anatomia człowieka

ANATOMIA
CZŁOWIEKA
Zofia Ignasiak
Antoni Janusz
Aniela Jarosińska
ANATOMIA CZŁOWIEKA
tytuł: "Anatomia Człowieka" SERIA NAUKI BIOLOGICZNE
autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska
AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU
SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE
Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska
ANATOMIA CZŁOWIEKA
2
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Skróty i symbole
a. arteria (tętnica)
aa. arteriae (tętnice)
C szyjny
Co guziczny
gl. gladula (gruczoł)
gll. gladulae (gruczoły)
lig. ligamentum (więzadło)
ligg. ligamenta (więzadła)
L lędd wiowy
m. musculus (mięsieo)
mm. musculi (mięśnie)
n. nervus (nerw)
nn. nervi (nerwy)
r. ramus (gałąd )
rr. rami (gałęzie)
s. seu, sive (albo, lub)
S krzyżowy
t. tętnica
tt. tętnice
Th piersiowy
v. vena (żyła)
vv. venae (żyły)
ż. żyła
żż. żyły
3
ANATOMIA CZŁOWIEKA
PRZEDMOWA
Motywem skłaniającym nas do szczególnego przeredagowania i uzupełnienia wcześniejszych
trzech tomów skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, który
przyczyniłby się do pogłębienia wiadomości o budowie ciała ludzkiego w kierunku rozumienia jego
funkcji. Określony zasób wiedzy z dziedziny anatomii człowieka pozwoli absolwentom wychowania
fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie określonych działao poprzez d wiczenia fizyczne, które
będą wspomagały prawidłowy rozwój młodego pokolenia, promowały nawyki aktywnego życia, a
także w przypadkach patologicznych pozwolą na przywrócenie prawidłowych funkcji organizmu po
urazie lub chorobie. Podręcznik został opracowany zgodnie z programem wykładów i d wiczeo z
anatomii człowieka prowadzonych dla studentów AWF, a zakres jest dostosowany do wymagao
programu studiów. Pierwszy tom obejmuje układ bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treściami
programowymi pierwszego semestru. Drugi tom zawiera wiadomości, które wypełniają program II
semestru: o budowie trzew, układu naczyniowego i nerwowego. Opanowanie wiedzy z anatomii
człowieka jest niezbędnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objętych
programem studiów: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu,
itp. Sądzimy, że tak poprawiona i uzupełniona książka spełni swoje zadanie jako pomoc dla
studentów w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie. Mamy nadzieję, że
zostanie ona przyjęta życzliwie przez społecznośd studencką. Autorzy
4
ANATOMIA CZŁOWIEKA
WSTĘP
Wśród nauk biologicznych, zajmujących się wszelkimi formami życia, wyróżnia się dwa
podstawowe działy: morfologię i fizjologię. Morfologia zajmuje się poznaniem budowy, kształtu i
rozwoju organizmów żywych. Natomiast fizjologia jest nauką o czynnościach żywego organizmu i
mechanizmach, decydujących o przystosowaniu się organizmów do zmiennych warunków środowiska
zewnętrznego. Podstawowym i najstarszym działem morfologii jest anatomia, traktująca o budowie
żywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego słowa anatemnej - rozcinad , rozczłonkowywad podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyróżnia się anatomię roślin,
anatomię zwierząt i anatomię człowieka. Anatomia makroskopowa posługuje się metodą rozcinania,
preparowania, opukiwania, oglądania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o
prawidłowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomię makroskopową uzupełnia anatomia
mikroskopowa. Posługuje się ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi
do dokładnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skład anatomii
mikroskopowej wchodzi histologia, zajmująca się badaniem tkanek i narządów oraz cytologia
badająca strukturę komórki. W zależności od sposobu przedstawiania poszczególnych składników
ustroju można podzielid anatomię człowieka na następujące rodzaje:
anatomię systematyczną (opisową),
anatomię typograficzną,
anatomię plastyczną.
Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdyż metodą
poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciała według układów narządów. Anatomia
systematyczna jest nauką analityczną i przedstawia budowę ciała ludzkiego według pewnej kolejności
układów narządów. Anatomia topograficzna zwana także anatomią chirurgiczną jest nauką
syntetyczną. Zajmuje się ona przestrzennym położeniem narządów i układów oraz opisuje wzajemne
stosunki między narządami w odniesieniu do poszczególnych okolic ciała. Anatomia plastyczna,
nieodzowna dla artysty plastyka w jego twórczości, zapoznaje z kształtem ciała ludzkiego, określa
proporcje między poszczególnymi częściami ciała. Zajmuje się w szczególności tymi układami, które z
powodu ruchu zmieniają kształty i ułożenie określonych części ciała ludzkiego. Drugim działem
morfologii jest morfogeneza, która obejmuje ontogenezę i filogenezę. Ontogeneza bada rozwój
osobniczy od chwili zapłodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe aż do starości. Ten dział
ontogenezy, który śledzi rozwój jednostki od chwili zapłodnienia do momentu urodzenia nazywamy
embriologią. Natomiast śledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe
aż do formy dojrzałej wraz z opisem procesów zanikowych w okresie starzenia się obejmuje dział
zwany postembriologią lub egzogenezą. Filogeneza zajmuje się historią rozwoju rodowego i
wykorzystuje wyniki badao anatomii porównawczej, starając się poznad pokrewieostwo rodowe
organizmów zwierząt niższych i wyższych z człowiekiem. Spostrzeżenia i wiadomości z poznania
rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupełniają się, a fakty te
posłużyły do sformułowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji,
które mówi, że rozwój osobniczy przedstawia niejako skrócone powtórzenie rozwoju rodowego.
5
ANATOMIA CZŁOWIEKA
I. PLAN BUDOWY CIAŁA LUDZKIEGO
Człowiek jest zbudowany symetrycznie, płaszczyzna pośrodkowa ciała, tzw. płaszczyzna
symetrii dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - częśd ),
z których jedna jest zwykle zwierciadlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, że każda połowa
ciała jest identyczna pod względem masy i wielkości. Ciało człowieka wykazuje na ogół asymetrię
(prawa połowa twarzy jest większa od lewej, kooczyna górna prawa jest nieco dłuższa i silniejsza od
lewej itd.). Płaszczyzny symetrii nie są do kooca wyjaśnione; przypuszczalnie jest to związane z
morfodynamiką rozwoju ontogenetycznego. Inaczej przedstawia się zróżnicowanie wzdłuż głównej
osi ciała. Stwierdza się tu budowę segmentalną ciała, budowę metametryczną. Budowa
metametryczna występuje już we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci
praczłonów prawie we wszystkich układach narządów (z wyjątkiem układu pokarmowego): w
szkielecie, w mięśniach, w układzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skórze. W dalszym rozwoju
budowa segmentalna zaciera się, dobrze jest zachowana jedynie na tułowiu (kręgi, żebra, mięśnie
międzyżebrowe).
OKOLICE CIAŁA LUDZKIEGO
Na powierzchni ciała można wyróżnid poszczególne pola, które w anatomii nazywamy
okolicami ciała (regiones corporis). Granice tych regionów określa głównie szkielet człowieka wraz z
układem mięśniowym. Określenie okolic ciała ludzkiego ma duże znaczenie praktyczne dla topografii
powierzchni ciała i narządów wewnętrznych. Zróżnicowanie ciała ludzkiego dotyczy głowy, szyi,
tułowia i kooczyn. Każda z wyżej wymienionych części dzieli się na okolice mniejsze.Na głowie
wyróżnia trzy główne okolice położone pośrodkowo: okolicę czołową (regio frontalis), okolicę
ciemieniową (regio parietalis) i okolicę potyliczną (regio occipitalis) oraz bocznie położone cztery
symetryczne okolice: skroniową (regio temporalis), podskroniową (regio infratemporalis), uszną
(regio auricularis) i sutkową (regio mastoidea).Na twarzy można wyodrębnid nieparzyste okolice:
nosową (regio nasalis), ustną (regio oralis) i bródkową (regio mentalis) oraz parzyste: oczodołową
(regio orbitalis), podoczodołową (regio infraorbitalis), jarzmową (regio zygomatica), policzkową (regio
buccalis) i przyuszniczo-żwaczową (regio parotideomasseterica).Szyję dzieli się na okolicę przednią
czyli szyję właściwą (regio colli) i tylną, czyli okolicę karkową (regio colli posterior s. regio nuchae).
Skośnie przez szyję biegnie mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzieląc okolicę
szyjną właściwą na nieparzystą okolicę przednią szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi
(regiones colli laterales). Okolice te nazywa się także trójkątami szyi, przednim i bocznymi. W skład
tułowia (truncus) wchodzą: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice
krocza). Tułów dzieli się na pole przednie i tylne; w przednim wyróżniamy częśd górną - okolice klatki
piersiowej i częśd dolną - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy:
nieparzystą środkową okolicę mostkową (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykową (regio
clavicularis), podobojczykową (regio infraclavicularis), sutkową (regio mammaria), pachową (regio
axillaris) i podsutkową (regio inframammaria) oraz okolicę boczną klatki piersiowej (regio pectoris
lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od
siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Górna linia poprzeczna brzucha łączy najniższe punkty
6
ANATOMIA CZŁOWIEKA
dziesiątych żeber, dolna zaś biegnie przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych. Powyżej linii
górnej jest położone nadbrzusze (epigastrium), które składa się z okolic podżebrowych (regiones
hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadpępcza (regio epigastrica). śródbrzusze
(mesogastrium) zawarte między linią poziomą górną i dolną obejmuje dwie okolice boczne brzucha
(regiones abdominis laterales) i okolicę pępkową (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium)
położone poniżej linii poziomej dolnej składa się z dwóch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i
okolicy łonowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolicę kręgową (regio
vertebralis), która ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżową (regio sacralis) oraz na parzyste okolice
boczne (regiones dorsi laterales). W skład okolicy bocznej wchodzą następujące okolice:
nadłopatkowa (regio suprascapularis), łopatkowa (regio scapularis), podłopatkowa (regio
infrascapularis) i lędd wiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) składa się z części
przedniej, tj. okolicy moczowo-płciowej (regio urogenitalis) oraz z części tylnej - zwanej okolicą
odbytową (regio analis), w której leży odbyt. Częśd okolicy moczowo-płciowej, w której znajdują się
części płciowe zewnętrzne ma nazwę okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kooczynie górnej
wyróżniamy okolice: barkową (regio acromialis), naramienną (regio deltoidea), ramieniową przednią,
tylną przyśrodkową i boczną (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), łokciową
przednią i tylną (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniową przednią, tylną przyśrodkową
i boczną (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet ręki (dorsum manus) i
dłoo (palma manus) oraz okolice dłoniowe i grzbietowe palców (regiones digitorum palmares et
dorsales).Na kooczynie dolnej wyróżniamy następujące okolice: miedniczną (regio coxae),
pośladkową (regio glutea), podpachwinową (regio subinguinalis), krętarzową (regio trochanterica),
uda przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis),
kolanową przednią i tylną (regio genualis anterior et posterior), goleniową przednią, tylną,
przyśrodkową i boczną (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), łydkową (regio
suralis), piętową (regio calcanea), kostkową przyśrodkową i boczną (regio malleolaris medialis et
lateralis), zakostkową przyśrodkową i boczną (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet
stopy (dorsum pedis), podeszwę (planta pedis) oraz okolice palców (regiones digitorum).
UKŁADY NARZĄDÓW
Wszystkie narządy ciała człowieka zbudowane z tkanek łączą się w większe jednostki - układy
narządów, które są rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyróżnia
następujące układy narządów: Układ kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z
kości stanowi bierny aparat ruchu, służy za osłonę i podporę części miękkich ciała. Stanowi on
pierwszy dział anatomii systematycznej - osteologię. Układ połączeo kości (systema juncturae
ossium). Ten dział anatomii jest zaliczany również do narządu biernego ruchu i zajmuje się
połączeniami kości, występującymi pod postacią stawów (artrologia) i więzadeł (syndesmologia).
Układ mięśniowy (systema musculorum) obejmuje narządy o podobnej czynności, tj. mięśnie oraz ich
narządy pomocnicze, jak ścięgna, powięzie, kaletki maziowe. Układ mięśniowy jest zaliczany do
czynnego narządu ruchu, a naukę o mięśniach szkieletowych nazywamy miologią. Układ trawienny pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem układu pokarmowego jest przerabianie pobranego
pokarmu na substancje niezbędne do przemiany materii. W skład układu pokarmowego wchodzą:
jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelita oraz wielkie gruczoły trawienne - wątroba i trzustka. Układ
oddechowy (systema respiratorium). W skład układu oddechowego wchodzą drogi oddechowe (jama
nosowa, gardło, krtao, tchawica, oskrzela) oraz właściwy narząd oddechowy - płuca. Zadaniem
7
ANATOMIA CZŁOWIEKA
układu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunięcie z niej szkodliwego dla ustroju
dwutlenku węgla. Układ moczowo - płciowy (systema urogenitale). Narządy układu moczowego i
płciowego mają wspólne pochodzenie oraz niektóre wspólne części, z tego względu można je łączyd
w jeden układ, natomiast pod względem funkcji różnią się zdecydowanie. Narządy moczowe wydalają
szkodliwe produkty przemiany materii. W skład układu moczowego wchodzą: nerki i drogi
odprowadzające mocz - moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narządów
płciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzące w skład narządów płciowych gruczoły płciowe
produkują u mężczyzn komórki płciowe męskie (plemniki), u kobiet - komórki płciowe żeoskie (jaja).
Narządy płciowe są zatem jedynym układem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieostwie
do innych układów ustroju, których funkcja polega na utrzymaniu życia osobniczego. W skład
narządów płciowych żeoskich wchodzą: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narządy płciowe
zewnętrzne. Narządy płciowe męskie to: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne oraz
narządy płciowe zewnętrzne. Układ wewnątrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do
tego układu zaliczamy gruczoły wewnątrzwydzielnicze: tarczycę, przysadkę mózgową, nadnercza i
inne. Gruczoły dokrewne produkują hormony przedostające się bezpośrednio do krwi i chłonki.
Wywierają one duży wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ustroju. Układ naczyniowy (systema
vasorum) składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne - tętnice, żyły, naczynia
włosowate) oraz układu chłonnego (naczynia chłonne, śledziona i narządy chłonne). Układ
krwionośny doprowadza do poszczególnych narządów krew, zawierającą składniki odżywcze, tlen i
hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek węgla. Układ chłonny zbiera
nadmiar płynów tkankowych i odprowadza niektóre składniki odżywcze z układu pokarmowego do
krwi. Układ nerwowy (systema nervosum). W skład układu nerwowego wchodzi: układ nerwowy
ośrodkowy (systema nervosum centrale), czyli mózgowie i rdzeo kręgowy, oraz układ nerwowy
obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów
rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnościowego układ nerwowy
dzielimy na układ somatyczny, który reguluje stosunek osobnika do świata zewnętrznego (np. praca
mięśni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowiący drugą składową
częśd układu nerwowego, która kieruje czynnościami narządów wewnętrznych (np. wydzielanie
gruczołów, praca mięśni gładkich trzew). Układ autonomiczny (systema nervosum autonomicum)
dzieli się na częśd współczulną (pars sympathica) i częśd przywspółczulną (pars parasympathica).
Obydwie części charakteryzują się przeciwnym działaniem. Narządy zmysłów (organa sensuum) i
powłoka wspólna (integumentum communae). Narządy zmysłów odbierają wrażenia i bodące ze
świata zewnętrznego dzięki czemu powstaje nasz świat pojęd . Powłoka wspólna składa się ze skóry i
jej wytworów: włosów, paznokci oraz gruczołów skóry. Są to głównie gruczoły potowe, łojowe i
gruczoł sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skóry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i
narządów ciała, odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego poprzez receptory,
współdziałanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnośd wydzielnicza, resorpcyjną, oraz
współdziałanie w procesach odpornościowych.
8
ANATOMIA CZŁOWIEKA
I. OKREŚLENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI
Celem określenia wzajemnego położenia narządów posługujemy się w anatomii umownymi
płaszczyznami i osiami ciała.
Osie ciała
Wyróżniamy trzy rodzaje osi głównych, które przecinają się wzajemnie pod kątem prostym:
osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegają z góry w dół, najdłuższa ze
wszystkich osi długich biegnąca od szczytu głowy do podstawy ciała nazywa się osią główną, osie
poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegają prostopadle do osi długich
z prawej ku lewej stronie ciała, osie strzałkowe (axes sagittales) - są prostopadłe do obu poprzednich,
biegną poziomo w kierunku od przodu ku tyłowi.
Płaszczyzny ciała
Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia) określone przez oś strzałkową i pionową biegną
pionowo od przodu do tyłu dzieląc ciało ludzkie na częśd prawą i lewą. Jedna z płaszczyzn
strzałkowych biegnąca przez oś główną zwana jest płaszczyzną pośrodkową lub też płaszczyzną
symetrii, gdyż dzieli ciało na dwie symetryczne połowy: prawą i lewą. Płaszczyzny czołowe (plana
frontalia) są określane przez oś poprzeczną i pionową biegną równolegle do czoła, dzieląc ciało
ludzkie na częśd przednią i tylną. Płaszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s.
horizontalia), określone przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo i pod kątem prostym do
obu poprzednich. Dzielą one ciało na częśd górną i dolną. Wzajemne położenie narządów jest
określane w zależności od ich stosunku do wymienionych płaszczyzn. W stosunku do płaszczyzny
pośrodkowej kierunek może byd przyśrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwóch narządów
jeden może leżed bardziej przyśrodkowo, a drugi bardziej bocznie i każdy może mied np.
powierzchnię przyśrodkową i boczną. Narząd, który leży w płaszczyźnie pośrodkowej, będzie
zajmowad położenie pośrodkowe (medianus).W stosunku do płaszczyzn czołowych określamy
kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tułowiu określenia te mogą byd
zastąpione nazwą kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do płaszczyzn
poziomych kierunek, jest określony jako górny (superior) i dolny (inferior). Na tułowiu kierunki te
określad można jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Położenie bliższe zewnętrznej
powierzchni ciała nazywamy powierzchniowym lub zewnętrznym (superficialis s. externus), zaś
położenie bardziej oddalone od zewnętrznej powierzchni ciała - położeniem głębokim lub
wewnętrznym (profundus s. internus).Na kooczynach kierunek, który jest zwrócony ku górze (do
przyczepu kooczyny), nosi nazwę bliższego (proximalis), ku koocowi - nosi nazwę dalszego (distalis).
Brzegi występujące na przedramieniu i ręce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym
(margo lateralis) i przyśrodkowym (margo medialis) lub też nazwę bierzemy od nazwy kości
przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i łokciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i
9
ANATOMIA CZŁOWIEKA
strzałkowy (fibularis). Na ręce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek
dłoniowy (palmaris) na ręce, a podeszwowy (plantaris) na stopie.
10
ANATOMIA CZŁOWIEKA
II. KOŚCI I ICH POŁĄCZENIA
OGŁLNA BUDOWA KOŚCI
Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna są zaliczane do grupy tkanek łącznych. Tkanka
chrzęstna powstaje z mezenchymy w piątym tygodniu życia zarodka. W organizmie dojrzałym tkanka
chrzęstna występuje pod trzema postaciami: jako chrząstka szklista, sprężysta i włóknista. Chrząstka
szklista występuje na powierzchniach stawowych kości, wchodzi w skład żeber chrzęstnych, jest
obecna w ścianach dróg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo dużą giętkośd i sprężystośd .
Z wyjątkiem chrząstek stawowych chrząstka szklista jest pokryta ochrzęstną, zbudowaną z tkanki
łącznej zbitej. Ponieważ chrząstka szklista nie posiada własnych naczyo ani nerwów, jej wzrost i
regenerację umożliwia pokrywająca ją ochrzęstna. Chrząstka sprężysta występuje w małżowinie
usznej, trąbce słuchowej i w niektórych chrząstkach krtani. Chrząstka włóknista wchodzi w skład
budowy krążków międzykręgowych, chrząstki spojenia łonowego i chrząstek śródstawowych.
Rozwój kości
Proces tworzenia się szkieletu kostnego u człowieka trwa długo, do około 12-30 roku życia.
Kości rozwijają się na podłożu tkanki łącznej (mezenchymy) - kostnienie bezpośrednie, bądź na
podłożu chrzęstnym - kostnienie pośrednie. Rozwój kości na podłożu łącznotkankowym rozpoczyna
się od pojawienia się punktów kostnienia. W ten sposób powstają przede wszystkim kości czaszki. W
pierwszym okresie rozwoju zarodka występuje szkielet błoniasty, jednak już w pierwszych tygodniach
życia (4-6 tygodni) powstają w nim ogniska chrzęstne. W kolejnych tygodniach następuje stopniowe
ich zastępowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podłożu chrzęstnym może
przebiegad wewnątrz chrząstki - kostnienie śródchrzęstne, bądź na obwodzie chrząstki - kostnienie
chrzęstne. W kościach krótkich spotykamy kostnienie śródchrzęstne. Natomiast w kościach długich
występują dwa rodzaje kostnienia - chrzęstne i śródchrzęstne. Kostnienie ochrzęstne rozpoczyna się
wcześniej - kośd rośnie na grubośd . Wkrótce po utworzeniu mankietu kostnego wokół trzonu
rozpoczyna się kostnienie śródchrzęstne w środkowej części trzonu i postępuje ku nasadom.
Równocześnie ze zjawiskami kościotwórczymi pojawiają się procesy kościogubne, polegające na
zanikaniu kości od wewnątrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa. W kościach długich
między nasadami a trzonem występują chrząstki nasadowe, które są miejscem wzrostu kości na
długośd .Ostatecznie u dorosłego człowieka występuje odporny i twardy szkielet kostny, na który
składa się przeszło 200 kości. Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciała, dzięki czemu części miękkie
mają ochronę i oparcie. Szkielet decyduje także o kształcie i wielkości osobnika. I wreszcie kości
stanowią dźwignie, do których przymocowują się mięśnie; są więc istotnymi składnikami narządu
ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstają erytrocyty, granulocyty i płytki krwi.
11
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Budowa wewnętrzna kości
Tkanka kostna jest podstawowym składnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje się dużą
twardością, zawiera 70% składników mineralnych, głównie sole wapnia i fosforu. Odznacza się dużą
wytrzymałością mechaniczną na zgniatanie i rozciąganie. Dojrzałą tkanka kostna składa się z blaszek
kostnych, które łącząc się ze sobą tworzą dwojakiego rodzaju struktury: istotę kostną gąbczastą
(substantia spongiosa) i istotę kostną zbitą (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gąbczastej
łączą się tworząc grubsze beleczki kostne, które układają się w sieci o strukturze uwarunkowanej
działaniem sił mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gąbczastej są różne w
poszczególnych kościach i ściśle uzależnione od kierunku sił działających na określoną kośd . W
jamkach istoty gąbczastej znajduje się szpik kostny czerwony. Tkanka kostna zbita, w odróżnieniu od
gąbczastej, posiada zwarty układ blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych leżą kanały
Haversa, przez które przechodzą naczynia krwionośne odżywiające kości. Każdy kanał jest otoczony
ułożonymi współśrodkowo, ściśle ze sobą zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon.
Najczęściej istota zbita występuje na powierzchni kości, istota gąbczasta - wewnątrz kości. Trzon kości
długich buduje prawie wyłącznie tkanka kostna zbita. Wewnątrz trzonu występuje jama szpikowa,
wypełniona szpikiem kostnym żółtym. Budowa kości jest silnie związana z siłami ciśnienia i
rozciągania, działającymi na kośd . Przy działaniu sił zewnętrznych na dowolną belkę, w jej warstwach
powierzchniowych od strony przyłożenia siły, powstaje napięcie o charakterze rozciągania. Na stronie
przeciwległej, również w warstwie powierzchniowej, występuje napięcie o charakterze ściskania. W
związku z tym wewnątrz belki powstaje strefa mechanicznie obojętna. W trzonie kości długiej w
obszarze strefy mechanicznie obojętnej działają komórki kościogubne (osteoblasty), i w miarę
rozwoju kości wytwarzają jamę szpikową. Tak więc kości zbudowane są na zasadzie "minimum maksimum" tzn. zyskują znacznie na lekkości przez zaoszczędzenie materiału, nic nie tracąc na
wytrzymałości.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gąbczastej zasadniczo ani budową ani
czynnością nie różnią się od siebie; istota zbita jest zagęszczoną istotą gąbczastą.
Okostna
Każdą kośd pokrywa błona zwana okostną (periosteum). Okostna ochrania kośd , odżywia i
odpowiada za jej wzrastanie na grubośd i za jej regenerację. W budowie okostnej występują dwie
warstwy: zewnętrzna włóknista i wewnętrzna rozrodcza. Włókna Sharpeya z warstwy zewnętrznej
wnikają w kośd ściśle się z nią łącząc. Warstwa ta jest różnej grubości. Zdolności regeneracyjne kości
zależą w dużej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewnętrznej okostnej. W tej
warstwie znajdują się komórki kościotwórcze (osteoblasty), które w przypadku złamania kości
wytwarzają nową istotę kostną. Najłatwiej regenerują się trzony kości długich, kości płaskie i części
gąbczaste regenerują się trudniej.
12
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Kształt kości
Ze względu na kształt kości dzielą się na: długie, płaskie, krótkie i pneumatyczne. Kości długie
(ossa longa) są to te kości, w których jeden z trzech wymiarów przewyższa dwa pozostałe. Kości
długie występują w budowie szkieletu kooczyn. W każdej kości długiej wyróżnia się dwa zgrubiałe
kooce, zwane nasadami (epiphyses) oraz łączący te nasady trzon kości (corpus), który zawiera jamę
szpikową wypełnioną szpikiem kostnym. Nasada kości długiej znajdująca się bliżej tułowia nosi nazwę
nasady bliższej (epiphysis proximalis), zaś koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Kości
płaskie (ossa plana), np. łopatka czy kości sklepienia czaszki, są wydłużone w dwóch kierunkach,
wybitnie spłaszczone zaś w kierunku trzecim. Kości krótkie lub różnokształtne (ossa brevia s.
multiformia), np. kości nadgarstka czy stępu, są mniej więcej równomiernie rozwinięte we wszystkich
trzech kierunkach. Kości pneumatyczne (ossa pneumatica), np. kośd sitowa, klinowa, szczęka,
zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. Kształt kości w znacznym
stopniu jest spowodowany funkcją, jaką pełnią. Również narządy sąsiednie, np. mięśnie wywierają
wpływ na kształt kości. Ciągły ucisk mięśni powoduje zagłębienia w kościach, a siła ciągnąca wywołuje
powstawanie wyniosłości mających różne kształty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i
guzowatości.Istnieje pewne różnicowanie w obrębie kości w zależności od płci. Kości męskie są na
ogół większe, masywniejsze, silniej wymodelowane i cięższe od żeoskich. Po kształcie i wielkości
danej kości można wnioskowad także o wysokości ciała, wieku, płci i budowie osobnika. Osobnicy
zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadają kości bardziej smukłe, delikatniejsze;
osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzują się kośd mi grubymi i masywniejszymi. Ciężar
niemacerowanego kośd ca wraz ze szpikiem kostnym wynosi średnio u mężczyzny 12 kg, u kobiety 10
kg. Wytrzymałośd kości na rozciąganie jest mniejsza od wytrzymałości na ściskanie. Pierwsza równa
się wytrzymałości mosiądzu, druga zbliża się do wytrzymałości żelaza kutego.
RODZAJE POŁĄCZEN KOŚCI
Połączenia kości (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje połączenie ciągłe - ścisłe,
połączenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Połączenia ciągłe odznaczają się brakiem ruchomości
lub pozwalają na nieznaczne ruchy, natomiast stawy są ruchomymi połączeniami kości.
Połączenia ciągłe
Połączenia ciągle (synarthroses) w zależności od rodzaju tkanki łącznej zespalającej kości
dzielą się na: więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty. Więzozrosty (syndesmoses), zwane także
połączeniami włóknistymi (juncturae fibrosae), mogą występowad pod czterema postaciami, jako: a)
więzozrosty włókniste (więzadła i błony), b) więzozrosty sprężyste, c) szwy, d) wklinowania. Więzadła
(ligamenta) najczęściej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; są one ważnym,
lecz niekoniecznym składnikiem stawu. Ich obecnośd przyczynia się do silniejszego przylegania
13
ANATOMIA CZŁOWIEKA
powierzchni stawowych, ponadto są czynnikiem ograniczającym i hamującym nadmierne ruchy w
stawach. Oprócz więzadeł zbudowanych z tkanki łącznej włóknistej spotykamy więzadła zbudowane z
tkanki łącznej sprężystej (np. więzadła żółte oraz niektóre więzadła krtani), które odznaczają się
znaczną elastycznością. Szwy (suturae) są to połączenia ciągłe włókniste spotykane w obrębie kości
czaszki, w zależności od kształtu łączących się brzegów kości wyróżniamy: a) szew płaski (sutura
plana) - np. połączenie pomiędzy kośd mi nosowymi, b) szew łuskowy (sutura squamosa) - np.
połączenie łuski kości skroniowej z kością ciemieniową, c) szew piłowaty (sutura serrata) - np. między
kośd mi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zębów do ścian
zębodołów. Chrząstkozrosty (synchondroses) łączą zazwyczaj dwie kości za pomocą tkanki chrzęstnej
szklistej lub włóknistej. Do chrząstkozrostów szklistych zaliczane są chrząstki żebrowe oraz w młodym
wieku połączenia trzonów z nasadami. U dorosłego osobnika najliczniej występują chrząstkozrosty
włókniste (np. połączenia między trzonami kręgów w postaci krążków międzykręgowych).
Chrząstkozrost posiadający wewnątrz jamę wypełnioną mazią nosi nazwę spojenia (symphysis), np.
spojenie łonowe, spojenie mostka. Kościozrosty (synostoses) są to bardzo mocne połączenia
pozbawione zupełnie możliwości ruchu; powstają w starszym wieku na skutek kostnienia
więzozrostów i chrząstkozrostów (np. kostnienie chrząstek nasadowych oraz szwów czaszki).
Połączenia maziowe, czyli stawy
Połączenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowią połączenia
odznaczające się znaczną możliwością ruchu. W każdym stawie odróżniamy trzy zasadnicze składniki:
powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrząstką stawową (cartilago articularis), torebkę
stawową (capsula articularis),
jamę stawową (cavum articulare).
Na ogół powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą jednak w nielicznych stawach, w
których występuje krążek stawowy (discus articularis), miejsce chrząstki szklistej zajmuje chrząstka
włóknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-żuchwowy). Kształt powierzchni
stawowych pokrytych chrząstką stawową uzależniony jest od funkcji stawu. Mogą one przybierad
kształt wycinka kuli, dołu, panewki, mogą byd eliptyczne, siodełkowate lub płaskie. Zazwyczaj
przylegające do siebie powierzchnie stawowe są dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem
drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, biorących udział w budowie stawu, szczególnie w
obrębie kooczyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworzą one warunki zwiększające kąt
ścięgnowo-kostny; im większa jest wartośd kąta, tym większy jest moment siły mięśniowej. Ponadto
większe powierzchnie stawowe wiążą się z mniejszą wielkością siły nacisku, przypadającą na
jednostkę powierzchni. Chrząstka stawowa pokrywająca powierzchnie stawowe kości jest bardzo
gładka i sprężysta, jej grubośd różni się nawet w obrębie jednego stawu. Najgrubsza warstwa
chrząstki stawowej występuje w tych okolicach powierzchni stawowych, które są narażone na
największe tarcie, a także w miejscach najbardziej obciążonych. Na ogół wszystkie chrząstki stawowe
są pozbawione naczyo krwionośnych i nerwów. Ponieważ chrząstka stawowa nie posiada
ochrzęstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie możliwa. W miejscu ubytku chrząstki stawowej
wytwarza się zastępcza tkanka włóknisto-chrzęstna. Torebka stawowa (capsula articularis) otacza
cały staw, izolując go od otoczenia oraz przyczynia się do przylegania powierzchni stawowych.
Torebka stawowa jest zbudowana z dwóch warstw. Zewnętrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna,
14
ANATOMIA CZŁOWIEKA
nosi nazwę błony włóknistej (membrana fibrosa), zaś warstwa wewnętrzna, delikatna, stosunkowo
cienka, to błona maziowa (membrana synovialis).Błona włóknista jest zbudowana głównie z włókien
kolagenowych, które przebiegają równolegle lub krzyżują się między sobą przechodząc w miejscach
przyczepu torebki w okostną. Grubośd błony włóknistej jest zróżnicowana zarówno w różnych
stawach, jak i w obrębie tego samego stawu. W niektórych miejscach błona włóknista znacznie
grubieje, tworząc mocne pasma, zwane więzadłami. Zróżnicowanie w grubości i napięciu błony
włóknistej jest powiązane z funkcją określonego stawu. W jednych stawach torebka jest luźna, co
zezwala na dużą ruchomośd w danym stawie, w innych stawach jest silna i napięta, co jest czynnikiem
hamującym ruchy. Błona maziowa jest cienką, miękką, przesuwalną błoną łącznotkankową, która
zawiera włókna sprężyste, komórki tłuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia
wewnętrzna błony maziowej jest pozbawiona nabłonka, a w zamian jest pokryta warstwą komórek
łącznotkankowych. Wypuklenia błony maziowej do wewnątrz jamy stawowej tworzą fałdy maziowe i
kosmki maziowe. Uwypuklenia błony maziowej poza staw stanowią kaletki maziowe, ułatwiające
ślizganie się ścięgien i mięśni. Błona maziowa wytwarza mad (synovia), która gromadzi się w jamie
stawowej. Mad stawowa jest to płyn o barwie blado-żółtej, zawierający mucynę i kuleczki tłuszczu.
Mad wypełnia całkowicie przestrzeo między powierzchniami stawowymi, powodując ich przylepnośd
względem siebie oraz zmniejszając tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchów w stawie. W
stanach zapalnych błona maziowa wydziela znaczne ilości płynu surowiczego, natomiast tylko w
nieznacznym stopniu posiada zdolnośd wchłaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej,
gdy błona maziowa jest przerwana. Jama stawowa (cavum articulare) jest pojęciem teoretycznym,
gdyż w prawidłowym stanie jest ona szczelinowatą przestrzenią całkowicie wypełnioną mazią
stawową. Dopiero w stanach patologicznych ma wygląd jamy. W normalnych warunkach
powierzchnie stawowe przylegają ściśle do siebie ze względu na: a) ciśnienie atmosferyczne
wywierane na nasze ciało, b) przylepnośd powierzchni stawowych i c) napięcie mięśni
przebiegających na wysokości danego stawu. Wielkośd jamy stawowej w poszczególnych stawach jest
bardzo zróżnicowana. Poza opisanymi wyżej trzema stałymi elementami budowy stawu można w
poszczególnych stawach spotkad niestałe składniki, takie jak: więzadła, krążki śródstawowe, łąkotki i
obrąbki stawowe. Więzadła stawowe (ligamenta articularia) są zbudowane analogicznie do ścięgien
mięśniowych, tzn. z tkanki łącznej włóknistej zbitej. Więzadła mogą przebiegad wewnątrz lub na
zewnątrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu kości w
prawidłowym położeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchów i ochronie stawu przed
zwichnięciem.Obrąbki stawowe (labra glenoidalia) są zbudowane najczęściej z chrząstki włóknistej.
Obrąbki stawowe pogłębiają i powiększają powierzchnie stawowe .Krążki stawowe (disci articulares)
podobnie do obrąbków stawowych są zbudowane z chrząstki włóknistej, mają kształt okrągły i dzielą
jamę stawową na dwie części. Krążki wyrównują i dopasowują do siebie powierzchnie stawowe.
Łąkotki stawowe (menisci articulares) także leżą w jamie stawowej, lecz tylko częściowo dzielą ją na
dwa piętra. Kształt łąkotki jest podobny do półksiężyca, a na przekroju poprzecznym do klina.
Zadaniem łąkotek jest pogłębienie powierzchni stawowych, ponadto służą one jako przesuwalne
powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniają się do amortyzacji wstrząsów.
Podział stawów
Istnieją trzy kryteria podziału stawów:
1. ze względu na liczbę kości wchodzących w skład stawu,
2. ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych
15
ANATOMIA CZŁOWIEKA
z uwagi na liczbę osi, dookoła których wykonuje się ruchy. Ze względu na liczbę powierzchni
stawowych tworzących staw wyróżnia się stawy proste i złożone. Staw prosty (articulatio simplex)
jest stawem utworzonym przez dwie kości (np. staw ramienny), natomiast w skład stawu złożonego
(articulatio composita) wchodzi więcej aniżeli dwie kości (np. staw łokciowy). Z uwagi na
zróżnicowanie kształtu powierzchni stawowych wyróżnia się następujące rodzaje stawów: staw
kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w kształcie głowy,
stanowiącą wycinek kuli, której odpowiada druga wklęsła powierzchnia, zwana panewką lub
wydrążeniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i można w nim
wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest
odmianą stawu kulistego, różnica polega na tym, że głowa wchodzi głębiej w panewkę stawową poza
równik. Panewka jest większa, głębsza i obejmuje ponad 50% powierzchni głowy. Staw kulistopanewkowy jest także stawem wieloosiowym, różni się jednak od stawu kulistego tym, że ma
ograniczony zakres ruchów (np. staw biodrowy); staw kłykciowy, czyli eliptyczny (articulario
condylaris) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w osiach długiej i krótkiej, natomiast druga
jest w obu osiach wklęsła. Staw kłykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykładem stawu kłykciowego
jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodełkowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie
stawowe wklęsło-wypukłe, przypominające kształt siodła. Ruchy w stawie siodełkowym odbywają się
wokół dwóch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z
połączenia tych ruchów otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowośródręczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym głowa stawowa ma
postad bloczka, natomiast panewka jest negatywem głowy. Staw zawiasowy jest stawem
jednoosiowym, ruchy odbywają się wokół osi poprzecznej i polegają na zginaniu i prostowaniu. Jako
przykład stawu zawiasowego mogą służyd stawy międzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio
trochoidea). W stawie obrotowym wypukła powierzchnia stawowa jest położona na obwodzie walca,
zaś wklęsła powierzchnia pokrywa wcięcie kości sąsiedniej i przylega tylko do niedużego odcinka
obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, oś ruchu biegnie
równolegle do długiej osi kości. Przykładem stawu obrotowego jest staw promieniowo-łokciowy
bliższy; staw śrubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do stawów jednoosiowych, jednak ruch w tym
stawie odbywa się w dwu płaszczyznach prostopadłych do siebie. Ruch ten składa się ze skrętu
dookoła osi podłużnej i przesuwania się wzdłuż tej osi. Jako przykład stawu śrubowego może służyd
staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy; staw płaski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie
stawowe płaskie, np. staw krzyżowo-biodrowy, stawy kości nadgarstka. Ruchomośd w stawie płaskim
jest nieznaczna, co jest w dużym stopniu spowodowane silnym napięciem torebki stawowej oraz
więzadeł ze względu na liczbę osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe,
czyli wieloosiowe stawie jednoosiowym ruchy odbywają się wokół jednej osi, tj. osi poprzecznej lub
podłużnej. Przykładem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej może byd staw międzypaliczkowy.
Ruchy w nim polegają na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palców. Stawem jednoosiowym o
podłużnej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy.
Ruchy odbywające się w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane są w
płaszczyźnie poprzecznej, a w zależności od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i
odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywają się wokół dwóch osi: poprzecznej i
strzałkowej. Jako przykład stawu dwuosiowego może służyd staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch
w tym stawie wokół osi poprzecznej polega na zginaniu dłoniowym ręki (flexio palmaris manus) i
zginaniu grzbietowym ręki (flexio dorsalis manus). Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu
promieniowym ręki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu łokciowym ręki (abductio ulnaris
manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywają się wokół trzech osi, a z kombinacji ruchów wokół
trzech osi można wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykład stawu wieloosiowego
może służyd staw ramienny? W stawie tym ruchy wykonuje się wokół osi poprzecznej, strzałkowej i
16
ANATOMIA CZŁOWIEKA
pionowej. Ruch wokół osi poprzecznej polega na przodozgięciu i tyłozgięciu (anteversio et
retroversio) - ruchy wahadłowe. Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu
kooczyny (abductio et adductio). Ruch wokół osi pionowej polega na obracaniu kooczyny (rotatio). Z
kombinacji wszystkich ruchów można wykonywad obwodzenie (circumductio).Poszczególne stawy
łączące kości tworzą tzw. łaocuchy stawowe, które wraz z odpowiadającymi im mięśniami nazywamy
łaocuchami kinematycznymi. Ruchomośd poszczególnych ogniw takiego łaocucha sumuje się, dzięki
czemu koniec dalszy osiąga znacznie większą ruchomośd niż koniec bliższy. W układzie ruchu
człowieka wyróżnia się łaocuch szyjno-tułowiowy, parzysty łaocuch kooczyny górnej i parzysty
łaocuch kooczyny dolnej.
PODZIAŁ KOŚDCA
1.
2.
3.
4.
Kościec ludzki dzieli się na:
Kościec osiowy,
Kości czaszki,
Kościec kooczyny górnej,
Kościec kooczyny dolnej.
KOŚCIEC OSIOWY
Do kośd ca osiowego (skelelon axiale) zalicza się: kręgosłup, żebra i mostek. Powyższe
elementy kostne stanowią rusztowanie tułowia.
Kręgosłup
Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z 33-34 nieparzystych kręgów, ułożonych jeden na
drugim. W zależności od rozmieszczenia kręgi dzielimy na: 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych,
5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych i 4-5 kręgów guzicznych. Kręgi szyjne, piersiowe i
lędźwiowe tworzą ruchomą, przedkrzyżową częśd kręgosłupa i nazywamy je kręgami prawdziwymi
(vertebrae verae). Kręgi krzyżowe zrastają się z sobą w okresie dojrzewania płciowego w jednolitą
całośd , zwaną kością krzyżową. Kręgi guziczne, zwane także ogonowymi, u człowieka znajdują się w
stanie szczątkowym i praktycznie nie posiadają większego znaczenia w mechanice kręgosłupa. Częśd
krzyżowo-guziczną kręgosłupa tworzą kręgi rzekome (vertebrae spuriae).
17
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Ogólna budowa kręgu
W każdym kręgu wyróżnia się częśd przednią, masywniejszą, przystosowaną do dźwigania
masy ciała, zwaną trzonem kręgu (corprus vertebrae) oraz częśd tylną, zwaną łukiem kręgu (arcus
vertebrae). Trzon wraz z łukiem ograniczają otwór kręgowy (foramen vertebrale). Z połączenia
wszystkich otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy (canalis vertebralis), w którym mieści się
rdzeo kręgowy wraz z oponami. Trzon kręgu ma kształt niskiego walca; wyróżnia się na nim płaską,
nieco chropowatą powierzchnię górną i dolną, które służą do połączenia z krążkiem
międzykręgowym. Łuk kręgu rozpoczyna się z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, które
przedłużają się w blaszki zespalające się w płaszczyźnie pośrodkowej. W miejscu odejścia łuku od
trzonu znajduje się po każdej stronie głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i
płytsze wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior). Oba wcięcia sąsiednich kręgów wraz z
krążkiem międzykręgowym ograniczają otwór międzykręgowy (foramen intervertebrale), którym
przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od łuku kręgu odchodzi siedem wyrostków. Wyrostek
kolczysty (proces sus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzącym od łuku kręgu ku tyłowi i
nieco w dół. Wyrostki kolczyste służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Wyrostki poprzeczne
(processus transversi) parzyste odchodzą od łuku kręgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste,
służą do przyczepu mięśni i więzadeł. Wyrostki stawowe (processus articulares) występują w liczbie
czterech. Zaopatrzone są w powierzchnie stawowe, służące do połączenia stawowego kręgów między
sobą. Para wyrostków stawowych skierowana ku górze to wyrostki stawowe górne (processus
articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi górnymi (facies articulares superiores).
Druga para skierowana w dół to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores)
zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores).
Kręgi szyjne
Kręgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu są najmniejszymi z kręgów prawdziwych.
Dwa pierwsze kręgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), służą do połączenia kręgosłupa z
czaszką i w związku z tym ich budowa znacznie różni się od budowy pozostałych kręgów szyjnych.
Trzon kręgów szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. Łuk kręgu jest cienki,
pochylony w swej tylnej części ku dołowi. Otwór kręgowy jest duży, kształtu trójkątnego. Wyrostki
kolczyste kręgów szyjnych są pochylone nieco ku dołowi, a na swych wierzchołkach w kręgach od 2-6
wykazują charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty siódmego kręgu wykazuje duże
podobieostwo do wyrostków kolczystych kręgów piersiowych; jest znacznie dłuższy, wystający i
nierozwidlony. Wyrostki poprzeczne są dośd krótkie, skierowane bocznie i nieco w dół. Składają się z
dwóch listewek kostnych, z których przednia jest pozostałością zanikłego żebra szyjnego, tylna zaś
stanowi właściwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego kręgu szyjnego
ograniczają otwór wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez który przebiegają: tętnica
kręgowa, dwie żyły kręgowe. Wyrostki stawowe górne i dolne są nachylone pod kątem 45o w
stosunku do płaszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe górne są skierowane ku tyłowi, zaś
dolne do przodu.
Pierwszy kręg szyjny
Pierwszy kręg z uwagi na swe położenie nosi nazwę kręgu szczytowego (atlas).
Charakterystyczną jego cechą jest brak środkowej części trzonu, który został zredukowany na rzecz
18
ANATOMIA CZŁOWIEKA
zęba kręgu obrotowego. Z pozostałych części trzonu kręgowego wytworzył się łuk przedni (arcus
anterior) oraz dwie części boczne (massae laterales).Kręg szczytowy ma kształt pierścienia
ograniczającego duży otwór kręgowy. Od przodu znajduje się krótszy łuk przedni (arcus anterior), ku
tyłowi jest zwrócony łuk tylny (arcus posterior). Na zewnętrznej powierzchni łuku przedniego
pośrodku znajduje się guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewnętrznej owalna,
zagłębiona powierzchnia stawowa, zwana dołkiem zębowym (fovea dentis). Na łuku tylnym znajduje
się guzek tylny (tuberculum posterius), który jest pozostałością po zredukowanym wyrostku
kolczystym. Symetryczne części boczne łączą oba łuki i są przeznaczone do dźwigania głowy.
Zaopatrzone są w głębsze dołki stawowe górne (foveae articulares superiores) oraz płytkie dołki
stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzące od części bocznych
są znacznie dłuższe, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, niż w pozostałych kręgach szyjnych.
Drugi kręg szyjny
Drugi kręg szyjny zwany jest kręgiem obrotowym (axis), gdyż jego trzon wraz z zębem tworzą
oś pionową, wokół której obraca się kręg szczytowy z głową. Trzon kręgu jest stosunkowo wysoki, u
dołu zaopatrzony w powierzchnię dolną do połączenia z pierwszym krążkiem międzykręgowym. Ku
górze trzon przechodzi w ząb kręgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zęba występuje owalna
powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), służąca do połączenia stawowego z
łukiem przednim kręgu szczytowego. Na tylnej stronie zęba znajduje się powierzchnia stawowa tylna
(facies articularis posterior), służąca do połączenia stawowego z więzadłem poprzecznym kręgu
szczytowego. Wyrostek kolczysty jest dośd długi i rozwidlony na koocu. W kręgu obrotowym brak
wyrostków stawowych górnych, natomiast na trzonie kręgu po bokach zęba znajdują się
powierzchnie stawowe górne (facies articulares superiores), służące do połączenia z kręgiem
szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) są umieszczone na typowych
wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne kręgu
obrotowego są krótkie.
Kręgi piersiowe
Kręgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) występują w liczbie dwunastu i są stawowo
połączone z żebrami. Trzony ich mają na przekroju poprzecznym kształt serca z kart, a wymiary
kręgów wzrastają stopniowo ku dołowi. Charakterystyczną cechą trzonów kręgów piersiowych są
tzw. dołki żebrowe (foveae costales), służące do połączenia stawowego z głowami żeber. Są one
położone na krawędzi górnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejścia nasady łuku
kręgowego. Sąsiednie dołki: dolny i górny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z krążkiem
międzykręgowym tworzą jedną wspólną powierzchnię stawową dla głowy żebra w kręgach od II i IX.
Nieco inaczej są rozmieszczone dołki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich kręgach. Pierwszy krąg
posiada jeden cały dołek, położony poniżej krawędzi górnej trzonu, przeznaczony dla głowy
pierwszego żebra oraz pół dołka stawowego na dolnej krawędzi trzonu, który przy połączeniu z
następnym kręgiem tworzy powierzchnię stawową dla głowy drugiego żebra. Dziesiąty kręg piersiowy
ma tylko połówkę dołka żebrowego przy krawędzi górnej. Dwa ostatnie kręgi, tj. jedenasty i
dwunasty, mają tylko po jednym dołku żebrowym po bokach trzonu żebrowego. Wyrostki poprzeczne
(processus transversi) kręgów piersiowych są dośd masywne, skierowane bocznie i ku tyłowi. Na ich
zgrubiałym koocu znajduje się dołek żebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis),
19
ANATOMIA CZŁOWIEKA
przeznaczony do połączenia stawowego z guzkiem żebra; w dwóch ostatnich kręgach dołki te nie
występują. Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w kręgach piersiowych jest bardzo długi, ostro
zakooczony i skierowany w dół. Wyrostki stawowe (processus articulares) górne i dolne z
powierzchniami stawowymi są ustawione w płaszczyźnie czołowej. Otwór kręgowy (foramen
vertebrale) jest okrągły po obu stronach trzonu, i stosunkowo mały.
Kręgi lędźwiowe
Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales) występują w liczbie pięciu i są najmasywniejszymi ze
wszystkich kręgów wolnych z uwagi na duże obciążenie części lędźwiowej kręgosłupa. Trzony kręgów
mają kształt owalny lub nerkowaty. Łuk kręgu jest dośd szeroki i wraz z trzonem ogranicza
stosunkowo mały, trójkątnego kształtu otwór kręgowy. Od nasady łuku ku bokowi odchodzi parzysty
wyrostek żebrowy (processus costarius), który stanowi pozostałośd po zredukowanym żebrze
lędźwiowym. W kręgach lędźwiowych brak jest właściwych wyrostków poprzecznych; występują one
w postaci szczątkowej, jako para wyrostków dodatkowych (processus accessorii), położonych u
nasady wyrostka żebrowego oraz dwóch wyrostków suteczkowatych (processus mamillares),
umieszczonych na stronie bocznej wyrostków stawowych górnych. Wyrostki stawowe są ustawione
pionowo, ich powierzchnie stawowe leżą w płaszczyźnie strzałkowej. Wyrostki stawowe górne
(processus articulares superiores) są rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe mają
skierowane przyśrodkowo. Wyrostki stawowe dolne są położone bliżej siebie, a powierzchnie
stawowe zwrócone są do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe górne obejmują
wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) kręgu wyżej położonego.
Kośd krzyżowa
Kośd krzyżowa (os sacrum) powstaje w wyniku zrośnięcia się pięciu kręgów krzyżowych, co
następuje w wieku 20-25 lat. Kośd krzyżowa ma kształt trójkątny; wyróżnia się na niej szeroką
podstawę (basis ossis sacri) skierowaną ku górze oraz wierzchołek (apex ossis sacri) zwrócony w dół.
Z dwóch powierzchni jedna jest wklęsła i stosunkowo gładka - to powierzchnia miedniczna (facies
pelvina). Druga, zwana powierzchnią grzbietową (facies dorsalis), jest lekko wypukła i skierowana ku
tyłowi. Na podstawie kości krzyżowej znajdują się wszystkie typowe części składowe kręgu. Pośrodku
podstawy jest położona owalna powierzchnia górna trzonu pierwszego kręgu krzyżowego, która za
pośrednictwem ostatniego krążka międzykręgowego łączy się z trzonem piątego kręgu lędźwiowego.
U nasady łuku znajdują się po bokach wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores),
których powierzchnie stawowe są skierowane ku tyłowi. Łuk wraz z trzonem ograniczają trójkątny
otwór, prowadzący do kanału krzyżowego, (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i
kolczyste zlewają się z wyrostkami następnych kręgów, tworząc odpowiednie listewki kostne,
przebiegające wzdłuż powierzchni grzbietowej kości krzyżowej. Na powierzchni miednicznej w
miejscu zrośnięcia się trzonów kręgowych występują cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a
bocznie od nich są umieszczone cztery pary otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia
pelvina). Przez te otwory przechodzą gałęzie brzuszne nerwów krzyżowych.Na powierzchni
grzbietowej zaznacza się pięd podłużnych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Pośrodku
przebiega grzebieo krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana), który powstał ze zrośniętych
wyrostków kolczystych. Po obu stronach grzebienia pośrodkowego przebiega grzebieo krzyżowy
pośredni (crista sacralis intermedia), jako pozostałośd po zrośniętych wyrostkach stawowych. Bocznie
20
ANATOMIA CZŁOWIEKA
od grzebieni krzyżowych pośrednich są usytuowane symetryczne grzebienie krzyżowe boczne (cristae
sacrales laterales), utworzone z połączenia szczątkowych wyrostków poprzecznych. Pomiędzy
grzebieniem krzyżowym pośrednim a bocznym znajdują się cztery parzyste otwory krzyżowe
grzbietowe (foramina sacralia dorsalia), przeznaczone dla przejścia gałęzi grzbietowych nerwów
krzyżowych. części boczne (partes laterales) kości krzyżowej, silnie rozbudowane w odcinku górnym,
posiadają nierówną powierzchnię stawową, zwaną powierzchnią uchowatą (facies auricularis), dla
połączenia z podobną powierzchnią stawową kości biodrowej. Między powierzchnią uchowatą kości
krzyżowej i grzebieniem krzyżowym bocznym znajduje się guzowatośd kości krzyżowej (tuberositas
sacralis). Rozpoczynający się w obrębie podstawy kości krzyżowej kanał krzyżowy (canalis sacralis)
biegnie wzdłuż całej kości, zwężając się ku dołowi. W okolicy wierzchołka kooczy się rozworem
krzyżowym (hiatus sacralis). Rozwór ograniczają po bokach rożki krzyżowe (cornua sacralia), łączące
się z rożkami kości guzicznej.
Kośd guziczna
Kośd guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, składa się z czterech lub pięciu szczątkowych
kręgów. Kośd ma kształt zbliżony do trójkąta, podstawą skierowanego do kości krzyżowej. Na
pierwszym kręgu guzicznym oprócz trzonu zachowały się jeszcze szczątkowe wyrostki stawowe
górne, tworzące rożki guziczne (cornua coccygea), łączące się z odpowiednimi rożkami kości
krzyżowej. Z dalszych kręgów guzicznych zachowały się już tylko szczątkowe trzony kręgów.
Połączenia w przedkrzyżowej części kręgosłupa
Pomiędzy kręgami wolnymi zachodzą połączenia zarówno typu ciągłego, jak i połączenia
przerywane, czyli stawy. Pierwsze występują między trzonami kręgów w postaci chrząstkozrostów
oraz pomiędzy wyrostkami kolczystymi, poprzecznymi, łukami i trzonami jako więzozrosty. Połączenia
stawowe występują pomiędzy powierzchniami stawowymi wyrostków stawowych dwóch sąsiednich
kręgów.
Połączenia trzonów kręgowych
Krążki międzykręgowe (disci intervertebrales) są zbudowane z chrząstki włóknistej i łączą się z
powierzchnią górną i dolną trzonów kręgowych za pośrednictwem cienkiej warstwy chrząstki
szklistej. Wysokośd krążków międzykręgowych jest na ogół proporcjonalna do wysokości trzonu i
stanowi w przybliżeniu 1/3 tej wysokości. Łączna wysokośd wszystkich krążków międzykręgowych
wynosi około 1/4 długości kręgosłupa. Na przekroju strzałkowym krążki międzykręgowe mają kształt
klina; w odcinku szyjnym i lędźwiowym kręgosłupa są wyższe od przodu, natomiast w części
piersiowej wyższe są od strony tylnej. Zróżnicowana wysokośd krążków międzykręgowych jest
istotnym czynnikiem warunkującym fizjologiczne krzywizny kręgosłupa. Krzywizny części szyjnej i
lędźwiowej są skierowane wypukłością do przodu (lordosis cervicalis lumbalis), w części piersiowej
kręgosłupa krzywizna zwrócona jest wypukłością do tyłu (kyphosis thoracica).Struktura krążka
międzykręgowego jest zróżnicowana; składa się on z silnego pierścienia włóknistego (anulus
21
ANATOMIA CZŁOWIEKA
fibrosus), który obejmuje umieszczone pośrodku jądro miażdżyste (nucleus pulposus). Pierścieo
włóknisty silnie zespala górną i dolną powierzchnię sąsiednich trzonów, w związku z tym jest
czynnikiem znacznie hamującym ruchy kręgów. Jądro miażdżyste jest bardziej ruchomą częścią
krążka. Krążki międzykręgowe dzięki swej sprężystości wybitnie zmniejszają wszelkie wstrząsy
kręgosłupa. Więzadło podłużne przednie (lig. longitudinale anterius) rozpoczyna się na guzku
gardłowym kości potylicznej, biegnie po przedniej powierzchni trzonów i krążków międzykręgowych,
rozszerza się ku dołowi i kooczy na powierzchni miednicznej kości krzyżowej. Więzadło to silnie łączy
trzony kręgowe z sobą oraz działa hamująco na ruchy zgięcia kręgosłupa do tyłu. Więzadło podłużne
tylne (lig. longitudinale posterius) bierze początek na stoku kości potylicznej, biegnie po tylnej
powierzchni trzonów i krążków międzykręgowych wewnątrz kanału kręgowego, koocząc się w
górnym odcinku kanału krzyżowego. Więzadło to napina się podczas zginania kręgosłupa w przód.
Połączenia wyrostków i łuków kręgów
Więzadła żółte (lig. flava), zwane także międzyłukowymi, są rozpięte między łukami
sąsiednich kręgów, począwszy od nasady wyrostków stawowych. Więzadła te są zbudowane z tkanki
łącznej sprężystej i mają zabarwienie żółtawe. Więzadła żółte zamykają kanał kręgowy od tyłu. Dzięki
swej sprężystości mają one duże znaczenie dla statyki i mechaniki kręgosłupa. Więzadła
międzypoprzeczne (lig. intertransversaria) przebiegają między wyrostkami poprzecznymi sąsiednich
kręgów i hamują nadmierne zgięcia kręgosłupa w bok.Więzadła międzykolcowe (lig. interspinalia) są
to płaskie pasma rozciągające się pomiędzy sąsiednimi wyrostkami kolczystymi. Więzadło
podkolcowe (lig. supraspinale) jest silnym więzadłem łączącym kooce wyrostków kolczystych,
począwszy od siódmego kręgu szyjnego do kości krzyżowej. W odcinku szyjnym więzadło to, jako
więzadło karkowe (lig. nuchae), biegnie w rozwidleniu wyrostków kolczystych i dochodzi do
grzebienia potylicznego zewnętrznego kości potylicznej. Więzadła międzykolcowe, więzadło
nadkolcowe i więzadło karkowe hamują nadmierne zgięcia kręgosłupa w przód. Stawy
międzykręgowe (articulationes intervertebrales) zachodzą między powierzchniami stawowymi
górnymi i dolnymi (facies articulares superiores et inferiores), leżącymi na wyrostkach stawowych
sąsiednich kręgów. Każdy staw jest otoczony cienką torebką stawową, która przymocowuje się do
krawędzi powierzchni stawowych.
Połączenia kręgosłupa przedkrzyżowego z kością krzyżową
Połączenie między piątym kręgiem lędźwiowym, a kością krzyżową (junctura sacrovertebralis)
nie różni się w zasadzie od połączeo między kręgami wolnymi. Występuje tutaj połączenie
chrząstkozrostowe - ostatni krążek międzykręgowy łączy V kręg lędźwiowy i trzon I kręgu kości
krzyżowej, więzozrostowe - w postaci więzadeł omówionych wcześniej oraz parzysty staw
międzykręgowy łączący wyrostki stawowe. Połączenie to jest wzmocnione jeszcze dodatkowym
więzozrostem w postaci więzadła biodrowo-lędzwiowego (lig. iliolumbale), które łączy obustronnie
miednicę z kręgosłupem przedkrzyżowym.
22
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Połączenia w części krzyżowo-guzicznej kręgosłupa
Połączenie krzyżowo-guziczne ma charakter szczątkowych chrząstkozrostów i więzozrostów.
Między zwróconymi do siebie powierzchniami wierzchołka kości krzyżowej z podstawą kości
guzicznej występuje dośd cienki krążek międzykręgowy, który może skostnied .W przedłużeniu
więzadła podłużnego przedniego, biegnie wzdłuż powierzchni miednicznej kości krzyżowej do kości
guzicznej, więzadło krzyżowo-guziczne brzuszne (lig. sacrococcygeum ventrale). Wewnątrz kanału
krzyżowego przebiega więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe głębokie (lig. sacrococcygeum dorsale
profundum) jako przedłużenie więzadła podłużnego tylnego. Od grzebienia krzyżowego
pośrodkowego do powierzchni grzbietowej kości guzicznej biegnie więzadło krzyżowo-guziczne
grzbietowe powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale). Ponadto wyróżnia się parzyste
więzadło krzyżowo-guziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale), które łączy grzebienie krzyżowe
boczne z kością guziczną.
Połączenia kręgosłupa z czaszką
Czaszka z kręgosłupem łączy się za pośrednictwem stawów głowowych górnych,
zachodzących między kością potyliczną i kręgiem szczytowym oraz stawów głowowych dolnych, które
łączą kręg szczytowy z kręgiem obrotowym. Staw głowowy górny, zwany stawem szczytowopotylicznym (articulatio atlantooccipitalis), składa się z dwóch symetrycznych stawów, łączących
kłykcie potyliczne z dołkami stawowymi górnymi kręgu szczytowego. Torebki stawowe są cienkie i
luźne, przymocowują się do brzegów powierzchni stawowych. Wzmocnieniami tych stawów są dwie
błony szczytowo-potyliczne.Błona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis
anterior), jest rozpięta między częścią podstawną kości potylicznej a łukiem przednim kręgu
szczytowego. Błona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) bardziej
wiotka od przedniej, biegnie od tylnego brzegu otworu potylicznego wielkiego do łuku tylnego kręgu
szczytowego. S taw głowowy dolny tworzy zespół stawów szczytowo-obrotowych (articulationes
atlantoaxiales), które można podzielid na dwa symetryczne stawy szczytowo-obrotowe boczne
(articulationes atlantoaxiales laterales) i dwa stawy szczytowo-obrotowe pośrodkowe, przedni i tylny
(articulationes atlantoaxiales medianae, anterior et posterior).W utworzeniu stawów szczytowoobrotowych bocznych uczestniczą dołki stawowe dolne, położone na częściach bocznych kręgu
szczytowego oraz powierzchnie stawowe górne, umieszczone na trzonie kręgu obrotowego.
