Ocena sytuacji finansowej osób starszych wbPolsce

Transkrypt

Problemy ZarzÈdzania, vol. 14, nr 2 (59), t. 1: 118 – 134
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.59.8
Ocena sytuacji finansowej osób starszych wb Polsce
zeb szczególnym uwzglÚdnieniem zasobnoĂci ib zadïuĝenia
Nadesïany: 16.02.16 | Zaakceptowany do druku: 25.05.16
Beata ¥wiecka*
Starzenie siÚ ludnoĂci jest tematem waĝnym ib interdyscyplinarnym. Jego znaczenie ma rozlegïe konsekwencje dla zatrudnienia, opieki spoïecznej, zabezpieczenia emerytalnego, opieki medycznej ibwielu innych
aspektów funkcjonowania gospodarki. Wzrost znaczenia osób starszych staï siÚ na tyle istotny, iĝ powstaïy
pojÚcia „srebrnej generacji” (silver generation), abtakĝe „srebrnej gospodarki” (silver economy), obejmujÈcej
swoim zakresem istniejÈce ibrozwijajÈce siÚ moĝliwoĂci ekonomicznego wzrostu publicznych ibkonsumenckich dochodów zwiÈzanych ze starzeniem siÚ ludnoĂci, uwzglÚdniajÈcych specyfikÚ potrzeb osób powyĝej
50.broku ĝycia. Srebrna generacja obejmuje duĝÈ róĝnorodnoĂÊ jednostek co do statusu, dochodów, zdrowia,
spoïecznego ibkulturowego kontekstu. Dotyczy ona osób zarówno zamoĝnych ibaktywnych, jak teĝ biednych
ib podupadajÈcych na zdrowiu. Celem artykuïu jest ocena sytuacji finansowej osób starszych wb Polsce ze
szczególnym uwzglÚdnieniem zasobnoĂci ibzadïuĝenia na tle innych grup wiekowych oraz krajów UE (strefy
euro). W opracowaniu wykorzystano gïównie podejĂcie empiryczne zb wykorzystaniem badañ wtórnych
uwzglÚdniajÈcych najnowsze raporty, obejmujÈce swoim zakresem lata 2013–2016.
Sïowa kluczowe: osoby starsze, zadïuĝenie, sytuacja finansowa.
Assessment of the Financial Situation of the Elderly in Poland,
with Particular Emphasis on Wealth and Debt
Submited: 16.02.16 | Accepted: 25.05.16
The aging of the population is an important and interdisciplinary subject. Its importance has extensive consequences for employment, social welfare, pension security, medical care as well as many other aspects of
the economy, therefore posing burden for future generations. The increasing importance of the elderly has
become so considerable that has led to the appearance of the concepts of “silver generation” as well as
“silver economy” covering existing and emerging opportunities for economic growth of public and consumer
income related to aging of the population, taking into account the specific needs of people above 50 years
of age. “Silver generation” includes ab large variety of individuals of different status, income, health, social
and cultural context. It applies to both rich and active people and poor persons whose health is declining.
The aim of the article is to present the financial situation of the elderly group in Poland, with ab specific
focus on wealth and debt against the background of EU countries. The study used mainly an empirical
approach using secondary research taking into account the latest reports covering the years 2013–2016.
Keywords: older people, debt, financial situation.
JEL: D11, D14, D39
*
Beata ¥wiecka – dr hab., prof. US, Uniwersytet Szczeciñski, Wydziaï ZarzÈdzania ibEkonomiki Usïug,
Katedra BankowoĂci ib Finansów Porównawczych, Zakïad Finansów Osobistych ib Behawioralnych.
Adres do korespondencji: Uniwersytet Szczeciñski, Wydziaï ZarzÈdzania ibEkonomiki Usïug, ul. Cukrowab8,
71-004 Szczecin; e-mail: [email protected].
Ocena sytuacji finansowej osób starszych wb Polsce ze szczególnym uwzglÚdnieniem zasobnoĂci…
1. Wprowadzenie
Starzenie siÚ ludnoĂci jest siÚ tematem waĝnym ib interdyscyplinarnym.
Jego znaczenie ma rozlegïe konsekwencje zarówno dla zatrudnienia, opieki
spoïecznej, zabezpieczenia emerytalnego, opieki medycznej, jak ib wielu
innych aspektów funkcjonowania gospodarki. Wzrost znaczenia osób starszych staï siÚ na tyle istotny, iĝ powstaïy pojÚcia „srebrnej generacji” (silver
generation), ab takĝe „srebrnej gospodarki” (silver economy), obejmujÈcej
swoim zakresem istniejÈce ibrozwijajÈce siÚ moĝliwoĂci ekonomicznego wzrostu publicznych ib konsumenckich dochodów zwiÈzanych ze starzeniem siÚ
ludnoĂci, uwzglÚdniajÈcych specyfikÚ potrzeb osób powyĝej 50. roku ĝycia.
(European Commission, 2015). Srebrna generacja obejmuje duĝÈ róĝnorodnoĂÊ jednostek co do statusu, dochodów, zdrowia, spoïecznego ib kulturowego kontekstu. Dotyczy ona osób zarówno zamoĝnych ibaktywnych, jak
teĝ biednych ibpodupadajÈcych na zdrowiu. Z uwagi na fakt, iĝ zaspokojenie
zapotrzebowania na usïugi ib towary dla starzejÈcego siÚ pokolenia bÚdzie
wpïywaÊ na poziom wzrostu gospodarki ib na zyskownoĂÊ firm zajmujÈcych
siÚ ich obsïugÈ, srebrna gospodarka poprzez Ăwietlane perspektywy rozwoju
nazywana jest „zïotym rynkiem”, co wynika zb efektu skali przekïadajÈcego
siÚ na oczekiwanÈ wysokÈ zyskownoĂÊ (Cornet, 2015).
Ze wzglÚdu na postÚpujÈcy proces starzenia siÚ populacji wzrasta zainteresowanie staroĂciÈ nie tylko wb ujÚciu medycznym, socjologicznym, ale
równieĝ ekonomicznym ib finansowym. Starzenie spoïeczeñstwa jest zjawiskiem powszechnym. ChoÊ zauwaĝalne zmiany struktury populacji pojawiïy
siÚ juĝ wbXIX wieku wbEuropie, wraz zbprzemianami spoïeczno-ekonomicznymi zwiÈzanymi zbmodernizacjÈ spoïeczeñstw europejskich, które dokonywaïy przejĂcia od reprodukcji rozrzutnej, charakteryzujÈcej siÚ natÚĝeniem
urodzeñ ibzgonów, do reprodukcji oszczÚdnej, charakteryzujÈcej siÚ niskim
poziomem umieralnoĂci ibzgonów, to jednak ich intensywnoĂÊ nabiera coraz
wiÚkszego znaczenia. Proces starzenia siÚ Polaków wbnadchodzÈcych dekadach bÚdzie gwaïtownie postÚpowaÊ. Na prawie 2 mln dzieci wb wieku do
4 lat przypada ponad 4 tys. stulatków, abwb2050 r. na 1 mln 300 tys. dzieci
do 4. roku ĝycia bÚdzie przypadaÊ juĝ 60 tys. osób wb wieku 100+ (GUS,
2014). Zmiany demograficzne wynikajÈ zarówno zb wydïuĝania siÚ ĝycia,
bÚdÈcego efektem postÚpu medycyny ib wzrostu ĂwiadomoĂci zdrowotnej,
jak teĝ spadku dzietnoĂci.
Osoby starsze stanowiÈ coraz bardziej znaczÈcÈ pod wzglÚdem iloĂciowym grupÚ konsumentów dóbr ib usïug ob okreĂlonym ib relatywnie duĝym
potencjale ekonomicznym, która poprzez swoje decyzje finansowe bÚdzie
odgrywaÊ coraz waĝniejszÈ rolÚ na rynku usïug, wbtym rynku usïug finansowych. Celem artykuïu jest ocena sytuacji finansowej osób starszych wbPolsce
ze szczególnym uwzglÚdnieniem zasobnoĂci ibzadïuĝenia na tle innych grup
wiekowych oraz krajów UE (strefy euro). W opracowaniu wykorzystano
najnowsze raporty obejmujÈce swoim zakresem lata 2013–2016.
Problemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
119
Beata ¥wiecka
2. Starzenie siÚ spoïeczeñstwa polskiego na tle UE
Starzenie siÚ populacji oznacza zwiÚkszanie siÚ liczby osób starszych przy
jednoczesnym zmniejszaniu siÚ liczby dzieci. Definicja staroĂci zwiÈzana
jest wb wielu przypadkach zb wiekiem emerytalnym, który wb poszczególnych
krajach jest zróĝnicowany, jak równieĝ zmienia siÚ wbczasie. Proces starzenia siÚ nie jest jednomierny we wszystkich regionach Ăwiata. Przez osoby
starsze rozumie siÚ osoby wb wieku 60+ (wedïug WHO) ib 65+ (wedïug
ONZ), wb wieku emerytalnym (GUS) (Szarota, 2010). Wedïug literatury
przedmiotu gïównym czynnikiem okreĂlajÈcym próg staroĂci jest wiek,
który – wb zaleĝnoĂci od kraju, ab takĝe wb wielu wypadkach pïci – wynosi
od 50.b roku ĝycia wzwyĝ.
¥wiatowa Organizacja Zdrowia wyróĝnia cztery etapy staroĂci (Szarota,
2013):
– wiek przedstarczy – 45–59 lat,
– wczesna staroĂÊ, która zaczyna siÚ wb wieku 60 lat ib trwa do 74. roku
ĝycia,
– staroĂÊ dojrzaïa (75–89 lat),
– staroĂÊ póěna lub dïugowiecznoĂÊ (tak nazywajÈ ten wiek gerontolodzy,
czyli ci, którzy naukowo zajmujÈ siÚ staroĂciÈ, badajÈc jÈ pod róĝnym
kÈtem), która zaczyna siÚ od 90. roku ĝycia ib trwa aĝ do Ămierci.
Sektor osób starszych, nazywanych seniorami, sektorem srebrnego wïosa,
osób wbostatniej dekadzie ĝycia, sektora trzeciego wieku, nie jest jednorodny.
NajwiÚkszy kontrast jest miÚdzy osobami wchodzÈcymi wb wiek senioralny,
czÚsto nadal aktywnymi zawodowo, ob dobrym stanie fizycznym, psychicznym ib finansowym, ab osobami ze zmniejszonÈ sprawnoĂciÈ ib problemami
zdrowotnymi czy niepeïnosprawnoĂciÈ. Wedïug francuskiej strategii srebrnej
gospodarki, zapoczÈtkowanej przez Ministère des Affaires Sociales et de la
Santé wb grudniu 2013 r. starzejÈce siÚ spoïeczeñstwo moĝna podzieliÊ na
trzy grupy: aktywnych (acitive), kruchych, inaczej delikatnych, wÈtïych (fragile) ib zaleĝnych (dependant), ob zróĝnicowanym zapotrzebowaniu na dobra
ib usïugi. Zgodnie zb tÈ klasyfikacjÈ istnieje silna korelacja miÚdzy wiekiem
abniepeïnosprawnoĂciÈ. W UE wbprzedziale wiekowym 55–64 lata znajduje
siÚ 32% osób niepeïnosprawnych, wĂród osób wb wieku 65–74 lata – 44%,
wb wieku 75–84 lata – 60%, zaĂ wb wieku 85+ aĝ 70% osób niepeïnosprawnych (European Commission, 2015). Federal Reserve System wb Survey of
Consumer Finances dzieli zaĂ gospodarstwa domowe zb punktu widzenia
wieku gïowy rodziny na: starszy stary (older old) – 70 lat ib wiÚcej, mïodszy
stary (younger old) – 62–69 lat, wbĂrednim wieku (middle-aged) – 40–61 lat
ibmïody (young) – 40 lat (Federal Reserve System, 2013). Powyĝsze podziaïy
ukazujÈ, jak niejednorodna jest grupa osób starszych, ob zróĝnicowanych
potrzebach ib moĝliwoĂciach.
Od struktury wiekowej ludnoĂci zaleĝy zbjednej strony zapotrzebowanie
na usïugi publiczne (w tym na sïuĝbÚ zdrowia), zbdrugiej zaĂ na Ăwiadczenia
120
DOI 10.7172/1644-9584.59.8
spoïeczne (emerytury ib renty), co przekïada siÚ na ich wysokoĂÊ, ab tym
samym na potrzeby oraz poziom konsumpcji ib jakoĂÊ ĝycia. W 2015 r. na
Ăwiecie byïo 901 mln osób wb wieku 60 lat ib wiÚcej. Liczba ta ma wzrosnÈÊ
do 1,4 mld wb 2030 r. ib 2,1 mld do roku 2050 (UN, 2015). Wedïug Eurostatu wb ciÈgu ostatnich 20 lat wb UE starsza czÚĂÊ populacji (65+) stale
rosïa wbtempie 1,5%. W ciÈgu ostatnich dziesiÚciu lat wbUE-28 liczba osób
starszych wzrosïa ob okoïo 12 mln, osiÈgajÈc poziom 92 mln osób, zb czego
ponad poïowa (57%) mieszka wbNiemczech (17 mln), Wïoszech (12,6 mln),
Francji (11,5 mln) ib Wielkiej Brytanii (11 mln). Jednak dynamika procesu
starzenia siÚ wb kaĝdym pañstwie czïonkowskim UE jest inna (Pauhofova
ib Dovalova, 2015).
Wedïug prognoz RzÈdowej Rady LudnoĂciowej ibKomitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk oraz Gïównego UrzÚdu Statystycznego
wb Polsce do 2030 r. nastÈpi istotne przesuniecie wb proporcjach miÚdzy
liczbÈ osób wb wieku produkcyjnym ib poprodukcyjnym. W okresie kolejnych 20 lat liczba ludnoĂci wb wieku produkcyjnym bÚdzie systematycznie
spadaÊ, aĝ do poziomu 20,8 mln wb 2030 r., ab wb wieku poprodukcyjnym
– rosnÈÊ do 9,6b mln. Wskaěnik obciÈĝenia ekonomicznego, tj. liczba osób
wb wieku nieprodukcyjnym na 100 osób wb wieku produkcyjnym, zwiÚkszy
siÚ zb 60b dob 72. JednoczeĂnie znacznie zwiÚkszy siÚ obciÈĝenie ludnoĂciÈ
wbwieku poprodukcyjnym – do 46 (obecnie 24) na niekorzyĂÊ osób wbwieku
przedprodukcyjnym (z obecnych 26 na 36). Okres po 2020 r. bÚdzie charakteryzowaï siÚ gwaïtownym starzeniem siÚ ludnoĂci Polski. Znaczny przyrost
nastÈpi wb najstarszych grupach wieku. Liczba osób wb wieku 85 lat ibwiÚcej
wb 2030 r. wzroĂnie do poziomu prawie 800 tys. Za dwadzieĂcia lat wiÚcej
niĝ co czwarty Polak bÚdzie miaï ponad 60 lat (27%, niemal 10 mln osób).
Najbardziej spektakularny wzrost nastÈpi wbgrupie wiekowej 70+ – zb3,8bmln
do 6,3 mln osób. Blisko podwojeniu – do 2,6 mln – ulegnie liczba osób
pob 80.b roku ĝycia (GUS, 2014).
