusjach na temat religii, Kościoła i ich stosunku wobec państwa. W Niemczech szczególny nacisk kładzie się przy tym na różnorodność religijną – a zatem przede wszystkim na integrację muzułmanów w społeczeństwie, w Polsce z kolei pod zbiorczym pojęciem „różnorodności“ rozumiane są w pierwszym rzędzie dyskusje o tym, jaki wpływ Kościół katolicki powinien właściwie mieć na życie codzienne i indywidualne kształtowanie przez ludzi własnego życia, na przykład w zajęciach szkolnych lub w polityce. Wie sich der Staat angesichts der wachsenden Vielfalt in Religionsfragen Jakie powinno być stanowisko państwa wobec rosnącej różnorodności w positionieren soll, welche religiösen Symbole in öffentlichen Gebäuden erwünscht beziehungsweise zulässig sind, ob an staatlichen Schulen Religionsunterricht angeboten werden und wenn ja auf welche Konfessionen sich dieser beziehen soll, wo Religionsfreiheit beginnt und endet und wie mit – nicht nur – religiösen Minderheiten umzugehen ist: Diese Fragen sind in Deutschland und Polen gleichermaßen aktuell und gleichermaßen umstritten. kwestiach religijnych, jakie symbole religijne w budynkach publicznych są pożądane względnie dopuszczalne, czy w szkołach publicznych powinno się oferować lekcje religii i – jeśli tak – do jakich wyznań powinny się one odnosić, gdzie rozpoczyna się i gdzie kończy się wolność religijna oraz jak należy traktować mniejszości religijne i inne: te pytania są równie aktualne i równie sporne zarówno w Niemczech, jak i w Polsce. In Deutschland sind laut einer aktuellen Untersuchung der Forschungsgruppe Weltanschauungen in Deutschland (fowid) (Hochrechnung 2011) heute nur noch knapp 60 Prozent der Bevölkerung einer christlichen Kirche zuzuordnen, ein gutes Drittel ist konfessionslos und circa 2,3 Prozent muslimischer Religionszugehörigkeit. In Nordrhein-Westfalen stammen mehr als ein Drittel der ZuwandererInnen aus muslimischen Ländern, mehr als 40 Prozent davon engagieren sich laut eines Forschungsprojekts am Centrum für Religionswissenschaftliche Studien (CERES) der RuhrUniversität Bochum in religiösen Organisationen. Auf diese Verhältnisse beginnen staatliche und gesellschaftliche Institutionen zu reagieren. In Nordrhein-Westfalen hat beispielsweise die schrittweise Einführung des deutschlandweit ersten bekenntnisorientierten islamischen Religionsunterrichts unlängst begonnen. Według aktualnych badań (ekstrapolacja 2011) przeprowadzonych przez „Grupę Badawczą Światopoglądy w Niemczech“ („Forschungsgruppe Weltanschauungen in Deutschland“ – fowid) już tylko około 60 procent ludności w Niemczech należy do Kościoła chrześcijańskiego, nieco ponad jedna trzecia obywateli jest bezwyznaniowa, a około 2,3 procent to muzułmanie. W Nadrenii Północnej-Westfalii więcej niż jedna trzecia imigrantów pochodzi z krajów muzułmańskich; z danych projektu badawczego w Ośrodku Badań Religioznawczych (CERES) przy Uniwersytecie Ruhry w Bochum wynika, że ponad 40 procent z nich angażuje się w działalność w organizacjach religijnych. Instytucje państwowe i społeczne zaczynają reagować na ten stan rzeczy. Przykładowo w Nadrenii PółnocnejWestfalii rozpoczęto niedawno stopniowe wprowadzanie pierwszych w Niemczech lekcji religii islamskiej, które nie przekazują wiedzy o islamie w sposób neutralny, lecz odbywają się z punktu widzenia wyznawców tej wiary. Doch auch überall sonst in Deutschland stellen sich viele neue, mit religiöser Vielfalt verbundene Fragen, etwa wie die verfassungsrechtlich garantierte Glaubensfreiheit für die wachsende Zahl muslimischer SchülerInnen, StudentInnen und ArbeitnehmerInnen gewährleistet werden kann. Ob muslimische Lehrerinnen im Unterricht ein Kopftuch tragen dürfen, erregt immer wieder die Gemüter in Politik und Öffentlichkeit, ebenso wie die Frage, ob im Klassenzimmer ein Kreuz hängen darf. Auch wie Rassismus gegenüber AnhängerInnen einzelner Religionen vorgebeugt werden kann, steht zur Debatte. In jüngster Zeit wird zudem darüber diskutiert, wie mit kleinen fundamentalistischen Gruppen wie den radikal-islamischen Salafisten umzugehen ist, die sich mit militanten IslamgegnerInnen zuletzt regelrechte Straßenschlachten lieferten. Jednakże i w pozostałych częściach Niemiec nasuwa się wiele nowych pytań związanych z różnorodnością religijną, na przykład w jaki sposób można zapewnić rosnącej liczbie muzułmańskich uczniów, studentów i pracowników gwarantowaną w konstytucji wolność wyznania. Czy muzułmańskim nauczycielkom wolno nosić chusty na głowach w trakcie lekcji – ta kwestia ciągle na nowo rozpala umysły w polityce i ekscytuje opinię publiczną, podobnie jak pytanie, czy w sali lekcyjnej może wisieć krzyż. Przedmiotem debaty bywa też problem, w jaki sposób zapobiegać rasizmowi wobec wyznawców poszczególnych religii. W ostatnim czasie dyskutuje się również o tym, jak postępować z małymi grupami fundamentalistycznymi jak radykalnie islamski ruch salafitów, którzy toczyli niedawno prawdziwe bitwy uliczne z bojowymi przeciwnikami islamu. Auf den ersten Blick erscheint die Situation in Polen eine vollkommen andere zu sein: Dort gehören noch immer mehr als 90 Prozent der Bevölkerung der katholischen Kirche an. Betrachtet man die gesellschaftlichen Debatten der letzten Jahre jedoch genauer, so wird deutlich, dass auch in Polen die wachsende religiöse – wenn auch nicht konfessionelle – Vielfalt der Sytuacja w Polsce na pierwszy rzut oka wydaje się być całkiem inna: tutaj nadal ponad 90 procent ludności należy do Kościoła katolickiego. Jeżeli jednak dokładniej przyjrzeć się debatom społecznym ostatnich lat, można zauważyć, że i w Polsce wzrasta różnorodność religijna – jeżeli nawet nie wyznaniowa – obywateli, a to oznacza nowe wyzwania dla polityki: Z jednej 61 62 Bevölkerung die Politik vor neue Herausforderungen stellt: Einerseits wächst die Gruppe derjenigen, die den Einfluss der katholischen Kirche auf politische und gesellschaftliche Fragen für schädlich halten, das restriktive polnische Abtreibungsgesetz in Frage stellen und die gesellschaftliche Diskriminierung von Homosexuellen nicht mehr hinnehmen wollen. Andererseits existiert nach wie vor eine starke nationalklerikal ausgerichtete Gruppe, die sich berufen fühlt, die katholischen Werte zu verteidigen. Im Sommer 2010 spitzte sich dieser Konflikt im Streit um ein Kreuz zu, das vor dem Warschauer Präsidentenpalast im Andenken an den verunglückten Präsidenten Lech Kaczyński vorübergehend aufgestellt worden war. Es kam zu Massendemonstrationen für und gegen die Versetzung des Kreuzes. In der Parlamentswahl von 2011 zog mit der „Palikot-Bewegung“ erstmals eine explizit anti-klerikale Partei in den polnischen Sejm ein, die sich dafür stark macht, christliche Symbole aus öffentlichen Gebäuden zu verbannen – auch aus dem Plenarsaal des Sejms. Es zeigt sich also, darin waren sich die TeilnehmerInnen der Veranstaltung einig, dass sowohl in Deutschland als auch Polen die Themen religiöse Vielfalt und Staat mit weiter reichenden sozialen Fragen verknüpft sind und umfangreiche staatliche und gesellschaftliche Antworten notwendig machen. Diskussion Die Diskussion über das Verhältnis von Staat und Religion und religiösen Pluralismus in Polen und Deutschland erwies sich vor diesem Hintergrund für die TeilnehmerInnen aus beiden Ländern als interessant und bereichernd. Obwohl viele TeilnehmerInnen die positive Rolle der Religion in ihrem privaten Leben betonten, sprach sich die Mehrheit für eine klare Trennung staatlicher und religiöser Institutionen aus. Die Diskussion machte deutlich, dass das Klischee, dass in Polen Staat und Kirche wesentlich enger verknüpft seien als in Deutschland, nur bedingt zutrifft: Zwar wird der katholischen Kirche in Polen nach wie vor ein großer inhaltlicher Einfluss auf einige politische Debatten zugeschrieben, beispielsweise bezüglich In-VitroFertilisation, Abtreibung und der gleichgeschlechtlichen Ehe. Zugleich ist jedoch der formalisierte und institutionalisierte Kontakt zwischen Kirche und Staat in Deutschland stärker ausgeprägt als in Polen, was sich unter anderem am Phänomen der Kirchensteuer zeigt. Der Besuch in der DITIB-Merkez-Moschee in Duisburg-Marxloh regte die TeilnehmerInnen dazu an, über die Chancen zu diskutieren, die für die multireligiöse deutsche Gesellschaft entstehen, wenn muslimische strony przybywa ludzi, którzy uważają wpływ Kościoła katolickiego na kwestie polityczne i społeczne za szkodliwy, kwestionują obowiązującą w Polsce restrykcyjną ustawę o aborcji i nie mają zamiaru dłużej znosić społecznej dyskryminacji osób homoseksualnych. Z drugiej strony zaś w dalszym ciągu istnieje silna grupa o poglądach narodowo-klerykalnych, która czuje się powołana do stawania w obronie wartości katolickich. Konflikt między nimi zaostrzył się latem 2010 roku. Wtedy to wynikł spór o krzyż, który tymczasowo postawiono przez Pałacem Prezydenckim w Warszawie dla uczczenia pamięci zmarłego tragicznie w katastrofie smoleńskiej prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Doszło do masowych demonstracji zwolenników i przeciwników przeniesienia krzyża. W wyborach parlamentarnych 2011 po raz pierwszy do Sejmu RP weszła partia deklarująca się jako antyklerykalna, Ruch Palikota, który angażuje się w usuwanie symboli chrześcijańskich z obiektów publicznych – w tym także z sali plenarnej Sejmu. Uczestnicy spotkania doszli do zgodnego wniosku, że temat: „Religijna różnorodność i państwo“ zarówno w Niemczech, jak i w Polsce wiąże się z daleko sięgającymi kwestiami społecznymi i wymaga obszernych odpowiedzi ze strony państwa i społeczeństwa. Dyskusja Na tym tle dyskusja dotycząca