Niedoskonała konkurencja Typ: PDF File Rozmiar
Transkrypt
Niedoskonała konkurencja Typ: PDF File Rozmiar
Niedoskonała konkurencja Niedoskonała konkurencja Wprowadzenie W przypadku większości rynków trudno jest mówić o istnieniu doskonałej konkurencji, czyli rynku, na którym istnieje wielu sprzedawców oferujących identyczny produkt i na którym istnieje swoboda wejścia na dany rynek i wyjścia z niego. Rynki konkurencyjnie niedoskonałe mogą się różnić pod względem tych dwóch czynników oraz poziomu ich natężenia. Na większości rynków nie ma identycznych produktów, ale istnieje wiele towarów znacznie do siebie zbliżonych, czyli tzw. bliskich substytutów. Wejście na wiele rynków jest trudne ze względu na wysokie koszty kapitałowe oraz silną konkurencję ze strony uznanych sprzedawców znanych i szeroko reklamowanych marek. Wiele ważnych rynków zdominowanych jest przez kilka potężnych firm, a nie przez wielu drobnych sprzedawców. Na przykład: wśród amerykańskich producentów pojazdów mechanicznych, płatków śniadaniowych, gumy do żucia, papierosów, kopiarek i maszyn do szycia, 4 największe firmy mają ponad siedemdziesięciopięcioprocentowy udział w sprzedaży ogółem firm amerykańskich w tych sektorach. Na wielu rynkach lokalnych często jest tylko kilka konkurujących firm, nawet jeśli na poziomie regionalnym lub krajowym firm tych jest znacznie więcej. Na przykład, choć w dużym mieście może być wiele firm handlujących paliwem, z prawdziwą konkurencją mamy do czynienia zaledwie między kilkoma takimi firmami w danej okolicy. Dlatego bardzo ważne jest, by uczniowie zrozumieli podstawowe cechy rynków doskonale i niedoskonale konkurencyjnych oraz konsekwencje ich istnienia: 1. Firmy na rynku niedoskonale konkurencyjnym są zwykle wzajemnie od siebie zależne, tak że działanie jednej ma olbrzymi wpływ na warunki ekonomiczne innych konkurencyjnych firm. 2. Wielkie firmy konkurujące między sobą często unikają konkurencji cenowej obawiając się reakcji konkurentów i dostrzegając wspólny interes w utrzymaniu cen powyżej poziomu, który utrzymywałby się, gdybyśmy mieli do czynienia z konkurencją doskonałą. 3. Zarówno wielkie, jak i małe firmy na rynku niedoskonale konkurencyjnym zwracają szczególną uwagę na istnienie konkurencji innej niż cenowa, zwłaszcza konkurencji w reklamach, które uwypuklają rzeczywiste lub wymyślone różnice w jakości dóbr i usług oferowanych konsumentom. 4. Na rynkach zdominowanych przez kilku gigantów, istnieją silne tendencje do wprowadzenia „zmowy cenowej”, choć w krajach takich jak USA, gdzie praktyki te są nielegalne, zmowy takie muszą być dobrze zakamuflowane. Konkurencja między drobnymi firmami wytwarzającymi identyczny produkt jest pożądana, ponieważ powoduje spadek cen dla konsumentów oraz bardziej efektywne wykorzystanie ograniczonych zasobów. Niedoskonała konkurencja prowadzi zwykle do wzrostu cen i spadku produkcji. Niekiedy jednak te negatywne skutki mogą być rekompensowane, gdyż wielkie firmy potrafią wykorzystać ekonomie skali, które powodują zmniejszenie kosztów produkcji Narodowy Bank Polski 2 Niedoskonała konkurencja i obniżenie cen. Są oczywiste dowody na to, że konsumenci wolą mieć większy wybór produktów, co związane jest z istnieniem w pewnym stopniu niedoskonałej konkurencji. Ocena jakiegokolwiek konkretnego niedoskonale konkurencyjnego rynku wiąże się z dokładnym wyważeniem tych kosztów i korzyści. Publiczne działania powinny, bez wątpienia, zmierzać do wyeliminowania zbyt wielkiej koncentracji siły rynkowej i skandalicznych przypadków zmowy między firmami, by zapewnić efektywny poziom konkurencyjności. Jednak działania te nie powinny być nastawione na rozdrabnianie wielkich firm tylko dlatego, że dany rynek nie jest doskonale konkurencyjny. Pojęcia Struktura konkurencji i rynku, Wzajemne zależności wywołane niedoskonałą konkurencją, Konkurencja inna niż cenowa, Zmowa, Polityka antytrustowa i regulacje dotyczące naturalnych monopoli. Myśl przewodnia Konkurencja wśród sprzedawców powoduje obniżenie kosztów i cen oraz zachęca producentów do produkowania większej ilości tego, czego konsumenci chcą i co są w stanie kupić. Fakty wyjściowe Sprzedawcy konkurują między sobą pod względem cen, jakości produktu, obsługi klienta, różnorodności i