Artykuł naukowy
Transkrypt
Artykuł naukowy
Instytut Psychologii, UMCS w Lublinie. Ewelina Bereziewicz Inteligencja emocjonalna jako kluczowa wartość na drodze do sukcesu w kontaktach międzyludzkich. Streszczenie Inteligencja emocjonalna to kluczowa wartość ceniona obecnie na drodze do sukcesu w kontaktach międzyludzkich. Ludzie potrafiący korzystać z tych umiejętności, osiągają dość spore sukcesy w życiu osobistym i zawodowym. Inteligencja emocjonalna pozwala kontrolować własne zachowanie i podejmować w życiu takie decyzje, które dają pożądane rezultaty. Jej wartość w pracy zespołu jest nieoceniona, koncentruje się przede wszystkim na umiejętnościach związanych z zarządzaniem. Czym jest inteligencja emocjonalna? Opisy inteligencji emocjonalnej można spotkać począwszy od Biblii przez greckich filozofów, Szekspira, aż po współczesną psychologię (Bradberry, Greaves, 2003, s. 31). O tym czy dana osoba odniesie sukces w życiu, nie decydują doświadczenia, ani edukacja, czy nawet wysoki poziom intelektualny (tamże, 2003, s. 15). W wielu koncepcjach inteligencji emocjonalnej jest mowa o tym, że sukces w sytuacjach społecznych w dużej mierze przypisuje się specyficznym cechom osobowości, które odgrywają bardzo dużą rolę w relacjach społecznych. Taki sposób rozumowania inteligencji emocjonalnej występuje zarówno u Goldmana (1999), jak i u Bar-Ona (1997). Obok zdolności, autorzy wymieniają cechy pozazmysłowe osobowości, takie jak: zdolność motywacji i empatii, optymizm, umiejętność utrzymywania kontaktów międzyludzkich (Goleman, 1999; Elias, Tobias, Friedlander, 1998; Konrad, Hendl, 2000). Inteligencja emocjonalna to zdolności rozpoznawania przez nas naszych własnych uczuć i uczuć innych, zdolności motywowania się i kierowania emocjami zarówno naszymi własnymi, jak i osób, z którymi łączą nas jakieś więzi. Autorem tej najbardziej powszechnej definicji jest Daniel Goleman. Zakwestionował on opinię głoszącą, że dla odniesienia sukcesu w życiu, kluczowa jest inteligencja tzw. akademicka mierzona ilorazem inteligencji (Strelau, 1997, s. 179). „Inteligencja emocjonalna sprzyja mądrości. Dzięki niej, człowiek nie tylko panuje nad swoimi 1 uczuciami. On je rozumie, kształtuje i znajduje w nich pomoc w zachowywaniu się dostosowanym do przyjętych wartości i zmian ludzkich nastrojów” (Pietrasiński, 2001, s. 74). Pochodnym terminem do inteligencji emocjonalnej jest dojrzałość emocjonalna. Rozumiana jest jako umiejętność panowania nad emocjami. Zakłada także umiejętność regulacji poziomu pobudzenia w celu efektywnego działania. Osoba dojrzała emocjonalnie charakteryzuje się też większą stałością emocjonalną, zdolnością do uczuć wyższych, (Włodarski, Matczak, 1987) skutecznym radzeniem sobie z lękiem, poczuciem własnej wartości, nie popadaniem w rozpacz z powodu niepowodzenia lub straty (Oleś, 1997). Wszystkie emocje pochodzą od pięciu podstawowych uczuć: smutku, szczęścia, złości, strachu, wstydu (Bradberry, Greaves, 2003, s. 78). Goleman apeluje w swych wywiadach aby dbać o rozwój emocjonalny od samego urodzenia, by dbać o prawidłowy rozwój empatii, kontrolowania złości, samoświadomości czy zasad społecznego przystosowania. Obecnie rodzice na całym świecie uświadamiają sobie, że dzieciom potrzeba obszerniejszego przygotowania do życia, niż oferują aktualnie tradycyjne programy szkolne. Zespół do Spraw Nauczania Umiejętności Społecznych i Emocjonalnych na Uniwersytecie Illinois w Chicago donosi, że aktualnie w tysiącach amerykańskich szkół realizuje się około 150 różnych programów nauczania „abecadła emocjonalnego”. Podobne