3. Sytuacja finansowa osób starszych wb Polsce
Kondycja finansowa opisuje ocenÚ sytuacji finansowej osoby fizycznej
(lub przedsiÚbiorstwa). Dla osób fizycznych oznacza wysokoĂÊ uzyskiwanych
dochodów, moĝliwoĂÊ gromadzenia oszczÚdnoĂci, regulowanie terminowo
wszystkich wymaganych zobowiÈzañ wynikajÈcych zarówno zb codziennych
opïat, jak ib zaciÈgniÚtych zobowiÈzañ finansowych. Osoba fizyczna moĝe
byÊ wbdobrej (korzystnej) lub zïej (niekorzystnej) sytuacji finansowej, która
moĝe mieÊ charakter ewolucyjny i/lub losowy. Na charakter ewolucyjny
skïadajÈ siÚ Ăwiadome dziaïania osób starszych ib ich gospodarstw domowych, na które majÈ oni wpïyw ib które sÈ ciÈgiem decyzji finansowych,
które wbsposób stopniowy prowadzÈ do wzrostu zamoĝnoĂci lub skrajnie do
ubóstwa. Korzystnie na sytuacjÚ finansowÈ wpïywajÈ, m.in. utrzymywanie
wïaĂciwych proporcji miÚdzy dochodami ab wydatkami, kontrola nad bieĝÈProblemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
121
Beata ¥wiecka
cymi wydatkami, racjonalne planowanie, odpowiedzialne uĝytkowanie kart
kredytowych, posiadanie rezerwy finansowej itp. Sytuacja niekorzystna jest
odwrotnoĂciÈ powyĝszych dziaïañ. Korzystna ib niekorzystna sytuacja finansowa osób starszych moĝe mieÊ równieĝ charakter losowy, na co skïadajÈ
siÚ sytuacje, na które nie majÈ oni wpïywu, np. wygrane wb grach losowych wb przypadku korzystnej sytuacji losowej, zaĂ wb niekorzystnej – strata
majÈtku wb wyniku poĝaru, kradzieĝy, upadku rodzinnego biznesu, Ămierci
jednego zb maïĝonków, przy wczeĂniejszym wspólnym zaciÈgniÚciu kredytu,
który przy jednym dochodzie moĝe byÊ trudny do spïaty. Sytuacja finansowa osób starszych jest zarówno efektem aktywnoĂci na rynku pracy oraz
decyzji konsumpcyjnych, kredytowych, oszczÚdnoĂciowych ib inwestycyjnych
podejmowanych wbokresie aktywnoĂci zawodowej, jak teĝ efektem wysokoĂci otrzymywanych Ăwiadczeñ wbpostaci renty ibemerytury oraz pozostaïych
uposaĝeñ, ab takĝe gospodarowania posiadanymi Ărodkami. BiorÈc równieĝ
pod uwagÚ fakt, iĝ osoby starsze byïy wychowywane wb latach, kiedy czÚsto
brakowaïo podstawowych produktów, stÈd poziom zaradnoĂci tych osób jest
znacznie wyĝszy niĝ mïodszych pokoleñ.
W 2014 r. sytuacja materialna gospodarstw domowych wbPolsce poprawiïa
siÚ. Mimo iĝ wiÚcej wydawaïy, wzrosïa nadwyĝka dochodów nad wydatkami.
Gospodarstwa domowe byïy teĝ lepiej wyposaĝone wb dobra trwaïego uĝytkowania nowej generacji ib zamieszkiwaïy wb nieco wiÚkszych mieszkaniach.
PrzeciÚtny miesiÚczny dochód rozporzÈdzalny na osobÚ uksztaïtowaï siÚ
wb 2014 r. na poziomie 1 340 zï ib byï realnie wyĝszy ob 3,2% od dochodu
zbroku 2013. Realny wzrost dochodów wystÈpiï we wszystkich grupach spoïeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych. Najwyĝszy wzrost zanotowano wb gospodarstwach domowych rencistów (6,4%) (GUS, 2015).
PrzeciÚtne miesiÚczne wydatki wb gospodarstwach domowych na osobÚ
wb 2014 r. wyniosïy 1063 zï ib byïy realnie wyĝsze ob 1,6% od wydatków
zbroku 2013 – stanowiïy 80,5% dochodów (w 2013 r. – 81,7%). W sektorze
emerytów przeciÚtne wydatki miesiÚczne wynosiïy 1203 zï, zaĂ rencistów
966 zï. Wydatki na towary ib usïugi konsumpcyjne wyniosïy Ărednio 1 032
zï ib realnie byïy wyĝsze ob 1,4% wb stosunku do 2013 r. W 2014 r. wb gospodarstwach domowych rencistów udziaï wydatków wb dochodach byï bardzo
wysoki ib wynosiï 90,1%, zaĂ emerytów 82,5%, co moĝe ĂwiadczyÊ ob bardzo ograniczonych moĝliwoĂciach bieĝÈcego oszczÚdzania. Nadal najwyĝszy
udziaï wbstrukturze wydatków ogóïu gospodarstw domowych miaïy wydatki
na ĝywnoĂÊ ibnapoje bezalkoholowe – 24,4%. PowaĝnÈ pozycjÚ wbwydatkach
gospodarstw domowych stanowiïy równieĝ wydatki na uĝytkowanie mieszkania lub domu, których udziaï wb wydatkach ogóïem spadï wb porównaniu
zbrokiem poprzednim we wszystkich grupach gospodarstw domowych – dla
gospodarstw ogóïem ob 0,7%, do 20,1%, zaĂ wb grupie emerytów do 23,3%.
NajwiÚkszy spadek odnotowano wb grupie rencistów – ob 1,7%, ale nadal
ich udziaï (25,4%) byï wb tej grupie najwyĝszy wĂród wszystkich grup spoïeczno-ekonomicznych (tabela 1).
122
DOI 10.7172/1644-9584.59.8
Dochód
rozporzÈdzalny
(zï)
PrzeciÚtne miesiÚczne
wydatki (zï)
Udziaï przeciÚtnych
miesiÚcznych
wydatków
wb dochodzie
rozporzÈdzalnym
Udziaï wydatków
zwiÈzanych
zb utrzymaniem
mieszkania lub domu
wb caïoĂci wydatków
gospodarstw
domowych
RenciĂci
1 072
966
90,1
25,4
Emeryci
1 458
1 203
82,5
23,3
Pracownicy
1 349
1 063
80,5
18,8
PracujÈcy na wïasny rachunek
1 632
1 302
79,8
17,9
Rolnicy
1 051
799
76,1
17,4
Ogóïem
1 349
1 063
80,5
20,1
Grupa spoïeczno-ekonomiczna
ib typ aktywnoĂci ekonomicznej
Tab. 1. Dochód rozporzÈdzalny ib wydatki na 1 osobÚ wb gospodarstwach domowych oraz
udziaï przeciÚtnych miesiÚcznych wydatków wbdochodzie rozporzÈdzalnym oraz wydatków
na utrzymanie domu ibmieszkania wedïug grup spoïeczno-ekonomicznych wb2014 r. ½ródïo:
opracowanie na podstawie GUS. (2015). Sytuacja gospodarstw domowych wb 2014 r.
wb Ăwietle wyników badania budĝetów gospodarstw domowych. Warszawa: GUS.
Wedïug danych GUS renciĂci ib emeryci oceniajÈ swojÈ sytuacjÚ materialnÈ najgorzej ze wszystkich grup spoïeczno-ekonomicznych. W 2014 r.
37,4% emerytów oceniïo swojÈ sytuacjÚ jako zïÈ. ChoÊ wynik jest korzystniejszy ob 4,1% wb stosunku do 2013 r., to jednak od wielu lat jest najniĝszy wb caïej grupie. DrugÈ grupÈ najgorzej oceniajÈcÈ swojÈ sytuacjÚ materialnÈ sÈ emeryci, którzy prawie wb 20% (18,6%) oceniali jÈ jako zïÈ lub
raczej zïÈ. Podobnie jak wb grupie rencistów wynik emerytów wb 2014 r. byï
korzystniejszy wbstosunku do 2013 r. (20,9%). Uwaĝa siÚ, iĝ ocena sytuacji
materialnej emerytów ib rencistów wb 2015 r. takĝe moĝe ulec polepszeniu,
co bÚdzie wynikiem waloryzacji rent ib emerytur. W 2014 r. wb grupie emerytów ibrencistów byï najmniejszy odsetek oceniajÈcych swojÈ sytuacjÚ jako
bardzo dobrÈ ib raczej dobrÈ (kolejno 22,4% ib 11,5%). Niezwykïy jest fakt,
iĝ pomimo niewysokiego uposaĝenia miesiÚcznego, ponad poïowa emerytów
(59%) ib rencistów (51%) oceniaïa swojÈ sytuacjÚ jako przeciÚtnÈ (GUS,
2015). Uwaĝa siÚ, iĝ jest to efekt tzw. optymizmu finansowego, znanego
wbbehawiorystce finansowej, czego potwierdzeniem moĝe byÊ równieĝ Indeks
Genworth, który jest finansowym zwierciadïem spoïeczeñstwa ibbarometrem
tego, jak gospodarstwa domowe radzÈ sobie finansowo, ab wedïug którego
Polacy sÈ najwiÚkszymi optymistami, jeĝeli chodzi ob przyszïoĂÊ finansowÈ.
