Historia - Starostwo Powiatowe w Łukowie

Historia
Ziemia Łukowska na przestrzeni dziejów
Ziemia Łukowska obejmowała tereny położone między Wieprzem i Tyśmienicą na południu, a
Liwcem i Muchawką na północy. Granicę wschodnią wyznaczała w przybliżeniu linia biegnąca od
źródeł Liwca po Tyśmienicę w okolicy Niewęgłosza. Granica zachodnia przebiegała przez tereny
puszczańskie. Najdalej na zachód położoną miejscowością była Wola Mysłowska. Obszar ten stanowił
płaskowyż, którego najwyższym wzniesieniem był teren pokryty bagnami i lasami w pobliżu wsi
Jagodne.
Ziemia Łukowska była peryferyjną, najbardziej wysuniętą na wschód częścią księstwa
sandomierskiego, wchodzacą klinem między Mazowsze i Podlasie. Oddzielona od reszty
Lubelszczyzny pasmem lasów i bagien, stanowiła teren równinny, bagienno-piaszczysty, pokryty
nieprzebytą puszczą, który zachował swój charakter dość długo. Jeszcze w XIV wieku znajdowała się
tu ogromna puszcza obok lasów mazowieckich oraz puszczy radomskiej i sandomierskiej, największa
w ówczsnej Polsce.
Bolesław Chrobry przesuwając granicę Polski aż po Brześć nad Bugiem musiał mianować swego
namiestnika na terenie wyznaczając mu siedzibę w grodzie ważnym ze względu na obronność i
położenie geograficzne. Takim warunkom odpowiadał Łuków zajmując centralne położenie w Ziemi
Łukowskiej, a równocześnie w środku pasa grodzisk ciągnących się na tym terenie z północy na
południe. Dowodzi tego fakt historyczny stwierdzający istnienie w Łukowie kasztelanii w 1233 roku.
W buli papieża Aleksandra IV z 1254 roku jest zapis, że pomiędzy Rusią a księstwem krakowskim,
cztery dni drogi od Krakowa leży odległa kasztelania łukowska. Bulla tego samego papieża z 1257
roku wspomina o Łukowie jako mieście.
W owym czasie należący do księstwa sandomierskiego Łuków był najdalej na wschód wysuniętym
grodem Małopolski i miał za zadanie obronę ziem polskich przed najazdami Litwinów, Jadźwingów i
Prusów. Rezydujący w grodzie kasztelan był dowódcą załogi grodowej i rycerstwa okręgu
łukowskiego, a także sprawował funkcje administracyjne i sądownictwo. Łuków jako stolica
kasztelanii był na tym terenie najważniejszym ośrodkiem gospodarczym, politycznym i kościelnym.
Znaczenie takie mógł mu nadać otaczający go poważniejszy kompleks osadniczy. Fragmentaryczne
źródła pisane z XIII i XIV wieku przynoszą mało informacji o osadnictwie na tym terenie.
Mimo to można z ich wywnioskować, że najważniejszymi ośrodkami osadniczymi były tu Łuków i
Kock. Pełniejszą informację o zaludnieniu Ziemi Łukowskiej daje dokument biskupa Jastrzębca z
1418 roku, z którego dowiadujemy się o istnieniu w tym czasie oprócz miasta Łukowa - 34 wsi:
Jatrzębie, Łupiny, Radomyśł, Ławki, Dębowica, Nurzyna, Karwów, Wierzejki, Opacza, Mościska,
Zarzecze, Białka, Stoczek, Sobole, Dminin, Domanin, Gołąbki, Jeziory, Szczygły, Świdry, Sochacz,
Czerśl, Krasusze, Strzyżew, Trzebieszów, Łazy, Kąkolewnica, Turów, Biała, Krasew, Ulan,
Domaszewnica, Sieńciaszka, Rozwadów. Miejscowości te wchodziły w skład parafii łukowskiej.
Następny dokument z roku 1737 wymienia następne wsie: Bystrzyca, Wola Bystrzycka, Chordzieżka,
Czarna, Ruda, Serokomla, Wola Janowa, Zakepie, a w Liber Beneficjorum Długosza w tym samym
czasie występuje: miasto Tuchowicz, Radoryż Wielki, Jeleniec, Jeleniecka Wola, Sarnów, Wola
Sarnowska. Mało wiemy o miejscowościach położonych w pólnocno-wscodniej części Ziemi
Łukowskiej. Dokumenty z lat 1430, 1435 i 1448 wymieniają tylko 7 miejscowości: Zbuczyn, Pruszyn,
Rudki, Wyczółki, Siedlce, Golice i Krzesk. Wydaje się, że nie wszystkie istniejące miejscowości
zostały uwzględnione w dokumentach. O dacie założenia Łukowa niewiele wiemy. Jak podaje J. S.