oryginalności produktu, atrakcyjności form i sposobów reklamowania. Poziom konkurencji na danym rynku kształtowany jest przez liczbę kupujących i sprzedających na tym rynku. Na poziom konkurencji w przemyśle wpływ ma swoboda wejścia nowych producentów do danego sektora gospodarki lub przemysłu. Zmowy pomiędzy kupującymi lub sprzedającymi ograniczają poziom konkurencji. Zmowa jest mniej prawdopodobna na rynkach, gdzie jest wielu sprzedających i kupujących. Narodowy Bank Polski 3 Niedoskonała konkurencja Cele Uczniowie definiują rynki doskonale i niedoskonale konkurencyjne, Uczniowie oceniają znaczenie konkurencji innej niż cenowa na rynkach niedoskonale konkurencyjnych, Uczniowie wyjaśniają tendencje do zmowy cenowej obecne na rynkach niedoskonale konkurencyjnych, Uczniowie oceniają wpływ działań rządu na rynek niedoskonale konkurencyjny. Opis lekcji Celem wielu zadań wykorzystanych w tej lekcji jest analiza: 1. decyzji związanych z popytem i polityką cenową, przed jakimi stają firmy funkcjonujące na rynkach niedoskonale konkurencyjnych, 2. wzajemnych zależności w sytuacjach, gdzie działania jednej firmy mają olbrzymi wpływ na jej konkurentów na danym rynku, 3. tendencji wśród firm, między którymi istnieją formalne lub nieformalne porozumienia dotyczące cen, do przystępowania do zmowy i oszukiwania w ramach tego typu układu, 4. decyzji publicznych w sprawie łączenia firm, gdy nie ma jasności, czy dane połączenie zmniejszy czy zwiększy efektywną konkurencję w sektorze już i tak silnie zcentralizowanym. Materiały Zadanie 1: „Rynki doskonale i niedoskonale konkurencyjne” – po jednym egzemplarzu dla każdego ucznia. Zadanie 2: „Dylemat więźniów” – po jednym egzemplarzu dla każdego ucznia. Zadanie 3: „Pojedynek stacji benzynowych”– po jednym egzemplarzu dla każdego ucznia. Zadanie 4: „To dotyczy nas wszystkich”– po jednym egzemplarzu dla każdego ucznia. Zadanie 5: „Przypadek linii lotniczych: Czy duży znaczy lepszy?”– po jednym egzemplarzu dla każdego ucznia. Karty kupna i sprzedaży oraz tabele wyników dla uczniów i jedno zestawienie wyników dla całej klasy „Klasowy rynek ropy naftowej”. Kilka różnych marek znanych napojów w kilku różnych smakach (cola, pomarańczowy, cytrynowy); kilka szarf do zawiązania oczu, papierowe kubki, woreczek lodu. Narodowy Bank Polski 4 Niedoskonała konkurencja Przebieg lekcji 1. Wyjaśnij, że na tej lekcji przyjrzycie się przyczynom i skutkom niedoskonałej konkurencji oraz strategiom stosowanym najczęściej przez firmy funkcjonujące na rynkach niedoskonale konkurencyjnych. 2. Rozdaj uczniom Zadanie 1. Po omówieniu podstawowych cech rynków doskonale i niedoskonale konkurencyjnych poproś uczniów, by odpowiedzieli na pytania. Zadania 1: Pamiętając o cechach rynków doskonale i niedoskonale konkurencyjnych, wyobraź sobie, że jesteś sprzedawcą na każdym z opisanych poniżej rynków. Wyjaśnij jak, twoim zdaniem, zmieniłby się twój poziom sprzedaży po podniesieniu lub obniżeniu cen. W jakim stopniu zmieniłaby się sprzedaż i dlaczego? A. Rolnik uprawiający pszenicę (rynek produktów rolniczych jest chyba najlepszym przykładem niedoskonałej konkurencji – z wyjątkiem tych jego fragmentów, gdzie mamy do czynienia z cenami regulowanymi przez państwo. Jeśli podniesiesz cenę powyżej ceny rynkowej, twoja sprzedaż będzie równa zeru, gdyż zainteresowani kupnem pszenicy mogą kupić identyczny towar po cenie rynkowej od wielu innych sprzedających. Jeśli obniżysz cenę, twoja sprzedaż nie wzrośnie. Możesz sprzedać wszystko po cenie rynkowej, obniżanie ceny poniżej poziomu ceny rynkowej nie ma więc sensu). B. Lokalny dostawca energii elektrycznej (mamy tu przykład naturalnego monopolu – najbardziej drastycznej formy niedoskonałej konkurencji. Na rynku nie ma produktów zastępczych i jest tylko jeden dostawca. Jeśli podniesiesz ceny, sprzedaż spadnie, ale raczej nieznacznie, gdyż popyt na elektryczność nie jest elastyczny. Podobnie, gdy obniżysz ceny, wzrost sprzedaży będzie minimalny). C. Amerykański producent samochodów (jest to przykład oligopolu – rynku zdominowanego przez kilku wielkich sprzedawców. Rynek taki charakteryzuje się olbrzymim poziomem wzajemnej zależności. Jeśli podniesiesz ceny, możesz spowodować znaczy spadek sprzedaży, jeśli twoi konkurenci