relacji między państwem a religią oraz pluralizmu religijnego w Polsce i w Niemczech okazała się dla uczestników z obu krajów interesująca i wzbogacająca. Mimo że wielu spośród nich podkreślało pozytywną rolę religii w swoim życiu prywatnym, większość uczestników opowiadała się za wyraźnym rozdziałem instytucji państwowych i kościelnych. Dyskusja unaoczniła, że stereotyp, jakoby państwo i Kościół w Polsce były ze sobą o wiele ściślej powiązane niż ma to miejsce w Niemczech, tylko częściowo się sprawdza: Kościołowi katolickiemu w Polsce nadal przypisuje się co prawda duży merytoryczny wpływ na niektóre debaty polityczne, na przykład w kwestii zapłodnienia in vitro, aborcji i małżeństw homoseksualnych. Jednocześnie jednak kontakty pomiędzy Kościołem a państwem w Niemczech są sformalizowane i zinstytucjonalizowane, a tym samym silniej wykształcone niż ma to miejsce w Polsce; dowodem tego jest między innymi fenomen niemieckiego podatku kościelnego. Odwiedziny w meczecie Merkez organizacji DITIB w Duisburgu-Marxloh stały się dla uczestników okazją do dyskusji na temat szans, jakie zyska wieloreligijne społeczeństwo niemieckie, gdy obywatele muzułmańscy nie będą spychani na margines, lecz otrzymają możliwość przeżywania i BürgerInnen nicht an den Rand gedrängt werden, sondern die Möglichkeiten erhalten, in der Mitte der Gesellschaft eine moderne Variante ihres Glaubens zu leben und zu entwickeln. Der islamische Religionsunterricht an staatlichen Schulen wurde von der Mehrheit der TeilnehmerInnen in diesem Zusammenhang als eine notwendige Neuerung betrachtet. Der schulische Religionsunterricht, fanden sie, kann als Teil der interkulturellen Bildung und Vermittlung interreligiöses Wissen und Toleranz durch religionsübergreifende Transparenz schaffen, fördern und erhalten. Dadurch entstehen Möglichkeiten, religiösen Fundamentalismus einzudämmen und einer zunehmenden Radikalisierung, insbesondere junger Menschen, vorzubeugen. In einer globalisierten Gesellschaft kann das Allgemeinwissen über das Fremde und Unbekannte, entsprechend dem europäischen Gedanken „Unity in Diversity/Einheit in der Vielfalt“, zukunftsorientierte und konfliktentschärfende Grundsteine legen. Besonders intensiv und ausführlich wurde die Frage einer sinnvollen Ausgestaltung des Religionsunterrichts in beiden Ländern diskutiert. Einige TeilnehmerInnen aus beiden Ländern lehnten einen konfessionsgebunden Religionsunterricht grundsätzlich ab und befürworteten stattdessen eine bekenntnisneutrale „Religionenlehre“, in der alle großen Weltreligionen gleichermaßen berücksichtigt und Unterschiede und Gemeinsamkeiten erarbeitet werden. Andere TeilnehmerInnen sahen auch Vorteile in einem konfessionsgebundenen Unterricht, betonten aber zugleich, dass dieser stärker als bisher über andere Religionen informieren soll. Allgemein bemängelt wurde, dass der Unterricht zu wenig Raum für offene Debatten über Glaubensfragen bietet. Einig waren sich dabei alle, dass der Religionsunterricht, so wie er heute in Deutschland und in Polen ausgestaltet ist, nicht ausreichend auf ein Leben in einem modernen und multireligiösen Europa vorbereitet. rozwijania nowoczesnego wariantu swej wiary pośrodku społeczeństwa. Lekcje religii islamskiej w szkołach publicznych uznano w tym kontekście za konieczną innowację. Większość uczestników była zdania, że nauczanie religii w szkołach, które stanowi element edukacji i komunikacji międzykulturowej, może przyczynić się do stworzenia, promowania i zachowania wiedzy i tolerancji międzyreligijnej – przy równoczesnym zachowaniu religijnej „przezroczystości“. To zaś umożliwi powstrzymanie fundamentalizmu religijnego i zapobieganie rosnącemu radykalizmowi, szczególnie wśród młodych ludzi. W społeczeństwie zglobalizowanym ogólna wiedza dotycząca tego, co obce i nieznane, zgodnie z europejską myślą „Unity in Diversity/ Jedność w różnorodności“, może zbudować fundamenty pod postawy przyszłościowe i koncyliacyjne. Wyjątkowo intensywna i szczegółowa dyskusja dotyczyła kwestii, w jaki sposób sensownie pokierować rozwojem nauczania religii w obu krajach. Niektórzy uczestnicy z obu państw zasadniczo odrzucili lekcje religii konfesyjnej, opowiadając się za to za neutralną, niezwiązaną z konkretnym wyznaniem „nauką o religiach“, która uwzględniałaby w równej mierze wszystkie wielkie religie świata i zajmowałaby się ich różnicami i podobieństwami. Inni uczestnicy z kolei dostrzegali również zalety konfesyjnego nauczania religii, podkreślając jednocześnie, że powinno ono intensywniej niż do tej pory informować o innych religiach. Generalnie padały zarzuty, że na lekcjach religii jest zbyt mało miejsca na otwarte debaty dotyczące kwestii wiary. Wszyscy byli przy tym zgodni co do tego, że obecna forma nauczania religii w Niemczech i w Polsce nie przygotowuje wystarczająco do życia w nowoczesnej i wieloreligijnej Europie. 63 Konkret schlagen die TeilnehmerInnen der Veranstaltungsreihe vor: 64 Uczestnicy cyklu spotkań wysuwają następujące konkretne propozycje: • Wissen über Religionen zu verbessern, um Toleranz zu fördern. • Pogłębiać wiedzę o religiach, aby rozwijać tolerancję. • Schulischen Religionsunterricht zur Bildung einer informierten und vorurteilsfreien Haltung junger EuropäerInnen umzugestalten, so dass sie sich frei im zunehmend multireligiösen Europa und der globalisierten Welt bewegen lernen. Alle großen Religionen im Curriculum zu berücksichtigen. AnhängerInnen unterschiedlicher Religionen zu Diskussionen einzuladen. • Przekształcić nauczanie religii w szkołach, aby młodzi Europejczycy uzyskali stosowną wiedzę, byli wolni od uprzedzeń i nauczyli się swobodnie poruszać w coraz bardziej wieloreligijnej Europie i zglobalizowanym świecie. W programie nauczania uwzględnić wszystkie wielkie religie. Zaprosić do dyskusji wyznawców różnych religii. • Schulischen Religionsunterricht möglichst debattenorientiert und möglichst wenig notenorientiert auszugestalten. Glaube dabei nicht zu bewerten. Eine ausführliche Dokumentation der Teilveranstaltung zum Thema „Religiöse Vielfalt“ steht auch online zur Verfügung unter: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw • Lekcjom religii w szkołach w miarę możliwości nadać formę debaty i nie koncentrować się na stopniach. Nie oceniać przy tym wiary. Szczegółowa dokumentacja ze spotkania poświęconego tematyce „Różnorodności religijnej“ jest dostępna również w języku niemieckim na stronie internetowej: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw 65 66 Statements zum Thema religiöse Vielfalt: Oświadczenia na temat: Różnorodność religijna Historische Gründe für das besondere Verhältnis zwischen Religion und Staat in Polen Dr. Robert Żurek, Zentrum für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften Historyczne przyczyny szczególnych relacji między religią a państwem w Polsce dr Robert Żurek, Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie „Eine Trennung von Kirche und Staat ist zwar 1989 in der polnischen Verfassung festgeschrieben worden. Anders als in Deutschland hat sich in Polen jedoch eine Form der Zusammenarbeit zwischen – katholischer – Kirche und Staat entwickelt, die trotz einiger Kritik ein großer Teil der polnischen Bevölkerung auch heute noch gut heißt. Aus der Geschichte lassen sich einige Thesen ableiten, die bis heute für die katholische Kirche in Polen gelten und die dieses besondere Verhältnis zwischen Staat und Kirche und auch seine Tücken erklären: Die lange Fremdherrschaft, der das Land im Laufe seiner Geschichte ausgesetzt war, hat die polnische Gesellschaft und Kirche über Jahrhunderte hinweg geprägt. Von diesen Erfahrungen sind viele Kirchenvertreter bis heute beeinflusst. Der Jahrhunderte lange Kampf um Selbstbehauptung der polnischen Nation, und besonders auch die Zeit des Kommunismus, hat der katholischen Kirche und Religion zu einer national-stabilisierenden Rolle verholfen. Dies hat ihr große Anerkennung innerhalb der Bevölkerung gebracht, aber auf der anderen Seite nicht gerade Dialog fördernd nach außen gewirkt. Man musste nie debattieren, sich mit anderslautenden Meinungen auseinandersetzen, sondern ausschließlich die ‚belagerte Festung‘ verteidigen. Dabei hat sich zum Teil ein Schwarz-WeißDenken entwickelt. Durch die Konzentration auf die praktische Seelsorge und die lange Abschottung der katholischen Kirche in Polen von anderen Katholiken weltweit in der Ära des Kommunismus, fehlen zudem theologische Vordenker. Deshalb konnte sich in „Rozdział Kościoła od państwa został w 1989 roku co prawda zapisany w polskiej konstytucji. Jednakże inaczej niż w Niemczech rozwinęła się w Polsce pewna forma współpracy pomiędzy Kościołem – katolickim – a państwem, którą do dzisiaj, mimo pewnej krytyki, akceptuje spora część polskiego społeczeństwa. Na podstawie historii można wyprowadzić kilka tez, które do dziś zachowują swoją ważność w odniesieniu do Kościoła w Polsce i stanowią wyjaśnienie tych szczególnych relacji pomiędzy państwem a Kościołem, jak również ujemnych cech tych stosunków: Długoletni okres obcego panowania, któremu kraj był w swojej historii poddany, na przestrzeni wieków w znaczący sposób ukształtował polskie społeczeństwo i Kościół. Doświadczenia te do dziś mają wpływ na wielu przedstawicieli Kościoła. Kilkusetletnia walka polskiego narodu o odzyskanie autonomii, a w szczególności czasy komunistyczne pomogły religii i Kościołowi katolickiemu zdobyć rolę medium stabilizującego naród. Przyniosło mu to duże poważanie wśród ludzi, jednakże z drugiej strony nie wpłynęło raczej sprzyjająco na rozwój dialogu zewnętrznego. Nie trzeba było nigdy debatować czy przeprowadzać konfrontacji z odmiennymi opiniami, wystarczyło jedynie bronić »oblężonej twierdzy«. To zaś przyczyniło się w pewnej mierze do rozwoju czarno-białego myślenia. Skoncentrowanie się na duszpasterstwie praktycznym i długa izolacja Kościoła katolickiego w Polsce od innych katolików na całym świecie w czasach komunistycznych spowodowały ponadto, że brak jest teologicznych prekursorów. Dlatego też w Polsce nie było szans na wniesienie znaczącego wkładu w rozwój Polen ein theologischer Diskurs gar nicht erst weiterentwickeln. Und deshalb gelingt es Polen heute auch nicht, sich in der Welttheologie einzubringen und dort Akzente zu setzen. Auch die Laienbeteiligung am Kirchenleben ist in Polen, anders als in Deutschland, eher schwach ausgeprägt, auch wenn sich inzwischen viele engagierte Bewegungen und Gruppierungen herausgebildet haben. Doch vieles ist in Bewegung geraten. Anders als in Deutschland ist in Polen die Diskussion noch im vollen Gang, wie sich künftig das Verhältnis von Staat und Kirche und der Umgang mit religiöser Vielfalt gestalten soll.