Majewski w 1233 roku Kock zdobyty na Jadźwingach został przyłączony do kasztelanii łukowskiej.
Z następną wzmianką źródłową dotyczącą Łukowa spotykamy się w dokumentach z 1244 roku, kiedy
to Łuków razem z Lublinem i Sieciechowem zniszczony został w wyniku napadu plemion pruskich.
Częste napady obcych plemion na te tereny były przyczyną, dla której Bolesław Wstydliwy
sprowadził do Łukowa zakon templariuszy, w celu wzmocnienia załogi grodowej. O pobycie
templariuszy wspomina bulla papieska z 1257 roku. Prawdopodobnie ważną przyczyną osadzenia
templariuszy w Łukowie był plany założenia biskupstwa łukowskiego, dla którego zakon miałby być
osłoną przed napadami obcych plemion jak również przed ingerencją Zakonu Krzyżackiego
Bolesław Wstydliwy uzyskał pozwolenia papieża na przyłączenie części ziemi Jadźwingów pod swe
panowanie. Dlatego też dla utrwalenia swych zdobyczy chciał zaszczepić wśród Jadźwingów wiarę
chrześcijańską, a przyłączenie terenu ująć w jednolitą organizację kościelną i administracyjną.
Dlatego też w 1248 roku wystąpił do papieża Innocentego IV z prośbą o utworzenia biskupstwa w
Łukowie. Zabiegi te nie dały jednak pozytywnego rezultatu, na wskutek intryg krzyżaków. Ponowne
zabiegi w roku 1257 przez Bolesława Wstydliwego poczynione w stolicy apostolskiej przyniosły
sukces. Papież Aleksander IV polecił w dniu 1 lutego 1257 roku arcybiskupowi gnieźnieńskiemu i
biskupowi krakowskiemu utworzenie diecezji w Łukowie i powierzenie jej pierwszemu biskupowi
łukowskiemu Bartłomiejowi z Czech.
Jednak już 8 sierpnia 1257 roku papież Aleksander IV wycofał swą zgodę na utworzenie biskupstwa
w Łukowie uzasadniając tym, że działalność biskupstwa łukowskiego przeszkadza misji Zakonu
Krzyżackiego. Plan utworzenia biskupstwa wiązał się również z odbudową gospodarczą Łukowa i
Ziemi Łukowskiej zniszczonej w czasie najazdu w 1244 roku. Zamierzenia te były przerywane
ciągłymi najazdami plemion litewskich i pruskich, z których najbardziej tragiczne nastąpiły w latach
1264, 1272 i 1283. Napady nie tylko przyniosły wielkie spustoszenie w wyniku mordów i grabieży,
ale zniechęciły do osadnictwa na tym terenie.
Zmiany na lepsze w życiu Łukowa wiążą się z nadaniem przez Kazimierza Wielkiego w 1369 roku
prawa wolnego miasta i obdarowaniem mieszkańców gruntami. Istotny wpływ na rozwój miasta
miała unia polsko-litewska z 1385 roku, dzięki której Ziemia Łukowska straciła charakter
pograniczny i stała się bardziej atrakcyjna dla osadników.
Doniosłym wydarzeniem w życiu Łukowa była nadanie miastu prawa magdeburskiego przez króla
Władysława Jagiełłę w dniu 23 czerwca 1403 roku w Szczekarzewie (Krasnystawie). Przywilej ten
zwalniał "wójta, mieszczan i wszystkich mieszkańców łukowskiech od jurysdykcji kasztelańskiej,
wojewódzkiej i innych oficjalistów, a żeby tylko mieszczanie łukowscy przed samym wójtem, a wójt
przed królem lub starostą łukowskim odpowiadali"
Kazimierz Jagiellończyk, przwylejem z 1445 roku ustanowił cotygodniowe targi, Aleksander
Jagiellończyk nadał w 1505 roku przywilej wzniesienia ratusza na rynku i urządzania w nim wagi,
postrzygalni sukna oraz budowy kramów. Największy rozwój przeżywał Łuków w XVI wieku i
pierwszej połowie XVII wieku. W mieście działały liczne cechy rzemieślnicze, w tym najstarszy
powołany w 1505 roku cech szewców i piekarzy, a także fabryka sukna. Słynne łukowskie jarmarki
ściągały kupców z odległych stron Polski a także z zagranicy. Przez miasto biegły szlaki handlowe na
Mazowsze, Litwę, na południe Małopolski i na Ruś. Łuków stał się miastem zamożnym i odgrywał
dużą rolę gospodarczą nie tylko w regionie ale i w skali kraju. O znaczeniu Łukowa w XVI w
świadczy fakt uzyskania w 1526 roku prawa wysłania swego posła do sejmu, co było udziałem tylko
znaczniejszych miast Polski.