Powierzchnie te są nieco wypukłe. W stawie szczytowo-obrotowym przednim bierze udział
powierzchnia stawowa przednia zęba kręgu obrotowego, która łączy się z dołkiem zębowym łuku
przedniego kręgu szczytowego, zaś staw szczytowo-obrotowy tylny tworzy powierzchnia stawowa
tylna zęba wraz z powierzchnią stawową więzadła poprzecznego kręgu szczytowego. Każdy z czterech
stawów posiada własną torebkę stawową; są one cienkie, luźne i przymocowują się do brzegów
powierzchni stawowych. Stawy szczytowo-obrotowe są wzmocnione licznymi i silnymi więzadłami, do
których należą: Więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis), składa się z dwóch
części: poziomej, zwanej więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego (lig. transversum atlantis) oraz
pionowej, tworzącej tzw. pęczki podłużne (fasciculi longitudinales). Więzadło poprzeczne kręgu
szczytowego jest umocowane do przyśrodkowej powierzchni części bocznych kręgu szczytowego i
jako szerokie pasmo przylega do zęba od tyłu, utrzymując go w prawidłowym położeniu. Pośrodku z
23
ANATOMIA CZŁOWIEKA
przodu ma ono małą powierzchnię stawową pokrytą chrząstką służącą do połączenia z zębem. Pęczki
podłużne są to pasma więzadłowe odchodzące w płaszczyd nie pośrodkowej od więzadła
poprzecznego ku górze i ku dołowi. Pęczki górne przyczepiają się do przedniego brzegu otworu
wielkiego kości potylicznej, słabsze pęczki dolne - do tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego.
Więzadło wierzchołka zęba (lig. apicis dentis) łączy szczyt zęba z przednim brzegiem otworu wielkiego
kości potylicznej. Więzadło skrzydłowate (lig. alaria) są to silne pęczki więzadłowe, rozpoczynające się
na bocznych stronach zęba i biegnące rozbieżnie ku górze do kłykci potylicznych. Podobnie jak
więzadło wierzchołka zęba są one położone do przodu od więzadła krzyżowego. Błona pokrywająca
(membrana tectoria) stanowi silnie rozwiniętą górną częśd więzadła podłużnego tylnego kręgosłupa.
Rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni części podstawnej kości potylicznej, a kooczy się na
tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego. Pokrywa ona wszystkie pozostałe więzadła i chroni
rdzeo przed urazami ze strony zęba. Ruchy w stawach głowowych górnych odbywają się dookoła
dwóch osi: strzałkowej i poprzecznej. Główne ruchy polegają na zginaniu głowy do przodu i ku tyłowi,
a zakres ich wynosi w sumie 30°. Przy udziale kręgosłupa szyjnego zakres ten może się powiększyd do
około 125o. Możliwości ruchowe dookoła osi strzałkowej są znacznie mniejsze. Zakres bocznego
zgięcia głowy wynosi bowiem około 10°, a przy współudziale kręgosłupa szyjnego wzrasta do
45o.Głównym ruchem dolnych stawów głowowych jest ruch obrotowy w prawo i w lewo, dookoła osi
długiej, biegnącej wzdłuż zęba kręgu obrotowego. Obrót głowy w każdą stronę wynosi około 30°, a
wybitniejszy ruch obrotowy do 90° w jedną stronę może byd wykonany przy współudziale kręgosłupa
szyjnego.
Kręgosłup jako całośd
Kręgosłup ma kształt dwóch trójkątów połączonych z sobą podstawami. Górny trójkąt,
znacznie dłuższy i wysmukły, jest utworzony przez częśd przedkrzyżową kręgosłupa i odznacza się
dużą ruchomością. Częśd dolna, stanowiąca zaledwie 1/5 długości pierwszej, jest szeroka, masywna i
szczytem zwrócona ku dołowi. Długośd całego kręgosłupa dorosłego człowieka stanowi w
przybliżeniu 40-45% długości ciała. Wielkośd kręgów wzrasta stopniowo od kręgu szczytowego do
piątego kręgu lędźwiowego. Największy wymiar poprzeczny osiąga kręgosłup na wysokości 2-3
segmentu kości krzyżowej, co jest spowodowane największym obciążeniem tego odcinka kręgosłupa.
Kręgosłup dorosłego osobnika nie jest prostym słupem, przejawia bowiem w płaszczyd nie
pośrodkowej wężowate wygięcia. W odcinku szyjnym i lędźwiowym krzywizny te wypukłością są
skierowane do przodu (lordosis cervicalis et lumbalis), natomiast w części piersiowej i krzyżowoguzicznej wypukłe są ku tyłowi (kyphosis thoracica et sacralis). Krzywizny piersiowa i krzyżowoguziczna rozpoczynają się kształtowad już w życiu płodowym. Krzywizna szyjna zaczyna powstawad
około czwartego miesiąca życia, kiedy dziecko uczy się dźwigad głowę. Najpóźniej, bo w 10-15
miesiącu życia, zapoczątkowuje się kształtowanie krzywizny lędźwiowej. Stanowi to następstwo
przyjmowania pionowej postawy ciała przez dziecko. Wężowato wygięty kształt kręgosłupa jest
swoistą właściwością człowieka, związaną z jego wyprostowaną postawą ciała i dlatego brak go
jeszcze u płodu i u noworodka. Kręgosłup spełnia trzy główne zadania. Służy jako narząd ochronny
rdzenia, jako narząd podporowy ciała oraz jako narząd ruchu. Ukryty w obszernym kanale kręgowym
rdzeo jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami. Ponadto duża sprężystośd
kręgosłupa zabezpiecza nie tylko rdzeo ale także i mózgowie przed szkodliwymi wstrząsami.
Głównymi czynnikami amortyzującymi wstrząsy są krzywizny kręgosłupa oraz znaczna sprężystośd
krążków międzykręgowych człowieka w związku z jego pionową postawą kręgosłup stanowi oś
24
ANATOMIA CZŁOWIEKA
tułowia i dźwiga całą górną częśd ciała. Najsłabszymi miejscami są zazwyczaj te okolice, w których
częśd odznaczająca się większą ruchomością przechodzi w odcinek mniej ruchomy. Ruchomośd
poszczególnych kręgów w stosunku do siebie jest niewielka z uwagi na silny aparat więzadłowy,
obecnośd wyrostków oraz połączeo trzonów kręgowych za pośrednictwem chrząstkozrostów.
Pomimo tego nieznaczne ruchy 24 kręgów wolnych (prawdziwych) sumując się, dają wybitną
ruchomośd całego kręgosłupa przedkrzyżowego w przeciwieostwie do nieruchomej części krzyżowoguzicznej. Poszczególne odcinki kręgosłupa w niejednakowym stopniu uczestniczą w jego ruchach.
Najmniej ruchoma jest częśd piersiowa ze względu na swą budowę (długie, dachówkowato
zachodzące na siebie wyrostki kolczyste), jak również z powodu swego udziału w budowie klatki
piersiowej (żebra i mostek działają hamująco na ruchy). Największe możliwości ruchowe posiada
częśd szyjna dzięki małym wymiarom trzonów, a znacznej wysokości krążków międzykręgowych.
Również w części lędźwiowej ruchomośd jest dośd znaczna. Ruchy kręgosłupa są możliwe we
wszystkich kierunkach. W płaszczyd nie strzałkowej odbywają się ruchy zginania do przodu i do tyłu
(anteflexio et retroflexio), w płaszczyd nie czołowej - ruchy zgięcia bocznego (flexio lateralis) oraz w
płaszczyd nie poprzecznej - ruchy obrotowe (rotatio). W wyniku kombinacji wszystkich wyżej
wymienionych ruchów powstają ruchy okrężne, ruchy obwodzenia (circumductio).
Klatka piersiowa
Klatka piersiowa zawiera i ochrania narządy w niej położone. Szkielet klatki piersiowej ma
budowę kostno-chrzęstną i prócz kręgosłupa piersiowego tworzy go dwanaście par żeber oraz
mostek.
Żebra
Żebra (costae) z uwagi na stosunek do mostka dzielimy na: 7 par żeber prawdziwych (costae
verae), bezpośrednio łączących się z mostkiem oraz 5 par żeber rzekomych (costae spuriae), nie
połączonych bezpośrednio z mostkiem. Spośród żeber rzekomych 3 pierwsze pary, tj. żebra od VIII do
X, łączą się z mostkiem pośrednio, poprzez chrząstkę VII żebra i dlatego nazywamy je żebrami
przytwierdzonymi (costae affixae). W wyniku połączenia się chrząstek żebrowych powyższych żeber
wytwarza się obustronnie łuk żebrowy (arcus costalis), stanowiący przednio-dolną granicę klatki
piersiowej. Ostatnie dwie pary żeber nie łączą się ze sobą, ich wolne kooce tkwią w powłokach
brzusznych i nazywamy je żebrami wolnymi (costae fluitantes).Każde żebro składa się z dłuższej części
kostnej zwanej kością żebrową oraz krótszej części zwanej chrząstką żebrową położonej z przodu.
Długośd żebra wzrasta od pierwszego do siódmego, następnie stopniowo zmniejsza się, w związku z
tym dwunaste żebro posiada długośd zbliżoną do pierwszego. Kośd żebrowa (os costale) posiada
koniec tylny, kręgosłupowy i koniec przedni, czyli mostkowy oraz znajdujący się między nimi trzon.
Koniec kręgosłupowy jest zgrubiały i tworzy głowę żebra (caput costae), która jest zaopatrzona w
powierzchnię stawową (facies articularis capitis costae) służącą do połączenia z dołkiem żebrowym
trzonów kręgów piersiowych żebrach od drugiego do dziesiątego powierzchnia stawowa głowy żebra
jest przedzielona poziomo biegnącym grzebieniem głowy żebra (crista capitis costae) na częśd górną i
dolną. Jest to związane z budową odpowiadających im dołków żebrowych. Głowa żebra przedłuża się
w szyjkę żebra (collum costae), której zaostrzona górna krawędź nosi nazwę grzebienia szyjki żebra
(crista colli costae). Na żebrach pierwszych i ostatnich brak jest grzebienia szyjki żebra. Następnie
25
ANATOMIA CZŁOWIEKA
szyjka żebra przechodzi w trzon żebra (corpus costae). Na granicy przejścia szyjki w trzon żebra
znajduje się guzek żebra (tuberculum costae) z powierzchnią stawową (facies articularis tuberculi
costae) przeznaczoną do połączenia się z dołkiem żebrowym wyrostka poprzecznego odpowiedniego
kręgu piersiowego. Na dwóch ostatnich żebrach guzek żebrowy nie występuje. Trzon żebra (corpus
costae) jest cienki i spłaszczony, posiada gładką i wypukłą powierzchnię zewnętrzną oraz wklęsłą
powierzchnię wewnętrzną. Największe załamanie trzonu żebra jest położone bocznie od guzka i
tworzy tzw. kąt żebra (angulus costae). Kąt żebra w żebrze I jest położony w rejonie guzka żebra, w
następnych żebrach oddala się w bok od guzka, a brak go na dwóch ostatnich żebrach. Powierzchnie
trzonu schodzą się w dwóch brzegach, z których brzeg górny jest grubszy i zaokrąglony, a brzeg dolny
ostry. Wzdłuż dolnego brzegu, na wewnętrznej powierzchni trzonu, przebiega bruzda żebra (sulcus
costae) przeznaczona dla naczyo i nerwów międzyżebrowych. Koniec przedni kości żebrowej jest
nieco szerszy i posiada chropowatą powierzchnię do połączenia z chrząstką żebrową.C hrząstka
żebrowa (cartilago costalis), czyli żebro chrzęstne stanowi przedłużenie żebra kostnego i jest istotnym
czynnikiem, zwiększającym sprężystośd ścian klatki piersiowej. Żebra kraocowe, tj. górne i dolne,
różnią się dośd znacznie od pozostałych. Pierwsze żebro jest szerokie i płaskie, ustawione w płaszczyd
nie poprzecznej i w związku z tym posiada powierzchnię górną i dolną trzonu, a brzegi skierowane na
zewnątrz i do wewnątrz. Na powierzchni górnej pierwszego żebra, kierując się od strony
przyśrodkowej ku bokowi, znajduje się: guzek mięśnia pochyłego przedniego (tuberculumm. scaleni
anterioris), bruzda tętnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz chropowate pole, będące
miejscem przyczepu mięśnia pochyłego środkowego.Żebro drugie posiada pośrednie ustawienie
powierzchni w stosunku do żebra pierwszego i niżej leżących żeber.Dwa ostatnie żebra są słabiej
rozwinięte, krótsze, pozbawione szyjki, guzka i kąta żebra, a ich przedni koniec ma małą chrząstkę
żebrową. Na kości żebrowej wyróżniamy trzy krzywizny: krzywiznę płaszczyzny, krzywiznę krawędzi i
krzywiznę osi długiej. Krzywizna płaszczyzny wiąże się z zewnętrzną powierzchnią wypukłą i
wewnętrzną wklęsłą. Krzywizna krawędzi powoduje, że żebro położone na płaszczyd nie przylega doo
całą krawędzią. Krzywizna osi długiej jest związana z esowatym skręceniem żebra. Żebra są
zbudowane z istoty gąbczastej bogatej w szpik kostny czerwony i pokryte cienką warstwą istoty
kostnej zbitej.
Mostek
Mostek (sternum) jest nieparzystą kością płaską, zamykającą pośrodku od przodu ścianę
klatki piersiowej. Mostek jest ustawiony nieco skośnie od góry i tyłu ku dołowi i do przodu. Leży na
wysokości od 2-3 do 9-10 kręgu piersiowego. Kształt mostka przypomina krótki, szeroki miecz grecki,
stąd trzy jego składowe części otrzymały swe nazwy: najszersza częśd górna nosi nazwę rękojeści,
najdłuższa częśd środkowa to trzon mostka, a dolna, najsłabiej rozwinięta częśd nazywa się
wyrostkiem mieczykowatym. Trzy części mostka są zespolone w jedną całośd za pośrednictwem
chrząstkozrostów; co warunkuje im w stosunku do siebie pewien stopieo ruchomości. Rękojeśd
mostka (manubrium sterni) jest zbliżona kształtem do czworokąta, zwęża się ku dołowi. Na brzegu
górnym, najgrubszym, zaznacza się pośrodku płytkie wcięcie szyjne (incisura jugularis), a bocznie od
niego znajduje się parzyste zagłębienie zwane wcięciem obojczykowym (incisura clavicularis), które
służy do połączenia stawowego z obojczykiem. Poniżej, na brzegach bocznych rękojeści, leży wcięcie
żebrowe (incisura costalis) do połączenia z chrząstką pierwszego żebra. Trzon mostka (corpus sterni)
jest dłuższy, węższy i cieoszy od rękojeści, posiada także powierzchnię przednią i tylną oraz dwa
brzegi boczne. Brzeg górny trzonu łączy się z brzegiem dolnym rękojeści pod kątem otwartym ku
tyłowi za pośrednictwem chrząstki włóknistej. Połączenie to nosi nazwę spojenia mostkowego
26
ANATOMIA CZŁOWIEKA
(symphysis sterni), a załamanie trzonu w stosunku do rękojeści tworzy tzw. kąt mostka (angulus
sterni). Dolny brzeg trzonu mostka zespala się z wyrostkiem mieczykowatym za pośrednictwem
chrząstkozrostu mostkowego (synchondrosis sternalis).W miejscu spojenia mostka, na bocznych
krawędziach rękojeści i trzonu, znajduje się para wcięd żebrowych, przeznaczonych do połączenia z
chrząstką drugiego żebra. Niżej, wzdłuż brzegów bocznych trzonu, są położone kolejne wcięcia
żebrowe dla pozostałych żeber prawdziwych, tj. od trzeciego do siódmego. Wyrostek mieczykowaty
(processus xiphoideus) jest tworem szczątkowym, odznacza się niestałym kształtem i wielkością.
Wewnętrzna budowa mostka jest podobna do struktury żeber.
Połączenia żeber z kręgosłupem
Żebra łączą się ruchomo z kręgami piersiowymi za pośrednictwem stawów żebrowokręgowych (articulationes costovertebrales). Każde żebro, z wyjątkiem jedenastego i dwunastego,
uczestniczy w utworzeniu dwóch odrębnych anatomicznie stawów, które pod względem
mechanicznym stanowią zwartą całośd .Stawy głów żebrowych (articulationes capitum costarum) są
utworzone przez powierzchnię stawową głowy żebra i dołki żebrowe dwóch sąsiednich kręgów oraz
leżący między nimi krążek międzykręgowy. W żebrach I, XI i XII głowa żebra łączy się z jednym
trzonem kręgu. Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka włóknista w stawach od II do X, natomiast
w stawach I i XI, XII żebra - chrząstka szklista. Staw otacza cienka torebka stawowa, którą wzmacniają
dwa więzadła: więzadło promieniste głowy żebra (lig. capitis costae radiatum) biegnie na przedniej
powierzchni torebki, od głowy żebra do powierzchni bocznej sąsiednich trzonów i krążków
międzykręgowych, więzadło śródstawowe głowy żebra (lig. capitis costae intraarticulare) rozpięte jest
w jamie stawu między grzebieniem głowy żebra a krążkiem międzykręgowym i występuje w stawach
od II do X żebra .Stawy żebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) są utworzone przez
wypukłą powierzchnię stawową guzka żebra i dołek żebrowy wyrostka poprzecznego. Stawy te
występują w dziesięciu górnych żebrach. Do najważniejszych więzadeł wzmacniających torebkę
stawową należą: więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium) rozpięte między szyjką
żebra a wyrostkiem poprzecznym odpowiadającego mu kręgu, więzadło żebrowo-poprzeczne (lig.
costotransversarium superius et laterale), które łączą rejon szyjki i guzka żebrowego z wyrostkiem
poprzecznym wyżej leżącego kręgu. Oba stawy żebrowo-kręgowe tworzą pod względem
czynnościowym jedną całośd . Wspólną osią ruchu jest oś długa szyjki żebra, wokół której odbywają
się ruchy obrotowe.
Połączenia żeber z mostkiem
Chrząstka pierwszego żebra wytwarza chrząstkozrost mostkowo-żebrowy (synchondrosis
sternocostalis). Chrząstki żeber od drugiego do siódmego łączą się z mostkiem za pośrednictwem
stawów mostkowo-żebrowych (articulationes sternocostales), wykazujących duże podobieostwo
budowy do stawów głów żebrowych. Powierzchnię wypukłą tworzą chrząstki żeber, powierzchnię
wklęsłą - wcięcie żebrowe na bocznych brzegach mostka. Cienka torebka stawowa tych połączeo jest
wzmocniona więzadłami mostkowo-żebrowymi promienistymi (lig. sternocostalia radiata), które na
przedniej i tylnej powierzchni mostka przechodzą w błonę mostka (membrana sterni). Natomiast w
27
ANATOMIA CZŁOWIEKA
stawie drugiego żebra występuje dodatkowo więzadło mostkowo-żebrowe śródstawowe (lig.
sternocostale intraarticulare).Połączenia mostka zachodzą między zwróconymi ku sobie brzegami
rękojeści i trzonu oraz trzonu i wyrostka mieczykowatego. Są to chrząstkozrosty mostkowe
(synchondroses sternales). Powierzchnie łączących się brzegów pokrywa chrząstka szklista, a między
nimi znajduje się chrząstka włóknista. W obrębie chrząstki, między rękojeścią a trzonem, może
pojawid się jama wypełniona mazią. Połączenie to nazywamy spojeniem mostkowym (symphysis
manubriosternalis). Połączenie to nie ulega kostnieniu.
Klatka piersiowa jako całośd
Klatka piersiowa (thorax) kształtem przypomina ścięty stożek, spłaszczony w kierunku
przednio-tylnym, podstawą zwrócony ku dołowi. Wyróżnia się na niej najkrótszą ścianę przednią,
utworzoną przez mostek i chrząstki żebrowe, dwie najdłuższe ściany boczne oraz ścianę tylną,
utworzoną przez kręgosłup piersiowy i tylne części żeber. Żebra są oddzielone od siebie
przestrzeniami międzyżebrowymi (spatia intercostalia), które wypełniają mięśnie i błony
międzyżebrowe. ściany klatki piersiowej ograniczają przestrzeo zwaną jamą klatki piersiowej, w której
znajdują się ważne dla życia narządy, jak serce i płuca. Do jamy klatki piersiowej prowadzi otwór
górny (apertura thoracis superior), ograniczony trzonem pierwszego kręgu piersiowego, pierwszą
parą żeber i brzegiem górnym rękojeści mostka. Płaszczyzna otworu jest pochylona do przodu. Otwór
jest wypełniony osklepkami opłucnej oraz przebiegającymi między nimi: przełykiem, tchawicą,
wielkimi naczyniami krwionośnymi, przewodem piersiowym (limfatycznym) i nerwami. Znacznie
większy otwór dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) jest ograniczony dwunastym
kręgiem piersiowym, ostatnią parą żeber oraz chrząstkami żeber przytwierdzonych, wytwarzającymi z
każdej strony łuk żebrowy (arcus costalis). Otwór dolny jest zamknięty mięśniem szkieletowym
zwanym przeponą. Kąt ograniczony przez łuki żebrowe nazywamy kątem podmostkowym (angulus
infrasternalis); wykazuje on dużą zmiennośd osobniczą. Kształt klatki piersiowej zależy od wieku, płci,
fazy oddechu i typu budowy ciała. U kobiet jest ona krótsza, w swej dolnej części szersza niż u
mężczyzn. Klatka piersiowa dziecka jest bardziej okrągła i dopiero z wiekiem ulega spłaszczeniu i
poszerzeniu. Ruchomośd klatki piersiowej jest uwarunkowana ruchami poszczególnych żeber
kostnych w obu stawach żebrowo-kręgowych oraz sprężystością chrząstek żebrowych i związaną z
tym możliwością przesunięd mostka. Podczas skurczu mięśni wdechowych następuje skręcenie żeber
na zewnątrz z równoczesnym uniesieniem żeber i mostka ku górze. Podnoszenie żeber i mostka
powoduje powiększenie się jamy klatki piersiowej w wymiarze strzałkowym i poprzecznym.
Jednocześnie następuje prostowanie kręgosłupa piersiowego i w wyniku skurczu obniżenie przepony,
co sprawia, że wybitnie zwiększa się także wymiar wysokościowy jamy klatki piersiowej. Podczas
opuszczania żeber, czyli w chwili wydechu, wymiary poprzeczny i strzałkowy zmniejszają się, a
przepona unosząc się ku górze w czasie rozkurczu powoduje zmniejszanie wysokości jamy klatki
piersiowej.
28
ANATOMIA CZŁOWIEKA
KOŚCI CZASZKI I ICH POŁĄCZENIE
W czaszce (cranium) odróżnia się rozwojowo i czynnościowo dwie części: 1) częśd tylno-górną
czyli czaszkę mózgową (neurocranium) oraz 2) częśd przednio-dolną tworzącą czaszkę trzewną
(splanchnocranium) lub twarzową. Czaszka mózgowa w kształcie puszki kostnej zawiera częśd
ośrodkowego układu nerwowego zwaną mózgowiem. Czaszka twarzowa służy jako kostne
rusztowanie dla początkowego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Kształt poszczególnych
kości budujących czaszkę jest bardzo zróżnicowany i ściśle uzależniony od funkcji, jaką pełnią. Są one
modelowane przez ciśnienie i pociąganie mięśni żucia, karku i mięśni wyrazowych oraz dostosowanie
do ochrony takich narządów, jak: oko, narząd słuchu i równowagi. Czaszka mózgowa ma kształt
elipsoidalny lub kulisty i zbudowana jest z 7 kości: potylicznej (os occipitale), klinowej (os
sphenoidale), czołowej (os frontale) oraz parzystych kości ciemieniowych (ossa parietalia) i
skroniowych (ossa temporalia).Czaszka trzewna, zwana także trzewioczaszką, składa się z 22 kości,
które można podzielid na trzy grupy: 1) kości twarzy, 2) kosteczki słuchowe, 3) kośd gnykową. Kości
twarzy (ossa faciei) dzielą się na:
kości parzyste wyczuwalne, do których należą: kośd nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i
szczękowa (maxilla), kości parzyste ukryte, tj. kośd łzowa (os lacrimale), podniebienna (os palatinum) i
małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), kości nieparzyste, w skład których zaliczamy:
lemiesz (vomer), kośd sitową (os ethmoidale) i żuchwę (mandibula). Kosteczki słuchowe (ossicula
auditius): młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemiączko (stapes), stanowią najmniejsze
spośród kości czaszki; są umieszczone w jamie bębenkowej ucha środkowego. Kośd gnykowa (os
hyoideum), kształtem podobna do litery U, jako jedyna z kości czaszki leży poza jej obrębem,
zajmując położenie w okolicy przedniej szyi, powyżej krtani. Nie ma ona bezpośredniego połączenia z
innymi kośd mi czaszki, służy jako miejsce przyczepu licznym mięśniom, którym to głównie
zawdzięcza swe określone położenie między żuchwą a powierzchnią przednią szyi. Kośd gnykowa
składa się z grubszej części środkowej, w kształcie łuku wypukłością skierowanego do przodu, zwaną
trzonem (corpus) i dwóch par rogów. Rogi większe (coruna majora) stanowią dwie cienkie listewki
kostne, odchodzące od obu kooców trzonu ku tyłowi. Rogi mniejsze (coruna minora) są to dwie małe
stożkowate wyniosłości najczęściej chrzęstne, uwidaczniające się w miejscu przejścia trzonu w rogi
większe.
Kości części mózgowej czaszki
Kośd potyliczna
Kośd potyliczna (os occipitale) stanowi tylno-dolne ograniczenie jamy mózgoczaszki i składa
się z: łuski części bocznych (partes laterales) i części podstawnej (pars basilaris). Części te ograniczają
otwór wielki (foramen magnum).Na wewnętrznej powierzchni łuski (squama occipitalis) pośrodku
znajduje się guzowatośd potyliczna wewnętrzna (protuberantia occipitalis interna), od której ku górze
biegnie bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ku bokowi zaś po każdej
stronie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi). Od wyniosłości potylicznej wewnętrznej
29
ANATOMIA CZŁOWIEKA
ku dołowi w kierunku otworu wielkiego (foramen magnum) przebiega grzebieo potyliczny
wewnętrzny (crista occipitalis interna), do którego przyczepia się sierp móżdżku (falx cerebelli).
Guzowatośd potyliczna wewnętrzna wraz z układem bruzd tworzy wyniosłośd krzyżowatą (eminentia
cruciformis).Bruzda zatoki poprzecznej przedłuża się w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus
sigmoidei), która kieruje się przyśrodkowo do przodu, biegnąc u podstawy części skalistej kości
skroniowej.Powierzchnia zewnętrzna łuski jest gładka w części górnej, u dołu zaś posiada szereg
nierówności. Pośrodku znajduje się guzowatośd potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis
externa), od której biegnie w dół do otworu wielkiego grzebieo potyliczny zewnętrzny (crista
occipitalis externa). Od guzowatości w bok po każdej stronie ciągnie się kresa karkowa górna (linea
nuchae superior), a poniżej, mniej więcej w połowie długości grzebienia potylicznego zewnętrznego,
przebiega równoległa do niej kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Dolna krawędd łuski w swej
części środkowej stanowi tylne ograniczenie otworu wielkiego (foramen magnum), bocznie zaś łączy
się bezpośrednio z dwiema częściami bocznymi kości, które stanowią boczne ograniczenia otworu
wielkiego. Górna krawędź łuski łączy się z kośd mi ciemieniowymi szwem węgłowym (sutura
lambdoidea).Na częściach bocznych (partes laterales) po zewnętrznej stronie znajdują się kłykcie
kości potylicznej (condyli occipitales), zaopatrzone w wypukłe powierzchnie stawowe (facies
articulares) przeznaczone do połączenia z kręgiem szczytowym. Nasadę kłykcia potylicznego przebija
kanał nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi), przeznaczony dla przejścia nerwu podjęzykowego.
Na bocznej krawędzi części bocznej kości potylicznej znajduje się wcięcie szyjne (incisura jugularis),
które z analogicznym wcięciem kości skroniowej ogranicza otwór szyjny (foramen jugulare), służący
dla przejścia nerwów czaszkowych (n. językowo-gardłowy, n. błędny, n. dodatkowy) żyły szyjnej
wewnętrznej i tętnicy oponowej tylnej.Częśd podstawna (pars basilaris) kości potylicznej leży do
przodu od otworu wielkiego i łączy się swym brzegiem przednim z powierzchnią tylną trzonu kości
klinowej. Brzegi boczne części podstawnej łączą się z piramidą kości skroniowej. Powierzchnia górna
skierowana do wnętrza czaszki jest gładka i uzupełnia podobną powierzchnię trzonu kości klinowej
tworząc stok (clivus), na którym spoczywa rdzeo przedłużony i most. Na dolnej powierzchni pośrodku
znajduje się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum), na którym przyczepia się więzadło podłużne
przednie kręgosłupa i powięd gardłowo-podstawna. Otwór wielki (foramen magnum) ma kształt
szerokiego owalu. Łączy on kanał kręgowy z jamą czaszki. Przez otwór wielki przechodzi rdzeo
przedłużony wraz ze swymi oponami, nerwy dodatkowe oraz tętnice kręgowe.
Kośd klinowa
Kośd klinowa (os sphenoidale) wchodzi w skład podstawy czaszki i zajmuje położenie
pośrodkowe. Nazwę swą zawdzięcza temu, że wklinowuje się pomiędzy liczne kości zarówno mózgojak i twarzoczaszki. Częśd środkową kości stanowi trzon (corpus), od którego odchodzą trzy pary
wyrostków: ku górze z przedniej części trzonu wyrasta para skrzydeł mniejszych (alae minores), od
powierzchni bocznej trzonu odchodzą skrzydła większe (alae majores), zaś z przodu w dół kierują się
wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei). W trzonie kości klinowej mieszczą się, oddzielone od
siebie przegrodą, dwie zatoki klinowe (sinus sphenoidales). Na przedniej powierzchni trzonu,
zwróconej do jamy nosowej, znajduje się pionowo ustawiony grzebieo klinowy (crista sphenoidalis).
Tylna powierzchnia trzonu złączona jest z częścią podstawną kości potylicznej i tworzy stok (clivus).
Górna powierzchnia trzonu, zwrócona do jamy mózgoczaszki, uczestniczy w wytworzeniu
środkowego dołu czaszki. Górna powierzchnia trzonu stanowi tzw. siodło tureckie (sella turcica), w
którym spoczywa przysadka mózgowa. Od tyłu wznosi się poprzecznie ustawiona blaszka zwana
grzbietem siodła (dorsum sellae). Do przodu od siodła tureckiego znajduje się na górnej powierzchni
30
ANATOMIA CZŁOWIEKA
trzonu poprzecznie biegnący rowek, zwany bruzdą skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis).
Bruzda ta łączy się z każdej strony z kanałem wzrokowym (canalis opticus), którym przebiega nerw
wzrokowy (n. opticus). Skrzydła mniejsze (alae minores) odchodzą od przedniej części trzonu, są
spłaszczone, trójkątnego kształtu, uczestniczą w tworzeniu tylnego odcinka przedniego dołu czaszki.
U swej nasady są przebite kanałem wzrokowym (canalis opticus) oraz ograniczają od strony górnej
szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior). Koniec przyśrodkowy skrzydła przechodzi w
wyrostek pochyły przedni. Skrzydła większe (alae majores) kości klinowej są jej największymi
wyrostkami, odchodzącymi od bocznej powierzchni trzonu, na których wyróżnia się powierzchnię
wewnętrzną czyli mózgową i powierzchnię zewnętrzną. Wewnętrzna powierzchnia lekko wklęsła
bierze udział w utworzeniu bocznych części środkowego dołu czaszki. Powierzchnia zewnętrzna dzieli
się na: powierzchnię oczodołową (facies orbitalis), wchodzącą w skład ściany oczodołu, powierzchnię
skroniową (facies temporalis) oraz powierzchnię klinowo-szczękową (facies sphenomaxillaris).
Skrzydła większe wespół ze skrzydłami mniejszymi ograniczają szczelinę oczodołową górną (fissura
orbitalis superior), która prowadzi do oczodołu. Tuż przy nasadzie, poniżej szczeliny oczodołowej
górnej, skrzydła większe przebite są otworem okrągłym (foramen rotundum), przez który wydostaje
się z jamy mózgoczaszki druga gałąd nerwu trójdzielnego, tj. nerw szczękowy. Nieco do tyłu i bocznie
od otworu okrągłego znajduje się większy otwór owalny (foramen ovale), którym opuszcza
mózgoczaszkę trzecia gałąd nerwu trójdzielnego, tj. nerw żuchwowy. Najmniejszy otwór,
przebijający skrzydła większe kości klinowej, usytuowany jest w kącie tylno-bocznym i nosi nazwę
otworu kolcowego (foramen spinosum). Przeznaczony jest dla przejścia naczyo oponowych. Wyrostki
skrzydłowate (processus pterygoidei) kości klinowej wyrastają z bocznych części trzonu ku dołowi.
Każdy z nich składa się z blaszki przyśrodkowej i bocznej (lamina medialis et lateralis), połączonych ze
sobą pod kątem skierowanym wypukłością ku przodowi. W związku z tym na stronie tylnej wyrostek
posiada zagłębienie zwane dołem skrzydłowym (fossa pterygoidea). Z przodu w miejscu połączenia
się obu blaszek biegnie pionowo bruzda skrzydłowo-podniebienna (sulcus perygopalatinus), a nasadę
wyrostka przebija biegnący od tyłu ku przodowi kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus).
Kośd czołowa
Kośd czołowa (os frontale) zajmuje przednie położenie w obrębie mózgoczaszki i częściowo
uczestniczy w budowie szkieletu twarzy. Składa się z wypukłej ku przodowi łuski czołowej (squama
frontalis), z części oczodołowej (pars orbitalis) oraz części nosowej (pars nasalis). Na zewnętrznej
powierzchni łuski czołowej uwydatniają się rozmaicie wykształcone dwa guzy czołowe (tubera
frontalia), a nieco poniżej silniej u mężczyzn zaznaczające się łuki brwiowe (arcus supercilares),
między którymi znajduje się lekkie uwypuklenie zwane gładzizną (glabella). Granicę między łuską a
częścią oczodołową na zewnątrz wytycza po każdej stronie brzeg nadoczodołowy na którym
przyśrodkowo znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale).
Bocznie na zewnętrznej powierzchni łuski kości czołowej, biegnie kierując się od przodu ku tyłowi
wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis). Kresa skroniowa ogranicza od góry
powierzchnię skroniową (facies temporalis), która wchodzi w skład dołu skroniowego (fossa
temporalis). Na wewnętrznej stronie łuski kości czołowej pośrodku u dołu wystaje podłużnie biegnący
grzebieo czołowy (crista frontalis), a poniżej niego znajduje się otwór ślepy (foramen cecum).
Grzebieo czołowy ku górze przedłuża się w bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis
superioris). Do brzegów bruzdy i do grzebienia czołowego przyczepia się wypustka opony twardej
zwana sierpem mózgu. Na wewnętrznej powierzchni łuski czołowej, podobnie jak na powierzchniach
wewnętrznych innych kości mózgoczaszki, znajdują się liczne wgłębienia wymodelowane przez
31
ANATOMIA CZŁOWIEKA
zakręty mózgowe zwane wyciskami palczastymi (impressiones digitatae). W części oczodołowej (pars
orbitalis) wyróżnia się powierzchnię górną mózgową i powierzchnię oczodołową. Powierzchnia
oczodołowa jest gładka, wklęsła i buduje górną ścianę oczodołu. W jej bocznej okolicy znajduje się
dół gruczołu łzowego. Powierzchnia górna części oczodołowej uczestniczy w wytworzeniu dna
przedniego dołu czaszki. Jest ona nierówna, gdyż pokrywają ją liczne wyciski palczaste (impressiones
digitatae), oddzielone od siebie łękami mózgowymi (juga cerebralia). Pośrodku części oczodołowej
znajduje się wcięcie sitowe (incisura ethmoidalis), przeznaczone dla blaszki sitowej kości sitowej. Na
pograniczu łuski i części oczodołowej kości czołowej znajdują się wewnątrz kości zatoki czołowe
(sinus frontales), oddzielone od siebie położoną pośrodku przegrodą zatok czołowych (septum
sinuum frontalium). Częśd nosowa (pars nasalis) stanowi najmniejszy odcinek kości czołowej. Z
powierzchni dolnej części nosowej wystaje ku dołowi i do przodu ostry kolec nosowy (spina nasalis),
na którym opierają się kości nosowe. Łuska kości czołowej łączy się swym brzegiem z kośdmi
ciemieniowymi wzdłuż szwu wieocowego bocznie z kością klinową. Brzeg nadoczodołowy w bocznej
części przechodzi w silny wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który łączy się z wyrostkiem
czołowym kości jarzmowej.
Kośd skroniowa
Kośd skroniowa (os temporale) jest parzystą kością mózgoczaszki, wchodzącą częściowo w
skład jej ściany bocznej, częściowo uczestniczącą w wytworzeniu podstawy czaszki. Z uwagi na dużą
różnorodnośd zadao, które spełnia, odznacza się skomplikowaną budową. W kości skroniowej można
wyróżnid cztery części: łuskową (pars squamosa), sutkową (pars mastoidea), bębenkową (pars
tympanica) i częśd skalistą (pars petrosa) zwaną także piramidą (pyramis). Częśd łuskowa (pars
squamosa) tworzy górno-przedni odcinek kości; ma kształt strzałkowo ustawionej płyty,
uczestniczącej w wytworzeniu bocznej ściany czaszki. Zewnętrzna powierzchnia jest gładka i stanowi
miejsce przyczepu mięśnia skroniowego. Z dolnej części łuski odchodzi ku przodowi położony ponad
otworem słuchowym zewnętrznym wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który za
pośrednictwem szwu łączy się z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. U nasady wyrostka
jarzmowego z przedniej strony znajduje się gładkie wzniesienie zwane guzkiem stawowym
(tuberculum articulare), tuż za nim na dolnym odcinku części łuskowej leży głęboki dół żuchwowy
(fossa mandibularis). Zarówno guzek stawowy, jak i dół żuchwowy stanowią powierzchnię stawową
ze strony kości skroniowej, służącą do połączenia się z głową żuchwy w stawie skroniowożuchwowym. Powierzchnia wewnętrzna, czyli mózgowa, ogranicza od strony bocznej środkowy dół
czaszki i jest pokryta wyciskami palczastymi (impressiones digitatae) oraz łękami mózgowymi (juga
cerebralia). Brzeg górny łuski łączy się z kością ciemieniową szwem łuskowym (sutura squamosa).
Częśd sutkowa (pars mastoidea) zajmuje tylne położenie w obrębie kości skroniowej za otworem
słuchowym zewnętrznym. Powierzchnia zewnętrzna części sutkowej jest wypukła i chropowata,
służy za pole przyczepu mięśniom. Na wewnętrznej powierzchni znajduje się głęboka bruzda zatoki
esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Dolny odcinek części sutkowej tworzy skierowany wierzchołkiem
ku dołowi wyrostek sutkowy (processus mastoideus). Na stronie przyśrodkowej wyrostka sutkowego
znajduje się głębokie wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Wewnątrz wyrostka znajdują się liczne
jamki powietrzne zwane komórkami sutkowymi (cellulae mastoideae), które mają łącznośd z jamą
bębenkową ucha środkowego. Częśd skalista (pars petrosa), zwana także piramidą kości skroniowej,
ma kształt trójściennego ostrosłupa, szczytem skierowanego przyśrodkowo i do przodu. Podstawa
piramidy, skierowana bocznie, jest zrośnięta z częścią łuskową. Szczyt piramidy natomiast wypełnia
kąt ograniczony przez tylny brzeg skrzydła większego kości klinowej i trzon kości klinowej oraz częśd
32
ANATOMIA CZŁOWIEKA
podstawną kości potylicznej. Na szczycie piramidy znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy
szyjnej (foramen caroticum internum). Na piramidzie kości skroniowej wyróżnia się trzy
powierzchnie: przednią i tylną, zwrócone do jamy czaszki oraz dolną, która należy do powierzchni
zewnętrznej podstawy czaszki. Powierzchnie te oddzielone są od siebie brzegami: górnym, tylnym i
przednim. Powierzchnia przednia (facies anterior) piramidy tworzy odcinek tylny środkowego dołu
czaszki, posiada szereg nierówności w postaci łęków mózgowych (juga cerebralia), wycisków
palczastych (impressiones digitates) oraz rowków i otworów, którymi przebiegają nerwy. W pobliżu
szczytu piramidy leży wgłębienie kształtu księżycowatego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego
(impressio trigemini), w którym mieści się zwój troisty tego nerwu. W pobliżu brzegu górnego, na
powierzchni przedniej, znajduje się wyniosłośd łukowata (eminentia arcuata), spowodowana
przebiegiem kanału półkolistego przedniego błędnika kostnego. Powierzchnia tylna (facies posterior)
jest ustawiona prawie pionowo i tworzy ścianę przednią tylnego dołu czaszki. Pośrodku tej
powierzchni znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), który prowadzi do
krótkiego kanału zwanego przewodem słuchowym wewnętrznym (meatus acusticus internus).
Kanałem tym przechodzi VII i VIII nerw czaszkowy (nerw twarzowy, nerw przedsionkowo-ślimakowy)
oraz tętnica bębenkowa wraz z odpowiadającymi jej żyłami. Przewód słuchowy wewnętrzny
zamknięty jest wewnątrz piramidy dnem przewodu słuchowego wewnętrznego (fundus meatus
acustici interni), w którym znajdują się otworki dla przejścia gałązek nerwu przedsionkowoślimakowego. Nerw twarzowy w okolicach dna przewodu słuchowego wewnętrznego wnika przez
odrębny otwór do własnego kanału (canalis nervi facialis), którym podąża na zewnątrz, wydostając
się z czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy kości skroniowej. Powierzchnia dolna (facies inferior) jest
nierówna, ustawiona poziomo i wchodzi w skład powierzchni zewnętrznej podstawy czaszki. Na
brzegu tylnym tej powierzchni jest wcięcie szyjne (incisura jugularis), które wespół z analogicznym
wcięciem na kości potylicznej tworzy znany nam już otwór szyjny (foramen jugulare). Przed wcięciem
szyjnym leży duży i głęboki dół szyjny (fossa jugularis), w którym mieści się opuszka górna żyły szyjnej
wewnętrznej. Dalej do przodu od tego dołu znajduje się duży otwór prowadzący do kanału tętnicy
szyjnej (canalis caroticus). W boczno-tylnej części powierzchni dolnej piramidy odchodzi w dół
zazwyczaj dośd długi, ostro zakooczony wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Pomiędzy
wyrostkiem rylcowatym a wyrostkiem sutkowym mieści się otwór rylcowo-sutkowy (foramen
stylomastoideum), którym opuszcza swój kanał nerw twarzowy. Brzeg górny (margo superior)
piramidy oddziela jej powierzchnię przednią od tylnej, stanowiąc równocześnie granicę pomiędzy
środkowym i tylnym dołem czaszki. Wzdłuż tego brzegu biegnie bruzda zatoki skalistej górnej (sulcus
sinus petrosi superioris). Brzeg tylny (margo posterior), nieco krótszy od górnego, łączy się z częścią
podstawną i boczną kości potylicznej, a w miejscu połączenia biegnie bruzda zatoki skalistej dolnej
(sulcus sinus petrosi inferioris). Brzeg przedni (margo anterior), położony między powierzchnią
przednią a dolną, łączy się z kością klinową. Częśd skalista kości skroniowej zawiera w swym wnętrzu
szereg kanałów, którymi przebiegają naczynia krwionośne i nerwy. W głębi piramidy znajduje się
także przestrzeo zwana błędnikiem kostnym ucha wewnętrznego, otaczająca i chroniąca narząd
zmysłu słuchu i równowagi. Od zewnątrz do błędnika kostnego ucha wewnętrznego prowadzi kanał
zwany przewodem słuchowym zewnętrznym (meatus acusticus externus). Odcinek przednioprzyśrodkowy przewodu słuchowego zewnętrznego poszerza się na swym koocu w jamę bębenkową
(cavum tympani), która oddzielona jest od ucha wewnętrznego przyśrodkowo położoną ścianą zwaną
błędnikową (paries labyrinthicus). Częśd bębenkowa (pars tympanica) kości skroniowej jest położona
do przodu od wyrostka sutkowego i ogranicza łącznie z częścią skalistą otwór słuchowy zewnętrzny
(porus acusticus externus), prowadzący do przewodu słuchowego zewnętrznego (meatus acusticus
externus).
33
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Kośd ciemieniowa
Kośd ciemieniowa (os parietale) jest kością parzystą, w największym stopniu uczestniczącą w
utworzeniu sklepienia. Ma kształt czworobocznej wypukłej płytki. Obie kości ciemieniowe łączą się
wzdłuż swych brzegów strzałkowych za pośrednictwem szwu strzałkowego (sutura sagittalis). Tylne
brzegi kości są połączone z łuską kości potylicznej szwem węgłowym (sutura lambdoidea). Od przodu
kości ciemieniowe łączą się z łuską kości czołowej w szwie wieocowym (sutura coronalis). Z boku
kośd ciemieniową zespala z częścią łuskową kości skroniowej szew łuskowy (sutura squamosa).
Powierzchnia zewnętrzna kości jest wypukła i gładka, pośrodku posiada wzniesienie, zwane guzem
ciemieniowym (tuber parietale). Poniżej guza biegną dwie wypukłe ku górze kresy skroniowe (lineae
temporales). Powierzchnia wewnętrzna zwrócona do jamy czaszki jest wklęsła i posiada wyciski
palczaste (impressiones digitatae), bruzdy tętnicze i dołeczki ziarenkowe. Wzdłuż całego brzegu
strzałkowego biegnie płytka bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), która
z przodu i z tyłu łączy się z jednoimiennymi bruzdami kości czołowej i potylicznej.
Kości części trzewnej czaszki
Kości parzyste wyczuwalne
Kośd nosowa
Kośd nosowa (os nasale) ma kształt małej, czworokątnej płytki i łączy się od góry z kością
czołową, bocznie z wyrostkiem czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością nosową strony
przeciwległej. Brzeg dolny ogranicza od góry otwór gruszkowaty (apertura pisiformis). Kości nosowe
uczestniczą w budowie grzbietu nosa.
Kośd jarzmowa
Kośd jarzmowa (os zygomaticum) zajmuje położenie w bocznej okolicy twarzoczaszki.
Zbudowana jest z trzonu i dwóch wyrostków. Jeden wyrostek odchodzi od trzonu ku górze, łączy się
z kością czołową i nosi nazwę wyrostka czołowego (processus frontalis). Drugi, zwany wyrostkiem
skroniowym (processus temporalis), łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości skroniowej,
wytwarzając wraz z nim łuk jarzmowy (arcus zygomaticus). Na trzonie znajdują się trzy powierzchnie:
1) oczodołowa (facies orbitalis), stanowiąca częśd dna oczodołu, 2) skroniowa (facies temporalis) oraz
3) boczna (facies lateralis), wyczuwalna przez skórę.
Szczęka
Szczęka (maxilla) stanowi zasadniczą częśd twarzy. Składa się z ustawionego pionowo trzonu i
odchodzących od niego wyrostków: czołowego (processus frontalis), jarzmowego (processus
zygomaticus), podniebiennego (processus palatinus) i zębodołowego (processus alveolaris).
Powierzchnia górna trzonu, zwana powierzchnią oczodołową (facies orbitalis), tworzy przeważającą
34
ANATOMIA CZŁOWIEKA
częśd dolnej ściany oczodołu. Między jej brzegiem tylnym a skrzydłem większym kości klinowej
znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inferior), łącząca oczodół z dołem
podskroniowym i z dołem skrzydłowo-podniebiennym. Na dolnej krawędzi ograniczającej tę
szczelinę, zaczyna się bruzda podoczodołowa (sulcus infraorbitalis), która przedłuża się ku przodowi
w kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis), zakooczony na przedniej powierzchni trzonu szczęki
otworem podoczodołowym (foramen infraorbitale). Poniżej tego otworu znajduje się zagłębienie
zwane dołem nadkłowym (fossa canina). Przyśrodkowy brzeg przedniej powierzchni trzonu ogranicza
od strony bocznej i dolnej otwór gruszkowaty, zakooczony u dołu kolcem nosowym przednim (spina
nasalis anterior), zaś górny brzeg stanowi dolne ograniczenie wejścia do oczodołu, tworząc brzeg
podoczodołowy (margo infraorbitalis). Powierzchnia tylna, skierowana do dołu podskroniowego,
posiada uwypuklenie zwane guzem szczęki (tuber maxillae), na którym widnieją drobne otworki do
przejścia naczyo i nerwów zębodołowych. Powierzchnia przyśrodkowa wchodzi w skład bocznej
ściany jamy nosowej (facies nasalis). Znajduje się na niej rozwór szczękowy (hiatus maxillaris),
prowadzący do mieszczącej się w trzonie zatoki szczękowej (sinus maxillaris)Wyrostek podniebienny
(processus palatinus) odchodzi od trzonu poziomo ku tyłowi. Za zębami siecznymi, w miejscu
połączenia się obu wyrostków podniebiennych, znajduje się otwór przysieczny (foramen incisivum),
prowadzący do kanału przysiecznego (canalis incisivus).
Brzegi przyśrodkowe wyrostków
podniebiennych obu szczęk łączą się ze sobą w szwie podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina
mediana), zaś brzegi tylne są połączone z blaszkami poziomymi kości podniebiennych szwem
podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). Wyrostki podniebienne szczęk wraz z
blaszkami poziomymi kości podniebiennych stanowią rusztowanie podniebienia twardego (palatinum
durum), które oddziela jamę ust od jamy nosowej. Całe podniebienie jest otoczone skierowanym ku
dołowi, łukowato wygiętym wyrostkiem zębodołowym szczęki (processus alveolaris), w którym
znajdują się zębodoły (alveoli dentales), oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi
(septa interalveolaria). Wyrostek czołowy szczęki (processus frontalis) odchodzi od trzonu ku górze i
łączy się z kością czołową. Jego powierzchnia przyśrodkowa wchodzi w skład bocznej ściany jamy
nosowej. W rejonie brzegu tylnego biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), uzupełniająca kanał
nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis). Wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), odchodzący od
bocznej powierzchni trzonu szczęki, łączy się z kością jarzmową.
Kości parzyste ukryte
Kośd łzowa
Kośd łzowa (os lacrimale) stanowi małą, cienką blaszkę kostną, położoną między wyrostkiem
czołowym szczęki a blaszką oczodołową kości sitowej. Tworzy wraz z nimi ścianę przyśrodkową
oczodołu. Wzdłuż przedniej krawędzi kości łzowej biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), która
uzupełniona taką samą bruzdą leżącą na wyrostku czołowym szczęki, tworzy zagłębienie zwane
dołem woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis), który ku dołowi przedłuża się w kanał nosowo-łzowy
(canalis nasolacrimalis).
35
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Kośd podniebienna
Kośd podniebienna (os palatinum) położona jest do tyłu od szczęki i składa się z dwóch
blaszek połączonych ze sobą w kształcie litery L. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) stanowi
tylną częśd ściany bocznej jamy nosowej, a jej powierzchnia boczna tworzy częśd dołu skrzydłowopodniebiennego. Brzeg górny tej blaszki przechodzi w wyrostek oczodołowy (processus orbitalis),
uczestniczący w budowie tylnej części dna oczodołu. Blaszka pozioma (lamina horizontalis) wchodzi
w skład rusztowania tylnego odcinka podniebienia twardego. Blaszka ta łączy się z blaszką strony
przeciwległej szwem podniebiennym pośrodkowym.
Małżowina nosowa dolna
Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior) jest cienką blaszką kostną połączoną z
boczną ścianą jamy nosowej. Od brzegu górnego małżowiny nosowej dolnej odchodzi wyrostek
łzowy (processus lacrimalis), który zamyka ścianę kanału nosowo-łzowego (canalis nasolacrimalis).
Odchodzący w dół wyrostek szczękowy (processus maxillaris) zamyka częściowo rozwór szczękowy.
Kości nieparzyste
Lemiesz
Lemiesz (vomer) jest kością płaską ustawioną w płaszczydnie pośrodkowej w jamie nosowej.
Leży między podniebieniem kostnym a trzonem kości klinowej, tworząc częśd tylną przegrody jamy
nosa.
Kośd sitowa
Kośd sitowa (os ethmoidale) składa się z dwóch prostopadle do siebie ustawionych blaszek
oraz z błędnika sitowego. Kośd sitowa jest położona w środkowej części czaszki i bierze udział w
budowie ścian jamy nosowej i oczodołów. Blaszka sitowa (lamina cribrosa), ustawiona poziomo, ma
kształt czworokątnej płytki i przebita jest licznymi otworkami. Wypełnia ona wcięcie sitowe części
oczodołowej kości czołowej i uczestniczy w utworzeniu środkowej okolicy przedniego dołu czaszki.
Na powierzchni mózgowej blaszki sitowej spoczywa parzysta opuszka węchowa, w której kooczą się
nici węchowe (fila olfactoria), przechodzące przez otworki blaszki sitowej (foramina ethmoidalia) z
jamy nosowej do jamy czaszki. Powierzchnia dolna blaszki sitowej wchodzi w skład sklepienia jamy
nosowej. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) odchodzi od blaszki sitowej pod kątem prostym w
płaszczydnie pośrodkowej. Krótki odcinek górny, wystając ponad blaszkę sitową, tworzy tzw.
grzebieo koguci (crista galli) oddzielający od siebie obie opuszki węchowe. Znacznie dłuższa częśd
dolna blaszki pionowej wnika do światła jamy nosowej i stanowi częśd kostnej przegrody nosa. Po
bokach blaszki pionowej zwisa pod blaszką sitową błędnik sitowy (labyrinthus ethmoidalis). Błędnik
składa się z szeregu jamek powietrznych, zwanych komórkami sitowymi (cellulae ethmoidales), które
pooddzielane są od siebie cienkimi blaszkami kostnymi. Zespół komórek sitowych stanowi zatoki
sitowe (sinus ethmoidales), które w większości uchodzą do jamy nosowej w obrębie jednej dużej
36
ANATOMIA CZŁOWIEKA
komórki sitowej, zwanej puszką sitową (bulla ethmoidalis). Z nierównej, przyśrodkowej ściany
błędnika sitowego odchodzą ku dołowi, uwypuklając się lekko do światła jamy nosowej, dwa płaskie
wyrostki: mniejszy - zwany małżowiną nosową górną (concha nasalis superior) i większy czyli
małżowina nosowa środkowa (concha nasalis media). Komórki sitowe pokrywa od strony bocznej
blaszka oczodołowa (lamina orbitalis) kości sitowej, która swą boczną powierzchnią uczestniczy w
utworzeniu przyśrodkowej ściany oczodołu.
Żuchwa
Żuchwa (mandibula) jest największą kością twarzoczaszki i jedyną, która łączy się za pomocą
stawów. Ma ona kształt podkowiasty. Jej przedni, zgrubiały odcinek stanowi trzon (corpus), z
którego wyrastają nieco rozbieżnie ku tyłowi i górze dwie gałęzie żuchwy (rami mandibulae).
Pośrodku, na zewnętrznej powierzchni trzonu, znajduje się guzowatośd bródkowa (protuberantia
mentalis). Do boku od niej położony jest otwór bródkowy (foramen mentale), który stanowi wylot
przebiegającego wewnątrz trzonu i gałęzi kanału żuchwy (canalis mandibulae), przeznaczonego dla
naczyo i nerwów zębodołowych dolnych. Na wewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, w miejscu
odpowiadającym guzowatości bródkowej, znajduje się parzysty kolec bródkowy (spina mentalis). Po
bokach kolców bródkowych położone są doły dwubrzuścowe (fossae digastricae), w których kooczą
się mięśnie dwubrzuścowe. Dalej ku bokowi wzdłuż wewnętrznej powierzchni trzonu i gałęzi żuchwy
przebiega kresa żuchwowo-gnykowa (linea mylohyoidea). Górną krawędd trzonu żuchwy stanowi łuk
zębodołowy, zawierający zębodoły (alveoli dentales) oddzielone od siebie przegrodami
międzyzębodołowymi (septa interalveolaria), w których umocowane są korzenie zębów. Miejsce
przejścia gałęzi w dolną krawędd trzonu nosi nazwę kąta żuchwy (angulus mandibulae). Na
powierzchni bocznej tego kąta znajduje się guzowatośd żwaczowa (tuberositas masseterica), a na
powierzchni przyśrodkowej guzowatośd skrzydłowa (tuberasitas pterygoidea). Gałąd żuchwy poszerza
się ku górze i kooczy dwoma wyrostkami, oddzielonymi od siebie wcięciem żuchwy (incisura
mandibulae). Ostro zakooczony wyrostek przedni nosi nazwę wyrostka dziobiastego (processus
coronoideus) i służy jako miejsce przyczepu mięśnia skroniowego. Zgrubiały, położony do tyłu od
wcięcia żuchwy, wyrostek kłykciowy (processus condylaris) jest zakooczony głową żuchwy (caput
mandibulae), zaopatrzoną w powierzchnię stawową (facies articularis), służącą do połączenia z kością
skroniową. Na przedniej powierzchni głowy znajduje się wgłębienie zwane dołkiem skrzydłowym
(fovea pterygoidea), będące miejscem przyczepu mięśnia skrzydłowego bocznego. Głowa od reszty
wyrostka kłykciowego oddzielona jest szyjką żuchwy (collum mandibulae). W połowie długości gałęzi
żuchwy na powierzchni wewnętrznej znajduje się otwór żuchwy (foramen mandibulae) prowadzący
do kanału żuchwy (canalis mandibulae).
Czaszka jako całośd
Czaszkę można podzielid na częśd górną zwaną sklepieniem (calvaria) i na częśd dolną
stanowiącą podstawę czaszki (basis cranii). Rozpatrując czaszkę jako całośd odróżniamy następujące
ściany: górną, przednią, tylną, boczną i dolną ściana górną.
Sklepienie czaszki (calvaria), wchodzące w skład ściany górnej, jest utworzone z łuski kości
czołowej, z obu kości ciemieniowych i z łuski kości potylicznej. Na zewnętrznej powierzchni
37
ANATOMIA CZŁOWIEKA
sklepienia w obrębie kości ciemieniowych znajdują się guzy ciemieniowe (tubera parietalia).
Sklepienie ciągnie się od łuków brwiowych (arcus superciliares) kości czołowej aż do kresy karkowej
górnej (linea nuchae superior) kości potylicznej. Granicę boczną sklepienia stanowią kresy skroniowe
(lineae temporales). Częśd środkową sklepienia tworzy najwyższy punkt czaszki zwany szczytem
(vertex), częśd przednią nazywamy czołem (frons), częśd tylną silnie opadającą - potylicą (occiput). Na
ścianie górnej widoczne są trzy szwy: szew wieocowy (sutura coronalis) łączący kośd czołową z kośdmi
ciemieniowymi, szew strzałkowy (sutura sagittalis) położony jest między kośdmi ciemieniowymi oraz
szew węgłowy (sutura lambdoidea), który biegnie między kośdmi ciemieniowymi i kością potyliczną.
Punkt, w którym szew wieocowy łączy się ze szwem strzałkowym, nazywamy bregma; punkt styczny
szwu strzałkowego ze szwem węgłowym - lambda. Na wewnętrznej powierzchni sklepienia widoczne
są liczne wgłębienia i wyniosłości, wywołane kształtem powierzchni mózgowia oraz przebiegiem
tętnic oponowych. Wzdłuż szwu strzałkowego przebiega od przodu ku tyłowi bruzda zatoki
strzałkowej górnej (suculus sinus sagittalis superioris), po bokach której znajdują się liczne dołeczki
ziarenkowate (foveolae granulares). W tylnej części kości ciemieniowej po obu stronach szwu
strzałkowego leżą otwory ciemieniowe (foramina parietalia).
ściana przednia
ściana przednia, czyli twarz kostna (facies ossea) ma mniej więcej kształt owalny i jest
ograniczona: od góry łuską czołową od dołu trzonem żuchwy, zaś z boków przez kości jarzmowe i
gałęzie żuchwy. W górnej części ściany przedniej, poniżej łuków brwiowych leżą oczodoły (orbitae),
oddzielone od siebie jamą nosową.
Oczodół
Oczodół (orbita) ma kształt czworościennego ostrosłupa szczytem skierowanego ku tyłowi do
kanału wzrokowego (canalis opticus), obok którego leży szczelina oczodołowa górna. Jego podstawa
jest przestrzenią otwartą ku przodowi i nosi nazwę wejścia do oczodołu (aditus orbitae)
ograniczonego brzegami: górnym, dolnym, bocznym i przyśrodkowym. Na brzegu górnym znajduje
się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale) dla nerwów i naczyo
nadoczodołowvch. W przedłużeniu brzegu bocznego wejścia do oczodołu ciągnie się na kształt łuku
ku górze i do tyłu kresa skroniowa (linea temporalis). ścianę górną oczodołu tworzy częśd
oczodołowa kości czołowej i w tylnej części skrzydło mniejsze kości klinowej. ścianę przyśrodkową
ograniczają idąc od przodu: wyrostek czołowy szczęki, kośd łzowa, blaszka oczodołowa kości sitowej i
trzon kości klinowej. W budowie ściany dolnej udział biorą: powierzchnia oczodołowa trzonu szczęki
i kości jarzmowej oraz wyrostek oczodołowy kości podniebiennej. Natomiast ściana boczna jest
utworzona przez powierzchnię oczodołową dwóch kości: jarzmowej i skrzydła większego kości
klinowej. Na granicy ściany bocznej i dolnej znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis
inferior), łącząca oczodół z dołem skrzydłowo-podniebiennym.
38
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Jama nosowa
Pośrodku twarzy, między oczodołami, znajduje się jama nosowa (cavitas nasi). Wejście do
kostnej jamy nosowej z uwagi na swój kształt nosi nazwę otworu gruszkowatego (apertura
pisiformis), który jest ograniczony od góry wolnym brzegiem kości nosowych, bocznie i od dołu
kośdmi szczęki. Wnętrze jamy nosowej jest przedzielone przegrodą na prawą i lewą częśd. Z
bocznych ścian jamy nosowej zwisają ku dołowi: małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior),
środkowa (concha nasalis media) oraz niewidzialna przez otwór gruszkowaty, położona wysoko z
tyłu, małżowina nosowa górna (concha nasalis superior). Sklepienie jamy nosowej jest utworzone
przez kości nosowe, kolec nosowy kości czołowej, blaszkę sitową kości sitowej oraz przez trzon kości
klinowej. Dno jamy nosowej, które jest równocześnie podniebieniem twardym, jest utworzone przez
wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych. Przegroda nosa
(ściana przyśrodkowa) jest zbudowana z lemiesza i blaszki pionowej kości sitowej. ściana boczna,
najbardziej urozmaicona, jest utworzona przez trzon i wyrostek czołowy szczęki, kośd łzową, nosową
dolną, przyśrodkową powierzchnię błędnika kości sitowej, blaszkę pionową kości podniebiennej oraz
blaszkę przyśrodkową wyrostka skrzydłowatego kości klinowej. Dwie dalsze małżowiny - środkowa i
górna, należące do kości sitowej wraz z małżowiną nosową dolną wyznaczają przewód nosowy dolny,
środkowy i górny. W przewodzie nosowym dolnym uchodzi przewód nosowo-łzowy, w przewodzie
środkowym swe ujście mają zatoka szczękowa i czołowa oraz komórki sitowe przednie. Natomiast
zatoka klinowa ma ujście w zachyłku klinowo-sitowym. Powierzchnia twarzy położona po bokach
otworu gruszkowatego jest utworzona przez szczękę i kośd jarzmową. Na niej, tuż pod brzegiem
dolnym wejścia do oczodołu, znajduje się otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale) dla nerwów i
naczyo tej samej nazwy. Poniżej tego otworu jest dół nadkłowy (fossa canina). Kośd jarzmowa
tworzy obustronną wyniosłośd policzkową, jest bowiem najbardziej do boku wysuniętą kością
twarzoczaszki. Zewnętrzna powierzchnia trzonu żuchwy stanowi najniżej położoną i najbardziej
wysuniętą ku przodowi częśd twarzy kostnej. W linii pośrodkowej trzonu żuchwy widnieje ślad szwu
łączącego pierwotnie dwie części żuchwy w jedną kośd. ślad ten przechodzi u dołu w guzowatośd
bródkową (protuberantia mentalis). Na wysokości drugiego zęba przedtrzonowego znajduje się
otwór bródkowy (foramen mentale) dla nerwu i naczyo bródkowych. Ku tyłowi na obu swych
koocach trzon żuchwy przedłuża się w gałąd żuchwy (ramus mandibulae).