pozostawią swoje ceny na poprzednim pozio- Narodowy Bank Polski 5 Niedoskonała konkurencja mie, ponieważ wielu konsumentów uważa różne marki samochodów za bliskie substytuty. Jeśli obniżysz ceny, możesz przejąć część sprzedaży konkurentów, pod warunkiem że oni pozostawią ceny na poprzednim poziomie. Jeśli jednak zrównają oni swoje ceny z twoimi, twój wzrost sprzedaży będzie nieznaczny. Nie możesz być pewien, jakie skutki przyniesie podwyższenie lub obniżenie cen, ponieważ zależą one od decyzji innych sprzedawców na tym rynku). D. Kwiaciarnia (na tym rynku, podobnie jak na rynku producentów samochodów, jest wiele bliskich substytutów, a więc zmiana ceny w jednej kwiaciarni ma wpływ na poziom sprzedaży w innych. Jednak w odróżnieniu od przemysłu samochodowego, w przypadku kwiatów, w miastach jest o wiele więcej miejsc, gdzie można je kupić. Niedoskonała konkurencja na rynkach kwiatowych i innych rynkach sprzedaży detalicznej są przykładem struktury rynku zwanej przez ekonomistów konkurencją monopolistyczną. Na tych rynkach podniesienie cen powoduje spadek sprzedaży, a ich obniżenie – wzrost. Jednak rzeczywisty poziom sprzedaży zależy od tego, ilu sprzedawców jest na danym rynku; od zakresu, w jakim klienci uważają produkty i usługi towarzyszące różnych sklepów za bliskie substytuty i jak wrażliwi są klienci na zmiany cen). 3. Jeśli nie wykorzystałeś zadania „Klasowy rynek ropy naftowej”, by zilustrować zjawisko „czyszczenia” rynku oraz cenę równowagi i ilość, czy też zmiany popytu i podaży, przeprowadź grę rynkową, by ustalić konkurencyjną cenę rynkową i ilość. Jeśli wykorzystałeś już to ćwiczenie, albo przypomnij uczniom, jaka była konkurencyjna cena rynkowa i ilość (używając kart kupna i sprzedaży), albo zrób ćwiczenie jeszcze raz, wykorzystując karty kupna i sprzedaży i ustal cenę rynkową baryłki ropy na poziomie 34 dolarów. 4. Przeprowadź jeszcze raz ćwiczenie „Klasowy rynek ropy naftowej” używając kart kupna i sprzedaży, jednak tym razem przeprowadź tylko jedną rundę, z udziałem tylko czterech sprzedawców. By sprzedawcy nie mieli ze sobą kontaktu, każdy z nich zajmuje jeden kąt sali („obszaru handlowego”). Uczniom wolno prowadzić transakcje tylko z przypisanego im miejsca. Przy pomocy jednej karty kupujący i sprzedający mogą przeprowadzić tylko jedną transakcję, by przeprowadzić następną muszą sporządzić nową kartę. Prowadź zestawienie wyników dla całej klasy, przerwij ćwiczenie, gdy zostanie ustalona nowa cena rynkowa (zwykle potrzeba na to 5 – 10 minut). Narodowy Bank Polski 6 Niedoskonała konkurencja 5. Teraz zbierz czwórkę sprzedających na środku, wyjaśnij, że drugą rundę transakcji będą prowadzić stojąc obok siebie. Daj im kilka minut na opracowanie wspólnej strategii. Możesz też poprosić ich, by omówili strategię poza klasą, podczas gdy ty z pozostałymi uczniami przedyskutujesz cenę rynkową i strukturę rynku z rundy 1. Gdy sprzedający ustalą wspólną strategię przeprowadź drugą rundę i przerwij ją, gdy zostanie ustalona cena rynkowa, co widać na klasowym zestawieniu wyników. 6. Omów zadanie, zwracając uwagę na fakt, że gdy zmniejszyła się liczba sprzedających, rynek stał się mniej konkurencyjny, cena równowagi spadła, a ilość wzrosła, mimo iż liczba kart sprzedaży (reprezentujących koszty produkcji i sprzedaży ropy) nie zmieniła się. Podaż spadła (krzywa przesunęła się na wykresie na lewo), gdyż zmniejszyła się liczba sprzedających. To właśnie miało miejsce na światowym rynku ropy naftowej w latach 70., gdy z rynku doskonale konkurencyjnego zmienił się on w rynek niedoskonale konkurencyjny. Ograniczenia produkcji i wzrost cen ropy i produktów ropopochodnych wprowadziły kraje OPEC – najbardziej znany obecnie przykład kartelu. Zmowa pomiędzy sprzedającymi, by podnieść ceny była bardziej oczywista i efektywna w rundzie drugiej, gdy sprzedający mogli łatwo spotkać się, ustalić wspólną strategię i łatwiej kontrolować poczynania innych sprzedających w czasie transakcji. To spowodowało najprawdopodobniej jeszcze większy wzrost ceny i spadek sprzedaży. 