W starych krajach UE, wb porównaniu zb nowymi krajami UE, istniejÈ
znaczÈce nierównoĂci wb zakresie dochodów ib poziomu zamoĝnoĂci, które
prowadzÈ do zróĝnicowanego zachowania konsumentów. IstniejÈ znaczne
nierównoĂci wb rozkïadzie dochodów. Na podstawie waĝonej liczbÈ ludnoProblemy ZarzÈdzania vol. 14, nr 2 (59), t. 1, 2016
123
Beata ¥wiecka
Ăci Ăredniej wartoĂci krajowych pañstw czïonkowskich UE-28, górne 20%
ludnoĂci pañstwa czïonkowskiego (o najwyĝszym ekwiwalentnym dochodzie
do dyspozycji) miaïo piÚciokrotnie wyĝszy dochód niĝ dolne 20% ludnoĂci pañstwa czïonkowskiego (o najniĝszym ekwiwalentnym dochodzie do
dyspozycji). Wb 2014 r. wskaěnik ten dla osób 65+ byï bardzo róĝny dla
poszczególnych pañstw czïonkowskich UE ib wynosiï Ărednio 4,1 wb UE-28,
zaĂ wbPolsce byï najniĝszy zbpozostaïych krajów, osiÈgajÈc wartoĂÊ 3,4. Najwyĝszy byï zaĂ wbPortugalii (4,9) ibna Cyprze (4,5) (Eurostat, 2016). NierównoĂci spoïeczne UE odczuwane sÈ przez wiele róĝnych grup spoïecznych,
wb tym szczególnie istotnÈ wb tym kontekĂcie grupÈ sÈ osoby starsze, co
czÚĂciowo odzwierciedla wzrost proporcjonalnego udziaïu populacji wbwieku
co najmniej 65 lat. Wbcaïej UE-28 mediana dochodów osób wbwieku 65 lat
ibstarszych wb2014br. stanowiïa 93% mediany dochodów populacji wbwieku
poniĝej 65 lat. W szeĂciu pañstwach czïonkowskich (Luksemburg, WÚgry,
Grecja, Rumunia, Francja ib Hiszpania) mediana dochodów osób starszych
byïa równa lub wyĝsza od mediany dochodów osób wbwieku poniĝej 65blat.
W Polsce, we Wïoszech, wb Austrii, wb Irlandii, wb Portugalii ib na Sïowacji mediana dochodów osób starszych wynosiïa co najmniej 90% mediany
dochodów osób poniĝej 65 lat. Wskaěniki poniĝej 80% odnotowaïy Malta,
Finlandia, Cypr, otwa, Belgia, Buïgaria, Dania ib Estonia. Te stosunkowo
niskie wskaěniki mogÈ stanowiÊ ogólne odzwierciedlenie uprawnieñ emerytalnych (Eurostat, 2016).
W nowych krajach czïonkowskich UE niĝsze poziomy dochodów osób
starszych znajdujÈ odzwierciedlenie wb wyĝszym udziale wydatków na ĝywnoĂÊ, napoje bezalkoholowe oraz koszty mieszkañ (w tym koszty energii).
Udziaï wydatków na potrzeby pierwszego rzÚdu wb caïkowitych wydatkach
gospodarstw domowych kierowanych przez osoby starsze aktywne (active)
wynosi okoïo 50%. W starych pañstwach czïonkowskich UE udziaï wydatków
pierwszego rzÚdu wb wydatkach caïkowitych byï niĝszy ob okoïo 13,1%. To
pokazuje, ĝe wydatki, niĝszego rzÚdu, takie jak artykuïy spoĝywcze, odzieĝ
ib obuwie, meble, sprzÚt gospodarstwa domowego, transport, komunikacja, towary ib usïugi, sÈ znacznie wyĝsze wb nowych krajach czïonkowskich
UE. Wydatki wyĝszego rzÚdu, wb tym rekreacja, kultura, wydatki na hotele
ib restauracje, wb gospodarstwach domowych, wb których gïowa rodziny byïa
wbwieku 50–64 lata, byïy zazwyczaj znacznie wyĝsze wbstarych krajach UE,
co oznacza, ĝe podczas gdy wbstarych krajach UE wydatki te byïy na poziomie 15,8% caïkowitego budĝetu domowego, wb nowych krajach UE byïy
ob6,5 punktu procentowego niĝsze. Odsetek ten zmniejsza siÚ znacznie wraz
zb wiekiem osób starszych, zwïaszcza po zakoñczeniu ich aktywnego ĝycia
zawodowego. Wydatki na zdrowie jako procent ogóïu wydatków gospodarstw
domowych osób starszych nie jest znaczÈco wyĝszy wb starych krajach UE
wbstosunku do nowych krajów UE. W starych krajach UE 3,2% wydatków
przeznaczajÈ na zdrowie osoby wbĂrednim wieku (middle-aged), 4,4% mïodzi starzy (younger old) ib 7,2% starsi starzy (older old). W nowych krajach
124
DOI 10.7172/1644-9584.59.8
czïonkowskich UE wydatki te wynosiïy odpowiednio: 4,4%, 7,2% ib 9,0%
wb wymienionych grupach wiekowych (Pauhofova ib Dovalova, 2015).
Wedïug ZUS przeciÚtna wysokoĂÊ emerytury wypïacanej przez ZUS
wb marcu 2015 r. wyniosïa 2 016,81 zï (dla populacji mÚĝczyzn 2 481,18 zï,
zaĂ dla populacji kobiet 1 698,09 zï). NajczÚĂciej wystÚpujÈcÈ wb badanym
rozkïadzie wysokoĂÊ emerytury pobieranej przez najwiÚkszÈ liczbÚ Ăwiadczeniobiorców, tj. przez 305,6 tys. osób, byïa emerytura wb wysokoĂci 1 550,28
zï. Wypïacane sÈ równieĝ emerytury wbwysokoĂci obpoïowÚ niĝszej. Zgodnie
zbwyliczeniami Ministerstwa Pracy ibPolityki Spoïecznej po waloryzacji procentowo-kwotowej minimalna emerytura ibrenta od 1 marca 2015 r. wynosi
880,45 zï netto. Jest to kwota stosunkowo niska, zbktórej trudno zaspokoiÊ
podstawowe potrzeby (ZUS, 2015).
4. ZasobnoĂÊ osób starszych wb Polsce
ZamoĝnoĂÊ definiuje siÚ jako sumÚ dochodów ibposiadanego przez osoby
majÈtku. WychodzÈc zbzaïoĝenia, iĝ dochody sÈ czÚĂciÈ majÈtku, abdokïadnie
aktywów finansowych, moĝna zaïoĝyÊ, ĝe pojÚcia zasobnoĂci ib zamoĝnoĂci sÈ toĝsame. Na potrzeby opracowania zasobnoĂÊ jest rozumiana jako
suma skïadników majÈtku gospodarstwa domowego. Na majÈtek skïadajÈ
siÚ zarówno aktywna (czyli stan posiadania), jak ib pasywa (ěródïa finansowania). Aktywami sÈ zasoby zgromadzone przez gospodarstwa domowe,
które majÈ postaÊ rzeczowÈ (aktywa rzeczowÈ) lub finansowÈ (aktywa finansowe). Wbaktywach waĝna jest struktura, która Ăwiadczy obpïynnoĂci danego
majÈtku. Istotnym pojÚciem jest majÈtek netto, potocznie nazywany równieĝ
bogactwem (wealth), ukazujÈcy wartoĂÊ majÈtku brutto (aktywów) zgromadzony przez gospodarstwo domowe, pomniejszony ob zaciÈgniÚte przez nie
zobowiÈzania (pasywa) (tabela 2).