ściana tylna
ściana tylna jest utworzona przez zewnętrzną powierzchnię łuski potylicznej oraz przez częśd
sutkową kości skroniowej wraz z jej wyrostkiem sutkowym. W linii pośrodkowej, mniej więcej w
połowie wysokości łuski potylicznej, znajduje się guzowatośd potyliczna zewnętrzna (protuberantia
occipitalis externa), której dolny kraocowy punkt nazywa się inion. Pole położone powyżej
guzowatości nosi nazwę płaszczyzny potylicznej (planum occipitale), zaś poniżej to płaszczyzna
karkowa (planum nuchale). Od guzowatości potylicznej zewnętrznej biegnie ku dołowi grzebieo
potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa). Odchodzi od niego obustronnie, mniej więcej w
połowie jego długości, kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Równolegle do kresy karkowej
dolnej, od guzowatości potylicznej zewnętrznej, biegnie ku bokowi symetryczna kresa karkowa górna
(linea nuchae superior), powyżej której widnieje niestała i słabo zaznaczona kresa karkowa najwyższa
(linea nuchae suprema).
39
ANATOMIA CZŁOWIEKA
ściana boczna
ściana boczna w swej górnej części jest utworzona przez zewnętrzną powierzchnię części
łuskowej kości skroniowej oraz częściowo przez kośd klinową, czołową, ciemieniową i potyliczną.
Krótki szew, w którym wierzchołek skrzydła większego kości klinowej łączy się z częścią łuskową kości
skroniowej, stanowi punkt zwany pterion. Wzdłuż bocznej ściany czaszki mózgowej ciągnie się od
przodu ku tyłowi wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis), która biegnie od wyrostka
jarzmowego kości czołowej przez kośd ciemieniową i kooczy się na części łuskowej kości skroniowej.
Kresa skroniowa ogranicza od przodu i góry dół skroniowy (fossa temporalis). Dolną granicę dołu
skroniowego stanowi łuk jarzmowy (arcus zygomaticus), poniżej którego znajduje się dół
podskroniowy (fossa infratemporalis). Łuk jarzmowy wytworzony jest przez wyrostek jarzmowy kości
skroniowej połączony szwem z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. Do tyłu i poniżej łuku
jarzmowego znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus). Ku dołowi i do
przodu od otworu słuchowego zewnętrznego wystaje, szczytem skierowany w dół, wyrostek
rylcowaty (processus styloideus), a za nim - wyrostek sutkowaty (processus mastoideus).
ściana dolna
ściana dolna stanowi zewnętrzną powierzchnię podstawy czaszki (basis cranii externa) i (bez
żuchwy), ograniczona jest od przodu wyrostkami zębodołowymi szczęk (processus alveolares
maxillae), od tyłu zachodzi na ścianę tylną, sięgając po kresy karkowe górne kości potylicznej, z
boków zaś dochodzi do dolnego brzegu kości jarzmowej i wyrostka sutkowatego. Wyrostki
zębodołowe obu szczęk ograniczają podniebienie kostne (palatum osseum), które utworzone jest w
odcinku przednim przez wyrostki podniebienne szczęk, zaś w części tylnej - przez blaszki poziome
kości podniebiennych. Wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych
łączą się w szwie podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana), natomiast między sobą
spotykają się w szwie podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). W tylno-bocznym
kącie podniebienia kostnego znajduje się obustronnie położony otwór podniebienny większy
(foramen palatinum majus) dla przejścia naczyo i nerwów podniebiennych. Nad tylnym brzegiem
podniebienia kostnego znajdują się nozdrza tylne (choanae), łączące jamę nosową z częścią górną
gardła. Do tylnej powierzchni trzonu szczęki i blaszki pionowej kości podniebiennej przylegają od tyłu
ustawione pionowo wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei) kości klinowej. Każdy wyrostek
skrzydłowaty składa się z dwóch blaszek, złączonych ze sobą wzdłuż krawędzi przednich pod kątem
otwartym ku tyłowi. Obie blaszki, przyśrodkowa i boczna, obejmują dół skrzydłowy (fossa
perygoidea). Do tyłu od nozdrzy tylnych powierzchnię zewnętrzną podstawy czaszki tworzy trzon
kości klinowej i częśd podstawna kości potylicznej, na której pośrodku znajduje się guzek gardłowy
(tuberculum pharyngeum) dla przyczepu więzadła podłużnego przedniego kręgosłupa. Bocznie przy
nasadzie skrzydła większego kości klinowej, idąc od przodu ku tyłowi, widnieje otwór owalny
(foramen ovale) dla nerwu żuchwowego (n. mandibularis) i mniejszy, bardziej bocznie położony
otwór kolcowy (foramen spinosum). Dalej bocznie na kości skroniowej znajduje się dół żuchwowy
(fossa mandibularis), ograniczony od przodu guzkiem stawowym (tuberculum articulare). Ku tyłowi
od dołu żuchwowego odchodzi wyrostek rylcowaty (processus styloideus) i za nim, nieco bocznie
wyrostek sutkowaty (processus mastoideus). Pomiędzy tymi wyrostkami znajduje się otwór rylcowosutkowy (foramen stylomastoideum), którym opuszcza czaszkę nerw twarzowy (n. facialis). Po
stronie przyśrodkowej wyrostka sutkowatego znajduje się wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Przy
nasadzie wyrostka skrzydłowatego kości klinowej leży trójkątnego kształtu otwór poszarpany
(foramen lacerum), który jest ograniczony od przodu skrzydłem większym kości klinowej, od tyłu 40
ANATOMIA CZŁOWIEKA
szczytem piramidy kości skroniowej i od strony przyśrodkowej - trzonem kości klinowej. W
ograniczeniu tego otworu znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura interna
canalis carotici). Bocznie od tego otworu biegnie bruzda trąbki słuchowej (sulcus tubae anditivae),
ograniczona częścią skalistą kości skroniowej i skrzydłem większym kości klinowej. W bruddzie tej
przebiega częśd chrzęstna trąbki słuchowej, która ku tyłowi przedłuża się w kanał biegnący wewnątrz
kości skroniowej, kooczący się w uchu środkowym. Na dolnej powierzchni piramidy kości skroniowej
widnieje otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura externa canalis carotici), za którym
znajduje się obszerny otwór szyjny (foramen jugulare), ograniczony boczną częścią kości potylicznej i
częścią skalistą kości skroniowej. Przez otwór ten przechodzą: nerw językowo-gardłowy, nerw
błędny, nerw dodatkowy, żyła szyjna wewnętrzna i tętnica oponowa tylna. Do tyłu za częścią
podstawną kości potylicznej znajduje się otwór wielki (foramen magnum), ograniczony po bokach
kłykciami potylicznymi (condyli occipitales), zaopatrzonymi w wypukłe powierzchnie stawowe,
służące do połączenia z kręgiem szczytowym. Przez otwór wielki przechodzi rdzeo przedłużony wraz
z oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Kłykcie potyliczne są przebite u swej podstawy
kanałem nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi).
Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki
Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (basis cranii interna) ukształtowana jest w
postaci trzech tarasowato schodzących ku tyłowi nierównych pól zwanych dołami czaszki.
Nierówności tej powierzchni uwarunkowane są kształtem powierzchni podstawnej mózgowia. Dół
przedni czaszki (fossa cranii anterior), położony najwyżej wytworzony jest przez częśd oczodołową
kości czołowej, blaszkę sitową kości sitowej oraz w odcinku tylnym - przez trzon i skrzydła mniejsze
kości klinowej. Tylne krawędzie skrzydeł mniejszych stanowią granicę między dołem przednim i
środkowym czaszki. Z przodu, pośrodku dołu przedniego czaszki, znajduje się grzebieo czołowy
(crista frontalis), tuż za nim blaszka sitowa (lamina cribrosa) kości sitowej, z której wystaje ku górze
grzebieo koguci (crista galli), na którym przyczepia się sierp mózgu. Tuż przed grzebieniem kogucim
położony jest otwór ślepy (foramen caecum). Po obu stronach grzebienia koguciego w zagłębieniu
blaszki sitowej leży opuszka węchowa, do której dochodzą włókna nerwów węchowych. Do
mózgowej powierzchni części oczodołowej kości czołowej, która zajmuje boczne położenie w
przednim dole czaszki, przylegają dolne powierzchnie płatów czołowych mózgu. Dół środkowy czaszki
(fossa cranii media) jest głębszy od przedniego i położony niżej. Składa się on z dwóch obszernych,
symetrycznych części bocznych i znajdującej się wyżej między nimi części środkowej. Części boczne
są utworzone przez skrzydła większe kości klinowej oraz przez częśd łuskową i powierzchnię przednią
piramidy kości skroniowej. Powierzchnia części bocznej dołu środkowego jest zagłębiona i pokryta
licznymi wyciskami palczastymi oraz łękami mózgowymi, które są dostosowane do bruzd i zakrętów
powierzchni dolnej płatów skroniowych mózgu. Również rozgałęzienia tętnic żłobią na powierzchni
dołu liczne, rozchodzące się ku przodowi bruzdy. Kierując się od przodu ku tyłowi wzdłuż części
bocznej dołu środkowego czaszki, napotykamy na liczne otwory. Poniżej skrzydeł mniejszych kości
klinowej leży trójkątnego kształtu szczelina, łącząca środkowy dół czaszki z oczodołem; jest to
szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis superior), przez którą wnikają z jamy czaszki do
oczodołu: nerw okruchowy (n. oculomotorius), bloczkowy (n. trochlearis), oczny (n. ophthalmicus) i
odwodzący (n. abducens). Ku tyłowi od przyśrodkowego kooca szczeliny oczodołowej górnej, w
obrębie nasady skrzydła większego kości klinowej, znajduje się otwór okrągły (foramen rotundum),
który uchodzi w dole skrzydłowo-podniebiennym, a służy dla wyjścia nerwu szczękowego (n.
maxillaris). Do tyłu i nieco bocznie od otworu okrągłego podstawę czaszki przebija otwór owalny
41
ANATOMIA CZŁOWIEKA
(foramen ovale), który łączy środkowy dół czaszki z dołem podskroniowym i stanowi drogę przejścia
nerwu żuchwowego (n. mandibularis). Bocznie od otworu owalnego, jeszcze w obrębie skrzydła
większego kości klinowej, leży najmniejszy otwór kolcowy (foramen spinosum) dla naczyo
oponowych środkowych. Między tylną krawędzią skrzydła większego kości klinowej a częścią skalistą
kości skroniowej znajduje się dośd znacznych rozmiarów otwór poszarpany (foramen lacerum), który
na niemacerowanej czaszce jest zamknięty chrząstką włóknistą. Tuż za otworem poszarpanym, na
przedniej powierzchni piramidy blisko jej szczytu, znajduje się wgłębienie spowodowane zwojem
troistym nerwu trójdzielnego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego (impresio trigemini). Pośrodku
powierzchni przedniej piramidy kości skroniowej, blisko jej brzegu górnego, widnieje wyniosłośd
łukowata (eminentia arcuata), wywołana przebiegającym wewnątrz piramidy kanałem półkolistym
przednim błędnika ucha wewnętrznego. Do przodu i nieco bocznie od tej wyniosłości, w miejscu
nieznacznego wgłębienia pod cienką warstwą kostną, zwaną pokrywą jamy bębenkowej (tegmen
tympani), leży przestrzeo należąca do jamy bębenkowej ucha środkowego. Częśd pośrodkowa
środkowego dołu czaszki jest oddzielona od dołu przedniego czaszki poprzecznie przebiegającym
rowkiem zwanym bruzdą skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis), za którą leży guzek siodła
(tuberculum sellae). Bruzda skrzyżowania kooczy się obustronnie kanałem wzrokowym (canalis
opticus), który prowadzi do oczodołu i służy dla przejścia nerwu wzrokowego (n. opticus) oraz tętnicy
ocznej. Skrzydła mniejsze kości klinowej zakooczone są wyrostkiem pochyłym przednim (processus
clinoideus anterior), położonym do tyłu od kanału wzrokowegoNa górnej powierzchni trzonu kości
klinowej, za bruzdą skrzyżowania wzrokowego, znajduje się wybitne wgłębienie - siodło tureckie
(sella turcica) zawierające dół przysadki mózgowej (fossa hypophysialis), który od przodu i boku
ograniczają wyrostki pochyłe środkowe (processus clinoidei medii). Siodło tureckie jest ograniczone
od tyłu poprzecznie ustawioną czworokątną blaszką zwaną grzbietem siodła (dorsum sellae). Z jego
górnych kątów odchodzą wyrostki pochyłe tylne (processus clinoidei posteriores). Po obu stronach
siodła tureckiego biegnie płytka, szeroka bruzda tętnicy szyjnej (sulcus caroticus), rozpoczynająca się
z tyłu w otworze poszarpanym, a koocząca się przyśrodkowo i do tyłu od wyrostka pochyłego
przedniego. W bruddzie tej leży zatoka jamista wraz z tętnicą szyjną wewnętrzną. Dół tylny czaszki
(fossa cranii posterior) jest największy, najgłębszy i najniżej położony. W środkowej, przedniej części
jest utworzony przez trzon kości klinowej, częśd podstawną i części boczne kości potylicznej, bocznie przez tylną powierzchnię piramidy i częśd sutkową kości skroniowej, jak również położoną za nimi
łuskę kości potylicznej. Granicę pomiędzy środkowym i tylnym dołem czaszki wytyczają w odcinku
pośrodkowym - krawędd grzbietu siodła, po bokach - górny brzeg piramidy kości skroniowej. Granicę
tylną dołu stanowi obustronnie biegnąca szeroka i płytka bruzda zatoki poprzecznej. Pośrodku
tylnego dołu czaszki znajduje się otwór wielki (foramen magnum), którym przechodzi rdzeo
przedłużony ze swymi oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Do przodu od otworu
wielkiego częśd podstawna kości potylicznej wraz z tylną częścią trzonu kości klinowej wytwarzają
pochyłośd zwaną stokiem (clivus), na którym spoczywa rdzeo przedłużony i most. Poniżej bocznych
ograniczeo otworu wielkiego podstawę kłykci potylicznych przebija kanał nerwu podjęzykowego.
Między częścią boczną kości potylicznej a tylnym brzegiem piramidy kości skroniowej znajduje się,
ograniczony wcięciami tych kości, otwór szyjny (foramen jugulare), który stanowi drogę wyjścia z
jamy czaszki nerwów: językowo-gardłowego, błędnego i dodatkowego. Powyżej tego otworu na
tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus
acusticus internus), prowadzący do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus
internus). Zawartośd tego przewodu stanowi nerw twarzowy (n. facialis) oraz nerw przedsionkowoślimakowy (n. vestibulocochlearis). Do tyłu od otworu wielkiego znajdują się obustronnie dwa duże
doły potyliczne. w których spoczywają półkule móżdżku. Doły te są oddzielone od siebie
grzebieniem potylicznym wewnętrznym (crista occipitalis interna). Od strony górnej doły potyliczne
42
ANATOMIA CZŁOWIEKA
dolne ogranicza bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), która przedłuża się na częśd
sutkową kości skroniowej w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei).
Połączenia kości czaszki
Połączenia ciągłe kości czaszki występują jako chrząstkozrosty więzozrosty, natomiast
połączeniem stawowym jest parzysty staw skroniowo-żuchwowy. Chrząstkozrosty występują głównie
w podstawie czaszki, albowiem kości wchodzące w jej skład rozwijają się na podłożu chrzęstnym.
Więzozrosty występują pod postacią bardzo licznych szwów (suturae) lub jako ciemiączka (fronticuli).
W sklepieniu czaszki występują szwy: strzałkowy, wieocowy i węgłowy. Nazwy pozostałych szwów
czaszki pochodzą od kości, które łączą. Ciemiączka położone są w kątach obu kości ciemieniowych w
liczbie sześciu. Największe ciemiączko przednie (czołowe) leży w miejscu zetknięcia się szwu
wieocowego, strzałkowego i czołowego. Wraz ze wzrostem kości czaszki ciemiączka zamykają się w
ciągu 1 roku życia, tylko ciemiączko przednie zamyka się w 2 roku życia. Znacznie pódniej rozpoczyna
się proces zanikania szwów, miejsce których zajmują kościozrosty. Większośd szwów sklepienia
czaszki kostnieje między 40 a 50 rokiem życia.
Staw skroniowo-żuchwowy
Staw skroniowo-żuchwowy (art. temporomandibularis) jest stawem parzystym złożonym o
trzech kierunkach ruchu. Powierzchnie stawu skroniowo-żuchwowego tworzą ze strony kości
skroniowej wklęsło-wypukłe powierzchnie stawowe dołu żuchwowego (fossa mandibularis) i guzka
stawowego (tuberculum articulare). Na żuchwie powierzchnię stawową stanowi głowa żuchwy
(caput mandibulae). Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą. W jamie stawu znajduje
się krążek stawowy (discus articularis), ustawiony w płaszczydnie poprzecznej, zrośnięty swym
obwodem z błoną włóknistą torebki stawowej. Górna powierzchnia krążka stawowego jest w części
przedniej wklęsła, zaś w części tylnej wypukła, dostosowując się do nieregularnego kształtu
powierzchni stawowej kości skroniowej. Dolna powierzchnia jest wklęsła i przylega do powierzchni
stawowej głowy żuchwy. Torebka stawowa jest obszerna i ludna, przymocowuje się do brzegów
powierzchni stawowych. Torebkę wzmacniają następujące więzadła:
więzadło boczne (lig. laterale), położone jest po stronie zewnętrznej stawu. Biegnie ono od nasady
wyrostka jarzmowego do szyjki żuchwy, więzadło klinowo-żuchwowe (lig. sphenomantibulare)
biegnie po stronie przyśrodkowej stawu, od kolca kości klinowej do szyjki i gałęzi żuchwy, więzadło
rylcowo-żuchwowe (lig. stylomandibulare) rozpięte jest między wyrostkiem rylcowatym a brzegiem
tylnym i kątem żuchwy. W stawie skroniowo-żuchwowym odbywają się ruchy w trzech kierunkach.
Polegają one na wysuwaniu i cofaniu żuchwy, opuszczaniu i podnoszeniu żuchwy oraz ruchy boczne,
tzw. ruchy żucia.
43
ANATOMIA CZŁOWIEKA
KOŚCI, STAWY I WIĘZADŁA KOOCZYNY GÓRNEJ
Kościec kooczyny górnej (membrum superius) i kooczyny dolnej (membrum inferius) jest
zbudowany homologicznie. Każdy z nich składa się z podstawy, zwanej obręczą kooczyny łączącej ją z
tułowiem i z części wolnej. Obręcz kooczyny górnej tworzy obustronnie obojczyk i łopatka, natomiast
obręcz kooczyny dolnej tworzą parzyste kości miedniczne. Częśd wolną kooczyny dzielimy na trzy
zasadnicze odcinki: bliższy, środkowy i dalszy. Odcinek bliższy stanowi, odpowiednio kośd ramienna
albo kośd udowa, środkowy - dwie kości przedramienia albo dwie kości goleni. Odcinek dalszy to
szkielet ręki albo szkielet stopy. Kooczyna górna człowieka w związku z pionową postawą ciała służy
jako narząd chwytny i ma konstrukcję wybitnie dynamiczną. Kooczyna dolna pełni funkcje
podporowe i lokomocyjne, i stąd w większym stopniu ma budowę statyczną.
Kości obręczy kooczyny górnej
Obręcz kooczyny górnej (cingulum membri superioris) składa się z obojczyka, łopatki i w
przeciwieostwie do obręczy kooczyny dolnej charakteryzuje się znaczną ruchomością.
Obojczyk
Obojczyk (clavicula) jest zbudowany na wzór kości długich, lecz nie posiada jamy szpikowej.
Wygięty jest na kształt litery S. Wyróżniamy na nim częśd środkową i dwa kooce: przyśrodkowy i
boczny. Częśd środkowa w odcinku przyśrodkowym jest wygięta ku przodowi, w bocznym - ku tyłowi.
Powierzchnia górna jest stosunkowo gładka i służy jako pole przyczepu dla mięśni. Dolna
powierzchnia ma przy koocu mostkowym chropowate pole dla przyczepu więzadła, zwane wyciskiem
więzadła żebrowo-obojczykowego (impressio lig. costoclavicularis). W pobliżu kooca bocznego na
dolnej powierzchni leży guzek stożkowaty (tuberculum conoideum) oraz bocznie, do przodu od niego
- kresa czworoboczna (linea trapezoidea). Obie te wyniosłości są miejscem przyczepu więzadła
kruczoobojczykowego. Pośrodku powierzchni dolnej znajduje się otwór odżywczy (foramen
nutricium). Koniec przyśrodkowy, czyli mostkowy (extremitas sternalis) jest zgrubiały i pokryty
trójkątną i nieco siodełkowatą powierzchnią stawową mostkową (facies articularis sternalis), która
przylega do wcięcia obojczykowego mostka. Koniec boczny zwany barkowym (extremitas acromialis)
jest spłaszczony i zakooczony małą, owalną i lekko wypukłą powierzchnią stawową barkową (facies
articularis acromialis), przeznaczoną do połączenia się z wyrostkiem barkowym łopatki.
Łopatka
Łopatka (scapula) jest typową kością płaską, trójkątnego kształtu, która przylega do tylnej
ściany klatki piersiowej. Łopatka łączy się stawowo z obojczykiem i kością ramienną. Wyróżnia się na
niej dwie powierzchnie, trzy brzegi i trzy kąty. Powierzchnia przednia zwana żebrową (facies costalis)
jest lekko wklęsła i zaopatrzona w kilka kres mięśniowych (lineae musculares), do których
przymocowuje się mięsieo podłopatkowy. Zagłębienie całej powierzchni nosi nazwę dołu
podłopatkowego (fossa subcapularis). Powierzchnia tylna czyli grzbietowa (facies dorsalis) jest
wypukła i przedzielona silnie wystającym grzebieniem łopatki na dwa doły: górny - mniejszy i głębszy
44
ANATOMIA CZŁOWIEKA
to dół nadgrzebieniowy (fossa supraspinata) i dolny - większy i płytszy nosi nazwę dołu
podgrzebieniowego (fossa infraspinata). Grzebieo łopatki (spina scapulae) rozpoczyna się małym,
trójkątnym polem na brzegu przyśrodkowym łopatki i wstępując w kierunku bocznym staje się coraz
większy. Zakooczony jest dużym, spłaszczonym wyrostkiem barkowym łopatki (acromion). Na jego
brzegu przyśrodkowym znajduje się mała powierzchnia stawowa wyrostka barkowego (facies
articularis acromii) dla połączenia z obojczykiem. Brzeg przyśrodkowy łopatki (margo medialis) jest
najcieoszym i najdłuższym brzegiem, ustawionym równolegle do kręgosłupa. Najkrótszy brzeg górny
(margo superior) jest także cienki i ostry. W jego bocznym odcinku znajduje się małe wcięcie łopatki
(incisura scapulae), które zamyka więzadło poprzeczne łopatki górne, tworząc otwór dla przejścia
nerwu nadłopatkowego. Od górnego brzegu łopatki, bocznie od wcięcia łopatki, odchodzi
skierowany ku przodowi wyrostek kruczy (processus coracoideus), który zagina się haczykowato w
kierunku przednio-bocznym. Brzeg boczny (margo lateralis) jest najgrubszym z trzech brzegów i w
swej górnej części przedłuża się w wydrążenie stawowe (cavitas glenoidalis), które tworzy panewkę
stawu ramiennego. Poniżej wydrążenia znajduje się małe, chropowate pole zwane guzkiem
podpanewkowym (tuberculum infraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięśnia trójgłowego
ramienia. Powyżej wydrążenia leży małe, chropowate pole zwane guzkiem nadpanewkowym
(tuberculum supraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Brzeg
przyśrodkowy z brzegiem bocznym ograniczają kąt dolny łopatki (angulus inferior). Kąt górny
(angulus superior) jest ograniczony przez brzeg przyśrodkowy i górny. Kąt boczny (angulus lateralis)
jest tępy i zgrubiały, ograniczają go górny i boczny brzeg łopatki. Kąt boczny jest oddzielony od reszty
łopatki nieznacznym przewężeniem, zwanym szyjką łopatki (collum scapulae).
Kości kooczyny górnej wolnej
Kośd ramienna
Kośd ramienna (humerus) jest kością długą. Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis)
znajduje się skierowana przyśrodkowo głowa kości ramiennej (caput humeri), pokryta powierzchnią
stawową (facies articularis capitis humeri). Od reszty nasady bliższej głowę oddziela nieznaczne
przewężenie zwane szyjką anatomiczną (collum anatomicum). Pozostałą, boczną częśd nasady
bliższej tworzą dwa guzki: ku przodowi wysunięty guzek mniejszy (tuberculum minus) i bocznie
położony guzek większy (tuberculum majus). Od każdego guzka schodzi w dół na trzon kości
ramiennej odpowiednia listewka kostna, zwana odpowiednio grzebieniem guzka mniejszego (crista
tuberculi minoris) i grzebieniem guzka większego (crista tuberculi majoris). Pomiędzy guzkami i
grzebieniami biegnie rynienkowate zagłębienie zwane bruzdą międzyguzkową (sulcus
intertubercularis). W bruddzie tej przebiega ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia.
Całą nasadę bliższą oddziela od trzonu kości szyjka chirurgiczna (collum chirurgicum). Trzon kości
ramiennej (corpus humeri) w odcinku bliższym jest obły, w części dalszej na przekroju poprzecznym trójkątny. Dlatego też dopiero od połowy trzonu można odróżnid wyradnie występujące trzy brzegi i
trzy powierzchnie. Brzeg przedni (margo anterior) i brzeg przyśrodkowy (margo medialis) ogranicza
powierzchnię przednią przyśrodkową (facies anterior medialis), brzeg przedni i boczny (margo
lateralis) ogranicza powierzchnię przednią boczną (facies anterior lateralis), a powierzchnia tylna
(facies posterior) jest ograniczona przez brzeg boczny i przyśrodkowy. Na powierzchni przedniej
bocznej w połowie długości trzonu znajduje się rozległe, chropowate pole, tzw. guzowatośd
naramienna (tuberositas deltoidea) dla przyczepu mięśnia naramiennego. Na powierzchni tylnej od
45
ANATOMIA CZŁOWIEKA
góry i strony przyśrodkowej ku dołowi i bocznie biegnie płytka bruzda nerwu promieniowego (sulcus
nervi radialis). Nasada dalsza (epiphysis distalis) kości ramiennej jest szeroka i spłaszczona w kierunku
przednio-tylnym.
Składa się z kłykcia (condylus humeri) i dwóch nadkłykci: bocznego i
przyśrodkowego (epicondylus lateralis et medialis). Oba nadkłykcie służą do przyczepu licznych
mięśni i więzadeł. Kłykied kości ramiennej jest podzielony płytką bruzdą na większą częśd
przyśrodkową zwaną bloczkiem (trochlea humeri) i mniejszą kulistą częśd boczną, stanowiącą główkę
kości ramiennej (capitulum humeri). Bloczek i główka są pokryte powierzchniami stawowymi i biorą
udział w wytworzeniu stawu łokciowego. Rynienkowato zagłębiona powierzchnia stawowa bloczka
zestawia się z wcięciem bloczkowym kości łokciowej, zaś wypukła powierzchnia stawowa główki kości
ramiennej łączy się z dołkiem stawowym głowy kości promieniowej. Od przodu ponad główką kości
ramiennej leży małe zagłębienie zwane dołem promieniowym (fossa radialis), powyżej bloczka
znajduje się większe zagłębienie - dół dziobiasty (fossa coronoidea). Podczas zgięcia przedramienia w
stawie łokciowym oba doły wypełniają się: brzegiem przednim głowy kości promieniowej - pierwszy,
a wyrostkiem dziobiastym - drugi. Na stronie tylnej nad bloczkiem znajduje się głęboki dół łokciowy
(fossa olecrani), do którego wchodzi podczas prostowania przedramienia wyrostek łokciowy kości
łokciowej. Na tylnej stronie nadkłykcia przyśrodkowego znajduje się bruzda nerwu łokciowego
(sulcus n. ulnaris).
Kości przedramienia
Kościec przedramienia (ossa antebrachii) stanowią dwie kości: łokciowa i promieniowa, które
są ułożone równolegle do siebie w przedramieniu odwróconym, tzn. gdy dłoo skierowana jest do
przodu. Kośd łokciowa jest dłuższa, ma silniej rozwiniętą nasadę bliższą i zajmuje w przedramieniu
położenie przyśrodkowe czyli od strony palca piątego. Kośd promieniowa leży bocznie w
przedramieniu po stronie kciuka. W położeniu nawróconym przedramienia, tzn. przy ręce
skierowanej grzbietem do przodu, kośd łokciowa nie zmienia swego położenia, natomiast kośd
promieniowa krzyżuje skośnie od przodu kośd łokciową. Kośd łokciowa głównie odpowiada za
połączenie ramienia z przedramieniem, stąd bardziej rozbudowana nasada bliższa.
Kośd
promieniowa służy do połączenia przedramienia z ręką, dlatego ma bardziej rozbudowaną nasadę
dalszą.
Kośd łokciowa
Kośd łokciowa (ulna) jest kością długą. Nasada bliższa (epiphysis proximalis) jest zaopatrzona
w dwa wyrostki. Wyrostek tylny, większy, stanowi górne zakooczenie kości i nazywa się wyrostkiem
łokciowym (olecranon). Mniejszy, niżej położony i skierowany swym wierzchołkiem do przodu to
wyrostek dziobiasty (processus coronoideus). Oba wyrostki ograniczają otwarte ku przodowi wcięcie
bloczkowe (incisura trochlearis), pokryte powierzchnią stawową do połączenia z bloczkiem kości
ramiennej. Na powierzchni bocznej wyrostka dziobiastego znajduje się wcięcie promieniowe
(incisura radialis), służące do połączenia stawowego z obwodem stawowym głowy kości
promieniowej. Pod wyrostkiem dziobiastym jest położona guzowatośd łokciowa (turberositas ulnae),
będąca polem koocowego przyczepu dla mięśnia ramiennego. Trzon kości łokciowej (corpus ulnae)
ma w przekroju poprzecznym kształt trójkątny. Wyróżniamy trzy brzegi ograniczające trzy
powierzchnie: przednią (facies anterior), przyśrodkową (facies medialis) i tylną (facies posterior).
Brzeg przedni (margo anterior), lekko zaokrąglony, oddziela powierzchnię przednią od
46
ANATOMIA CZŁOWIEKA
przyśrodkowej; brzeg tylny (margo posterior) przebiega pomiędzy powierzchnią przyśrodkową i tylną;
najostrzejszy brzeg międzykostny (margo interosseus), skierowany bocznie, oddziela powierzchnię
tylną od przedniej i stanowi miejsce przyczepu błony międzykostnej łączącej trzony obu kości
przedramienia. Nasadę dalszą (epiphysis distalis) stanowi głowa kości łokciowej (caput ulnae),
przedłużająca się po stronie przyśrodkowej w wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Częśd
przednio-boczną głowy pokrywa obwód stawowy (circumferentia articularis), który służy do
połączenia z wcięciem łokciowym kości promieniowej. Głowa kości łokciowej jest zakooczona
powierzchnią dla połączenia z trójkątną chrząstką, oddzielającą tę kośd od nadgarstka.
Kośd promieniowa
Kośd promieniowa (radius) jest kością długą o silnie rozwiniętej nasadzie dalszej, bowiem
tylko ona z obu kości przedramienia bezpośrednio uczestniczy w połączeniu stawowym
przedramienia z ręką. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) kości stanowi głowa (caput radii), na
której są położone dwie powierzchnie stawowe. Jedna wklęsła, skierowana ku górze - to dołek
stawowy głowy (fovea articularis capitis), zestawiający się z główką kości ramiennej. Drugą
powierzchnię tworzy obwód stawowy głowy kości promieniowej (circumferentia articularis capitis
radii), przeznaczony do połączenia z wcięciem promieniowym kości łokciowej. Głowa oddzielona jest
od trzonu szyjką (colum radii). Poniżej szyjki, od strony przedniej znajduje się guzowatośd kości
promieniowej (tuberositas radii), do której przymocowuje się ścięgno koocowe mięśnia dwugłowego
ramienia. Trzon (corpus radii), podobnie jak w kości łokciowej, jest na przekroju trójkątny i posiada
analogiczne brzegi: przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) i międzykostny (margo
interosseus), skierowany w stronę przyśrodkową, który jest miejscem przyczepu błony
międzykostnej. Brzegi te ograniczają następujące powierzchnie: przednią (facies anterior) - brzeg
przedni i międzykostny, boczną (facies lateralis) - brzeg przedni i tylny oraz tylną (facies posterior) brzeg tylny i międzykostny. Pośrodku powierzchni bocznej znajduje się nierównośd zwana
guzowatością mięśnia nawrotnego (tuberositas pronatoria)Nasada dalsza (epiphysis distalis) kości
promieniowej jest silniej rozwinięta od nasady bliższej i nieco spłaszczona w kierunku przedniotylnym. W swej części bocznej wydłuża się ku dołowi w wyrostek rylcowaty (processus styloideus),
stanowiący najniżej położony punkt przedramienia. Od strony przyśrodkowej nasada dalsza kości
promieniowej jest zaopatrzona we wcięcie łokciowe (incisura ulnaris), służące do połączenia z
obwodem stawowym głowy kości łokciowej. Dolna powierzchnia ma kształt czworokątny, jest lekko
zagłębiona i pokryta dwudzielną powierzchnią nadgarstkową (facies articularis carpea). Częśd boczna
tej powierzchni zestawia się z kością łódeczkowatą, częśd przyśrodkowa z kością księżycowatą
nadgarstka.
Kości ręki
Szkielet ręki (ossa manus) dzieli się na trzy odcinki: kości nadgarstka, śródręcza i palców,
obejmuje on dwadzieścia siedem kości.
47
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Kości nadgarstka
Kości nadgarstka (ossa carpi) są ułożone w dwu szeregach, po cztery w każdym. W szeregu
bliższym (ordo proximalis), idąc od kciuka, znajdują się kolejno następujące kości: kośd łódeczkowata
(os scaphoideum), księżycowata (os lunatum), trójgraniasta (os triquetrum) i leżąca na jej
powierzchni dłoniowej kośd grochowata (os pisiforme). Szereg dalszy (ordo distalis) utworzony jest
przez położoną bocznie kośd czworoboczną większą (os trapezium), następnie kierując się w stronę
przyśrodkową spotykamy kośd czworoboczną mniejszą (os trapezoideum), kośd główkowatą (os
capitatum) i kośd haczykowatą (os hamatum). Wszystkie kości nadgarstka są kośdmi krótkimi i na
każdej z nich,- z wyjątkiem kości grochowatej; wyróżnia się sześd powierzchni: bliższą, dalszą,
przyśrodkową, boczną, dłoniową i grzbietową. W powierzchnie stawowe są zaopatrzone te spośród
nich, które są zwrócone do sąsiednich kości. Pozostałe powierzchnie są nierówne i stanowią pola
przyczepów więzadeł. Kości nadgarstka w całości układają się w taki sposób, że tworzą łuk
wypukłością zwrócony w kierunku grzbietu ręki. Po stronie dłoniowej powstaje w wyniku tego
bruzda nadgarstka (sulcus carpi). Jest ona pogłębiona dwiema wyniosłościami: wzdłuż brzegu
bocznego nadgarstka przebiega wyniosłośd boczna czyli promieniowa (eminentia carpi radialis),
utworzona przez guzek kości łódeczkowatej i guzek kości czworobocznej większej, zaś wyniosłośd
przyśrodkową czyli łokciową (eminentia carpi ulnaris) tworzą kośd grochowata i haczyk kości
haczykowatej. Do obu tych wyniosłości umocowuje się poprzecznie biegnące więzadło zwane
troczkiem zginaczy, które zamyka bruzdę nadgarstka w kanał nadgarstka (canalis carpi). Przez kanał
nadgarstka przebiegają ścięgna mięśni zginaczy palców, nerwy i naczynia krwionośne.
Kości śródręcza
Kości śródręcza (ossa metacarpalia) jest pięd i należą do typu kości długich. Na każdej z nich
wyróżnia się nasadę bliższą zwaną podstawą kości (basis), trzon (corpus) i nasadę dalszą, czyli głowę
(caput). Na podstawie każdej kości znajduje się powierzchnia stawowa zwrócona w kierunku
bliższym, służąca do połączenia stawowego z odpowiednią kością nadgarstka. Na podstawach kości
od II do V występują powierzchnie stawowe boczne dla połączenia z sąsiednimi podstawami kości
śródręcza. Trzony kości śródręcza są przewężone i nieznacznie wygięte, wypukłością skierowane do
grzbietu ręki. Cztery przestrzenie miedzykostne śródręcza (spatia interossea metacarpi) są
wypełnione mięśniami międzykostnymi. Nasada dalsza zwana głową jest pokryta powierzchnią
stawową, bierze ona udział w wytworzeniu połączenia stawowego z paliczkiem bliższym
odpowiedniego palca.
Kości palców
Kości palców (ossa digitorum manus) stanowią tzw. paliczki (phalanges). Kciuk, czyli palec I,
posiada tylko dwa paliczki, tj. bliższy (phalanx proximalis) i dalszy (phalanx distalis). Pozostałe palce,
od II do V, są zbudowane z trzech paliczków: bliższego, środkowego i dalszego (phalanx proximalis,
media et distalis). Każdy paliczek zbudowany jest z podstawy (basis phalangis) będącej nasadą bliższą
kości, trzonu (corpus phalangis) i nasady dalszej, wytwarzającej w paliczkach bliższych i środkowych
głowę (caput phalangis), zaś w paliczkach dalszych - guzowatośd paliczka dalszego (tuberositas
phalangis distalis). Na podstawach i głowach są umieszczone powierzchnie stawowe, służące do
połączeo stawowych między paliczkami każdego palca oraz do połączenia bliższego paliczka z
odpowiadającą mu kością śródręcza. Poszczególne palce mają następujące nazwy: palec I - kciuk
48
ANATOMIA CZŁOWIEKA
(pollex), palec II - wskazujący (index), palec III- środkowy (digitus medius), palec IV - obrączkowy
(digitus anularis), palec V - mały (digitus minimus). Trzeszczki (ossa sesamoidea manus) stanowią
małe kosteczki, występujące w zmiennej liczbie. Do stałych trzeszczek ręki zalicza się dwie,
występujące po stronie promieniowej i łokciowej głowy I kości śródręcza.
Połączenia kooczyny górnej
Połączenia kooczyny górnej dzielimy na połączenia obręczy kooczyny górnej (junctuare cinguli
membri superioris) i połączenia kooczyny górnej wolnej (junctuare membri superioris liberi). Z obu
kości obręczy tylko obojczyk łączy się ze szkieletem osiowym w stawie mostkowo-obojczykowym.
Obie kości obręczy łączą się w stawie barkowo-obojczykowym. Połączenia kooczyny górnej wolnej są
utworzone przez staw ramienny, staw łokciowy, połączenia kości przedramienia i stawy ręki.
Stawy i więzozrosty obręczy kooczyny górnej
Staw mostkowo-obojczykowy
Staw mostkowo-obojczykowy (articulatio sternoclavicularis) jest jedynym stawem łączącym
obręcz kooczyny górnej z kośdcem osiowym. Powierzchnie stawowe tego stawu tworzą:
powierzchnia stawowa kooca mostkowego obojczyka (facies articularis sternalis) oraz wcięcie
obojczykowe (incisura clavicularis) mostka wraz z przylegającą częścią chrząstki pierwszego żebra.
Ukształtowanie powierzchni stawowych jest osobniczo bardzo zmienne. Zazwyczaj jednak obie
powierzchnie mają kształt siodełkowaty i nie przylegają ściśle do siebie. Między obu powierzchniami
stawowymi znajduje się krążek śródstawowy (discus articularis) zbudowany z chrząstki włóknistej,
który dzieli jamę stawową na częśd górno-boczną i dolno-przyśrodkową. Krążek swym obwodem
zrasta się z częścią włóknistą torebki stawowej i chrząstką I żebra. Torebka stawowa jest ludna, ale
gruba i odporna na rozerwanie. Przymocowuje się ona do kości wzdłuż brzegów powierzchni
stawowych. Więzadła stawowe są silne i wzmacniają torebkę z wszystkich stron z wyjątkiem kąta
przednio-dolnego. Więzadło mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (lig. sternoclaviculare anterius
et posterius) przebiega od kooca mostkowego obojczyka - z przodu i z tyłu - do górnej części
rękojeści mostka. Więzadła te hamują nadmierne ruchy obojczyka do przodu i do tyłu. Więzadło
międzyobojczykowe (lig. interclaviculare) jest nieparzystym więzadłem, rozpiętym nad wcięciem
szyjnym mostka. Przymocowuje się ono do kooców mostkowych obu obojczyków. Więzadło to
hamuje ruchy obojczyka w dół. Więzadło żebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare) biegnie od
chrząstki I żebra ku górze i bocznie do wycisku tegoż więzadła na powierzchni dolnej obojczyka.
Działa hamująco na ruchy obojczyka ku górze, do przodu i do tyłu. Staw mostkowo-obojczykowy jest
stawem kulistym, wieloosiowym. Można w nim wykonad ruch obojczyka do przodu, ku tyłowi, w
górę i w dół, a także obrót dookoła długiej osi obojczyka. Zakres ruchów jest jednak dośd ograniczony
z uwagi na: 1) umocowanie bocznego czyli barkowego kooca obojczyka do łopatki, 2) bliskie
sąsiedztwo górnych żeber, 3) silne więzadła wzmacniające torebkę stawową.
49
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Staw barkowo-obojczykowy
Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis) łączy obojczyk z łopatką.
Utworzony jest przez lekko wypukłą powierzchnię stawową barkową obojczyka (facies articularis
acromialis) oraz przez odpowiednio do niej ukształtowaną, wklęsłą powierzchnię stawową wyrostka
barkowego łopatki (facies articularis acromalis). W jamie stawu często występuje krążek stawowy
(discus articularis) zbudowany z chrząstki włóknistej. Torebka stawowa jest dośd ludna, grubsza z
przodu i przymocowuje się do kości wzdłuż granic powierzchni stawowych. Górną powierzchnię
torebki stawowej wzmacnia szerokie, grube więzadło barkowo-obojczykowe (lig.
acromioclaviculare), rozpięte między powierzchnią górną kooca barkowego obojczyka a wyrostkiem
barkowym. Więzadło kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare) składa się z dwóch silnych pasm, tj.
więzadła czworobocznego (lig. trapezoideum) odchodzącego od kresy czworobocznej obojczyka i
więzadła stożkowatego (lig. conoideum) odchodzącego od guzka stożkowatego obojczyka. Oba
kooczą się na wyrostku kruczym łopatki. Ruchy w stawie barkowo-obojczykowym są sprzężone z
ruchami obojczyka w stawie mostkowo-obojczykowym. Umożliwiają one unoszenie i obniżanie,
wysuwanie do przodu i cofanie oraz nieznaczne ruchy obrotowe. Ogólnie biorąc zakres powyższych
ruchów jest bardzo ograniczony. Oba stawy obojczykowe znacznie zwiększają zakres ruchu ramienia
we wszystkich kierunkach.
Więzozrosty łopatki
Więzadło kruczo-barkowe (lig. coracoacromiale) jest silnym, szerokim, czworokątnym
pasmem, rozpiętym nad stawem ramiennym, a łączącym wyrostek barkowy i kruczy łopatki.
Więzadło to wraz z dwoma wyrostkami, do których jest umocowane, wytwarza tzw. sklepienie stawu
ramiennego (fornix humeri), chroniące staw przed urazami i kośd ramienną przed wywichnięciem ku
górze. Więzadło poprzeczne łopatki górne (lig. transversum scapulae superius) jest rozpięte nad
wcięciem łopatki, zamykając je w otwór, przez który biegnie nerw nadłopatkowy.
Połączenia kooczyny górnej
Staw ramienny
Staw ramienny (articulatio humeri) łączy kooczynę górną wolną z jej obręczą. Wypukłą
powierzchnię tworzy powierzchnia stawowa głowy kości ramiennej (facies articularis capitis humeri),
pokryta chrząstką szklistą. Stanowi ona prawie 1/2 powierzchni kuli o promieniu około 2,5 cm.
Panewka stawowa jest utworzona przez jajowatego kształtu wydrążenie stawowe (cavitas
glenoidalis) łopatki, pokryte chrząstką szklistą. Chrząstka ta na obwodzie jest grubsza i przechodzi w
obrąbek stawowy (labrum glenoidale) zbudowany z chrząstki włóknistej. Obrąbek stawowy
powiększa i pogłębia powierzchnię stawową, a tym samym utrwala ruchy w stawie. Stosunek
powierzchni stawowej głowy do panewki ma się jak 4:1 i tylko 1/3 powierzchni stawowej głowy
przylega do panewki. Ma to duże praktyczne znaczenie dla możliwości wykonywania obszernych
ruchów. W związku ze znaczną różnicą między wielkością głowy oraz panewki i dużą ruchomością
stawu torebka stawowa jest ludna i bardzo obszerna. Gdy ramię jest opuszczone, dolna częśd torebki
tworzy fałd skierowany do jamy pachowej, natomiast w odwiedzionym położeniu ramienia fałd ten
50
ANATOMIA CZŁOWIEKA
wygładza się i następuje uwypuklenie się części górnej torebki stawowej. Torebka stawowa
przymocowuje się na łopatce do obrąbka stawowego, jedynie w części górnej przekracza tę linię,
dochodząc aż do nasady wyrostka kruczego. W ten sposób guzek nadpanewkowy zostaje włączony
do jamy stawu, a ścięgno początkowe głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia, przymocowane
do guzka nadpanewkowego, w swym początkowym odcinku przebiega wewnątrz jamy stawowej. Na
kości ramiennej torebka stawowa przyczepia się do szyjki anatomicznej. Na wysokości bruzdy
międzyguzkowej w warstwie włóknistej torebki znajduje się otwór, którym opuszcza jamę stawu
ścięgno początkowe głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Torebkę stawową wzmacniają dwa
więzadła.
Więzadło kruczo-ramienne (lig. coracohumerale) jest silnym, płaskim pasmem, biegnącym od
podstawy wyrostka kruczego do obu guzków kości ramiennej. Więzadło to wzmacnia górną ścianę
torebki i ddwiga ciężar zwisającego ramienia, przeciwdziałając zsuwaniu się głowy kości ramiennej z
panewki stawu. Więzadło obrąbkowo-ramienne (lig. glenohumerale) przebiega w głębokiej warstwie
torebki stawowej, w jej ścianie górnej i przedniej, w związku z czym jest niewidoczne od zewnątrz.
Zazwyczaj składa się z trzech pasm rozpiętych między obrąbkiem stawowym łopatki a szyjką
anatomiczną i ogranicza głównie ruchy obrotowe ramienia na zewnątrz. Poza tym torebkę stawową
wzmacniają ścięgna mięśni przyczepiających się do obu guzków kości ramiennej. Staw ramienny jest
stawem prostym, kulistym i wieloosiowym. W stawie tym można wykonad ruchy dookoła trzech osi:
1) odwodzenie (abductio) i przywodzenie (adductio) - wokół osi strzałkowej, 2) unoszenie ramienia
do przodu (anteversio humeri) czyli zginanie i unoszenie ramienia do tyłu (retroversio humeri) czyli
prostowanie - wokół osi poprzecznej, 3) nawracanie (pronatio) i odwracanie (supinatio) dookoła osi
podłużnej. W następstwie połączenia ruchów zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem
powstają ruchy obwodzenia (circumductio), w czasie których wolny koniec ramienia zatacza na swej
drodze poprzecznie owalną elipsę. W stawie ruch odwodzenia można wykonad tylko do poziomu
(90°), bowiem dalsze unoszenie uniemożliwia tzw. sklepienie stawu ramiennego (patrz wyżej), o
które opiera się guzek większy kości ramiennej. Unoszenie ramienia (elevatio humeri) powyżej
poziomu odbywa się przy współudziale obu stawów obojczykowych i rotacji łopatki.
Staw łokciowy
Staw łokciowy (articulatio cubiti) jest stawem złożonym. Składa się z trzech połączeo,
objętych wspólną torebką stawową. Dwa połączenia, tj. częśd ramienno-łokciowa i ramiennopromieniowa stawu łokciowego, stanowią funkcjonalnie jedną całośd, a ruch odbywa się w nich
wokół wspólnej, poprzecznej osi stawu. Są to ruchy zginania i prostowania. Trzecią częśd stawu
łokciowego tworzy połączenie promieniowo-łokciowe, zwane stawem promieniowo-łokciowym
bliższym (articulatio radioulnaris proximalis), który należy do stawów typu obrotowego. Ruchy
obrotowe przedramienia, tj. nawracanie i odwracanie, mogą się odbywad w tym stawie przy
współudziale stawu promieniowo-łokciowego dalszego. W utworzeniu stawu łokciowego uczestniczą
trzy pary powierzchni stawowych: 1) częśd ramienno-łokciową tworzy powierzchnia stawowa bloczka
kości ramiennej (trochlea humeri) i wcięcie bloczkowe kości łokciowej (incisura trochlearis), 2) częśd
ramienno-promieniowa utworzona jest przez powierzchnię stawową główki kości ramiennej
(capitulum humeri) i dołek stawowy głowy kości promieniowej (fovea articularis capitis radii), 3) częśd
promieniowo-łokciową tworzy wcięcie promieniowe kości łokciowej (circumferentia articularis).
Torebka stawowa jest dośd obszerna i cienka od przodu i tyłu, zaś gruba i napięta po stronie bocznej i
przyśrodkowej, gdzie jest wzmocniona silnymi więzadłami. Na kości ramiennej torebka stawowa
przymocowuje się poniżej obu nadkłykci, z przodu i z tyłu wzdłuż górnych granic dołu dziobiastego,
51
ANATOMIA CZŁOWIEKA
promieniowego i dołu wyrostka łokciowego. Na kości łokciowej przyczep torebki biegnie wzdłuż
brzegów wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego z wyjątkiem wierzchołków wyrostków:
łokciowego i dziobiastego, które są objęte torebką i leżą wewnątrz jamy stawowej. Na kości
promieniowej linia przyczepu torebki przebiega dookoła szyjki. Dwa silne więzadła stanowią
wzmocnienie części ramienno-łokciowej i ramienno-promieniowej stawu łokciowego; są to: więzadło
poboczne łokciowe i promieniowe. Więzadło poboczne łokciowe (lig. collaterale ulnare) składa się z
trzech części, łączących się ze sobą na kształt trójkąta. Więzadło poboczne łokciowe łączy nadkłykied
przyśrodkowy kości ramiennej z wcięciem bloczkowym (bliżej wyrostka łokciowego) i wyrostkiem
dziobiastym kości łokciowej. Częśd poprzeczna tego więzadła, położona najniżej, tworzy więzadło
Coopera. Więzadło poboczne promieniowe (lig. collaterale radiale) rozpoczyna się na nadkłykciu
bocznym kości ramiennej, biegnąc w dół rozdziela się na dwa pasma, z których jedno przymocowuje
się na przedniej, drugie na tylnej krawędzi wcięcia promieniowego kości łokciowej na wysokości szyjki
kości promieniowej. Przestrzeo między dwoma powyższymi pasmami wypełniają pozostałe włókna,
biegnące od nadkłykcia bocznego do więzadła pierścieniowatego. Dzięki temu, że kośd promieniowa
jest wolna od przyczepów więzadeł, zachowuje swobodę ruchów obrotowych. Do wzmocnieo stawu
promieniowo-łokciowego bliższego należy więzadło pierścieniowate i czworokątne. Więzadło
pierścieniowate (lig. anulare radii) przyczepia się do przedniego i tylnego brzegu wcięcia
promieniowego kości łokciowej. Obejmuje ono w swym przebiegu obwód stawowy głowy kości
promieniowej i nie pozwala na oddalenie się głowy od wcięcia oraz uniemożliwia przesuwanie się
kości promieniowej względem kości łokciowej. Więzadło czworokątne (lig. quadratum) jest rozpięte
poziomo między dolnym brzegiem wcięcia promieniowego kości łokciowej, a odpowiadającą mu
częścią szyjki kości promieniowej. Więzadło to napina się podczas ruchów nawracania i odwracania
przedramienia. Staw łokciowy jako całośd można zakwalifikowad do typu stawu zawiasowoobrotowego o dwóch osiach ruchu, a ściślej mówiąc stanowi on staw śrubowo-obrotowy. Oś
poprzeczna przebiega przez bloczek i główkę kości ramiennej; jest zatem wspólną osią dla połączenia
ramienno-łokciowego i ramienno-promieniowego. Wokół tej osi wykonuje się ruch zginania (flexio) i
prostowania (extensio). W zasadzie ruchy zginania i prostowania zakreślają wycinek ruchu
śrubowego. Druga oś ruchu przebiega przez środek głowy kości promieniowej, dalej biegnie skośnie
przez błonę międzykostną i u dołu przez głowę kości łokciowej. Jak z tego wynika oś ruchu
obrotowego jest wspólna dla obu stawów promieniowo-łokciowych: bliższego i dalszego. Stawy
promieniowo-łokciowe są stawami sprzężonymi, ruchy odbywają się w nich równocześnie. Są to
ruchy nawracania (pronatio) i odwracania przedramienia (supinatio). Gdy staw łokciowy jest
wyprostowany, oś ruchu obrotowego przedłuża się ku górze przechodząc przez środek głowy kości
ramiennej. Wskutek tego można dookoła tej samej osi wykonad ruch obrotowy całej kooczyny górnej
w stawie ramiennym.
Błona międzykostna przedramienia
Błona międzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii) stanowi mocną
blaszkę włóknistą rozpiętą między brzegami międzykostnymi kości promieniowej i łokciowej. W
części środkowej jest ona najsilniejsza, zaś w części górnej oraz dolnej traci jednolity przebieg i
zawiera otwory przeznaczone do przejścia naczyo krwionośnych. W górnej części błona
międzykostna kooczy się silną struną skośną (chorda obliqua). Błona międzykostna jest silnie napięta
w pośrednim położeniu przedramienia, tj. między ruchem nawracania i odwracania. Ma ona duże
znaczenie jako czynnik hamujący podłużne przesuwanie się kości promieniowej w stosunku do kości
łokciowej. Błona międzykostna stanowi także pole przyczepów licznych mięśni.
52
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Staw promieniowo-łokciowy dalszy
Staw promieniowo-łokciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) jest zbudowany podobnie
do stawu promieniowo-łokciowego bliższego, z tą jednak różnicą, że kośd promieniowa i łokciowa
zamieniły się rolami. Panewka stawu jest utworzona przez wcięcie łokciowe (incisura urnalis) kości
promieniowej, zaś wypukłą powierzchnię stawową tworzy obwód stawowy głowy kości łokciowej
(circumferentia articularis capitis ulnae), który nie biegnie jednak dookoła całej głowy, tak jak na
kości promieniowej, lecz zajmuje jedynie około połowy powierzchni obwodowej głowy. Do stawu
promieniowo-łokciowego dalszego należy krążek stawowy (discus articularis), który przylega do
dolnej powierzchni głowy kości łokciowej. Jest on przymocowany od strony przyśrodkowej do
wyrostka rylcowatego kości łokciowej, bocznie - do krawędzi między wcięciem łokciowym a
powierzchnią stawową nadgarstkową kości promieniowej. Krążek stawowy jest dwuwklęsły; swą
górną powierzchnią jest zwrócony do głowy kości łokciowej, dolną zaś - do kości trójgraniastej
nadgarstka. Krążek ten oddziela jamę stawu promieniowo-łokciowego dalszego od jamy stawu
promieniowo-nadgarstkowego. Torebka stawowa (capsula articularis) jest ludna, lecz mocna i
najgrubsza po stronie grzbietowej; ze względu na obecnośd krążka jama stawowa nie stanowi
przestrzeni jednokształtnej. Załamana jest pod kątem prostym w ten sposób, że częśd górna zawarta
między kością promieniową i łokciową jest ustawiona w płaszczydnie strzałkowej, natomiast częśd
dolna, ograniczona dolną powierzchnią głowy i krążkiem stawowym, przebiega poziomo.
Czynnościowo staw promieniowo-łokciowy dalszy jest sprzężony ze stawem promieniowo-łokciowym
bliższym (o czym była mowa wyżej) i należy do stawów typu obrotowego.
Stawy ręki
Ręka (manus) zawdzięcza swą ruchomośd licznym stawom, do których należą:
staw promieniowo-nadgarstkowy,
staw śródnadgarstkowy,
połączenia stawowe szeregu bliższego nadgarstka,
połączenia stawowe szeregu dalszego nadgarstka,
stawy między szeregiem dalszym nadgarstka i kośdmi śródręcza,
kośdmi śródręcza,
stawy śródręczno-paliczkowe,
stawy międzypaliczkowe.
Staw promieniowo-nadgarstkowy
stawy między
Staw promieniowo-nadgarstkowy (articulatio radiocarpea) zwany jest także stawem bliższym
ręki. Łączy on kośd promieniową i krążek stawu promieniowo-łokciowego dalszego z trzema kośdmi
szeregu bliższego nadgarstka. Panewka stawowa jest utworzona przez powierzchnię stawową
nadgarstkową kości promieniowej (facies articularis carpea), którą od strony łokciowej uzupełnia
powierzchnia stawowa krążka stawowego (discus articularis). Powierzchnia wypukła ma kształt
jajowaty i z wyjątkiem kości grochowatej jest utworzona przez wszystkie kości szeregu bliższego
nadgarstka, tj. kośd łódeczkowatą, księżycowatą i trójgraniastą. Kości te są silnie złączone ze sobą za
pośrednictwem więzadeł międzykostnych nadgarstka. Torebka stawowa jest obszerna i ludna;
przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych. Jest ona wzmocniona licznymi i silnymi
więzadłami, które są wspólne dla stawu promieniowo-nadgarstkowego i dalszych stawów
nadgarstka. Staw promieniowo-nadgarstkowy jest stawem złożonym, eliptycznym o dwóch osiach
53
ANATOMIA CZŁOWIEKA
ruchu. Główna oś stawu biegnie poprzecznie i dookoła niej wykonuje się ruchy zginania dłoniowego
ręki (flexio palmaris manus) i zginania grzbietowego ręki (flexio dorsalis manus). Dookoła osi
dłoniowo-grzbietowej można rękę odwodzid w kierunku łokciowym (abductio ulnaris manus) i w
kierunku promieniowym (abductio radialis manus). W następstwie kombinacji ruchów wykonuje się
ruch obwodzenia ręki (circumductio manus).
Staw śródnadgarstkowy
Staw śródnadgarstkowy (articulatio mediocarpea), czyli staw dalszy ręki, jest stawem
łączącym szereg bliższy z szeregiem dalszym kości nadgarstka. Kształt szczeliny stawowej jest bardzo
nieregularny, upodabnia się do poziomo ułożonej litery S. Torebka stawowa jest napięta po stronie
dłoniowej, ludna po stronie grzbietowej. Kości w obu szeregach nadgarstka są połączone ze sobą
więzadłami międzynadgarstkowymi międzykostnymi (lig. intercarpea interossea).
Stawy międzynadgarstkowe
Stawy międzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) występują w obrębie szeregu
bliższego i dalszego nadgarstka, łączą przylegające do siebie kości. Jamy tych stawów otwierają się
do stawu śródnadgarstkowego. Staw kości grochowatej (articulatio ossis pisiformis) jest najbardziej
ruchomym z wszystkich międzynadgarstkowych stawów, ponieważ ma bardzo ludną torebkę
stawową. Staw ten łączy kośd grochowatą z kością trójgraniastą.
Stawy nadgarstkowo-śródręczne
Stawy nadgarstkowo-śródręczne (articulationes carpometacarpeae) są utworzone przez
powierzchnie stawowe dalsze każdej kości szeregu dalszego nadgarstka oraz przez powierzchnie
stawowe bliższe podstaw kości śródręcza. Stawy międzyśródręczne (articulationes intermetacarpeae)
występują w liczbie trzech stawów, a tworzą je zwrócone ku sobie powierzchnie stawowe podstaw
od II do V kości śródręcza. Stawy nadgarstkowo-śródręczne i międzyśródręczne, z wyjątkiem stawu
nadgarstkowo-śródręcznego kciuka, są stawami płaskimi, z wybitnie napiętymi torebkami stawowymi
i więzadłami. Z tego względu kości szeregu dalszego nadgarstka i kości śródręcza stanowią zwartą
całośd, która porusza się nieznacznie w stosunku do szeregu bliższego i do przedramienia. Staw
nadgarstkowo-śródręczny kciuka (articulatio carpometacarpea pollicis) stanowi całkowicie odrębny
staw. Należy on do stawów typu siodełkowatego, który w tak czystej formie nigdzie indziej w ustroju
nie występuje. Powierzchnia stawowa kości czworobocznej większej i powierzchnia stawowa
podstawy I kości śródręcza są ukształtowane siodełkowato i dopasowane do siebie. Torebka
stawowa jest obszerna i ludna. Ruchy w stawie nadgarstkowo-śródręcznym kciuka odbywają się
wokół dwóch głównych osi. Jedna oś jest ustawiona w kierunku dłoniowo-grzbietowym; w stosunku
do niej odbywają się ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia kciuka (adductio pollicis).