7. Zwróć uwagę uczniów na dramatyczny spadek cen ropy i gazu (z uwzględnieniem inflacji) w latach 80. i niemal przez całe lata 90., a następnie, szczególnie w 2004 roku, na ich wzrost wynikający z działania kilku czynników, takich jak: wzrost popytu w Stanach Zjednoczonych i na całym świecie, ograniczenia przerobowe w rafineriach amerykańskich, zwiększone koszty produkcji wynikające z surowszych norm dopuszczalnych zanieczyszczeń w niektórych częściach Stanów Zjednoczonych, oraz wzmożony wysiłek krajów OPEC i innych producentów ropy, by dalej ograniczać poziom wydobycia i podwyższyć ceny. 8. Przedyskutuj zagadnienie, dlaczego firmy funkcjonujące na rynkach niedoskonale konkurencyjnych muszą podejmować decyzje dotyczące poziomu cen i produkcji w warunkach wzajemnej zależności i przy znacznej niepewności, co do ich skutków. Podstawową kwestią jest, że przy mniejszej liczbie sprzedających, gdy jedna firma zmienia poziom cen i produkcji (konkurencja cenowa) lub gdy jakaś firma wprowadza na rynek Narodowy Bank Polski 7 Niedoskonała konkurencja nowy produkt, rozpoczyna nową kampanie reklamową, przyjmuje inną strategię w zakresie konkurencji (konkurencja inna niż cenowa), może to mieć wpływ na ceny, sprzedaż i najprawdopodobniej również na zyski innych firm oferujących podobny produkt. Zapowiedz, że teraz uczniowie zajmą się analizą przypadku wzajemnej zależności w podejmowaniu decyzji, które pozornie wydają się mieć niewiele wspólnego z ekonomią. Później uczniowie zobaczą, jak firmy funkcjonujące na rynkach niedoskonale konkurencyjnych stają w obliczu identycznych sytuacji. 9. Rozdaj Zadanie 2, „Dylemat więźniów”. Daj uczniom czas na przeczytanie zadania. By upewnić się, czy uczniowie zrozumieli spytaj, jakie korzyści mogą odnieść więźniowie? 10. Uczniowie odpowiadają na pytania od A do D w Zadaniu 2. Omów ich odpowiedzi. Uczeń, który mówi: „Ja bym się nie przyznał i odsiedział rok” najprawdopodobniej nie rozumie sytuacji. Dla Moe i Curly z osobna, przyznanie się jest najlepszym wyjściem – gwarantuje im to najniższy wyrok, bez względu na to, co zrobi drugi z przestępców. Jeśli jednak obaj przestępcy mogą się umówić czy współpracować, łączna długość wyroku więzienia dla obu będzie najmniejsza, jeśli żaden z nich się nie przyzna. Ani Curly, ani Moe nie powinni się przyznać tylko wtedy, jeśli obaj są pewni, że ten drugi też się nie przyzna, lub też jeśli obawiają się że w przypadku przyznania ten drugi (lub „jego ludzie”) zemści się na nim. Pamiętać należy, że obaj doskonale zdają sobie sprawę, że mają do czynienia z przestępcą! A. 1. Co byś zrobił na miejscu Curly, gdybyś spodziewał się, że Moe się przyzna. Dlaczego? (Curly powinien się przyznać, bo jeśli się nie przyzna grozi mu 10 lat więzienia, a jeśli się przyzna – tylko 5.). 2. Co byś zrobił na miejscu Curly, gdybyś spodziewał się, że Moe się nie przyzna. Dlaczego? (Curly i tak powinien się przyznać, bo jeśli się nie przyzna grozi mu 1 rok więzienia, natomiast jeśli się przyzna – tylko 3 miesiące.). B. 1. Co byś zrobił na miejscu Moe, gdybyś spodziewał się, że Curly się przyzna. Dlaczego? 2. Co byś zrobił na miejscu Moe, gdybyś spodziewał się, że Curly się nie przyzna. Dlaczego? (Odpowiedzi są tu identyczne jak w punkcie 1. Dlatego ewentualne korzyści powinny skłonić obu złodziei do przyznania się, choć oznacza to, że obaj spędzą w więzieniu po 5 lat, podczas gdy w przypadku, gdyby obaj się nie przyznali, byłby to zaledwie rok.). C. Co ty byś zrobił na miejscu Curly lub Moe? Czy oprócz długości wyroku więzienia powinniśmy wziąć pod uwagę inne czynniki? (Curly i Moe powinni rozważyć następujące możliwości: Narodowy Bank Polski 8 Niedoskonała konkurencja 1. Przyznać się, bo wtedy otrzymają niższy wyrok, bez względu na to, czy druga osoba przyzna się, czy nie. Poza tym, jeśli się przyznają, grozi im co najwyżej 5 lat, jeśli nie – 10. 2. Nie przyznawać się, jeśli są pewni, że wspólnik też się nie przyzna. W ten sposób obaj spędzą w więzieniu minimalny wyrok – najwyżej 2 lata, gdy tymczasem, w przypadku, jeśli obaj się przyznają – 10, lub 10 lat i 3 miesiące, jeśli jeden z nich się przyzna, a drugi nie. 3. Nie przyznawać się z obawy, że jeśli jeden się przyzna, a drugi nie, on lub ktoś z jego ludzi zrobi krzywdę pierwszemu lub jego rodzinie. D. W jakich warunkach Moe i Curly nie przyznaliby się? (Jak to już zostało wyjaśnione w podpunkcie C, Curly i Moe nie przyznają się albo dlatego, że mają całkowite zaufanie do wspólnika, albo z obawy przed zemstą. Pierwsza możliwość jest bardziej prawdopodobna, jeśli Moe i Curly są wspólnikami od dawna i chcą nimi pozostać w przyszłości.). 