Biblioterapia, czyli leczenie książką

Biblioterapia, czyli leczenie książką
Termin biblioterapia składa się z dwóch wyrazów pochodzenia greckiego biblionco oznacza książka, oraz therapeo- co oznacza leczę, czyli najprościej ujmując
leczenie książką. Korzenie tej metody są bardzo głębokie. Sięgają czasów
starożytnych, w bibliotece w Aleksandrii widniał napis „ lekarstwo duszy”.
Terapeutyczne
zastosowanie
miało
czytanie
Koranu
oraz
Biblii.
Podstawy
biblioterapii stworzył N. A. Rubakin, który od 1919 r. w Instytucie Bibliopsychologii
w Lozannie zapoczątkował badania nad reakcjami indywidualnych czytelników.
Pojęcie to po raz pierwszy zostało użyte w 1916 roku przez Samuela McChorda
Cothersa. Stosowana była wtedy jako metoda terapeutyczna, ale jako dyscyplina
naukowa jest młoda. W Polsce pojawiła się dopiero w latach trzydziestych XX wieku.
1
W roku 1966 Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy przyjęło oficjalną definicję
biblioterapii, która mówiła, że jest to: wyselekcjonowanie użycie materiałów
czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie oraz psychiatrii, a także
poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych poprzez ukierunkowane
czytanie. Według R. Rubina – biblioterapia to program aktywności oparty na
interaktywnych procesach poprzez zastosowanie drukowanych i nie drukowanych
materiałów, zarówno o charakterze wyobrażeniowym jaki i informacyjnych. Dzięki
pomocy bibliotekarza lub odpowiednio przygotowanej osoby dokonują wglądu
w normalny rozwój lub dokonują zmian w emocjonalnych zaburzeniach zachowania.
Bardziej tę definicję uprościł J.M Clarke oraz E.Bostle stwierdzając, że biblioterapia
to terapeutyczne stosowanie książek i innych materiałów względem pojedynczych
osób lub grup. Najbardziej znaną i używaną definicję pojęcia biblioterapia
przedstawiła Ewa Tomasik. Według niej biblioterapia jest zamierzonym działaniem
przy wykorzystaniu książki lub materiałów nie drukowanych, które prowadzi do
realizacji
celów
rewalidacyjnych,
resocjalizacyjnych,
profilaktycznych
oraz
ogólnorozwojowych. Koniecznym elementem tej biblioterapii jest międzyosobowy
kontakt indywidualny lub też grupowy z biblioterapeutą.2
R. J. Rubin przedstawił trzy podstawowe kategorie biblioterapii:
1
E. J. Konieczna Arteterapia w teorii i praktyce, Impuls, Kraków 2004, s.110
E. Tomasik, Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Wydawnictwo WSPS, Warszawa
1994, s.10-11
2
instytucjonalną – w tego rodzaju biblioterapii stosujemy literaturę
dydaktyczną do potrzeb pacjenta. To jakby przepisywanie literatury na
specyficzne choroby. Celem takiej biblioterapii jest informowanie chorego
oraz zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji. Tego typu biblioterapię
prowadzą lekarze.
kliniczną – w tej kategorii biblioterapii stosuje się literaturę wyobrażeniową.
Skierowana jest ona do pacjentów z problemami emocjonalnymi albo
behawioralnymi.
Pacjenci
dobrowolnie
uczestniczą
w
zajęciach,
prowadzone są one w szpitalu lub domu. Celem tej biblioterapii jest
uzyskanie przez pacjenta tzw. wglądu w siebie, co ma doprowadzić do
zmian w jego psychologicznej sytuacji.
rozwojową- w tej biblioterapii stosuje się książki dydaktyczne oraz
wyobrażeniowego potrzeb tzw. normalnych użytkowników. Zajęcia z tej
kategorii biblioterapii mają na celu pobudzanie rozwoju, wspieranie
psychiczne uczestników, pomoc w rozwiązywaniu problemów itp.3
Z punktu widzenia metodyki biblioterapię można podzielić na indywidualną oraz
grupową. Biblioterapia indywidualna jest to kontakt biblioterapeuty z jedną osobą.
Natomiast biblioterapia grupowa, to praca z grupą , skierowana do osób
o podobnym profilu np. problemowym, czy wiekowym.