Druga oś biegnie w kierunku promieniowo-łokciowym czyli poprzecznie; dookoła niej odbywają się
ruchy przeciwstawiania kciuka (oppositio pollicis) i powrotu do wyjściowego położenia czyli
odprowadzenia (repositio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami
przeciwstawiania i odprowadzania prowadzi do ruchów obwodzenia (circumductio). Ruchy kciuka są
zatem wielostronne, a ruch przeciwstawiania kciuka umożliwia jego współpracę z pozostałymi
54
ANATOMIA CZŁOWIEKA
palcami, dzięki czemu żaden inny palec nie może zastąpid kciuka w jego czynności chwytnej. Opisane
wyżej stawy bliższej części ręki mają w zasadzie wspólny aparat więzadłowy, gdyż szereg spośród
przebiegających tu więzadeł dotyczy zazwyczaj nie jednego lecz większej liczby stawów. Pasma
więzadłowe łączące poszczególne kości na ogół nie dają się odgraniczyd od siebie. Prócz więzadeł
czynnikiem ochronnym stawów ręki są liczne i bardzo silne ścięgna mięśni, które zstępując z
przedramienia na rękę pokrywają i otaczają stawy. Kooce dalsze obu kości przedramienia są
zespolone z kośdmi szeregu bliższego nadgarstka znacznie silniej po stronie promieniowej. Do
więzadeł wzmacniających stawy ręki należą: Więzadło poboczne promieniowe nadgarstka (lig.
collaterale carpi radiale), rozpięte między wyrostkiem rylcowatym kości promieniowej a kością
łódeczkowatą hamuje ono ruchy odwodzenia łokciowego ręki. Więzadło poboczne łokciowe
nadgarstka (lig. collaterale carpi ulnare) biegnie od wyrostka rylcowatego kości łokciowej do kości
grochowatej i trójgraniastej; hamuje ono ruchy odwodzenia promieniowego ręki. Więzadło
promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. radiocarpeum palmare) rozpoczyna się na brzegu
dłoniowym powierzchni stawowej nadgarstkowej kości promieniowej i wyrostku rylcowatym, i
pasmami dochodzi do kości księżycowatej, trójgraniastej i główkowatej. Więzadło promieniowonadgarstkowe grzbietowe (lig. radiocarpeum dorsale) odchodzi od brzegu powierzchni stawowej
kości promieniowej po stronie grzbietowej i kooczy się na powierzchni grzbietowej kości szeregu
bliższego nadgarstka. Więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. ulnocarpeum palmare)
rozpoczyna się na wyrostku rylcowatym kości łokciowej, a kooczy się na kości księżycowatej i
trójgraniastej. Więzadła te napinają się w ruchach zgięcia grzbietowego bądd dłoniowego ręki. Kości
szeregu bliższego nadgarstka są połączone ze sobą za pośrednictwem: Więzadła łukowatego
grzbietowego i dłoniowego nadgarstka (lig. arcuatum carpi dorsale et palmare). Więzadeł
nadgarstkowych dłoniowych, grzbietowych i międzykostnych (ligg. intercarpea palmaria, dorsalia et
interossea). Trzecią grupę tworzą więzadła wzmacniające, głównie stawy nadgarstkowo-śródręczne i
międzyśródręczne. Należą do nich: Więzadła nadgarstkowo-śródręczne dłoniowe i grzbietowe (ligg.
arpometacarpea palmaria et dorsalia). Więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne
(ligg.
etacarpea palmaria, dorsalia et interossea), które wzmacniają torebki stawów
międzyśródręcznych. Na szczególną uwagę zasługuje:
Więzadło rozpięte między wyniosłością promieniową i łokciową nadgarstka, zwane troczkiem
zginaczy (retinaculum flexorum), dawniej - więzadłem poprzecznym nadgarstka. Więzadło to zamyka
bruzdę nadgarstka (sulcus carpi) w kanał nadgarstka (canalis carpi) i chroni przebiegające w nim
ścięgna mięśni, naczynia krwionośne i nerwy przed możliwością urazu.
Stawy śródręczno-paliczkowe
Stawy śródręczno-paliczkowe II-V (articulationes metacarpophalangeae) czynnościowo
odpowiadają stawom kulistym. Wypukłą powierzchnię stawową tworzą głowy kości śródręcza,
wklęsłą - dołki stawowe położone na podstawie paliczków członów bliższych palców. Torebka
stawowa jest ludna i cienka, wzmocniona po stronie promieniowej i łokciowej więzadłami
pobocznymi (ligg. collateralia), które napinają się silnie w położeniu zgięcia stawu i przeciwdziałają
wtedy ruchom bocznym palców. Ponadto między głowami kości śródręcza (od II do V) przebiega
więzadło poprzeczne głębokie śródręcza (lig. metacarpeum transversum profundum), które
ogranicza nadmierne odwodzenie palców. W stawach śródręczno-paliczkowych można wykonad
ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio) wokół osi poprzecznej oraz ruch odwodzenia
55
ANATOMIA CZŁOWIEKA
(abductio) i przywodzenia (adductio) dookoła osi grzbietowo-dłoniowej. Zakres ruchów odwodzenia
jest największy, gdy palce są wyprostowane. Z kombinacji ruchów zgięcia i prostowania oraz
odwodzenia i przywodzenia powstają ruchy obwodzenia. Stawy śródręczno-paliczkowe należą do
stawów kulistych o ograniczonej ruchomości, bowiem nie można w nich wykonad czynnych ruchów
obrotowych. Staw śródręczno-paliczkowy kciuka (articulatio metacarpophalangea pollicis) w
przeciwieostwie do pozostałych stawów śródręcznopaliczkowych jest stawem zawiasowym. Ma on
podobną budowę do stawów międzypaliczkowych palców. W stawie tym można wykonad tylko ruchy
wokół osi poprzecznej, tj. zgięcie (flexio) i wyprost (extensio).
Stawy międzypaliczkowe ręki
Stawy międzypaliczkowe ręki (articulationes interphalangeae manus) łączą ze sobą paliczki
każdego palca. W kciuku występuje tylko jeden staw międzypaliczkowy, natomiast w palcach od II do
V znajdują się po dwa takie stawy, tj. stawy międzypaliczkowe bliższe i dalsze. Torebkę stawową
każdego stawu międzypaliczkowego wzmacniają silne więzadła poboczne (ligg. collateralia), które
zabezpieczają ruchy członów palców w każdym położeniu stawu. Pod względem budowy zarówno
stawy międzypaliczkowe bliższe, jak i dalsze należą do stawów zawiasowych. Oś ruchu przebiega
poprzecznie, w związku z czym możliwe są ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio).
KOśCI, STAWY I WIĘZADŁA KOOCZYNY DOLNEJ
Kościec kooczyny dolnej składa się z obręczy kooczyny dolnej i kośdca kooczyny dolnej
wolnej. Kościec kooczyny dolnej wolnej dzieli się na trzy odcinki: kośd udową, kości podudzia (kośd
piszczelową i strzałkową) oraz szkielet stopy (7 kości stępu, 5 kości śródstopia i 14 kości palców
stopy).
Kości obręczy kooczyny dolnej
W skład kości obręczy kooczyny dolnej (cingulum membri inferioris) u dorosłego osobnika
wchodzą dwie kości miedniczne. Obie kości miedniczne obejmują u dołu szkielet osiowy i wraz z
kością krzyżową ograniczają miednicę (pelvis).
Kośd miedniczna
Kośd miedniczna (os coxae) jest największą i najszerszą kością szkieletu o kształcie
nieregularnym. Najwęższa jest w części środkowej, a poszerza się ku dołowi i ku górze. We
wczesnych latach życia każda kośd miedniczna składa się z trzech kości połączonych chrząstką. Są to:
kośd biodrowa (os ilium) skierowana ku górze, kośd kulszowa (os ischii) skierowana ku dołowi i do
tyłu oraz kośd łonowa (os pubis) położona u dołu z przodu. Trzy powyższe kości łączą się ze sobą
pośrodku kości miednicznej w miejscu, gdzie po stronie zewnętrznej znajduje się duży, głęboki dół
56
ANATOMIA CZŁOWIEKA
zwany panewką (acetabulum).
budujące kośd miedniczną.
W utworzeniu panewki uczestniczą zatem wszystkie trzy kości
Kośd biodrowa
Kośd biodrowa (os ilium) stanowi największy odcinek kości miednicznej i składa się z trzonu
oraz talerza. Granicę między powyższymi składowymi kości biodrowej, po stronie wewnętrznej kości,
tworzy kresa łukowata (linea arcuata). Trzon kości biodrowej (corpus ossis ilii) stanowi dolną,
zgrubiałą częśd kości i wytwarza ok. 2/5 panewki. Po stronie wewnętrznej na granicy przejścia
trzonu kości biodrowej w trzon kości łonowej znajduje się małe wzniesienie, zwane wyniosłością
biodrowo-łonową (eminentia iliopubica). Talerz kości biodrowej (ala ossis ilii) ogranicza bocznie
miednicę większą. Odróżniamy na nim powierzchnię pośladkową (facies glutea), skierowaną bocznie
i ku tyłowi oraz powierzchnię krzyżowo-miedniczną (facies sacropelvina), lekko zagłębioną w części
przedniej i skierowaną do światła miednicy większej. Górną krawędd talerza biodrowego stanowi
grzebieo biodrowy (crista iliaca). Powierzchnia pośladkowa, czyli zewnętrzna jest lekko wypukła i
stosunkowo gładka. Służy ona za miejsce przyczepu trzech mięśni pośladkowych, których przyczepy
są oddzielone kresami. Najkrótsza - kresa pośladkowa tylna (linea glutea posterior) biegnie pionowo
w tylnej części powierzchni pośladkowej i ogranicza małe, chropowate pole, na którym znajduje się
częśd przyczepu mięśnia pośladkowego wielkiego. Kresa pośladkowa przednia (linea glutea anterior)
jest najdłuższa, biegnie łukowato od góry i przodu ku tyłowi i do dołu. Między nią, a kresą tylną i
grzebieniem biodrowym jest położone pole przyczepu mięśnia pośladkowego średniego. Trzecia, to
kresa pośladkowa dolna (linea glutea inferior), przebiegająca nad panewką, jest najsłabiej
zaznaczona. Między nią, a kresą pośladkową przednią znajduje się przyczep mięśnia pośladkowego
małego. Powierzchnia krzyżowo-miedniczna (facies sacropelvina) czyli wewnętrzna, jest oddzielona u
dołu od trzonu kości biodrowej kresą łukowatą (linea arcuata). Przedni odcinek tej powierzchni,
gładki i wklęsły, stanowi dół biodrowy (fossa iliaca), który jest miejscem przyczepu mięśnia
biodrowego. Odcinek tylny powierzchni wewnętrznej w swej części przednio-dolnej stanowi
powierzchnię stawową kości biodrowej, służącą do połączenia się z kością krzyżową. Z uwagi na
kształt nosi ona nazwę powierzchni uchowatej (facies auricularis). Odcinek tylno-górny, silnie
chropowaty, tworzy guzowatośd biodrową (tuberositas iliaca), do której przyczepiają się więzadła
krzyżowo-biodrowe międzykostne i mięśnie. Grzebieo biodrowy (crista iliaca) stanowi górny,
zgrubiały brzeg talerza. Rozpoczyna się wystającym ku przodowi kolcem biodrowym przednim
górnym (spina iliaca anterior superior) a kooczy wystającym ku tyłowi kolcem biodrowym tylnym
górnym (spina iliaca posterior superior). Poniżej kolca przedniego górnego znajduje się kolec
biodrowy przedni dolny (spina iliaca anterior inferior). Podobnie na brzegu tylnym, pod kolcem
tylnym górnym, jest kolec biodrowy tylny dolny (spina iliaca posterior inferior). Na grzebieniu
biodrowym można wyróżnid trzy mniej więcej równolegle do siebie biegnące listewki kostne: wargę
zewnętrzną (labium externum), wargę wewnętrzną (labium internum) i między nimi pośrodku
położoną i zaznaczoną najsłabiej - kresę pośrednią (linea intermedia). Są one miejscem przyczepu
mięśni brzucha.
Kośd kulszowa
Kośd kulszowa (os ischii) tworzy tylno-dolny odcinek kości miednicznej. Składa się z trzonu i
gałęzi. Trzon kości kulszowej (corpus ossis ischii) tworzy około 2/5 panewki. Na brzegu tylnym trzonu
57
ANATOMIA CZŁOWIEKA
wystaje ku tyłowi wybitnie ostro zakooczony kolec kulszowy (spina ischiadica), który oddziela
położone wyżej wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major) od wcięcia kulszowego
mniejszego (incisura ischiadica minor). Poniżej wcięcia kulszowego mniejszego trzon przechodzi pod
kątem prostym w gałąd kości kulszowej. Tylna powierzchnia tego odcinka, chropowata i wypukła,
tworzy guz kulszowy (tuber ischiadicum). W pozycji siedzącej miednica opiera się o podłoże na obu
guzach kulszowych. Gałąd kości kulszowej (ramus ossis ischii) stanowi spłaszczoną cienką częśd tej
kości; odchodzi od dolnej części trzonu pod kątem prostym i biegnie przyśrodkowo do przodu, łącząc
się z gałęzią dolną kości łonowej.
Kośd łonowa
Kośd łonowa (os pubis) stanowi przednio-dolną częśd kości miednicznej. Składa się z trzonu,
gałęzi górnej i gałęzi dolnej. Trzon kości łonowej (corpus ossis pubis) wytwarza 1/5 częśd panewki.
Przyśrodkowo i nieco do przodu od panewki znajduje się na trzonie wyniosłośd biodrowo-łonowa
(eminentia iliopubica), utworzona wspólnie przez kośd łonową i biodrową. Gałąd górna kości łonowej
(ramus superior ossis pubis) odchodzi od trzonu w kierunku przednio-przyśrodkowym. Na przekroju
poprzecznym ma kształt trójkątny. Jej najostrzejszy brzeg górny stanowi grzebieo kości łonowej
(pecten ossis pubis), który ku tyłowi i górze przedłuża się w kresę łukowatą. Obustronnie biegnący
grzebieo łonowy, kresa łukowata oraz linia biegnąca między powierzchnią miedniczną a podstawą
kości krzyżowej wytwarzają kresę graniczną (linea terminalis), która oddziela miednicę większą od
miednicy mniejszej. Grzebieo kości łonowej jest zakooczony przyśrodkowo z przodu małym guzkiem
łonowym (tuberculum pubicum). Drugi, przedni brzeg gałęzi górnej, biegnący od guzka łonowego w
kierunku panewki, nosi nazwę grzebienia zasłonowego (crista obturatoria). Grzebieo ten wraz z
brzegiem tylnym ogranicza bruzdę zasłonową (sulcus obturatorius). W miejscu przejścia gałęzi górnej
w gałąd dolną kości łonowej znajduje się, skierowana przyśrodkowo, powierzchnia spojeniowa (facies
symphysialis) dla połączenia z kością łonową strony przeciwległej. Gałąd dolna (ramus inferior ossis
pubis) jest wąska i płaska, kieruje się w dół i bocznie od gałęzi górnej, przechodząc w gałąd kości
kulszowej. Obie gałęzie kości łonowej i gałąd kości kulszowej ograniczają otwór zasłoniony (foramen
obturatum). Otwór zamyka błona zasłonowa z wyjątkiem bruzdy zasłonowej, która tworzy kanał
zasłonowy.
Panewka
W miejscu zrośnięcia się trzonów wszystkich trzech kości tworzących kośd miedniczną, po
stronie zewnętrznej, znajduje się głęboki dół zwany panewką (acetabulum). Wgłębienie to obejmuje
wysoki wał kostny, przerwany u dołu tzw. wcięciem panewki (incisura acetabuli). Wcięcie panewki
prowadzi do okrągłego chropowatego dna czyli dołu panewki (fossa acetabuli). Dół ten otacza
podkowiastego kształtu gładka powierzchnia stawowa zwana powierzchnią księżycowatą (facies
lunata). Panewka służy do połączenia stawowego kości miednicznej z kością udową.
Kości kooczyny dolnej wolnej
58
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Kośd udowa
Kośd udowa (femur) jest najdłuższą i najmocniejszą kością szkieletu. Położenie jej jest nieco
skośne w stosunku do osi pionowej. W związku z tym w pionowej postawie ciała górne kooce obu
kości udowych są bardziej oddalone od siebie, niż kooce dolne. Kośd udowa, jak każda kośd długa,
składa się z trzonu i dwóch nasad - bliższej i dalszej. Nasadę bliższą kości udowej (epiphysis proxinralis
femoris) tworzy głowa (caput femoris) i szyjka (collum femoris). Na głowie znajduje się powierzchnia
stawowa głowy (facies articularis capitis), służąca do połączenia się z powierzchnią księżycowatą
panewki. W swej części przyśrodkowej ma ona chropowate wgłębienie - dołek głowy (fovea capitis),
do którego przyczepia się więzadło głowy kości udowej. Szyjka łączy głowę z trzonem pod kątem
otwartym przyśrodkowo. Wielkośd tego kąta, który jest zawarty między długą osią szyjki i trzonu,
wynosi u dorosłego osobnika przeciętnie 135o. Trzon kości udowej (corpus femoris) jest lekko
wypukły ku przodowi. W swej części górnej, w miejscu złączenia się z szyjką, posiada dwa wydatne
guzy zwane krętarzami. Krętarz większy (trochanter major) jest dużą, czterościenną wyniosłością
skierowaną ku górze w przedłużeniu trzonu i położoną bocznie od szyjki kości udowej. U podstawy
powierzchni przyśrodkowej krętarza większego znajduje się dół krętarzowy (fossa trochanterica).
Krętarz mniejszy (trochanter minor) jest położony niżej i przyśrodkowo od krętarza większego. Oba
krętarze są połączone z tyłu wyradnie zaznaczonym grzebieniem międzykrętarzowym (crista
intertrochanterica); od przodu zaś łączy je mniej wyradna kresa międzykrętarzowa (linea
intertrochanterica). Kresa międzykrętarzowa biegnie skośnie od krętarza większego ku dołowi i
przyśrodkowo, następnie zbacza poniżej krętarza mniejszego ku tyłowi i łączy się z wargą
przyśrodkową kresy chropawej. Trzon kości udowej jest od strony przedniej, przyśrodkowej i bocznej
dośd gładki; nie wyróżnia się na nim brzegów ani powierzchni. Wzdłuż trzonu po stronie tylnej
przebiega kresa chropawa (linea aspera), która składa się z dwóch warg: przyśrodkowej i bocznej
(labium mediale et laterale). Obie wargi kresy chropawej rozchodzą się ku dołowi i kooczą na
odpowiednich nadkłykciach: przyśrodkowym i bocznym, ograniczając trójkątne pole zwane
powierzchnią podkolanową (facies poplitea). Ku górze warga przyśrodkowa rozdwaja się na słabo
zaznaczoną linię dochodzącą do krętarza mniejszego zwaną kresą grzebieniową (linea pectinea) oraz
na cześd przyśrodkową, która nie dochodzi do krętarza mniejszego lecz go omija i łączy się z kresą
międzykrętarzową. Warga boczna przechodzi w swym górnym odcinku w chropowate pole zwane
guzowatością pośladkową (tuberositas glutea), do której przyczepia się częśd mięśnia pośladkowego
wielkiego. Nasada dalsza kości udowej (epiphysis distalis femoris) jest wybitnie zgrubiała i składa się z
dwóch kłykci: większego przyśrodkowego (condylus medialis), i mniejszego bocznego (condylus
lateralis). Kłykcie są silnie uwypuklone w płaszczydnie strzałkowej i zaopatrzone w powierzchnie
stawowe (facies articulares). Oba kłykcie najsilniej uwypuklają się ku tyłowi, gdzie są oddzielone od
siebie głębokim dołem międzykłykciowym (fossa intercondylaris). Dół ten od tyłu i góry jest
ograniczony poprzecznie biegnącą kresą międzykłykciową (linea intercondylaris). Powierzchnie
stawowe kłykci kości udowej, oddzielone dołem międzykłykciowym, są przeznaczone do połączenia
stawowego z kłykciami kości piszczelowej. W przedniej części powierzchnie te zlewają się ze sobą,
tworząc tzw. powierzchnię rzepkową (facies patellaris), która jest pośrodku rynienkowato wklęsła.
Powierzchnie boczne kłykci są chropowate, uwypuklone i tworzą nadkłykcie. Powyżej kłykcia
przyśrodkowego znajduje się nadkłykied przyśrodkowy (epicondylus medialis), a powyżej kłykcia
bocznego - nadkłykied boczny (epicondylus lateralis).
59
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Rzepka
Rzepka (patella) jest to spłaszczona kośd kształtu trójkątnego z zaokrąglonymi brzegami.
Rzepka jest włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda i dzięki swemu położeniu chroni staw
kolanowy od przodu. Powierzchnia przednia rzepki jest nierówna i do niej przyczepia się częśd
włókien ścięgna mięśnia czworogłowego uda. Powierzchnia tylna gładka, stanowi powierzchnię
stawową (facies articularis), podzieloną podłużnie biegnącym wzniesieniem na częśd boczną i
przyśrodkową. Powierzchnia ta jest przeznaczona do połączenia z powierzchnią rzepkową kości
udowej. Najszerszy i najgrubszy brzeg górny stanowi podstawę rzepki (basis patellae); brzegi boczne,
kierując się zbieżnie ku dołowi, łączą się w tzw. wierzchołku rzepki (apex patellae).
Kości goleni
Kościec goleni lub podudzia (ossa cruris) składa się z dwóch kości długich: piszczelowej i
strzałkowej. Kośd piszczelowa jest znacznie silniej zbudowana od strzałki, gdyż tylko ona ddwiga
ciężar ciała i łączy się stawowo z kością udową. Kośd piszczelowa odpowiada w przedramieniu kości
promieniowej i wespół z kością strzałkową, z którą łączy się swym koocem bliższym i dalszym,
ogranicza przestrzeo międzykostną goleni (spatium interosseum cruris).
Kośd piszczelowa
Kośd piszczelowa (tibia) jest kością długą, wyróżnia się na niej silnie rozwiniętą nasadę bliższą,
trzon i nasadę dalszą. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis tibiae) kości piszczelowej tworzą dwa
kłykcie: większy kłykied przyśrodkowy (condylus medialis) i nieco mniejszy kłykied boczny (condylus
lateralis). Na każdym kłykciu znajduje się, skierowana ku górze, powierzchnia stawowa górna (facies
articularis superior). Powierzchnia kłykcia przyśrodkowego jest większa, kształtu owalnego i głębsza,
niż powierzchnia kłykcia bocznego, która jest krótsza i bardziej płaska. Pośrodku między
powierzchniami stawowymi górnymi znajduje się wyniosłośd międzykłykciowa (eminentia
intercondylaris). Oddziela ona od siebie, położone z tyłu i z przodu, pole międzykłykciowe tylne (area
intercondylaris posterior). Od pola międzykłykciowego przedniego (area intercondylaris anterior).
Oba pola stanowią miejsca przyczepu więzadeł krzyżowych stawu kolanowego. Na kłykciu bocznym,
na jego powierzchni przednio-bocznej znajduje się słabo zaznaczone wzniesienie, do którego
przyczepia się pasmo biodrowo-piszczelowe powięzi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Z
tyłu i bocznie leży mała, nieznacznie zagłębiona powierzchnia stawowa (facies articularis fibularis),
służąca do zestawienia z głową strzałki. Trzon kości piszczelowej (corpus tibiae) posiada trzy brzegi i
trzy powierzchnie. Esowato wygięty, najostrzejszy - to brzeg przedni (margo anterior). Brzeg
przyśrodkowy (margo medialis) jest zaokrąglony, a brzeg skierowany do boku nosi nazwę brzegu
międzykostnego (margo interosseus), gdyż służy jako miejsce przyczepu błony międzykostnej
podudzia. Przedni i przyśrodkowy brzeg ograniczają powierzchnię przyśrodkową (facies medialis).
Między brzegiem przednim i międzykostnym położona jest powierzchnia boczna (facies lateralis), zaś
powierzchnię tylną (facies posterior) ogranicza brzeg międzykostny i brzeg przyśrodkowy. Brzeg
przedni w swym górnym odcinku przechodzi w znaczne zgrubienie zwane guzowatością piszczeli
(tuberositas tibiae), do której przymocowuje się więzadło rzepki. W górnej części powierzchni tylnej
kości piszczelowej biegnie skośnie od góry ku dołowi i od strony bocznej ku przyśrodkowej listewka
kostna zwana kresą m. płaszczkowatego (linea musculi solei). Nasada dalsza kości piszczelowej
(epiphysis distalis) w swej przyśrodkowej części wydłuża się, tworząc kostkę przyśrodkową (malleolus
60
ANATOMIA CZŁOWIEKA
medialis), która po stronie bocznej jest pokryta powierzchnią stawową kostki (facies articularis
malleoli), służącą do połączenia się z bloczkiem kości skokowej. Druga powierzchnia stawowa jest
skierowana ku dołowi i przeznaczona do połączenia kości piszczelowej z kością skokową. Jest ona
znacznie większa, ma kształt czworokątny i nosi nazwę powierzchni stawowej dolnej (facies
articularis inferior). Po stronie bocznej nasady dalszej kości piszczelowej znajduje się wcięcie
strzałkowe (incisura fibularis), do którego przylega koocowy odcinek trzonu kości strzałkowej,
połączonej z kością piszczelową za pośrednictwem więzozrostu.
Kośd strzałkowa
Strzałka (fibula) jest położona bocznie od kości piszczelowej. Jest znacznie cieosza i nie bierze
udziału w budowie stawu kolanowego. Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) stanowi głowa kości
strzałkowej (caput fibulae), która ku górze przechodzi w wierzchołek głowy strzałki (apex capitis
fibulae). Od strony przyśrodkowej głowa jest pokryta stosunkowo płaską powierzchnią stawową
głowy strzałki (facies articularis capitis fibulae), która bierze udział w wytworzeniu stawu
piszczelowo-strzałkowego. Na trzonie kości strzałkowej (corpus fibulae) wyróżniamy trzy
powierzchnie i trzy brzegi. Powierzchnia przyśrodkowa (facies medialis) jest oddzielona od
powierzchni bocznej (facies lateralis) brzegiem przednim (margo anterior), który jest najostrzejszy i
rozwidla się w kierunku nasady dalszej. Powierzchnia tylna (facies posterior), największa z trzech
powierzchni, jest położona między brzegiem tylnym (margo posterior) i brzegiem międzykostnym
(margo interosseus). Na powierzchni tylnej znajduje się grzebieo przyśrodkowy (crista medialis),
który w dolnej części zlewa się z brzegiem międzykostnym. Nasadę dalszą strzałki (epiphysis' distalis
fibulae) tworzy kostka boczna (malleolus lateralis). Jest ona spłaszczona w kierunku bocznoprzyśrodkowym, większa i niżej wysunięta od kostki przyśrodkowej. Na jej przyśrodkowej stronie
znajduje się trójkątna powierzchnia stawowa kostki (facies articularis malleoli), przeznaczona do
połączenia z kością skokową.
Kości stopy
Kości stopy (ossa pedis), podobnie jak szkielet ręki, można podzielid na trzy odcinki: tylny,
środkowy i przedni. Odcinek tylny, najlepiej rozwinięty, tworzą kości stępu (ossa tarsi), częśd
środkowa - to kości śródstopia (ossa metatarsalia), odcinek przedni, najkrótszy, jest utworzony z kości
palców stopy (ossa digitorum pedis).
Kości stępu
W skład stępu (tarsus) wchodzi siedem kości: skokowa, piętowa, łódkowata, trzy kości
klinowate i kośd sześcienna. Kośd skokowa i piętowa położone w tylnej części stępu stanowią szereg
bliższy (ordo proximalis), trzy kości klinowate i kośd sześcienna tworzą szereg dalszy (ordo distalis).
Natomiast kośd łódkowata zajmuje położenie między kośdmi szeregu bliższego i dalszego. Obie kości
szeregu bliższego, tj. kośd skokowa i pod nią leżąca kośd piętowa, rozwojowo odpowiadają czterem
kościom szeregu bliższego nadgarstka. Kości szeregu dalszego są rozmieszczone w ten sposób, że
kośd klinowata przyśrodkowa leży przy brzegu przyśrodkowym stopy, następnie kierując się do
brzegu bocznego występują kolejno: kośd klinowata pośrednia, boczna i kośd sześcienna. Jak już
61
ANATOMIA CZŁOWIEKA
wyżej zaznaczono, kośd łódkowata zajmuje położenie pośrednie między kością skokową a trzema
kośdmi klinowatymi, nie należy do żadnego z dwóch szeregów. Kości szeregu dalszego, które łączą
się do przodu z pięcioma kośdmi śródstopia, rozwojowo odpowiadają kościom szeregu dalszego
nadgarstka. Jedynie kośd łódkowata nie ma odpowiednika w nadgarstku.
Kośd skokowa
Kośd skokowa (talus) łączy się od góry z kośdmi podudzia, u dołu z kością piętową, z przodu
zaś z kością łódkowatą. Większą tylną częśd kości stanowi trzon (corpus tali), który ku przodowi
przewęża się w szyjkę (collum tali), zaś zaokrąglony, przedni koniec kości stanowi głowę (caput tali).
Górna częśd trzonu tworzy bloczek kości skokowej (trochlea tali), zaopatrzony w trzy powierzchnie
stawowe. Największa z nich, skierowana ku górze oraz opadająca i zwężająca się ku tyłowi to
powierzchnia górna (facies superior) zestawiająca się z powierzchnią stawową dolną kości
piszczelowej. Od strony przyśrodkowej na bloczku znajduje się powierzchnia kostkowa przyśrodkowa
(facies malleolaris medialis), a od strony bocznej - większa, trójkątnego kształtu powierzchnia
kostkowa boczna (facies malleolaris lateralis). Obie powierzchnie kostkowe wraz z powierzchnią
stawową górną bloczka biorą udział w utworzeniu stawu skokowo-goleniowego. Powierzchnia
kostkowa boczna ku dołowi przedłuża się w wyrostek boczny (processus lateralis tali), zaś w
przedłużeniu powierzchni stawowej górnej ku tyłowi wystaje wyrostek tylny kości skokowej
(processus posterior tali). Wyrostek tylny jest przedzielony bruzdą ścięgna mięśnia zginacza długiego
palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi) na guzek boczny i przyśrodkowy (tuberculum
laterale et mediale). Na dolnej stronie trzonu kości skokowej znajduje się duża, czworokątna
powierzchnia stawowa piętowa tylna (facies articularis calcanea posterior). U dołu na wysokości
szyjki kości skokowej przebiega w poprzek i nieco skośnie bruzda kości skokowej (sulcus tali), która z
taką samą bruzdą na kości piętowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Do przodu od bruzdy znajdują
się dwie powierzchnie stawowe, służące do połączenia kości skokowej z kością piętową. Należą do
nich: powierzchnia stawowa piętowa środkowa (facies articularis calcanea media) i położona na
dolnej stronie głowy powierzchnia stawowa piętowa przednia (facies articularis calcanea anterior).
Głowa kości skokowej jest skierowana wypukłością w przód i pokryta powierzchnią stawową łódkową
(facies articularis navicularis).
Kośd piętowa
Kośd piętowa (calcaneus) jest największą kością stępu, położoną pod kością skokową. Składa
się z trzonu (corpus calcanei) i trzech wyrostków. Największym wyrostkiem, stanowiącym zgrubiałą
tylną częśd kości, jest guz kości piętowej (tuber calcanei). Jego dolna, chropowata powierzchnia
stanowi punkt podparcia stopy. Od strony tylnej na guzie piętowym przymocowuje się ścięgno
koocowe mięśnia trójgłowego łydki. Najmniejszy wyrostek położony na bocznej powierzchni trzonu
to bloczek strzałkowy (trochlea peronealis), pod którym biegnie ścięgno mięśnia strzałkowego
długiego. Pośrodku kości, bliżej górnego brzegu powierzchni przyśrodkowej, odchodzi od trzonu tzw.
podpórka kości skokowej (sustentaculm tali). Jest to występ kostny w kształcie gzymsu, skierowany
przyśrodkowo. Trzy powierzchnie stawowe położone na trzonie i skierowane ku górze służą do
62
ANATOMIA CZŁOWIEKA
połączenia się kości piętowej z kością skokową. Należą do nich: największa powierzchnia stawowa
skokowa tylna (facies articularis talaris posterior), położona na podpórce skokowej powierzchnia
stawowa skokowa środkowa (facies articularis talaris media) i najmniejsza powierzchnia stawowa
skokowa przednia (facies articularis talaris anterior). Między powierzchnią stawową skokową tylną, a
środkową i przednią znajduje się bruzda kości piętowej (sulcus calcanei), która w połączeniu z taką
samą bruzdą kości skokowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Powierzchnia trzonu skierowana do
przodu stanowi powierzchnię stawową sześcienną (facies articularis cuboidea). Pod podpórką
skokową biegnie bruzda ścięgna mięśnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris
hallucis longi).
Kośd łódkowata
Kośd łódkowata (os naviculare) leży po przyśrodkowej stronie stępu między głową kości
skokowej a trzema kośdmi klinowatymi. Od przodu i od tyłu posiada odpowiednie powierzchnie
stawowe (facies articulares) do połączenia z powyższymi kośdmi. Na powierzchni dolnej, bliżej
brzegu przyśrodkowego, znajduje się guzowatośd kości łódkowatej (tuberositas ossis navicularis).
Kości klinowate
Kośd klinowata przyśrodkowa, pośrednia i boczna (os cuneiforme mediale, intermedium et
laterale) są zbudowane na kształt klina, ułożone szeregowo obok siebie. Kośd klinowata
przyśrodkowa i boczna są zwrócone podstawami w stronę podeszwy, zaś kośd klinowata pośrednia
podstawą kieruje się ku górze. Od strony tylnej kości klinowate łączą się stawowo z kością
łódkowatą, zaś z przodu posiadają powierzchnie stawowe dla połączenia z I, II i III kością śródstopia.
Kośd sześcienna
Kośd sześcienna (os cuboideum) jest największą kością szeregu dalszego. Leży między kością
piętową oraz kośdmi śródstopia IV i V, dla których posiada odpowiednie powierzchnie stawowe.
Powierzchnia przyśrodkowa jest zaopatrzona w powierzchnię stawową do połączenia z kością
klinowatą boczną.
Kości śródstopia
Podobnie jak w śródręczu wyróżnia się pięd kości śródstopia (ossa metatarsalia).
Odpowiadają one kształtem i ogólną charakterystyką kościom śródręcza. Kośd I śródstopia jest
najkrótsza i grubsza od pozostałych, a II jest najdłuższa. W każdej kości wyróżnia się podstawę
(basis), trzon (corpus) i głowę (caput). Podstawy kości śródstopia są zaopatrzone w powierzchnie
stawowe do połączenia z szeregiem dalszym kości stępu oraz w kościach od II do V powierzchnie
stawowe przeznaczone dla wzajemnego połączenia. Na bocznym brzegu podstawy V kości śródstopia
znajduje się silna guzowatośd, wyczuwalna pod skórą. Trzony kości śródstopia są przewężone i
niewielką wypukłością skierowane do grzbietu stopy. Głowy kości śródstopia są zaopatrzone w
powierzchnie stawowe do połączenia z paliczkami bliższymi.
63
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Kości palców stopy
Kości palców stopy (ossa digitorum pedis) także odpowiadają ogólną budową i liczbą kościom
palców ręki. Paliczki są tu jednak znacznie mniejsze i krótsze od analogicznych paliczków palców ręki.
Palec I zwany paluchem (hallux) posiada, podobnie jak kciuk, tylko dwa silnie rozwinięte paliczki.
Pozostałe palce posiadają po trzy paliczki. Po stronie podeszwowej są położone trzeszczki stopy (ossa
sesamoidea). Największa spośród nich to trzeszczka przyśrodkowa i boczna palucha (os
sesamoideum mediale et laterale hallucis), leżące na wysokości głowy I kości śródstopia.
Połączenia kooczyny dolnej
Połączenia kości kooczyny dolnej dzielimy na połączenia obręczy (juncturae cinguli) i
połączenia kooczyny dolnej wolnej (juncturae membri inferioris liberi). Obręcz kooczyny dolnej
utworzona przez obie kości miedniczne łączy się parzystym stawem krzyżowo-biodrowym. Od
przodu kości miedniczne łączą się spojeniem łonowym. Połączenia te uzupełniają połączenia
więzozrostowe miednicy. Połączenia kooczyny dolnej wolnej są utworzone przez: staw biodrowy,
staw kolanowy, połączenia kości goleni i stawy stopy.
Połączenia obręczy kooczyny dolnej
Staw krzyżowo-biodrowy
Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) jest stawem prostym, płaskim, łączącym
obustronnie obręcz kooczyny dolnej z kością krzyżową. Powierzchnie stawowe tego stawu tworzą
powierzchnie uchowate (facies articulares) kości biodrowej i kości krzyżowej. Są one pokryte
chrząstką stawową, która jest znacznie grubsza na kości krzyżowej. Jama stawowa jest wąska, a
torebka stawowa (capsula articularis) silnie napięta, przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni
stawowych. Więzadła stawu krzyżowo-biodrowego dzielą się na więzadła bezpośrednie i pośrednie.
Do pierwszej grupy należą:Więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligg. sacroiliaca ventralia),
rozpięte w postaci licznych cienkich pasm między kością krzyżową i biodrową z przedniej strony
torebki stawowej. Więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (ligg. sacroiliaca dorsalia) wzmacniają
tylną częśd torebki stawowej. Więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (ligg. sacroiliaca
interossea) występują w postaci najkrótszych, silnych pasm łącznotkankowych, wypełniających
szczelinę zawartą między guzowatością kości krzyżowej a guzowatością kości biodrowej. Więzadła
pośrednie stawu krzyżowo-biodrowego są dłuższe od więzadeł bezpośrednich i bardziej oddalone od
stawu. Więzadło biodrowo-lędźwiowe (lig.
iliolumbale) stanowi mocne płaskie pasmo,
rozpoczynające się na wyrostkach żebrowych dwóch ostatnich kręgów lędźwiowych, a kooczące się
na przyśrodkowym odcinku grzebienia biodrowego. Więzadło krzyżowo-guzowe (lig. acrotuberale)
rozpoczyna się wachlarzowato w tylnym odcinku kości biodrowej oraz na brzegu bocznym kości
krzyżowej i guzicznej, a kooczy się na guzie kulszowym. Więzadło krzyżowo-kolcowe (lig.
acrospinale), znacznie cieosze i krótsze od poprzedniego, rozpoczyna się na brzegu bocznym kości
krzyżowej i kości guzicznej. Więzadło to dochodzi do kolca kulszowego. Oba powyższe więzadła
zamykają od tyłu światło miednicy mniejszej oraz przekształcają wcięcia kulszowe - większe i mniejsze
- w otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus) i niżej położony otwór kulszowy mniejszy
64
ANATOMIA CZŁOWIEKA
(foramen ischiadicum minus). Przez oba otwory przechodzą mięśnie, naczynia i nerwy. Z uwagi na
bardzo małą ruchomośd staw krzyżowo-biodrowy należy do stawów półścisłych.
Spojenie łonowe
Spojenie łonowe (symphysis pubica) jest bezpośrednim połączeniem kości miednicznych od
przodu. Powierzchnie spojeniowe (facies symphysiales) obu kości łonowych są pokryte chrząstką
szklistą, do której jest przymocowany krążek międzyłonowy (discus interpubicus). Jest on zbudowany
z chrząstki włóknistej, ma kształt klina, podstawą skierowanego ku przodowi. Wewnątrz krążka
międzyłonowego znajduje się szczelinowata, podłużna jama spojenia (cavum symphyseos)
zawierająca mad stawową. Od strony górnej spojenie łonowe jest wzmocnione rozpiętym między
guzkami łonowymi i przytwierdzonym także do krążka więzadłem łonowym górnym (lig. pubicum
superius). Od strony dolnej przebiega, łącząc gałęzie dolne kości łonowej, więzadło łukowate łonowe
(lig. arcuatum pubis). Gałęzie dolne kości łonowej tworzą kąt podłonowy (angulus subpubicus),
ostrzejszy u mężczyzn, natomiast zbieżny przebieg gałęzi kulszowych i dolnych gałęzi łonowych
tworzy łuk łonowy (arcus pubis). Ruchomośd spojenia łonowego jest bardzo mała, gdyż ograniczają ją
stawy krzyżowo-biodrowe.
Błona zasłonowa i więzadło pachwinowe
W obrębie miednicy mniejszej ściana boczna jest uzupełniona silną błoną łącznotkankową,
która zamyka otwór zasłoniony i z uwagi na to nosi nazwę błony zasłonowej (membrana obturatoria).
Tylko w górnej części pozostawia wolną przestrzeo, przekształcając bruzdę zasłonową w kanał
zasłonowy (canalis obturatorius), poprzez który wychodzą z miednicy nerwy i naczynia zasłonowe. W
obrębie miednicy większej biegnie długie, obłe więzadło pachwinowe (lig. inquinale), rozpięte
między kolcem biodrowym przednim górnym a guzkiem łonowym. Daje się ono łatwo wyczud
poprzez skórę i jest widoczne z zewnątrz jako tzw. bruzda pachwinowa (sulcus inguinalis). Więzadło
pachwinowe wraz z brzegiem przednim miednicy ograniczają przestrzeo dla przejścia mięśni, naczyo i
nerwów z jamy brzusznej na kooczynę dolną.
Miednica jako całośd
Miednicę (pelvis) tworzą bocznie położone dwie kości miedniczne i od tyłu złączona z nimi
kośd krzyżowa. Kresa graniczna (linea terminalis) dzieli miednicę na częśd górną - miednicę większą
(pelvis major), która jest niższa i szersza, i częśd dolną - miednicę mniejszą (pelvis minor), która jest
znacznie węższa. Kresa graniczna biegnie od wzgórka (promontorium), utworzonego przez przedni
brzeg ostatniego krążka międzykręgowego, wzdłuż kresy łukowatej (linea arcuata) kości biodrowej,
po czym dalej kieruje się do spojenia łonowego jako grzebieo kości łonowej (pecten ossis pubis).
Miednica większa jest szeroko otwarta ku górze i do przodu. Od strony tylnej ogranicza ją kręgosłup
lędźwiowy, bocznie - talerze kości biodrowych. Topograficznie miednica większa należy do jamy
brzusznej. Miednica mniejsza stanowi kanał ograniczony od tyłu kością krzyżową i guziczną, od
strony bocznej - kośdmi kulszowymi i częściowo biodrowymi; od przodu zamykają spojenie łonowe.
Granicę oddzielającą miednicę większą od mniejszej stanowi płaszczyzna wejścia miednicy (planum
aditus pelvis), zwana otworem górnym miednicy (apertura pelvis superior). Wyjście miednicy (exitus
pelvis) lub otwór dolny miednicy (apertura pelvis inferior) ograniczają gałęzie kości kulszowych i
gałęzie dolne kości łonowych, więzadła krzyżowo-guzowe i wierzchołek kości guzicznej. W żadnej
innej części szkieletu różnice płci nie zaznaczają się tak wyradnie, jak w budowie miednicy. U
mężczyzn miednica jest wąska, wysoka, u kobiet - niska i posiada znacznie szersze światło,
65
ANATOMIA CZŁOWIEKA
szczególnie w obrębie miednicy mniejszej. Jeżeli przyrównamy światło miednicy do odcinka stożka,
to miednica kobieca jest odcinkiem stożka położonym bliżej podstawy, miednica męska stanowi
natomiast odcinek stożka odcięty bliżej wierzchołka.
Wymiary miednicy
Wyczuwalne punkty kostne miednicy pozwalają na poprowadzenie pomiarów, które
szczególnie u kobiet mają duże znaczenie. Na tej podstawie można wnioskowad o wymiarach
miednicy mniejszej, która u kobiet jest kanałem rodnym. Wyróżnia się trzy zasadnicze wymiary:
sprzężna anatomiczna (conjugata anatomica), wymiar poprzeczny (diameter transversa) i wymiar
skośny (diameter obliqua). Sprzężna anatomiczna (wymiar strzałkowy) to odległośd między
wzgórkiem (kąt lędźwiowo-krzyżowy) a górnym brzegiem spojenia łonowego. Wymiar poprzeczny to
największa odległośd między dwoma punktami kresy granicznej w płaszczydnie czołowej. Wymiar
skośny obejmuje odległośd stawu krzyżowo-biodrowego do wyniosłości biodrowo-łonowej strony
przeciwległej. Do wymiarów miednicy większej należy: szerokośd miednicy mierzona między bocznie
położonymi punktami grzebieni biodrowych, szerokośd międzykolcowa jest wyznaczona odległością
między kolcami biodrowymi przednimi górnymi, szerokośd międzykrętarzowa - mierzona między
bocznie położonymi punktami krętarzy większych i sprzężna zewnętrzna - odległośd od górnego
brzegu spojenia łonowego do wyrostka kolczystego V kręgu lędźwiowego. Natomiast pochylenie
miednicy wyznaczone jest kątem rozwartym między płaszczyzną poziomą, a płaszczyzną wejścia
miednicy.
Połączenia kooczyny dolnej wolnej
Staw biodrowy
Staw biodrowy (articulatio coxae) łączy miednicę z częścią wolną kooczyny dolnej. Jest
stawem kulisto-panewkowym, prostym, wieloosiowym. Powierzchnie stawowe tworzą: powierzchnia
księżycowata (facies lunata) panewki kości miednicznej i wypukła powierzchnia stawowa głowy kości
udowej (facies articularis capitis femoris). Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka szklista, która w
obrębie panewki przedłuża się powyżej jej brzegu w chrząstkę włóknistą wytwarzając obrąbek
panewkowy (labrum acetabulare). Tylko w dolnej części panewki obrąbek nie zrasta się z jej
brzegiem, lecz przechodzi ponad wcięciem panewki i wytwarza więzadło poprzeczne panewki (lig
transversum acetabuli). Więzadło to przekształca wcięcie w otwór. Poprzez otwór ten przechodzi do
dna panewki tętnica, unaczyniająca tkankę tłuszczową dołu panewki, więzadło głowy i głowę kości
udowej, do której podąża wewnątrz tego więzadła. Dół panewki nie jest pokryty chrząstką stawową;
wypełnia go tkanka tłuszczowa i rozpoczynające się tu więzadło głowy kości udowej (lig. capitis
femoris), które swój przyczep koocowy posiada w dołku głowy kości udowej. Torebka stawowa w
porównaniu z torebką stawu ramiennego jest krótsza i bardziej napięta. Pod względem grubości i
mocy żaden inny staw ustroju ludzkiego jej nie dorównuje. Na kości miednicznej torebka rozpoczyna
się na kostnym ograniczeniu panewki, włączając obrąbek do jamy stawu. Na kości udowej przyczepia
się z przodu do kresy międzykrętarzowej, z tyłu zaś dochodzi tylko do połowy długości szyjki. W
przeciwieostwie do stawu ramiennego torebkę stawu biodrowego wzmacniają liczne i bardzo silne
więzadła. Więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) jest najmocniejszym więzadłem ustroju.
Wzmacnia ono przednią ścianę torebki stawowej. Więzadło biodrowo-udowe przypomina swym
kształtem odwróconą literę V. Skierowany ku górze wierzchołek przymocowuje się do kolca
66
ANATOMIA CZŁOWIEKA
biodrowego przedniego dolnego. Następnie biegnie ono rozbieżnie dwoma pasmami: pasmo górne
kooczy się w górnej części kresy międzykrętarzowej, pasmo przednie przyczepia się wzdłuż kresy
międzykrętarzowej. Więzadło to hamuje ruchy prostowania uda, a także ogranicza ruch
przywodzenia, nawracania i odwracania. Ma to duże znaczenie podczas chodu, czy biegu, kiedy
kooczyna zakroczna siłą bezwładności dąży ku tyłowi. Więzadło to ma również znaczenie dla
utrzymania stawu w normalnym położeniu w pozycji stojącej. Więzadło biodrowo-udowe może
ddwigad ciężar do 350 kg i jest tak mocne, że nawet przy zwichnięciu stawu biodrowego nie ulega
zerwaniu. Więzadło kulszowo-udowe (lig.
ischiofemorale) wzmacnia tylną ścianę torebki.
Rozpoczyna się ono grubym i szerokim pasmem na trzonie kości kulszowej, w przyczepie koocowym
dzieli się w ten sposób, że częśd włókien przymocowuje się do przedniej części krętarza większego,
pozostałe zaś wplatają się w warstwę okrężną. Więzadło to hamuje ruchy nawracania i przywodzenia
uda. Więzadło łonowo-udowe (lig. pubofemorale) biegnie po stronie przyśrodkowej stawu, od
trzonu i gałęzi górnej kości łonowej do krętarza mniejszego i warstwy okrężnej. Ogranicza ono
głównie ruchy odwodzenia uda i jest najsłabszym więzadłem stawu biodrowego. Warstwa okrężna
(zona orbicularis) przebiega dookoła najwęższego miejsca szyjki po wewnętrznej stronie błony
włóknistej torebki stawowej w postaci silnego, okrężnego pierścienia. Powstaje ona głównie z
włókien więzadła kulszowo-udowego i łonowo-udowego. Wskutek tego połączenia z więzadłami o
przebiegu podłużnym warstwa okrężna przesuwa się wraz z nimi podczas ruchów stawu biodrowego.
Ponieważ jest ona znacznie węższa od równika głowy kości udowej i obejmuje ją u dołu, nie pozwala
na wysunięcie się głowy z panewki. Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, w związku z
czym ruchy mogą się w nim odbywad - podobnie jak w stawie ramiennym - dookoła niezliczonej liczby
osi, z których wyróżnia się trzy główne. Zakres ruchu jest jednak znacznie mniejszy, niż w stawie
ramiennym. Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) osiągają największy zakres, gdy udo jest
lekko odwiedzione. Jeszcze wybitniejsze ruchy są możliwe do wykonania przy zgiętym stawie
kolanowym, ustaje wtedy hamujące działanie mięśni tylnych uda. Ruchy odwodzenia (abductio) i
przywodzenia (adductio) dookoła osi strzałkowej osiągają największy zakres, gdy udo jest zgięte w
stawie biodrowym. Dookoła osi pionowej wykonuje się ruchy nawracania (pronatio) i odwracania uda
(supinatio) lub w ustalonym położeniu kooczyny wolnej - skręty miednicy. Stopieo ruchomości
wzrasta także w położeniu zgięcia i odwiedzenia uda w stawie biodrowym. Zakres ruchu nawracania
jest zawsze większy od zakresu odwracania uda. Przez kombinację ruchów przywodzenia i
odwodzenia oraz zginania i prostowania możemy wykonad tzw. ruch obwodzenia (circumductio).
Staw kolanowy
Staw kolanowy (articulatio genus) jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on udo
z golenią, przy czym ze strony podudzia tylko kośd piszczelowa uczestniczy w tym połączeniu. Staw
kolanowy jest stawem złożonym, gdyż biorą w nim udział trzy kości: udowa, piszczelowa i rzepka.
Wypukłą powierzchnię stawową tworzą oba kłykcie kości udowej (condyli femoris), które przylegają
do lekko zagłębionych powierzchni stawowych górnych kłykci kości piszczelowej (facies articulares
superiores), Od przodu przylega do kłykci kości udowej rzepka (patella), uzupełniając niejako
panewkę stawową. Powierzchnię stawową pokrywa gruba warstwa chrząstki szklistej, wskutek czego
zwiększa się sprężystośd stawu, a wstrząsy powstające podczas chodzenia, biegów i skoków zostają
wybitnie zmniejszone. W jamie stawu znajdują się ruchome uzupełnienia panewki w postaci dwóch
przesuwalnych, półksiężycowatych tworów włóknisto-chrzęstnych, zwanych łąkotkami. Łąkotka
boczna (meniscus lateralis) jest krótsza i silniej zakrzywiona od łąkotki przyśrodkowej (meniscus
medialis). W każdej łąkotce można wyróżnid róg przedni umocowany w polu międzykłykciowym
przednim i róg tylny kooczący się w polu międzykłykciowym tylnym kości piszczelowej. Brzegi łąkotek
skierowane obwodowo są grubsze i zrastają się z warstwą włóknistą torebki stawowej. Na przekroju
67
ANATOMIA CZŁOWIEKA
pionowym każda łąkotka ma kształt klina, ostrzem zwróconego do wnętrza stawu. Dzięki takiej
budowie i odpowiedniemu ułożeniu łąkotki znacznie pogłębiają panewkę stawową oraz dzielą
obwodowe części jamy stawowej na dwa piętra: górne łąkotkowo-udowe i dolne łąkotkowopiszczelowe. W piętrze górnym odbywają się głównie ruchy zgięcia i prostowania, zaś w piętrze
dolnym ruchy obrotowe. Torebka stawu kolanowego ma przebieg dośd zawiły, szczególnie gdy chodzi
o jej warstwę maziową. Błona włóknista znajduje się w zasadzie z tyłu i po bokach stawu,
przymocowując się do brzegów powierzchni stawowych. Z przodu jest ona w dużym stopniu
zastąpiona przez ścięgno koocowe mięśnia czworogłowego uda. Błona maziowa z przodu sięga
powyżej powierzchni stawowej rzepkowej kości udowej, następnie obustronnie stromo opada i
poniżej obu nadkłykci ściśle przylega do błony włóknistej. W dole międzykłykciowym obie błony
torebki ponownie oddzielają się od siebie; błona włóknista przebiega nad dołem, błona maziowa
natomiast biegnie wzdłuż brzegów chrząstki stawowej obu kłykci, obejmując więzadła krzyżowe
kolana z boków i od przodu. Na piszczeli przyczep błony maziowej torebki stawowej przebiega mniej
więcej wzdłuż brzegu powierzchni stawowych każdego kłykcia. Na obu łąkotkach błona maziowa
przyczepia się do ich brzegów bocznych zarówno od góry, jak i dołu, tak że brzeg obwodowy każdej
łąkotki zrasta się z błoną włóknistą torebki stawowej. Na rzepce przyczep błony maziowej biegnie
wzdłuż brzegów chrząstki stawowej. Poniżej rzepki znajduje się ciało tłuszczowe podrzepkowe, które
nie dopuszcza do fałdowania się torebki stawowej w czasie ruchów w stawie. Jama stawowa nie jest
przestrzenią jednolitą. Położone wewnątrz stawu, mniej więcej w płaszczydnie pośrodkowej,
więzadła krzyżowe kolana oraz otaczająca je błona maziowa wytwarzają niezupełną przegrodę, która
dzieli jamę stawu na połowę prawą i lewą. Drugą przegrodę, także niezupełną, tworzą poprzecznie
ułożone łąkotki stawowe, dzieląc jamę stawu na piętro górne i dolne. Ponieważ obie przegrody są
niezupełne, wszystkie cztery komory jamy stawowej łączą się ze sobą pośrednio lub bezpośrednio.
Więzadła stawu kolanowego dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne.
Więzadła wewnętrzne
Więzadła krzyżowe kolana (ligg. cruciata genus), stanowią pozostałośd pionowej przegrody
stawu. Więzadło krzyżowe przednie (lig. cruciatum anterius) biegnie od pola międzykłykciowego
przedniego do przyśrodkowej powierzchni kłykcia bocznego kości udowej. Więzadło krzyżowe tylne
(lig. cruciatum posterius) jest rozpięte między polem międzykłykciowym tylnym a boczną
powierzchnią kłykcia przyśrodkowego kości udowej. Prócz więzadeł krzyżowych wewnątrz stawu
znajduje się więzadło poprzeczne kolana (lig. transversum genus), które łączy rogi przednie obu
łąkotek.
Więzadła zewnętrzne
Więzadło poboczne piszczelowe (lig.
collaterale tibiale) biegnie od nadkłykcia
przyśrodkowego kości udowej do kości piszczelowej, zrastając się z torebką stawową i łąkotką
przyśrodkową. Więzadło poboczne strzałkowe (lig. collaterale fibulare) rozpoczyna się na nadkłykciu
bocznym kości udowej, a kooczy na głowie strzałki. Więzadło rzepki (lig. patellae) stanowi
przedłużenie części środkowej ścięgna mięśnia czworogłowego uda i biegnie od rzepki do
guzowatości piszczeli. Częśd włókien ścięgna koocowego mięśnia czworogłowego, położonych
bocznie i przyśrodkowo od więzadła rzepki, biegnie rozbieżnie ku dołowi do kłykci kości piszczelowej,
tworząc troczek rzepki przyśrodkowy i boczny (retinaculum patellae mediale et laterale). Więzadło
podkolanowe skośne (lig. popliteum obliquum) wzmacnia tylną powierzchnię torebki stawowej.
Biegnie ono od góry z okolicy kłykcia bocznego kości udowej skośnie ku dołowi i przyśrodkowo,
68
ANATOMIA CZŁOWIEKA
gubiąc się. po części w torebce stawowej, częściowo przechodzi w ścięgno koocowe mięśnia
półbłoniastego. Więzadło to hamuje nadmierne prostowanie kolana i ruchy obrotowe. Więzadło
podkolanowe łukowate (lig. popliteum arcuatum) rozpoczyna się także w okolicy kłykcia bocznego
kości udowej, a kooczy w środkowej okolicy tylnej ściany torebki stawowej. Pod względem budowy
staw kolanowy można zaliczyd do stawów typu zawiasowo-obrotowego o dwóch osiach ruchu, tj.
poprzecznej i pionowej. Ruch zgięcia i prostowania wokół osi poprzecznej jest w stawie kolanowym
kombinacją toczenia i ślizgania. W pierwszej fazie zgięcia kłykcie kości udowej toczą się po kości
piszczelowej, jak koła wozu po ziemi. Dalszemu jednak toczeniu przeszkadzają napinające się
więzadła krzyżowe i dlatego toczenie przechodzi w ruch ślizgania, w trakcie którego coraz to inne
punkty kłykci kości udowej stykają się z tymi samymi punktami kości piszczelowej czy łąkotek.
Podczas zginania łąkotki przesuwają się do tyłu, w czasie prostowania do przodu. Ruchy nawracania i
odwracania podudzia w stawie kolanowym można wykonywad w każdym położeniu stawu, z
wyjątkiem kraocowego zgięcia i wyprostu.
Połączenia kości goleni
Na połączenia obu kości goleni składa się staw piszczelowo-strzałkowy, błona międzykostna
podudzia i więzozrost piszczelowo-strzałkowy. Staw piszczelowo-strzałkowy (articulatio tibiofibularis)
łączy powierzchnię stawową głowy strzałki z powierzchnią stawową strzałkową piszczeli. Torebka
stawowa jest silna i napięta, wzmocniona więzadłem przednim i więzadłem tylnym głowy strzałki (lig.
capitis fibulae anterius et posterius). Staw piszczelowo-strzałkowy jest stawem płaskim o bardzo
małej ruchomości. Błona międzykostna goleni (membrana interossea cruris) jest rozpięta między
brzegami międzykostnymi kości piszczelowej i strzałki, zamyka przestrzeo międzykostną goleni oraz
służy za pole przyczepu mięśniom podudzia. Błona międzykostna hamuje podłużne przesuwanie się
obu kości goleni względem siebie. Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis) jest
w zasadzie przedłużeniem błony międzykostnej goleni. Stanowi on połączenie między wcięciem
strzałkowym nasady dalszej kości piszczelowej, a dolnym odcinkiem trzonu strzałki. Połączenie to jest
wzmocnione więzadłem piszczelowo-strzałkowym przednim i tylnym (lig. tibiofibulare anterius et
posterius). Ruchomośd więzozrostu piszczelowo-strzałkowego jest bardzo mała, dozwala jednak na
nieznaczne odchylenie boczne obu kostek przy ruchach zgięcia grzbietowego stopy.
Stawy stopy
Wśród połączeo stawowych stopy wyróżniamy: staw skokowo-goleniowy,
międzystępowe, stawy stępowo-śródstopne i międzyśródstopne oraz stawy palców stopy.
stawy
Staw skokowo-goleniowy
Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis) zwany także stawem skokowym górnym,
łączy goleo ze stopą. Wypukłą powierzchnię stawową tworzy bloczek kości skokowej (trochlea tali)
zaopatrzony w powierzchnię górną (facies superior), powierzchnię kostkową przyśrodkową (facies
malleolaris medialis) i powierzchnię kostkową boczną (facies malleolaris lateralis). Wklęsła
powierzchnia jest utworzona przez powierzchnię stawową dolną kości piszczelowej (facies articularis
inferior) oraz powierzchnie stawowe obu kostek: bocznej i przyśrodkowej (facies articularis malleoli
lateralis et medialis). Obejmują one jak widełki bloczek kości skokowej. Torebka stawowa
przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i jest ludna z tyłu i przodu, napięta po
stronach pobocznych, gdzie wzmacniają ją silne więzadła. Więzadło przyśrodkowe (lig. mediale)
odchodzi od kostki przyśrodkowej i w swym przebiegu ku dołowi rozdziela się na trzy pasma,
69
ANATOMIA CZŁOWIEKA
kooczące się na kościach: łódkowatej, skokowej i piętowej. Po stronie bocznej staw skokowogoleniowy jest wzmocniony przez trzy więzadła. Więzadła te odchodzą od kostki bocznej i
przyczepiają się do kości skokowej i piętowej. Są to: więzadło skokowo-strzałkowe przednie (lig.
talofibulare anterius), więzadło skokowo-strzałkowe tylne (lig. talofibulare posterius) i więzadło
piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare). Więzadła te są bardzo mocne i zabezpieczają staw przed
zwichnięciem. Staw skokowy górny jest stawem złożonym, bloczkowym, o jednej poprzecznej osi
ruchu. Dookoła tej osi można wykonywad ruchy zgięcia grzbietowego (flexio dorsalis pedis) i zgięcia
podeszwowego stopy (flexio plantaris pedis).
Staw skokowo-piętowy
Staw skokowo-piętowy (articulatio subtalaris), zwany także stawem skokowym tylnym,
stanowi połączenie między powierzchnią stawową piętową tylną (facies articularis calcanea
posterior) kości skokowej, a powierzchnią stawową skokową tylną (facies articularis talaris posterior)
kości piętowej. Torebka stawowa przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i
wzmacniają ją następujące więzadła: więzadło skokowo-piętowe boczne (lig. calcaneum laterale),
więzadło skokowo-piętowe przyśrodkowe (lig. calcaneum mediale) oraz bardzo silne więzadło
skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum), które wypełnia zatokę stępu i
oddziela staw skokowo-piętowy od leżącego przed nim stawu skokowo-piętowo-łódkowego.
Czynnośd tego stawu jest związana z czynnością stawu skokowo-piętowo-łódkowego.