11. Aby zilustrować sytuację podobną do „Dylematu więźniów” zaistniałą w środowisku działań gospodarczych rozdaj uczniom Zadanie 3. Daj im czas na odpowiedzi na pytania od A do C samodzielnie lub w grupach. Ćwiczenie to ma za zadanie pomóc uczniom lepiej zrozumieć wzajemne zależności pomiędzy firmami funkcjonującymi w warunkach niedoskonałej konkurencji. Mamy tu do czynienia z problemem podobnym do „Dylematu więźniów”, bo choć obie firmy zwiększą zyski, jeśli będą współpracować i podwyższą ceny, to każda z osobna dostrzega korzyści, jakie mogłoby przynieść obniżenie cen, bez względu na to, jaką cenę, ich zdaniem, ustali konkurencja. A. Mac rozważa możliwość podniesienia ceny, gdyż spodziewa się, że ludzie mimo wszystko, kupią podobną ilość paliwa. Uważa, że mimo niewielkiego spadku sprzedaży, odrobinę wyższa cena i tak przyniesie mu większe zyski. Co doradziłbyś Macowi? Uzasadnij swoją odpowiedź. (Mac nie powinien podwyższać ceny. Mac ma rację, że popyt na paliwo nie jest elastyczny, jeśli jednak on podniesie ceny, a Charlie nie, spadek sprzedaży, jaki odczuje Mac, będzie znaczny.). B. Charlie rozważa obniżenie ceny, bo spodziewa się, że w ten sposób przejmie część sprzedaży Maca. Jego zdaniem, niewielki spadek wpływów za każdy litr paliwa zwróci się z nawiązką dzięki wzrostowi sprzedaży spowodowanemu niższą ceną. Co doradziłbyś Charliemu? Uzasadnij swoją odpowiedź. (Charlie nie powinien obniżać ceny. Ma wprawdzie rację, że dzięki obniżeniu ceny przejąłby część sprzedaży od Maca, ale tylko wtedy, jeśli Mac także nie obniżyłby ceny. Tymczasem Mac może obniżyć cenę bardziej niż Charlie Ostatecznie, każdy z nich zanotuje niewielki wzrost sprzedaży przy niższej cenie, co spowoduje mniejsze zyski.). Narodowy Bank Polski 9 Niedoskonała konkurencja C. Jakie inne działania mogą podjąć Charlie i Mac, by zwiększyć dochodowość swoich firm? (Mogą próbować zwiększyć sprzedaż dzięki reklamie lub poprawieniu jakości usług, dbaniu o czystość toalet, darmowej kawie, mapom czy innym drobnym prezentom. Jednak również takie działania wiążą się z kosztami i mogą być naśladowane przez konkurencję). Z indywidualnego punktu widzenia zarówno Mac, jak i Charlie spodziewają się, że obniżenie ceny zwiększy sprzedaż, bez względu na to, co zrobi konkurent. Jednak obaj odniosą największe korzyści, jeśli umówią się i ustalą wspólną, stosunkową wysoką cenę (zauważ jednak, że cena ta nie może być zbyt wysoka, bo zawsze istnieje zagrożenie, że w okolicy powstanie nowa stacja benzynowa. Należy też uwzględnić ceny paliwa na stacjach benzynowych na pobliskiej autostradzie międzystanowej). Wzajemne porozumienie cenowe wykorzystuje fakt, że popyt na paliwo jest mało elastyczny oraz zmniejsza ryzyko obniżenia cen przez konkurencję. Na szczęście w USA takie porozumienia są nielegalne. Jednak zmowa może być trudna do wykrycia i udowodnienia, gdy ma ona formę cichego porozumienia pomiędzy firmami. Omawiając najważniejsze kwestie poruszone w tym zadaniu, wyjaśnij, że na rynkach niedoskonale konkurencyjnych ceny są bardziej stabilne niż na rynkach doskonale konkurencyjnych. Jednym z powodów jest olbrzymia niepewność wynikająca z wzajemnej zależności pomiędzy konkurującymi firmami. W niektórych przypadkach częsta zmiana cen jest po prostu niepraktyczna. Na przykład, często trzeba by od nowa drukować i rozprowadzać katalogi i menu, co wiąże się z określonymi kosztami. 12. Rozdaj uczniom Zadanie 4. W zadaniu tym uczniowie indywidualnie lub w 10 niewielkich grupach podejmują decyzje cenowe. Z tabeli jasno wynika, że zyski firmy zależą od działań podejmowanych przez innych. 13. Poproś uczniów, by przeczytali Zadanie 4 i, bez porozumienia z innymi uczniami lub grupami, zdecydowali, czy należy wprowadzić podwyżkę. 