“ myśli teologicznej. Z tej przyczyny i dziś nie udaje się Polsce mieć swego wkładu w światową teologię i zaznaczać w niej własnych akcentów. Udział świeckich w życiu Kościoła w Polsce również jest raczej niewielki, inaczej niż w Niemczech, aczkolwiek w międzyczasie powstało już sporo zaangażowanych ruchów i grup. Teraz jednakże wiele się dzieje. Inaczej niż ma to miejsce w Niemczech, w Polsce nadal jeszcze toczy się dyskusja o tym, jak w przyszłości mają się kształtować relacje między państwem a Kościołem oraz jak należy postępować wobec różnorodności religijnej“. 67 68 Religiöser und gesellschaftlicher Wandel in Polen und Deutschland Dr. Markus Hero, Ruhr-Universität Bochum Przeobrażenia religijne i społeczne w Polsce i w Niemczech dr Markus Hero, Uniwersytet Ruhry w Bochum „Das Wechselverhältnis von Religion, Gesellschaft und Staat vollzieht sich nicht im geschichtslosen Raum, sondern kann nur aus den kulturellen und sozialen Lebensverhältnissen einer Zeit verstanden werden. Zu den Eigenheiten unserer Zeitepoche gehört es, dass die Lebensverhältnisse der Menschen einem sehr schnellen Wandel unterliegen, der vor allem aus den Dynamiken des Erwerbslebens, der Mobilität sowie der Beschleunigung der Informationsbeziehungsweise Kommunikationsmöglichkeiten resultiert. Auch der Bereich des Religiösen bleibt von diesen Entwicklungen nicht unberührt. Die Bindungskraft traditioneller religiöser Großorganisationen, die großen Bevölkerungsteilen eine kontinuierliche regionale und soziale Identität vermitteln konnten, nimmt sowohl in Deutschland als auch in Polen ab. Sicherlich gestaltet sich dieser Wandel aber in unterschiedlichem Tempo. So darf weder in Deutschland noch in Polen aus den immer noch relativ hohen Kirchenmitgliedszahlen eine unverändert stabile religiöse Prägung des gesellschaftlichen Lebens abgeleitet werden. Wie die jüngsten Untersuchungen des Bertelsmann Religionsmonitors bestätigen, zieht auch in Polen mittlerweile ein großer Teil der Bevölkerung die Lehrmeinung der katholischen Kirche in Zweifel und ignoriert deren Anforderungen an die Kirchenmitglieder. Beispielsweise werden die religiösen Normen der Sexualethik von über 60 Prozent der Bürger und Bürgerinnen nicht mehr akzeptiert, rund ein Drittel der Polen gibt an, sich nur noch punktuell an die katholische Ethik zu halten, fast 15 Prozent stellen die Dogmen der Unsterblichkeit der Seele, der Auferstehung und des ewigen Lebens in Frage. Eine solche Emanzipation des Kirchenvolks bringt in der Regel zweierlei Konsequenzen mit sich: Auf religiösem Gebiet lässt sie einen individuellen Selbstbehauptungsanspruch hervortreten, der es sich erlaubt, die Inhalte der christlichen oder anderer religiöser Traditionen neu im Hinblick auf die „Wzajemne relacje religii, społeczeństwa i państwa nie są oderwane od historii, mogą być rozumiane wyłącznie w oparciu o kulturalne i społeczne warunki życia danej epoki. Do osobliwości naszych czasów należy fakt, iż warunki bytowe ludzi ulegają bardzo szybkim przemianom, które wynikają w szczególności z dynamiki życia zawodowego, mobilności, jak i przyspieszenia możliwości przepływu informacji bądź komunikacji. Przeobrażenia te nie mogły nie pozostawić śladu na sferze religijnej. Siła więzi tradycyjnych wielkich organizacji religijnych, które w trwały sposób potrafiły przekazywać stałą tożsamość regionalną i społeczną dużej części społeczeństwa, słabnie zarówno w Niemczech, jak i w Polsce. Tempo, w jakim te przemiany przebiegają, jest jednak z całą pewnością zróżnicowane. I tak ani w Niemczech, ani w Polsce nie można wyciągać wniosku, że nadal stosunkowo duża liczba osób przynależących do Kościoła jest dowodem na to, jakoby na życie społeczne w dalszym ciągu silny i stabilny wpływ wywierała religia. Jak potwierdziły najnowsze badania Monitora Religijnego Fundacji Bertelsmanna, także w Polsce spora część ludności podaje obecnie w wątpliwość doktrynę Kościoła katolickiego i ignoruje jego wezwania kierowane do członków Kościoła. Ponad 60 procent obywateli nie akceptuje już na przykład religijnych norm dotyczących etyki seksualnej, około jedna trzecia Polaków podaje, że już tylko wybiórczo przestrzega etyki katolickiej, prawie 15 procent kwestionuje dogmaty o nieśmiertelności duszy, zmartwychwstaniu i życiu wiecznym. Taka emancypacja ludu Kościoła pociąga za sobą na ogół dwojakie konsekwencje: W zakresie religijnym jest wyrazem indywidualnego prawa jednostki do podkreślania własnej autonomii, która pozwala sobie na nową interpretację bądź aranżację treści tradycji chrześcijańskiej lub innych tradycji religijnych odpowiednio do własnych potrzeb życiowych. W sferze społeczno-obywatelskiej instytucja Kościoła doświadcza podwójnej relatywizacji. Publicznie, w mediach eigenen Lebensbedürfnisse zu interpretieren beziehungsweise zu arrangieren. Auf zivilgesellschaftlichem Gebiet erfährt die Institution Kirche eine zweifache Relativierung. In der medialen Öffentlichkeit gelingt es ihr zunehmend weniger, ein einheitliches und durchgängig überzeugendes Bild ihrer selbst durchzusetzen. Interne organisatorische Abläufe, Fehlentwicklungen und programmatische Entscheidungen werden zunehmend kritisch kommentiert. Die Schwächung des einstigen ‚Klerus’ zeigt sich jedoch auch in den konkreten örtlichen Kirchengemeinden. ‚Laien’ entwickeln Beteiligungsformen am kirchlichen Leben, welche neuen Themen, Diskussionsmöglichkeiten und Einflussnahmen Raum geben. Die genannten Erscheinungen weisen auf übergreifende gesellschaftliche Veränderungsprozesse hin, die zweifellos im Fall von Deutschland und Polen mit zeitlicher Verzögerung eingesetzt haben, aber dennoch das Verhältnis von Religion, Gesellschaft und Staat einem anhaltenden Wandel unterziehen. Neben der Säkularisierung, die den allgemeinen Bedeutungsrückgang der Religion für die Legitimation politischen, wirtschaftlichen und zivilgesellschaftlichen Handelns beschreibt, müssen mittlerweile auch für Polen die Prozesse der religiösen Individualisierung und Pluralisierung genannt werden. Die neuen Möglichkeiten der Bildungs- und Informationsgesellschaft erlauben es, das kulturelle Erbe des Katholizismus (aber auch der Weltreligionen im Allgemeinen) als einen Fundus zu betrachten, aus dem private, selektive Narrative und Glaubenssysteme entwickelt werden können. Wo man sich derart aus dem religiösen Angebot bestimmte biographisch passende Geschichten und Themen auszuwählen vermag, wird die Kohärenz der nationalen religiösen Landschaft in Zukunft erheblich aufweichen – stattdessen darf man mit einer Pluralisierung des religiösen Lebens rechnen.“ coraz trudniej jest mu przeforsować jednolity i ogólnie przekonujący wizerunek samego siebie. Wewnętrzne procesy organizacyjne, nieprawidłowe działania i decyzje programowe są coraz ostrzej krytykowane. Osłabienie dawnego kleru można jednak też dostrzec w konkretnych lokalnych parafiach kościelnych. »Laicy«, osoby świeckie rozwijają formy udziału w życiu kościelnym, które stwarzają przestrzeń dla nowych tematów, możliwości dyskusji i wywierania wpływów. Wspomniane zjawiska wskazują na szeroko zakrojone procesy przemian społecznych, które w przypadku Niemiec i Polski rozpoczęły się bez wątpienia w pewnym odstępie czasowym, aczkolwiek poddają relacje religii, społeczeństwa i państwa ustawicznym przeobrażeniom. Oprócz sekularyzacji, która opisuje ogólny spadek znaczenia religii dla uzasadnienia działań politycznych, gospodarczych i społeczno-obywatelskich, trzeba teraz już także w Polsce wymienić procesy indywidualizacji i pluralizacji religijnej. Nowe możliwości społeczeństwa edukacyjnego i informacyjnego pozwalają na postrzeganie kulturowego dziedzictwa katolicyzmu (oraz generalnie religii światowych) jako skarbnicy, z której można czerpać, tworząc prywatne, wybiórcze narracje i systemy wiary. Skoro istnieje taka możliwość wybierania sobie z oferty religijnej określonych, pasujących biograficznie historii i tematów, koherencja narodowego krajobrazu religijnego w przyszłości znacznie się rozmyje – w zamian za to można się spodziewać pluralizacji życia religijnego“. 