PrzeciÚtny majÈtek netto gospodarstwa domowego wb Polsce wb 2014 r.
mierzony medianÈ wyniósï 256,8 tys. zï, zaĂ wb sektorze 65+ 216,7 tys. zï.
O wartoĂci majÈtku netto decydowaïy przede wszystkim aktywa rzeczowe
zgromadzone przez gospodarstwo domowe, wbtym wbprzewaĝajÈcej mierze
wartoĂÊ gïównego miejsca zamieszkania, przeciÚtnie 282,6 tys. zï, abwbgrupie
wiekowej 65–74 lata – 260 tys. zï, natomiast wb grupie 75+ juĝ 250 tys. zï.
Poszczególne aktywa rzeczowe byïy wbzróĝnicowanym stopniu wbposiadaniu
poszczególnych grup respondentów. Zdecydowana wiÚkszoĂÊ gospodarstw
domowych byïa wïaĂcicielem gïównego miejsca zamieszkania (77,4%) oraz
pojazdów samochodowych (63,0%). W sektorze 65+ wiÚcej niĝ Ărednio,
czyli 79% posiadaczy nieruchomoĂci, byïo ich wïaĂcicielami. Znacznie rzadziej gospodarstwa domowe deklarowaïy jako skïadniki swojego mienia inne
nieruchomoĂci (19,1%), wb sektorze 65+ tylko 11,6%, czyli najmniej ze
wszystkich grup wiekowych. Ponadto majÈtek zb prowadzenia dziaïalnoĂci
gospodarczej wb sektorze 65+ jest niewielki, gdyĝ tylko 4,8% deklarowaïo
majÈtek zbtytuïu prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej przy Ăredniej 18,8%.
125
126
BILANS GOSPODARSTWA DOMOWEGO
AKTYWA
PASYWA*
Aktywa rzeczowe
Pasywa krótkoterminowe (do 1 roku)
1. NieruchomoĂÊ (dom, mieszkanie bÚdÈce gïównym miejscem
zamieszkania
2. Inna nieruchomoĂÊ
3. Pojazdy (samochody, skutery, motory)
4. Przedmioty wartoĂciowe (metale szlachetne)
5. MajÈtek prowadzonej dziaïalnoĂci gospodarczej
DOI 10.7172/1644-9584.59.8
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Kredyty samochodowe
Kredyty konsumpcyjne
Kredyt wb karcie kredytowej
Poĝyczka wb koncie
Poĝyczki wb bankach
Poĝyczki wb instytucjach parabankowych
Poĝyczki od znajomych
Poĝyczka wb Kasie Zapomogowo-Poĝyczkowej
Zalegïe rachunki zb tytuïu usïug masowych (czynsz, energia)
Alimenty
Inne
Pasywa dïugoterminowe (powyĝej 1 roku)
Gotówka na rachunkach bankowych ib
Depozyty na rachunkach terminowych
Fundusze inwestycyjne
Akcje
Obligacje
NaleĝnoĂci
Dobrowolne programy emerytalne/ubezpieczenia na ĝycie
Inne aktywa finansowe
1. Kredyty mieszkaniowe
2. Kredyty mieszkaniowe pod nieruchomoĂÊ, bÚdÈca gïównym miejscem zamieszkania
3. Kredyty mieszkaniowe pod innÈ nieruchomoĂÊ
4. Leasing konsumencki
5. Inne
MAJkTEK NETTO = AKTYWA – PASYWA
*
Elementy pasywów krótkoterminowych mogÈ byÊ równieĝ elementami pasywów dïugoterminowych. Gïównym kryterium jest czas. Do roku –
krótkoterminowe, powyĝej tego okresu – dïugoterminowe.
Tab. 2. Aktywa ib pasywa jako elementy majÈtku wpïywajÈce na zasobnoĂÊ gospodarstw domowych. ½ródïo: opracowanie wïasne.
Beata ¥wiecka
Aktywa finansowe
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
WĂród aktywów finansowych najbardziej popularnÈ formÈ gromadzenia Ărodków finansowych byïy depozyty bankowe (81,9% gospodarstw domowych),
które równieĝ dominujÈ wb sektorze 65+ (68,2% gospodarstw domowych),
przy czym stan zakumulowanych wb tej formie aktywów byï stosunkowo
niewielki (przeciÚtnie 5,0 tys. zï). Oprócz aktywów finansowych wb postaci
depozytów bankowych, które majÈ znaczÈcÈ pozycjÚ wb strukturze majÈtku
gospodarstw domowych, osoby wb wieku 65+ posiadaïy równieĝ fundusze
inwestycyjne, obligacje, akcje (5,3% gospodarstw domowych) ibpolisy ubezpieczeniowe na ĝycie (44,1% gospodarstw domowych) Aktywa finansowe
miaïy duĝo mniejsze znaczenie wbprocesie akumulacji majÈtku – przeciÚtnie
8,6 tys. zï, zaĂ wbgrupie 65+ tylko 5,3 tys. zï. Niewielki jest udziaï papierów
wartoĂciowych, funduszy inwestycyjnych ib emerytalnych.
Dane te wskazujÈ, iĝ gïównym elementem majÈtku osób starszych sÈ
nieruchomoĂci bÚdÈce ich miejscem zamieszkania (tabela 3). MajÈtek silnie roĂnie wraz ze wzrostem dochodów przypadajÈcych na gospodarstwo
domowe oraz wraz ze zwiÚkszajÈcym siÚ wyksztaïceniem gïowy gospodarstwa domowego. Gospodarstwa domowe wbPolsce naleĝÈ do umiarkowanie
majÚtnych na tle krajów strefy euro, dysponujÈc przeciÚtnie majÈtkiem netto
(61,7 tys. euro) stanowiÈcym okoïo 56% mediany majÈtku netto przeciÚtnego
gospodarstwa domowego wbstrefie euro (109,2 tys. euro). Najwyĝszym zasobem majÈtku netto wbstrefie euro przypadajÈcym na gospodarstwo domowe
wyróĝniajÈ siÚ Luksemburg (397,8 tys. euro) oraz Cypr (266,9 tys. euro),
najniĝsze wartoĂci majÈtku odnotowano zaĂ dla Sïowacji (61,2 tys. euro)
ib Niemiec (51,4 tys. euro).
Gïównym skïadnikiem majÈtku decydujÈcym obïÈcznej majÚtnoĂci gospodarstwa domowego, zarówno wb Polsce, jak ib wb krajach strefy euro, jest
nieruchomoĂÊ stanowiÈca gïówne miejsce zamieszkania. Polska charakteryzuje siÚ wyraěnie wiÚkszym rozpowszechnieniem posiadania zamieszkiwanej
nieruchomoĂci (76,4%) wbstosunku do przeciÚtnej dla strefy euro (60,1%).
Fakt ten wb przewaĝajÈcym stopniu tïumaczy, dlaczego przeciÚtne polskie
gospodarstwo domowe dysponuje majÈtkiem wiÚkszym lub porównywalnym
zb krajami znacznie zamoĝniejszymi wedïug miary PKB, gdzie posiadanie
gïównego miejsca zamieszkania jest mniej rozpowszechnione (np. Austria
– 47,7%, Niemcy – 44,2%). Aktywa finansowe majÈ wb przypadku polskich
gospodarstw domowych (mediana 2,1 tys. euro) mniejsze znaczenie jako
skïadnik ich caïkowitego majÈtku, niĝ ma to miejsce wbstrefie euro (mediana
11,4 tys. euro), stanowiÈc okoïo 5% ïÈcznej wartoĂci aktywów wobec okoïo
15% dla strefy euro (NBP, 2015). Dane wb zakresie aktywów finansowych
uwzglÚdniajÈ Ărodki finansowe umieszczone na kontach wbinstytucjach finansowych, majÈc jednak na wzglÚdzie specyfikÚ osób starszych wbPolsce (która
jest jednÈ zb najsïabiej ubankowionych, gdyĝ zb danych NBP wynika, iĝ aĝ
57% osób po 65. roku ĝycia nie ma konta bankowego), nie uwzglÚdniajÈ
posiadanych zasobów gotówkowych zakumulowanych wbzapleczu domowego
ogniska.