programy zaczęto realizować już w Azji, Europie, Ameryce i Australii (Goleman, 1999, s. 435). Składniki inteligencji emocjonalnej. Inteligencja emocjonalna składa się z kompetencji osobistych i tzw. społecznych (Bradberry, Greaves, 2003, s. 32). Kompetencje osobiste dotyczą umiejętności zrozumienia drugiego człowieka. To wynik umiejętności, które nabierają znaczenia w kontaktach międzyludzkich. W ramach nich Goleman wyróżnia ; - Samoświadomość emocjonalną, która polega na umiejętności rozpoznawania swoich emocji i ich skutków. Dotyczy wiedzy o własnych stanach wewnętrznych, możliwościach, preferencjach i intuicyjnych ocenach. Ważne zadanie odgrywa poprawna samoocena, czyli poznawanie swoich silnych i słabych stron oraz wiara w siebie, która jest związana z własnym poczuciem wartości. - Samoregulacja jako zdolność panowania nad swoimi impulsami. Do składowych samoregulacji zalicza samokontrolę (kontrolowanie szkodliwych emocji), spolegliwość (czyli utrzymywanie norm prawości i uczciwości), sumienność (związana z przyjmowaniem odpowiedzialności za swoje działania), przystosowalność (elastyczność w dostosowywaniu się do zmian), innowacyjność (łatwe przyjmowanie nowatorskich pomysłów oraz podejść do nowych informacji). - Motywacja jako skłonności emocjonalne, które prowadzą do nowych celów lub osiągają ich osiągnięcie. W ramach powyższych kompetencji wyróżnia się dążenie do osiągnięć (staranie się o spełnienie kryteriów doskonałości), zaangażowanie 2 (utożsamianie swoich celów z celami grupy), inicjatywa (gotowość do wykorzystywania szans i okazji), optymizm (wytrwałość w dążeniach do osiągnięcia wytyczonego celu mimo przeszkód i niepowodzeń). Jak zauważa Goleman jakość kompetencji osobistych ma bezpośredni wpływ na to, w jakim stopniu radzi sobie człowiek z własną osobą. Gdyż te umiejętności w dużym stopniu odbiją się na relacjach z innymi osobami (Goleman, 1999, s. 48). Kompetencje społeczne zaś są głównie wynikiem umiejętności, które nabierają znaczenia w kontakcie z innymi ludźmi (Bradberry, Greaves, 2003, s. 35). W ramach tego rodzaju kompetencji wyróżnia się umiejętności związane z empatią. Goleman wyróżnia następujące kompetencje społeczne: -Empatia rozumiana jako umiejętność uświadamiania sobie uczuć, potrzeb i niepokojów innych osób. Do elementów empatii zaliczono: rozumienie innych, (aktywne zainteresowanie ich troskami, niepokojami), doskonalenie innych (wyczuwanie u innych potrzeby rozwoju i rozwijanie ich zdolności), nastawienie usługowe (uprzedzanie, rozpoznawanie), wspieranie różnorodności (jako tworzenie oraz podtrzymywanie szans na osiągnięcia dzięki umiejętności angażowania ludzi o różnych cechach osobowości), świadomość polityczną polegającą na rozpoznawaniu emocjonalnych prądów grupy. - Umiejętności społeczne rozumiane jako umiejętności dzięki którym wzbudza się u innych pożądane reakcje. Wyróżnione zostały takie wartości jak: wpływanie na innych, porozumienie (słuchanie bez uprzedzeń, wysyłanie przekonywujących komunikatów), łagodzenie konfliktów, przewodzenie (inspirowanie jednostek i grup), katalizowanie zmian (inicjowanie zmian lub kierowanie nimi), tworzenie więzi polegające na pielęgnowaniu instrumentalnych stosunków z innymi, współpraca (praca z innymi w celu osiągnięcia wspólnego celu), umiejętności zespołowe (Goleman, 1999, s. 49). Człowiek, który posiada prawidłowo wykształcone emocjonalne kompetencje społeczne potrafi budować prawidłowo relacje międzyludzkie. Jednak warunkiem podstawowym rozwoju kompetencji społecznych są prawidłowo wykształcone kompetencje osobiste. Dlaczego