69 70 Die Aktualität einer allgemeinen Religionskunde an Schulen Cornelia Häfele, Westfälische Wilhelms-Universität Münster Aktualność tematu powszechnej nauki religii w szkołach Cornelia Häfele, Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster „Dass die Welt ohne ein Mindestmaß an Wissen über die Weltreligionen nicht verstanden werden kann, beweist uns jeden Morgen erneut der Blick in die Zeitung. Auch innerhalb Deutschlands sorgen religiöse Themen regelmäßig für gesellschaftliche Debatten und Fragen, was unlängst das umstrittene Urteil des Landgerichts Köln zeigte, bei dem die – religiös motivierte und komplikationsreich verlaufene – Beschneidung eines Jungen als schwerwiegender Eingriff in dessen persönliche Interessen gewertet wurde. Trotz aller Säkularisierung bleibt Religion folglich ein Thema, das uns beschäftigt: Auch wenn der persönliche Glaube Privatsache ist, sind wir in unserer heutigen religiös pluralistischen Gesellschaft vielleicht mehr als jemals zuvor im Alltagsleben auf eine Auseinandersetzung mit den Religionen angewiesen. Wissen über Religionen ist für ein friedliches und verständnisvolles Zusammenleben in Deutschland, und auch in Polen, unabdingbar. „Dowody na to, że nie da się zrozumieć świata bez posiadania minimum wiedzy na temat religii świata, znajdujemy każdego dnia, zaglądając do gazety. Tematy religijne regularnie wywołują debaty i budzą wątpliwości społeczne także w obrębie samych Niemiec, co pokazał niedawno kontrowersyjny wyrok Sądu Krajowego w Kolonii. Sąd ten uznał przeprowadzone z motywów religijnych obrzezanie chłopca, w wyniku którego wystąpiły u niego powikłania, za poważną ingerencję w jego dobro osobiste. Mimo powszechnej sekularyzacji religia pozostaje zatem tematem, który nas zajmuje: Nawet jeśli kwestia wyznawanej wiary jest sprawą osobistą, w naszym współczesnym społeczeństwie, które jest pluralistyczne pod względem religijnym, być może bardziej niż kiedykolwiek wcześniej jesteśmy zdani na konfrontacje z religiami w życiu codziennym. Wiedza na temat religii jest nieodzowna dla pokojowego, pełnego zrozumienia współistnienia ludzi w Niemczech, a także w Polsce. Dementsprechend stellt die Wissensvermittlung über Religionen an Schulen ein zentrales Thema dar. Es ist aber die Frage nach der Gestaltung des Religionsunterrichts – bekenntnisorientiert oder in Form einer neutralen Religionskunde – der die Geister scheidet. Mit der Einführung des bekenntnisorientierten islamischen Religionsunterrichts in NordrheinWestfalen wurde ein Zeichen für Toleranz, soziale Integration und für die Gleichberechtigung der Muslime mit den Christen gesetzt, das ich sehr gut heiße. Trotzdem stelle ich mir die Frage, ob der staatliche Religionsunterricht in Form eines bekenntnisorientierten Unterrichts zwingend notwendig ist. Angesichts der aktuellen Tendenz, dass sich unsere Gesellschaft immer mehr hin zu einer multireligiösen Gesellschaft entwickelt, in der die traditionellen christlichen Religionen beständig an Anhängern verlieren, wäre möglicherweise, ohne die grundlegende Bedeutung des Christentums für unser Land in Frage stellen zu wollen, die Form einer neutralen Religionskunde, in der alle großen Weltreligionen behandelt werden, zeitgemäßer.“ Przekazywanie wiedzy religijnej w szkołach jest w związku z tym sprawą elementarną. Pozostaje jednak pytanie o kształt lekcji religii – nauczanie konfesyjne czy w formie neutralnej nauki o religii – w tej kwestii zdania są podzielone. Wprowadzenie w Nadrenii Północnej-Westfalii konfesyjnych lekcji islamu jest wyrazem tolerancji, integracji społecznej i równouprawnienia muzułmanów i chrześcijan, co też bardzo pochwalam. Mimo to zadaję sobie pytanie, czy państwowe nauczanie religii w postaci zajęć konfesyjnych, związanych z danym wyznaniem, jest koniecznie potrzebne. Nie kwestionując fundamentalnego znaczenia chrześcijaństwa dla naszego kraju: W obliczu aktualnej tendencji rozwoju naszego społeczeństwa w kierunku coraz większej wieloreligijności, w której tradycyjnym religiom chrześcijańskim nieustannie ubywa wyznawców, być może bardziej zgodna z duchem czasu byłaby forma neutralnej nauki o religii, która omawiałaby wszystkie wielkie religie świata“. 71 72 Warum mehr Toleranz gegenüber Muslimen auch in Polen wichtig ist Justyna Foksowicz; Szymon Kmieć; Magdalena Sadowska; Martyna Świątkowska; Paulina Wierzbik, ehemals II Liceum Ogólnokształcące Zabrze Dlaczego postawa większej tolerancji wobec muzułmanów jest ważna także w Polsce? Justyna Foksowicz; Szymon Kmieć; Magdalena Sadowska; Martyna Świątkowska; Paulina Wierzbik, dawniej II Liceum Ogólnokształcące w Zabrzu „Die kulturellen und religiösen Unterschiede haben uns im Hinblick auf Deutschland und Polen sehr interessiert. Für einige von uns spielt die Kirche eine große Rolle im Leben. Andere fühlen sich von dieser zu sehr bedrängt. Vor allem aber der Besuch in der wunderschönen Moschee in Duisburg, der für die meisten von uns der erste war, hinterließ besondere Emotionen im Hinblick darauf, wie Muslime hier ihre Religion ausleben können. „Różnice kulturalne i religijne odnoszące się do Niemiec i Polski bardzo nas zainteresowały. Dla niektórych z nas Kościół odgrywa w życiu ważną rolę. Inni z kolei czują się przezeń nazbyt przytłoczeni. Przede wszystkim jednak wizyta w przepięknym meczecie w Duisburgu – dla większości z nas było to pierwsze takie doświadczenie – wzbudziła w nas szczególne emocje w związku z tym, jak muzułmanie mogą tutaj praktykować swoją wiarę. In Polen gibt es nur wenige Moscheen, zum Beispiel zwei ältere Moscheen in der Woiwodschaft Podlachien, eine weitere in Danzig, eine in Posen. In Warschau gibt es einen ‚Gebetsraum‘. Hier gab es aber auch Auseinandersetzungen um einen Moscheeneubau. Jeder Mensch sollte die Möglichkeit haben, die Religion zu wählen, die er möchte, und hat eben ein Recht auf Glaubensfreiheit. Deshalb sollten auch andere Glaubenshäuser gebaut werden und nicht nur katholische Kirchen. Einerseits zeigen wir Toleranz gegenüber anderen Ländern und Kulturen, aber andererseits können wir dies noch nicht in unserem Land umsetzen. Das sollte sich ändern. W Polsce znajduje się tylko kilka meczetów, na przykład dwa starsze meczety na terenie województwa podlaskiego, jeden w Gdańsku, jeden w Poznaniu. W Warszawie mieści się »dom modlitwy«. Jednakże i tu budowa nowego meczetu wzbudziła liczne kontrowersje. Każdy człowiek powinien mieć możliwość wyboru religii, którą woli, i ma prawo do wolności wyznania. Dlatego też powinno się budować także inne domy wiary, nie tylko kościoły katolickie. Z jednej strony okazujemy tolerancję wobec innych krajów i kultur, ale z drugiej strony nie potrafimy jeszcze w naszym kraju wprowadzić tej postawy w życie. To powinno ulec zmianie. Wir haben festgestellt, dass man unterschiedlichen Lebensweisen Respekt und Akzeptanz entgegenbringen muss, da jede Kultur eigene Werte besitzt, an denen sie auch festhält. Wir können von unseren Nachbarn – gerade in Bezug auf Weltoffenheit und Toleranz – noch einiges lernen. Es sollte eine ‚goldene Mitte‘ zwischen unseren traditionellen Werten in Polen und der Multikultur gefunden werden. So können wir Unverständnis und Konflikte verhindern helfen. Und können Herz und Tür anderen Nationen gegenüber öffnen.“ Doszliśmy do wniosku, że należy okazywać szacunek i akceptację w stosunku do różnych sposobów życia, ponieważ każda kultura posiada własne wartości, które kultywuje. Od naszych sąsiadów możemy się jeszcze czegoś nauczyć – zwłaszcza w kwestii otwarcia na świat i tolerancji. Należy znaleźć »złoty środek« pomiędzy naszymi tradycyjnymi wartościami w Polsce a multikulturą. W ten sposób możemy pomóc zapobiegać brakowi zrozumienia i konfliktom. I otworzyć serce i drzwi innym narodom“. 73 Bilder 19 (Justyna Foksowicz, Szymon Kmieć, Magdalena Sadowska, Martyna Świątkowska, Paulina Wierzbik) Von links nach rechts: Martyna Świątkowska, Paulina Wierzbik, Szymon Kmieć, Magdalena Sadowska, Justyna Foksowicz. Od lewej do prawej: Martyna Świątkowska, Paulina Wierzbik, Szymon Kmieć, Magdalena Sadowska, Justyna Foksowicz. 74 Wissensvermittlung und Diskussion über Religion und Kultur als Bedingung für ein gelingendes Zusammenleben in Europa Elisabeth Janik, ehemals Ruhr-Universität Bochum/Berlin Przekazywanie wiedzy i dyskusja na temat religii i kultury jako warunek udanego współistnienia w Europie Elisabeth Janik, dawniej Uniwersytet Ruhry w Bochum/Berlin „Der öffentliche Diskurs über Religion hat sich sowohl in Deutschland als auch in Polen in den letzten Jahren stark verändert. Heute dominiert in beiden Ländern das Schlagwort der ‚religiösen Vielfalt’ die Debatten. Doch was ist damit gemeint? Welche Folgen hat es für beide Länder und für Europa? „Publiczny dyskurs o religii zarówno w Niemczech, jak i w Polsce uległ w ostatnich latach znacznym zmianom. Dzisiaj w debatach w obu krajach dominuje kluczowe słowo »różnorodność religijna«. Co jednak ma ono oznaczać? Jakie są jego konsekwencje dla obu państw i dla Europy? Die gegenwärtigen Diskussionen in Deutschland über Religion beschränken sich zumeist auf die Integration von nicht-christlichen Glaubensgemeinschaften, wie insbesondere den Muslimen. In Polen hingegen wird verstärkt über den Einfluss der katholischen Kirche auf den Alltag und die eigene Lebensgestaltung gestritten. Diese Auseinandersetzungen werden in beiden Ländern sehr emotional und vor allem hitzig geführt, so dass eine faktenorientierte Gesprächsgrundlage oft gar nicht existiert. Auch wenn diese Debatten in Deutschland wie in Polen auf sehr unterschiedlichen Ebenen verhandelt werden, so zeigen sie, wie aktuell, brisant und vor allem wichtig sie für beide Länder sind. Współczesne dyskusje o religii w Niemczech ograniczają się zazwyczaj do tematu integracji niechrześcijańskich wspólnot religijnych, w szczególności muzułmanów. W Polsce natomiast toczy się intensywne spory dotyczące wpływu Kościoła katolickiego na życie codzienne i indywidualne kształtowanie własnego życia przez