Staw skokowo-piętowo-łódkowy
Staw skokowo-piętowo-łódkowy (articulatio talocalcaneonaviulnaris), jak wynika z nazwy,
łączy trzy kości stępu - jest stawem złożonym. Ze strony kości skokowej biorą udział trzy
powierzchnie stawowe. Dwie z nich, skierowane ku tyłowi, przeznaczone są do połączenia z kością
piętową, są to: powierzchnia stawowa piętowa środkowa i przednia (facies articularis calcanea media
et anterior). Na kości piętowej odpowiadają im: powierzchnia stawowa skokowa środkowa i przednia
(facies articularis talaris media et anterior). Trzecią powierzchnię kości skokowej stanowi wypukła
powierzchnia stawowa łódkowa głowy (facies articularis navicularis), która przylega do bliższej
powierzchni kości łódkowatej. Torebka stawowa przyczepia się wzdłuż powierzchni stawowych. Od
strony grzbietowej jest wzmocniona przez częśd piszczelowo-łódkową więzadła przyśrodkowego
(pars tibonavicularis lig. mediale), więzadło skokowo-łódkowe (lig. talonaviculare) oraz przez
więzadło piętowo-łódkowe (lig. calcaneonaviculare), będące przyśrodkową częścią więzadła
rozdwojonego (lig. bifurcatum). Od strony dolnej na wysokości omawianego stawu przebiega
więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (lig.
calcaneonaviculare plantare) oraz więzadło
podeszwowe długie (lig. plantare longum), które rozprzestrzenia się od okolicy guza piętowego do
kości sześciennej i podstaw kości śródstopia. Do wzmocnieo tego stawu należy również opisane
wyżej więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum). Staw skokowopiętowy i staw skokowo-piętowo-łódkowy zwane są także stawem skokowym dolnym, gdyż pod
względem czynnościowym są ze sobą ściśle powiązane. Wykonuje się w nich ruchy dolnej części
stępu i śródstopia wraz z palcami w stosunku do podudzia i kości skokowej. Ruch stopy w stawie
skokowym dolnym odbywa się dookoła osi nietypowej, tzw. "kompromisowej", ustawionej skośnie
pod ostrym kątem do długiej osi stopy. Jest ona wypadkową trzech głównych osi ruchu i przebiega
od tyłu, dołu i strony bocznej z okolicy guza piętowego do przodu, w górę i przyśrodkowo. Wokół tej
osi można wykonad ruch odwracania (supinatio pedis) i nawracania stopy (pronatio pedis), przy czym
z czynnością odwracania jest związany równoczesny ruch przywodzenia (adductio pedis) i zgięcia
podeszwowego (flexio plantaris pedis), podczas gdy nawracaniu towarzyszy zawsze odwodzenie
(abductio pedis) i zgięcie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). Dzięki współdziałaniu stawu
70
ANATOMIA CZŁOWIEKA
skokowego dolnego ze stawem skokowym górnym stopa odznacza się swobodą ruchu trzech stopni.
Ruchy w stawie skokowym górnym występują podczas chodzenia, natomiast staw skokowy dolny
dostosowuje stopę do nierówności podłoża.
Pozostałe stawy stopy
Staw piętowo-sześcienny (articulatio calcaneocuboidea) jest utworzony przez siodełkowatą
powierzchnię stawową sześcienną kości piętowej i odpowiadającą jej kształtem powierzchnię
stawową bliższą kości sześciennej. Torebkę stawową wzmacniają następujące więzadła: więzadło
piętowo-sześcienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare), więzadło podeszwowe długie
(lig. plantare longum) i więzadło piętowo-sześcienne (lig. calcaneocuboideum), będące boczną
częścią więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum). W stawie piętowo-sześciennym odbywają się ruchy
dookoła osi strzałkowej (oś równoległa do długiej osi stopy), które zwiększają zakres ruchów
nawracania i odwracania w stawach skokowych dolnych. Dwa wyżej opisane stawy ze względów
praktycznych określa się w chirurgii mianem stawu poprzecznego stępu (articulatio tarsi transversa),
zwanym również stawem Choparta. Linia tego stawu jest utworzona z połączenia jamy stawu
piętowo-sześciennego od strony bocznej oraz przyśrodkowo przez częśd jamy stawu skokowopiętowo-łódkowego, położoną między głową kości skokowej a kością łódkowatą. Więzadło
rozdwojone, łączące kośd piętową łódkową i sześcienną, zostało nazwane kluczem do stawu
poprzecznego stępu. Linia Choparta jest wykorzystywana przy amputacji przedniej części stopy. Staw
klinowo-łódkowy (articulatio cuneonavicularis) łączy trzy kości klinowate z kością łódkowatą.
Torebka stawowa (capsula articularis) jest silna, przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych i
obejmuje zazwyczaj także powierzchnie stawowe kości klinowatych zwrócone ku sobie oraz
powierzchnię kości sześciennej skierowaną do kości klinowatej bocznej i kości łódkowatej. Staw ten
ma ograniczone możliwości ruchu z uwagi na płaskie powierzchnie stawowe oraz liczne silne i krótkie
więzadła zespalające kości ze sobą. Stawy stępowo-śródstopne (articulationes tarsmetatarseae) łączą
trzy kości klinowate i kośd sześcienną z podstawami I-V kości śródstopia. Torebkę stawową
wzmacniają liczne więzadła. Na wysokości jamy stawów stępowo-śródstopnych przebiega druga
poprzeczna linia, zwana linią Lisfranca. Wzdłuż tej linii wykonuje się amputację dalszych części
kostnych stopy.
Stawy międzyśródstopne (articulationes intermetatarseae) występują w liczbie trzech
stawów i łączą skierowane do siebie powierzchnie stawowe podstaw kości śródstopia II-V. Zarówno
stawy stępowo-śródstopne, jak i międzyśródstopne należą do stawów płaskich o minimalnych
możliwościach ruchowych. Ruchy w tych stawach to nieznaczne ruchy ślizgowe.
Stawy palców stopy
Stawy śródstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) łączą głowy kości
śródstopia z podstawami paliczków bliższych palców. Torebki stawowe są dośd wiotkie, szczególnie
od strony podeszwowej i wzmacniają je następujące więzadła: więzadła poboczne (ligg. collateralia),
więzadła podeszwowe (ligg. plantaria) oraz więzadła poprzeczne głębokie śródstopia (ligg.
metatarsea transversa profuda). W stawach tych możliwe są ruchy zgięcia podeszwowego i
grzbietowego oraz w stanie zgięcia grzbietowego ruchy odwodzenia i przywodzenia palców stopy.
Stawy międzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae) wykazują duże podobieostwo do
analogicznych stawów ręki zarówno pod względem budowy, jak i czynności. Torebki stawowe
wzmacniają więzadła poboczne (ligg. collateralia). W stawach tych występują ruchy zgięcia
podeszwowego i grzbietowego palców stopy. Mimo niewielkiej ruchomości palce stopy mają duże
71
ANATOMIA CZŁOWIEKA
znaczenie przy ruchach lokomocyjnych. Zwiększają one powierzchnię podporu oraz stanowią częśd
ramienia ddwigni potrzebnej do odbijania się od podłoża.
Sklepienie stopy
Stopa jako narząd podporowo-nośny ma charakterystyczną konstrukcję, która decyduje o jej
dużej sprężystości. Sklepienie stopy jest utworzone przez łuki podłużne i poprzeczne. Z pięciu łuków
podłużnych trzy przyśrodkowe biegną przez kości klinowate i kośd łódkowatą, dwa boczne
przechodzą przez kośd sześcienną. Łuki podłużne zbiegają się do guza kości piętowej. Wymienione
łuki mają swoje odbicia w charakterystycznej konstrukcji istoty gąbczastej kości stopy. Wysklepienie
podłużne stopy jest wzmocnione silnym układem więzadłowym stopy oraz mięśniami. Do głównych
wzmocnieo i zabezpieczeo wysklepienia podłużnego zalicza się rozcięgno podeszwowe mięśnie
podeszwowe stopy wraz z mięśniem piszczelowym tylnym oraz więzadła podeszwowe, a szczególnie
więzadło podeszwowe długie. Uzupełnieniem wysklepienia podłużnego są łuki poprzeczne, a
najwyższy łuk znajduje się na granicy śródstopia i stępu. Z układem łuków związane są punkty
podparcia stopy - są to: guz piętowy od tyłu oraz głowy I i V kości śródstopia od strony przedniej.
III. UKŁAD MIĘŚNIOWY
OGÓLNA BUDOWA MIĘŚNI
Tkanka mięśniowa (textus muscularis) odznacza się możliwością kurczenia, którą zawdzięcza
drobniutkim włókienkom kurczliwym, tzw. miofibrylom. Ta specyficzna właściwośd tkanki
mięśniowej powoduje, że wchodzi ona w skład czynnego układu ruchu człowieka. Tkanka mięśniowa
występuje w ustroju w trzech postaciach:
tkanka mięśniowa gładka,
tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca,
tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa.
 Tkanka mięśniowa gładka występuje wszędzie tam, gdzie niezbędne jest
utrzymanie skurczu przez pewien czas, tj. w trzewach, ścianach naczyo
krwionośnych, w skórze. Tkanka ta jest unerwiona przez układ nerwowy
autonomiczny i czynnościowo jest niezależna od naszej woli; kurczy się powoli i
powoli wraca do swej początkowej długości. Komórki tkanki mięśniowej gładkiej
są przeważnie wrzecionowate, jądro jest owalne i leży najczęściej w środkowej jej
części. Cytoplazma w komórkach tkanki mięśniowej nazywa się sarkoplazmą. W
sarkoplazmie komórki znajdują się mitochondria, aparat Golgiego i
charakterystyczne, cienkie, biegnące podłużnie włókienka kurczliwe - miofibryle.
Dzięki tym włókienkom mięśnie mogą skracad swoją długośd, czyli mogą się
kurczyd.
72
ANATOMIA CZŁOWIEKA
 Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca. Włókna mięśnia sercowego, w
przeciwieostwie do włókien mięśni szkieletowych, tworzą charakterystyczne
rozwidlenia, które służą do połączenia się z sąsiednimi włóknami. Nie są to
połączenia za pomocą zespólni (syncytium), jak dawniej przypuszczano, ale za
pomocą tzw. wstawek, które są oddzielone od siebie podwójnymi błonkami
poprzecznymi. Jądro jest umieszczone pośrodku włókna mięśniowego. W
sarkoplazmie, podobnie jak we włóknach szkieletowych, miofibryle składają się z
odcinków izo- i anizotropowych, a błonki graniczne oddzielające sarkomery,
przyczepiają się do nieco cieoszej niż w mięśniach szkieletowych sarkolemy.
Mięsieo serca jest zbudowany z włókien poprzecznie prążkowanych, których
czynnośd jest niezależna od naszej woli.
 Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa funkcjonalnie jest zależna
od naszej woli. Włókna mięśniowe poprzecznie prążkowane mają dośd znaczne
wymiary: grubośd włókien waha się w granicach 10-100 mikrometrów, długośd zaś
od 1 milimetra do kilkunastu centymetrów. Włókno mięśnia poprzecznie
prążkowanego jest otoczone cienką błoną - sarkolemą.
W cytoplazmie
(sarkoplazmie) poza organami, wnętrze włókna zajmują włókienka kurczliwe miofibryle. Miofibryle mają bardzo złożoną budowę; składają się z na przemian
ułożonych odcinków jaśniejszych, izotropowych, załamujących światło pojedynczo
i ciemniejszych, anizotropowych, załamujących światło podwójnie. Odcinki te leżą
we wszystkich miofibrylach na tych samych poziomach dając obraz jasnych i
ciemnych prążków położonych w poprzek włókna mięśniowego. W zależności od
liczby miofibryli, poszczególne włókna mięśniowe mogą byd ubogie w sarkoplazmę
(włókna białe) lub też bogate w nią (włókna czerwone). Sarkoplazma włókien
czerwonych jest zaopatrzona w większą liczbę mioglobiny, w związku z tym
włókna czerwone pracują wolniej ale też wolniej się męczą i odwrotnie włókna
białe zawierające mniejszą ilośd mioglobiny pracują szybciej i szybciej się męczą.
Budowa i czynności mięśni szkieletowych
Mięśnie szkieletowe nazwę swą zawdzięczają przyczepom, które w przeważającej mierze
znajdują się na kościach szkieletu. Są one zbudowane z włókien mięśniowych poprzecznie
prążkowanych, kurczą się szybko, a czynnośd ich jest uzależniona od naszej woli; unerwione są
bowiem przez układ nerwowy somatyczny. Dzięki swym kostnym przyczepom mięśnie szkieletowe
podczas skurczu powodują ruchy kośdca lub też ustalają położenie jednych kości względem drugich.
Mięśnie te tworzą więc czynny układ ruchu. Poszczególne włókna mięśniowe są zespolone ze sobą
ludną tkanką łączną, tzw. śródmięsną (endomysium) w pęczki mięśniowe. Tkanka łączna wiążąca
pęczki mięśniowe to omięsna wewnętrzna (perimysium internum). W większych mięśniach
występuje jeszcze omięsna zewnętrzna (perimysium externum), tworząca grubsze przegrody między
pęczkami mięśniowymi, w których rozgałęziają się większe naczynia i nerwy. Cały mięsieo, a więc
wszystkie pęczki mięśniowe należące do niego, obejmuje włóknista błona mięsna (epimysium), którą
często pokrywa od zewnątrz łącznotkankowa błona zwana powięzią (fascia). Ilośd mięśni
szkieletowych nie jest ściśle określona ani stała. Przeciętnie przyjmuje się, że w skład czynnego
narządu ruchu wchodzi od 300 do 500 mięśni. Wszystkie mięśnie szkieletowe, z wyjątkiem przepony
73
ANATOMIA CZŁOWIEKA
i mięśni międzykolcowych lędźwi, są mięśniami parzystymi, a ich łączna masa u dorosłego osobnika
stanowi około 38% całkowitej masy ciała. U sportowców wysokiej klasy wielkośd masy mięśniowej
może przekraczad nawet 50"/o masy ciała. Kształt mięśni szkieletowych jest bardzo zróżnicowany.
Można wyróżnid mięśnie długie, krótkie i płaskie. Mięśnie długie są zlokalizowane głównie na
kooczynach, mięśnie płaskie na tułowiu, a mięśnie krótkie znajdują się wszędzie tam, gdzie zakres
ruchów jest nieduży, a równocześnie jest wymagana znaczna siła (np. mięśnie wokół kręgosłupa).
Każdy mięsieo przyczepia się co najmniej dwoma przyczepami, stąd wyróżnia się tzw. przyczep
początkowy (origo) i przyczep koocowy mięśnia (insertio). Przyczep początkowy leży bliżej głównej
osi ciała, zaś przyczep koocowy zajmuje położenie bardziej peryferyjne. Często jako przyczep
początkowy określa się punkt bardziej stały (punctum fixum), natomiast punkt bardziej ruchomy
przyczepu (punctum mobile) przyjmuje się za przyczep koocowy. Najczęściej mięsieo jest
przymocowany do miejsca swego przyczepu za pomocą ścięgna. ścięgno (tendo) jest bardzo ważnym
składowym elementem mięśnia, dzięki niemu bowiem zostaje przeniesiona praca mięśnia na części
szkieletu. ścięgna mięśni przybierają różny kształt w obrębie poszczególnych mięśni; mogą mied
kształt walcowaty, wydłużonych taśm lub szerokich płaskich błon, zwanych rozcięgnami
(aponeuroses). ścięgna zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej zbitej, zabarwienie ich jest białosrebrzyste. ścięgna są bardzo wytrzymałe, a ich sprężystośd jest ograniczona; mogą się wydłużad nie
więcej niż do 4% swej długości pierwotnej. Każdy mięsieo składa się zatem z części kurczliwej o
ciemnoczerwonym zabarwieniu, zbudowanej z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych
zwanej brzuścem (venter) oraz z umieszczonego na jednym lub na obu koocach ścięgna (tendo),
które łączy mięsieo z kośdcem. Częśd początkową mięśnia można nazywad także głową (caput). Są
mięśnie, które rozpoczynają się kilkoma głowami, w zależności od ich liczby nazywamy takie mięśnie:
dwugłowym (m. biceps), trójgłowym (m. triceps) lub czworogłowym (m. quadriceps). W
poszczególnych mięśniach stosunek masy mięśniowej do ścięgien bywa bardzo różny, co ma duże
znaczenie dla pracy mięśnia. W mięśniach o kształcie płaskim i wrzecionowatym włókna mięśniowe
układają się równolegle do siebie i biegną w przedłużeniu włókien ścięgnistych. Długie i niezbyt
liczne włókna takich mięśni mogą wykonywad rozległe ruchy, lecz dośd słabe, albowiem siła mięśnia
zależy od liczby włókien. Mięśnie charakteryzujące się znaczną siłą mają zupełnie odmienny układ
włókien mięśniowych. Są to tzw. mięśnie pierzaste (mm. bipennati) i półpierzaste (mm.
unipennati). Zarówno w jednym, jak i w drugim typie mięśni włókna mięśniowe dochodzą skośnie do
ścięgna, są bardzo liczne lecz stosunkowo krótkie. W mięśniu półpierzastym włókna mięśniowe łączą
się ze ścięgnem tylko z jednej strony, natomiast w mięśniu pierzastym dochodzą do niego skośnie z
obu stron. Są mięśnie, które prócz ścięgna początkowego i koocowego posiadają dodatkowo tzw.
ścięgno pośrednie (tendo intermedius), dzielące mięsieo na dwa po sobie następujące brzuśce (m.
dwubrzuścowy). Spotyka się także mięśnie (np. m. prosty brzucha), które są częściowo lub
całkowicie podzielone na odcinki przez krótkie smugi ścięgniste (intersectiones tendineae). Przekrój
anatomiczny mięśnia jest to przekrój przeprowadzony prostopadle do długiej osi mięśnia w miejscu
jego największego obwodu. Przekrój fizjologiczny jest to przekrój, a raczej suma przekrojów,
przeprowadzonych prostopadle do wszystkich włókien mięśniowych. Dzięki skośnemu przebiegowi
włókien w mięśniu półpierzastym i pierzastym będzie w nich zawarta znacznie większa liczba włókien
mięśniowych. niż w mięśniu wrzecionowatym o takim samym przekroju anatomicznym Włókna
mięśniowe będą jednak znacznie krótsze w swoim przebiegu. W związku z tym mięśnie o
analogicznym przekroju anatomicznym mogą zdecydowanie różnid się pod względem rozległości
wykonywanych ruchów, jak i siły. Siła mięśnia jest bowiem proporcjonalna do liczby zawartych w nim
włókien mięśniowych, czyli do przekroju fizjologicznego. Mięśnie pierzaste i półpierzaste będą zatem
reprezentowały znacznie większą siłę od mięśni wrzecionowatych, zaś te ostatnie będą zdolne do
wykonywania obszerniejszych ruchów. Przeciętna siła mięśni wynosi średnio około l00 N na 1 cm
powierzchni przekroju fizjologicznego. Wielkośd ta nosi nazwę bezwzględnej siły mięśniowej, zwanej
74
ANATOMIA CZŁOWIEKA
także jednostką siły mięśni. Zdolnośd skracania się mięśnia jest proporcjonalna do długości
zawartych w nim włókien mięśniowych. Na ogół przyjmuje się, że mięsieo może się skurczyd o
połowę swej długości pierwotnej.
Narządy pomocnicze mięśni
Narządy pomocnicze mięśni występują pod różnymi postaciami jako: powięzie, kaletki
maziowe, pochewki ścięgien, bloczki ścięgien i trzeszczki. Powięzie (fasciae) są to silne błony
zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, otaczające pojedynczy mięsieo lub grupę mięśniową. Powięd
pojedynczego mięśnia tworzy nieruchomy kanał, w którym mięsieo przesuwa się jak w łożysku.
Powięd służy zatem do ustalenia położenia mięśnia (np. m. krawiecki), grup mięśniowych i wreszcie
całej masy mięśniowej (powięd powierzchowna ciała). Włókna w powięzi przebiegają równolegle do
siebie, a prostopadle do kierunku włókien mięśniowych. W okolicach stawów ręki i stopy powięzie są
silnie rozwinięte i wzmocnione licznymi włóknami o przebiegu poprzecznym. Tkanka łączna powięzi
często zawiera również włókna sprężyste. Powięzie obejmują w swym przebiegu także ścięgna
mięśni, które często przytwierdzają się do nich swymi dodatkowymi przyczepami. Kaletki maziowe
(bursae synoviales) najczęściej występują między kością a skórą, pomiędzy kością a mięśniem lub
ścięgnem, między torebką stawową a ścię5nem, tzn. wszędzie tam, gdzie podczas pracy mięśni może
nastąpid tarcie lub ucisk. Zadanie ich polega na zmniejszeniu do minimum tarcia, dzięki czemu
ułatwiają przesuwanie się narządów względem siebie. Kaletka maziowa ma podobną budowę do
torebki stawowej. Kształtem przypomina pęcherzyk różnej wielkości, wypełniony mazią. ściana
pęcherzyka składa się z zewnętrznej warstwy zbudowanej z tkanki łącznej włóknistej i wewnętrznej,
stanowiącej błonę maziową. Pochewki ścięgien (vaginae tendinum) stanowią odmianę kaletek
maziowych. Pochewki mają kształt cewy i obejmują ścięgna mięśni. Podobnie jak w kaletce wyróżnia
się zewnętrzną błonę włóknistą oraz wewnętrzną - maziową, która występuje tu jednak w dwu
warstwach. Pierwsza warstwa tzw. ścienna przylega do błony włóknistej, druga - trzewna
bezpośrednio pokrywa ścięgno mięśnia i jest przedłużeniem pierwszej; obie blaszki łączą się poprzez
tzw. krezkę ścięgna. Przestrzeo miedzy dwiema warstwami błony maziowej jest wypełniona cieczą
maziową, co zmniejsza tarcie ułatwiając ślizganie się ścięgna na kości. Bloczki mięśni (trochleae
musculares) stanowią urządzenia służące do zmiany kierunku działania mięśni. Wyróżnia się bloczki
więzadłowe, chrzęstne i kostne. Działają one mechanicznie jako punkty podparcia (hypomochlion#),
dookoła których przewijają się ścięgna mięśni zmieniając kierunek przebiegu. Trzeszczki (ossa
sesamoidea) pełnią podobną funkcję do bloczków mięśni. Trzeszczki są to małe kostki włączone w
ścięgna mięśni blisko ich przyczepu. Stanowią one ruchome bloczki, gdyż zależnie od swej wielkości
w mniejszym lub większym stopniu zmieniają kierunek przebiegu ścięgna, ustawiając je skośnie lub
nawet poprzecznie do długiej osi kości.
Biologiczne właściwości mięśni
Wszystkie mięśnie charakteryzują się pewną sprężystością, można je bowiem rozciągad i
wracają pódniej do swej wyjściowej długości. Sprężystośd mięśni zmniejsza się jednak w czasie pracy,
gdy mięsieo jest zmęczony. Sprężystośd mięśni w dużej mierze jest uzależniona od wieku osobnika.
U dzieci jest stosunkowo duża, zmniejsza się z wiekiem, w związku z czym u osób starych na skutek
bardzo małej sprężystości może nastąpid zerwanie mięśnia. Każde żywe włókno mięśniowe oprócz
sprężystości posiada odpowiednie napięcie spoczynkowe (tonus). Napięcie to jest kontrolowane
75
ANATOMIA CZŁOWIEKA
przez układ nerwowy autonomiczny czyli niezależnie od naszej woli. Stan napięcia mięśniowego jest
także uzależniony od wieku; w młodości napięcie jest większe niż w wieku dojrzałym, a tym bardziej
w starczym. W czasie snu napięcie mięśniowe zmniejsza się. Również psychiczne czynniki wywierają
wpływ na stan napięcia mięśniowego, który uzewnętrznia się w postawie ciała osobnika i należy do
właściwości konstytucyjnych jednostki. Jak wiadomo, włókna mięśniowe mają zdolnośd skracania się
pod wpływem zadziałania dostatecznie silnego boddca. Boddce te mogą byd natury chemicznej,
mechanicznej, termicznej czy elektrycznej. W warunkach normalnych skurcz mięśnia następuje
zazwyczaj pod wpływem boddca pochodzącego z ośrodkowego układu nerwowego, który dociera do
mięśnia za pośrednictwem nerwu ruchowego. Tylko częśd energii mięśnia zostaje przemieniona w
pracę mechaniczną reszta energii uwalnia się w postaci ciepła. Wyzwolona energia cieplna, która
powstała dzięki pracy mięśnia, jest bardzo ważnym dródłem ciepła w ustroju ludzkim. Podczas pracy
mięśnia powstaje ponadto dwutlenek węgla i kwas mlekowy, które to związki zmniejszają sprawnośd
mięśnia powodując jego zmęczenie. Po długotrwałej pracy jest on twardy i bolesny, a objawy te
może usunąd masaż, który pobudza krążenie krwi w mięśniu, dzięki czemu szybciej mogą zostad
usunięte szkodliwe produkty. Stężenie pośmiertne (rigor mortis), występujące w parę godzin po
śmierci, powstaje w wyniku zmian fizykochemicznych białek mięśnia i wytwarzania się kwasu
mlekowego. Stężenie rozpoczyna się w mięśniach żuchwy i rozszerza się na całe ciało. W tej samej
kolejności po kilku dniach stężenie ustępuje.
Mechanika mięśni
Mięśnie można podzielid na: jednostawowe, dwustawowe i wielostawowe, w zależności od
tego, ile stawów mięsieo mija w swoim przebiegu. Mięśnie wielostawowe zazwyczaj leżą bardziej
powierzchownie od jednostawowych. Działanie mięśni wielostawowych może się objawiad w różny
sposób; mogą one działad jednokierunkowo na wszystkie stawy, nad którymi przebiegają, lub też
odmiennie, np. na jeden staw jako zginacze, zaś na drugi jako prostowniki. Kierunek działania
mięśnia jest uzależniony od położenia mięśnia w stosunku do osi ruchu stawu. Mięśnie działają jako:
zginające, prostujące, odwodzące i przywodzące. Mięśnie przebiegające skośnie lub poprzecznie do
podłużnej osi stawu wykonują ruchy obrotowe, tj. nawracanie lub odwracanie. Mięsieo podczas
skurczu działa na punkty przyczepu, zbliżając je do siebie. Tego rodzaju działanie nosi nazwę pracy
dynamicznej, w odróżnieniu od pracy statycznej, w czasie której, mimo że mięsieo pracuje, nie
zmienia jednak położenia punktów przyczepów (mięsieo nie pokonuje drogi). Praca statyczna jest
sześciokrotnie bardziej uciążliwa od pracy dynamicznej, gdyż mięsieo nie wypoczywa (nie ma przerw
w pracy) i w związku z tym przepływ krwi jest bardzo utrudniony. Poszczególne ruchy ciała
najczęściej są wykonywane przez wiele mięśni równocześnie. Nawet najprostszy nich jest udziałem
całej grupy mięśniowej a często łaocucha mięśniowego. Zespół mięśni, wykonujących określone
ruchy w danym stawie, np. zginanie, nazywamy mięśniami współdziałającymi czyli synergistycznymi;
natomiast grupę mięśni, które wykonują ruch przeciwny, w omawianym przypadku prostowanie
stawu, nazywamy mięśniami przeciwdziałającymi, antagonistycznymi. Podczas wykonywania ruchu
zgięcia w stawie biorą udział zarówno mięśnie zginacze, jak i mięśnie grupy antagonistycznej czyli
prostowniki, z tym jednak, że zginacze pracują znacznie silniej od prostowników, których zadanie
polega na hamowaniu ruchu zginania po to, by mógł byd on wykonany w sposób precyzyjny. Ruch
harmonijny jest wynikiem współpracy grup synergistycznych i antagonistycznych. Niejednokrotnie
poszczególne części tego samego mięśnia działają antagonistycznie względem siebie. Ruch wykonany
celowo i dokładnie jest ruchem skoordynowanym, a stopieo koordynacji jest ściśle uzależniony od
sprawnego funkcjonowania układu nerwowego. Człowiek musi się wyuczyd prawie wszystkich
76
ANATOMIA CZŁOWIEKA
ruchów skoordynowanych; jedynie ruchy oddychania, połykania, ssania i obronne są wrodzone.
Wszystkie inne koordynacje ruchowe muszą byd stopniowo wyuczone, czyli nabyte drogą własnych
doświadczeo. W związku z tym im częściej powtarzany będzie ruch, tym sprawniej przebiega jego
kombinacja unerwienia, a co za tym idzie ruch staje się bardziej harmonijny i dokładny. Jeżeli ruch
jest często powtarzany następuje jego automatyzacja. Linia działania siły mięśni w czasie ich skurczu
stanowi linię prostą, biegnącą od przyczepu początkowego do przyczepu koocowego naturalnie tylko
w tych przypadkach, gdy mięsieo ma przebieg prostolinijny. Najczęściej jednak mięsieo czy jego
ścięgno, napotykając na swej drodze na różnego rodzaju wyrostki, guzki czy bloczki owija się dookoła
nich i zmienia kierunek przebiegu w stosunku do kierunku początkowego. W takich przypadkach linię
działania mięśnia wyznacza ten odcinek, który zawarty jest między przyczepem koocowym, a
wyrostkiem czy bloczkiem i wyłącznie ta częśd decyduje o kierunku działania mięśnia. Praca mięśnia
wyraża się w dżulach i jest uzależniona od siły mięśni i wielkości skurczu. Praca jest iloczynem siły i
drogi; równa się zatem jego sile pomnożonej przez wielkośd skurczu. Np. mięsieo o przekroju
fizjologicznym równym 5 cm ma siłę około 500 N (5 x 100); przy założeniu, że taki mięsieo w ruchu
odwracania osiągnie maksymalne skrócenie 5 cm = 0,05 m, praca jego jako odwracacza w
najdogodniejszych warunkach wyniesie: 500 N x 0,05 m = 25 J. Oznacza to, że mięsieo ten może
podnieśd ciężar 25 N na wysokośd 1 m lub odwrotnie -10 N na wysokośd 2,5 m. Największą siłę może
wykazad mięsieo, gdy jego skurcz jest poprzedzony rozciągnięciem.
Unaczynienie i unerwienie mięśni
Mięśnie jako narządy bardzo aktywne są bogato unaczynione. Najczęściej dochodzi do
mięśnia kilka gałązek tętniczych, a każdej z nich towarzyszą dwie żyły. Tętnice rozgałęziają się w
omięsnej na delikatne sieci, od których drobne tętniczki biegną prostopadle do włókien mięśniowych,
oplatając je gęstą siecią naczyo włosowatych. Podczas spoczynku mięśnia większośd naczyo
włosowatych jest zamknięta; otwierają się one, gdy mięsieo pracuje. Podczas pracy mięśnia
przepływa przez niego około pięciokrotnie więcej krwi niż w spoczynku. Zwiększona ilośd krwi
zaopatruje mięsieo w potrzebny mu podczas pracy tlen i glikogen. Obok naczyo krwionośnych
przebiegają naczynia #chłonne. Unerwienie mięśni jest także bardzo obfite. Do włókien
mięśniowych dochodzą zarówno bezrdzenne włókna nerwowe z układu autonomicznego
towarzyszące naczyniom krwionośnym, jak i liczne ruchowe i czuciowe włókna rdzenne układu
nerwowego somatycznego, należące do nerwów rdzeniowych lub czaszkowych. Pojedynczy neuryt
ruchowej komórki nerwowej może unerwiad do 150 włókien mięśniowych, tworząc z nimi jednostkę
motoryczną. W mięśniach przeznaczonych do czynności bardzo precyzyjnych (np. mm. gałki ocznej)
poszczególne jednostki motoryczne są znacznie mniejsze, niż w mięśniach wykonujących obszerne
ruchy, nie wymagające dużej dokładności (np. mm. kooczyn dolnych). Naczynia i nerwy wchodzą do
mięśnia w ściśle określonym miejscu. Miejsce to nosi nazwę wnęki (hilus) i znajduje się najczęściej w
środkowej, trzeciej części długości mięśnia.
MIĘŚNIE GRZBIETU
Mięśnie grzbietu (mm. dorsi) pod względem pochodzenia i rozmieszczenia dzielą się na
mięśnie powierzchowne i głębokie. Właściwą mięśniówkę grzbietu stanowią mięśnie głębokie, które
przebiegają podłużnie po obu stronach kręgosłupa, a unerwione są przez gałęzie grzbietowe nerwów
77
ANATOMIA CZŁOWIEKA
rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Czynnościowo należą do mięśni oddziaływających
na kręgosłup. Mięśnie powierzchowne grzbietu są mięśniami płaskimi, pokrywają mięśnie głębokie
na całej powierzchni tułowia, a rozwojowo należą do mięśniówki brzusznej, o czym świadczy między
innymi dródło ich unerwienia; są unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami
ventrales nervorum spinalium). Czynnościowo należą do mięśni działających na kooczynę górną i
żebra.
Powierzchowne mięśnie grzbietu
Powierzchowne mięśnie grzbietu (mm. dorsi superficiales) z uwagi na swe przyczepy dzielą się na
dwie grupy: mięśnie kolcowo-ramienne (mm.
spinohumerales) i kolcowo-żebrowe (mm.
spinocostales). W skład mięśni kolcowo-ramiennych wchodzą:
mięsieo czworoboczny,
mięsieo najszerszy grzbietu,
mięśnie równoległoboczne,
mięsieo ddwigacz łopatki.
W skład mięśni kolcowo-żebrowych wchodzą:
mięsieo zębaty tylny górny,
mięsieo zębaty tylny dolny.
Mięśnie kolcowo-ramienne
Mięsieo czworoboczny (m. trapezius) jest mięśniem płaskim, szerokim, kształtu trójkątnego,
podstawą skierowany do kręgosłupa, swym wierzchołkiem zwraca się do okolicy barku. Pokrywa on
okolicę karku i górną częśd grzbietu, leżąc najbardziej powierzchownie ze wszystkich mięśni tej grupy.
Przyczep początkowy mięśnia jest rozległy, ciągnie się bowiem od kości potylicznej do XII kręgu
piersiowego. Na kości potylicznej przymocowuje się do kresy karkowej górnej i guzowatości
potylicznej zewnętrznej. W odcinku szyjnym biegnie wzdłuż więzadła karkowego, przyczepia się do
wyrostka kolczystego VII kręgu szyjnego i więzadła karkowego, zaś w odcinku piersiowym - do
wszystkich wyrostków kolczystych i więzadła nadkolcowego. Przyczep koocowy oraz kierunek
przebiegu pęczków mięśniowych pozwala na wyodrębnienie w tym mięśniu trzech części:
górnej - zstępującej (pars descendens), przyczepiającej się do kooca barkowego obojczyka,
środkowej - poprzecznej (pars transversa), kooczącej się na wyrostku barkowym łopatki,
dolnej - wstępującej (pars ascendens), zakooczonej na grzebieniu łopatki.
Czynnośd. Obustronny skurcz całego mięśnia cofa barki, zbliża łopatki do kręgosłupa, tak jak to
się czyni w postawie "na bacznośd". Skurcz części zstępującej ddwiga bark ku górze, a przy ustalonej
obręczy zgina głowę w bok w czasie jednostronnego działania, zaś podczas skurczu obustronnego
pochyla głowę do tyłu. Częśd wstępująca obniża bark lub przy ustalonej obręczy kooczyny górnej
unosi tułów np. podczas zwisu. Częśd poprzeczna zbliża łopatkę do kręgosłupa. Unerwienie.
78
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Pochodzi od nerwu dodatkowego (n. accessorius XI) i gałęzi splotu szyjnego (plexus cervicalis).
Spadek napięcia mięśnia lub jego porażenie prowadzi do obniżenia obojczyka, wysunięcia wyrostka
barkowego ku przodowi i oddaleniu się brzegu przyśrodkowego łopatki od kręgosłupa. Utrudniony
jest ruch odwodzenia ramienia do poziomu w płaszczydnie czołowej. Mięsieo najszerszy grzbietu (m.
latissimus dorsi) pokrywa dolną okolicę grzbietu i boczną klatki piersiowej. Kształtem jest zbliżony do
trójkąta zwróconego podstawą do kręgosłupa, a wierzchołkiem do dołu pachowego. Mięsieo ten
zajmuje największą powierzchnię ze wszystkich mięśni. Przyczep początkowy dzieli się na cztery
części:
częśd kręgowa (pars vertebralis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych sześciu dolnych
kręgów piersiowych, wszystkich lędźwiowych i na grzebieniu krzyżowym pośrodkowym,
częśd biodrowa (pars iliaca) bierze początek na wardze zewnętrznej części przyśrodkowej
grzebienia biodrowego, częśd żebrowa (pars costalis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni
trzech lub czterech ostatnich żeber
częśd łopatkowa (pars scapularis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni kąta dolnego łopatki.
Przyczep koocowy. Wszystkie pęczki włókien mięśniowych biegną zbieżnie w kierunku dołu
pachowego, przechodzą w krótkie ścięgno, które owijając się po stronie przyśrodkowej ramienia
przyczepia się do grzebienia guzka mniejszego kości ramiennej. Czynnośd. Przy ustalonym
kręgosłupie mięsieo opuszcza uniesione ramię, przywodzi i tyłozgina oraz silnie nawraca. Przy
ustalonej kooczynie unosi dolne żebra, działając jako pomocniczy mięsieo wdechowy. W
przeciwieostwie do tej czynności boczny brzeg mięśnia podczas skurczu uciska łuk żebrowy i działa
podczas wydechu, a ściślej podczas kaszlu i odkrztuszania. Unerwienie. Pochodzi od nerwu
piersiowo-grzbietowego (n.
thoracodorsalis), należącego do splotu ramiennego.
Mięśnie
równoległoboczne (mm. rhomboidei) są położone w dolnej okolicy karku i górnej okolicy grzbietu, a
nazwę zawdzięczają swemu kształtowi. Dzielą się na: równoległoboczny mniejszy i większy - (m.
rhomboideus minor et major). Przyczep początkowy tych mięśni znajduje się na więzadle karkowym i
wyrostkach kolczystych dwóch dolnych kręgów szyjnych oraz na więzadle nadkolcowym i wyrostkach
kolczystych czterech pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep koocowy. Włókna mięśni kierują się
skośnie w dół i ku bokowi, koocząc się na brzegu przyśrodkowym łopatki na przestrzeni od grzebienia
do kąta dolnego. Czynnośd. Mięśnie zbliżają łopatkę do kręgosłupa, unosząc ją równocześnie ku
górze. Mięśnie te wraz z mięśniem zębatym przednim (m. serratus anterior) i czworobocznym
grzbietu (m. trapezius) przyciskają łopatkę do klatki piersiowej. Unerwienie. Pochodzi od n.
grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae) odchodzącego od splotu ramiennego. Porażenie mięśnia
powoduje oddalenie kąta dolnego łopatki od kręgosłupa, a brzegu przyśrodkowego od tułowia.
Obserwuje się wówczas tzw. łopatkę skrzydłowatą (scapula alata). Mięsieo ddwigacz łopatki (m.
levator scapulae) ma kształt wydłużonego trójkąta i leży w bocznej okolicy szyi. Przyczep początkowy
stanowią wyrostki poprzeczne czterech pierwszych kręgów szyjnych. W swoim przebiegu mięsieo
kieruje się ku dołowi, do tyłu nieco bocznie. Przyczep koocowy. Kąt górny łopatki i górny odcinek
brzegu przyśrodkowego łopatki. Czynnośd. Mięsieo ten współpracuje z częścią zstępującą m.
czworobocznego grzbietu, pociągając łopatkę ku górze i przyśrodkowo. Przy ustalonej obręczy
barkowej zgina kręgosłup szyjny bocznie, przy skurczu obustronnym, ku tyłowi. Unerwienie.
Pochodzi od n. grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae), odchodzącego od splotu ramiennego i
gałązek splotu szyjnego.
Mięśnie kolcowo-żebrowe
79
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior) jest położony w górnej części
grzbietu pod mięśniem równoległobocznym. Przyczep początkowy leży na pograniczu kręgosłupa
szyjnego i piersiowego. Mięsieo ten odchodzi od więzadła karkowego i wyrostków kolczystych
dwóch ostatnich kręgów szyjnych oraz od więzadła nadkolcowego i wyrostków kolczystych dwóch
pierwszych kręgów piersiowych. Włókna mięśnia biegną bocznie ku dołowi. Przyczep koocowy.
Mięsieo kooczy się czterema pasmami na zewnętrznej powierzchni od II do V żebra. Czynnośd.
Mięsieo ten unosi górne żebra, jest mięśniem wdechowym. Mięsieo zębaty tylny dolny (m. serratus
posterior inferior) leży pod mięśniem najszerszym grzbietu, w dolnym odcinku klatki piersiowej.
Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na powięzi piersiowo-lędźwiowej i wyrostkach
kolczystych dwóch ostatnich kręgów piersiowych i dwóch pierwszych kręgów lędźwiowych. Przyczep
koocowy znajduje się na dolnym brzegu czterech ostatnich żeber. Czynnośd. Działanie jego jest
antagonistyczne do m. zębatego tylnego górnego; pociąga on ostatnie żebra w dół, dzięki czemu jest
zaliczany do mięśni wydechowych. Unerwienie obu mm. zębatych należy do odpowiednich nn.
międzyżebrowych (nn. intercostales) I-IV i IX-XI oraz n. podżebrowego (n. subcostalis).
Głębokie mięśnie grzbietu
Mięśnie głębokie grzbietu (mm. dorsi profundi) sięgają od miednicy do czaszki i przebiegają w
bruddzie po obu stronach kręgosłupa, którą zamyka łącznotkankowa blaszka powięziowa. Można je
podzielid na dwie grupy, tj. pasmo przyśrodkowe i boczne. Pasmo przyśrodkowe leży głębiej od
bocznego, wypełniając bruzdę ograniczoną od strony bocznej wyrostkami poprzecznymi kręgów, a od
strony przyśrodkowej - wyrostkami kolczystymi. Mięśnie pasma bocznego zajmują przestrzeo
ograniczoną wyrostkami poprzecznymi i nie przekraczają linii pionowej, przebiegającej wzdłuż
przyśrodkowego brzegu łopatki. Mięśnie pasma bocznego leżą bardziej powierzchownie od mięśni
pasma przyśrodkowego, a ich włókna są zazwyczaj dłuższe i przebiegają bardziej pionowo. Im głębiej
są położone mięśnie, tym odznaczają się krótszym i bardziej skośnym przebiegiem włókien w
stosunku do podłużnej linii kręgosłupa. Ogólnie biorąc głęboka mięśniówka grzbietu służy głównie do
utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej i do prostowania kręgosłupa, a jej antagonistyczną grupę
stanowią mięśnie brzucha. Mięśnie głębokie grzbietu są unerwione przez gałęzie grzbietowe nerwów
rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Mięśnie grzbietu obu pasm tworzą trzy grupy:
mięśnie długie grzbietu,
mięśnie krótkie grzbietu,
mięśnie podpotyliczne.
W skład długich mięśni grzbietu wchodzą:
pasmo boczne:
mięsieo płatowaty,
mięsieo prostownik grzbietu,
80
ANATOMIA CZŁOWIEKA
pasmo przyśrodkowe:
mięsieo kolcowy,
mięsieo półkolcowy,
mięsieo wielodzielny,
mięśnie skręcające.
W skład krótkich mięśni grzbietu wchodzą:
mięśnie międzykolcowe,
mięśnie międzypoprzeczne.
W skład mięśni podpotylicznych wchodzą:
mięsieo prosty tylny większy głowy,
mięsieo prosty tylny mniejszy głowy,
mięsieo skośny górny głowy,
mięsieo skośny dolny głowy.
Długie mięśnie grzbietu - pasmo boczne
Mięsieo płatowaty (m. splenius) jest położony w okolicy karku, pokrywa go m. czworoboczny i
m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Przyczep początkowy znajduje się na więzadle karkowym oraz
na wyrostkach kolczystych i więzadle nadkolcowym pięciu pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep
koocowy różnicuje mięsieo na dwie części. Większa, górna częśd mięśnia biegnie w bok i ku górze,
koocząc się na wyrostku sutkowym kości skroniowej jako mięsieo płatowaty głowy (m. splenius
capitis). Częśd dolna, m. płatowaty szyi, jest znacznie słabsza od części górnej i kooczy się na
wyrostkach poprzecznych trzech pierwszych kręgów szyjnych. Czynnośd. Mięsieo płatowaty głowy
współpracuje z m. czworobocznym i m. półkolcowym głowy; w swym działaniu obustronnym - zgina
głowę ku tyłowi, zaś kurcząc się jednostronnie obraca twarz w tę samą stronę, unosząc ją
równocześnie ku górze. W tej ostatniej funkcji jest mięśniem antagonistycznym w stosunku do
mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Mięsieo płatowaty szyi podczas skurczu obustronnego
zgina szyję do tyłu, a skręca ją w tę samą stronę przy działaniu jednostronnym. Jednostronny
przykurcz m. płatowatego powoduje tzw. kręcz szyi. Mięsieo jest unerwiony przez gałęzie
grzbietowe nn. szyjnych (n. cervicales). Mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) jest
największy spośród głębokich mięśni grzbietu. Biegnie z okolicy krzyżowej do okolicy karku, a
najgrubszy jest w odcinku lędźwiowym. Mięsieo prostownik grzbietu rozpoczyna się wspólną masą
mięśniowo-ścięgnistą na grzbietowej powierzchni kości krzyżowej, na grzebieniu biodrowym i
więzadłach krzyżowo-biodrowych oraz na wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych. Cała masa
mięśniowa kierując się ku górze rozdziela się na dwa pasma: boczne czyli m. biodrowo-żebrowy i
przyśrodkowe zwane m. najdłuższym. Mięsieo biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis) dzieli się na trzy
części:
mięsieo biodrowo-żebrowy lędźwi (m. iliocostalis lumborum), który rozpoczyna się od
wspólnej masy mięśniowej a kooczy się na kątach sześciu dolnych żeber,
81
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo biodrowo-żebrowy klatki piersiowej (m. iliocostalis thoracis), który rozpoczyna się na
kątach sześciu dolnych żeber a kooczy na kątach sześciu żeber górnych,
mięsieo biodrowo-żebrowy szyi (m. iliocostalis cervicis), mięsieo bierze początek na kątach
żeber, od III do VI i kooczy się na wyrostkach poprzecznych kręgów szyjnych od III do VI.
Mięsieo najdłuższy (m. longissimus), stanowiący pasmo przyśrodkowe prostownika grzbietu,
przebiega w zasadzie między wyrostkami poprzecznymi lub ich odpowiednikami. Ma on
bardziej skomplikowaną budowę i przebieg od m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis).
Dzieli się on na trzy części:
 mięsieo najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), biorący także
początek od wspólnej masy mięśniowej, kieruje się ku górze; boczne wiązki tego
mięśnia kooczą się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych oraz w odcinku
piersiowym na kątach żeber, wiązki przyśrodkowe - na wyrostkach dodatkowych
kręgów lędźwiowych oraz na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów
piersiowych,
 mięsieo najdłuższy szyi (m. longissimus cervicis) zaczyna się na wyrostkach
poprzecznych od I do VI kręgu piersiowego, a kooczy - na wyrostkach poprzecznych
od II do V kręgu szyjnego,
 mięsieo najdłuższy głowy (m. longissimus capitis), bierze początek na wyrostkach
poprzecznych kręgów piersiowych od I do III i kręgów szyjnych od III do VII.
Przyczep koocowy mięsieo ten osiąga na wyrostku sutkowym kości skroniowej. Czynnośd.
Mięsieo biodrowo-żebrowy działając jednostronnie, dzięki swym przyczepom do żeber, silnie zgina
kręgosłup w kierunku bocznym. Mięsieo najdłuższy głowy przy skurczu jednostronnym zgina i
pochyla głowę bocznie w tę samą stronę. Obustronny skurcz całego m. prostownika grzbietu
prostuje kręgosłup i zgina ku tyłowi. Ponadto m. najdłuższy głowy pochyla głowę do tyłu. Mięsieo
prostownik grzbietu utrzymuje równowagę tułowia a także jest pomocniczym mięśniem
wdechowym, gdyż dzięki prostowaniu kręgosłupa piersiowego przyczynia się do zwiększenia
wymiarów klatki piersiowej.
Długie mięśnie grzbietu - pasmo przyśrodkowe
Mięsieo kolcowy (m. spinalis) jest to cienki, symetryczny mięsieo, biegnący po bokach
wyrostków kolczystych, które stanowią jego miejsca początkowych i koocowych przyczepów. Dzieli
się na trzy części:
mięsieo kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis) rozpoczyna się na
wyrostkach kolczystych górnych kręgów lędźwiowych i dolnych kręgów
piersiowych, a kooczy się na wyrostkach kolczystych od II do VII kręgu piersiowego,
mięsieo kolcowy szyi (m. spinalis cervicis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych
górnych kręgów piersiowych i dolnych kręgów szyjnych a kooczy się na wyrostkach
kolczystych od II do IV kręgu szyjnego,
mięsieo kolcowy głowy (m. spinalis capitis) rozpoczyna się na wyrostkach
kolczystych górnych kręgów piersiowych i dolnych szyjnych, a kooczy się na kości
potylicznej w sąsiedztwie guzowatości potylicznej zewnętrznej.
82
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Czynnośd. Przy działaniu jednostronnym bierze udział w bocznych zgięciach kręgosłupa,
kurcząc się obustronnie wspomaga m. prostownik grzbietu (m. erector spinae) przy prostowaniu
kręgosłupa i pochylaniu głowy ku tyłowi. Mięśnie poprzeczno-kolcowe tworzą silne pasmo
mięśniowe, ciągnące się od miednicy do czaszki, wypełniając bruzdę między wyrostkami
poprzecznymi i kolczystymi kręgów. Włókna mięśniowe tej grupy biegną zawsze od wyrostków
poprzecznych do wyrostków kolczystych. Mięśnie położone na powierzchni mają bardziej stromy
kierunek przebiegu włókien od mięśni leżących głębiej. Warstwę powierzchowną tworzy m.
półkolcowy (m. semispinalis), którego włókna przeskakują od 4 do 6 kręgów. Nie występuje on w
odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Warstwę środkową stanowi m. wielodzielny (m. multifidus), który
biegnie wzdłuż całego kręgosłupa, a jego włókna mijają tylko od 2 do 4 kręgów. W warstwie
głębokiej położone są mięśnie skręcające (mm. rotatores), które także ciągną się od kości krzyżowej
do kręgu obrotowego i składają się z najkrótszych wiązek mięśniowych, mijających 1 lub najwyżej 2
kręgi. Czynnośd. Zasadniczą funkcją tej grupy mięśni jest skręcanie kręgosłupa w stronę przeciwną w
stosunku do kurczących się mięśni. Działając obustronnie wspomagają pozostałe głębokie mięśnie
grzbietu w prostowaniu kręgosłupa.
Krótkie mięśnie grzbietu
Mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales) występują w przestrzeniach między sąsiednimi
wyrostkami kolczystymi w szyjnej i lędźwiowej części kręgosłupa, przy czym w części lędźwiowej są
one mięśniami nieparzystymi. Mięśnie międzykolcowe biorą udział w prostowaniu kręgosłupa
szyjnego i lędźwiowego. Mięśnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii) są to małe mięśnie
występujące w okolicy szyi i lędźwi. Łączą one wyrostki poprzeczne lub żebrowe dwóch sąsiednich
kręgów. Wyróżnia się:
mięśnie międzypoprzeczne przednie i tylne szyi (mm. intertransversarii anteriores
et posteriores cervicis),
mięśnie międzypoprzeczne boczne i przyśrodkowe lędźwi (mm. intertransversarii
laterales et mediales lumborum). Czynnośd. Mięśnie międzypoprzeczne biorą
udział w bocznych zgięciach kręgosłupa szyjnego i lędźwiowego.
Mięśnie podpotyliczne
Mięsieo prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major) jest to mięsieo
rozpoczynający się na wyrostku kolczystym kręgu obrotowego, a kooczący się w środkowym odcinku
kresy karkowej dolnej kości potylicznej. Mięsieo prosty tylny mniejszy głowy (m. rectus capitis
posterior minor) biegnie od guzka tylnego kręgu szczytowego, koocząc się poniżej kresy karkowej
dolnej kości potylicznej. Mięsieo skośny dolny głowy (m. obliquus capitis inferior) przebiega od
wyrostka kolczystego kręgu obrotowego do wyrostka poprzecznego kręgu szczytowego. Mięsieo
skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior) rozpoczyna się na wyrostku poprzecznym kręgu
szczytowego. Włókna jego biegną przyśrodkowo i kooczą się poniżej bocznego odcinka kresy
karkowej dolnej kości potylicznej. Czynnośd. Trzy pierwsze mięśnie podczas obustronnego działania
pociągają głowę ku tyłowi, zaś przy skurczu jednostronnym obracają głowę kierując ją twarzą w tę
samą stronę. Mięsieo skośny górny głowy kurcząc się jednostronnie skręca głowę w stronę
przeciwną, przy obustronnym skurczu pociąga głowę ku tyłowi.
83
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Powięzie grzbietu
Powięd powierzchowna grzbietu (fascia superficialis dorsi) jest częścią ogólnej powięzi
powierzchownej i pokrywa mięsieo czworoboczny i najszerszy grzbietu.
Powięd piersiowo-lędźwiowa (fascia thoracolumbalis) tworzy wraz z kręgosłupem kanał
kostno-włóknisty dla mięśni głębokich grzbietu.
Powięd karku (fascia nuchae) jest położona pod mięśniem czworobocznym i
równoległobocznym i pokrywa mięśnie płatowate. Ku dołowi przedłuża się w powięd
piersiowo-lędźwiową.
MIĘŚNIE GŁOWY
Mięśnie głowy (musculi capitis) dzielą się na trzy grupy
mięśnie mimiczne, czyli wyrazowe twarzy, które nadają jej charakterystyczny wyraz, a
przyczepiają się co najmniej jednym przyczepem do części miękkich,
mięśnie żuchwy, których przyczepy znajdują się na czaszce i żuchwie, a czynnośd tych mięśni
ogranicza się do poruszania żuchwą,
mięśnie języka, gałki ocznej i narządu słuchu, które zostaną omówione przy opisie
odpowiednich układów.
Mięśnie mimiczne
Mięśnie mimiczne różnią się tym od pozostałych mięśni szkieletowych, że albo w ogóle nie są
przytwierdzone do kości, albo też tylko jednym przyczepem są przymocowane do szkieletu. Z
wyjątkiem mięśnia policzkowego wszystkie mięśnie mimiczne nie posiadają powięzi, bowiem
przyczepiają się głównie do skóry lub błony śluzowej, zatem kurcząc się wywołują ruchy skóry:
Mięśnie mimiczne poruszając skórą twarzy nadają jej określony wyraz. Mięśnie wyrazowe są
najlepiej rozwinięte u człowieka, a mimika twarzy pozostaje w ścisłym związku ze stanem
psychicznym osobnika - radością, smutkiem, cierpieniem, spokojem, skupieniem uwagi, niepokojem,
itp. U osób starszych, gdy sprężystośd skóry jest mniejsza, fałdy nie wygładzają się tworząc
charakterystyczne zmarszczki (rugae). Mięśnie mimiczne układają się głównie wokół naturalnych
otworów twarzy wykonując różne czynności, jak: mruganie, otwieranie i zamykanie szpary ust,
wytwarzanie ddwięków, itp. Mięśnie mimiczne dzielą się na kilka grup topograficznych :
Mięśnie sklepienia czaszki
Mięsieo naczaszny (m. epicranius), składa się z : m. potyliczno-czołowego (m. occipito
frontalis) i m. skroniowo-ciemieniowego (m. temporoparietalis), między którymi jest rozpięte
szerokie, płaskie rozcięgno zwane czepcem ścięgnistym (galea aponeurotica). Czepiec ścięgnisty
84
ANATOMIA CZŁOWIEKA
przykrywa kości ciemieniowe, jest ludno złączony z okostną, natomiast bardzo silnie zrasta się ze
skórą głowy. Z tyłu łączy się z nim parzysty brzusiec potyliczny (venter occipitalis), z przodu zaś
parzysty brzusiec czołowy (venter frontalis) mięśnia potyliczno-czołowego. Po obu stronach
bocznych czepca ścięgnistego bierze początek parzysty mięsieo skroniowo-ciemieniowy, który kooczy
się na chrząstce małżowiny usznej. Skurcz mięśnia potyliczno-czołowego wywołuje poprzeczne
zmarszczki na czole nadając twarzy wyraz uwagi.
Mięśnie szpary powiek
Mięśnie szpary powiek stanowią ochronę oka i zaliczamy do nich m. okrężny oka, m.
marszczący brwi i m. podłużny. Mięsieo okrężny oka (m. orbicularis oculi) składa się z trzech części:
oczodołowej, powiekowej i łzowej. Częśd oczodołowa jest najsilniejsza, położona obwodowo
dookoła wejścia do oczodołu, zachodzi na czoło, skroo i policzek. Częśd powiekowa jest położona
dośrodkowo od poprzedniej a jej włókna przebiegają w obu powiekach. Częśd łzowa jest najmniejsza
i położona najgłębiej, do tyłu od woreczka łzowego. Czynnośd. Częśd oczodołowa zaciska powieki,
pociąga brwi przyśrodkowo i ku dołowi; częśd powiekowa spokojnie zwiera szparę powiek
(mruganie); częśd łzowa rozwiera woreczek łzowy. Mięsieo marszczący brwi (m. corrugator
supercilii) jest małym mięśniem, leży obok nasady nosa, skąd biegnie do skóry brwi. Wytwarza on 2-3
pionowe fałdy między brwiami. Mięsieo podłużny (m. procerus) jest również małym mięśniem,
położony jest w okolicy międzybrwiowej, wywołuje poprzeczne fałdy u nasady nosa.
Mięśnie szpary ust
Mięśnie szpary ust w zależności od kierunku przebiegu włókien i ich czynności można
podzielid na mięśnie okrężne (zwieracze) i mięśnie dochodzące do ust promieniście. Do pierwszych
należy mięsieo okrężny ust, który stanowi rusztowanie obu warg. Pozostałe mięśnie są bardzo liczne
i dochodzą do warg od dołu, od góry i od boków. Mięsieo okrężny ust (m. orbicularis oris) otacza
szparę ust i nadaje wargom charakterystyczny kształt. Składa się z części brzeżnej, położonej bliżej
szpary ust oraz części wargowej położonej obwodowo. W rejonach kątów ust z mięśniem tym
przeplatają się liczne mięśnie biegnące promieniście do szpary ust. Czynnośd. Mięsieo zwiera szparę
ust, bierze udział w jedzeniu. Skurcz części brzeżnej zwęża czerwieo wargową i zwraca wargi do
wewnątrz. Przy skurczu części wargowej poszerza czerwieo wargową i wywija wargi na zewnątrz, np.
: podczas gwizdania czy pocałunku. Mięsieo obniżacz wargi dolnej (m. depressor labii inferioris) jest
położony poniżej szpary ust, kształtu czworokątnego. Mięsieo ten biegnie do skóry wargi dolnej.
Podczas skurczu obniża i uwypukla wargę dolną. Mięsieo bródkowy (m. mentalis) jest ułożony
strzałkowo, przyśrodkowo od mięśnia poprzedniego. Uwypukla bródkę i nadaje twarzy wyraz
nadąsany. Mięsieo obniżacz kąta ust (m. depressor anguli oris) jest mięśniem płaskim, trójkątnym.
Rozciąga się od żuchwy do kąta ust. Jego skurcz obniża kąt ust, nadając twarzy wyraz smutku,
cierpienia lub niesmaku. Mięsieo śmiechowy (m. risorius) osobniczo zmienny, biegnie poprzecznie z
okolicy policzka do kąta ust. Mięsieo pociąga kąt ust do boku, poszerzając szparę ust. Może
wywoływad w skórze policzka tzw. "dołek śmiechowy". Czasami m. śmiechowy występuje
jednostronnie. Mięsieo jarzmowy większy i mniejszy (m. zygomaticus major et minor). Oba mięśnie
biegną z okolicy kości jarzmowej. Mięsieo jarzmowy większy kooczy się w okolicy kąta ust i jest
właściwym mięśniem śmiechu. Mięsieo jarzmowy mniejszy dochodzi do skóry bruzdy nosowowargowej, którą pogłębia. Mięsieo ten pociąga wargę górną ku górze i do boku. Mięsieo ddwigacz
85
ANATOMIA CZŁOWIEKA
wargi górnej i skrzydła nosa (m. levator labii superioris alaeque nasi) jest położony bocznie od nosa i
kooczy się w skórze bruzdy nosowo-wargowej. W czasie skurczu unosi skrzydła nosa, rozwiera
nozdrza. Mięsieo ddwigacz wargi górnej (m. levator labii superioris) jest położony bocznie od
poprzedniego. Biegnie z okolicy podoczodołowej do skóry bruzdy nosowo-wargowej. Mięsieo
powoduje uniesienie wargi górnej i odsłonięcie górnych siekaczy. Mięsieo ddwigacz kąta ust (m.
levator anguli oris) biegnie z dołu nadkłowego do skóry kąta ust, unosząc kąt ust w czasie skurczu.
Mięsieo policzkowy (m. buccinator) położony jest w ścianie policzka. Mięsieo rozpoczyna się na
wyrostkach zębodołowych szczęki i żuchwy na wysokości zębów trzonowych, a kooczy się w skórze i
błonie śluzowej kąta ust i obu warg. Włókna mięśniowe biegnąc ku przodowi krzyżują się w okolicy
kąta ust. Czynnośd mięśnia polega na przyciskaniu policzków do zębów, wydmuchiwaniu powietrza z
jamy ustnej. Poza tym pociąga kąt ust do boku, bierze udział podczas ruchu żucia pokarmu.
Mięśnie otoczenia nozdrzy
Mięśnie nozdrzy są położone dookoła nosa zewnętrznego, a ich czynnośd polega na zwieraniu
i rozwieraniu nozdrzy. Należą do nich: Mięsieo nosowy (m. nasalis) rozpoczyna się na szczęce na
wysokości kła i siekacza bocznego. Posiada dwie części: częśd poprzeczna biegnie wachlarzowato do
grzbietu nosa, częśd skrzydłowa kooczy się na boczno-tylnym brzegu skrzydła nosa. Czynnośd części
poprzecznej polega na zwężaniu nozdrzy, części skrzydłowe rozwierają nozdrza. Mięsieo obniżacz
przegrody (m. depressor septi) jest położony poniżej nosa od wysokości bocznego siekacza szczęki
do części błoniastej przegrody nosa. Czynnośd polega na pociąganiu przegrody ku dołowi.
Mięśnie ucha zewnętrznego
Mięśnie małżowiny usznej, przyczepione między małżowiną uszną i sąsiednimi powięziami, są
u człowieka w stanie zaniku, służyły bowiem do poruszania małżowiną uszną. Zaliczamy do nich trzy
mięśnie uszne: przedni, górny i tylny (m. auricularis anterior, superior et posterior). Unerwienie
ruchowe mięśni mimicznych pochodzi od n. twarzowego (n. facialis - VII n. czaszkowy), włókna
czuciowe otrzymują drogą n. trójdzielnego (n. trigeminus - V n. czaszkowy). Porażenie n.
twarzowego najwyradniej uzewnętrznia się w niemożności zamknięcia szpary powiek i szpary ust,
obniżeniu kąta ust i w związku z tym - sączeniu się śliny. Obserwuje się również wygładzenie
zmarszczek skóry twarzy po stronie porażonej oraz wystąpienie asymetrii twarzy.
Mięśnie żuchwy
Do grupy tej należą cztery pary mięśni, których skurcze powodują ruchy obniżania i unoszenia
żuchwy, wysuwania i cofania oraz boczne ruchy żuchwy. Mięśnie żucia są antagonistami mięśni
nadgnykowych. Są unerwione przez trzecią gałąd nerwu trójdzielnego, czyli n. żuchwowy - n.
mandibularis (V3). W skład mięśni żuchwy wchodzą mięśnie: skroniowy, żwacz, skrzydłowy boczny i
skrzydłowy przyśrodkowy: Mięsieo skroniowy (m. temporalis) jest największym i najsilniejszym
mięśniem tej grupy, wypełnia cały dół skroniowy (fossa temporalis). Mięsieo ten rozpoczyna się na
całej powierzchni dołu skroniowego i na powięzi skroniowej, sięgając u góry do kresy skroniowej
dolnej, zaś u dołu do łuku jarzmowego i grzebienia podskroniowego. Przednie włókna tego mięśnia
biegną pionowo, tylne poziomo. Mięsieo kooczy się płaskim ścięgnem na wyrostku dziobiastym
żuchwy. Mięsieo skroniowy ma duży przekrój fizjologiczny, gdyż jest mięśniem typu pierzastego.