Biblioterapia pełni kilka funkcji. Jak podaje E. Tomasik jedną z nich jest funkcja
profilaktyczna. Dzięki wypełnieniu wolnego czasu wartościowymi treściami, a co za
tym idzie nauczenie młodego człowieka spędzania wolnego czasu, wpływa
pozytywnie na jego osobę, zapobiegając między innymi zachowaniom niewłaściwym.
Kolejna funkcja związana jest z kompensacją. Polega ona na przywracaniu osobie
objętej biblioterapią sensu życia, działania.
Według J. Andrzejewskiej biblioterapia pełni następujące funkcje:
utylitarną- pomaga rozwiązać niektóre praktyczne problemy życiowe,
wychowawczą- inspiruje, wskazuje zachowania akceptowane społeczne,
informacyjną- dostarcza informacji o zdrowiu pacjenta, kształcącą- wpływa na
rozwój sprawnego wypowiadania się i rozwijania umiejętności estetycznych,
3
uwrażliwiającą- ukazując osobie doznania płynące od innych i od niej samej,
Tamże, s. 13
ideologiczną-
wpływającą
na
kształtowanie
się
systemu
wartości
i wyznaczaniu celów życiowych,
emocjonalną- pozwala na przeżycie uczuć, które są niedostępne dla
świadomości człowieka.
Oprócz wyżej wymienionych funkcji biblioterapia pełni jeszcze rolę katartyczną, która
ma na celu dostarczanie nowych doświadczeń, a także funkcję ludyczną,
relaksacyjną i rozrywkową.4
Jak widzimy biblioterapia to złożona metoda, z bogatą historią. Prawidłowo
stosowana przez odpowiednio do niej przygotowane osoby wpływa na rozwój
człowieka w każdym wieku, na jego problemy i troski, postawy i zachowania.
W biblioterapii przeprowadza się proces biblioterapeutyczny, który składa się z
pięciu etapów:
1. Samodzielne czytanie, oglądanie, słuchanie, środków biblioterapeutycznych
(książki, fragmenty utworów, alternatywne materiały czytelnicze, teatralne,
filmowe adaptacje itp.)które są odpowiednio dobrane.
2. Identyfikacja z bohaterem literackim, która ma na celu wywołania określonych
przeżyć emocjonalnych zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Może tu
pojawić się zarówno wyciszenie, jak i pobudzenie.
3. Katharsis, czyli inaczej oczyszczenie– wywołanie takiego stanu psychicznego
podczas czytania lub oglądania, po zakończeniu którego uczestnik powinien
odczuć swoistego rodzaju ulgę prowadzącą do odreagowania napięć,
4. Wgląd w siebie- gdzie, czytelnik samodzielnie albo z pomocą biblioterapeuty
analizuje własne problemy.
5. Ukoronowaniem działań biblioterapeutycznych jest wywołanie zmiany postaw
lub zachowań uczestnika terapii.5
By
przedstawione
etapy
procesu
biblioterapeutycznego
były
prawidłowo
przeprowadzone musimy wziąć pod uwagę z jaką grupą czy osobą podejmiemy
terapię, jakie środki i materiały wykorzystamy, gdzie przeprowadzimy zajęcia, a także
jakich metody i technik użyjemy.
Uczestnikami procesu biblioterapeutycznego mogą być:
4
E. J. Konieczna Arteterapia w teorii i praktyce, op. cit, s.114
I. Borecka, S. Wontarowska-Roter, Biblioterapia w edukacji dziecka niepełnosprawnego
intelektualnie, Wydawnictwo UNUS, Wałbrzych 2003, s.49
5
Osoby niepełnosprawne, którzy wymagają pomocy terapeutycznej, którzy
mają problemy z samoakceptacją, zaburzenia zachowania, brakiem
wzorców do naśladowania,
Uczniowie zdolni
Osoby chore
Osoby, które są w konflikcie z prawem i zagubiły się w otaczającej
rzeczywistości
Osoby odrzucone przez rodzinę i społeczeństwo
Uczniowie, którzy mają kłopoty z nauką
Osoby z zaburzeniami zachowania, zaburzeniami emocjonalnymi
Dzieci przeżywające lęki i wszyscy ci, którym potrzebna jest pomoc
i wsparcie.