ludzi. Konfrontacje te w obu krajach przebiegają niezwykle emocjonalnie i przede wszystkim do tego stopnia żywiołowo, że często brak nawet rzeczowych podstaw do rozmowy. Nawet jeśli debaty te zarówno w Niemczech, jak i w Polsce odbywają się na bardzo różnych płaszczyznach, to jednak pokazują, że tematy te są wyjątkowo aktualne, kontrowersyjne i nade wszystko istotne dla obu państw. Die steigende religiöse Vielfalt in Deutschland bringt nicht nur eine Veränderung der religiösen Landschaft mit sich, sondern stellt auch das traditionelle christliche Selbstverständnis der Bundesrepublik in Frage. Die damit einhergehenden Konflikte werden jedoch selten wissensbasiert diskutiert; stattdessen bestimmen Ahnungslosigkeit, willentliche Ignoranz und Ressentiments den Diskurs. Es ist jedoch essentiell, dass Räume für die wechselseitige Auseinandersetzung mit ethischen, religiösen und kulturellen Fragen geschaffen und Kenntnisse darüber vermittelt werden. Dies ermöglicht Chancen und Zugänge für neue Diskussionsanstöße innerhalb einer zunehmend multireligiösen deutschen und vor allem europäischen Gesellschaft. Einen dieser möglichen Räume bildet der schulische Religionsunterricht. Wir sollten uns aber von dem traditionellen konfessionsgebundenen Religionsunterricht verabschieden und stattdessen ein breitgefächertes Verständnis von Religion, religiösen Gemeinschaften und kultureller Vielfalt vermitteln und erwerben. Ziel sollte es sein, dass in einem offen und komparativ angelegten Rosnąca różnorodność religijna w Niemczech pociąga za sobą nie tylko przemianę krajobrazu religijnego, ale także kwestionuje oczywisty dotąd obraz Republiki Federalnej Niemiec jako kraju opartego na tradycji chrześcijańskiej. Towarzyszące temu konflikty rzadko jednak stają się przedmiotem dyskusji popartej rzeczowymi argumentami; zamiast tego ton dyskursowi nadaje niewiedza, świadoma ignorancja i resentymenty. A przecież kluczowym zadaniem jest stworzenie przestrzeni dla wzajemnej konfrontacji z kwestiami natury etycznej, religijnej i kulturalnej oraz przekazywanie związanych z nimi informacji. To da szansę i stanie się bodźcem do podjęcia nowych dyskusji w coraz bardziej wieloreligijnym społeczeństwie niemieckim i przede wszystkim europejskim. Jedną z takich możliwych przestrzeni stwarza nauka religii w szkole. Powinniśmy jednakże pożegnać się z tradycyjnym modelem konfesyjnych lekcji religii i zamiast tego przekazywać i zdobywać wyczerpującą wiedzę o religii, wspólnotach religijnych i różnorodności kulturalnej w szerokim rozumieniu tego pojęcia. Celem Religionsunterricht die Möglichkeit für Diskussion und Vergleich gegeben wird. Solche Räume können aber auch von Museen geschaffen werden. Sie bilden Orte des Wissensaustauschs. Auch in der Museumslandschaft vollzieht sich eine deutliche Veränderung, so dass das Themenfeld der Migration und kultureller sowie religiöser Vielfalt zunehmend präsenter wird. Diese Richtlinien sind vom Deutschen Museumsbund ausgearbeitet worden und richten sich an alle musealen Einrichtungen in der Bundesrepublik. powinno być utworzenie zajęć religii o charakterze otwartym i porównawczym, w ramach których możliwa byłaby dyskusja i dokonywanie porównań. Takie możliwości mogłyby oferować również muzea, które są miejscem wymiany wiedzy. Także w muzeach zachodzą obecnie wyraźne zmiany, dzięki którym zakres tematyczny związany z migracją i różnorodnością kulturalną, jak i religijną staje się coraz bardziej widoczny. Wytyczne te, które opracował Niemiecki Związek Muzeów, są skierowane do wszystkich instytucji muzealnych RFN. Diese Form von Wissensvermittlung, Wissenserwerb und Diskussion über Religion und Kultur stellt die Bedingung für mehr Transparenz und Toleranz und letztendlich für ein gelingendes Zusammenleben in Europa dar. Nur eine klare Trennung zwischen Kirche und Staat kann zu den benötigten Diskussionsfreiräumen in Deutschland, aber auch in Polen führen. Beide Länder stehen hier vor ähnlichen Herausforderungen.“ Taka forma przekazywania i zdobywania wiedzy oraz dyskusji na temat religii i kultury stanowi warunek większej przejrzystości i tolerancji, a co za tym idzie – udanego współistnienia w Europie. Tylko jasny rozdział Kościoła od państwa może stworzyć konieczną przestrzeń do dyskusji w Niemczech, a także w Polsce. Na oba kraje czekają tu podobne wyzwania“. 75 76 77 TeilnehmerInnen im Gespräch: Moses Fendel, Paweł Mehring und Fabian Grünewald. Uczestnicy podczas rozmowy: Moses Fendel, Paweł Mehring i Fabian Grünewald. 78 Europäisch denken Dr. Katarina Bader, Ludwig-Maximilians-Universität München; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warschau; Annina Lottermann, Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI) Myśleć po europejsku dr Katarina Bader, Uniwersytet Ludwika Maksymiliana w Monachium; Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warszawa; Annina Lottermann, Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI) Die Diskussionen der TeilnehmerInnen und ihre Ergebnisse zeigen deutlich, dass ein großer Teil der hier identifizierten Herausforderungen und Anregungen die Möglichkeiten eines Bundeslands und von einzelnen Nationalstaaten übersteigt. Hier, so die einhellige Meinung der jungen Nachwuchskräfte, sind europäische Lösungen gefragt. Przeprowadzone przez uczestników dyskusje i ich wyniki wyraźnie pokazują, że spora część wyodrębnionych tutaj wyzwań i inspiracji przekracza możliwości kraju związkowego i poszczególnych państw narodowych. Młoda kadra jest jednomyślna co do tego, że w tym miejscu mile widziane są rozwiązania europejskie. Erstes Beispiel: Die Arbeitnehmerfreizügigkeit ist eine europäische Aufgabe, die bei weitem noch nicht ausreichend und chancengleich umgesetzt wurde. Sie ist wiederum von der Frage der Jugendarbeitslosigkeit nicht zu trennen, die nicht als ein exklusives Problem der südeuropäischen Länder anzusehen ist. Von Migrationsströmen, die Chancen und Risiken mit sich bringen, werden alle Länder betroffen; kein Land wird auch von Auswirkungen der andauernden Krise in Europa verschont bleiben. Deswegen sollten auch hier Lösungsansätze europäisch gedacht werden. Nur dann kann eine verlorene Generation von EuropäerInnen verhindert werden. Pierwszy przykład: Swobodny przepływ pracowników jest zadaniem europejskim, które bynajmniej nie zostało jeszcze zrealizowane w stopniu wystarczającym i zapewniającym równość szans. Zadania tego nie sposób jest z kolei oddzielić od kwestii bezrobocia młodzieży, którego nie można postrzegać jako wyłącznego problemu państw południowoeuropejskich. Prądy migracyjne, które niosą za sobą szanse i zagrożenia, są fenomenem, który dotyka wszystkich krajów; skutki trwającego w Europie kryzysu również nie oszczędzą żadnego z państw. Dlatego i w tej kwestii należałoby podjąć próbę znalezienia rozwiązań na szczeblu europejskim. Tylko wówczas będzie można zapobiec zjawisku straconego pokolenia Europejczyków. Das Gleiche gilt für die Klima- und Energiepolitik. Die nationalen Interessendivergenzen, die nicht zuletzt im deutsch-polnischen Kontext sichtbar sind, können nur dann überwunden werden, wenn die Europäische To samo dotyczy polityki klimatyczno-energetycznej. Narodowe rozbieżności interesów, widoczne szczególnie w kontekście polsko-niemieckim, będzie Union weitere Schritte auf dem Weg zu einer gemeinsamen Klima- und Energiepolitik macht. Aus der Perspektive der TeilnehmerInnen sind dazu folgende Maßnahmen erforderlich: ein Ausbau des europäischen Verbundnetzes zur dezentralen Versorgung; eine Förderung neuer Technologien zur effizienten Ressourcennutzung; eine Ausschöpfung der länderspezifischen Gegebenheiten für erneuerbare Energien; eine Entwicklung eines EU-weiten Energieversorgungsplans, um die Abhängigkeit einzelner Länder von Importen zu reduzieren; eine Entwicklung eines EUweiten Speichernetzes, um Überschüsse und Mangel besser auszugleichen. Nicht zuletzt ist für die TeilnehmerInnen auch die Frage der Auseinandersetzung mit dem religiösen und ethnischen Pluralismus eine genuin europäische Aufgabe. Sie ist eine der wichtigsten Herausforderungen, vor der wir EuropäerInnen heute stehen. Das gilt auch für Polen, das noch als ein verhältnismäßig homogenes Land scheint. Dies wird sich in den kommenden Jahren und Jahrzehnten aufgrund der zu erwarteten Einwanderung ändern. Wie die Erfahrungen anderer Länder, nicht zuletzt Deutschlands, zeigen, sollte man dem Aspekt möglichst früh Aufmerksamkeit schenken. Das Aufleben von Populismus und Ressentiments in Europa, die sich oft gegen ImmigrantInnen richten, macht deutlich, dass daraus ernstzunehmende Probleme erwachsen und die europäischen Werte der Toleranz, Offenheit und Solidarität in Gefahr geraten können. Eine ausführliche Dokumentation der Abschlussveranstaltung steht auch online zur Verfügung unter: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw można przezwyciężyć tylko wówczas, gdy Unia Europejska poczyni kolejne kroki w kierunku wspólnej polityki klimatyczno-energetycznej. W tym celu z punktu widzenia uczestników konieczne jest podjęcie następujących działań: rozbudowa europejskiej sieci energetycznej w celu zapewnienia zdecentralizowanych dostaw energii; wspieranie nowych technologii na rzecz wydajnego wykorzystywania zasobów; pełne wykorzystanie specyficznych dla poszczególnych krajów warunków sprzyjających rozwojowi odnawialnych źródeł energii; opracowanie ogólnounijnego planu dostaw energii w celu zmniejszenia uzależnienia poszczególnych krajów od importu; rozwój systemu magazynowania energii na terenie całej UE w celu lepszego wyrównania