warto panować nad emocjami? Jak się okazuje ludzie większość swoich życiowych decyzji podejmują przez pryzmat swoich emocji. Emocje sprawują większą rolę nad myśleniem, niż myślenie nad emocjami. Wszystkie wydarzenia typu kłótnie, naciski, obawy, które doprowadzają nas do kresu wytrzymałości sprowadzają na nasz organizm lawinę hormonów stresu. Przyczyną tego, że nawet najmniejszy kłopot może wywołać szybką reakcję emocjonalną są procesy biochemiczne, które zachodzą w naszym organizmie. Szczególnie gdy jesteśmy przemęczeni lub podenerwowani. Hormony, które organizm wydziela pod wpływem stresu utrzymują się przez kilka następujących godzin. Duże ich nagromadzenie powoduje, że ciało migdałowate wywoła u nas stan złości, paniki. Będąc pod wpływem wysokiego poziomu lawiny hormonów stresu (kortyzolu) 3 popełniamy więcej błędów, trudno nam skupić uwagę, nie pamiętamy nawet tego co przed chwilą czytaliśmy. Długo utrzymująca reakcja stresogenna powoduje kurczenie się hipokampa, który odgrywa ważną, kluczową rolę przy zapamiętywaniu. Z powyższych informacji wynika wniosek: że silny stres może ujemnie wpłynąć na nasze umysłowe zdolności na krótki czas, zaś przewlekły stres może mieć trwały negatywny wpływ na nasz intelekt (Goleman, 1999, s. 113). Jak temu zaradzić? Otóż „przez wiele lat świat nauki był przekonany, że mózg ludzki nie poddaje się zmianom” (Bradberry, Greaves, 2003, s. 70). W 1991 roku w czasopiśmie Science opublikowano materiał, który przewartościował wszystko to co neurolodzy wiedzieli na temat właściwości ludzkiego mózgu (T.P. Pons, 1991). Odkrycie to potwierdza, że nasz mózg jest elastyczny i że proces uczenia się pozostawia w mózgu widoczne ślady. Bradberry i Greaves porównują plastyczność komórek mózgu do dającego się wygiąć widelca, który pod wpływem czynników zewnętrznych dostosowuje się do określonego ruchu. Wygięty dobrze widelec nie wróci już do stanu początkowego. Podobnie komórki ludzkiego mózgu dzięki swej plastyczności, będąc pod wpływem zmian w warunkach zewnętrznych tworzą nowe połączenia nerwowe, dzięki którym usprawniają proces myślenia ułatwiając tym samym człowiekowi podejmowanie nowych zachowań. Nasz mózg rozwija się podobnie jak mięśnie ramion pod wpływem treningu (Bradberry, Greaves, 2003, s.70). „Inteligencja emocjonalna wynika z jakości komunikacji pomiędzy racjonalnym i emocjonalnym ośrodkiem naszego mózgu” (tamże, s. 71). Kiedy człowiek w chwili złości reaguje zwykle krzykiem to jego praca będzie polegała na szukaniu sposobu alternatywnego, zastąpienia go spokojną reakcją, która wymaga wielokrotnego ćwiczenia, by móc zastąpić niepożądane zachowanie dotychczasowe. Trening inteligencji emocjonalnej wzmacnia komunikację pomiędzy tym co emocjonalne, a tym co jest racjonalne, dzięki temu, że komórki w mózgu rozrastają się i wytwarzają nowe połączenia nerwowe (tamże, s. 71). Należy pamiętać, iż inteligencja emocjonalna zmienia się wraz z wiekiem i jest uwarunkowana indywidualnymi doświadczeniami człowieka zarówno pozytywnymi jak i negatywnymi. Dlatego też, im większy wysiłek włoży jednostka w doskonalenie umiejętności z zakresu kompetencji osobistych i społecznych składających się na inteligencję emocjonalną, tym lepsze osiągnie wyniki. Pierwsze rezultaty będzie można obserwować już po kilku miesiącach od rozpoczęcia odpowiedniego treningu nad rozwojem składników inteligencji emocjonalnej (tamże, s.60). Dzięki temu nasz mózg uzna nowe zachowania za standardowe, co w rezultacie wpłynie na jakość naszych kontaktów osobistych jak i zawodowych (tamże, s. 74). Badania donoszą, że