Czynnośd. Skurcz całego mięśnia unosi żuchwę, obracając ją nieco na zewnątrz oraz zaciska zęby.
86
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Skurcz części poziomej cofa wysuniętą żuchwę. Mięsieo żwacz (m. masseter) jest krótkim i grubym
mięśniem o kształcie czworoboku. Przykrywa on powierzchnię boczną gałęzi żuchwy. Przyczep
początkowy tego mięśnia znajduje się na kości jarzmowej i łuku jarzmowym. Przyczep koocowy
mięśnia jest usytuowany na bocznej powierzchni dolnej części gałęzi żuchwy oraz na kącie żuchwy.
Włókna przedniej, powierzchownej części tego mięśnia przebiegają skośnie w dół i ku tyłowi, zaś
części tylnej - głębokiej kierują się z góry prosto w dół. Czynnośd. Mięsieo żwacz współdziała z m.
skroniowym w unoszeniu i obracaniu żuchwy na zewnątrz. Częśd powierzchowna z uwagi na skośny
przebieg włókien mięśniowych bierze udział w wysuwaniu żuchwy ku przodowi. Mięsieo skrzydłowy
przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis) jest położony po wewnętrznej stronie gałęzi żuchwy.
Przyczep początkowy znajduje się w dole skrzydłowym kości klinowej i przylegającym do niej małym
odcinku kości podniebiennej i kości szczękowej. Przyczep koocowy tego mięśnia znajduje się na
powierzchni przyśrodkowej kąta żuchwy na tzw. guzowatości skrzydłowej. Czynnośd. Mięsieo
skrzydłowy przyśrodkowy współdziała z m. skroniowym i m. żwaczowym. Mięsieo skrzydłowy
boczny (m. pterygoideus lateralis) ma kształt trójściennego graniastosłupa, podstawą skierowanego
do czaszki, a wierzchołkiem do stawu skroniowo-żuchwowego. Przyczep początkowy mięśnia ma
dwie głowy: górną i dolną. Głowa górna przyczepia się na powierzchni podskroniowej skrzydła
większego kości klinowej, głowa dolna na bocznej powierzchni wyrostka skrzydłowatego i na
powierzchni podskroniowej szczęki. Włókna biegną poziomo i zbieżnie ku tyłowi, do dołu i w bok.
Przyczep koocowy znajduje się w dołku skrzydłowym wyrostka kłykciowego żuchwy oraz w torebce
stawu skroniowo-żuchwowego. Czynnośd. Obustronny skurcz mięśnia wysuwa żuchwę do przodu.
Skurcz jednostronny skręca żuchwę do wewnątrz.
Powięzie głowy
Na głowie wyróżnia się cztery powięzie (fasciae capitis): policzkowo-gardłową, skroniową,
przyuszniczą i żwaczową. Powięd policzkowo-gardłowa (fascia buccopharyngea) jest bardzo cienka i
oddziela mięsieo policzkowy od tzw. poduszki tłuszczowej policzka (corpus adiposum buccae).
Mięsieo policzkowy jest spośród wszystkich mięśni wyrazowych, który posiada własną powięd. Ku
tyłowi i dołowi powięd ta pokrywa zewnętrzną powierzchnię mięśni gardła. Powięd skroniowa (fascia
temporalis) zamyka od strony bocznej dół skroniowy (fossa temporalis), w którym jest położony
mięsieo skroniowy. Jest ona bardzo mocna i rozpięta między kresą skroniową górną a łukiem
jarzmowym. Powięd przyusznicza i powięd żwaczowa (fascia parotidea et fascia masseterica) są to
dwie powięzie rozpoczynające się na łuku jarzmowym, a przedłużające się u dołu w blaszkę
powierzchowną powięzi szyi. Powięd przyusznicza pokrywa śliniankę przyuszną, a powięd żwaczowa
mięsieo żwacz.
MIĘŚNIE SZYI
Topograficznie mięśnie szyi (musculi colli) dzielimy na trzy grupy powierzchowną, środkową i
głęboką. W skład grupy powierzchownej wchodzą mięśnie: m. szeroki szyi i m. mostkowoobojczykowo-sutkowy. W skład grupy środkowej wchodzą mięśnie podgnykowe: mm. mostkowognykowy, mostkowo-tarczowy, tarczowo-gnykowy i łopatkowo-gnykowy oraz mięśnie nadgnykowe:
mm. dwubrzuścowy, rylcowo-gnykowy i bródkowo-gnykowy. W skład grupy głębokiej wchodzą
mięśnie: mm. pochyły przedni, pochyły środkowy i pochyły tylny oraz mięśnie przedkręgowe.
87
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Powierzchowne mięśnie szyi
Mięsieo szeroki szyi (m. platysma) leży ponad powięzią powierzchowną szyi i sięga u dołu
poza granicę szyi, schodząc na przednią ścianę klatki piersiowej do wysokości II żebra, gdzie
przyczepia się do tkanki podskórnej. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia biegną ku górze i
przymocowują się do zewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, okolicy kąta ust oraz bocznie do
powięzi przyuszniczej i żwaczowej. Czynnośd. Mięsieo ten unosi skórę szyi, przez co zmniejsza ucisk
na żyłę szyjną zewnętrzną, a z uwagi na swe przyczepy w skórze należy do mięśni wyrazowych:
pociąga kąty ust w dół i do boku nadając twarzy wyraz strachu. Unerwienie. Pochodzi od gałęzi n.
twarzowego (n. facialis). Mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus)
jest charakterystycznym mięśniem szyi. Dzieli on szyję właściwą na dwie okolice: przyśrodkową i
boczną. Przyczep początkowy. Głowa przyśrodkowa rozpoczyna się na rękojeści mostka. Głowa
boczna rozpoczyna się na koocu mostkowym obojczyka. Przyczep koocowy. Obie części mięśnia
kierują się ku górze i do tyłu, łączą się ze sobą w połowie wysokości szyi i przyczepiają się do wyrostka
sutkowego kości skroniowej i kresy karkowej górnej kości potylicznej. Czynnośd. Skurcz
jednostronny mięśnia przy ustalonej klatce piersiowej powoduje pochylenie głowy w tę samą stronę
z jednoczesnym obrotem głowy w przeciwną stronę i uniesieniem twarzy ku górze. Jednoczesny
skurcz obu mięśni zwraca twarz ku górze i pogłębia lordozę szyjną. W pozycji leżącej mięsieo unosi
głowę. Przy ustalonej głowie mięsieo unosi mostek, działa więc jako pomocniczy mięsieo wdechowy.
Unerwienie. Nerw dodatkowy (n. accessorius) i gałązki splotu szyjnego.
Mięśnie środkowe szyi
Mięśnie środkowe z uwagi na swe położenie w stosunku do kości gnykowej dzielą się na
mięśnie podgnykowe i nadgnykowe.
Mięśnie podgnykowe
Mięsieo mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus) rozpięty jest między górną częścią mostka i
kością gnykową. Mięsieo mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus) rozciąga się od mostka do
chrząstki tarczowatej. Mięsieo tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus) biegnie w przedłużeniu
poprzedniego mięśnia i dochodzi do kości gnykowej. Mięsieo łopatkowo-gnykowy (m. omohyoideus)
przyczepia się na górnym brzegu łopatki i dochodzi do kości gnykowej. Mięsieo ten ma w środkowej
części ścięgno pośrednie, które dzieli go na brzusiec dolny i górny. Czynnośd mięśni polega na
pociąganiu kości gnykowej ku dołowi, działają zatem głównie w czasie żucia i przełykania. Mięśnie te
ustalają kośd gnykową umożliwiając pracę innych mięśni, przyczepiających się do kości gnykowej.
ścięgno pośrednie m. łopatkowo-gnykowego zrasta się z błoną zewnętrzną żyły szyjnej wewnętrznej i
w czasie skurczu rozszerza światło tej żyły. Unerwienie. Pochodzi w przeważającej mierze ze splotu
szyjnego, drogą gałązek pętli szyjnej.
Mięśnie nadgnykowe
Mięśnie nadgnykowe rozpięte są między kością gnykową, żuchwą i podstawą czaszki.
Działają one zarówno na kośd gnykową, pociągając ją ku górze, jak i na żuchwę - opuszczając ją w dół
88
ANATOMIA CZŁOWIEKA
w zależności od tego, która kośd jest ustalona w swym położeniu. Mięsieo dwubrzuścowy (m.
digastricus) składa się z dwóch brzuśców, przedniego i tylnego (venter anterior et posterior),
połączonych ścięgnem pośrednim (tendo intermedius). Brzusiec tylny rozpoczyna się we wcięciu
sutkowym kości skroniowej, biegnie ukośnie ku dołowi i przyśrodkowo, przytwierdzając się ścięgnem
pośrednim do kości gnykowej, skąd bierze początek brzusiec przedni, który kooczy się w dole
dwubrzuścowym żuchwy. Czynnośd. Przy ustalonej żuchwie mięsieo ten unosi kośd gnykową, a przy
ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Tylny brzusiec przez gałąd n. twarzowego (n.
facialis), brzusiec przedni - gałąd n. trójdzielnego (trigeminus). Mięsieo rylcowo-gnykowy (m.
stylohyoideus) przebiega od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kości gnykowej. Czynnośd.
Mięsieo ten pociąga kośd gnykową ku górze i do tyłu. Unerwienie. Pochodzi od n. twarzowego (n.
facialis).
Mięsieo żuchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) wytwarza dno jamy ustnej i stąd nosi nazwę
przepony jamy ustnej. Rozpoczyna się na wewnętrznej stronie trzonu żuchwy, biegnie w dół
przyśrodkowo i kooczy się na trzonie kości gnykowej oraz na szwie ścięgnistym. Szew ten łączy
pośrodku mięśnie obu stron i ciągnie się od kolca bródkowego do trzonu kości gnykowej. Czynnośd.
Przy ustalonej żuchwie unosi kośd gnykową, napina dno jamy ustnej i unosi język. Przy ustalonej
kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Pochodzi od n. trójdzielnego (n. trigeminus). Mięsieo
bródkowo-gnykowy (m. geniohyoideus) biegnie od kolca bródkowego żuchwy do kości gnykowej.
Czynnośd. Mięsieo ten pociąga kośd gnykową ku górze i do przodu, zaś przy ustalonej kości gnykowej
obniża żuchwę. Unerwienie. Włókna splotu szyjnego dochodzą do mięśnia poprzez n. podjęzykowy
(n. hypoglossus).
Mięśnie głębokie szyi
Mięśnie głębokie szyi można podzielid na mięśnie boczne, do których zaliczane są mięśnie
pochyłe oraz mięśnie leżące przyśrodkowo, bezpośrednio przed kręgosłupem szyjnym, czyli tzw.
mięśnie przedkręgowe.
Mięśnie pochyłe
Mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior) rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych
kręgów szyjnych od III do VI, biegnie w dół i nieco do przodu, koocząc się na guzku mięśnia pochyłego
przedniego I żebra. Mięsieo pochyły środkowy (m. scalenus medius) jest największym z trzech
mięśni pochyłych, rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów szyjnych, a kooczy
się na górnej powierzchni I żebra, do boku od bruzdy tętnicy podobojczykowej. Mięsieo pochyły
tylny (m. scalenus posterior) odchodzi od wyrostków poprzecznych dwóch, trzech ostatnich kręgów
szyjnych, a kooczy się na brzegu górnym drugiego żebra. Czynnośd. Skurcz jednostronny wszystkich
trzech mięśni pochyłych zgina kręgosłup szyjny w bok. Oba mięśnie pochyłe przednie przy
obustronnym skurczu biorą udział w zginaniu szyi ku przodowi. Przy ustalonym kręgosłupie szyjnym
skurcz mm. pochyłych powoduje unoszenie górnych żeber, stąd są zaliczane do pomocniczych mięśni
wdechowych. Unerwienie. Mięśni pochyłych pochodzi od gałązek ze splotu szyjnego i ramiennego.
Między mięśniem pochyłym przednim a środkowym znajduje się szczelina, przez którą przechodzi
splot ramienny i t. podobojczykowa.
Mięśnie przedkręgowe
89
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięśnie przedkręgowe położone są na przedniej powierzchni kręgosłupa szyjnego. Mięśnie
te biegną wzdłuż trzonów kręgowych, bądź też od trzonów do wyrostków poprzecznych i podstawy
czaszki. Do grupy tej należą:
mięsieo długi szyi (m. longus colli),
mięsieo długi głowy (m. longus capitis),
mięsieo prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior),
mięsieo prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis).
Powyższe mięśnie podczas skurczu jednostronnego zginają kręgosłup szyjny w bok. Skurcz
obustronny mięśni powoduje zgięcie kręgosłupa oraz głowy do przodu. Unerwienie. Gałązki splotu
szyjnego i ramiennego.
Powięd szyi
Powięd szyi (fascia cervicalis) jest złożona z blaszek, które oddzielają mięśnie, duże naczynia i
nerwy. Poza tym między blaszkami powięziowymi poruszają się kośd: gnykowa i krtao podczas
mowy, połykania i kaszlu. Powięd szyi ma trzy blaszki:
blaszka powierzchowna rozciąga się od żuchwy do mostka i obojczyka i dochodzi do okolicy
barku, a ku tyłowi przechodzi w powięd karku,
blaszka przedtchawicza jest mocna, rozciąga się od kości gnykowej do obojczyka i mostka, i
obejmuje mięśnie podgnykowe,
blaszka przedkręgowa pokrywa mięśnie głębokie szyi i ciągnie się od podstawy czaszki do
górnych kręgów piersiowych.
Trójkąty szyi
Mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy dzieli szyję na okolicę przednią i parzystą okolicę
boczną szyi, którą od tyłu, czyli karku, oddziela brzeg mięśnia czworobocznego. W okolicy przedniej
szyi, w trójkącie przednim szyi wyróżniamy:
Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare) położony w części górnej między
brzuścami m. dwubrzuścowego i żuchwą. Trójkąt ten zawiera śliniankę podżuchwową, węzły
chłonne, naczynia i nerwy.
Trójkąt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum) jest ograniczony brzegiem przednim m.
mostkowo-obojczykowo-sutkowego, brzuścem górnym m.
łopatkowo-gnykowego i
brzuścem tylnym m. dwubrzuścowego. Trójkąt zawiera tętnicę szyjną wspólną, (która dzieli
się na tętnicę szyjną wewnętrzną i zewnętrzną oraz żyłę szyjną wewnętrzną) i nerwy.
Trójkąt boczny szyi zawiera dwa dalsze trójkąty:
90
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Trójkąt
łopatkowo-obojczykowy (trigonum
omoclaviculare)
jest
dnem
dołu
nadobojczykowego większego. Jest on ograniczony przez obojczyk, dolny brzusiec m.
łopatkowo-gnykowego oraz tylny brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego. W trójkącie
tym znajdują się naczynia podobojczykowe i splot ramienny.
Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) wyznaczają: m. mostkowoobojczykowo-sutkowy, m. czworoboczny i łopatkowo-gnykowy. Trójkąt zawiera częśd
nerwów splotu szyjnego i gałąd zewnętrzną n. dodatkowego.
MIĘŚNIE KLATKI PIERSIOWEJ
Mięśnie klatki piersiowej (musculi thoracis) stanowią pochodną mięśniówki brzusznej tułowia i są
unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami ventrales nn. spinalium). Dzielą się na
trzy grupy:
mięśnie powierzchowne kooczące się w obrębie kośdca kooczyny górnej,
mięśnie głębokie będące właściwą mięśniówką ścian klatki piersiowej,
przeponę, która jest nieparzystym mięśniem oddzielającym jamę klatki piersiowej od jamy
brzusznej.
Powierzchowne mięśnie klatki piersiowej
W skład powierzchownych mięśni klatki piersiowej wchodzą:
mięsieo piersiowy większy,
mięsieo piersiowy mniejszy,
mięsieo podobojczykowy,
mięsieo zębaty przedni.
Mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major) kształtem zbliżony do trójkąta jest
najbardziej powierzchownym mięśniem klatki piersiowej. Podstawa jego jest zwrócona do mostka,
wierzchołek do dołu pachowego. Przyczep początkowy tego mięśnia dzieli się na trzy części:
obojczykową, mostkowo-żebrową i brzuszną. Częśd obojczykowa (pars clavicularis) przymocowuje
się do kooca mostkowego obojczyka, częśd mostkowo-żebrowa (pars sternocostalis) - na powierzchni
przedniej mostka i chrząstek żeber prawdziwych, częśd brzuszna (pars abdominalis) odchodzi od
przedniej blaszki pochewki mięśnia prostego brzucha. Przyczep koocowy całego mięśnia znajduje się
na grzebieniu guzka większego kości ramiennej. Włókna części obojczykowej przebiegają w bok i ku
dołowi, i kooczą się w dolnym odcinku grzebienia guzka większego. Częśd mostkowo-żebrowa
przebiega najbardziej zbieżnie w kierunku kości ramiennej i swym przyczepem koocowym rozkłada
się wzdłuż grzebienia guzka większego w ten sposób, że pęczki włókien rozpoczynające się najwyżej
kooczą się u dołu i przeciwnie, włókna mięśniowe odchodzące od dolnej części mostka i chrząstek
żebrowych zachodzą najwyżej w swym przyczepie koocowym. ścięgno koocowe mięśnia piersiowego
większego składa się zatem z dwóch warstw: grubszej - przedniej, utworzonej przez włókna całej
części obojczykowej i górnych pęczków części mostkowo-żebrowej oraz cieoszej części tylnej, którą
stanowią włókna odchodzące od dolnego odcinka części mostkowo-żebrowej i całej części brzusznej.
91
ANATOMIA CZŁOWIEKA
W następstwie takiego rozmieszczenia pęczków mięśniowych wytwarza się w obrębie ścięgna
koocowego rodzaj "kieszonki" otwartej ku górze, którą wypełnia tkanka łączna i tłuszczowa.
Czynnośd. Równoczesny skurcz wszystkich trzech części mięśnia przyciąga ramię przyśrodkowo do
przodu, czyli przywodzi (adductio) do przedniej ściany klatki piersiowej, a także nawraca ramię
(pronatio). Uniesione ramię opuszcza i w tej czynności jest on najsilniejszy. Gdy zaś ramię jest
ustalone, ddwiga całe ciało ku górze, np. podczas wspinania się na linie. Przy ustalonej kooczynie jest
także pomocniczym mięśniem wdechowym. Samodzielny skurcz części obojczykowej wysuwa ramię
w przód (anterversio), czyli przodozgina. Mięsieo piersiowy większy, współdziałając z m. najszerszym
grzbietu, przywodzi ramię w płaszczydnie czołowej. Unerwienie. Pochodzi od splotu ramiennego nn. piersiowe(nn. pectorales). Mięsieo piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) leży na przedniej
ścianie klatki piersiowej pod mięśniem piersiowym większym. Przyczep początkowy tego mięśnia
znajduje się na zewnętrznej powierzchni przednich kooców żeber kostnych od III do V. Przyczep
koocowy. Mięsieo kooczy się krótkim, płaskim ścięgnem na wyrostku kruczym łopatki. Czynnośd.
Mięsieo obniża obręcz kooczyny górnej oraz pociąga ją przyśrodkowo i do przodu. Współpracując z
m. równoległobocznym i m. ddwigaczem łopatki obraca łopatkę dookoła osi strzałkowej, obniżając
boczny kąt łopatki. Przy ustalonej kooczynie górnej działa jako pomocniczy mięsieo wdechowy.
Unerwienie. Nerwy piersiowe (nn. pectorales) splotu ramiennego. Mięsieo podobojczykowy (m.
subclavius) jest to mały mięsieo, rozpięty poprzecznie do długiej osi ciała między chrząstką
pierwszego żebra a dolną powierzchnią kooca barkowego obojczyka. Czynnośd. Mięsieo ten pociąga
obojczyk ku dołowi i do przodu. Unerwienie. Nerw podobojczykowy (n. subclavius) ze splotu
ramiennego. Mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior) jest mięśniem płaskim o dużych
rozmiarach, położonym na bocznej ścianie klatki piersiowej. Przyczep początkowy mięśnia zębatego
przedniego znajduje się na zewnętrznej powierzchni dziewięciu górnych żeber. Przyczep koocowy
Cały mięsieo kieruje się w swym przebiegu ku tyłowi, przylegając do bocznej ściany klatki piersiowej.
Częśd górna mięśnia kooczy się na kącie górnym łopatki, częśd środkowa - na jej brzegu
przyśrodkowym, zaś częśd dolna na kącie dolnym łopatki od strony żebrowej. Czynnośd. Cały m.
zębaty przedni przyciska łopatkę do ściany klatki piersiowej, przeciwdziałając odstawaniu brzegu
przyśrodkowego od tułowia i przesuwa łopatkę bocznie i do przodu. Przy ustalonej kooczynie górnej
unosi żebra, jest więc pomocniczym mięśniem wdechowym. Samodzielny skurcz części górnej
pociąga bark do przodu, a części dolnej ku - dołowi. Częśd dolna spełnia bardzo ważną funkcję w
czasie unoszenia ramienia powyżej poziomu. Pociąga bowiem dolny kąt łopatki do przodu, a kąt
boczny zawierający wydrążenie stawowe przesuwa ku górze. Dzięki temu ramię może byd
odwiedzione ponad poziom. W razie spadku napięcia mięśnia łopatka przyjmuje ustawienie na
kształt skrzydła. jej brzeg przyśrodkowy oddala się od ściany klatki piersiowej, szczególnie w okolicy
kąta dolnego; utrudnione jest także unoszenie ramienia powyżej poziomu.
Głębokie mięśnie klatki piersiowej
W skład głębokich mięśni klatki piersiowej wchodzą:
mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne,
mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne,
mięśnie podżebrowe,
mięsieo poprzeczny klatki piersiowej.
92
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięśnie tej warstwy tworzą właściwą mięśniówkę klatki piersiowej, a rola ich polega na
ruchach żeber, dzięki czemu stanowią one zasadnicze mięśnie oddechowe. Mięśnie tej grupy są
unerwione przez nn. międzyżebrowe (nn. intercostales), pochodzące od gałęzi brzusznych nerwów
piersiowych. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi) stanowią płaskie,
cienkie i krótkie mięśnie, wypełniające przestrzenie międzyżebrowe. Przyczep początkowy znajduje
się na dolnej krawędzi żebra wyżej położonego. Przyczep koocowy. Włókna tych mięśni biegną
równolegle do siebie, kierują się przyśrodkowo w dół i kooczą na górnym brzegu żebra niżej
położonego. Występują one tylko w międzykostnych przestrzeniach międzyżebrowych. Pomiędzy
chrząstkami żebrowymi w przedłużeniu mięśni biegną błony międzyżebrowe zewnętrzne
(membranae intercostales externae). Czynnośd. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne unoszą żebra,
są więc głównymi mięśniami wdechowymi. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales
interni) są położone także w przestrzeniach międzyżebrowych (spatia intercostalia), począwszy od
kątów żeber aż do mostka. Brak ich zatem w tylnych odcinkach przestrzeni międzyżebrowych, gdzie
występują błony międzyżebrowe wewnętrzne (membranae intercostales internae). Przyczep
początkowy znajduje się na wewnętrznej powierzchni żebra niżej położonego. Włókna biegną
równolegle do siebie ku górze i kooczą się na dolnym brzegu żebra położonego wyżej. Czynnośd.
Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne należą do mięśni wydechowych, gdyż obniżają żebra,
zmniejszając tym samym objętośd jamy klatki piersiowej. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i
wewnętrzne dzięki swemu napięciu i skrzyżowanemu ułożeniu włókien obu mięśni przeciwstawiają
się zarówno zewnętrznemu, jak i wewnętrznemu ciśnieniu w różnych fazach oddychania. Nie
dopuszczają do wpuklania lub uwypuklania się ścian klatki piersiowej w stosunku do powierzchni
żeber.
Mięśnie podżebrowe (mm. subcostales) są to małe trójkątnego kształtu mięśnie,
występujące tylko w dolnej i tylnej części klatki piersiowej. Posiadają ten sam kierunek przebiegu, co
mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne, ale mijają jedno lub dwa żebra. Są mięśniami szczątkowymi,
których czynnośd wspomaga mm. międzyżebrowe wewnętrzne.
Mięsieo poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis) jest cienkim, płaskim
mięśniem położonym do tyłu od mostka i ma charakter zanikowy. Przyczep początkowy znajduje się
na tylnej powierzchni wyrostka mieczykowatego i dolnej części trzonu mostka. Mięsieo ten kooczy
się na granicy kostno-chrzęstnej II-VI żebra. Jest on pomocniczym mięśniem wydechowym.
Przepona
Przepona (diaphragma) stanowi mięśniową przegrodę, oddzielającą jamę klatki piersiowej od
jamy brzusznej. Ponieważ przepona jest wpuklona w głąb klatki piersiowej, może się przesuwad ku
dołowi i ku górze, powiększając na przemian jedną jamę kosztem drugiej. Dzięki temu przepona
wywołuje ruchy oddechowe, zwiększając podłużny wymiar jamy klatki piersiowej, a tym samym
zmniejsza panujące w niej ciśnienie. Pod względem pochodzenia przepona należy do mięśniówki szyi
i dlatego unerwiona jest przez nerw przeponowy ze splotu szyjnego. Przepona jest mięśniem, który
podobnie jak m. sercowy pracuje przez całe życie, z tą jednak różnicą, że serce pracuje niezależnie od
naszej woli, podczas gdy ruchy przepony mogą byd w pewnym stopniu dowolnie regulowane.
Porażenie nerwu przeponowego uniemożliwia wykonanie głębokich wdechów w torze brzusznym.
93
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Funkcje oddechowe przejmują wówczas mm. międzyżebrowe zewnętrzne oraz inne pomocnicze
mięśnie wdechowe. Przepona jest mięśniem kształtu nerkowatego, cienkim i płaskim. Składa się z
obwodowej części mięśniowej oraz ze środka ścięgnistego (centrum tendineum), położonego
pośrodku. Wszystkie jej włókna mięśniowe zaczynają się na obwodzie, kierują się w dalszym
przebiegu koncentrycznie i spotykają się w środku ścięgnistym przepony, nieznacznie wgłębionym, na
którym spoczywa serce. Najsilniej przepona uwypukla się ku górze w swych częściach bocznych, po
prawej i lewej stronie środka ścięgnistego. W zależności od przyczepów początkowych dzielimy
przeponę na trzy części: lędźwiową, żebrową i mostkową. Przyczep początkowy
Częśd lędźwiowa (pars lumbalis) stanowi najgrubszą i najsilniejszą częśd przepony.
Rozpoczyna się ona odnogą prawą i lewą, które po każdej stronie dzielą się na częśd
przyśrodkową i boczną. Odnoga prawa (crus dextrum) w swej przyśrodkowej części jest
dłuższa i silniejsza od lewej, przymocowuje się do przednich powierzchni trzonów trzech do
czterech pierwszych kręgów lędźwiowych. Częśd przyśrodkowa odnogi lewej (crus sinistrum)
przymocowuje się do dwóch lub trzech pierwszych kręgów lędźwiowych, również na
przedniej powierzchni ich trzonów. Na wysokości XII kręgu piersiowego obie odnogi łączą się
i wraz z trzonem tego kręgu ograniczają otwór zwany rozworem aortowym (hiatus aorticus),
przez który przechodzi aorta i przewód piersiowy. Do przodu, nieco w lewo od rozworu
aortowego, w części mięśniowej przepony położony jest rozwór przełykowy (hiatus
esophageus) dla przejścia przełyku i obu nerwów błędnych. Boczne części obu odnóg
przebiegają symetrycznie i każda z nich składa się z dwóch łuków ścięgnistych. Łuk ścięgnisty
przyśrodkowy, zwany więzadłem łukowatym przyśrodkowym (lig. arcuatum mediale),
rozpięty jest między trzonem a wyrostkiem żebrowym pierwszego kręgu lędźwiowego nad m.
lędźwiowym większym. Łuk ścięgnisty boczny, czyli więzadło łukowate boczne (lig. arcuatum
laterale), biegnie od wyrostka żebrowego pierwszego kręgu lędźwiowego do XII żebra nad m.
czworobocznym lędźwi.
Częśd żebrowa (pars costalis) rozpoczyna się sześcioma wiązkami od wewnętrznej
powierzchni chrząstek sześciu dolnych żeber.
Częśd mostkowa (pars sternalis) jest najmniejsza i rozpoczyna się na wewnętrznej
powierzchni wyrostka mieczykowatego mostka. Przyczep koocowy.
Wszystkie części zbiegają się mniej więcej pośrodku mięśnia, gdzie włókna mięśniowe przechodzą we
włókienka ścięgniste, które łączą się ze sobą i wytwarzają tzw. środek ścięgnisty (centrum
tendineum); jest on wspólnym ścięgnem koocowym wszystkich trzech części przepony. środek
ścięgnisty ma kształt trójlistnej koniczyny, można w nim wyróżnid płatek przedni, na którym spoczywa
serce w worku osierdziowym i dwa płatki boczne, do których od góry przylega częśd przyśrodkowa
powierzchni podstawnych płuc. Na granicy prawego i przedniego płatka znajduje się w środku
ścięgnistym otwór żyły głównej (foramen venae cavae). Czynnośd. Przepona jest głównym mięśniem
wdechowym. Podczas skurczu przepony następuje obniżenie się mięśnia, dzięki czemu wzrasta
pojemnośd jamy klatki piersiowej, maleje ciśnienie, a powietrze atmosferyczne napływa przez drogi
oddechowe do płuc. Przy spokojnym wdechu obie kopuły przepony obniżają się o około 2 cm.
Podczas bardzo głębokiego wdechu ruchy przepony są zdecydowanie większe. Przepona jest także
mięśniem tłoczni brzusznej (prelum abdominale), bowiem wespół z mięśniami brzucha uciskając na
trzewa zwiększa ciśnienie panujące w jamie brzucha. Unerwienie. Nerw przeponowy (n. phrenicus)
odchodzący ze splotu szyjnego. Ponieważ przyczep początkowy przepony składa się z trzech części,
występują w niej miejsca stwarzające dogodne warunki do wytworzenia się przepuklin. Do okolic
94
ANATOMIA CZŁOWIEKA
zmniejszonego oporu przepony należą: trójkąt mostkowo-żebrowy, trójkąt lędźwiowo-żebrowy oraz
rozwór przełykowy. W obu trójkątach na niewielkiej przestrzeni opłucna ścienna zazwyczaj przylega
bezpośrednio do otrzewnej. Może więc dojśd w tych okolicach do wpuklenia się trzew w głąb klatki
piersiowej i wystąpienia tzw. przepukliny przeponowej (hernia diaphragmatica). Większośd
przepuklin występuje po stronie lewej, ponieważ po stronie prawej wątroba stanowi dla nich zaporę.
Ruchomośd klatki piersiowej
Oddychanie składa się z dwóch zasadniczych faz: wdechu, który jest wywołany
powiększeniem się objętości klatki piersiowej i wydechu będącego następstwem jej zmniejszenia się.
Najbardziej efektywną kombinację ruchów wdechowych stanowią: skurcz przepony przy
rozludnionych mięśniach powłok brzucha, czynne uniesienie żeber oraz wyprostowanie kręgosłupa
piersiowego. Podniesienie się żeber powoduje poszerzenie i pogłębienie jamy klatki piersiowej,
skurcz przepony i wyprost kręgosłupa zwiększa jej wymiar długościowy. Najskuteczniejszy wydech
jest następstwem czynnego napięcia mięśni brzucha z równoczesnym rozludnieniem się przepony
oraz czynnego opuszczania żeber i zgięcia kręgosłupa. Jednak w czasie wzmożonego wdechu i
wydechu mogą brad udział oprócz przepony i mm. międzyżebrowych liczne mięśnie pomocnicze,
których przyczepy początkowe lub koocowe znajdują się na żebrach, mostku i kręgosłupie. U
człowieka występują dwa typy oddechowe: żebrowy i brzuszny.
W typie żebrowym
charakterystyczna jest większa ruchomośd żebrowo-mostkowa, w typie brzusznym większa jest
ruchomośd przepony. Typ żebrowy przeważa u kobiet i ludzi młodych, typ brzuszny częściej pojawia
się u mężczyzn. Intensywne oddychanie jest oddychaniem mieszanym.
Powięzie klatki piersiowej
Powięd piersiowa (fascia pectoralis) pokrywa przednią i tylną powierzchnię m. piersiowego
większego, przyczepiając się do obojczyka.
Powięd obojczykowo-piersiowa (fascia clavipectoralis) pokrywa m. piersiowy mniejszy,
przymocowuje się do obojczyka, a ku bokowi przechodzi w powięd pachową.
Powięd wewnątrzpiersiowa (fascia endothoracica) położona jest na wewnętrznej powierzchni
żeber i mm. międzyżebrowych, przylega do opłucnej.
MIĘŚNIE BRZUCHA
Mięśnie brzucha (musculi abdominis) wypełniają przestrzeo między klatką piersiową i górnym
brzegiem miednicy. Biorą one zatem udział w wytworzeniu ściany jamy brzusznej. Mięśnie brzucha
dzielą się na: boczne, przednie i tylne. Przyśrodkowe części mięśni grupy bocznej brzucha przechodzą
w rozcięgna, których włókna krzyżują się z analogicznymi rozcięgnami mięśni strony przeciwnej i
tworzą kresę białą (linea alba). Kresa biała biegnie od wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia
łonowego.
95
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięśnie boczne brzucha
Mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis) jest mięśniem
płaskim, szerokim, kształtu czworokątnego i położony jest w bocznej i przedniej okolicy powłok
brzucha. Przyczep początkowy. Rozpoczyna się on na zewnętrznej powierzchni od V do XII żebra,
zachodząc w swej części górnej między zęby przyczepu początkowego m. zębatego przedniego, zaś w
części dolnej - między wiązki m. najszerszego grzbietu. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia
przebiegają skośnie ku dołowi i przyśrodkowo, tak jak włókna mm. międzyżebrowych zewnętrznych.
Większa częśd górna mięśnia przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, które przebiega przed m.
prostym brzucha i w linii pośrodkowej włókna ścięgniste krzyżują się z włóknami strony przeciwnej,
koocząc się w kresie białej. Dolne pęczki mięśnia przechodzą w więzadło pachwinowe (lig.
inguinale), zaś włókna mięśnia rozpoczynające się najbardziej z tyłu, kooczą się na wardze
zewnętrznej grzebienia biodrowego. Czynnośd. Obustronny skurcz mięśnia powoduje zgięcie
kręgosłupa lędźwiowego wraz z klatką piersiową do przodu, a przy ustalonym kręgosłupie unosi
miednicę. Pociągając dolne żebra ku dołowi działa jako mięsieo wydechowy. Jednostronny skurcz
zgina kręgosłup i klatkę piersiową w stronę boczną oraz skręca tułów w stronę przeciwną.
Unerwienie. Przeważającej części mięśnia pochodzi od nn. międzyżebrowych (nn. intercostales),
jedynie dolna częśd otrzymuje gałązki od n. biodrowo-podbrzusznego (n. iliohypogastricus) i
biodrowo-pachwinowego (n. ilioinguinalis); oba pochodzą ze splotu lędźwiowego.
Mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), podobnie jak
poprzedni, jest mięśniem płaskim, czworokątnym oraz znacznie dłuższym z przodu niż z tyłu.
Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na powięzi piersiowo-lędźwiowej, za pośrednictwem
której dochodzi do kręgów lędźwiowych, na kresie pośredniej grzebienia biodrowego i na więzadle
pachwinowym. Przyczep koocowy. Tylne włókna mięśnia, rozpoczynające się na powięzi piersiowolędźwiowej, biegną ku górze i przyśrodkowo, zachowując ten sam kierunek przebiegu co włókna mm.
międzyżebrowych wewnętrznych i kooczą się na trzech ostatnich żebrach. Główna częśd mięśnia
przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, kooczące się w kresie białej (linea alba). Rozcięgno biegnąc
do kresy białej dzieli się na dwie blaszki położone przed i za m. prostym brzucha. Obie blaszki biorą
udział w wytwarzaniu pochewki m. prostego brzucha. Od dolnej części m. skośnego wewnętrznego
brzucha odchodzą włókna mięśniowe, które z włóknami m. poprzecznego brzucha (m. transversus
abdominis) tworzą u mężczyzn m. ddwigacz jądra (m. cremaster). Czynnośd. Równoczesny skurcz
obu mm. skośnych wewnętrznych brzucha zgina kręgosłup do przodu oraz pociąga klatkę piersiową
w dół powodując wydech. Skurcz jednostronny skręca tułów w tę samą stronę, a współpracując z m.
skośnym zewnętrznym brzucha tej samej strony powoduje boczne zgięcie tułowia. Unerwienie. Jak
m. skośny zewnętrzny brzucha.
Mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis) charakteryzuje się poprzecznym
przebiegiem włókien mięśniowych, które ciągną się od kręgosłupa do kresy białej. Mięsieo ten jak
szeroki pas obejmuje trzewa jamy brzusznej i obok przepony jest głównym mięśniem tłoczni
brzusznej. Przyczep początkowy. Mięsieo ten rozpoczyna się na: wewnętrznej powierzchni sześciu
dolnych żeber, poprzez powięd piersiowo-lędźwiową na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych,
na wardze wewnętrznej grzebienia biodrowego i na więzadle pachwinowym. Przyczep koocowy.
Wszystkie włókna mięśniowe biegną równolegle w kierunku przednim i przechodzą przyśrodkowo w
płaskie rozcięgno przebiegające do tyłu od m. prostego brzucha (m. ectus abdominis). Rozcięgno
96
ANATOMIA CZŁOWIEKA
bierze udział w wytworzeniu pochewki m. prostego brzucha i kresy białej. Czynnośd. Mięsieo zwęża
dolną częśd jamy klatki piersiowej przyczyniając się do wydechu. Główna jego czynnośd polega na
zwiększaniu ciśnienia w jamie brzucha, czyli na wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale).
Unerwienie. Wspólne z mięśniami skośnymi brzucha.
Mięśnie przednie brzucha
W skład mięśni przednich brzucha wchodzą
mięsieo prosty brzucha,
mięsieo piramidowy.
Mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis) jest położony symetrycznie po obu stronach
kresy białej. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na przedniej powierzchni od V do VII
chrząstki żebrowej i wyrostku mieczykowatym mostka. Przyczep koocowy. Włókna mięśniowe
biegną równolegle w dół i są w swym przebiegu poprzedzielane przez 3-4 smugi ścięgniste
(intersectiones tendineae) na poszczególne odcinki czyli segmenty. U dołu mięsieo zwęża się,
przechodzi w płaskie ścięgno, które przyczepia się do gałęzi górnej kości łonowej oraz do przedniej
powierzchni spojenia łonowego. Cały mięsieo prosty brzucha otoczony jest dwuścienną pochewką
(vagina m. recti abdominis), utworzoną przez rozcięgna mięśni bocznych brzucha. Czynnośd.
Mięsieo prosty brzucha działając obustronnie zgina tułów do przodu lub - gdy tułów jest ustalony unosi miednicę. Ponadto opuszcza dolne żebra, działając jako mięsieo wydechowy. Mięsieo prosty
brzucha jest najsilniejszym antagonistą m. prostownika grzbietu (m. erector spinae) oraz bierze
udział w wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Nerwy międzyżebrowe
VI-XII (nn. intercostales).
Mięsieo piramidowy (m. pyramidalis) jest to mały mięsieo położony w przedniej i dolnej
części ściany brzucha. Rozpoczyna się na gałęzi górnej kości łonowej, jego włókna mięśniowe biegną
zbieżnie ku górze i przyśrodkowo, koocząc się w kresie białej (linea alba). Mięsieo ten napina kresę
białą. Unerwienie. Nerw międzyżebrowy XII zwany nerwem podżebrowym (n. subcostalis).
Mięśnie tylne brzucha
W skład tylnych mięśni brzucha wchodzi mięsieo czworoboczny lędźwi.
Mięsieo
czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum) jest mięśniem kształtu czworobocznego, położonym
po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego i składa się z dwóch warstw. Przyczep początkowy.
Warstwa przednia mięśnia rozpoczyna się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych, a kooczy
na XII żebrze. Warstwa tylna biegnie od wargi wewnętrznej grzebienia biodrowego do wyrostków
żebrowych kręgów lędźwiowych i XII żebra. Czynnośd. Skurcz jednostronny mięśnia zgina kręgosłup
lędźwiowy w bok, skurcz obustronny obniża XII parę żeber. Mięsieo czworoboczny lędźwi w swym
napięciu spoczynkowym ustala częśd lędźwiową kręgosłupa. Unerwienie. Nerw podżebrowy XII (n.
subcostalis) i krótkie gałązki ze splotu lędźwiowego.
97
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Powięzie brzucha
Powięd piersiowa (fascia pectoralis) przedłuża się ku dołowi w powięd powierzchowną
brzucha (fascia superficialis abdominis), która przyśrodkowo zrasta się z kresą białą (linea alba), a u
dołu z więzadłem pachwinowym (lig. inguinale). Nad przyśrodkowym odcinkiem więzadła
pachwinowego powięd powierzchowna brzucha uwypukla się lejkowato i zstępuje u mężczyzn do
worka mosznowego, tworząc powięd ddwigacza jądra (fascia cremasterica).
Powięd podskórna (fascia subcutanea) pokrywa powięd powierzchowną i od wewnątrz podskórną tkankę tłuszczową brzucha. Między obu powięziami biegną naczynia krwionośne i nerwy
skórne.
Powięd poprzeczna (fascia transversalis) położona jest na wewnętrznej powierzchni mięśnia
poprzecznego brzucha. Powięd ta przedłuża się ku tyłowi w powięd pokrywającą mięsieo
czworoboczny lędźwi oraz w powięd lędźwiową i biodrową. Powyżej więzadła pachwinowego powięd
poprzeczna wzmocniona jest przez sierp pachwinowy i więzadło międzydołkowe.
Kanał pachwinowy
Powyżej przyśrodkowego odcinka więzadła pachwinowego ściana brzucha jest skośnie przebita
kanałem pachwinowym (canalis inguinalis), który stanowi drogę w procesie zstępowania jądra z jamy
brzusznej do worka mosznowego.
W wędrówce tej jądro wraz ze swym przewodem
wyprowadzającym - nasieniowodem pociąga za sobą wszystkie warstwy ściany brzucha położone pod
skórą, tj. powięd powierzchowną, włókna m. skośnego wewnętrznego brzucha i m. poprzecznego
brzucha oraz powięd poprzeczną (fascia transversalis), która pokrywa mięsieo poprzeczny brzucha od
strony wewnętrznej, oddzielając go od otrzewnej ściennej, będącej ostatnią warstwą powłok
brzucha. Wszystkie te osłonki, otaczając nasieniowód wraz z naczyniami i nerwami, wytwarzają
powrózek nasienny (funiculus spermacticus), który stanowi zawartośd kanału pachwinowego. U
kobiet przez kanał pachwinowy przechodzi więzadło obłe macicy. Kanał pachwinowy ma dwa
pierścienie - powierzchowny i głęboki oraz ściany kanału. Pierścieo pachwinowy powierzchowny
(angulus inguinalis superficialis) położony jest w rozcięgnie m. skośnego zewnętrznego brzucha,
którego włókna wytwarzają dwie odnogi - przyśrodkową i boczną. Pierścieo ten jest wyczuwalny
przez skórę. Pierścieo pachwinowy głęboki (angulus inguinalis profundus) leży w połowie długości
więzadła pachwinowego i nieco powyżej, w powięzi poprzecznej brzucha. Skośnie biegnący kanał
pachwinowy ma przednią ścianę utworzoną przez rozcięgno m. skośnego zewnętrznego brzucha,
ścianę tylną tworzy powięd poprzeczna brzucha, dolną - więzadło pachwinowe i górną - włókna mm.
skośnego wewnętrznego i poprzecznego brzucha.
Miejsca zmniejszonego oporu
Występujące w powłokach brzucha miejsca zmniejszonego oporu zasługują na szczególną uwagę,
gdyż pod wpływem wzmożonego wysiłku fizycznego (np. podnoszenie ciężarów) i związanego z nim
98
ANATOMIA CZŁOWIEKA
podwyższenia ciśnienia w jamie brzusznej mogą wytworzyd się tzw. przepukliny. Do tych miejsc
należą:
Trójkąt lędźwiowy (trigonum lumbale) - ograniczony jest przez grzebieo biodrowy, dolnoboczny brzeg mięśnia najszerszego grzbietu i brzeg tylny mięśnia skośnego zewnętrznego
brzucha. W tym rejonie może wytworzyd się przepuklina lędźwiowa dolna (hernia lumbalis
inferior).
Trójkątne lub czworokątne pole położone nieco wyżej, zwane ścięgnistą przestrzenią
lędźwiową (spatium tendineum lumbale), stanowi okolicę, w której może powstad
przepuklina lędźwiowa górna (hernia lumbalis superior). ścianę tej okolicy tworzy m.
najszerszy grzbietu i rozcięgno mięśnia poprzecznego brzucha. Górną granicę wytycza
dwunaste żebro, przyśrodkową - m. prostownik grzbietu, a boczną mm. skośne brzucha
zewnętrzny i wewnętrzny.
Pierścieo pępkowy (anulus umbilicalis), wytwarzający w pośrodkowej okolicy powłok brzucha
dołek pępkowy (fovea umbilicalis), stanowi dogodne miejsce do wytworzenia się przepukliny
pępkowej (hernia umbilicalis).
Doły pachwinowe przyśrodkowy i boczny, położone nad więzadłem pachwinowym w
miejscach obu ujśd kanału pachwinowego są wywołane pierścieniem pachwinowym
powierzchownym i głębokim. Na skutek przebiegu kanału pachwinowego w miejscach tych
doszło do znacznej redukcji warstw mięśniowych. W obrębie dołu pachwinowego
przyśrodkowego może wytworzyd się przepuklina przyśrodkowa lub prosta (hernia medialis s.
recta). Przepuklina boczna lub skośna (hernia lateralis s. obliqua), odpowiadająca dołowi
pachwinowemu bocznemu, jest znacznie rzadsza od przyśrodkowej; zazwyczaj występuje
jako wada wrodzona u dzieci.
MIĘŚNIE KOOCZYNY GÓRNEJ
Mięśnie kooczyny górnej (musculi membri superioris) dzielą się na poszczególne grupy topograficzne,
do których zaliczamy mięśnie obręczy kooczyny górnej, ramienia, przedramienia i ręki. Poszczególne
grupy unaczynione są przez odgałęzienie tętnicy pachowej, ramiennej, promieniowej i łokciowej.
Nerwy dla mięśni kooczyny górnej pochodzą ze splotu ramiennego (plexus brachialis).
Mięśnie obręczy kooczyny górnej
W skład mięśni obręczy kooczyny górnej wchodzą:
mięsieo naramienny,
mięsieo nadgrzebieniowy,
mięsieo podgrzebieniowy,
mięsieo obły mniejszy,
mięsieo obły większy,
mięsieo podłopatkowy.
99
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Z mięśni obręczy kooczyny górnej (mm. cinguli membri superioris) tylko m. naramienny
rozpoczyna się na obu kościach, tj. łopatce i obojczyku, i pokrywa staw ramienny od góry, przodu i
tyłu. Pozostałe mięśnie obręczy kooczyny górnej rozpoczynają się tylko na łopatce. Przyczepy
koocowe omawianych mięśni znajdują się w części bliższej ramienia. Mięsieo naramienny (m.
deltoideus) jest mięśniem kształtu trójkątnego, podstawą skierowany ku górze, a wierzchołkiem w
dół. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na koocu barkowym obojczyka, na wyrostku
barkowym i na grzebieniu łopatki. Przyczep koocowy. Pęczki mięśniowe kierują się zbieżnie ku
dołowi, gdzie kooczą się na guzowatości naramiennej kości ramiennej. Z uwagi na przyczepy
początkowe mięsieo ten dzieli się na: częśd przednią - obojczykową (pars clavicularis), częśd środkową
- barkową (pars acromialis) i częśd tylną - grzebieniową (pars spinalis). Czynnośd. Skurcz
równoczesny wszystkich trzech części mięśnia naramiennego odwodzi ramię i w funkcji tej jest
najsilniejszym mięśniem ze wszystkich odwodzicieli ramienia.
Samodzielny skurcz części
obojczykowej we współpracy z częścią obojczykową m. piersiowego większego wysuwa do przodu i
nawraca ramię. Częśd grzebieniowa pociąga ramię ku tyłowi i odwraca je. Jakkolwiek cały mięsieo
odwodzi kooczynę górną w stawie ramiennym, to skurcz części obojczykowej pociąga odwiedzione
ramię do przodu, zaś skurcz części grzebieniowej i barkowej - ku tyłowi. Mięsieo naramienny ma
duże znaczenie dla ustalenia kości ramiennej w stawie ramiennym. Przy znacznym nawet obciążeniu
kooczyny górnej mięsieo ten przeciwdziała wysuwaniu się głowy kości ramiennej z wydrążenia
stawowego łopatki. Z kolei częśd górna m. czworobocznego grzbietu ddwigając łopatkę utrzymuje ją
w prawidłowym położeniu. Oba te mięśnie współdziałając ze sobą tworzą silną taśmę mięśniową,
która podtrzymuje obciążoną kooczynę. Unerwienie. Pochodzi od n. pachowego (n. axillaris),
należącego do splotu ramiennego. W razie porażenia nerwu ramię jest obniżone i nie ma możliwości
wykonania pełnego ruchu odwodzenia.
Mięsieo nadgrzebieniowy (m. supraspinalis). Przyczep początkowy znajduje się w dole
nadgrzebieniowym łopatki. Przyczep koocowy. Mięsieo ten w swym przebiegu kieruje się w bok,
biegnie pod wyrostkiem barkowym, nad stawem ramiennym i kooczy na szczycie guzka większego
kości ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo nadgrzebieniowy jest - po m.
naramiennym - drugim co do siły odwodzicielem ramienia. Wiązki kooczące się w ścianie torebki
stawowej wygładzają jej fałdy podczas ruchu odwodzenia ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n.
nadłopatkowego (n. suprascapularis) ze splotu ramiennego.
Mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus) wypełnia dół podgrzebieniowy i jest znacznie
większym mięśniem od m. nadgrzebieniowego. Przyczep początkowy znajduje się na powierzchni
grzbietowej łopatki w okolicy należącej do dołu podgrzebieniowego oraz na powięzi
podgrzebieniowej. Przyczep koocowy. Mięsieo ten kieruje się do boku i nieco w górę. Kooczy się na
guzku większym kości ramiennej. Częśd włókien ścięgna koocowego wplata się w błonę włóknistą
torebki stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo ten odwraca ramię i napina torebkę stawową.
Unerwienie. Jak w m. nadgrzebieniowym.
Mięsieo obły mniejszy (m. teres minor) rozpoczyna się na brzegu bocznym łopatki, a kooczy na guzku
większym kości ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. Czynnośd. Mięsieo odwraca ramię i
napina torebkę stawową. Unerwienie. Przez n. pachowy (n. axillaris) ze splotu ramiennego.
100
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo obły większy (m. teres major) rozpoczyna się na powierzchni grzbietowej kąta dolnego
łopatki. Biegnie w bok ku górze, przylegając do koocowej części m. najszerszego grzbietu, z którym
wspólnie kooczy się na grzebieniu guzka mniejszego kości ramiennej. Czynnośd. Współdziała z m.
najszerszym grzbietu w ruchach nawracania przywodzenia i tyłozgięcia ramienia. Oba mięśnie obłe,
zdążając do przyczepu koocowego, oddalają się od siebie, a przez powstałą w ten sposób szczelinę
przechodzi głowa długa m. trójgłowego ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. piersiowogrzbietowego (n. thoracodorsalis). Mięsieo podłopatkowy (m. subscapularis) jest dużym, silnym
mięśniem wypełniającym dół podłopatkowy. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na całej
powierzchni dołu podłopatkowego i na powięzi podłopatkowej. Przyczep koocowy. Mięsieo ten ma
utkanie pierzaste, czemu zawdzięcza znaczną siłę. Jego ścięgno koocowe przebiega do przodu od
torebki stawu ramiennego, z którą zrasta się częściowo, zaś kostny przyczep koocowy osiąga na guzku
mniejszym kości ramiennej. Czynnośd. Mięsieo podłopatkowy silnie nawraca, a także przywodzi
ramię. Unerwienie. Nerw podłopatkowy (n. subscapularis) ze splotu ramiennego.
Powięzie okolicy barku
Powięd naramienna (fascia deltoidea) łączy się z sąsiednimi powięziami i pokrywa m.
naramienny.
Powięd nadgrzebieniowa, podgrzebieniowa i podłopatkowa (fascia supraspinata, infraspinata
et subscapularis) pokrywają mięśnie tej samej nazwy i przymocowują się dookoła
odpowiednich dołów łopatki.
Powięd pachowa (fascia axillaris) jest przedłużeniem powięzi piersiowej i tworzy podstawę
jamy pachowej. W części środkowej powięzi znajdują się liczne otworki dla przejścia naczyo i
nerwów.
Dół pachowy i jama pachowa
Dół pachowy ograniczony jest z przodu fałdem pachowym przednim (plica axillaris anterior),
utworzonym przez brzeg mięśnia piersiowego większego i od tyłu fałdem pachowym tylnym (plica
axillaris posterior), wywołanym przez brzeg mięśnia najszerszego grzbietu. Dół pokrywa skóra
pokryta włosami. Powyżej dołu pachowego znajduje się jama pachowa. Przy uniesionym ramieniu
ma kształt trójściennego ostrosłupa, którego wierzchołek skierowany jest do obojczyka. ścianę
przednią jamy wyznaczają oba mm. piersiowe, ścianę tylną mięśnie: najszerszy grzbietu, obły większy
i podłopatkowy, a ścianę przyśrodkową tworzy m. zębaty przedni. Jama pachowa zawiera poza
tkanką tłuszczową tętnicę i żyłę pachową nerwy splotu ramiennego i węzły chłonne pachowe.
Mięśnie ramienia
Mięśnie ramienia (m. brachii) dzielimy na grupę przednią i tylną. Do grupy przedniej należą
zginacze unerwione przez nerw mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus), należący do długich
nerwów splotu ramiennego. Są to: m. kruczo-ramienny, m. dwugłowy ramienia i m. ramienny.
Tylną grupę mięśni ramienia, czyli prostowniki zaopatruje nerw promieniowy (m. radialis), należący
101
ANATOMIA CZŁOWIEKA
także do długich nerwów splotu ramiennego. Grupę tę stanowią m. trójgłowy ramienia i m.
łokciowy.
Grupa przednia mięśni ramienia
W skład grupy przedniej mięśni ramienia wchodzą
mięsieo dwugłowy ramienia,
mięsieo kruczo-ramienny,
mięsieo ramienny.
Mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii). Przyczep początkowy tego mięśnia składa się z
dwóch głów. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzku nadpanewkowym łopatki,
położonym w jamie stawu ramiennego. Zatem ścięgno tej głowy w swym początkowym odcinku
biegnie w jamie stawowej nad głową kości ramiennej, następnie przebija błonę włóknistą torebki
stawowej i wydostaje się na zewnątrz stawu bruzdą międzyguzkową, otoczone wypustką błony
maziowej torebki stawu ramiennego, zwaną pochewką maziową międzyguzkową (vagina synovialis
intertubercularis). ~cięgno początkowe głowy długiej zmienia więc kierunek swego przebiegu z
poprzecznego na pionowy i kieruje się dalej w dół wzdłuż kości ramiennej, przechodząc w częśd
mięśniową. Głowa krótka (caput breve) przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki razem z m.
kruczo-ramiennym. Przyczep koocowy. Na wysokości połowy ramienia obie głowy łączą się, tworząc
wspólny brzusiec. Brzusiec przechodzi w krótkie mocne ścięgno, które przyczepia się na guzowatości
kości promieniowej. Częśd włókien wytwarza rozcięgno m. dwugłowego ramienia, które przechodzi
w powięd przedramienia. Czynnośd. Czynnośd tego mięśnia jest bardzo urozmaicona z uwagi na
zróżnicowane przyczepy początkowe. Jest mięśniem dwustawowym. Główna jednak funkcja m.
dwugłowego ramienia przejawia się w działaniu na staw łokciowy. W stawie tym mięsieo zgina i
odwraca przedramię. Przy ustalonym przedramieniu, jak np. podczas zwisu, czy w podporze, mięsieo
zgina ramię w stosunku do przedramienia, dzięki czemu bierze udział w podciąganiu tułowia ku
górze. Głowa długa, która przebiega nad stawem ramiennym, bierze udział w odwodzeniu ramienia.
Głowa krótka współdziała głównie z m. kruczo-ramiennym, zgina ramię, czyli wysuwa do przodu i
przywodzi. Mięsieo dwugłowy współdziała z m. naramiennym w przytrzymywaniu kości ramiennej w
stawie ramiennym, co ma szczególne znaczenie przy ddwiganiu ciężkich przedmiotów. Wzdłuż obu
brzegów mięśnia biegną bruzdy: przyśrodkowa i boczna. W głębszej bruddzie przyśrodkowej znajduje
się nerw pośrodkowy (n. medianus), tętnica ramienna (a. brachialis) i żyła odłokciowa (v. basilica).
W płytszej bruddzie bocznej m. dwugłowego ramienia biegnie żyła odpromieniowa (v. cephalica).
Mięsieo kruczo-ramienny (m. coracobrachialis) rozpoczyna się razem z głową krótką m.
dwugłowego ramienia na wyrostku kruczym łopatki, biegnie w dół i nieco bocznie, koocząc się na
kości ramiennej w połowie długości trzonu. Czynnośd. Współdziała on z głową krótką m.
dwugłowego ramienia; unosi ramię do przodu oraz przywodzi ramię do przedniej ściany klatki
piersiowej i nawraca.
102
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo ramienny (m. brachialis) jest pokryty przez m. dwugłowy ramienia. Rozpoczyna się
na przedniej powierzchni trzonu kości ramiennej poniżej przyczepu koocowego m. naramiennego.
Włókna mięśniowe biegną ku dołowi i pokrywają torebkę stawu łokciowego. Kooczy się on krótkim,
silnym ścięgnem na guzowatości kości łokciowej. Czynnośd. Jest mięśniem jednostawowym, silnie
zgina przedramię w stawie łokciowym i pociąga fałdy torebki stawowej, nie pozwalając na wpuklenie
się do wewnątrz stawu.
Grupa tylna mięśni ramienia
W skład grupy tylnej mięśni ramienia wchodzą:
mięsieo trójgłowy ramienia,
mięsieo łokciowy.
Mięsieo trójgłowy ramienia (m. triceps brachii) posiada w przyczepie początkowym trzy
głowy: długą, boczną i przyśrodkową. Przyczep początkowy. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna
się na guzku podpanewkowym łopatki i w swym początkowym odcinku położona jest między m.
obłym większym i mniejszym. W dalszym przebiegu, na wysokości kości ramiennej, głowa długa
prawie całkowicie pokrywa głowę przyśrodkową, która leży najgłębiej. Głowa boczna (caput laterale)
rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej, w części górno-bocznej tej powierzchni,
tj. powyżej bruzdy nerwu promieniowego. Głowa przyśrodkowa (caput mediale) rozpoczyna się
także na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej, lecz u dołu i przyśrodkowo od bruzdy nerwu
promieniowego. Przyczep koocowy. Wszystkie trzy głowy kooczą się krótkim, płaskim ścięgnem
koocowym na wyrostku łokciowym kości łokciowej. Czynnośd. Mięsieo trójgłowy ramienia jest
bardzo silnym prostownikiem stawu łokciowego. Głowa długa mięśnia bierze ponadto udział w
czynnościach stawu ramiennego, gdzie uczestniczy w prostowaniu i przywodzeniu ramienia.
Mięsieo łokciowy (m. anconeus) jest małym trójkątnym mięśniem rozpoczynającym się na
nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Włókna jego rozchodzą się wachlarzowato w dół i kooczą
częściowo w błonie włóknistej torebki stawowej oraz na brzegu tylnym kości łokciowej. Czynnośd.
Jest on słabym prostownikiem stawu łokciowego; zasadnicza jego czynnośd polega na wygładzaniu
fałdów torebki stawowej.
Powięd ramienia
Powięd ramienia (fascia brachii) jest bezpośrednim przedłużeniem powięzi pachowej po swej
przedniej stronie, natomiast od tyłu stanowi kontynuację powięzi naramiennej. U dołu umocowuje
się do obu nadkłykci kości ramiennej. Powięd ta wysyła w kierunku kości ramiennej dwa pasma, z
których przyśrodkowe, zwane przegrodą międzymięśniową ramienia przyśrodkową (septum
intermusculare brachii mediale), wnika między m. trójgłowy i m. ramienny, przyczepiając się do
brzegu przyśrodkowego trzonu kości ramiennej. Drugie pasmo, zwane przegrodą międzymięśniową
ramienia boczną (septum intermusculare brachii laterale), oddziela m. trójgłowy od m. ramiennego i
103
ANATOMIA CZŁOWIEKA
ramienno-promieniowego, zrastając się z brzegiem bocznym trzonu kości ramiennej. Tym sposobem
powięd ramienia wraz z trzonem kości ramiennej wytwarza dwa kanały kostno-włókniste,
przeznaczone dla przedniej i tylnej grupy mięśni.
Mięśnie przedramienia
Mięśnie przedramienia (m. antebrachii) podzielone są na trzy grupy: przednią (dłoniową),
tylną (grzbietową) i boczną (promieniową). Brzuśce mięśniowe większości mięśni położone są w
odcinku bliższym przedramienia, zaś w części dalszej przebiegają ich ścięgna koocowe. Dlatego
obwód przedramienia jest największy w części bliższej i maleje stopniowo w kierunku dalszym.
Mięśnie przedramienia działają na liczne stawy zarówno w obrębie ręki, jak i przedramienia. Grupa
przednia składa się z ośmiu mięśni, które układają się w dwie warstwy: powierzchowną i głęboką.
Pięd mięśni stanowiących warstwę powierzchowną rozpoczyna się wspólnie na nadkłykciu
przyśrodkowym kości ramiennej, zaś przyczepy początkowe trzech mięśni warstwy głębokiej
położone są niżej, w obrębie obu kości i błony międzykostnej przedramienia. Wszystkie mięśnie
grupy przedniej z wyjątkiem m. zginacza łokciowego nadgarstka unerwione są przez nerw
pośrodkowy (n. medianus) ze splotu ramiennego. Mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka oraz częśd
mięśnia zginacza głębokiego palców otrzymują gałązki od nerwu łokciowego (n. ulnaris).
Grupa przednia
W skład grupy przedniej mięśni wchodzą:
Warstwa powierzchowna:
mięsieo nawrotny obły,
mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka,
mięsieo dłoniowy długi,
mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka,
mięsieo zginacz powierzchowny palców.
Warstwa głęboka:
mięsieo zginacz głęboki palców,
mięsieo zginacz długi kciuka,
mięsieo nawrotny czworoboczny.