nadwyżek i niedoborów energii. Również kwestia zajęcia stanowiska wobec pluralizmu religijnego i etnicznego stanowi dla uczestników dyskusji zadanie ewidentnie europejskie. Jest to jedno z najważniejszych wyzwań, przed jakimi stajemy dzisiaj my, Europejczycy. Dotyczy to także Polski, która zdaje się być jeszcze krajem stosunkowo homogenicznym. W najbliższych latach i dekadach ten stan rzeczy ulegnie zmianie w związku ze spodziewaną imigracją. Jak pokazują doświadczenia innych państw, w szczególności Niemiec, aspektowi temu należy poświęcić wiele uwagi, i to możliwie jak najwcześniej. Odżywające w Europie resentymenty i populizm, które często bywają skierowane przeciwko imigrantom, uzmysławiają, że mogą wyrosnąć z nich poważne problemy i zagrożenia dla europejskich wartości tolerancji, otwartości i solidarności. Szczegółowa dokumentacja ze spotkania końcowego jest dostępna również w języku niemieckim na stronie internetowej: www.kulturwissenschaften.de/projekt-polen-nrw 79 80 Statements zur europäischen Dimension deutsch-polnischer Beziehungen: Oświadczenia w sprawie europejskiego wymiaru stosunków polsko-niemieckich: Polen und Deutschland in Europa – Eine fruchtbare Dreiecksbeziehung Katrin Lechler, freie Journalistin, Berlin Polska i Niemcy w Europie – Owocny stosunek trójstronny Katrin Lechler, niezależna dziennikarka, Berlin „Nur wenige Reden gehen in die Geschichte ein. Die Europa-Rede von Außenminister Radosław Sikorski im November 2011 in Berlin wird dazugehören. Wahrscheinlich das erste Mal in der Geschichte der beiden Länder fordert ein polnischer Politiker die deutsche Seite auf, Macht zu zeigen. Macht, um sich dem drohenden Zerfall des Euros entgegenzustellen. Polens neue Stärke ist gut für Deutschland und für Europa. Der deutsche Riese wirkt linkisch und unsicher. Da kommt die Unterstützung des agileren und unbelasteten Nachbarn gerade recht: Polen gehört nicht zur Euro-Zone, wäre mit seiner stabilitätsorientierten Politik aber willkommen. Es hat einen kürzeren Draht zu den östlichen EUAnrainerstaaten Ukraine und Belarus. Und es kann eine europäische Brücke zu den USA sein, zu denen sich das deutsche Verhältnis deutlich abgekühlt hat. All das hat zu einem Imagewandel Polens aus deutscher Sicht und nicht nur da beigetragen: vom eher improvisierenden Kleinhändlertum zu einem aufstrebenden Land. Noch sind polnische Firmen kaum präsent im deutschen Bewusstsein – Solaris-Busse und Żubrówka-Wodka gehören zu den wenigen bekannten Marken. Doch schon bald könnte das Präfix ‚Pol-‘, das viele große polnische Konzerne kennzeichnet, für Innovation und Qualität stehen. Vielleicht würde dann die erfolgreiche polnische Schuhfirma Gino Rossi stolz einen polnischen Namen tragen, oder die Deutsche Binnenreederei in der Firmenbezeichnung auf den polnischen Besitzer verweisen? Dann würden Polenstudien in Deutschland nicht mehr als Nischenfach für Polonophile belächelt, sondern mit guten Berufsaussichten locken. Dafür sollte schon jetzt ein reguläres Doppelstudium eingerichtet werden, das Studierende in beiden Ländern paritätisch absolvieren – idealerweise nicht „Tylko nieliczne przemowy przechodzą do historii. Jedną z nich jest europejskie przemówienie Radosława Sikorskiego, Ministra Spraw Zagranicznych RP, wygłoszone w Berlinie w listopadzie 2011 roku. Prawdopodobnie po raz pierwszy w historii obu krajów zdarzyło się, aby polski polityk wzywał stronę niemiecką do pokazania siły. Siły, aby przeciwstawić się grożącemu upadkowi euro. Nowa moc Polski jest dobra dla Niemiec i dla Europy. Niemiecki olbrzym sprawia wrażenie niedołężnego i niepewnego. Wsparcie ze strony prężniejszego sąsiada bez obciążeń przychodzi więc w samą porę. Polska nie należy do strefy euro, jednak ze względu na swoją dążącą do stabilizacji politykę byłaby w niej mile widziana. Ma także bliższe powiązania z państwami ościennymi Unii: Ukrainą i Białorusią. Mogłaby też stanowić europejski pomost w kontaktach z USA, z którymi niemieckie stosunki znacznie się ochłodziły. Wszystko to przyczyniło się do zmiany wizerunku Polski z niemieckiego punktu widzenia i nie tylko: od raczej improwizującego kraju jako ostoi drobnego handlu do ambitnie rozwijającego się państwa. Polskie firmy są wprawdzie jeszcze mało obecne w niemieckiej świadomości: autobusy firmy Solaris i wódka Żubrówka należą do nielicznych znanych marek. Jednakże już niedługo prefiks »pol-«, który nosi w nazwie wiele dużych polskich koncernów, może się stać symbolem innowacji i jakości. Być może wówczas popularna polska firma obuwnicza Gino Rossi z dumą nosiłaby nazwę polską, a spółka »Deutsche Binnenreederei« (»Niemieckie Przedsiębiorstwo Żeglugi Śródlądowej«) zawierałaby w nazwie firmy wskazanie na jej polskiego właściciela? Wówczas studia związane z Polską przestałyby być obiektem drwin jako kierunek niszowy dla polonofilów, lecz przyciągałyby dobrymi perspektywami zawodowymi. nur in Grenzregionen. Das Gleiche gilt für die Ausbildung in Betrieben. Bisher bremsen die fehlenden Sprachkenntnisse Arbeitnehmer und Firmengründer in ihrer Mobilität. Sie verhindern, dass junge Polen unbesetzte Ausbildungsstellen in Deutschland bekommen und dass Betriebe in Brandenburg und Sachsen polnische Fachleute einstellen. Die ‚Sprachlosigkeit‘ verhindert aber auch, dass mehr Deutsche eine Firma in Polen gründen oder sich direkt von einer polnischen Firma anstellen lassen. Eine stärkere Verzahnung von Bildung und Wirtschaft macht neue und günstigere Verkehrsverbindungen zu lohnenden Investitionen. Könnten Deutsche und Polen bestimmte Bahnstrecken und Flugverbindungen nicht gemeinsam betreiben, statt wie bisher regionale Mini-Flughäfen zu subventionieren und Speisewagen ab- und anzukoppeln, weil sie nicht den nationalen Vorschriften entsprechen? Statt wie bisher um Patienten zu konkurrieren, könnten sich deutsche und polnische Ärzte an der Grenze zu Gemeinschaftspraxen zusammenschließen. Eine Win-Win-Situation: Mit dem deutschen Vertrauensbonus und den niedrigeren polnischen Preisen gewinnen beide Seiten neue Patienten. Medizinische Einrichtungen zwischen Stettin und Dresden könnten Partner werden und Patienten an die jeweilig spezialisierten Fachkollegen überweisen. Wenn medizinische Geräte nur für einen Standort gekauft werden, kann das eingesparte Geld für den Aufbau neuer Formen medizinischer Versorgung in ländlichen Regionen eingesetzt werden – denn vom demographischen Wandel sind beide Länder betroffen. Das Spielfeld ist riesig und wird auch noch von der Europäischen Union gefördert: erneuerbare Energien und Energieeffizienz, Kommunikationstechnik, Kultur … Der polnische Journalist Jurek Owsiak hat es mit seiner ‚Haltestelle Woodstock‘ nahe Küstrin vorgemacht: Innerhalb weniger Jahre wurde aus einem Rockfestival in der polnischen Provinz ein deutsch-polnisches Massenevent mitten in Europa.“ W tym celu już teraz powinno się otworzyć regularne studia równoległe, które studenci w obu krajach mogliby kończyć równorzędnie – w idealnym przypadku nie tylko w regionach przygranicznych. To samo dotyczy kształcenia zawodowego w zakładach. Jak dotąd to brak znajomości języka hamuje mobilność pracowników i założycieli firm. Bariera językowa uniemożliwia młodym Polakom otrzymanie nieobsadzonych miejsc praktyki zawodowej w Niemczech oraz zakładom na terenie Brandenburgii i Saksonii zatrudnianie polskich fachowców. Ona też stoi na przeszkodzie temu, aby więcej Niemców zakładało w Polsce własną firmę lub ubiegało się o zatrudnienie bezpośrednio w polskiej firmie. Silniejsze zazębienie edukacji i gospodarki sprawia, że nowe i tańsze połączenia komunikacyjne stają się opłacalnymi inwestycjami. Czy Niemcy i Polacy nie mogliby wspólnie zarządzać i eksploatować określone linie kolejowe i lotnicze, zamiast – jak do tej pory – subwencjonować regionalne minilotniska oraz odczepiać i doczepiać wagony restauracyjne, ponieważ nie spełniają one przepisów krajowych? Zamiast jak dotąd konkurować o pacjentów, lekarze niemieccy i polscy na granicy mogliby połączyć siły i stworzyć wspólne gabinety lekarskie. Sytuacja »win-win«: niemiecki bonus zaufania i polskie niższe ceny sprawiłyby, że obie strony zyskałyby nowych pacjentów. Instytucje medyczne pomiędzy Szczecinem a Dreznem mogłyby zostać partnerami i kierować pacjentów do kolegów po fachu ze specjalizacją w danej dziedzinie. Oszczędności powstałe dzięki konieczności zakupu sprzętu medycznego tylko dla jednej placówki można by zainwestować w rozbudowę nowych form leczenia pacjentów z regionów wiejskich – zmiany demograficzne dotyczą bowiem obu krajów. Pole do popisu jest olbrzymie, a do tego Unia Europejska oferuje swoje wsparcie: energie odnawialne i wydajność energetyczna, technika komunikacyjna, kultura… Polski dziennikarz Jurek Owsiak zademonstrował to na przykładzie swojego »Przystanku Woodstock« koło Kostrzyna nad Odrą: w ciągu kilku lat festiwal rockowy na polskiej prowincji zamienił się w polsko-niemiecką imprezę masową w samym środku Europy“. 