127
128
MajÈtek netto
Wyszczególnienie struktura mediana
gd (%)
(tys. zï)
Aktywa rzeczowe
ogóïem gïówne miejsce
inna
mediana zamieszkania nieruchomoĂÊ
(tys. zï)
(%)
(%)
Aktywa finansowe
majÈtek
zb dziaïalnoĂci
gospodarczej
(%)
ogóïem
mediana
(tys. zï)
fundusze
depozyty
inwestycyjne,
(%)
akcje, obligacje
(%)
polisa
na
ĝycie
(%)
Grupa wiekowa (wiek osoby referencyjnej)
65+
22,6
216,7
260,0
79,2
11,6
4,8
5,0
68,2
5,3
44,1
45–64
43,3
304,5
345,0
82,9
20,5
23,9
9,5
84,7
7,5
54,2
35–44
18,4
286,0
372,3
78,3
24,0
27,3
10,0
87,1
9,5
53,7
16–34
15,7
141,0
254,0
59,1
20,8
15,0
9,1
88,5
8,3
50,4
DOI 10.7172/1644-9584.59.8
Emeryt*
43,4
201,6
252,0
75,6
13,3
6,5
5,5
71,3
4,9
44,3
Samozatrudniony
11,1
783,6
789,4
92,1
28,9
94,8
18,0
92,5
6,5
47,7
PracujÈcy
45,5
238,6
297,0
75,6
22,3
11,9
9,9
89,3
10,1
58,8
Podstawowe
lubb brak
15,7
151,0
257,0
65,8
6,1
12,0
3,7
56,0
1,2
34,8
¥rednie
60,9
247,8
285,0
78,5
17,8
20,7
8,0
83,2
5,6
52,0
Wyĝsze
23,4
343,6
393,6
82,3
31,2
18,4
18,1
95,7
16,4
60,3
Wyksztaïcenie
* I inni niepracujÈcy.
Tab. 3. MajÈtek netto, aktywa rzeczowe ib finansowe osób 65+ ib ich gospodarstw domowych na tle innych grup wiekowych, statusu zatrudnienia
ib wyksztaïcenia wb 2014 r. ½ródïo: opracowanie na podstawie NBP. (2015). ZasobnoĂÊ gospodarstw domowych wb Polsce. Warszawa: Departament
StabilnoĂci Finansowej, Narodowy Bank Polski.
Beata ¥wiecka
Status osoby referencyjnej
5. Zadïuĝenie osób starszych wb Polsce
Osoby starsze tworzÈ stabilnÈ pod wzglÚdem dochodów grupÚ klientów,
którymi zainteresowane sÈ instytucje zajmujÈce siÚ udzielaniem kredytów
– zarówno instytucje bankowe, jak ib parabankowe. AtrakcyjnoĂÊ tej grupy
wynika zbjednej strony zbstabilnoĂci wbotrzymaniu regularnych, comiesiÚcznych Ăwiadczeñ, jak równieĝ zbzabezpieczenia wbwyniku Ămierci poĝyczko- lub
kredytobiorcy, gdzie dïug spïacany jest przez porÚczycieli, czyli najczÚĂciej
najbliĝszych, rodzinÚ, przyjacióï.
Dane zbtabeli 4 ukazujÈ obciÈĝenie dïugiem osób starszych na tle innych
grup wiekowych, statusu zatrudnienia, wyksztaïcenia.
Punktem wyjĂcia jest ocena skali obciÈĝenia rozporzÈdzalnego dochodu
dïugiem (Debt-Service-to-Income, DSTI), który wyraĝa relacjÚ miesiÚcznej
raty kredytowej (z tytuïu kredytu mieszkaniowego ibkredytu innego niĝ mieszkaniowy, zb wyïÈczeniem kredytu na karcie kredytowej, wb linii kredytowej/
rachunku bieĝÈcym) do przeciÚtnego miesiÚcznego dochodu netto gospodarstwa domowego. DSTI wb sektorze osób 65+ jest stosunkowo wysoki, gdyĝ
osiÈga wartoĂÊ 27,9 – niemalĝe wartoĂÊ granicznÈ ib najwyĝszÈ wb stosunku
do pozostaïych grup wiekowych. Informuje obwysokim bieĝÈcym obciÈĝeniu
obsïugÈ dïugu (koszty obsïugi dïugu sÈ m.in. funkcjÈ wartoĂci dïugu, terminu
jego zapadalnoĂci ibpoziomu stóp procentowych). Komplementarnym wskaěnikiem jest relacja caïkowitego zadïuĝenia do rozporzÈdzalnego dochodu
(Debt-to-Income, DTI). Pozwala on okreĂliÊ skalÚ potencjalnego wzrostu tego
obciÈĝenia. Wskaěnik DTI wb grupie 65+ nie budzi juĝ takich zastrzeĝeñ,
jak DTSI, osiÈgajÈc wartoĂÊ najniĝszÈ wbgrupie wiekowej, jak równieĝ jako
emeryci zbpunktu widzenia kryterium statusu osoby referencyjnej na rynku
pracy. Nie ma przyjÚtych standardów wb kwestii bezpiecznych poziomów
DSTI ibDTI, ale czÚsto uznaje siÚ, ĝe mamy do czynienia zbnapiÚciami finansowymi, jeĂli koszty obsïugi dïugu przekraczajÈ 30–40% rozporzÈdzalnego
dochodu (May ib Tudela, 2005; Beer ib Schürz, 2007; cyt. za: NBP, 2015).
Uzupeïnieniem DSTI ib DTI jest wskaěnik DTA (Debt-to-Assets) ukazujÈcy
relacjÚ bieĝÈcej wartoĂci zadïuĝenia do wartoĂci aktywów zgromadzonych,
która wbgrupie 65+ stanowi wartoĂÊ najniĝszÈ wbporównaniu zbpozostaïymi
grupami wiekowymi (tabela 4).
Wedïug Krajowego Rejestru Dïugów wb styczniu 2016 r. zadïuĝenie
osób starszych wynosiïo 2,05 mld zï ib wzrosïo aĝ ob 61% wb stosunku do
stycznia 2015 r. (1,27 mld zï). Duĝy wzrost jest wynikiem ïatwoĂci dostÚpu
do poĝyczek gotówkowych, jak równieĝ poprawy pozycji Biur Informacji
Gospodarczej ibich wspóïpracy zbpotencjalnymi wierzycielami. W Krajowym
Rejestrze Dïugów wbstyczniu 2016 r. wpisanych byïo 405,5 tys. zobowiÈzañ
osób, które osiÈgnÚïy wiek emerytalny, zb czego byïo 203,6 tys. emerytów
majÈcych zalegïoĂci wobec wierzycieli na ïÈcznÈ kwotÚ 2,05 mld zï (tabela 5).
Naleĝy jednak nadmieniÊ, iĝ zalegïoĂci osób starszych nie wynikajÈ wyïÈcznie
zb zadïuĝenia wb bankach ib instytucjach poĝyczkowych (17%), ale równieĝ
129
130
Wyszczególnienie
Zadïuĝone
gospodarstwa
domowe
Kredyty
mieszkaniowe
%
%
DSTI
%
DSTI
%
Mediana
%
Mediana
DSTI
Kredyty inne niĝ
mieszkaniowe oraz
poĝyczki
DTI***
DTA****
Grupa wiekowa (wiek osoby referencyjnej)
65+
17,9
13,3
1,7
27,9
16,5
12,7
19,8
8,5
19,8
1,6
45–64
32,4
12,9
7,7
18,1
27,1
12,7
36,2
18,7
36,2
3,4
35–44
47,0
13,4
24,5
17,6
29,2
12,4
51,9
43,5
51,9
12,1
16–34
43,3
17,8
24,8
22,5
24,7
13,0
47,2
42,7
47,2
27,2
Emeryt*
21,8
15,0
2,8
26,9
19,6
13,4
24,5
12,9
24,5
3,2
Samozatrudniony
43,5
13,8
17,5
20,7
32,3
12,5
45,6
26,0
45,6
2,8
PracujÈcy
42,1
14,0
19,6
20,2
27,5
11,9
46,5
29,5
46,8
9,7
Podstawowe lub brak
21,2
13,0
2,0
31,8
19,7
12,8
22,4
11,1
22,4
4,5
¥rednie
34,2
13,2
9,5
21,0
27,3
12,2
37,9
17,7
37,9
4,5
Wyĝsze
39,7
17,6
25,6
19,4
21,1
14,6
44,4
77,8
44,4
15,7
Status osoby referencyjnej
DOI 10.7172/1644-9584.59.8
*
**
***
****
I inni niepracujÈcy.