Warstwa powierzchowna
Mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres) biegnie skośnie od strony przyśrodkowej do kości
promieniowej. Przyczep początkowy obejmuje nadkłykied przyśrodkowy kości ramiennej (głowa
ramienna) i wyrostek dziobiasty kości łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep koocowy znajduje się na
bocznej powierzchni w połowie trzonu kości promieniowej. Czynnośd. Ponieważ włókna mięśnia
biegną od góry ku dołowi oraz od strony przyśrodkowej do boku, dlatego mięsieo ten silnie nawraca i
współdziała w zginaniu przedramienia w stawie łokciowym.
104
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis) jest także mięśniem
rozpoczynającym się od wspólnej masy mięśniowej na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej.
Biegnie on skośnie ku dołowi wzdłuż kości promieniowej, a jego ścięgno koocowe przymocowuje się
do podstawy II i III kości śródręcza po stronie dłoniowej. Czynnośd. Mięsieo ten bierze udział w
zginaniu przedramienia w stawie łokciowym, jednak z największą siłą zgina dłoniowo rękę, którą
także odwodzi w kierunku promieniowym, działając wspólnie z m. prostownikiem promieniowym
długim nadgarstka. Dzięki skośnemu przebiegowi mięsieo bierze udział w ruchu nawracania
przedramienia. Mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus) jest mięśniem niestałym, na ogół
słabym, o długim i cienkim ścięgnie koocowym. Rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym k.
ramiennej, a jego ścięgno koocowe umocowuje się do troczka zginaczy i przedłuża się w szerokie,
płaskie rozcięgno dłoniowe (aponeurosis palmaris), które wzmacnia powięd dłoni. Czynnośd.
Mięsieo zgina dłoniowo rękę i napina rozcięgno dłoniowe ręki.
Mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris). Przyczep początkowy stanowi
nadkłykied przyśrodkowy kości ramiennej (głowa ramienna) i odcinek bliższy tylnego brzegu kości
łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep koocowy. ścięgno koocowe tego mięśnia dochodzi do kości
grochowatej, a dalej jako więzadło grochowo-śródręczne (lig. pisometacarpeum) przymocowuje się
na powierzchni dłoniowej podstawy V kości śródręcza. Czynnośd. Mięsieo zgina dłoniowo rękę i
odwodzi ją w kierunku łokciowym współdziałając w tym ruchu z m. prostownikiem łokciowym
nadgarstka.
Mięsieo zginacz powierzchowny palców(m. flexor digitorum superficialis). Przyczep
początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, na wyrostku
dziobiastym kości łokciowej (głowa ramienno-łokciowa) i na przedniej powierzchni kości
promieniowej w odcinku bliższym (głowa promieniowa). Przyczep koocowy. Brzusiec mięśniowy
dzieli się na cztery brzuśce, które przechodzą w cztery ścięgna koocowe. Dwa ścięgna
powierzchowne dochodzą do podstaw paliczków środkowych III i IV palca, zaś dwa ścięgna położone
głębiej podążają do palca II i V. Wszystkie cztery ścięgna przebiegają przez kanał nadgarstka (canalis
carpi), gdzie razem ze ścięgnem m. zginacza głębokiego palców objęte są pochewką maziową
wspólną mm. zginaczy. Dla wysokości paliczków bliższych każde z czterech ścięgien koocowych
rozszczepia się widełkowato tworząc szczelinę, przez którą przechodzi odpowiednie ścięgno koocowe
m. zginacza głębokiego palców, podążające do paliczka dalszego. Czynnośd. Jest to mięsieo
wielostawowy i zgina wszystkie stawy, nad którymi przebiega. Najsłabsze jego działanie przejawia się
w odniesieniu do stawu łokciowego. Prócz współdziałania w zginaniu stawu łokciowego zgina
dłoniowo rękę, a także stawy śródręczno-paliczkowe i międzypaliczkowe bliższe. Może on działad na
wszystkie wymienione stawy równocześnie lub na każdy z nich oddzielnie.
Warstwa głęboka
Mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus) ma rozległy przyczep
początkowy. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu kości łokciowej i przyległej części błony
międzykostnej przedramienia. Przyczep koocowy. Mięsieo kooczy się czterema ścięgnami, które
przebiegają przez kanał nadgarstka pod troczkiem zginaczy i pod rozwidleniem ścięgien koocowych
m. zginacza powierzchownego palców i dochodzą do podstaw paliczków dalszych od II do V palca.
105
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Czynnośd. Mięsieo zgina dłoniowo rękę i wszystkie stawy palców II-V oraz zbliża do siebie
rozstawione palce. Samodzielne zgięcie wybranego stawu międzypaliczkowego jest najczęściej
niemożliwe i pociąga za sobą zgięcie w pozostałych stawach palców trójczłonowych.
Mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus) rozpoczyna się na przedniej
powierzchni trzonu kości promieniowej i na przyległej części błony międzykostnej. ścięgno koocowe
mięśnia przebiega przez kanał nadgarstka i kooczy się na podstawie dalszego paliczka kciuka.
Czynnośd. Mięsieo ten silnie zgina rękę i stawy kciuka.
Mięsieo nawrotny czworoboczny (m.
pronator quadratus) jest małym, płaskim,
czworokątnym mięśniem. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni części dalszej trzonu kości
łokciowej, biegnie w bok, koocząc się na przedniej i bocznej powierzchni trzonu kości promieniowej.
Czynnośd. Skurcz mięśnia działa wyłącznie na staw promieniowo-łokciowy dalszy, powodując
nawracanie przedramienia.
Grupa boczna
Grupa boczna składa się z czterech mięśni, które leżą na stronie przedniej i bocznej
przedramienia, a swymi przyczepami sięgają ku górze aż do połowy wysokości ramienia,
przymocowując się do brzegu i nadkłykcia bocznego kości ramiennej. Wszystkie mięśnie tej grupy
unerwione są przez gałęzie nerwu promieniowego (n. radialis).
W skład grupy bocznej mięśni przedramienia wchodzą:
mięsieo ramienno-promieniowy,
mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka,
mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka,
mięsieo odwracacz.
Mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) rozpoczyna się na brzegu bocznym kości
ramiennej poniżej połowy jej długości, biegnie wzdłuż kości promieniowej i kooczy się na wyrostku
rylcowatym kości promieniowej. Czynnośd. Mięsieo zgina przedramię w stawie łokciowym, najsilniej
w położeniu nawrócenia przedramienia. Ponadto nawrócone przedramię odwraca, a odwrócone nawraca.
Mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus)
rozpoczyna się na brzegu bocznym kości ramiennej, poniżej m. ramienno-promieniowego, a kooczy
się na powierzchni grzbietowej podstawy II kości śródręcza.
106
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis) bierze
początek na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Przyczep koocowy osiąga na podstawie III kości
śródręcza po stronie grzbietowej. Czynnośd. Oba mięśnie prostują i zginają grzbietowo rękę, oraz
biorą udział w zginaniu stawu łokciowego. Mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka razem
z m. zginaczem promieniowym nadgarstka odwodzi rękę w kierunku promieniowym.
Mięsieo odwracacz (m. supinator) leży na tylnej stronie przedramienia, rozpoczyna się na
nadkłykciu bocznym kości ramiennej i na tylnej stronie nasady bliższej kości łokciowej. Włókna tego
mięśnia biegną skośnie w bok i ku dołowi, owijając się dookoła bliższej części kości promieniowej,
której mięsieo kooczy się z przodu poniżej guzowatości kości promieniowej. Czynnośd. Mięsieo ten
odwraca przedramię.
Grupa tylna
Grupa tylna, podobnie jak przednia, dzieli się na warstwę mięśni powierzchownych i
głębokich. Trzy mięśnie warstwy powierzchownej zrastają się w swym przyczepie początkowym,
który znajduje się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Warstwę głęboką tworzą cztery mięśnie,
rozpoczynające się na kościach i błonie międzykostnej przedramienia po stronie tylnej. Wszystkie
mięśnie grupy tylnej unerwione są - podobnie jak mięśnie grupy bocznej - przez nerw promieniowy
(n. radialis).
W skład grupy tylnej mięśni przedramienia wchodzą:
Warstwa powierzchowna:
mięsieo prostownik palców,
mięsieo prostownik palca małego,
mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka.
Warstwa głęboka:
mięsieo odwodziciel długi kciuka,
mięsieo prostownik krótki kciuka,
mięsieo prostownik długi kciuka,
mięsieo prostownik wskaziciela.
Warstwa powierzchowna
Mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum). Przyczep początkowy znajduje się na
nadkłykciu bocznym kości ramiennej i więzadle pobocznym promieniowym. Przyczep koocowy.
Brzusiec mięśniowy przechodzi w cztery ścięgna koocowe, które na wysokości ręki przedłużają się w
107
ANATOMIA CZŁOWIEKA
rozcięgna grzbietowe, kooczące się na podstawach dalszych paliczków palców trójczłonowych.
Czynnośd. Mięsieo ten prostuje i zgina grzbietowo rękę, prostuje palce i odwodzi w stawach
śródręczno-paliczkowych. Mięsieo prostownik palców nie oddziałuje bezpośrednio na stawy
międzypaliczkowe, gdyż wielkośd skracania się jego włókien jest niedostateczna. Na stawy te działają
mm. międzykostne i glistowate.
Mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Przyczep początkowy znajduje
się wspólnie z poprzednim na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Przyczep koocowy. Mięsieo
kooczy się rozdwojonym rozcięgnem grzbietowym V palca. Czynnośd. Mięsieo prostuje i przywodzi
palec V.
Mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris) jest w grupie tylnej
mięśniem leżącym najbardziej przyśrodkowo. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na
nadkłykciu bocznym kości ramiennej i na tylnej powierzchni kości łokciowej, a kooczy się na
podstawie V kości śródręcza po stronie grzbietowej. Czynnośd. Mięsieo ten jest silnym
prostownikiem ręki i najsilniejszym spośród jej odwodzicieli łokciowych.
Warstwa głęboka
Mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus) jest największym z mięśni
warstwy głębokiej. Przyczep początkowy. Mięsieo rozpoczyna się na tylnej powierzchni obu kości
przedramienia i na błonie międzykostnej. Przyczep koocowy. ścięgno tego mięśnia kooczy się na
podstawie I kości śródręcza. Czynnośd. Jest on głównym odwodzicielem ręki w kierunku
promieniowym, odwodzi również i odprowadza kciuk. Ponieważ jego ścięgno koocowe zachodzi od
strony promieniowej na powierzchnię dłoniową nadgarstka, mięsieo ten zgina rękę dłoniowo, mimo
iż należy do grupy mięśni tylnych przedramienia.
Mięsieo prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis) rozpoczyna się na tylnej
powierzchni kości promieniowej i przyległej części błony międzykostnej, a kooczy się długim, cienkim
ścięgnem na podstawie bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo prostuje i odwodzi kciuk w
stawie śródręczno-paliczkowym oraz odwodzi rękę w kierunku promieniowym.
Mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus) rozpoczyna się na tylnej
powierzchni trzonu kości łokciowej i przyległej części błony międzykostnej. Przyczep koocowy
mięśnia znajduje się na podstawie dalszego paliczka kciuka. Czynnośd. Jest on prostownikiem kciuka
we wszystkich jego stawach, ponadto przywodzi kciuk oraz jest słabym prostownikiem ręki. Mięsieo
prostownik wskaziciela (m. extensor indicis) rozpoczyna się poniżej poprzedniego mięśnia, również
na kości łokciowej i błonie międzykostnej, a jego ścięgno koocowe zlewa się z rozcięgnem
grzbietowym dla wskaziciela m. prostownika palców. Czynnośd. Prostuje palec II.
108
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Powięd przedramienia
Powięd przedramienia (fascia antebrachii) jest przedłużeniem powięzi ramienia w kierunku
dalszym kooczyny. Podobnie do powięzi ramienia oddaje przegrody międzymięśniowe, które wraz z
kośdmi przedramienia wytwarzają trzy przestrzenie kostno-włókniste dla trzech grup mięśni:
zginaczy, prostowników bocznych i prostowników grzbietowych. W części dolnej przedramienia
powięd wzmocniona jest dodatkowymi włóknami o przebiegu okrężnym. Uczestniczą one w
wytworzeniu dwóch troczków, umocowujących ścięgna mięśni przedramienia.
Po stronie
grzbietowej znajduje się troczek prostowników (retinaculum extensorum), w którym znajduje się
sześd przedziałów kostno-włóknistych, mieszczących ścięgna mięśni otoczone pochewkami
maziowymi ścięgien (vaginae synoviales tendinum). Po stronie dłoniowej powięd przedramienia,
przedłużając się na okolicę nadgarstka, pokrywa n. łokciowy i t. łokciową. Spoczywają one na
troczku zginaczy (retinaculum flexorum), rozpiętym poprzecznie na wyniosłościach nadgarstka.
Troczek ten zamyka bruzdę w kanał nadgarstka (canalis carpi), którym biegną ścięgna mięśni zginaczy
palców otoczone pochewkami maziowymi. Jedna pochewka otacza ścięgno m. zginacza długiego
kciuka, druga obejmuje osiem ścięgien obu mięśni zginaczy palców trójczłonowych i nazywa się
pochewką maziową wspólną mm. zginaczy (vagina synovialis communis mm. flexorum). Pochewki
te kooczą się na wysokości połowy śródręcza. Wyjątek stanowi pochewka nadgarstkowa łokciowa,
która łączy się z pochewką V palca. Ponadto w kanale nadgarstka przebiega n. pośrodkowy i
towarzysząca mu t. pośrodkowa. Po stronie dłoniowej znajdują się oddzielne pochewki maziowe
ścięgien dla wszystkich palców (vagine synoviales tendinum digitorum manus). Pochewki maziowe są
wzmocnione silnymi więzadłami pochwowymi (lig. vaginalia), które przytwierdzają je do kości. Dół
łokciowy (fossa cubitalis) od przodu zamknięty jest powięzią, od strony przyśrodkowej ograniczony
m. nawrotnym obłym, od strony bocznej mięśniami: ramienno-promieniowym, prostownikiem
promieniowym długim i krótkim nadgarstka. Dno dołu tworzą m. dwugłowy ramienia i m. ramienny.
W dole łokciowym przebiegają: t. ramienna, która tutaj dzieli się na t. promieniową i t. łokciową, t.
poboczna promieniowa, n. pośrodkowy i n. promieniowy.
Mięśnie ręki
Krótkie mięśnie ręki (m. manus) położone są na stronie dłoniowej śródręcza i między kośdmi
śródręcza. Strona grzbietowa ręki jest pozbawiona mięśni. Palec pierwszy, najkrótszy i najgrubszy,
nosi nazwę kciuka (pollex). Posiada on własne mięśnie, których częśd znana jest już z opisu mięśni
przedramienia. Pozostałe, krótkie mięśnie kciuka tworzą na dłoni u jego podstawy wzniesienie zwane
kłębem (thenar). Palec drugi, wskaziciel (index) jest drugim co do ruchomości palcem ręki. Palec
piąty, mały (digitus minimus), podobnie jak kciuk, posiada grupę własnych krótkich mięśni,
tworzących wzniesienie wzdłuż brzegu łokciowego ręki zwane kłębikiem (hypothenar). Oprócz
mięśni kłębu i kłębika, przeznaczonych wyłącznie dla pierwszego i piątego palca, ręka posiada trzecią
grupę mięśni tworzących środkowe mięśnie dłoni, które działają na wszystkie stawy palców - od
drugiego do piątego.
Mięśnie kłębu
W skład mięśni kłębu wchodzą:
mięsieo odwodziciel krótki kciuka,
109
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo zginacz krótki kciuka,
mięsieo przeciwstawiacz kciuka,
mięsieo przywodziciel kciuka.
Mięsieo odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis) rozpoczyna się na troczku
zginaczy (retinaculum flexorum) i na kości łódeczkowatej, a kooczy się na brzegu bocznym podstawy
bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo ten odwodzi i przeciwstawia kciuk.
Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus).
Mięsieo zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis) rozpoczyna się pod mięśniem
poprzednim i nieco przyśrodkowo od niego, na troczku zginaczy, obu kościach czworobocznych i kości
główkowatej, a kooczy się na podstawie bliższego paliczka kciuka. Czynnośd. Mięsieo zgina kciuk w
stawie śródręczno-paliczkowym oraz ustawia pierwszą kośd śródręcza w położeniu opozycji, dzięki
czemu opuszka kciuka kieruje się ku stronie dłoniowej pozostałych palców. Unerwienie. Nerw
pośrodkowy (n. medianus) i n. łokciowy (n. ulnaris).
Mięsieo przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis) leży pod poprzednim i ma podobne
przyczepy początkowe, a kooczy się na powierzchni bocznej pierwszej kości śródręcza. Czynnośd.
Mięsieo ten przywodzi kciuk i przeciwstawia go pozostałym palcom. Unerwienie. Nerw pośrodkowy
(n. medianus).
Mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis) jest największym i najgłębiej położonym
mięśniem kłębu. Rozpoczyna się dwiema głowami: poprzeczną i skośną (caput transversum et
obliquum), na więzadle promienistym nadgarstka i kości główkowatej oraz na III kości śródręcza.
Obie głowy zbiegają się u podstawy kciuka, koocząc się na bliższym paliczku kciuka. Czynnośd. Jest
on głównym przywodzicielem kciuka, przeciwstawia kciuk innym palcom ręki, a także zgina w stawie
śródręczno-paliczkowym. Unerwienie. Nerw łokciowy (n. ulnaris).
Mięśnie kłębika
Grupę tę tworzą cztery mięśnie unerwione przez nerw łokciowy (n. ulnaris). W skład mięśni
kłębika wchodzą:
mięsieo dłoniowy krótki,
mięsieo odwodziciel palca małego,
mięsieo zginacz krótki palca małego,
mięsieo przeciwstawiacz palca małego.
110
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo dłoniowy krótki (m. palmaris brevis) rozpoczyna się na brzegu łokciowym rozcięgna
dłoniowego ręki oraz na troczku zginaczy, a kooczy się w skórze brzegu łokciowego ręki. Czynnośd.
Wywołuje zmarszczki na brzegu łokciowym dłoni.
Mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na wyniosłości
przyśrodkowej nadgarstka i kooczy na brzegu przyśrodkowym bliższego paliczka palca V. Czynnośd.
Odwodzi palec mały, zgina go w stawie śródręczno-paliczkowym, a prostuje w stawach
międzypaliczkowych, dzięki połączeniu z rozcięgnem grzbietowym (aponeurosis dorsalis).
Mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się jak
poprzedni, a kooczy na podstawie bliższego paliczka palca małego. Czynnośd. Zgina palec mały w
stawie śródręczno-paliczkowym. Mięsieo przeciwstawiacz palca małego (m. opponens digiti minimi)
rozpoczyna się jak dwa poprzednie i dochodzi do przyśrodkowej powierzchni V kości śródręcza.
Czynnośd. Nieznacznie przeciwstawia palec V.
Mięśnie środkowe dłoni
W skład mięśni środkowych dłoni wchodzą:
mięśnie glistowate,
mięśnie międzykostne.
Mięśnie glistowate (mm. lumbricales) położone są w liczbie czterech małych mięśni między
ścięgnami m. zginacza głębokiego palców (m. flexor digitorum profundus), które to ścięgna służą im
jako miejsca przyczepów początkowych. Na wysokości stawów śródręczno-paliczkowych ścięgna
koocowe czterech mięśni glistowatych przechodzą na stronę grzbietową, gdzie łączą się z rozcięgnem
grzbietowym (aponeurosis dorsalis) palców.
Czynnośd.
Mięśnie glistowate zginają palce
trójczłonowe w stawach śródręczno-paliczkowych, a prostują w obu stawach międzypaliczkowych
poprzez przyczepy do rozcięgna grzbietowego. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus) i n.
łokciowy (n. ulnaris).
Mięśnie międzykostne (mm. interossei) są to krótkie, silne mięśnie występujące w dwóch
warstwach - dłoniowej i grzbietowej. Wypełniają one przestrzenie międzykostne śródręcza (spalia
interossea metacarpi). Mięśnie międzykostne rozpoczynają się na kościach śródręcza i kooczą się,
podobnie jak mięśnie glistowate, na rozcięgnach grzbietowych palców. Czynnośd. Wspólne działanie
mm. międzykostnych dłoniowych i grzbietowych powoduje zginanie palców w stawach śródręcznopaliczkowych. Ponieważ mm. międzykostne grzbietowe w swym przyczepie koocowym kierują się
zbieżnie do długiej osi ręki, przebiegającej przez palec środkowy, kurcząc się - niezależnie od mm.
międzykostnych dłoniowych, odwodzą palce w stawach śródręczno-paliczkowych. I przeciwnie, mm.
międzykostne dłoniowe biegną rozbieżnie w stosunku do powyższej osi, działają więc
antagonistycznie, czyli w tychże stawach przywodzą palce. Dzięki swym przyczepom koocowym w
111
ANATOMIA CZŁOWIEKA
rozcięgnach grzbietowych, podobnie jak mięśnie glistowate, prostują palce w stawach
międzypaliczkowych. Unerwienie. Wszystkie mm. międzykostne są unerwione są przez n. łokciowy
(n. ulnaris)
Powięzie ręki
W rejonie ręki po stronie grzbietowej znajduje się powięd grzbietowa ręki (fascia dorsalis
manus), która pokrywa spłaszczone ścięgna mm. prostowników długich palców. Na dłoni występują
trzy komory oddzielające mięśniówkę kłębu kciuka, kłębika palca V i częśd środkową dłoni. Częśd
środkową wypełniają mm. glistowate, ścięgna mm. zginaczy długich palców oraz naczynia i nerwy.
Od zewnątrz komory te ograniczone są rozcięgnem dłoniowym. Rozcięgno dłoniowe (aponeurosis
palmaris) jest włóknistą płytą, która chroni dłoo przed uciskiem z zewnątrz. Powierzchownie
położone są pęczki podłużne, biegnące w przedłużeniu ścięgna koocowego m. dłoniowego długiego.
Natomiast głębiej położone są pęczki poprzeczne, które w części dystalnej związane są z więzadłem
poprzecznym powierzchownym śródręcza.
MIĘŚNIE KOOCZYNY DOLNEJ
Podobnie jak w kooczynie górnej mięśnie kooczyny dolnej (musculi membri inferioris) dzielą
się na: mięśnie obręczy kooczyny dolnej, mięśnie uda, goleni i stopy. Unerwienie wszystkich mięśni
kooczyny dolnej pochodzi od splotu lędźwiowo-krzyżowego (plexus lumbosacralis).
Mięśnie obręczy kooczyny dolnej, czyli mięśnie miednicy
Mięśnie miednicy (musculi pelvis) są na ogół krótkie, rozpoczynają się na kościach miednicy, a
kooczą w bliższej części kości udowej. Stanowią one zazwyczaj silne mięśnie o dużym przekroju
fizjologicznym. Z uwagi na rozmieszczenie dzielą się na: wewnętrzne, czyli przednie i zewnętrzne czyli
tylne mięśnie miednicy. Mięśnie wewnętrzne miednicy otrzymują nerwy odchodzące od splotu
lędźwiowego (plexus lumbalis), zaś większośd mięśni zewnętrznych unerwionych jest przez nerwy
splotu krzyżowego (plexus sacralis).
Wewnętrzne mięśnie miednicy
W skład mięśni wewnętrznych miednicy wchodzą:
mięsieo biodrowo-lędźwiowy,
mięsieo lędźwiowy większy.
Mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas) składa się z dwóch mięśni: m. lędźwiowego
większego i m. biodrowego, które kooczą się wspólnym ścięgnem. Mięsieo lędźwiowy większy (m.
112
ANATOMIA CZŁOWIEKA
psoas major) jest długim mięśniem, wchodzącym w skład tylnej ściany jamy brzusznej. Przyczep
początkowy ma dwie warstwy: powierzchowną i głęboką. Warstwa powierzchowna tego mięśnia
odchodzi od bocznej powierzchni trzonów ostatniego kręgu piersiowego i czterech górnych kręgów
lędźwiowych. Warstwa głęboka przymocowuje się do wyrostków żebrowych wszystkich kręgów
lędźwiowych. Między dwiema warstwami tego mięśnia leży splot lędźwiowy (plexus lumbalis).
Przyczep koocowy. Mięsieo lędźwiowy większy biegnie ku dołowi, nieco w bok, wydostaje się z jamy
miednicy przez rozstęp mięśniowy (lacuna musculorum) położony pod boczną częścią więzadła
pachwinowego (lig. inguinale) i wspólnie z mięśniem biodrowym kooczy się wąskim ścięgnem na
krętarzu mniejszym kości udowej. Mięsieo biodrowy (m. iliacus) wypełnia dół biodrowy, w którym
przymocowuje się wachlarzowato swym przyczepem początkowym. Włókna mięśniowe biegną
zbieżnie w dół i przechodzą we wspólne ścięgno razem z m. lędźwiowym większym. ścięgno
koocowe przyczepia się na krętarzu mniejszym kości udowej. Czynnośd. Mięsieo biodrowolędźwiowy jest bardzo silnym zginaczem stawu biodrowego, może mu dorównad jedynie m. prosty
uda (m. rectus femoris). W działaniu tym m. lędźwiowy większy dzięki znacznej długości swych
włókien wpływa na wielkośd i zakres ruchu zgięcia, m. biodrowy natomiast ze względu na swój duży
przekrój fizjologiczny dysponuje znaczną siłą. Przy ustalonych kooczynach dolnych lub w pozycji leżąc
na plecach, podczas podnoszenia tułowia oba mięśnie współpracują z mięśniami prostymi brzucha.
Jest on bardzo czynnym mięśniem podczas chodzenia. Mięsieo biodrowo-lędźwiowy również
przywodzi i odwraca udo. Z uwagi na przyczepy początkowe m. lędźwiowy większy działa także na
kręgosłup lędźwiowy. Kurcząc się obustronnie zgina kręgosłup w przód przy jednostronnym skurczu
w bok. Unerwienie. Oba mięśnie lędźwiowe otrzymują gałązki odchodzące bezpośrednio od splotu
lędźwiowego (plexus lumbalis) i od n. udowego (n. femoralis). Porażenie mięśnia biodrowolędźwiowego upośledza w znacznej mierze funkcję chodzenia.
Mięsieo lędźwiowy mniejszy (m. psoas minor) jest położony do przodu od m. lędźwiowego
większego. Jest mięśniem niewielkim i niestałym, występuje w połowie przypadków. Czynnośd jego
polega na napinaniu powięzi biodrowej.
Zewnętrzne mięśnie miednicy
W skład mięśni zewnętrznych miednicy wchodzą:
mięsieo pośladkowy wielki,
mięsieo napinający powięd szeroką,
mięsieo pośladkowy średni,
mięsieo pośladkowy mały,
mięsieo gruszkowaty,
mięsieo zasłaniacz wewnętrzny,
mięśnie bliźniacze górny i dolny,
mięsieo czworoboczny uda,
mięsieo zasłaniacz zewnętrzny.
Mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus) jest bardzo duży, przykrywa pozostałe
mięśnie tej grupy. Przyczep początkowy. Mięsieo ten rozpoczyna się wzdłuż linii podłużnej na
113
ANATOMIA CZŁOWIEKA
pograniczu kości biodrowej i krzyżowej: na powierzchni pośladkowej talerza biodrowego do tyłu od
kresy pośladkowej tylnej, na bocznym brzegu kości krzyżowej i guzicznej oraz na więzadle krzyżowoguzowym. Włókna jego biegną równolegle i skośnie ku dołowi i do boku. Przyczep koocowy znajduje
się w dwóch miejscach. Włókna części górnej mięśnia kierują się bardziej do boku, przechodzą nad
krętarzem większym kości udowej i dołączają do pasma biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej
uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Włókna dolnej części przyczepiają się do guzowatości
pośladkowej (tuberositas glutea) kości udowej. Czynnośd. Najważniejszym zadaniem mięśnia
pośladkowego wielkiego jest utrzymanie pionowej postawy ciała podczas stania i chodzenia. Jest on
najsilniejszym prostownikiem stawu biodrowego, a tym samym antagonistą m. biodrowolędźwiowego. Obustronny skurcz mm. pośladkowych wielkich, przy ustalonej kooczynie dolnej
wysuwa miednicę ku przodowi, zaś skurcz jednostronny w bok. Poprzez przyczep do pasma
biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej uda prostuje kolano. Mięsieo ten jest także najsilniejszym
odwracaczem i przywodzicielem uda (przyczep udowy). Częśd mięśnia koocząca się w powięzi
szerokiej, odwodzi udo. Unerwienie. Mięsieo jest unerwiony przez n. pośladkowy dolny (n. gluteus
inferior) ze splotu krzyżowego, który z miednicy wydostaje się przez otwór podgruszkowaty i wnika
do mięśnia od dołu. W przypadku uszkodzenia n. pośladkowego dolnego występują trudności w
chodzeniu po nierównym podłożu, utrzymanie równowagi ciała jest zakłócone, występują trudności
prostowania stawu biodrowego podczas wstawania z pozycji siedzącej.
Mięsieo napinający powięd szeroką (m. tensor fasciae latae) jest jedynym mięśniem tej
grupy, położonym do przodu od poprzecznej osi stawu biodrowego. Rozpoczyna się na kolcu
biodrowym przednim górnym i powięzi pośladkowej, biegnie ku dołowi i nieco do tyłu, a w okolicy
krętarza większego przechodzi w ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi
szerokiej, które kooczy się na kłykciu bocznym kości piszczelowej. Czynnośd. Mięsieo ten działa na
staw biodrowy i kolanowy. Działanie jego jest silniejsze w stawie biodrowym, w którym mięsieo
zgina, nawraca i odwodzi udo. Mięsieo ten, napinając powięd szeroką, ustala wyprostowany staw
kolanowy, przyczyniając się tym samym do utrzymania pionowej postawy ciała, natomiast zgięty staw
kolanowy zgina jeszcze silniej. Unerwienie. Do mięśnia wnikają gałązki n. pośladkowego górnego (n.
gluteus superior) ze splotu krzyżowego.
Mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) jest mięśniem grubym i silnym, położonym
pod m. pośladkowym wielkim. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na powierzchni
pośladkowej talerza biodrowego między kresą pośladkową przednią a tylną. Przyczep koocowy.
Wszystkie włókna tego mięśnia biegną zbieżnie ku dołowi, gdzie mięsieo kooczy się krótkim ścięgnem
na krętarzu większym kości udowej.
Mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) rozpoczyna się wachlarzowato na
powierzchni pośladkowej talerza kości biodrowej, między kresą pośladkową dolną i przednią. Kooczy
się również na krętarzu większym kości udowej. Czynnośd. Działanie m. pośladkowego małego i m.
pośladkowego średniego jest podobne i bardzo wielostronne. Najsilniej czynnośd ich przejawia się w
odwodzeniu uda, a przy ustalonej kooczynie dolnej pochylają miednicę w stronę boczną. Ze względu
na wachlarzowaty przebieg włókien przednia i tylna częśd obu mięśni działa antagonistycznie. Częśd
przednia, której przyczepy początkowe leżą do przodu od poprzecznej osi stawu, zgina staw biodrowy
114
ANATOMIA CZŁOWIEKA
i nawraca, zaś częśd tylna prostuje i odwraca. Unerwienie obu mięśni pośladkowych, średniego i
małego pochodzi od n. pośladkowego górnego (n. gluteus superior). Z porażeniem nerwu wiąże się
zazwyczaj nieprawidłowe ustawienie miednicy, szczególnie widoczne w trakcie czynności
lokomocyjnych. Spostrzega się wówczas tzw. chód kaczkowaty.
Mięsieo gruszkowaty (m. piriformis) rozpoczyna się na miednicznej powierzchni kości
krzyżowej na wysokości od drugiego do czwartego jej segmentu. Biegnie on zbieżnie w bok,
wydostaje się z jamy miednicy mniejszej przez otwór kulszowy większy i przechodzi w cienkie długie
ścięgno, które kooczy się na przyśrodkowej stronie krętarza większego kości udowej. Czynnośd.
Działanie mięśnia jest stosunkowo słabe. Najsilniej odwraca udo, słabiej odwodzi, a najsłabiej
prostuje. Unerwienie. Gałązki nerwowe splotu krzyżowego, który na nim spoczywa.
Mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), podobnie jak poprzedni,
rozpoczyna się wewnątrz miednicy mniejszej. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na
powierzchni wewnętrznej błony zasłonowej (membrana obturatoria) i na kostnym ograniczeniu
otworu zasłonionego. Przyczep koocowy. Włókna mięśnia kierują się zbieżnie do otworu kulszowego
mniejszego. W tym rejonie mięsieo zmienia kierunek przebiegu pod kątem prostym i przewija się
przez brzeg wcięcia kulszowego mniejszego. Częśd zewnątrz miedniczna przechodzi w ścięgno
koocowe i dochodzi do dołu krętarzowego kości udowej. Czynnośd. Główna czynnośd tego mięśnia
polega na odwracaniu uda, ponadto słabo przywodzi i prostuje udo. Unerwienie. Gałązki splotu
krzyżowego.
Mięśnie bliźniacze górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior) towarzyszą w swym
przebiegu mięśniowi zasłaniaczowi wewnętrznemu. Mięsieo bliźniaczy górny rozpoczyna się na kolcu
kulszowym, m. bliźniaczy dolny na guzie kulszowym. Oba mięśnie kooczą się razem z m.
zasłaniaczem wewnętrznym w dole krętarzowym kości udowej. Czynnośd. Oba mięśnie bliźniacze
wspomagają działanie m. zasłaniacza zewnętrznego. Unerwienie. Jak w mięśniu poprzednim.
Mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris) w postaci czworobocznej płytki biegnie
poprzecznie od guza kulszowego do grzebienia międzykrętarzowego kości udowej. Czynnośd.
Mięsieo ten odwraca, przywodzi i nieznacznie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie.
Pochodzi ze splotu krzyżowego
Mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus) jest mięśniem spłaszczonym,
wachlarzowatym, rozpoczynającym się na zewnętrznej powierzchni błony zasłonowej i kostnym
ograniczeniu otworu zasłonionego. ścięgno koocowe tego mięśnia dołącza do ścięgna m. zasłaniacza
wewnętrznego, koocząc się także w dole krętarzowym kości udowej. Czynnośd. Wspomaga on
czynnośd mięśnia czworobocznego uda. Unerwienie. Pochodzi ze splotu lędźwiowego, gdyż
rozwojowo należy on do grupy mięśni przyśrodkowych uda. Dlatego otrzymuje unerwienie z gałęzi
tylnej n. zasłonowego (n. obturatorius).
115
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięśnie uda
Mięśnie uda (m. femoris) dzielą się na trzy grupy
mięśnie przednie,
mięśnie przyśrodkowe czyli przywodziciele uda,
mięśnie tylne. Mięśnie grupy przedniej prostują staw kolanowy i mają znaczną przewagę nad
grupą tylną - zginaczami.
Przednie mięśnie uda
Grupa mięśni przednich zajmuje największą przestrzeo w obrębie uda. Zasadnicza czynnośd tych
mięśni polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym. Razem z mięśniami zewnętrznymi
miednicy, które prostują udo w stawie biodrowym, mięśnie przednie uda utrzymują kooczynę dolną
w stanie wyprostu w stawie biodrowym i kolanowym. Mięśnie grupy przedniej są unerwione przez
nerw udowy (n. femoralis), wychodzący ze splotu lędźwiowego. W skład mięśni przednich uda
wchodzą:
mięsieo krawiecki,
mięsieo czworogłowy uda,
mięsieo stawowy kolana.
Mięsieo krawiecki (m. sartorius) jest najdłuższym mięśniem ustroju ludzkiego i ma kształt
długiej, wąskiej taśmy. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na kolcu biodrowym przednim
górnym i w swoim przebiegu towarzyszy tętnicy udowej. Przyczep koocowy. Włókna tego mięśnia
biegną równolegle ku dołowi w kierunku przyśrodkowej strony uda. Następnie mięsieo przebiega do
tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i kooczy się płaskim, rozbieżnym ścięgnem poniżej
kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej, przyśrodkowo od guzowatości piszczeli w tzw. gęsiej
stopce (pes anserinus). Czynnośd. Jest to mięsieo dwustawowy. Jako jedyny mięsieo, zginając udo w
stawie biodrowym, równocześnie zgina podudzie w stawie kolanowym. W działaniu na staw
biodrowy jest zginaczem, odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. W stawie kolanowym mięsieo
ten zgina i nawraca goleo. Mimo licznych czynności jest słabym mięśniem, gdyż posiada mały
przekrój fizjologiczny.
Mięsieo czworogłowy uda (m. quadriceps femoris). Jest to największy pod względem masy
mięsieo ustroju człowieka. Położony jest na przedniej powierzchni uda i z uwagi na swe przyczepy
początkowe dzieli się na cztery głowy: najbardziej powierzchowną głowę stanowi m. prosty uda,
który jest m. dwustawowym i najbardziej niezależnym spośród wszystkich czterech głów. Trzy
pozostałe głowy to:
mięsieo obszerny boczny, mięsieo obszerny przyśrodkowy i mięsieo obszerny
pośredni.
Mięsieo prosty uda (m. rectus femoris) jest mięśniem wrzecionowatym, grubym,
który rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim dolnym i na torebce stawu
116
ANATOMIA CZŁOWIEKA
biodrowego. W dolnej części uda brzusiec mięśniowy przechodzi w grube, wspólne
ścięgno koocowe dochodzące do rzepki.
Mięsieo obszerny boczny (m. vastus lateralis) jest najsilniejszą częścią m.
czworogłowego uda i zajmuje boczną powierzchnię trzonu kości udowej. Rozpoczyna
się na krętarzu większym, kresie międzykrętarzowej i wardze bocznej kresy
chropawej kości udowej. Włókna biegną łukowato w kierunku przyśrodkowym i w
dół, przechodząc we wspólne ścięgno koocowe.
Mięsieo obszerny przyśrodkowy (m. vastus medialis) jest położony po stronie
przyśrodkowej i przedniej uda. Rozpoczyna się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy
chropawej kości udowej. Włókna jego biegną równolegle, łukowato w kierunku
bocznym ku dołowi i przechodzą we wspólne ścięgno koocowe.
Mięsieo obszerny pośredni (m. vastus intermedius) przylega do przedniej i częściowo
bocznej powierzchni trzonu kości udowej, przykryty całkowicie przez m. prosty uda.
Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na przednio-bocznej stronie trzonu
kości udowej, poniżej kresy międzykrętarzowej, sięgając u dołu do około 3/4 długości
trzonu, gdzie przechodzi we wspólne ścięgno koocowe. Wspólne ścięgno koocowe
m. czworogłowego uda przyczepia się do podstawy i brzegów rzepki i przechodzi
dalej w więzadło rzepki (lig. patellae), które stanowiąc przedłużenie ścięgna
koocowego m. czworogłowego uda kooczy się na guzowatości piszczeli. Częśd
włókien ścięgna koocowego, należących do głowy przyśrodkowej i bocznej, rozchodzi
się poniżej rzepki ku dołowi do powierzchni przedniej kłykcia bocznego i
przyśrodkowego piszczeli jako troczek boczny i przyśrodkowy rzepki (retinaculum
patellae laterale et mediale). Czynnośd. Mięsieo czworogłowy uda jest jedynym i
bardzo silnym prostownikiem stawu kolanowego; trzykrotnie przewyższa swą siłą
wszystkie mięśnie zginacze tego stawu. Mięsieo prosty uda (m. rectus femoris)
działa także na staw biodrowy. Jest obok m. biodrowo-lędźwiowego (m. iliopsoas)
najsilniejszym zginaczem uda w stawie biodrowym. Ponadto m. prosty uda jest dośd
silnym odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. Unerwienie. Mięsieo otrzymuje
liczne gałązki od nerwu udowego (n. femoralis). W przypadku porażenia n.
udowego niemożliwe jest aktywne prostowanie podudzia w stawie kolanowym.
Charakterystycznym objawem dla porażenia n. udowego jest brak odruchu
rzepkowego. Mięsieo stawowy kolana (m. articularis genus) jest niedużym
mięśniem, rozpoczynającym się na przedniej powierzchni uda poniżej przyczepu
początkowego głowy pośredniej m. czworogłowego uda, a kooczy się w torebce
stawu kolanowego.
Czynnośd.
Wygładza fałdy torebki stawowej podczas
prostowania stawu kolanowego.
Przyśrodkowe mięśnie uda
W skład mięśni przyśrodkowych uda wchodzą:
mięsieo grzebieniowy,
mięsieo smukły,
mięsieo przywodziciel długi,
mięsieo przywodziciel krótki,
mięsieo przywodziciel wielki.
117
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięśnie grupy przyśrodkowej swymi początkowymi przyczepami pokrywają zewnętrzną
powierzchnią gałęzi kości łonowej i gałęzi kości kulszowej, sięgając od przodu ku górze do grzebienia
łonowego, u dołu i z tyłu - po guz kulszowy. Wszystkie mięśnie tej grupy, z wyjątkiem m. smukłego,
są mięśniami jednostawowymi, a ich przyczepy koocowe mieszczą się wzdłuż wargi przyśrodkowej
kresy chropawej kości udowej. Mięśnie przyśrodkowe są silnymi przywodzicielami uda, ponadto
biorą udział w odwracaniu i nieznacznie zginają udo w stawie biodrowym. Unerwione są przez nerw
zasłonowy (n. obturatorius) odchodzący od splotu lędźwiowego (plexus lumbalis). Uszkodzenie n.
zasłonowego powoduje zanik funkcji przywodzenia, osłabienie zginania i prostowania w stawie
biodrowym. Chodzenie i stanie jest niepewne.
Mięsieo grzebieniowy (m. pectineus) jest płaskim mięśniem położonym przyśrodkowo od m.
biodrowo-lędźwiowego. Rozpoczyna się na grzebieniu i guzku łonowym, a kooczy na kresie
grzebieniowej kości udowej, poniżej krętarza mniejszego. Czynnośd. Przywodzi, odwraca i
nieznacznie zgina udo w stawie biodrowym.
Mięsieo smukły (m. gracilis) jest najdłuższym i jedynym dwustawowym mięśniem tej grupy.
Rozpoczyna się na gałęzi dolnej kości łonowej i przyległej części gałęzi kości kulszowej. Włókna jego
biegną równolegle ku dołowi i w trzeciej dolnej części uda przechodzą w długie, cienkie ścięgno, które
owija się razem z m. krawieckim od tyłu, dookoła nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i kooczy
poniżej kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej w tzw. gęsiej stopce. Trzy mięśnie kooczą się tu
swymi spłaszczonymi ścięgnami, zachodząc wachlarzowato na siebie wytwarzają tzw. gęsią stopkę
(pes anserinus). Oprócz m. krawieckiego z grupy mięśni przednich uda i m. smukłego - będącego
przedstawicielem grupy przyśrodkowej, w skład "gęsiej stopki" wchodzi jeszcze m. półścięgnisty,
należący do grupy mięśni tylnych uda. Czynnośd. Mięsieo smukły jest mięśniem dwustawowym. Na
staw biodrowy działa tak, jak wszystkie mięśnie tej grupy, tzn. przywodzi, odwraca i nieznacznie
zgina udo. W działaniu na staw kolanowy jest zginaczem tego stawu i równocześnie słabo nawraca
podudzie.
Mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus) ma kształt wydłużonego trójkąta.
Rozpoczyna się na gałęzi górnej kości łonowej, obok spojenia łonowego, a kooczy się na środkowej
trzeciej części wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Czynnośd. Silnie przywodzi,
słabiej odwraca i zgina udo.
Mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis). Rozpoczyna się na przedniej powierzchni
gałęzi dolnej kości łonowej i kooczy się na trzeciej górnej części wargi przyśrodkowej kresy chropawej
kości udowej. Czynnośd. Silnie przywodzi, chod słabiej od poprzedniego odwraca i zgina udo.
Wspólnie z m. przywodzicielem długim i m. grzebieniowym umożliwia wykonanie ruchu zakładania
nogi na nogę w pozycji siedzącej.
Mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) jest najgłębiej położonym i największym
z wszystkich mięśni grupy przyśrodkowej. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni gałęzi dolnej
kości łonowej, na gałęzi kości kulszowej i na przyległej części guza kulszowego. Przyczep koocowy
118
ANATOMIA CZŁOWIEKA
składa się z dwóch części. Włókna mięśnia rozpoczynające się na gałęzi dolnej kości łonowej i na
gałęzi kości kulszowej kooczą się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej.
Wszystkie włókna mięśniowe odchodzące swym przyczepem początkowym od guza kulszowego
biegną w dół, przechodząc w samodzielny brzusiec, zakooczony silnym obłym ścięgnem, które
przyczepia się do nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej. Między przyczepami koocowymi obu
części mięśnia znajduje się kanał przywodzicieli (canalis adductorius). Czynnośd. Mięsieo ten jest
najsilniejszym przywodzicielem uda. Poza tym częśd mięśnia, koocząca się na kresie chropawej - tak
jak wszystkie mięśnie tej grupy odwraca i zgina udo, natomiast częśd koocząca się na nadkłykciu
przyśrodkowym uda nawraca i silnie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Ma dwa dródła.
Częśd mięśnia, która kooczy się na kresie chropawej, jest unerwiona przez n. zasłonowy (splot
lędźwiowy), natomiast częśd dochodząca do nadkłykcia przyśrodkowego - przez n. piszczelowy (splot
krzyżowy).
Tylne mięśnie uda
Do grupy tej należą trzy mięśnie: półścięgnisty i półbłoniasty, położone przyśrodkowo oraz m.
dwugłowy uda, biegnący bocznie. Z wyjątkiem głowy krótkiej m. dwugłowego uda, wszystkie
rozpoczynają się na guzie kulszowym i są mięśniami dwustawowymi, które prostują staw biodrowy, a
zginają goleo w stawie kolanowym Unerwienie pochodzi od splotu krzyżowego (plexus sacralis) drogą
nerwu kulszowego (n. ischiadicus) oraz jego rozgałęzieo w postaci nerwu piszczelowego (n. tibialis) i
nerwu strzałkowego wspólnego (n. peroneus communis).
W skład tylnych mięśni uda wchodzą:
mięsieo półścięgnisty,
mięsieo półbłoniasty,
mięsieo dwugłowy uda.
Mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus), położony najbardziej przyśrodkowo w tylnej okolicy
uda, rozpoczyna się na guzie kulszowym, biegnie w dół, gdzie w połowie długości uda przechodzi w
obłe ścięgno koocowe. Przyczep koocowy znajduje się poniżej kłykcia przyśrodkowego piszczeli w
tzw. gęsiej stopce (pes anserinus). Czynnośd. Jest on prostownikiem i słabym przywodzicielem uda
w stawie biodrowym. W stawie kolanowym uczestniczy w zginaniu i nawracaniu goleni.
Mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus). Rozpoczyna się długim, płaskim ścięgnem na
guzie kulszowym. ścięgno to sięga zazwyczaj aż do połowy długości mięśnia, po czym przechodzi
stopniowo w szeroki brzusiec, który ogranicza od strony górnej i przyśrodkowej dół podkolanowy
(fossa poplitea). ścięgno koocowe kierując się ku dołowi przechodzi do tyłu od nadkłykcia
przyśrodkowego kości udowej i na wysokości kłykcia przyśrodkowego piszczeli dzieli się na trzy
odnogi. Jedna odnoga kooczy się na powierzchni kłykcia przyśrodkowego piszczeli, druga przechodzi
119
ANATOMIA CZŁOWIEKA
w więzadło podkolanowe skośne, odnoga trzecia kieruje się ku dołowi i wnika do powięzi goleni.
Czynnośd. Działanie mięśnia półbłoniastego jest podobne do mięśnia półścięgnistego, znacznie
silniejsze. Jest silnym prostownikiem i przywodzicielem stawu biodrowego, w stawie kolanowym
zgina i nawraca.
Mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) jest mięśniem długim, położonym po stronie
bocznej, na tylnej powierzchni uda. W przyczepie początkowym mięśnia wyróżnia się głowę długą i
krótką. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzie kulszowym, głowa krótka (caput breve)
na środkowej trzeciej części wargi bocznej kresy chropawej. Biegnąc ku dołowi obie głowy łączą się i
tworzą górną i boczną granicę dołu podkolanowego. Silne ścięgno koocowe jest umocowane na
głowie strzałki. Czynnośd. Na staw biodrowy działa tylko głowa długa mięśnia dwugłowego. Jest on
prostownikiem tego stawu, poza tym przywodzi i słabo odwraca udo. W działaniu na staw kolanowy
obie głowy przejawiają wspólną funkcję: tj. silnie zginają i odwracają goleo.
Powięzie biodra i uda
Powięd biodrowa (fascia iliaca), pokrywająca m. biodrowo-lędźwiowy przyczepia się u dołu
do więzadła pachwinowego i wyniosłości biodrowo-łonowej, wytwarza tu ścięgnisty łuk biodrowołonowy (arcus iliopectineus), który dzieli całą przestrzeo, położoną między więzadłem pachwinowym
(lig. inguinale) a przednim brzegiem kości miednicznej, na częśd boczną i przyśrodkową. Częśd
boczna, zwana rozstępem mięśniowym (lacuna musculorum) jest drogą wyjścia z miednicy m.
biodrowo-lędźwiowego i nerwu udowego; przez częśd przyśrodkową czyli przez rozstęp naczyniowy
(lacuna vasorum) biegną naczynia udowe i nerwy.
Powięd pośladkowa (fascia glutea) pokrywa cały m. pośladkowy wielki oraz częśd górną m.
pośladkowego średniego. Przymocowana jest w górze do grzebienia biodrowego, a u dołu przedłuża
się w powięd szeroką (fascia lata), która otacza wszystkie mięśnie uda. Powięd szeroka w określonych
okolicach rozszczepia się na dwie blaszki obejmujące: m. napinający powięd szeroką, m. krawiecki i
naczynia udowe. Włókna ścięgna koocowego m. napinającego powięd szeroką wplatają się w nią, a
biegnąc ku dołowi do kłykcia bocznego piszczeli wytwarzają ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe
(tractus iliotibialis) powięzi szerokiej uda.
Powięd szeroka uda wysyła dwie przegrody
międzymięśniowe: przyśrodkową (septum intermusculare femoris mediale) i boczną (septum
intermusculare femoris laterale), które dochodzą odpowiednio do wargi przyśrodkowej i bocznej
kresy chropawej kości udowej. Przegroda międzymięśniowa boczna - szersza i dłuższa od
przyśrodkowej - oddziela grupę mięśni prostowników od zginaczy. Przegroda międzymięśniowa
przyśrodkowa, węższa i krótsza, oddziela prostowniki od przywodzicieli.
Mięśnie grupy
przyśrodkowej (przywodziciele) są oddzielone od mięśni tylnej grupy (zginaczy) warstwą ludnej tkanki
łącznej. W ten sposób każda z trzech grup mięśni uda posiada własną komorę kostno-włóknistą.
Ponadto istnieje osobny przedział dla m. krawieckiego. Ku dołowi powięd szeroka uda przechodzi w
powięd podkolanową i powięd goleni.
120
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Trójkąt udowy (trigonum femorale) leży w górnej, przedniej części uda. Podstawę trójkąta
tworzy więzadło pachwinowe, brzeg boczny - m. krawiecki, a przyśrodkowy - m. przywodziciel długi.
W rejonie wierzchołka trójkąta udowego znajduje się wejście do kanału przywodzicieli.
Kanał przywodzicieli (canalis adductorius) długości kilku centymetrów prowadzi z wierzchołka
trójkąta udowego do dołu podkolanowego. Wejście do kanału ograniczają od boku m. obszerny
przyśrodkowy, przyśrodkowo - m. przywodziciel wielki i od przodu blaszka ścięgnista. Otwór dolny,
zwany rozworem ścięgnistym przywodzicieli, jest położony między kością udową a ścięgnem
przywodziciela wielkiego.
Przez kanał przechodzą naczynia i nerwy, biegnące do dołu
podkolanowego i do stawu kolanowego. Kanał udowy (canalis femoralis) jest położony w środkowej
części rozstępu naczyo. Wejście do kanału stanowi pierścieo udowy. Ograniczają go: żyła udowa,
więzadło pachwinowe, grzebieo kości łonowej i więzadło rozstępowe. Od jamy brzusznej jest
oddzielony przegrodą udową i otrzewną. Tą drogą mogą dostawad się pod skórę górnoprzyśrodkowej powierzchni uda trzewa tworząc przepuklinę udową (hernia femoralis). Przepuklina ta
częściej występuje u kobiet.
Mięśnie goleni
Mięśnie goleni (m. cruris) posiadają brzuśce położone bliżej stawu kolanowego i - podobnie
jak w mięśniach przedramienia - w dolnej trzeciej części przechodzą one w ścięgna koocowe. Z tego
powodu goleo stożkowato zwęża się ku dołowi. Większośd mięśni goleni bierze początek na kościach
podudzia i błonie międzykostnej goleni, a ich przyczepy koocowe znajdują się na kościach stopy.
Biorą one udział w ruchach stopy względem podudzia, a także w zginaniu i prostowaniu palców
stopy. Mięśnie goleni dzielą się na trzy grupy: przednią, boczną i tylną.
Przednie mięśnie goleni
Cztery mięśnie grupy przedniej wypełniają przestrzeo położoną do przodu od błony
międzykostnej goleni, ograniczoną od strony przyśrodkowej powierzchnią boczną kości piszczelowej,
a od strony bocznej - powierzchnią przyśrodkową trzonu strzałki. Wszystkie mięśnie grupy przedniej
unerwione są przez n. strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus) - odgałęzienie n. strzałkowego,
który jest przedłużeniem n. kulszowego. Porażenie n. strzałkowego głębokiego upośledza czynnośd
odwracania stopy (supinatio pedis) i najczęściej prowadzi do opadnięcia jej brzegu przyśrodkowego.
Wypadnięcie funkcji mięśni przednich goleni uniemożliwia czynne zginanie grzbietowe stopy (flexio
dorsalis pedis). W skład mięśni przednich goleni wchodzą:
mięsieo piszczelowy przedni,
mięsieo prostownik długi palców,
mięsieo strzałkowy trzeci,
mięsieo prostownik długi palucha.
121
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior) rozpoczyna się na kłykciu bocznym, górnej
części powierzchni bocznej trzonu kości piszczelowej oraz przyległej części błony międzykostnej
goleni. Włókna tego mięśnia kierują się w dół, przechodzą w mocne ścięgno podążające po stronie
przedniej piszczeli nad stawami skokowymi przez górny i dolny troczek mm. prostowników
(retinaculum mm. extensorum superius et inferius). Mniej więcej w połowie długości stopy, ścięgno
owija się na jej brzegu przyśrodkowym i kooczy na stronie podeszwowej kości klinowatej
przyśrodkowej i I kości śródstopia. Czynnośd. Główna czynnośd tego mięśnia polega na zginaniu
grzbietowym stopy; jest on silniejszym prostownikiem od wszystkich pozostałych prostowników,
które biorą udział w zginaniu grzbietowym stopy. Poza tym przywodzi i odwraca stopę, tj. unosi jej
brzeg przyśrodkowy, dzięki czemu wywiera wpływ na prawidłowe wysklepienie stopy. Przy ustalonej
stopie pochyla goleo do przodu.
Mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus) leży bocznie od
poprzedniego i rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli, na głowie strzałki i jej brzegu przednim
oraz na przyległej części błony międzykostnej goleni. Brzusiec mięśniowy już w połowie goleni
przechodzi w silne ścięgno. ścięgno to po wyjściu spod górnego i dolnego troczka prostowników na
grzbiecie stopy dzieli się na cztery ścięgna dla palców od II do V, które w tym rejonie są objęte
pochewkami maziowymi. Kooczy się w rozcięgnach grzbietowych palców (aponeuroses dorsales
digitorum pedis) razem z m. prostownikiem krótkim palców (m. extensor digitorum brevis).
Mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius) stanowi zazwyczaj odszczepioną boczną
częśd prostownika długiego palców i kooczy się po stronie grzbietowej podstawy V kości śródstopia.
Czynnośd. Oba mięśnie zginają stopę grzbietowo i wspomagają nawracanie i odwodzenie stopy.
Mięsieo prostownik długi palców wspomaga znacznie silniejszy od niego m. prostownik krótki
palców w prostowaniu palców stopy.
Mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus) jest położony najgłębiej z
wszystkich mięśni tej grupy, gdyż rozpoczyna się na środkowej części powierzchni przyśrodkowej
trzonu strzałki i na przyległym odcinku błony międzykostnej goleni. ścięgno koocowe tego mięśnia
kieruje się do przodu i przyśrodkowo na grzbietową powierzchnię stopy i kooczy się na podstawie
dalszego paliczka palucha. Czynnośd. Prostuje paluch i zgina grzbietowo stopę.
Boczne mięśnie goleni
Do grupy bocznej zalicza się dwa mięśnie strzałkowe: długi i krótki, które przebiegają wzdłuż
bocznej powierzchni strzałki. Mięśnie strzałkowe długi i krótki unerwione są przez nerw strzałkowy
powierzchowny (n. peroneus superficialis), drugą gałąd n. strzałkowego wspólnego. Porażenie n.
strzałkowego powierzchownego najsilniej upośledza czynnośd nawracania stopy (pronatio pedis), a
istniejąca wówczas przewaga napięcia mięśni antagonistycznych powoduje ustawienie stopy w
pozycji odwróconej. W takim przypadku mamy do czynienia z tzw. stopą kooską, w której dochodzi
do nadmiernego obciążenia brzegu bocznego stopy podczas stania i chodzenia. W skład mięśni
bocznych goleni wchodzą:
122
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo strzałkowy długi,
mięsieo strzałkowy krótki.
Mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus). Rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli,
głowie strzałki, torebce stawu piszczelowo-strzałkowego i w górnym odcinku powierzchni bocznej
trzonu strzałki. ~cięgno koocowe biegnie w dół po stronie tylnej kostki bocznej (malleolus lateralis),
przytwierdzone do niej troczkami (retinaculum mm. peroneorum superius et inferius) zmienia
kierunek przebiegu i wzdłuż bocznej powierzchni kości piętowej podąża do brzegu bocznego stopy.
Na wysokości kości sześciennej ścięgno wstępuje na stronę podeszwową stopy, kierując się następnie
do jej brzegu przyśrodkowego i kooczy się obok przyczepu koocowego m. piszczelowego przedniego,
tj. na kości klinowatej przyśrodkowej i na podstawie I kości śródstopia.
Mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis) jest położony poniżej m. strzałkowego długiego.
Rozpoczyna się na środkowej trzeciej części powierzchni bocznej trzonu strzałki, a ścięgno koocowe
biegnie razem ze ścięgnem m. strzałkowego długiego do wysokości kości sześciennej. Przyczep
koocowy znajduje się na guzowatości V kości śródstopia. Czynnośd. Oba mięśnie strzałkowe są
głównymi nawracaczami stopy, równocześnie ją odwodzą. Ponieważ mięśnie te biegną za kostką
boczną, czyli do tyłu od poprzecznej osi górnego stawu skokowego, zginają stopę w kierunku
podeszwowym. Działanie m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego podtrzymuje
wysklepienie stopy.
Tylne mięśnie goleni
Mięśnie tylne podudzia stanowią najliczniejszą grupę mięśni w obrębie goleni i dzielą się na
warstwę powierzchowną (trzy mięśnie) i głęboką (cztery mięśnie). Wszystkie tylne mięśnie goleni
unerwia nerw piszczelowy (n. tibialis), będący przedłużeniem n. kulszowego (n. ischiadicus).
Porażenie nerwu znosi prawie całkowicie funkcję zginania podeszwowego stopy i palców. Jako
zginacze stopy działają wówczas jedynie mm. strzałkowe. Wypadnięcie funkcji mięśni tylnych
podudzia uniemożliwia przyciskanie stopy do podłoża oraz stawanie na palcach. W skład mięśni
tylnych goleni wchodzą:
mięsieo brzuchaty łydki,
mięsieo płaszczkowaty,
mięsieo podeszwowy,
mięsieo podkolanowy,
mięsieo zginacz długi palców,
mięsieo piszczelowy tylny,
mięsieo zginacz długi palucha.
123
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Warstwa powierzchowna
Mięsieo trójgłowy łydki (m. triceps surae) jest to największy mięsieo grupy tylnej, który z uwagi na
przyczepy początkowe dzieli się na dwa mięśnie:
mięsieo brzuchaty łydki,
mięsieo płaszczkowaty.
Mięsieo brzuchaty łydki (m. gastrocnemius) jest mięśniem dwugłowym, który rozpoczyna się
powyżej stawu kolanowego. Przyczep początkowy głowy bocznej (caput laterale) znajduje się
powyżej kłykcia bocznego, głowy przyśrodkowej (caput mediale) - powyżej kłykcia przyśrodkowego
kości udowej na powierzchni podkolanowej. Obie głowy łączą się w środkowej części goleni, gdzie
przechodzą w płaskie i szerokie ścięgno. ścięgno to łączy się ze ścięgnem m. płaszczkowatego,
tworząc ścięgno piętowe (tendo calcaneus), zwane ścięgnem Achillesa (tendo Achillis),
przymocowane do guza piętowego.
Mięsieo płaszczkowaty (m. soleus) pokryty mięśniem brzuchatym jest płaski i gruby.
Rozpoczyna się na tylnej powierzchni głowy strzałki i górnej części trzonu strzałki, na kresie m.
płaszczkowatego i przyległej części tylnej powierzchni kości piszczelowej. Brzusiec mięśniowy
przechodzi w ścięgno znacznie niżej, niż w mięśniu brzuchatym. Oba ścięgna łączą się tuż powyżej
kości piętowej, tworząc wspólne ścięgno piętowe (tendo calcaneus), przymocowane do guza
piętowego. Czynnośd. W odniesieniu do stawów skokowych oba mięśnie przejawiają zgodną
czynnośd; są najsilniejszymi mięśniami zginającymi stopę w kierunku podeszwowym. Mięsieo
trójgłowy łydki przyciska stopę do podłoża, umożliwia stawanie na palcach przy odrywaniu pięty od
podłoża, jest więc czynnie zaangażowanym mięśniem podczas chodzenia, biegu czy skoków. Oprócz
ruchu zgięcia m. trójgłowy łydki odwraca i przywodzi stopę. Mięsieo brzuchaty łydki z uwagi na swe
przyczepy początkowe działa także na staw kolanowy; jest słabym zginaczem tego stawu. Mięsieo
trójgłowy łydki wraz z m. pośladkowym wielkim i m. czworogłowym uda nie pozwala na zgięcie w
stawach kooczyny dolnej: biodrowym, kolanowym i skokowym, utrzymując ciało w pozycji pionowej.
Mięsieo podeszwowy (m. plantaris) jest mięśniem o małym, spłaszczonym brzuścu,
rozpoczynającym się razem z głową boczną m. brzuchatego łydki. Krótki brzusiec przechodzi w
długie, cienkie ścięgno, które kooczy się na guzie piętowym. Czynnośd. Jest słabym mięśniem i w
małym tylko stopniu wspomaga działanie mięśnia trójgłowego łydki.
Warstwa głęboka
Mięsieo podkolanowy (m. popliteus) jest mięśniem krótkim, płaskim, kształtu trójkątnego.
Rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości udowej i na torebce stawu kolanowego, biegnie skośnie
przyśrodkowo i kooczy się na tylnej powierzchni kości piszczelowej powyżej przyczepu początkowego
m. płaszczkowatego. Czynnośd. Mięsieo ten działa wyłącznie na staw kolanowy; zgina goleo i przy
zgiętym kolanie nawraca.