81 82 Deutsche und polnische Identitätsentwürfe als Mittel von politischer Partizipation in Europa Martina Elisabeth Becker, Westfälische Wilhelms-Universität Münster Niemieckie i polskie projekty tożsamościowe jako forma uczestnictwa politycznego w Europie Martina Elisabeth Becker, Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster „Die Diskussionen der drei zentralen Veranstaltungsthemen wiesen eine entscheidende Gemeinsamkeit auf: Sie zeigten die deutsch-polnischen Teilnehmer in einem Spannungsfeld unterschiedlicher kollektiver Identitätskonstruktionen, wie dem Nationalen und dem Europäischen. Mit Blick auf eine gemeinsame Zukunftsgestaltung, und um gemeinsames Handeln im europäischen Sinn als ein ‚Wir‘ herzustellen, erwies es sich als Herausforderung, Übereinstimmung zu finden. Es zeigte sich, dass die Wertesysteme, die Deutsche und Polen als Staatsbürger auf Basis historischer Faktoren erlernen, nicht nur in der direkten Zusammenarbeit wirksam sind. Sie üben auch einen großen Einfluss auf die Einschätzung wichtiger Weichenstellungen im europäischen Rahmen aus. „Dyskusje w ramach trzech centralnych tematów cyklu miały jedną decydującą zgodną cechę: ukazały polskich i niemieckich uczestników na tle napięć rozmaitych zbiorowych konstrukcji tożsamościowych, zarówno w skali kraju, jak i Europy. Z uwagi na wspólne kształtowanie przyszłości i chęć opracowania jednolitego działania w rozumieniu europejskiego »my«, osiągnięcie konsensu okazało się nie lada wyzwaniem. Można było się przekonać o tym, że systemy wartości, które Niemcy i Polacy – jako obywatele swoich państw – poznają i przyswajają sobie na skutek działania czynników historycznych, oddziałują nie tylko w ramach współpracy bezpośredniej. One wywierają także silny wpływ na ocenę ważkich decyzji wpływających na przyszłość Europy. Die im Laufe der Veranstaltungsreihe diskutierten Konfliktfelder der Arbeitsmigration, Klimapolitik und Energiewirtschaft sowie das Verhältnis von religiöser und staatlicher Öffentlichkeit brachten immer wieder bestehende Stereotype hervor. Dabei griffen Teilnehmer mitunter auf altbekannte Zuschreibungen wie Modernisierungsdefizite und Überlegenheit zurück. Die zwischen beiden Ländern bestehende soziale und ökonomische Ungleichheit führte in den Diskussionen und Interaktionen zur Betonung von kultureller Differenz. Gleichzeitig wurde eine Erfüllung persönlicher Bedürfnisse und Chancengleichheit eingefordert, um gleichwertig an den zunehmend länderübergreifenden Prozessen teilnehmen zu können. Pola konfliktów dotyczących migracji zarobkowej, polityki klimatycznej i gospodarki energetycznej, jak i publiczne relacje między religią a państwem, które były przedmiotem dyskusji, raz po raz wydobywały na światło dzienne istniejące stereotypy. Uczestnicy uciekali się przy tym czasem do takich już od dawna znanych środków jak przypisywanie danej stronie deficytu modernizacyjnego lub przewagi. Istniejąca pomiędzy obu państwami nierówność społeczna i ekonomiczna prowadziła w dyskusjach i interakcjach do podkreślania różnic kulturalnych. Jednocześnie wysuwano żądanie spełnienia potrzeb osobistych oraz równości szans, aby stworzyć możliwość równorzędnego uczestniczenia w procesach o charakterze coraz bardziej wykraczającym poza oba kraje. Wahrgenommen wird dieser Vorgang häufig als Bestandteil eines Normalisierungsprozesses des deutsch-polnischen Verhältnisses im europäischen Kontext. Dabei steht für die Akteure hinter einer europäischen Gemeinschaftsvorstellung vielfach das Bedürfnis nach Handlungssicherheit. Administrative Regelungen der Europäischen Union sollten daher unbedingt unterschiedliche gesellschaftsspezifische Wertvorstellungen berücksichtigen und entsprechend bedienen. Der europäische Rahmen, inklusive notwendiger damit verbundener wechselseitiger Austauschprozesse, bietet ein Forum, um über die Taki przebieg bywa często postrzegany jako element procesu normalizacji stosunków polsko-niemieckich w kontekście europejskim. Za pojęciem europejskiego wyobrażenia wspólnoty kryje się przy tym wielorako rozumiana potrzeba bezpieczeństwa działań. Regulacje administracyjne Unii Europejskiej powinny zatem koniecznie uwzględniać odmienne, specyficzne dla poszczególnych społeczeństw wyobrażenia o wartościach i czynić im zadość. Europejskie ramy, wraz z wiążącymi się z nimi koniecznymi procesami Zukunft und Möglichkeiten einer persönlichen Mitgestaltung zu diskutieren. Das Ziel sollte dabei aber sein, das Lokale, Nationale und Europäische nicht als etwas Gegensätzliches, sondern vielmehr als wegweisendes Beziehungsgeflecht zu sehen, in der alle Beteiligten historisch geprägte Gegebenheiten wahrnehmen, berücksichtigen und akzeptieren müssen, um gemeinsame Handlungsstrategien zu entwerfen.“ wzajemnej wymiany, stwarzają forum, które pozwala dyskutować o przyszłości i możliwościach osobistego udziału w jej kształtowaniu. Celem, do którego należy przy tym dążyć, powinno być postrzeganie aspektów lokalnych, krajowych i europejskich nie jako przeciwieństw, lecz jako sieci powiązań, która jest drogowskazem, w której wszyscy zainteresowani muszą uświadomić sobie, uwzględnić i zaakceptować ukształtowane przez historię okoliczności po to, by móc opracować wspólne strategie działania“. 83 84 85 Die VeranstaltungsmoderatorInnen Piotr Buras... Moderatorzy spotkania Piotr Buras... ...und Dr. Katarina Bader. ...i Dr. Katarina Bader. 86 TeilnehmerInnen Uczestnicy Emanuel Bahr, Alexander-Hegius-Gymnasium Ahaus Dr. Monika Agnieszka Barwińska, Ruhr-Universität Bochum Martina Elisabeth Becker, Westfälische Wilhelms-Universität Münster Moses Fendel, Westfälische Wilhelms-Universität Münster Justyna Foksowicz, ehemals II Liceum Ogólnokształcące Zabrze Fabian Grünewald, Alexander-Hegius-Gymnasium Ahaus Johanna Hadam, Ruhr-Universität Bochum Cornelia Häfele, Westfälische Wilhelms-Universität Münster Elisabeth Janik, ehemals Ruhr-Universität Bochum/Berlin Jan-Willem Jansen, Alexander-Hegius-Gymnasium Ahaus Magdalena Jeleń, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn Szymon Kmieć, ehemals II Liceum Ogólnokształcące Zabrze Jolanta Mazur-Schwenke, Universität zu Köln Paweł Mehring, ehemals Universität zu Köln/Universität Bremen Marta Mundus, Universität zu Köln Dr. Agnieszka Nyenhuis, Ruhr-Universität Bochum Małgorzata Olek, Universität zu Köln Katarzyna Paczyńska-Werner, Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf Maria Piechowska, Universität Warschau Jannik Reinders, Alexander-Hegius-Gymnasium Ahaus Magdalena Sadowska, ehemals II Liceum Ogólnokształcące Zabrze Carolin Schlinkert, ehemals Alexander-Hegius-Gymnasium Ahaus Mathias Schmidt, Universitätsklinikum der Rheinisch-Westfälischen Technischen Hochschule Aachen Martyna Świątkowska, ehemals II Liceum Ogólnokształcące Zabrze Justyna Sycz, Universität zu Köln Mariusz Karol Turkiewicz, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn Paulina Wierzbik, ehemals II Liceum Ogólnokształcące Zabrze Emanuel Bahr, Alexander-Hegius-Gymnasium (Liceum im. Aleksandra Hegiusa) w Ahaus dr Monika Agnieszka Barwińska, Uniwersytet Ruhry w Bochum Martina Elisabeth Becker, Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster Moses Fendel, Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster Justyna Foksowicz, dawniej II Liceum Ogólnokształcące w Zabrzu Fabian Grünewald, Alexander-Hegius-Gymnasium (Liceum im. Aleksandra Hegiusa) w Ahaus Johanna Hadam, Uniwersytet Ruhry w Bochum Cornelia Häfele, Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster Elisabeth Janik, dawniej Uniwersytet Ruhry w Bochum/Berlin Jan-Willem Jansen, Alexander-Hegius-Gymnasium (Liceum im. Aleksandra Hegiusa) w Ahaus Magdalena Jeleń, Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn Szymon Kmieć, dawniej II Liceum Ogólnokształcące w Zabrzu Jolanta Mazur-Schwenke, Uniwersytet Koloński Paweł Mehring, dawniej Uniwersytet Koloński/Uniwersytet w Bremie Marta Mundus, Uniwersytet Koloński dr Agnieszka Nyenhuis, Uniwersytet Ruhry w Bochum Małgorzata Olek, Uniwersytet Koloński Katarzyna Paczyńska-Werner, Uniwersytet im. Heinricha Heinego w Düsseldorfie Maria Piechowska, Uniwersytet Warszawski Jannik Reinders, Alexander-Hegius-Gymnasium (Liceum im. Aleksandra Hegiusa) w Ahaus Magdalena Sadowska, dawniej II Liceum Ogólnokształcące w Zabrzu Carolin Schlinkert, dawniej Alexander-Hegius-Gymnasium (Liceum im. Aleksandra Hegiusa) w Ahaus Mathias Schmidt, Klinika Uniwersytecka Reńsko-Westfalskiego Uniwersytetu Technicznego w Akwizgranie Martyna Świątkowska, dawniej II Liceum Ogólnokształcące w Zabrzu Justyna Sycz, Uniwersytet Koloński Mariusz Karol Turkiewicz, Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn Paulina Wierzbik, dawniej II Liceum Ogólnokształcące w Zabrzu 87 88 ReferentenInnen Referenci Eröffnungsveranstaltung, 24.3.2011 Prof. Dr. Hans-Jürgen Bömelburg, Justus-Liebig-Universität Gießen Dr. Marzenna Guz-Vetter, Vertretung der Europäischen Kommission in Deutschland, Berlin Dr. Herbert Jakoby, Staatskanzlei des Landes Nordrhein-Westfalen Adam Krzeminski, Journalist und Publizist, Warschau Dr. Angelica Schwall-Düren, Ministerin für Bundesangelegenheiten, Europa und Medien des Landes Nordrhein-Westfalen Spotkanie inauguracyjne, 24.3.2011 prof. dr Hans-Jürgen Bömelburg, Uniwersytet im. Justusa Liebiga w Gießen dr Marzenna Guz-Vetter, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Niemczech, Berlin dr Herbert Jakoby, Kancelaria Państwowa Kraju Związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii Adam Krzemiński, dziennikarz i publicysta, Warszawa dr Angelica Schwall-Düren, Minister ds. Federalnych, Europy i Mediów Kraju Związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii Veranstaltung „Arbeitnehmerfreizügigkeit“, 7.6.2011 Katrin Lechler, freie Journalistin, Berlin Prof. Dr. Wojciech Łukowski, Universität Warschau Michał Sutowski, Krytyka Polityczna, Warschau Dr. Mathias Wagner, Universität Bielefeld Spotkanie poświęcone kwestii „Swobodnego przepływu pracowników”, 7.6.2011 Katrin Lechler, niezależna dziennikarka, Berlin prof. dr Wojciech Łukowski, Uniwersytet Warszawski Michał Sutowski, Krytyka Polityczna, Warszawa dr Mathias Wagner, Uniwersytet w Bielefeldzie Veranstaltung „Klima- und Energiepolitik“, 4.