DSTI (Debt-Service-to-Income).
DTI (Debt-to-Income).
DTA (Debt-to-Assets).
Tab. 4. Wskaěniki obciÈĝenia zadïuĝeniem osób starszych ib ich gospodarstw domowych na tle innych grup wiekowych, statusu zatrudnienia
ib wyksztaïcenia wb 2014 r. ½ródïo: opracowanie na podstawie NBP. (2015). ZasobnoĂÊ gospodarstw domowych wb Polsce. Warszawa: Departament
StabilnoĂci Finansowej, Narodowy Bank Polski.
Beata ¥wiecka
Wyksztaïcenie
zbbraku regulacji pïatnoĂci zbtytuïu usïug masowych, wbtym czynszów (14%),
opïat za telefon (13%), telewizjÚ (8%), jak równieĝ komunikacjÚ (11%) czy
teĝ alimenty (2%) (KRD, 2016).
Zadïuĝenie osób starszych jest zb jednej strony wynikiem niekorzystnej
sytuacji finansowej zmuszajÈcej do zaciÈgniÚcia poĝyczki na zakup dóbr
pierwszej potrzeby, jak np. kosztownych leków wymaganych wbwyniku pogorszenia stanu zdrowia, zbdrugiej zaĂ strony wziÚcia poĝyczki/kredytu dla osób
zb rodziny, które nie majÈ zdolnoĂci kredytowej ib które zobowiÈzaïy siÚ do
spïaty zadïuĝenia, którego jednak nie realizujÈ (np. na zakup najnowszego
telewizora dla dzieci lub wnuków). Czasami moĝe to prowadziÊ do naduĝyÊ
finansowych, które doprowadzajÈ do nielegalnych, niewïaĂciwych dziaïañ
majÈcych na celu pozbawienie osób starszych ich aktywów, wbtym Ărodków
finansowych wbpostaci gotówki. Zagadnienie naduĝycia finansowego wbstosunku do osób starszych jest kontrowersyjne ibtrudne do udowodnienia, ale
ma miejsce, zwïaszcza wbszerszym kontekĂcie, obejmujÈcym równieĝ niewïaĂciwe ibniegospodarne zarzÈdzanie majÈtkiem ibĂrodkami finansowymi przez
osoby, do których osoby starsze majÈ zaufanie (Fealy, Donnelly, Bergin,
Treacy ib Phelan, 2012).
Rok (styczeñ)
Zadïuĝenie osób starszych – emerytów (zï)
2013
728 413 681
2014
1 109 555 263
2015
1 271 011 165
2016
2 052 280 991
Tab. 5. Zadïuĝenie osób starszych (w zï). ½ródïo: KRD. (2016). Emeryci zadïuĝajÈ siÚ na
potÚgÚ – do oddania 2 miliardy zïotych. Warszawa: Krajowy Rejestr Dïugów.
Z Rejestru Dïuĝników BIG InfoMonitor ib Biura Informacji Kredytowej wynika, iĝ na koniec sierpnia 2015 r. ïÈczna kwota zalegïych zobowiÈzañ (pozakredytowych ib kredytowych) wynosiïa 40,39 mld zï, zb czego na
sektor 65+ przypadaïo 10%, wb przedziale wiekowym 55–64 lata 18%, co
stanowiïo razem aĝ 28%. Dla porównania najwiÚksze zalegïoĂci wb spïacie zobowiÈzañ kredytowych ib pozakredytowych odnotowano wb przedziale
wiekowym 35–44b lata (31%), kolejno 45–54 lata (24%), 25–34 lata (16%)
ib 18–24 lata (1%). Grupa osób starszych, liczona nie tylko jako 65+, ale
powiÚkszona obsektor 55–64 lata, jest doĂÊ liczna, choÊ przeciÚtna zalegïoĂÊ
wb grupie osób 65+ nie jest wysoka, gdyĝ wynosi 15 296 zï, zaĂ wb grupie
55–64 lata 22 585b zï. Najwyĝsza jest wb grupie osób 45–54 lata – 27 547b zï
(BIG InfoMonitor, 2015).
Gospodarstwa domowe wb Polsce sÈ znacznie mniej zadïuĝone, niĝ ma
to miejsce wb strefie euro. W Polsce przeciÚtne gospodarstwo domowe
jest zadïuĝone wb wysokoĂci 2,4 tys. euro (nieco ponad 3% wb relacji do
131
Beata ¥wiecka
majÈtku brutto), podczas gdy wb strefie euro przeciÚtne zadïuĝenie wynosi
21,5b tys.b euro, co stanowi okoïo 15% aktywów ïÈcznie. Polska jest krajem
ob wyraěnie mniejszych rozpiÚtoĂciach majÈtkowych na tle krajów strefy
euro, ob czym Ăwiadczy niĝszy wspóïczynnik Giniego dla majÈtku netto
(58% wobec 68% przeciÚtnie wbstrefie euro). Podobne do Polski rozpiÚtoĂci majÈtkowe obserwuje siÚ wbtakich krajach, jak Grecja (56%), Sïowenia
(53%) czy Sïowacja (45%), zaĂ najwiÚksze nierównoĂci wystÚpujÈ wbNiemczech ib Austrii (76%), ab takĝe na Cyprze (70%). Polska na tle krajów
strefy euro ma bezpieczny poziom zadïuĝenia gospodarstw domowych, co
potwierdzajÈ dane obrazujÈce odsetek zadïuĝonych gospodarstw domowych:
wb Polsce wynosi on 37,0%, najwyĝszy jest wb Holandii 65,7%, kolejno: na
Cyprze 65,4%, wb Finlandii 59,8%, Luksemburgu 58,3%, Hiszpanii 50,0%,
Niemczech 47,4%, Francji 46,9%, Belgii 44,8%, Sïowenii 44,5%, Portugalii
37,7%, Austrii 35,6%, Grecji 36,6%, Malcie 34,1%, Sïowacji 26,8%, Wïoszech 25,2%. Odsetek zadïuĝonych gospodarstw domowych wb strefie euro
wynosi Ărednio 43,7% (NBP, 2015).
6. Zakoñczenie
Problematyce staroĂci poĂwiÚca siÚ wiele uwagi, co wynika przede wszystkim zb zaawansowanego procesu starzenia siÚ spoïeczeñstwa. LiczebnoĂÊ
osób starszych charakteryzuje siÚ najwiÚkszÈ dynamikÈ przyrostu ib wedïug
prognoz wbkolejnych latach jeszcze przybierze na sile. Skala problemu starzenia siÚ spoïeczeñstwa urosïa do rangi ob strategicznym znaczeniu dla
Ăwiata, Europy ib Polski. W okresie ostatniego ÊwierÊwiecza odnotowuje
siÚ znaczÈce zmiany wb strukturze wieku jej mieszkañców. TrwajÈcy proces
starzenia siÚ ludnoĂci Polski bÚdÈcy wynikiem korzystnego zjawiska, jakim
jest wydïuĝanie siÚ trwania ĝycia, pogïÚbiany niskim poziomem dzietnoĂci
ibjednoczeĂnie zintensyfikowany przez zwiÚkszonÈ emigracjÚ mïodych osób
generuje szereg wyzwañ wb sferze spoïecznym ib kulturowym, jak równieĝ
ekonomicznym.