zdolności regulacji własnych emocji oraz zachowań przez nie wzbudzanych mają bardzo duży wpływ na jakość kontaktów międzyludzkich (Eisenberg, Fabes, Losoya, 1992; Caruso, Wolfe, 2001; Charbonneau, Nicol, 2002; Duncombe, Marsden, 1993). Podkreśla się umiejętność regulacji własnych emocji, przede wszystkim w sytuacjach trudnych. Kluczowym ważnym krokiem jest tzw. okiełznanie pojawiającego się napięcia emocjonalnego (Lazarus, Folkman, 1984). Wiele dowodów świadczy o tym, że ludzie, którzy posiadają wysoki poziom inteligencji emocjonalnej (czyli dobrze znają swoje emocje i potrafią nimi kierować, właściwie odczytują 4 uczucia innych osób i umieją się do nich należycie odnieść) mają przewagę nad innymi zarówno w życiu osobistym jak i zawodowym. Począwszy od intymnych związków, reguł rządzących polityką rozmaitych organizacji i firm kończąc. Osoby o dobrze wykształconych i rozwiniętych umiejętnościach emocjonalnych cieszą się większym zadowoleniem z życia, dzięki temu działają sprawniej. To zasługa opanowania biegle nawyków umysłowych, które zwiększają ich operatywność. Osoby, które nie potrafią zapanować nad swoim życiem emocjonalnym czy to w życiu osobistym czy zawodowym, toczą wewnętrzne walki ograniczające ich zdolność skupienia się na wykonywanych czynnościach. Istnieje logiczna różnica między uświadomieniem sobie własnych uczuć, a podjęciem działań zmierzających do ich zmiany. Pierwszym ważnym krokiem jest rozpoznanie u siebie złego nastroju, które jest równoznaczne z chęcią pozbycia się go. Można wyłonić trzy podstawowe kategorie osób różniących się sposobem postrzegania emocji i reagowania na nie: 1)Świadomi swych uczuć. Osoby te potrafią identyfikować nastroje jakie je ogarniają. Dzięki temu mają bardzo pozytywny stosunek do życia i cieszą się dobrym zdrowiem psychicznym. Świadomość uczuć pozwala im nimi kierować. 2) Dający się ogarnąć emocjom. To osoby, które dają się ponieść emocjom, mają często poczucie, że nie mogą uciec przed nimi, tak jakby były w ich władzy. Często występują u nich zmienne nastroje. Nie bardzo uświadamiają sobie, co czują, i w rezultacie nie widzą wyjścia z takich sytuacji. Często czują się przytłoczeni emocjami, nad którymi nie są w stanie zapanować. 3) Akceptujący swoje emocje. Osoby te identyfikują swoje emocje, akceptują je jednak nie próbując ich zmienić. Kiedy przychodzi przypływ pozytywnych emocji to naturalne, że nie mają motywacji by nastrój zmienić. Gdy dotykają ich negatywne emocje, przyjmują to jako swego rodzaju zrządzenie losu. Zachowanie takie często pojawia się u osób depresyjnych. Badania donoszą, że 2/3 społeczeństwa nie potrafi sobie uświadomić i zapanować nad własnymi emocjami. Popadanie w konflikty z własnym otoczeniem jak również brak umiejętności radzenia sobie ze stresem to podstawowe problemy z kontrolowaniem i rozumieniem emocji (Bradberry, Greaves, 2003, s. 39-40). Skutki braku panowania nad emocjami odbijają się zarówno na naszym życiu zawodowym jak i osobistym. Brakuje wzajemnej: empatii, komunikacji, umiejętności słuchania oraz rozwiązywania konfliktów, zamiast ich pogłębiania. To właśnie umiejętności emocjonalne decydują o szansach przetrwania związku. Istnieje także (dość spora ) duża liczba dowodów na to, iż 80% pracowników zwalnianych jest z powodu braku kompetencji składających się na inteligencję emocjonalną, a nie zaś z powodu braku doświadczenia, czy wiedzy potrzebnej na dane stanowisko pracy. Daniel Goleman w swej książce pt. „Working with Emotional Inteligence” opisuje dane z 200 firm, w tym międzynarodowych. Postanowiły one zbadać: jakie