Wojny polski-kozacka (1648-1654) i polsko-szwedzka(1655-1660) przerwały dynamiczny rozwój
miasta i przyczyniły się do upadku gospodarczego i politycznego, z którego nie prędko Łuków mógł
się podźwignąć. Zniszczeniu uległy wówczas kościół farny, zamek drewniany z umocnieniami i
obwałowaniem oraz wiele budynków. Po napadzie szwedzkim w całym mieście ocalało zaledwie 37
zabudowań. Do tych nieszczęść w 1652 roku doszła klęska morowego powietrza.
Także czasy panowania Sasów odbiły się ujemnie na losach miasta. Ciągłym przemarszom wojsk
polskich i obcych towarzyszyły rabunki i dewastacje.
Dopiero okres oświecenia przyniósł pewne ożywienie. W 1775 roku Łuków podniesiony do rangi
kasztelanii, a pod koniec wieku XVIII miasto otrzymało siedzibę sądu i uzyskało prawo
organizowania własnego sejmiku.
Trudnym problemom trapiącym Łuków starano się zapobiegać stosując różnego rodzaju ulgi, które
tylko częściowo przynosiły pomoc. Ówcześni ojcowie miasta dążyli do podniesienia rangi miasta. W
tym celu sprowadzono do Łukowa w 1629 roku zakon bernardynów dzięki staraniom starosty
łukowskiego Erazma Widlicy Domaszewskiego. Bernardyni położyli duże zasługi w dziedzinie
gospodarczej między innymi założyli fabrykę sukna grubego, czynną do 1812 roku.
O.O. Pijarzy sprowadzeni do Łukowa w 1695 roku przez Jana Dominika Jezierskiego - sędziego Ziemi
Łukowskiej doprowadzili do rozkwitu szkolnictwo łukowskie. W 1701 roku przyjęto pierwszych
uczniów do Kolegium Pijarów utworzonego w zabudowaniach klasztoru. Wkrótce kolegium zasłynęło
z wysokiego poziomu nauczania. W 1733 roku w sąsiedztwie kolegium powstał konwikt (internat dla
uczniów) dzięki fundacji pochodzącej ze szlachty łukowskiej biskupa krakowskiego Konstantego
Felicjana Szaniawskiego. Łukowskie kolegium jako jedno z pierwszych w kraju wprowadziło w życie
program Komisji Edukacji Narodowej.
Po trzecim rozbiorze Polski Łuków znalazł się w granicach zaboru austriackiego. Odebrano mu
wówczas wszystkie dotychczasowe przywileje, a ludność obłożono licznymi świadczeniami i
dodatkowymi podatkami. Po dość krótkim okresie przynależności do Księstwa Warszawskiego, a
potem na mocy traktatu wiedeńskiego, Łuków jako miasto obwodowe województwa podlaskiego,
znalazł się w granicach Królestwa Polskiego.
Obwód łukowski obejmował znaczne terytorium, sięgając aż po Wisłę, z Łaskarzewem, Osieckiem,
Stoczkiem Łukowskim, Żelechowem, Maciejowicami i Stężycą. Łuków z okolicą stał się w tym czasie
prężnym ośrodkiem myśli politycznej oraz patriotycznej postawy społeczeństwa. Łukowianie brali
czynny udział w powstaniu listopadowym, a pod pobliskim Stoczkiem gen. J. Dwernicki stoczył 14
lutego 1831 roku słynną zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi. Na przełomie trzydziestych i
czterdziestych lat XIX wieku Łuków stał się miejscem działalności konspiracyjnej. Działał tu Związek
Patriotyczny zorganizowany przez młodzież łukowsko-warszawską w 1839 roku. Duszą organizacji
był Karol Levittoux - wychowanek gimnazjum łukowskiego.
W 1841 roku wykryto spisek i aresztowano w Łukowie ponad 200 osób, z których 14 osadzono w
cytadeli warszawskiej, gdzie Karol Levittoux poniósł męczeńską śmierć.
Bezpośrednim skutkiem wykrycia spisku było pozbawienie Łukowa szkoły średniej, którą w 1844
roku przeniesiono do Siedlec.
Łukowianie chlubnie zapisali się w czasie powstania styczniowego.