Optymalna wielkość grupy to od 6 do 12 osób. Dzieci powinny tworzyć mniejsze
grupy, aby lepiej współpracować i mieć możliwość otworzenia się przed innymi
rówieśnikami.
W pracy biblioterapeutycznej niezbędne są materiały i środki, które wzbogacą
warsztaty pracy biblioterapeuty. Do środków biblioterapeutycznych zaliczamy
tradycyjne materiały wydawnicze oraz tzw. czytelnicze materiały alternatywne.
Tradycyjne materiały wydawnicze dzielą się na :
Książki tzw. łatwe w czytaniu, czyli książki, które podlegają określonym
kryteriom:
- sztywna oprawa i kartki, z odpowiednimi odstępami pomiędzy wersami,
wyrazami i literami, każde zdanie rozpoczyna się od nowego wiersza,
-
pisane są jasnym, zrozumiałym dla dzieci językiem, unikanie słów
trudnych i abstrakcyjnych,
- treści oparte są na realiach życia dziecka,
- zawarte są w nich ilustracje, piękne barwne, które umieszczone są obok
tekstu albo na sąsiedniej stronie.
Książki- zabawki, które swoim kształtem przypominają klocki, maskotki,
ale z prostym tekstem lub nagraną na taśmę magnetofonową bajkę
terapeutyczną.
Książki drukowane dużą czcionką.
Książki wydawane tradycyjnie, ale dostosowane od odbiorców terapii.
Książki pisane Braille’m.
Natomiast do alternatywnych materiałów czytelniczych możemy zaliczyć:
Książki tzw. mówione czyli nagrane na kasetach magnetofonowych,
Książki wydane w sposób tradycyjny, ale uzupełnione o np. rysunki do
kolorowania, teksty do uzupełniania, gry edukacyjne, ćwiczenia gramatyczne,
matematyczne,
Kasety
magnetofonowe
z
odgłosami
przyrody,
muzyką
relaksacyjną,
piosenkami, montażami słowno- muzycznymi,
Edukacyjne i terapeutyczne programy komputerowe,
Gry dydaktyczne i zabawki edukacyjne,
Filmy wideo.6
Oprócz wymienionych materiałów potrzebnych w procesie biblioterapii można
wspomnieć o nagraniach na CD, DVD, audiobookach, książkach dotykowych,
wszelkiego
rodzaju
zdjęciach,
ilustracjach,
kolorowankach,
materiałach
papierniczych, które wzbogacą proces biblioterapii.
Wybierając
teksty
biblioterapeutyczne
należy
pamiętać
o
indywidualnych
zainteresowaniach uczestników procesu. Wybór tekstu biblioterapeutycznego
powinien być dostosowany do predyspozycji poznawczych uczestników, ich wieku,
a także związany z celem terapii. Jego treść powinna budzić ciekawość,
zainteresowanie. Proponowany materiał służyć ma podniesieniu poczucia wartości,
wzmacniać pozytywne stany emocjonalne.
Podział materiałów biblioterapeutycznych zaproponowała Danuta Gostyńska,
podzieliła je na 3 rodzaje:
Uspokajające, nazywane sedativa, do których zaliczyć można książki
przygodowe, literaturę fantastyczną, humorystyczną, baśnie, powieści dla
młodzieży.
Pobudzające, nazywane stimulativa, do których zaliczyć można książki
o tematyce popularnonaukowej, podróżnicze, wojenne, przygodowe.
Refleksyjne, nazywane problematica, do których zaliczyć można książki
psychologiczne, socjologiczne, z elementami romansu, powieści obyczajowe,
biografie.
Do tego zestawu Wanda Kozakiewicz dodała jeszcze jeden rodzaj nazwany sacrum.
Obejmuje on literaturę, która u czytelnika wywołuje silne wzruszenia religijne,
6
I. Borecka, Biblioterapia: skrypt dla studentów pedagogiki, Wydawnictwo PWSZ, Wałbrzych
2001s.19-20
a czytelnik dokonuje u siebie ważnego odkrycia. Innego podziału dokonała Ewa
Tomasik, która podzieliła literaturę na dwa rodzaje: literaturę faktu oraz literaturę
piękną, a następnie ułożyła ją w układzie alfabetycznym. Oprócz tego każdą książkę
powiązała z działami pedagogiki specjalnej.7
Przygotowując program biblioterapeutyczny powinniśmy zastanowić się jakie metody
i
techniki
wykorzystamy
w
swojej
pracy.