124
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) rozpoczyna się na tylnej
powierzchni piszczeli poniżej kresy m. płaszczkowatego. W dolnej części goleni brzusiec mięśniowy
przechodzi w ścięgno, które biegnie w dół po tylnej stronie kostki przyśrodkowej, przechodzi na
stronę podeszwową stopy, gdzie dzieli się na cztery odnogi, kooczące się na dalszych paliczkach od II
do V palca. W rejonie kostki przyśrodkowej ścięgno omawianego mięśnia wraz ze ścięgnami mięśni:
piszczelowego tylnego i zginacza długiego palucha oraz naczyniami i nerwami piszczelowymi jest
objęte troczkami zginaczy (retinaculum mm. flexorum) i przytwierdzone do kości. Czynnośd.
Mięsieo ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Wzmacnia wysklepienie stopy
szczególnie, gdy stopa jest obciążona. Działanie jego na palce, które zgina jest słabsze.
Mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior) jest położony pośrodku między dwoma
długimi zginaczami palców. Rozpoczyna się na błonie międzykostnej goleni i przyległych częściach
tylnej powierzchni kości piszczelowej i strzałki. W dolnej części podudzia przechodzi w ścięgno, które
biegnie za kostką przyśrodkową i na stronie podeszwowej stopy rozdziela się na odnogi, kooczące się
na: kości łódkowatej, trzech kościach klinowatych, kości sześciennej i trzech środkowych kościach
śródstopia.
Czynnośd.
Wśród mięśni głębokich jest on najsilniejszym odwracaczem i
przywodzicielem stopy, natomiast słabym zginaczem podeszwowym. Obok m. piszczelowego
przedniego i m. strzałkowego długiego ma decydujące znaczenie dla utrzymania wysklepienia stopy.
Mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni
trzonu strzałki. ścięgno tego mięśnia przebiega przez własną bruzdę położoną na kości skokowej i
piętowej (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi), następnie przechodzi na stronę podeszwową
stopy i kooczy się na podstawie dalszego paliczka palucha. Czynnośd. Działając na stawy skokowe
mięsieo ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Ponieważ ścięgno koocowe przebiega w
swym rowku pod podpórką skokową (sustentaculum tali) kości piętowej, zabezpiecza właściwe
ustawienie kości skokowej, dzięki czemu wzmacnia podłużne wysklepienie stopy i chroni przed
płaskostopiem. Mięsieo zgina także paluch w obu stawach.
Powięzie goleni
Dół podkolanowy (fossa poplitea) leży w okolicy kolanowej tylnej, na granicy przejścia uda w
goleo. Kształtem przypomina równoległobok, którego ostre kąty są skierowane w górę i dół.
Ograniczeniem tego dołu są: od góry i przyśrodkowo położone mm. półbłoniasty i półścięgnisty, od
boczno-górnej strony - m. dwugłowy uda. Dolne granice wyznaczają: głowa boczna i przyśrodkowa
m. brzuchatego łydki. Dół podkolanowy wypełnia tkanka tłuszczowa. Poza tym w dole
podkolanowym znajdują się: n. piszczelowy, ż. i t. podkolanowa oraz n. strzałkowy wspólny. Dół
podkolanowy pokrywa powięd podkolanowa.
Powięd goleni (fascia cruris) otacza wszystkie mięśnie goleni, a na powierzchni przyśrodkowej
piszczeli zrasta się z okostną. Od powięzi goleni odchodzą dwie przegrody międzymięśniowe:
przednia i tylna. Przegrody te dzielą goleo na trzy komory mięśniowe: przednią dla prostowników,
boczną dla mm. strzałkowych i tylną dla zginaczy. Częśd tylna powięzi goleni dzieli się na dwie
125
ANATOMIA CZŁOWIEKA
blaszki: powierzchowną - pokrywa m. trójgłowy łydki i głęboką pokrywa warstwę głęboką zginaczy
goleni. Ku górze powięd goleni przechodzi poprzez powięd podkolanową w powięd szeroką uda. W
dolnym odcinku przedniej części goleni występuje poprzeczne więzadło zwane troczkiem górnym
prostowników (retinaculum mm. extensorum superius). Troczek ten przymocowuje się jednym
swym koocem do kości piszczelowej, a drugim - do kości strzałkowej na wysokości stawu skokowego
górnego. Ponadto wysyła przegrodę do kości piszczelowej, dzieląc przestrzeo położoną między
troczkiem a kośdmi goleni na dwa przedziały: przyśrodkowy dla m. piszczelowego przedniego oraz
boczny dla m. prostownika długiego palców i m. prostownika długiego palucha.
Troczek dolny prostowników (retinaculum mm. extensorum inferius) znajduje się nieco niżej,
na pograniczu goleni i stopy oraz posiada trzy przedziały dla przejścia trzech wyżej podanych mięśni.
Wzmocnienie powięzi goleni od strony bocznej wytwarzają dwa troczki mięśni strzałkowych
(retinacula mm. peroneorum). Górny troczek jest rozpięty między kostką boczną a powierzchnią
boczną kości piętowej; dolny troczek, położony nieco niżej, przytrzymuje ścięgna mm. strzałkowych
przy bocznej powierzchni kości piętowej. Po stronie tylnej w dolnej części goleni powięd wytwarza
troczek zginaczy (retinaculum mm. flexorum), który przymocowuje się do tylnej powierzchni kostki
przyśrodkowej i do guza piętowego, a przytrzymuje ścięgna mięśni: piszczelowego tylnego, zginacza
długiego palucha i zginacza długiego palców.
Mięśnie stopy
Mięśnie stopy (mm. pedis), w przeciwieostwie do mięśni ręki są rozmieszczone nie tylko po stronie
podeszwowej, lecz występują ponadto na stronie grzbietowej stopy. Mięśnie grzbietowe stanowią
dwa mięśnie: prostownik krótki palucha i prostownik krótki palców. Mięśnie znajdujące się na
stronie podeszwowej, podobnie do mięśni ręki, tworzą trzy grupy:
mięśnie wyniosłości przyśrodkowej (eminentia plantaris medialis),
mięśnie wyniosłości bocznej (eminentia plantaris lateralis),
mięśnie wyniosłości pośredniej (eminentia plantaris intermedia).
Mięśnie grzbietowe stopy unerwione są przez nerw strzałkowy głęboki (n. peroneus
profundus), natomiast mięśnie podeszwowe przez koocowe gałęzie n. piszczelowego (n. tibialis), w
postaci n. podeszwowego przyśrodkowego (n. plantaris medialis) i n. podeszwowego bocznego (n.
plantaris lateralis).
Mięśnie grzbietu stopy
W skład mięśni grzbietu stopy wchodzą:
mięsieo prostownik krótki palców,
mięsieo prostownik krótki palucha.
126
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięsieo prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis) rozpoczyna się na grzbietowo
bocznej powierzchni kości piętowej przed zatoką stępu. Brzusiec mięśniowy przechodzi w trzy
ścięgna dla II, III i IV palca, które zlewają się z odpowiednimi ścięgnami prostownika długiego palców i
kooczą się w rozcięgnach grzbietowych palców stopy.
Mięsieo prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis) rozpoczyna się wspólnie z
prostownikiem krótkim palców, a kooczy się na paliczku bliższym palucha. Czynnośd. Oba mięśnie
prostują i zginają grzbietowo odpowiednie palce.
Mięśnie podeszwowe stopy
Mięśnie wyniosłości przyśrodkowej
W skład mięśni wyniosłości przyśrodkowej wchodzą:
mięsieo odwodziciel palucha,
mięsieo zginacz krótki palucha,
mięsieo przywodziciel palucha.
Mięsieo odwodziciel palucha (m. abductor hallucis) jest najsilniejszym krótkim mięśniem stopy,
który głównie kształtuje wyniosłośd przyśrodkową podeszwy. Rozpoczyna się na: kości piętowej,
łódkowatej, klinowatej przyśrodkowej i na rozcięgnie podeszwowym (aponeurosis plantaris). ścięgno
koocowe przyczepia się do podstawy paliczka bliższego palucha i do trzeszczki przyśrodkowej.
Czynnośd. Zgina i odwodzi paluch oraz wzmacnia przyśrodkową, najbardziej wypukłą częśd sklepienia
stopy.
Mięsieo zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) rozpoczyna się na podeszwowej
powierzchni trzech kości klinowatych i na kości łódkowatej, a kooczy się dwoma ścięgnami na
podstawie paliczka bliższego palucha i na obu trzeszczkach. Czynnośd. Zgina paluch i wzmacnia
podłużne sklepienie stopy.
Mięsieo przywodziciel palucha (m. adductor hallucis) posiada dwie głowy w przyczepie
początkowym: skośną i poprzeczną. Przyczep początkowy głowy skośnej (caput obliquum) znajduje
się na podstawach od II do IV kości śródstopia, na kości klinowatej bocznej, kości sześciennej i
więzadle podeszwowym długim (lig. plantare longum). Głowa poprzeczna (caput transversum)
przyczepia się na torebkach stawów śródstopno-paliczkowych II-V i na więzadłach tych stawów. Obie
głowy kooczą się na podstawie bliższego paliczka palucha i na trzeszczce bocznej. Czynnośd. Mięsieo
ten przywodzi paluch i zgina go w stawie śródstopno-paliczkowym. Poza tym głowa poprzeczna
zwęża stopę, jest więc jednym z głównych mięśni, który wzmacnia wysklepienie poprzeczne stopy.
127
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięśnie wyniosłości bocznej
W skład mięśni wyniosłości bocznej wchodzą:
odwodziciel palca małego,
zginacz krótki palca małego.
Mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na dolnej
powierzchni kości piętowej i na rozcięgnach podeszwowych, a kooczy się na V kości śródstopia i na
podstawie bliższego paliczka palca małego. Czynnośd. Zgina i nieznacznie odwodzi palec mały oraz
wzmacnia podłużne wysklepienie stopy.
Mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się na
podstawie V kości śródstopia i kooczy się na podstawie paliczka bliższego palca małego. Czynnośd.
Zgina mały palec i wzmacnia podłużne wysklepienie stopy przez połączenie z więzadłem
podeszwowym długim.
Mięśnie wyniosłości pośredniej
W skład mięśni wyniosłości pośredniej wchodzą:
mięsieo zginacz krótki palców,
mięsieo czworoboczny podeszwy,
mięśnie glistowate,
mięśnie międzykostne.
Mięsieo zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) rozpoczyna się na dolnej powierzchni
guza piętowego i na rozcięgnie podeszwowym, przechodzi w cztery brzuśce, których ścięgna kooczą
się na środkowym paliczku II-V palca. Czynnośd. Zgina palce II-V i wzmacnia podłużne wysklepienie
stopy.
Mięsieo czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) rozpoczyna się na dolnej i
przyśrodkowej powierzchni kości piętowej, a dochodzi do ścięgna m. zginacza długiego palców.
Czynnośd. Reguluje on kierunek pociągania ścięgna zginacza długiego palców i wzmacnia
wysklepienie stopy.
Mięśnie glistowate (mm. lumbricales) są to cztery małe, wrzecionowate mięśnie,
rozpoczynające się na ścięgnach koocowych m. zginacza długiego palców, a kooczące się na
128
ANATOMIA CZŁOWIEKA
podstawach paliczków bliższych II-V palca. Czynnośd. Mięśnie te zginają paliczki bliższe II-V palca i
przywodzą je do palucha.
Mięśnie międzykostne (mm. interossei) wypełniają przestrzenie międzykostne śródstopia i
tak, jak w ręce, dzielą się na: podeszwowe i grzbietowe. Rozpoczynają się na trzonach kości
śródstopia a kooczą na podstawach paliczków bliższych i torebkach stawów śródstopnopaliczkowych. Czynnośd. Mięśnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares) zginają
bliższe paliczki w kierunku podeszwowym i przywodzą palce do osi orientacyjnej, biegnącej przez
drugi palec. Mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales) odwodzą palce od tej osi.
Ważnym zadaniem tych mięśni jest ustalanie stawów śródstopno-paliczkowych a tym samym
ustalanie przednich punktów podparcia sklepienia stopy.
Powięzie stopy
Mięśnie grzbietu stopy pokrywa cienka powięd grzbietowa stopy (fascia dorsalis pedis),
dochodząca do troczka dalszego prostowników. Powięd podeszwowa stopy wytwarza rozcięgno
podeszwowe (aponeurosis plantaris). Rozpoczyna się ona na guzie piętowym, podąża do przodu i
dzieli się na pięd odnóg dla pięciu palców, sięgając do głów śródstopia. Rozcięgno to stanowi silne,
bierne wzmocnienie wysklepienia stopy. Od brzegów rozcięgna podeszwowego w głąb do kośdca
przebiegają przegrody, które oddzielają od siebie trzy grupy mięśni podeszwowych. Podobnie jak w
długich ścięgnach, mm. przedramienia także wszystkie długie ścięgna mm. goleni są objęte w swym
przebiegu pochewkami maziowymi ścięgien (vaginae tendinum). Pochewki te rozpoczynają się w
okolicy odpowiednich troczków, utrzymując ścięgna przy szkielecie stopy. Po stronie grzbietowej
występują trzy pochewki ścięgien, osobno dla każdego mięśnia (piszczelowego przedniego,
prostownika długiego palców i prostownika długiego palucha). Po stronie bocznej ścięgna obu mięśni
strzałkowych są otoczone wspólną pochewką, zaś każde ścięgno trzech tylnych mięśni głębokich
posiada własną pochewkę maziową. Na wysokości palców stopy ścięgna zginaczy, podobnie jak na
palcach ręki, objęte są pochewkami ścięgien.
Stopa jako całośd
Stopa jako narząd podporowy ciała odznacza się dużą odpornością, a dzięki licznym stawom i
charakterystycznemu sklepieniu jest również bardzo sprężysta. Wysklepienie stopy składa się z
pięciu podłużnych łuków kostnych i łuków poprzecznych. Trzy przyśrodkowe łuki podłużne biegną od
przodu ku tyłowi przez trzy kości klinowate, kośd łódkowatą do kości skokowej, zaś dwa boczne łuki
podłużne przechodzą przez kośd sześcienną do kości piętowej. Najwyższy jest pierwszy łuk
przyśrodkowy. W kierunku bocznego brzegu stopy wysokośd kolejnych łuków podłużnych stopniowo
maleje. Podłużne wysklepienie stopy jest wzmocnione i ubezpieczone licznymi więzadłami, w
szczególności zaś rozcięgnem podeszwowym stopy (aponeurosis plantaris pedis), więzadłem
podeszwowym długim (lig. plantare longum) i licznymi mięśniami. Poprzeczne łuki sklepienia są
całkowite w tylnej części śródstopia i przedniej stępu, jednak dalej ku tyłowi nie są już pełne i kierują
się wklęsłością ku dołowi i przyśrodkowo. Są one także wzmocnione więzadłami podeszwowymi i
mięśniami. Stopa posiada trzy główne punkty podparcia: podporę tylną stanowi guz piętowy,
przednimi punktami podparcia są głowy I i V kości śródstopia. Stopa jest odpowiedzialna za
129
ANATOMIA CZŁOWIEKA
dźwiganie masy całego ciała, zatem konstrukcja jej przystosowana jest do funkcji, jaka na niej
spoczywa. Sama konstrukcja kostno-więzadłowa nie byłaby jednak w stanie podoład tak dużemu
naciskowi (obciążeniu), jaki wywierany jest na stopę. Niepoślednią rolę dla utrzymania prawidłowego
sklepienia stopy odgrywają zarówno liczne krótkie mięśnie podeszwowe, jak i niektóre spośród
długich mięśni goleni. Dokładny opis przebiegu i funkcji mięśni, które są czynnie zaangażowane w
utrzymaniu sklepienia stopy, przedstawiono w rozdziałach zawierających szczegółowy opis mięśni i
goleni. Podkreślid tu jednak należy, że poprzeczne wysklepienie jest zawieszone niejako na pętli
ścięgnistej, wytworzonej przez ścięgna koocowe m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego
długiego, którą to pętlę uzupełnia i wzmacnia m. piszczelowy tylny i m. strzałkowy krótki. Spośród
krótkich mięśni stopy najistotniejszą rolę odgrywa tu głowa poprzeczna m. przywodziciela palucha,
która zwęża stopę w jej części dalszej, tj. na wysokości stawów śródstopno-paliczkowych. Podłużne
wysklepienie stopy utrzymuje głównie m. zginacz długi palucha, którego ścięgno koocowe,
przebiegając pod podpórką skokową kości piętowej, unosi częśd przednią tej kości, ustawiając ją
bardziej stromo. Dzięki temu kośd skokowa zachowuje swe właściwe położenie. W utrzymaniu
przyśrodkowej, najbardziej wypukłej części podłużnego łuku, m. zginacz długi palucha jest najsilniej
wspomagany przez m. odwodziciel i m. zginacz krótki palucha oraz przez głowę skośną m.
przywodziciela palucha. Skurcz opisanych mięśni, którego siła jest regulowana odruchowo przy
stawianiu stopy, działa jako siła ciągnąca sklepienie ku górze. Dzięki temu nawet przy zwiększonym
obciążeniu stopa nie ulega spłaszczeniu, a tym samym nie następuje oddalenie się od siebie
poszczególnych punktów jej podparcia. W prawidłowych warunkach obserwuje się raczej zjawisko
przeciwne, tzn. skrócenie się stopy a tym samym silniejsze uwypuklenie się jej sklepienia pod
wpływem nacisku. Istotne znaczenie dla podtrzymania podłużnego wysklepienia stopy ma rozcięgno
podeszwowe (aponeurosis plantaris), które jest zgrubiałą i silnie rozwiniętą środkową częścią
powierzchownej powięzi podeszwowej stopy. Rozcięgno podeszwowe rozpoczyna się na guzie
piętowym, biegnie do przodu, pokrywając m. zginacz krótki palców i w połowie długości podeszwy
dzieli się na pięd odnóg ścięgnistych, które umocowują się do torebek stawów śródstopnopaliczkowych. Pasma podłużne są zespolone w części przedniej poprzecznymi pęczkami ścięgnistymi.
Podłużny układ włókien rozcięgna podeszwowego silnie spaja kościec stopy, przeciwdziałając
spłaszczeniu podłużnemu wysklepienia stopy. Przy płaskiej stopie wysklepienie jej jest obniżone do
tego stopnia, że przyśrodkowy brzeg przylega do podłoża, stopa przybiera położenie pronacji.
Równocześnie kości stępu zmieniają nie tylko swe położenie, ale z czasem nawet kształt. Wtedy
dopiero można się przekonad, jak ważną rolę odgrywa prawidłowe wysklepienie stopy, które
zabezpiecza przed uciskiem nerwy i naczynia krwionośne oraz stanowi bardzo ważny czynnik,
amortyzujący wstrząsy.
IV. CHARAKTERYSTYKA MECHANIKI STAWOW I ZESTAWIENIE CZYNNOśCIOWE MIĘśNI
ZESTAWIENIE CZYNNOŚCIOWE MIĘŚNI KRĘGOSŁUPA I GŁOWY
Częśd przedkrzyżowa kręgosłupa stanowi łaocuch elementów kostnych, którego ruchomośd jest
różna w poszczególnych odcinkach: największa w odcinku górnym, w odcinku dolnym zmniejsza się
wskutek obciążenia. Stosunkowo najmniej ruchoma jest częśd piersiowa zarówno ze względu na
budowę kręgów piersiowych, jak i udział w budowie klatki piersiowej. Główne ruchy kręgosłupa to:
130
ANATOMIA CZŁOWIEKA
ruchy zgięcia i prostowania w płaszczyźnie pośrodkowej (strzałkowej), ruchy zgięcia bocznego w
płaszczyźnie czołowej i ruchy obrotowe.
 Ruchy zgięcia i prostowania kręgosłupa (flexio et extensio), zwane także zgięciem do przodu i
zgięciem w tył (anteflexio et retroflexio), są ruchami symetrycznymi, odbywającymi się wokół
osi poprzecznej. Łączny zakres obu tych ruchów wynosi u człowieka 170-250 przy czym
zakres zgięcia do przodu jest większy niż ku tyłowi. Ruchy zgięcia do przodu i ku tyłowi
zachodzą głównie w części szyjnej i lędźwiowej kręgosłupa. Podczas zgięcia do przodu
rozluźniają się więzadła kręgosłupa, części pierścieni włóknistych krążków międzykręgowych i
części torebek stawowych położone do przodu od poprzecznej osi ruchu, natomiast napięciu
ulegają analogiczne elementy, przebiegające do tyłu od tej osi, hamując nadmierne
wychylenie. Podczas zgięcia kręgosłupa do tyłu stosunki te przedstawiają się odwrotnie.
Silnym czynnikiem hamującym ruchy są także mięśnie antagonistyczne, tzn. w zgięciu do
przodu rozciąganiu ulegają mięśnie głębokie grzbietu stawiając opór mięśniom brzucha, które
kurcząc się powodują to zgięcie; i przeciwnie - w trakcie prostowania i tyłozgięcia opór
stawiają mięśnie brzucha. Ruch zgięcia i prostowania głowy (flexio et extensio capitis), zwany
także ruchem potakiwania odbywa się w stawach głowowych górnych wokół wspólnej osi
poprzecznej, przebiegającej przez oba kłykcie kości potylicznej. Łączny zakres tego ruchu jest
niewielki - wynosi bowiem około 30°. Ruch ten może byd jednak znacznie obszerniejszy i
dochodzid do 125o, gdy bierze w nim udział kręgosłup szyjny.
Mięśnie zginające głowę i kręgosłup do przodu:
a) w stawach głowy:
mięsieo długi głowy (m. longus capitis),
mięsieo długi szyi (m. longus coli),
mięsieo prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior),
mięsieo prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis), b) w części szyjnej:
mięsieo długi szyi (m. longus coli),
mięsieo długi głowy (m. longus capitis),
mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior),
c) w części piersiowo-lędźwiowej:
mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),
mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),
mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),
mięsieo lędźwiowy większy (m. psoas major).
Mięśnie prostujące głowę i kręgosłup oraz zginające do tyłu: a) w stawach głowy:
mięsieo czworoboczny (m. trapezius); częśd górna,
mięsieo płatowaty głowy (m. splenius capitis),
131
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - m. najdłuższy głowy (m. longissimus
capitis),
mięsieo półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis),
mięsieo prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major),
mięsieo prosty tylny mniejszy głowy (m. irectus capitis posterior minor),
mięsieo skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior),
mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),
b) w części szyjnej:
mięsieo płatowaty (m. splenius),
mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - częśd szyjna m. biodrowo-żebrowego (m.
iliocostalis cervicis) oraz najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis),
mięsieo kolcowy szyi (m. spinalis cervicis),
mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales),
mięsieo wielodzielny (m. multifidus),
c) w części piersiowo-lędźwiowej:
mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) - częśd lędźwiowa i piersiowa m. biodrowożebrowego (m. iliocostalis lumborum et thoracis) i m. najdłuższy klatki piersiowej (m.
longissimus thoracis),
mięsieo kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis),
mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales),
mięsieo półkolcowy (m. semispinalis),
mięsieo wielodzielny (m. multifidus).
 Ruchy zginania bocznego kręgosłupa (flexio lateralis) są ruchami asymetrycznymi dookoła osi
strzałkowej. U człowieka łączny zakres ruchów bocznych kręgosłupa wynosi około 110°. W
zgięciu bocznym, podobnie jak uprzednio, czynnikami hamującymi są zarówno więzadła,
części pierścieni włóknistych krążków międzykręgowych i torebki stawowej przeciwnej
strony, jak i mięśnie antagonistyczne. W odcinku piersiowym dodatkowym czynnikiem
hamującym są zachodzące na siebie żebra po stronie wykonywanego ruchu. W ruchach
zgięcia bocznego najczęściej uczestniczą zarówno zginacze, jak i prostowniki kręgosłupa oraz
głowy, kurcząc się jednostronnie (po stronie wykonywanego ruchu).
Mięśnie zginające głowę i kręgosłup w bok:
a) w stawach głowy:
mięsieo płatowaty głowy (m. splenius capitis),
mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),
132
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae); m. najdłuższy głowy (m. longissimus
capitis)
mięsieo skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior),
mięsieo półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis),
b) w części szyjnej:
mięsieo pochyły przedni, środkowy i tylny (m. scalenus anterior, medius et posterior),
mięsieo płatowaty głowy i szyi (m. splenius capitis et cervicis),
mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) częśd szyjna m. biodrowo-żebrowy (m.
iliocostalis cervicis) oraz m. najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis),
mięsieo ddwigacz łopatki (m. levator scapulae) przy ustalonym położeniu łopatki,
mięsieo czworoboczny grzbietu (m. trapezius) - częśd górna przy ustalonym położeniu
obręczy kooczyny górnej,
mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),
c) w części piersiowo-lędźwiowej:
mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),
mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),
mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae) m. biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis
lumborum et thoracis) oraz m. najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis),
mięsieo czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum),
mięsieo lędźwiowy większy (m. psoas major).
 Ruchy skręcania kręgosłupa są ruchami asymetrycznymi wokół osi pionowej przebiegającej
przez środek jądra miażdżystego krążków międzykręgowych i przez wierzchołek zęba kręgu
obrotowego w stawie głowowym dolnym. Łączny zakres ruchów obrotowych kręgosłupa w
prawo i w lewo wynosi około 160°, a w stawie głowowym dolnym około 60°. Ruch rotacyjny
kręgosłupa zwiększa się w kierunku doczaszkowym. Podczas ruchu obrotowego w stawach
głowowych dolnych, które czynnościowo stanowią jeden staw, kręg szczytowy obraca się
wraz z czaszką dookoła zęba kręgu obrotowego. Ponieważ ruch ten nie odbywa się wyłącznie
w stawach szczytowo-obrotowych pośrodkowych (przednim i tylnym), lecz równocześnie w
symetrycznych stawach szczytowo-obrotowych bocznych, nie przedstawia on czystej formy
ruchu obrotowego. Leżące bowiem na trzonie kręgu obrotowego powierzchnie stawowe
górne są pochylone lekko ku dołowi, toteż w czasie obrotu następuje nieznaczne obniżenie
się głowy wraz z kręgiem szczytowym. Dokonujący się zatem ruch w stawach głowowych
dolnych składa się z ruchu obrotowego dookoła osi podłużnej zęba z równoczesnym ruchem
wzdłuż tej osi, co w efekcie daje ruch śrubowy. Ruch rotacyjny kręgosłupa i głowy w stronę
prawą lub lewą jest następstwem jednostronnego skurczu określonych mięśni.
133
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Mięśnie skręcające kręgosłup i głowę w prawo
a) w stawach głowy:
mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus),
mięsieo płatowaty głowy prawy (m. splenius capitis),
mięsieo skośny dolny prawy głowy (m. obliquus capitis inferior),
mięsieo prosty tylny większy głowy prawy (m. rectus capitis posterior major),
mięsieo czworoboczny grzbietu lewy (m. trapezius), częśd górna,
mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis),
b) w części szyjnej:
mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus),
mięsieo płatowaty prawy (m. splenius),
mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis),
mięsieo wielodzielny lewy (m. multifidus),
mięśnie skręcające lewe (mm. rotatores),
c) w części piersiowo-lędźwiowej:
mięsieo skośny zewnętrzny brzucha lewy (m. obliquus externus abdominis),
mięsieo skośny wewnętrzny brzucha prawy (m. obliquus internus abdominis),
mięsieo półkolcowy lewy (m. semispinalis),
mięsieo wielodzielny lewy (m. multifidus),
mięśnie skręcające lewe (mm. rotatores).
 Ruch obwodzenia (circumductio), czyli krążenie kręgosłupa i głowy, jest możliwy do
wykonania dzięki sumowaniu się wszystkich trzech wyżej opisanych postaci ruchu.
KLATKA PIERSIOWA MIĘŚNIE ODDECHOWE
Podczas spokojnego oddychania w obu pozycjach: wdechu i wydechu udział biorą mięśnie
główne (właściwe), tj. mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i przepona oraz międzyżebrowe
wewnętrzne. Natomiast w czasie intensywnego oddychania niezbędna jest większa siła mięśni tzw.
pomocniczych, czyli tych, które przyczepiają się do żeber i kręgów lub też tworzą powłoki brzuszne.
Najskuteczniejszy wdech występuje wówczas, gdy kurczy się przepona przy rozludnionych powłokach
brzusznych, żebra unoszą się i następuje prostowanie kręgosłupa. Przeciwny ruch, wydech, związany
jest z rozludnieniem przepony przy napiętych mięśniach brzucha z równoczesnym opuszczeniem
żeber i zgięciem kręgosłupa.
134
ANATOMIA CZŁOWIEKA
I. Mięśnie wdechowe
Właściwe (główne):
przepona (diaphragma),
mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi). Pomocnicze:
mięsieo pochyły przedni (m. scalenus anterior),
mięsieo pochyły środkowy (m. scalenus medius),
mięsieo pochyły tylny (m. scalenus posterior),
mięsieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus),
mięsieo zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior),
mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major),
mięsieo piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor),
mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior),
mięsieo prostownik grzbietu (m. erector spinae),
mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi).
II. Mięśnie wydechowe
Właściwe (główne)
mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales interni),
mięsieo poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis). Pomocnicze:
mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),
mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),
mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),
mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis),
mięsieo czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum),
mięsieo zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior),
mięśnie podżebrowe (mm. subcostales),
mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) - w czasie kaszlu lub odkrztuszania.
MIĘŚNIE TŁOCZNI BRZUSZNEJ
Równoczesny skurcz przepony wraz z mięśniami powłok brzucha wytwarza tłocznię brzuszną
(prelum abdominis), która powoduje zmniejszenie objętości trzew oraz wzrost ciśnienia w jamie
brzucha, co ma ważne znaczenie w podstawowych czynnościach fizjologicznych, takich jak:
oddawanie moczu i stolca oraz w czasie porodu, wymiotów, kaszlu. Do najsilniejszych mięśni tłoczni
brzusznej należą:
mięsieo przepona (diaphragma),
mięsieo poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis),
mięsieo skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis),
135
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis),
mięsieo prosty brzucha (m. rectus abdominis),
mięśnie krocza, tworzące przeponę miednicy (diaphragma pelvis).
ZESTAWIENIE CZYNNOŚCIOWE MIĘŚNI KOOCZYNY GÓRNEJ
Staw ramienny i staw obojczyka
Ruchy kooczyny górnej jako całości odbywają się w stawach: ramiennym, barkowoobojczykowym i mostkowo-obojczykowym. Staw ramienny jest stawem kulistym, wieloosiowym i w
związku z tym można w nim wykonywad ruchy wokół niezliczonej liczby osi. Wszystkim jednak
ruchom kooczyny górnej w stawie ramiennym, zwłaszcza powyżej poziomu, towarzyszą ruchy
obojczyka i łopatki. Staw ramienny odznacza się szczególnie dużą swobodą ruchu dzięki temu, że:
wydrążenie stawowe jest stosunkowo płytkie i małe w porównaniu z dużą głową stawową,
torebka stawowa jest bardzo obszerna, luźna i gruba.
Wielostronne ruchy w stawie ramiennym można sprowadzid do czterech zasadniczych:
ruchy zgięcia i prostowania inaczej zwane przodozgięciem (anteversio) i tyłozgięciem
(retroversio),
odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio),
nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio),
obwodzenia (circumductio).
Ruchy zgięcia i prostowania, zwane przodozgięciem i tyłozgięciem ramienia, stanowią ruchy
wahadłowe kooczyny górnej. W ruchach tych ramiona poruszają się skośnie do przodu i w kierunku
przyśrodkowym lub do tyłu i bocznie. W całości wynoszą one około 115°.
Ruch przodozgięcia wykonują:
mięsieo naramienny - częśd obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis),
mięsieo piersiowy większy (- częśd obojczykowa (m. mectoralis major - pars clavicularis),
mięsieo dwugłowy ramienia - głowa krótka (m. biceps brachii - caput breve),
kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).
Ruch tyłozgięcia wykonują:
mięsieo naramienny - częśd grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis),
136
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
mięsieo obły większy ( m. teres major et minor),
mięsieo obły mniejszy (m. teres major et minor),
mięsieo trójgłowy ramienia - głowa długa ( m. triceps brachii - caput longum).
Ruchy odwodzenia i przywodzenia. W płaszczyźnie czołowej ciała dookoła osi strzałkowej ruch
odwodzenia wynosi około 700. Jeżeli natomiast ruch ten wykonujemy w płaszczyźnie łopatki, można
wówczas unieśd ramię do poziomu (900).
Ruch odwodzenia wykonują:
mięsieo naramienny (m. deltoideus),
mięsieo nadgrzebieniowy (m. supraspinatus),
mięsieo dwugłowy ramienia - głowa długa ( m. biceps brachii - caput longum),
mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus) - częśd górna.
Ruchy przywodzenia wykonują:
mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major),
mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
mięsieo obły większy ( m. teres major),
mięsieo trójgłowy ramienia - głowa długa (m. triceps brachii - caput longum),
mięsieo naramienny - częśd obojczykowa i grzebieniowa (m. deltoideus - pars clavicularis et
spinalis),
mięsieo dwugłowy ramienia - głowa krótka (m biceps brachii - caput breve)
mięsieo kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).
Ruch nawracania i odwracania ramienia w całości wynosi około 90°. Jednak przy współudziale
stawów promieniowo-łokciowych (wzrasta do około 120°) i obu stawów obojczyka można wykonad
prawie pełny obrót ręki, tzn. około 360°.
Ruch nawracania wykonują:
mięsieo podłopatkowy (m. subscapularis),
mięsieo piersiowy większy (m. pectoralis major),
mięsieo naramienny - częśd obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis),
mięsieo najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
mięsieo obły większy (m. teres major).
137
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Ruch odwracania wykonują:
mięsieo podgrzebieniowy (m. infraspinatus),
mięsieo obły mniejszy (m. teres minor),
mięsieo naramienny - częśd grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis).
Ruch obwodzenia w stawie ramiennym powstaje w wyniku połączenia ruchów zgięcia i
prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem. Ruch obwodzenia (circumductio) czyli krążenia
możliwy jest do wykonania przy współudziale stawów obojczyka; w samym tylko stawie ramiennym
ruch ten jest niepełny.
Częścią składową ruchu obwodzenia jest tzw. ruch unoszenia (elevatio brachii) ramienia powyżej
poziomu, który może nastąpid dopiero wtedy, gdy zmieni się położenie łopatki. Ruch odwodzenia w
stawie ramiennym możliwy jest bowiem do wykonania tylko w zakresie 90°; dalszy ruch ramienia ku
górze jest hamowany na skutek oparcia się guzka większego kości ramiennej o tzw. sklepienie barku
(wyrostek barkowy), wyrostek kruczy i rozpięte między nimi więzadło kruczo-barkowe, stanowiące
ochronę stawu ramiennego. Ażeby wykonad ruch unoszenia powyżej poziomu i dzięki temu pełny
ruch obwodzenia, musi nastąpid skręt łopatki dookoła jej osi strzałkowej, co spowoduje uniesienie
kąta bocznego łopatki (wydrążenia stawowego) ku górze, a kąta dolnego do boku. W ruchu tym biorą
udział:
mięsieo zębaty przedni (m. serratus anterior),
mięsieo czworoboczny grzbietu - częśd górna i dolna (m. trapezius),
mięsieo naramienny (m. deltoideus),
mięsieo ddwigacz łopatki (m. levator scapulae),
mięśnie równoległoboczne (mm. rhomboidei).
Staw łokciowy i staw promieniowo-łokciowy dalszy
Pod względem czynnościowym w stawie łokciowym można wyodrębnid dwie części składowe:
1. połączenie między kością ramienną a dwiema kośdmi przedramienia (częśd ramienno-łokciowa i
częśd ramienno-promieniowa stawu) oraz 2. połączenie między kością promieniową i łokciową (staw
promieniowo-łokciowy bliższy). 1. Oś pierwszej części stawu łokciowego jest poprzeczną osią ruchu,
która biegnie poniżej nadkłykci, przechodząc przez środek bloczka i główki kości ramiennej. Dookoła
tej osi wykonujemy zgięcie i prostowanie przedramienia (flexio et extensio). W położeniu
wyprostowanym ramię i przedramię tworzą u mężczyzn kąt około 175o, u kobiet - 180°. W położeniu
maksymalnego zgięcia ramię i przedramię tworzą kąt około 40°. Nadmierne prostowanie w stawie
łokciowym występuje częściej u kobiet i dzieci, niż u mężczyzn, gdyż wyrostek łokciowy i dziobiasty są
u nich słabiej rozwinięte. Zahamowanie ruchu prostowania następuje w momencie oparcia się
wyrostka łokciowego o dno dołu tego wyrostka. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie tylnej
ściany torebki stawowej i mięśni prostujących, a ostatecznie przez zetknięcie się wyrostka
138
ANATOMIA CZŁOWIEKA
dziobiastego z dołem tegoż wyrostka. Połączenie stawowe ramienia z przedramieniem tworzy staw
zawiasowy. Jednak oś obrotu nie jest tu typową osią poprzeczną gdyż częśd ramienno-łokciowa
stawu łokciowego jest stawem śrubowym. Odchylenia od czystego ruchu zawiasowego są jednak
bardzo nieznaczne i praktycznie powodowane są przede wszystkim układem mięśni. Jedynie m.
ramienny jest wyłącznie mięśniem zginającym; wszystkie pozostałe równocześnie ze zgięciem
wykonują nawracanie lub odwracanie przedramienia. 2. Częśd promieniowo-łokciowa stawu
łokciowego (staw promieniowo-łokciowy bliższy) stanowi połączenie stawowe typu obrotowego.
Wspólna oś ruchu dla tego stawu i dla stawu promieniowo-łokciowego dalszego biegnie przez środek
głowy kości promieniowej, skośnie przez błonę międzykostną przedramienia oraz przez głowę kości
łokciowej. Podczas ruchu nawracania (pronatio antebrachii) kośd promieniowa krzyżuje od przodu
kośd łokciową. W stawie promieniowo-łokciowym bliższym głowa kości promieniowej, otoczona
więzadłem pierścieniowym i wcięciem promieniowym kości łokciowej, obraca się dookoła własnej
osi, zaś w stawie promieniowo-łokciowym dalszym nasada dalsza kości promieniowej wraz z ręką
wykonuje ruch obrotowy wokół głowy kości łokciowej. Zakres ruchów obrotowych przedramienia
waha się w granicach 120-140°. Gdy staw łokciowy jest wyprostowany, oś ruchów obrotowych
przedłuża się w kierunku górnym na kośd ramienną i przechodzi przez jej głowę, dzięki czemu można
dookoła tej samej osi wykonad ruch obrotowy w stawie ramiennym.
Ruch zgięcia stawu łokciowe wykonują:
mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii),
mięsieo ramienny (m. brachialis),
mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis),
mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),
mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres),
mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),
mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus).
Ruch prostowania stawu łokciowego wykonuje:
mięsieo trójgłowy ramienia (m. triceps brachii).
Ruch odwracania przedramienia wykonują:
mięsieo dwugłowy ramienia (m. biceps brachii),
mięsieo odwracacz (m. supinator),
mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis), odwraca tylko w położeniu pośrednim i
podczas prostowania przedramienia,
mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) przy
prostowaniu przedramienia.
139
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Ruch nawracania przedramienia wykonują:
mięsieo nawrotny obły (m. pronator teres),
mięsieo nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus),
mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),
mięsieo ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) podczas zginania przedramienia,
mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus)
podczas zginania przedramienia.
Stawy ręki
Staw promieniowo-nadgarstkowy należy do stawów złożonych o dwóch osiach ruchu:
poprzecznej, wokół której wykonujemy zgięcie dłoniowe i grzbietowe ręki (flexio palmaris et dorsalis
manus) oraz strzałkowej (dłoniowo-grzbietowe), dookoła której odwodzimy rękę w kierunku
promieniowym i łokciowym (abductio radialis et ulnaris manus). Zakres zgięcia dłoniowego ręki jest
wydajniejszy i średnio wynosi około 80°, podczas gdy zakres zgięcia grzbietowego sięga 60°. Zakres
ruchu odwodzenia łokciowego wynosi około 45o, a odwodzenia promieniowego 20-30°.
Ruch zginania dłoniowego ręki nadgarstka wykonują:
mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),
mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris),
mięsieo dłoniowy długi (m. palmaris longus),
mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis),
mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus),
mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus),
mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus).
Ruch zginania grzbietowego ręki wykonują:
mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),
mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis),
mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris),
mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum),
mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).
Ruch odwodzenia promieniowego ręki wykonują:
mięsieo zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis),
mięsieo prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus),
140
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis),
mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus),
mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus).
Ruch odwodzenia łokciowego ręki wykonują:
mięsieo zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris),
mięsieo prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris),
mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus),
mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).
Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka jest stawem prostym typu siodełkowatego. Dzięki
kształtowi powierzchni stawowych kciuk może dotknąd prawie każdego punktu pozostałych palców
ręki. Obie główne osie stawu nie leżą w tych samych płaszczyznach, jak w pozostałych stawach
śródręczno-paliczkowych, lecz tworzą z nimi kąt prawie 45o. Jest to spowodowane wysklepieniem
nadgarstka w kierunku grzbietu ręki i dlatego ruch kciuka, odpowiadający zgięciu dłoniowemu i
grzbietowemu, ma tu charakter przeciwstawiania (opposito) i odprowadzania (repositio). Dzięki tej
właśnie zdolności przeciwstawiania kciuka ręka posiada zdolności chwytne i w tej czynności żaden
inny palec nie może zastąpid kciuka. Druga oś ruchu tego stawu biegnie w kierunku dłoniowogrzbietowym i w stosunku do niej kciuk wykonuje ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i
przywodzenia (adductio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami
przeciwstawiania i odprowadzania umożliwia ruch obwodzenia, w którym kciuk zakreśla stożek o
owalnej podstawie. Wielostronna czynnośd kciuka nie może byd zastąpiona przez inny palec i dlatego
jest on najważniejszym palcem ręki.
Ruch przeciwstawiania kciuka wykonują:
mięsieo przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis),
mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis),
mięsieo zginacz krótki i długi kciuka (m. flexor pollicis brevis et longus).
Ruch odprowadzania kciuka wykonują:
mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus),
mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus),
mięsieo prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis).
Ruch odwodzenia kciuka wykonują:
141
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus),
mięsieo odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis),
mięsieo prostownik krótki kciuk (m. extensor pollicis brevis).
Ruch przywodzenia kciuka wykonują:
mięsieo przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis),
mięsieo międzykostny grzbietowy I (m. interosseus dorsalis I),
mięsieo prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus),
mięsieo przeciwstawiacz kciuka (opponens pollicis).
Stawy śródręczno-paliczkowe palców trójczłonowych. Stawy te odpowiadają stawom kulistym z
uwagi na kształt powierzchni stawowych. Przebieg i przyczep więzadeł i ścięgien mięśni
wyeliminował jednak z tych stawów ruchy obrotowe. Zakres ruchu zgięcia i prostowania (flexio et
extensio) wynosi około 110°. Ruchy odwodzenia i przywodzenia (abductio et adductio) wokół osi
grzbietowo-dłoniowej można wykonywad tylko wtedy, gdy palce są wyprostowane. Zakres tych
ruchów zmniejsza się w miarę zginania palców, a nawet całkowicie zanika, gdy są one ustawione w
stosunku do śródręcza pod kątem prostym. Palec wskazujący odznacza się największą ruchomością
(60°), nieco mniejszą ruchomośd ma palec V (50°), a najmniejszą palec III i IV (40°).
Ruchy zginania wykonują:
mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis),
mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus),
mięśnie międzykostne (mm. interossei),
mięśnie glistowate (mm. lumbricales)
mięsieo zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis).
Ruchy prostowania wykonują:
mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum),
mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).
Ruchy odwodzenia palców wykonują:
mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales),
mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum),
mięsieo odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi).
142
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Ruchy przywodzenia palców wykonują:
mięśnie międzykostne dłoniowe (mm. interossei palmares),
mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis),
mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus),
mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).
Staw śródręczno-paliczkowy i międzypaliczkowy kciuka. Oba powyższe stawy są typowymi
stawami zawiasowymi, o poprzecznej osi ruchu. Zakres ruchu I stawu śródręczno-paliczkowego jest
nieduży, wynosi około 50-70°, podczas gdy w stawie międzypaliczkowym sięga około 90°. Zginanie
obu stawów jest wykonywane przez:
mięsieo zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus),
mięsieo zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis). Prostowanie może odbywad się dla
każdego stawu oddzielnie; staw śródręczno-paliczkowy prostuje m. prostownik krótki kciuka
(m. extensor pollicis brevis), staw międzypaliczkowy - m. prostownik długi kciuka (m.
extensor pollicis longus).
Stawy międzypaliczkowe palców trójczłonowych. Zarówno stawy międzypaliczkowe bliższe,
jak i dalsze są stawami zawiasowymi o jednej poprzecznej osi ruchu. W stawach tych można zatem
wykonywad zginanie i prostowanie, przy czym zakres ruchu w stawie bliższym wynosi około 120°, w
dalszym tylko 70°. Samodzielne zginanie dalszego stawu międzypaliczkowego nie jest w zasadzie
możliwe, jednak poprzez wydwiczenie zginacza głębokiego palców można doprowadzid do tej
umiejętności.
Ruch zginania palców wykonują:
mięsieo zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis) - zgina wyłącznie
stawy bliższe,
mięsieo zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus).
Ruch prostowania palców wykonują:
mięśnie glistowate (mm. lumbricales),
mięśnie międzykostne (mm. interossei),
mięsieo prostownik palców (m. extensor digitorum),
mięsieo prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi),
mięsieo prostownik wskaziciela (m. extensor indicis).
143
ANATOMIA CZŁOWIEKA
ZESTAWIENIE CZYNNOŚCI MIĘŚNI KOOCZYNY DOLNEJ
Staw biodrowy
Staw biodrowy jest stawem prostym, kulisto-panewkowym, którego panewka obejmuje ponad
połowę powierzchni kuli, czyli głowy kości udowej. Dzięki temu, że głowa kości udowej zagłębiona
jest ponad równik, ciśnienie atmosferyczne może dośd silnie utrzymywad w zwarciu powierzchnie
stawowe. Pod względem liczby osi ruchu staw biodrowy, podobnie jak staw ramienny, jest stawem
wieloosiowym, w którym wyróżnia się trzy zasadnicze osie ruchu: poprzeczną, strzałkową i podłużną.
Różnice funkcjonalne pomiędzy stawem ramiennym i biodrowym polegają na tym, że ten ostatni ma
ograniczone możliwości pod względem zakresu ruchu. Czynnikami, które ograniczają swobodę ruchu
w stawie biodrowym są:
bardzo głębokie osadzenie głowy w panewce,
silna, gruba i stosunkowo napięta torebka stawowa,
liczne i mocne więzadła stawowe.
Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) odbywają się wokół poprzecznej osi, która
przebiega przez środkowe punkty głów kości udowych. Ruchy te dotyczą uda lub miednicy; przy
ustalonej miednicy zginamy i prostujemy udo, zaś przy ustalonym udzie możemy zginad i prostowad
miednicę. W płaszczyźnie strzałkowej ruch zgięcia dochodzi do 120°, podczas gdy zakres ruchu
prostowania, czyli zgięcia do tyłu, wynosi zaledwie 15o. W położeniu lekkiego odwiedzenia uda
zakres ruchu zgięcia i prostowania powiększa się do 165o. Tak wybitne ruchy stawu biodrowego w
płaszczyźnie strzałkowej i przy lekko odwiedzionym udzie są możliwe jedynie wtedy, gdy staw
kolanowy jest zgięty i ustaje w związku z tym hamujące działanie mięśni tylnych uda. Przy ustalonych
udach, gdy ruch zgięcia lub prostowania odbywa się równocześnie w obu stawach biodrowych,
miednica pochyla się do przodu lub do tyłu. Ruchy zgięcia i prostowania hamowane są przez
więzadła i mięśnie. Ruch prostowania hamuje głównie więzadło biodrowo-udowe. Natomiast ruchy
zgięcia hamują wyłącznie mięśnie antagonistyczne, czyli prostujące staw biodrowy.
Ruch zginania uda w stawie biodrowym wykonują:
mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),
mięsieo prosty uda (m. rectus femoris),
mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae),
mięsieo krawiecki (m. sartorius),
mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus),
mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis),
mięsieo grzebieniowy (m. pectineus),
mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd przednia,
mięsieo smukły (m. gracilis),
mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medialis) - częśd przednia,
mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd przednia.
144
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Ruch prostowania uda w stawie biodrowym wykonują:
mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),
mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd tylna,
mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),
mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris, caput longus) - głowa długa,
mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),
mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) - częśd tylna,
mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd tylna,
mięsieo gruszkowaty (m. piriformis),
mięsieo zasłaniacz wewnętrzny i zewnętrzny (m. obturatorius internus et externus),
mięśnie bliźniacze, górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior).
Ruch odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) w wyprostowanej postawie ciała są
możliwe w każdą stronę w zakresie około 40°. Podczas zgięcia stawu biodrowego, kiedy następuje
rozludnienie więzadła biodrowo-udowego, rozległośd ruchu odwodzenia wzrasta nawet do 90°. W
odniesieniu do miednicy, ruchy odbywające się wokół osi strzałkowej przy ustalonym udzie
nazywamy bocznym pochyleniem miednicy. Ruchy odwodzenia hamowane są głównie przez napięcie
więzadła łonowo-udowego, przywodzenia - przez częśd poprzeczną więzadła biodrowo-udowego oraz
przez więzadło głowy kości udowej. Siła mięśni odwodzących jest znacznie mniejsza niż mięśni
przywodzących.
Ruchy odwodzenia uda wykonują:
mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius),
mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus),
mięsieo gruszkowaty (m. piriformis),
mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae),
mięsieo prosty uda (m. rectus femoris),
mięsieo krawiecki (m. sartorius).
Ruchy przywodzenia uda wykonują:
mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus),
mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),
mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),
mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis),
mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus),
mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris),
mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus),
mięsieo smukły (m. gracilis),
145
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo grzebieniowy (m. pectineus),
mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),
mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),
mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus),
mięśnie bliźniacze (mm. gemelli),
mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa.
Ruch nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) uda odbywa się wokół osi pionowej, która
odpowiada linii nośnej kooczyny dolnej, łączącej środkowe punkty stawu biodrowego, kolanowego i
skokowego. W postawie prawidłowej zakres ruchu odwracania wynosi około 15o, nawracania 35o.
Ruchy rotacyjne kości udowej towarzyszą zazwyczaj ruchom zginania i prostowania. Spowodowane
jest to tym, że oś szyjki kości udowej nie jest ustawiona w tej samej płaszczydnie, wobec której
obracają się kłykcie kości udowej w stawie kolanowym. W związku z tym w czasie zginania uda w
stawie biodrowym następuje równoczesny jego obrót do boku (supinatio), zaś z prostowaniem łączy
się ruch nawracania (pronatio). Tłumaczy to znacznie większą siłę mięśni odwracających udo. W
czasie zginania uda w stawie biodrowym wymagana jest większa siła, aniżeli podczas jej prostowania,
co w dużym stopniu jest aktem biernym (kooczyna opada pod wpływem ciężaru własnego), wtedy
także rotacja jest ruchem biernym, nie wymagającym znacznej siły mięśni.
Ruch odwracania uda wykonują:
mięsieo pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),
mięsieo pośladkowy średni - częśd tylna (m. gluteus medius),
mięsieo pośladkowy mały - częśd tylna (m. gluteus minimus),
mięsieo zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus),
mięsieo biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),
mięsieo krawiecki (m. sartorius),
mięsieo prosty uda (m. rectus femoris),
mięsieo przywodziciel krótki (m. adductor brevis),
mięsieo przywodziciel długi (m. adductor longus),
mięsieo przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśd przednia,
mięsieo grzebieniowy (m. pectineus),
mięsieo zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus),
mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa,
mięsieo czworoboczny uda (m. quadratus femoris),
mięsieo bliźniaczy górny i dolny (m. gemellus superior et inferior),
mięsieo gruszkowaty (m. piriformis).
146
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Ruch nawracania uda wykonują:
mięsieo pośladkowy średni (m. gluteus medius) - częśd przednia,
mięsieo pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśd przednia,
mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),
mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),
mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae),
mięsieo smukły (m. gracilis).
Staw kolanowy
Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) w stawie kolanowym odbywają się wokół osi
poprzecznej w płaszczydnie strzałkowej i stanowią kombinację toczenia i ślizgania. W początkowej
fazie zgięcia (20°) kłykcie kości udowej toczą się po powierzchniach stawowych kłykci piszczeli i
łąkotek podobnie do kół wozu po ziemi. Dalsze toczenie jest jednak niemożliwe z uwagi na napięcie
więzadeł krzyżowych, które przeszkadzają w tym ruchu. W następnej fazie zgięcia występuje więc
ruch przesuwania (ślizgania), podczas którego inne punkty kłykci kości udowej stykają się z tymi
samymi punktami piszczeli i łąkotek. W czasie zginania łąkotki przesuwają się do tyłu, przy
prostowaniu - do przodu. Również i rzepka zmienia swe położenie przy ruchach zginania stawu
kolanowego; w trakcie zgięcia przesuwa się w dół, podczas prostowania - ku górze. Zakres ruchu
zgięcia w stawie kolanowym jest duży i wynosi 160-170°. Zaznaczyd jednak należy, że mięśnie są w
stanie wykonad ruch zgięcia tylko w zakresie do około 130°, dalszy bowiem ruch aż do momentu
zetknięcia się pięty z pośladkiem może byd wykonany tylko wtedy, gdy zadziałają siły zewnętrzne.
Maksymalne prostowanie stawu kolanowego doprowadza do położenia uda i podudzia w jednej linii
prostej. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie mięśni prostowników stawu oraz przez
uwypuklanie się zginaczy w okolicy podkolanowej, a także przez napięcie więzadeł krzyżowych
kolana. Z kolei prostowanie hamowane jest przez napięcie zginaczy tylnej części torebki stawowej
oraz więzadła podkolanowe, krzyżowe kolana i więzadła poboczne.
Ruch zginania podudzia w stawie kolanowym wykonują:
mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),
mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),
mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris),
mięsieo smukły (m. gracilis),
mięsieo krawiecki (m. sartorius),
mięsieo brzuchaty łydki (m. gastrocnemius),
mięsieo podkolanowy (m. popliteus),
mięsieo podeszwowy (m. plantaris).
147
ANATOMIA CZŁOWIEKA
Ruch prostowania podudzia w stawie kolanowym wykonują:
mięsieo czworogłowy uda (m. quadriceps femoris),
mięsieo naprężacz powięzi szerokiej uda (m. tensor fasciae latae).
Ruchy rotacyjne można wykonad tylko przy zgiętym stawie kolanowym. W stanie wyprostu, a
także podczas maksymalnego zgięcia, ruchy obrotowe są niemożliwe do wykonania. Wyłączenie
ruchu obrotowego w kraocowym położeniu wyprostnym stawu kolanowego wzmaga statycznośd
wyprostowanej kooczyny podporowej i zabezpiecza ją w stanie największego obciążenia. Zakres
ruchów obrotowych indywidualnie jest bardzo zróżnicowany. Ruch obrotowy do wewnątrz, a więc
nawracanie (pronatio), wykonad można w zakresie 5- 10°, podczas gdy ruch odwracania (supinatio),
czyli obrót na zewnątrz - do 52o. Czynnikiem hamującym ruch odwracania są więzadła poboczne,
ruch nawracania hamowany jest przez więzadła krzyżowe stawu kolanowego. Z uwagi na to, że ruchy
obrotowe odbywają się tylko przy zgiętym stawie kolanowym, wszystkie mięśnie zginacze stawu są
równocześnie mięśniami wykonującymi ruchy obrotowe.
Ruch odwracania podudzia w stawie kolanowym wykonują:
mięsieo dwugłowy uda (m. biceps femoris),
mięsieo naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae late),
mięsieo brzuchaty łydki - głowa przyśrodkowa (m. gastrocnemius).
Ruch nawracania podudzia w stawie kolanowym wykonują:
mięsieo półbłoniasty (m. semimembranosus),
mięsieo półścięgnisty (m. semitendinosus),
mięsieo smukły (m. gracilis),
mięsieo krawiecki (m. sartorius),
mięsieo podkolanowy (m. popliteus),
mięsieo brzuchaty łydki - głowa boczna (m. gastrocnemius).
Stawy stopy
Stawy skokowe
Trzy anatomiczne stawy tworzą zespół stawów skokowych, które z uwagi na funkcje różnicujemy
na: staw skokowy górny i staw skokowy dolny. Staw skokowy górny, czyli staw skokowo-goleniowy,
jest stawem złożonym, bloczkowym, o poprzecznej osi ruchu. Przebiega ona przez kostkę boczną,
przez środek bloczka kości skokowej i nieco poniżej kostki przyśrodkowej. Ruchy w stawie skokowym
górnym umożliwiają zgięcie stopy ku górze i ku dołowi. Ruch zgięcia ku górze nazywamy zgięciem
148
ANATOMIA CZŁOWIEKA
grzbietowym stopy (flexio dorsalis pedis). Ruch zgięcia ku dołowi nazywamy zgięciem podeszwowym
stopy (flexio plantaris pedis). Łączny zakres zgięcia grzbietowego i podeszwowego w stawie
skokowym górnym wynosi około 40-50°. Zakres ruchów zgięcia stopy może byd dośd znacznie
powiększony przy współudziale stawów skokowych dolnych i w związku z tym zgięcie grzbietowe
stopy osiąga zakres 45o, zaś zgięcie podeszwowe 60°. Ruch zgięcia stopy w obu kierunkach wynosi
zatem w całości około 100°. Zgięcie grzbietowe stopy jest ograniczone przez napięcie mięśni łydki i
napięcie tylnej ściany torebki stawowej oraz przez więzadła położone do tyłu od poprzecznej osi
stawu. Ruch zgięcia podeszwowego jest hamowany napięciem przednich mięśni goleni, przednią
częśd torebki stawowej i więzadłami leżącymi przed poprzeczną osią stawu. Staw skokowy dolny
składa się z dwóch odrębnych anatomicznie stawów:
stawu skokowego tylnego, czyli stawu skokowo-piętowego,
stawu skokowego przedniego, czyli skokowo-piętowo-łódkowego.
Jakkolwiek staw skokowy dolny anatomicznie składa się z dwóch stawów, mechanicznie tworzy
jedną całośd o wspólnej osi ruchu. Ta wspólna oś ruchu dla obu stawów skokowych dolnych jest
ustawiona skośnie do długiej osi stopy, nazywa się osią "kompromisową" i biegnie od tyłu ku
przodowi, od boku w kierunku przyśrodkowym i od dołu ku górze. Przechodzi ona poczynając od tyłu
- przez kośd piętową, zatokę stępu i przez kośd skokową, opuszczając ją w części przednioprzyśrodkowej. W stawie skokowym dolnym wykonuje się:
ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego stopy,
przywodzenie i odwodzenie,
odwracanie i nawracanie stopy.
Ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego o łącznym zakresie 20-45o pogłębia analogiczne
ruchy stawu skokowego górnego. Ruchy nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) są sprzężone
z ruchem odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio). Najczęściej wykonuje się zgięcie
podeszwowe z równoczesnym przywodzeniem i odwróceniem stopy; i przeciwnie - zgięciu
grzbietowemu towarzyszy odwodzenie i nawrócenie stopy. Zakres ruchów odwodzenia i
przywodzenia jest nieduży i wynosi w każdą stronę około 300. Wielkośd ruchów obrotowych także
nie przekracza 30° w każdą stronę, kiedy odbywają się one wyłącznie w stawie skokowym dolnym.
Jednak pogłębienie tego ruchu może nastąpid, gdy udział biorą również stawy poprzeczne stępu.
Mięśnie przebiegające do przodu od osi poprzecznej stawów skokowych zginają stopę grzbietowo,
natomiast zginacze podeszwowe leżą do tyłu od tej osi. Podkreślid należy, że siła zginaczy
podeszwowych jest przeszło czterokrotnie większa od siły grupy mięśni antagonistycznych z uwagi na
to, że mięśnie zginające grzbietowo stopę nie biorą większego udziału podczas chodzenia.
Ruch podeszwowego zginania stopy wykonują:
mięsieo trójgłowy łydki (m. triceps surae),
mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus),
mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus),
mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior),
mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus),
mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis),
149
ANATOMIA CZŁOWIEKA
mięsieo podeszwowy (m. plantaris).
Ruchy grzbietowego zginania stopy wykonują:
mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior),
mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus),
mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus),
mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius).
Ruch odwracania i przywodzenia stopy wykonują:
mięsieo trójgłowy łydki (m. triceps surae),
mięsieo piszczelowy przedni (m. tibialis anterior),
mięsieo piszczelowy tylny (m. tibialis posterior),
mięsieo podeszwowy (m. plantaris),
mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus),
mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus).
Ruch nawracania i odwodzenia stopy wykonują:
mięsieo strzałkowy długi (m. peroneus longus),
mięsieo strzałkowy krótki (m. peroneus brevis),
mięsieo strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius),
mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus),
mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus).
Pozostałe stawy stępu
W porównaniu do opisanych wcześniej stawów, łączących kości tylnej części stępu, stawy
przedniego odcinka stępu oraz i stawy stępowo-śródstopne są stawami o bardzo niewielkiej
ruchomości. Płaskie powierzchnie stawowe oraz bardzo silny aparat więzadłowy tej okolicy
powoduje, że ruchy polegają na nieznacznych przesunięciach się kości względem siebie. Dzięki temu
jednak stopa stanowi silny, a równocześnie sprężysty narząd podporowy ciała.
Stawy palców stopy
Mechanika stawów śródstopno-paliczkowych i stawów międzypaliczkowych jest na ogół
analogiczna do mechaniki odpowiednich stawów ręki. Jednak w stawach śródstopno-paliczkowych
możemy wykonad prócz wyprostu dośd znaczne zgięcie grzbietowe palców (około 30°). W stawach
150
ANATOMIA CZŁOWIEKA
międzypaliczkowych zakres ruchów zgięcia jest także mniejszy od zakresu jednoimiennych stawów
ręki. Ponadto paluch nie może wykonywad samodzielnie czynnych ruchów bocznych.
Ruch zginania palców w kierunku podeszwowym wykonują:
mięsieo zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) - ostatnie człony palców II-V,
mięsieo zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) - ostatni człon palca I,
mięsieo zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) - środkowe człony II-V,
mięśnie międzykostne (mm. interossei), - pierwsze człony palców II-V,
mięśnie glistowate (m. lumbricales) - pierwsze człony palców II-V,
mięsieo zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) - pierwszy człon palucha,
mięsieo czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) - dołącza do ścięgien m. zginacza
długiego palców.
Ruch zginania palców w kierunku grzbietowym wykonują:
mięsieo prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus),
mięsieo prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis),
mięsieo prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus),
mięsieo prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis).
Ruch odwodzenia palców stopy wykonują:
mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales),
mięsieo odwodziciel palucha (m. abductor hallucis),
mięsieo odwodziciel palca V (m. abductor digiti V).
Ruch przywodzenia palców stopy wykonują:
mięśnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares),
mięsieo przywodziciel palucha (m. adductor hallucis),
mięsieo przywodziciel palca V (m. adductor digiti V),
mięśnie glistowate (mm. lumbricales).
151