-5.10.2011 Tomasz Badowski, Generalkonsulat der Republik Polen in Köln Jan Dobertin, Landesarbeitsgemeinschaft Erneuerbare Energie NRW e.V., Düsseldorf Staatssekretär Dr. Günther Horzetzky, Ministerium für Wirtschaft, Energie, Bauen, Wohnen und Verkehr des Landes Nordrhein-Westfalen Dr. Karolina Jankowska, ehemals Forschungszentrum für Umweltpolitik (FFU), Freie Universität Berlin Dr. Kai-Olaf Lang, Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), Berlin Tobias Riedl, Greenpeace e.V., Hamburg Agnieszka Rochon, ehemalige Leiterin des Büros der Heinrich-Böll-Stiftung in Warschau Spotkanie poświęcone kwestii „Polityki klimatyczno-energetycznej”, 4.-5.10.2011 Tomasz Badowski, Konsulat Generalny Rzeczpospolitej Polskiej w Kolonii Jan Dobertin, krajowa wspólnota robocza Erneuerbare Energie NRW e.V. (Energia Odnawialna NRW), Düsseldorf Sekretarz państwowy dr Günther Horzetzky, Ministerstwo Gospodarki, Energetyki, Budownictwa, Mieszkalnictwa i Transportu Kraju Związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii dr Karolina Jankowska, dawniej Centrum Badań Polityki Ekologicznej (FFU), Wolny Uniwersytet w Berlinie dr Kai-Olaf Lang, Fundacja Nauka i Polityka (SWP), Berlin Tobias Riedl, Greenpeace e.V., Hamburg Agnieszka Rochon, była Dyrektorka Przedstawicielstwa Fundacji im. Heinricha Bölla w Warszawie Veranstaltung „Religiöse Vielfalt“, 22.-23.2.2012 Dr. Markus Hero, Ruhr-Universität Bochum Dr. Angelica Schwall-Düren, Ministerin für Bundesangelegenheiten, Europa und Medien des Landes Nordrhein-Westfalen Dr. Robert Żurek, Zentrum für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften Abschlussveranstaltung, 20.6.2012 Dr. Herbert Jakoby, Staatskanzlei des Landes Nordrhein-Westfalen Jolanta Róża Kozłowska, Generalkonsulat der Republik Polen in Köln Walter Leitermann, Rat der Gemeinden und Regionen Europas/Deutsche Sektion, Köln Dr. Peter Oliver Loew, Deutsches Polen-Institut (DPI), Darmstadt Christian Schröter, Deutsch-Polnische Gesellschaft Bundesverband e.V., Berlin Spotkanie poświęcone kwestii „Różnorodności religijnej”, 22.-23.2.2012 dr Markus Hero, Uniwersytet Ruhry w Bochum dr Angelica Schwall-Düren, Minister ds. Federalnych, Europy i Mediów Kraju Związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii dr Robert Żurek, Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie Spotkanie końcowe, 20.6.2012 dr Herbert Jakoby, Kancelaria Państwowa Kraju Związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii Jolanta Róża Kozłowska, Konsulat Generalny Rzeczpospolitej Polskiej w Kolonii Walter Leitermann, Rada Gmin i Regionów Europy/Sekcja Niemiecka, Kolonia dr Peter Oliver Loew, Niemiecki Instytut Spraw Polskich (DPI), Darmstadt Christian Schröter, Towarzystwo Niemiecko-Polskie e.V. w Berlinie ModeratorInnen/SeminarleiterInnen Moderatorzy/Prowadzący seminaria Dr. Katarina Bader, Ludwig-Maximilians-Universität München Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warschau dr Katarina Bader, Uniwersytet im. Ludwika Maksymiliana w Monachium Piotr Buras, Gazeta Wyborcza, Berlin/Warszawa 89 90 Universitäten mit Polenbezug in Nordrhein-Westfalen Uniwersytety w Nadrenii Północnej-Westfalii związane z Polską Bergische Universität Wuppertal Fraunhofer-Zentrum für Mittel- und Osteuropa (MOEZ), Verbindungsbüro Wuppertal www.moez.fraunhofer.de Uniwersytet w Wuppertalu (Bergische Universität Wuppertal) Centrum Fraunhofera dla Europy Środkowej i Wschodniej (MOEZ), Biuro Kontaktowe w Wuppertalu www.moez.fraunhofer.de Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf Philosophische Fakultät, Institut für Geschichtswissenschaften V, Geschichte und Kulturen Osteuropas www.phil-fak.uni-duesseldorf.de/geschichte/lehrstuehle/v-geschichte-und-kulturen-osteuropas Uniwersytet im. Heinricha Heinego w Düsseldorfie Wydział Filozoficzny, Instytut Nauk Historycznych V, Historii i Kultur Europy Wschodniej www.phil-fak.uni-duesseldorf.de/geschichte/lehrstuehle/v-geschichte-und-kulturen-osteuropas Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn Philosophische Fakultät, Arbeitsbereich Slavistik www.slavistik.uni-bonn.de/aktuelles Philosophische Fakultät, Institut für Geschichtswissenschaft, Abteilung für Osteuropäische Geschichte www.igw.uni-bonn.de/-1/osteuropaeische-geschichte Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma w Bonn Wydział Filozoficzny, Katedra Slawistyki www.slavistik.uni-bonn.de/aktuelles Wydział Filozoficzny, Instytut Nauk Historycznych, Katedra Historii Europy Wschodniej www.igw.uni-bonn.de/-1/osteuropaeische-geschichte Ruhr-Universität Bochum Fakultät für Philologie, Seminar für Slavistik/Lotman-Institut www.lotman.rub.de Fakultät für Geschichtswissenschaft, Lehrstuhl für Osteuropäische Geschichte www.ruhr-uni-bochum.de/oeg/index.html Uniwersytet Ruhry w Bochum Wydział Filologiczny, Seminarium Slawistyki/Instytut Łotmana www.lotman.rub.de Wydział Nauk Historycznych, Katedra Historii Europy Wschodniej www.ruhr-uni-bochum.de/oeg/index.html Technische Universität Dortmund Fakultät Kulturwissenschaften, Historisches Institut, ehemalige Forschungsstelle Ostmitteleuropa (FOME) www.geschichte.fb15.tu-dortmund.de/FOME.php Uniwersytet Techniczny w Dortmundzie Wydział Kulturoznawstwa, Instytut Historyczny, dawny Ośrodek Badawczy uropa Środkowo-Wschodnia (FOME) www.geschichte.fb15.tu-dortmund.de/FOME.php Universität Bielefeld Fakultät für Geschichtswissenschaft, Philosophie und Theologie, Arbeitsbereich Osteuropäische Geschichte www.uni-bielefeld.de/geschichte/abteilung/arbeitsbereiche/osteuropa/index.htm Uniwersytet w Bielefeldzie Wydział Nauk Historycznych, Filozofii i Teologii, Katedra Historii Europy Wschodniej www.uni-bielefeld.de/geschichte/abteilung/arbeitsbereiche/osteuropa/index.htm Universität Siegen Philosophische Fakultät, Historisches Seminar, Europäische Zeitgeschichte seit 1945 www.uni-siegen.de/phil/geschichte Uniwersytet w Siegen Wydział Filozoficzny, Seminarium Historyczne, Europejska Historia Współczesna po 1945 roku www.uni-siegen.de/phil/geschichte 91 Universität zu Köln Philosophische Fakultät, Slavisches Institut www.slavistik.phil-fak.uni-koeln.de Philosophische Fakultät, Historisches Institut, Abteilung für Osteuropäische Geschichte http://osteuropa.phil-fak.uni-koeln.de Uniwersytet Koloński Wydział Filozoficzny, Instytut Slawistyki www.slavistik.phil-fak.uni-koeln.de Wydział Filozoficzny, Instytut Historyczny, Katedra Historii Europy Wschodniej http://osteuropa.phil-fak.uni-koeln.de Westfälische Wilhelms-Universität Münster Fachbereich Philologie, Slavisch-Baltisches Seminar www.uni-muenster.de/SlavBaltSeminar Fachbereich Geschichte/Philosophie, Historisches Seminar, Abteilung für Osteuropäische Geschichte www.uni-muenster.de/Geschichte/hist-sem/OE-G Westfalski Uniwersytet Wilhelma w Münster Wydział Filologiczny, Seminarium Słowiańsko-Bałtyckie www.uni-muenster.de/SlavBaltSeminar Wydział Historii/Filozofii, Seminarium Historyczne, Katedra Historii Europy Wschodniej www.uni-muenster.de/Geschichte/hist-sem/OE-G 92 93 Katarzyna Paczyńska-Werner, Maria Piechowska. 94 95 Impressum Stopka redakcyjna Herausgeberin: Annina Lottermann, Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI) Wydawca: Annina Lottermann, Instytut Kulturoznawczy w Essen (Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI)) Konzept: Prof. Dr. Claus Leggewie (Projektleitung), Annina Lottermann (Projektkoordination), Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI) Unser besonderer Dank gilt Dr. Katarina Bader (Ludwig-Maximilians-Universität München) und Piotr Buras (Gazeta Wyborcza, Berlin/Warschau) für die Moderation und Leitung der thematischen Teilveranstaltungen. Gestaltung: Simone Neveling, Kurt Ebbers, subwhite köln - internet & grafik Schlussredaktion: Isabelle De Bortoli, Neuss Übersetzung ins Polnische: Marta Majorczyk, Essen Druck: L’ATELIER Werbedruck GmbH, Essen Copyright: Kulturwissenschaftliches Institut Essen (KWI), Autorinnen und Autoren Bildnachweise: Georg Lukas, Essen; Björn Liedgens, Essen (Seiten 4, 21, 37, 41, 57, 71, 73, 93) Koncepcja: prof. dr Claus Leggewie (kierownictwo projektu), Annina Lottermann (koordynacja projektu), Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI) Szczególne podziękowania pragniemy złożyć pani dr Katarinie Bader (Uniwersytet im. Ludwika Maksymiliana w Monachium) oraz panu Piotrowi Burasowi (Gazeta Wyborcza, Berlin/Warszawa) za moderowanie i prowadzenie poszczególnych spotkań tematycznych. Układ graficzny: Simone Neveling, Kurt Ebbers, subwhite köln - internet & grafik Redakcja końcowa: Isabelle De Bortoli, Neuss Przekład z języka niemieckiego: Marta Majorczyk, Essen Druk: L’ATELIER Werbedruck GmbH, Essen Copyright: Instytut Kulturoznawczy w Essen (KWI), autorzy Wykaz zdjęć: Georg Lukas, Essen; Björn Liedgens, Essen (str. 4, 21, 37, 41, 57, 71, 73, 93) Die Publikation ist entstanden aus der Veranstaltungsreihe „Gemeinsam die Zukunft gestalten: NRW und Polen im Dialog“, eine Veranstaltung des Kulturwissenschaftlichen Instituts Essen (KWI) im Auftrag der Ministerin für Bundesangelegenheiten, Europa und Medien des Landes Nordrhein-Westfalen im Rahmen des Polen-Nordrhein-Westfalen-Jahres 2011/2012. Niniejsza publikacja powstała w ramach cyklu spotkań „Wspólnie kształtować przyszłość: NRW i Polska w dialogu“, przedsięwzięcia Instytutu Kulturoznawczego w Essen (KWI) z polecenia Minister ds. Federalnych, Europy i Mediów Kraju Związkowego Nadrenii Północnej-Westfalii z okazji Roku Polski i Nadrenii Północnej-Westfalii 2011/2012. KULTURWISSENSCHAFTLICHES INSTITUT ESSEN FORSCHUNGSKOLLEG DER UNIVERSITÄTSALLIANZ METROPOLE RUHR