14. Zbierz zadanie 4 i policz odpowiedzi „tak” i „nie”. Ogłoś wyniki. (Jeśli odpowiedzi jest więcej niż 10, można wykorzystać tabelę z Zadania 4 w następujący sposób: jeśli połowa uczniów zdecyduje się na podwyżkę, należy przyjąć dane dla 5 firm; jeśli 70% podniesie cenę – należy przyjąć wynik dla 7 firm itd.) Podsumowując to zadanie podkreśl, że zmowa może przynieść sprzedającym znaczne korzyści na rynku o niedoskonałej konkurencji, choć dotrzymanie tego Narodowy Bank Polski 10 Niedoskonała konkurencja typu umów jest trudne. Tu znów można posłużyć się przykładem krajów OPEC i ich działań w zakresie ustalania cen i limitów wydobycia w latach 80. i 90. Podobnie jak inne kartele w przeszłości, zrzeszeni w OPEC mają równie silną motywację do „dogadywania się” w kwestiach podnoszenia cen i zysków, jak do oszukiwania partnerów w tych zmowach, zaniżając potajemnie ceny i w ten sposób podwyższając własny poziom sprzedaży powyżej limitu przyznanego przez kartel. 15. By zwrócić uwagę uczniów na znaczenie konkurencji na polu innym niż cenowe, poproś uczniów o przygotowanie list ich ulubionych marek napojów, dżinsów, samochodów i obuwia sportowego. Poproś ich o wymienienie cech, które decydują o tym, że dana marka jest „wyjątkowa” i spytaj, ile byliby skłonni dopłacić do ceny konkurencyjnej marki, by otrzymać towar o wymienionych przez siebie cechach. Oszacuj, jaką wartość ma dla producenta danej marki dbanie o lojalność klientów. Zasugeruj, że wartość tę można z grubsza ustalić mnożąc różnicę w cenie, jaką uczniowie skłonni są dopłacić, przez liczbę sztuk sprzedanych każdego roku, minus koszty reklamy i inne koszty związane z dbaniem o lojalność wobec marki oraz o to, by się wyróżniała i była łatwo rozpoznawalna. 16. Spytaj uczniów, jaki wpływ na ich wybory mają następujące czynniki: a) kampanie reklamowe ich ulubionych produktów oraz b) popularność tych produktów wśród ich przyjaciół i kolegów. Aby sprawdzić, czy różnice w preferencjach są rzeczywiste, czy są skutkiem ulegania perswazji, przeprowadź test – z zawiązanymi oczami uczniowie wśród 3 lub 4 podobnych napojów gazowanych różnych marek, rozpoznają swój ulubiony. 17. Rozdaj uczniom Zadanie 5, by zilustrować, jakie działania dotyczące niedoskonałej konkurencji podejmuje państwo. Celem analizy przypadku jest uświadomienie uczniom, jak trudno jest dostrzec wiele przejawów polityki antytrustowej, by w ten sposób wykluczyć zmowę i ograniczyć siłę rynkową danej firmy. Zapytaj uczniów o ich zdanie na temat analizowanego przypadku, przedyskutuj ich odpowiedzi, podkreślając następujące kwestie: Przemysł lotniczy jest przykładem rynku o niedoskonałej konkurencji, działania jednego ze sprzedających zdecydowanie wpływają na inne firmy na rynku. Budowanie lojalności wobec marki wiąże się z wysokimi kosztami reklamowymi, specjalnymi ofertami dla stałych pasażerów (frequent-flyer) oraz danymi o bezpieczeństwie i niezawodności. Stanowi to poważną barierę dla firm chcących wejść na ten rynek, podobnie jak koszty związane z transportem lotniczym, koszty pracy wysoko wykwalifi- Narodowy Bank Polski 11 Niedoskonała konkurencja kowanych pracowników (pilotów, mechaników itp.) skomputeryzowanego systemu sprzedaży biletów lotniczych i systemu rezerwacji. W zasadzie, w gospodarce rynkowej, właściciele zasobów mają prawo wykorzystywać je w dowolny sposób. Jednak ważną rolą, jaką w gospodarce rynkowej spełnia państwo, jest dbanie o zdrową konkurencję. Dlatego w pewnych warunkach, państwo ogranicza prawa własności, w tym zabrania łączenia dużych firm w tych sektorach przemysłu, gdzie i tak koncentracja jest już znaczna. Często zdarza się, że im więcej jest firm na rynku, tym silniejsza panuje konkurencja, co prowadzi do obniżenia cen i wzrostu produkcji. Jest jednak wiele rynków, które są „z natury” niedoskonałe. Wielki nie musi znaczyć zły, jeśli konieczne jest prowadzenie działań na wielką skalę, by w ten sposób zminimalizować koszty produkcji. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy niektórym konkurentom łatwo jest wejść na rynki z których czerpie się zyski ekonomiczne. Należy zwrócić uwagę na fakt, że linie lotnicze mogą bez problemu zmienić trasę lotu swoich samolotów i skierować je do innych miast, chyba że na danym lotnisku brak jest miejsca dla dodatkowego przewoźnika. Z drugiej zaś strony, w przypadkach ekstremalnych, jak monopole naturalne – w tym dostarczanie takich dóbr publicznych, jak elektryczność, usługi wodociągowe i kanalizacyjne – gdzie nawet istnienie dwóch firm dostarczających tego typu usługi byłoby zbyt drogie, najczęściej kontrolę nad takimi firmami przejmuje rząd lub przynajmniej reguluje poziom cen i/lub zysków firm prywatnych. Analizowany przypadek linii lotniczych nie jest wcale taki oczywisty. Najistotniejszą kwestią sporną między analizującymi go będzie pytanie, czy ich zdaniem, obie firmy zdołają przetrwać bez połączenia się w jedną. Równie istotny jest fakt, że obecnie obie firmy funkcjonują w zasadzie na różnych rynkach (w różnych miastach). Zakończenie Powtórz najważniejsze cechy firm funkcjonujących w warunkach niedoskonałej konkurencji wymienionych we wprowadzeniu do lekcji oraz wnioski, o których tam mowa. Sprawdzenie wiadomości 1. Poproś uczniów o komentarz do poniższego stwierdzenia, w formie krótkiego wypracowania (1 – 2 strony). „Największy postęp w ostatnim wieku dokonał się na rynkach, które są lub były rynkami niedoskonale konkurencyjnymi. Postęp ten wiązał się z wprowadzaniem nowych produktów i obniżaniem cen produktów o ugruntowanej pozycji. Dla wszystkich korzystniej byłoby, Narodowy Bank Polski 12 Niedoskonała konkurencja gdyby rząd zrezygnował ze sztucznego utrzymywania konkurencji na rynkach i pozwolił na powstawanie monopoli, a nawet oligopoli, jeśli takie są prawa rynku. Tak dzieje się już w wielu krajach, a firmy z tych krajów w ostatnich dekadach bardzo skutecznie konkurują z firmami amerykańskimi.” Lub 2. Poproś uczniów o przeczytanie materiałów na temat przypadku polityki antytrustowej z ostatniego okresu, na przykład przypadek Microsoft. Możesz poradzić im, by odwiedzili stronę internetową: http://www.usdoj.gov/atr/cases/ms_index.htm. Część uczniów przyjmie rolę adwokatów i ekonomistów popierających wniesienie sprawy antytrustowej przed Departamentem Sprawiedliwości, inni będą pełnić rolę ekonomistów i adwokatów firmy lub firm oskarżonych w sprawie. Narodowy Bank Polski 13 Niedoskonała konkurencja Zadanie 1 Rynki doskonale i niedoskonale konkurencyjne Rynek doskonale konkurencyjny to taki rynek, na którym wielu sprzedawców oferuje identyczne produkty i gdzie istnieje swoboda wejścia i wyjścia. Na takim rynku sprzedawcy nie mają kontroli nad cenami swoich produktów, muszą przyjąć cenę rynkową, po której mogą sprzedać taką ilość towaru, jaką uznają za stosowną. Jeśli powyższe warunki nie są spełnione, mamy do czynienia z rynkiem niedoskonale konkurencyjnym. Rynki takie dzieli się na kilka rodzajów, w zależności od: 1) liczby sprzedawców, 2) rodzaju oferowanych produktów (szczególnie dostępności bliskich substytutów), 3) swobody wejścia na rynek. Pamiętając o cechach rynków doskonale i niedoskonale konkurencyjnych, wyobraź sobie, że jesteś sprzedawcą na każdym z opisanych poniżej rynków. Wyjaśnij jak, twoim zdaniem, zmieniłby się twój poziom sprzedaży po podniesieniu lub obniżeniu cen. W jakim stopniu zmieniłaby się sprzedaż i dlaczego? A. Rolnik uprawiający pszenicę Podnieść cenę Obniżyć cenę B. Lokalny dostawca energii elektrycznej Podnieść cenę Obniżyć cenę C. Amerykański producent samochodów Podnieść cenę Obniżyć cenę D. Kwiaciarnia Podnieść cenę Obniżyć cenę Narodowy Bank Polski 14 Niedoskonała konkurencja Zadanie 2 Dylemat więźniów Curly i Moe są złodziejami. Złapano ich podczas próby kradzieży części samochodowych i osadzono w miejskim areszcie. Prokurator okręgowy jest zadowolona, że udało jej się wreszcie złapać Curly i Moe na gorącym uczynku. Pani prokurator wie, że Curly i Moe mają na koncie wiele innych przestępstw, które popełnili w ostatnim roku. Prokurator wie, że to właśnie Curly i Moe popełnili te przestępstwa, ale nie ma dowodów, które mogłaby przedstawić w sądzie. Pani prokurator postanawia nakłonić Curly i/lub Moe do przyznania się, proponując im pewien układ. W rozmowie z każdym z nich z osobna mówi: „Mam przeciwko wam obu dość dowodów, by wysłać was na rok do więzienia. Jeśli jednak przyznasz się do pozostałych włamań, za które grozi 10 lat, ty dostaniesz tylko 3 miesiące, a twój wspólnik odsiedzi 10 lat. Jeśli obaj się przyznacie do pozostałych włamań, dostaniecie po 5 lat więzienia.” Kwestia, czy konstytucyjne prawa Curly i Moe zostały tu złamane oraz czy rzeczywiście odsiedzieliby te wyroki, gdyby zostali skazani, jest dla nas bez znaczenia. Są to ważne i interesujące kwestie, ale my nie będziemy się nimi zajmować. Rozważ 4 poniższe propozycje: 1. Jeśli Curly się przyzna, a Moe nie, Curly dostanie 3 miesiące więzienia, a Moe 10 lat. 2. Jeśli Moe się przyzna, a Curly nie, Moe dostanie 3 miesiące więzienia, a Curly 10 lat. 3. Jeśli obaj się przyznają, obaj dostaną po 5 lat więzienia. 