Do wiosny 1865 roku działała w okolicy grupa ostatnich powstańców z ks. Stanisławem Brzóską i
jego adiutantem - kowalem z Łukowa Franciszkiem Wilczyńskim. Po rozbiciu oddziału przez wojsko
carskie i schwytaniu powstańców. ks. Brzóskę i Franciszka Wilczyńskiego stracono w maju 1865
roku w Sokołowie Podlaskim. Prawie cały wiek XIX charakteryzował się w żyiu Łukowa zacofaniem
gospodarczym. Zmiany na lepsze przyniosło dopiero zbudowanie linii kolejowych Warszawa - Brześć
w latach 1866-1867, Łuków - Dęblin w 1876 i Łuków - Lublin w 1893 roku. Druga połowa XIX
stulecia była ponadto obrazem pogłębiającej się rusyfikacji oraz licznych represji.
Język polski usunięto ze szkół i urzędów. W 1864 roku zniesiono zgromadzenia zakonne
bernardynów i pijarów. W rezultacie w mieście promieniującym dotychczas oświatą pozostały
zaledwie dwie szkoły elementarne. W latach 1905-1907 przez Łuków i jego okolice przeszła fala
niepokojów rewolucyjnych i walk o szkołę polską. W sierpniu 1905 roku podjęto uchwałę o
utworzeniu w Łukowie gimnazjum, lecz wobec czynionych przez rosjan trudności musiano się
zadowolić tylko Szkołą Handlową, przekształconą w gimnazjum męskie dopiero w 1918 roku.
W listopadzie 1905 roku miasto było widownią strajku szkolnego w sprawie wprowadzenia języka
polskiego do szkół.
Piękne karty zapisało społeczeństwo Łukowa i powiatu w czasie okupacji niemieckiej w latach
1915-1918. Zorganizowano wówczas organy władzy samorządowej - Łukowską Radę Powiatową oraz
Radę Miejską, nie posiadającą żadnego odpowiednika w całym byłym Królestwie Polskim. Utworzona
wówczas Milicja Obywatelska była jedyną polską milicją na terenie trzech zaborów. W Łukowie i
powiecie działały: Konfederacja Polska i Polska Organizacja Wojskowa, która w dniu 11 listopada
1918 roku rozbroiła garnizon niemiecki w mieście.
W latach 1918-1939 Łuków mimo niewielkich osiągnięć gospodarczych był przodującym miastem
województwa lubelskiego pod względem życia społecznego, kulturalnego i politycznego, m. in.
wydawano własne gazety, działało Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe "Ogniwo" z dobrze
zorganizowanym teatrem. W 1933 roku uroczyście obchodzono jubileusz 700-lecia miasta, a w 1938
roku społeczeństwo Ziemi Łukowskiej przekazało kopiec-pomnik Henryka Sienkiewicza, usypany
niedaleko Woli Okrzejskiej miejsca jego urodzin.
Stopniowy rozwój miasta przerwał wybuch II wojny światowej. Na terenie powiatu Samodzielna
Grupa Operacyjna "Polesie" pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga stoczyła w dniach 3-5
października 1939 roku ostatnią bitwę kampanii wrześniowej pod Kockiem i Wolą Gułowską gdzie
znajduje się Dom Kultury - Pomnik Czynu Bojowego Kleeberczyków oraz muzeum upamiętniające tą
walkę.
Działania wojenne w latach 1939 i 1944 roku oraz lata okupacji przyniosły miastu olbrzymie straty
ludzkie i materialne.
W mieście i powiecie Niemcy dokonali wielu egzekucji i pacyfikacji, z których najbardziej tragiczne
miały miejsce w 1939 roku w Łukowie, kiedy to zginęło 90 osób a kilkadziesiąt zostało rannych oraz
w 1940 roku w Józefowie, gdzie rozstrzelano 191 osób. Na Ziemi Łukowskiej działała dobrze
zorganizowana partyzantka: AK, NSZ, BCH, GL-AL. Oddziały szkoleniowo-dywersyjne AK i NSZ
stacjonowały podobnie jak niegdyś - oddział ks. Brzóski wśród bagien i lasów w uroczysku Jata.
W Łukowie okupant zlokalizował zbiorowe getto, w którym umieszczono Żydów miejscowych i z
innych miast a nawet ze Słowacji, Węgier i Francji. Ludność żydowską częściowo wymordowano na
miejscu pod pobliską wsią Malcanów, resztę wywieziono do obozów zagłady w Treblince i na
Majdanku.
W dniu 23 lipca 1944 roku miasto zostało wyzwolone od okupantów przez Armię Radziecką
wspomaganą przez oddziały Armii Krajowej. Jednak niemieckie bombardowania przeprowadzone w
dniach 24 i 25 lipca 1944 roku zniszczyły miasto w ponad 80%.