Jednym zbnich jest analiza sytuacji finansowej osób starszych ibich gospodarstw domowych wb Polsce, ze szczególnym uwzglÚdnieniem zasobnoĂci
zgromadzonych aktywów oraz zaciÈgniÚtych zobowiÈzañ, która pozwala
oceniÊ zamoĝnoĂÊ osób starszych na tle innych grup wiekowych wb Polsce,
jak równieĝ innych krajów europejskich. PrzeciÚtny majÈtek netto osób starszych Polsce mierzony medianÈ jest niĝszy od wartoĂci przeciÚtnej polskich
gospodarstw domowych ogóïem. Jednakĝe wbczÚĂci krajów (w tym wbAustrii
czy Niemczech) przekracza wartoĂÊ majÈtku netto osób wbkrajach zamoĝniejszych UE (wedïug miary PKB), gdzie posiadanie na wïasnoĂÊ nieruchomoĂci,
która jest gïównym miejscem zamieszkania, jest mniej rozpowszechnione.
WartoĂci powyĝsze wskazujÈ na wiÚkszÈ zasobnoĂÊ polskich gospodarstw
domowych, jednak obrazujÈ, iĝ osoby starsze wbPolsce, lub ogólnie polskie
gospodarstwa domowe, charakteryzujÈ siÚ wyraěnie wiÚkszym rozpowszech132
DOI 10.7172/1644-9584.59.8
nieniem posiadania zamieszkiwanej nieruchomoĂci wb stosunku do gospodarstw domowych wb krajach zamoĝniejszych UE, co ma swoje podïoĝe
historyczne. ZasobnoĂÊ wbpostaci majÈtku netto osób starszych jest efektem
dziaïañ wb okresie aktywnoĂci zawodowej, ab posiadanie nieruchomoĂci jest
jednym zbjej priorytetów. GïównÈ czÚĂciÈ majÈtku jest mieszkanie/dom, które
jest czÚsto spïacane latami wbramach kredytu hipotecznego, którego ostatnie
kilkanaĂcie lub kilkadziesiÈt rat do spïaty pozostaje jeszcze do spïaty wbwieku
emerytalnym. Osoby starsze, oprócz nieruchomoĂci, wb ramach rzeczowego
majÈtku najczÚĂciej posiadajÈ Ărodki lokomocji (samochody), wb niewielkim zakresie inne nieruchomoĂci (w których nie mieszkajÈ) ib przedmioty
wartoĂciowe. W znacznie mniejszym zakresie posiadajÈ aktywa finansowe,
jeĂli juĝ, to najczÚĂciej depozyty bankowe. Generalnie zasobnoĂÊ polskich
gospodarstw domowych na tle krajów europejskich strefy euro jest niska.
Uwaĝam, iĝ pomimo posiadanych nieruchomoĂci, czÚsto dziedziczonych
zbpokolenia wbpokolenie, sytuacja osób starszych wbPolsce jest niekorzystna,
ob czym Ăwiadczy m.in. wysokoĂÊ rent ib emerytur, która pozwala na zaspokojenie potrzeb pierwszego rzÚdu ib wb wielu wypadkach jest na tyle niska,
ĝe nie zaspokaja ich wb peïni. Osoby starsze wb Polsce przeznaczajÈ ponad
dziewiÚÊdziesiÈt procent na przeciÚtne wydatki, wb tym leki, których udziaï
procentowy wbwydatkach jest znacznie wiÚkszy niĝ wbkrajach zamoĝniejszych
(starej UE). Atutem jest fakt, iĝ osoby starsze wb Polsce sÈ znacznie mniej
zadïuĝone, niĝ ma to miejsce wb strefie euro.
ReasumujÈc, zasobnoĂÊ osób starszych wbPolsce jest, na tle krajów strefy
euro, stosunkowo niska, co odpowiada pozycji dochodowej gospodarstw
domowych ogóïem wb Polsce. MajÈtek skïada siÚ wb decydujÈcym stopniu,
duĝo bardziej niĝ wb strefie euro, zb aktywów rzeczowych, ab przede wszystkim nieruchomoĂci, przy niewielkim udziale aktywów finansowych. Taka
kompozycja aktywów jest charakterystyczna dla krajów stosunkowo mniej
rozwiniÚtych (np. Sïowacja, Portugalia), które charakteryzujÈ siÚ raczej
skromnym poziomem dochodów ib umiarkowanym stopniem rozwoju systemu finansowego, czego jednÈ zb konsekwencji jest stosunkowo niewielkie
zadïuĝenie gospodarstw domowych.
Bibliografia
Beer, C. ibSchürz, M. (2007). Characteristics of Household Debt in Austria. Does Household Debt Pose ab Threat to Financial Stability? Monetary Policy & the Economy,
Q2/07, OeNB.
BIG InfoMonitor. (2015). 31 edycja ogólnopolskiego raportu ob zalegïym zadïuĝeniu ib niesolidnych dïuĝnikach, Warszawa: BIG InfoMonitor.
Cornet, G. (2015). Europe’s ‘Silver Economy’: A Potential Source for Economic Growth?
Gerontechnology, 13 (3).
European Commission. (2015). Growing the European Silver Economy. Background Paper.
European Commission.
Eurostat. (2016). Income Quintile Share Ratio by Sex and Selected Age Group. Income
Distribution Statistics. Statistics on Income and Living Conditions – EU-SILC. Eurostat.
133
Beata ¥wiecka
Fealy, G., Donnelly, N., Bergin, A., Treacy, M. ib Phelan, A. (2012). Financial Abuse of
Older People: A Review. Dublin: National Centre for the Protection of Older People,
University College.
Federal Reserve System. (2013). Survey of Consumer Finances. The Board of Governors
of the Federal Reserve System.
GUS. (2014). Prognoza ludnoĂci na lata 2014-2050. Studia ib Analizy Statystyczne. Warszawa: GUS.
GUS. (2015). Sytuacja gospodarstw domowych wb2014 r. wbĂwietle wyników badania budĝetów gospodarstw domowych. Warszawa: GUS.
KRD. (2016). Emeryci zadïuĝajÈ siÚ na potÚgÚ – do oddania 2 miliardy zïotych. Warszawa:
Krajowy Rejestr Dïugów.
May, O. ibTudela, M. (2005). When Is Mortgage Indebtedness abFinancial Burden to British Households? A Dynamic Probit Approach. Bank of England Working Papers, (277).
NBP. (2015). ZasobnoĂÊ gospodarstw domowych wb Polsce. Warszawa: Departament StabilnoĂci Finansowej, Narodowy Bank Polski.
Pauhofova, I. ib Dovalova, G. (2015). Potential of Silver Economy in the European Union
(Selected Views). European Scientific Journal, (August, Special edition).
Szarota, Z. (2010). Starzenie siÚ ibstaroĂÊ wbwymiarze instytucjonalnego wsparcia. Kraków:
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Szarota, Z. (2013). Spoïeczno-demograficzne aspekty starzenia siÚ spoïeczeñstwa. W: R.bKijak
ib Z. Szarota, StaroĂÊ. MiÚdzy diagnozÈ ab dziaïaniem. Warszawa: Centrum Rozwoju
Zasobów Ludzkich.
UN. (2015). World Population Ageing (2015). United Nations, Department of Economic
and Social Affairs 2015.
WHO. (2015). World Report on Ageing and Health. Geneva: World Health Organization.
ZUS. (2015). Struktura wysokoĂci emerytur ib rent wypïacanych przez ZUS po waloryzacji
wbmarcu 2015 roku. Warszawa: Departament Statystyki ibPrognoz Aktuarialnych ZUS.
134
DOI 10.7172/1644-9584.59.8

Ocena sytuacji finansowej osób starszych wbPolsce

Transkrypt

Podobne dokumenty

WSTĘP

Informacja prasowa – Co tam panie w statystyce?

Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych w 2010 r.

Współczynnik aktualności danych adresowych wynosi 99

KRAKÓW, 5 lipca 2013 - Uniwersytet Rolniczy w Krakowie