cechy 5 wyróżniają ich najlepszych pracowników. Otóż okazało się, że do cech wyróżniających na pierwszym miejscu należy - inteligencja emocjonalna, rozumiana jako inicjatywa, zaufanie do siebie, umiejętności przywódcze, umiejętność współpracy, pracy zespołowej, uwrażliwianie się na potrzeby klienta. Na drugim miejscu znalazły się wiedza akademicka i iloraz inteligencji. Warto także dodać, że dzięki rekrutacji pracowników na podstawie inteligencji emocjonalnej U. S. Force zaoszczędziło trzy miliony dolarów, zaś firma L’Oreal zwiększyła zysk o 91,370 dolarów na osobę przy spadku obrotów o 63% w 1993 roku. Wiele danych wskazuje na to, iż inteligencja emocjonalna ma fundamentalne znaczenie dla wybitnych osiągnięć w pracy, niemal we wszystkich zawodach i na wszystkich stanowiskach. Siła zespołowej inteligencji emocjonalnej. Goleman podkreśla, że to więzy międzyludzkie są spoiwem, które łączy zespoły i zapewnia im znakomite działanie. Stale obserwowana zwiększająca się izolacja w pracy powoduje zerwanie więzi emocjonalnych między ludźmi, znika przyjemność, jaką daję choćby poczucie przynależności do wspólnoty pracowników (Goleman, 1999, s. 403). Zespołowa inteligencja emocjonalna to sytuacja w jaki grupa odnosi się do siebie nawzajem, podejmuje decyzje i w jaki sposób funkcjonuje w odniesieniu do grup innych w ramach tej samej firmy czy organizacji (Bradberry, Greaves, 2003, s. 98). Głównym celem zespołowej inteligencji emocjonalnej jest koncentracja na umiejętnościach związanych z zarządzaniem. Polega na kontrolowaniu emocji całego zespołu, zarządzaniu relacjami pomiędzy członkami, jak również zarządzaniu relacjami grupy z innymi jednostkami i grupami (tamże, s. 99). W skład zespołowej inteligencji emocjonalnej wchodzą cztery umiejętności : świadomość emocji występujących w danej grupie, kontrolowanie tych emocji, a także zarządzanie relacjami wewnątrz oraz na zewnątrz grupy (tamże, s. 100). Sekretem siły zespołowej jest zdolność do właściwego rozpoznawania, identyfikowania emocji dotykających grupę. Trudność polega na tym, iż każdy człowiek to jednostka indywidualna. Dlatego też, ważną rolę odgrywa tu tzw. świadomość emocjonalna, która przyczynia się do właściwego odczytywania atmosfery panującej w zespole pracującym. Pozwala także na ujawnianie wprost odczuwanych uczuć przez grupę i ich przedyskutowanie. Jest to bardzo ważne, gdyż może w znaczący sposób opóźnić dalsze plany w stosunku do pracy zespołu (tamże, s. 99). Każda z grup organizacji tworzy własną mikrokulturę, która rządzi się niepisanymi zasadami, wzorcami zachowań, które dopuszczają w mniejszym lub większym stopniu w jakim można ujawniać określone emocje. To dzięki emocjonalnej świadomości zespołowej możemy rozpatrywać i wpływać na pracę zespołu, który jest np. znudzony, zbyt podekscytowany lub brak (im) mu motywacji do pracy. W takiej sytuacji emocje grupy mogą wziąć górę nad zdrowym rozsądkiem lub mogą być tłumione i nigdy się nie ujawnić. Dlatego też warto obserwować powtarzające się 6 wzory zachowań grupy wobec odczuwanych emocji (tamże, s. 100). Zarządzanie emocjami zespołu polega na opanowaniu zbiorowej reakcji emocjonalnej w danej sytuacji. Dzięki temu lider może wpłynąć na lepsze wyniki pracy swych podopiecznych. Jak się okazuje wzbudzanie zbyt pozytywnych emocji np. poprzez pochwałę szefa, może spowodować, że grupa w tym czasie podejmie zbyt ryzykowne decyzje. Badanie wskazują , że najskuteczniej działają zespoły, które wspólnie są w stanie uchwycić moment w którym emocje wpływają na ich wspólne przedsięwzięcie (tamże, s. 101). Bradberry