W
pracy
biblioterapeutycznej
wykorzystywane są rozmaite techniki i metody, należą do nich między innymi:
Głośne samodzielnie czytanie tekstów,
Czytanie wybranych tekstów w grupie terapeutycznej przez wybraną osobę
lub prowadzącego,
Słuchanie tekstów o charakterze odprężającym, relaksacyjnym,
Dyskusja nad czytanym utworem,
Metody aktywizujące np. słoneczko, burza mózgów,
Pisanie listu do bohatera literackiego,
Elementy pedagogiki zabawy,
Techniki twórcze,
Drama,
Arteterapia.
Planując spotkanie biblioterapeutyczne musimy zadbać o miejsce w jakim je
przeprowadzimy. Powinna to być sala przestrzenna, wyciszona, pozbawiona
bodźców pobudzających, z dobrym oświetleniem, dywanem, stolikami. Wskazane by
było, aby sprawiała wrażenie przytulnego miejsca, w miłych dla oka i duszy kolorach
ścian, firan itp.
Każde spotkanie terapeutyczne powinno składać się z dwóch części. W pierwszej
części tzw. wstępnej zapoznajemy się z grupą, stosując zabawy integracyjne,
zabawy twórcze. W drugiej części tzw. właściwej dokonujemy wprowadzenia w temat
i wykorzystujemy tekst terapeutyczny. Następnie przepracowujemy problem zawarty
w tekście za pomocą np. technik plastycznych, dramy. Ważna zasada, o której
należy
pamiętać
podczas
tworzenia
scenariuszy
biblioterapeutycznych,
aby
zajmować się podczas jednych zajęć jednym problemem. Podczas spotkania
biblioterapeutycznego należy przestrzegać zasady dobrowolnego uczestnictwa.
7
Tamże, s.21-22
Należy pamiętać, tworząc program biblioterapeutyczny, że musi być on dostosowany
do grupy z którą będziemy pracować, celu jaki w nim stawiamy oraz możliwości jego
realizacji.
Programy
takie
mogą
być
krótko-
lub
długoterminowe.
Dobrze
przygotowany program ma na celu integrację grupy, dokonanie wglądu w siebie
uczestnika programu, twórczy oraz harmonijny rozwój osobowości uczestników
programu. Oprócz tego programy musi cechować elastyczność, gdyż podczas zajęć
może coś się wydarzyć, co spowoduje szybkie przekształcenie zajęć.
Proces biblioterapeutyczny powinien zapewnić dzieciom:
pozytywne doświadczenia, które związane będą z zaangażowaniem
wysiłku intelektualnego,
szacunek dla swoich marzeń oraz poglądów,
prawo decydowania o sobie,
pomoc w budowaniu zaufania do siebie, a także do innych osób,
pomoc w wytworzeniu pozytywnego obrazu siebie.8
Każde spotkanie z uczestnikiem biblioterapii, powinno sprawiać że czują się oni
dobrze i bezpiecznie. Ich prowadzący jest wyrozumiały, otwarty, kreatywny,
elastyczny. Jest ich liderem, ale zarazem przewodnikiem. Podczas zajęć nie stoi
obok, ale bawi się razem z podopiecznymi, pokazując im swój potencjał i autorytet.
Opracowanie:
mgr Aleksandra Tomkowiak
Bibliografia:
1. Borecka
I.,
Biblioterapia:
skrypt
dla
studentów
pedagogiki,
Wydawnictwo PWSZ , Wałbrzych 2001,
2. Borecka I. ,Wontarowska-Roter S., Biblioterapia w edukacji dziecka
niepełnosprawnego intelektualnie, Wydawnictwo UNUS, Wałbrzych
2003
3. Konieczna E. J. Arteterapia w teorii i praktyce, Impuls, Kraków 2004
8
Tamże, 18-19
4. Konieczna E. J. (red.), Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla
nauczycieli, wychowawców terapeutów, Impuls ,Kraków 2005
5. Molicka M., Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii,
Media Rodzina, Poznań 2002
6. Tomasik E., Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej,
Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1994