i Greaves polecają, aby każdy z pracowników podjął odpowiedzialność za własne emocje. Dzięki temu podczas np. zebrań zespołowych ta samokontrola i świadomość pozwala na uniknięcie poważnych problemów interpersonalnych takich jak np. przerywanie osobie mówiącej, ośmieszanie, ignorowanie. Zdarza się i tak, że dane grupy zauroczone budowaniem relacji wewnątrz grupy zapominają o relacjach zewnętrznych, a to dzięki nim- dana firma czy organizacja zawdzięcza swoją pozycję. Tworzenie pozytywnych relacji emocjonalnych z otoczeniem ma nieocenioną wartość w przypadku funkcjonowania danej firmy, czy organizacji. Wszystkie badania bez wątpliwości dowodzą tego, iż inteligentne zespoły emocjonalne odnoszą sukcesy i mają bardzo duży wpływ na osiągnięcia swojej organizacji (tamże, s. 102-103). „To jak panujemy nad sobą i w jakich pozostajemy stosunkach z ludźmi z naszego otoczenia jest środkiem zainteresowania wielu teorii zarządzania” (Goleman, 1999, s. 18). Coraz więcej firm zauważa wartość szkolenia umiejętności składających się na inteligencję emocjonalną. Staje się ona istotnym składnikiem filozofii zarządzania. Kelvin Murray, dyrektor do spraw informacji British Airways powiedział kiedyś, że „organizacje przechodzące największe zmiany są tymi, które najbardziej potrzebują inteligencji emocjonalnej” (tamże, s. 70). Summary Emotional Intelligence is a fundamental value which nowadays is considered to be a key factor on the way to successful relations between people. Those people who are able to use EQ skills can achieve considerable successes in both personal and professional life. Emotional intelligence allows people to control individual behaviour and to undertake such decisions which are more likely to bring desirable results. The ability to effectively use Emotional Intelligence is invaluable in group work as it is particularly useful in areas related to management skills. 7 Bibliografia: 1.Bar– On R., EQ-I., Baron Emotional Quotient Inventory, A Measure of emotional intelligence. User’s manual, Toronto: Multi – Health system 1997. 2.Bradberry T., Greaves J., Podręcznik inteligencji emocjonalnej, Wyd. Helion, Gliwice 2003. 3.Caruso D.R., Wolfe Ch.J., Emotional intelligence in the workplace. W: Ciarrochi J., Forgas J.P., Mayer J.D., (red), Emotional Intelligence in everyday life. A scientific inquiry, 150-167. Philadelphia: Psychology Press 2001. 4.Charbonneau D., Nicol A.A.M., Emotional Intelligence and leadership in adolescents. Personality and Individual Differences, t. 33, 1101-1113, 2002. 5.Duncombe J., Marsden D., Love and intimacy: The gender division of emotion and “emotion work”. Sociology, 27, 221-241, 1993. 6.Eisenberg N., Fabes, R. A., Losoya L., Reakcje emocjonalne: ich regulacja, korelaty społeczne i socjalizacja, W: Salovey P., Sluyter D.J., (red.) Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis 1992. 7. Elias M J., tobiasz, S. E., Friedlander B. S., Dziecko emocjonalne inteligentni, Poznań: Moderski i S-ka 1998. 8. Goleman D., Inteligencja emocjonalna w praktyce, Poznań: Media Rodzina 1999. 9. Konrad S., Hendl, C., Inteligencja emocjonalna. Katowice:Videograf II 2000. 10. Lazarus R. S., Folkman S., Stress, appraisal, and coping. New York: Sprinter 1984. 11. Oleś P., Osobowość dojrzała i niedojrzała, Psychologia w Teatrze Życia, nr 3-4, 1997. 12.Pietrasiński Z., Mądrość czyli świetne wyposażenie umysłu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2001. 13.Pons T.P., Massie Cortical Reorganization After Sensor Differentiation In Adult Macaques, „Science” nr 252, 28 czerwca 1991. 8