4. Jeśli obaj się nie przyznają, obaj pójdą do więzienia na rok. Teraz odpowiedz na pytania A. 1. Co zrobiłbyś na miejscu Curly, gdybyś spodziewał się, że Moe się przyzna. Dlaczego? 2. Co zrobiłbyś na miejscu Curly, gdybyś spodziewał się, że Moe się nie przyzna. Dlaczego? B. 1. Co zrobiłbyś na miejscu Moe, gdybyś spodziewał się, że Curly się przyzna. Dlaczego? 2. Co zrobiłbyś na miejscu Moe, gdybyś spodziewał się, że Curly się nie przyzna. Dlaczego? C. Co zrobiłbyś na miejscu Curly lub Moe? Czy oprócz długości wyroku więzienia powinniśmy wziąć pod uwagę inne czynniki? D. W jakich warunkach Curly i Moe nie przyznaliby się? Narodowy Bank Polski 15 Niedoskonała konkurencja Zadanie 3 Pojedynek stacji benzynowych Mac i Charlie są właścicielami dwóch różnych stacji benzynowych, położnych po przeciwnych stronach ulicy, na skraju miasta, w pobliżu autostrady międzystanowej. W miasteczku nie ma innych stacji benzynowych. Obecnie obaj sprzedają paliwo po takiej samej cenie wywieszonej na wielkiej tablicy przy wjeździe na stację. A. Mac rozważa możliwość podniesienia ceny, gdyż spodziewa się, że ludzie, mimo to kupią podobną ilość paliwa. Uważa, że mimo niewielkiego spadku sprzedaży, odrobinę wyższa cena i tak przyniesie mu większe zyski. Co doradziłbyś Macowi? Uzasadnij swoją odpowiedź. B. Charlie rozważa obniżenie ceny, bo spodziewa się, że w ten sposób przejmie część sprzedaży Maca. Jego zdaniem, niewielki spadek wpływów za każdy litr paliwa zwróci się z nawiązką dzięki wzrostowi sprzedaży spowodowanemu niższą ceną. Co doradziłbyś Charliemu? Uzasadnij swoją odpowiedź. C. Jakie inne działania mogą podjąć Charlie i Mac, by zwiększyć dochodowość swoich firm? Zadanie 4 To dotyczy nas wszystkich… Wyobraź sobie, że jesteś przedstawicielem jednego z 10 największych w kraju producentów napojów bezalkoholowych i uczestniczysz w zebraniu Amerykańskiego Stowarzyszenia Producentów Napojów Bezalkoholowych. Podczas sesji popołudniowej ekonomista zatrudniany przez Stowarzyszenie przedstawia dane wskazujące, że przy obecnych cenach, popyt na wszystkie napoje bezalkoholowe (bez względu na markę) jest nieelastyczny. Oznacza to, że po obniżeniu cen, konsumenci kupowaliby więcej napojów, ale wzrost sprzedaży byłby nieznaczny. Gdyby ceny wzrosły, konsumenci kupią mniej napojów, ale spadek sprzedaży będzie stosunkowo mały. Z danych zaprezentowanych przez ekonomistę wynika, że gdyby wszyscy producenci podnieśli ceny o 15%, zyski każdego z nich zwiększyłyby się o 12%. Każda firma sprzedałaby nieco mniej napojów, ale za to po wyższej cenie. Zgłoszono więc wniosek, którego nie ujęto w protokole (przecież nikt z zebranych nie chce, by Departament Sprawiedliwości oskarżył ich o nielegalne ustalanie cen), by każda firma podniosła ceny o 15%. Nieoficjalny wniosek przechodzi jednogłośnie. Narodowy Bank Polski 16 Niedoskonała konkurencja Po powrocie z zebrania musisz zdecydować, czy wydać decyzję o podwyższeniu cen, czy nie. Znasz się trochę na ekonomii i zdajesz sobie sprawę, że skutki, jakie podwyżka wywrze na zyski firmy, zależą od tego, ile z pozostałych firm rzeczywiście podniesie ceny, zgodnie z nieformalnymi ustaleniami. Poniższa tabela ilustruje, jak zmienią się twoje zyski, w zależności od sytuacji. W jakiej sytuacji zdecydowałbyś się na podwyższenie cen? Tabela nr 1: Kształtowanie się zysków. Liczba firm, które podniosły ceny Liczba firm, które nie podniosły cen Procentowa zmiana w zyskach firm, które podniosły ceny Procentowa zmiana w zyskach firm, które nie podniosły cen 10 0 +15 --- 9 1 +12 +100 8 2 +9 +75 7 3 +6 +50 6 4 +2 +30 5 5 0 +18 4 6 -5 +10 3 7 -15 +6 2 8 -30 +4 1 9 -50 +2 0 10 --- 0 Narodowy Bank Polski 17 Niedoskonała konkurencja __________ Tak, podniósłbym ceny. __________ Nie, nie podniósłbym cen. Uzasadnij swoją decyzję _____________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Zadanie 5 Przypadek linii lotniczych: Czy duży znaczy lepszy? Wyobraź sobie, że od dzisiejszego dnia minęło 10 lat, i że zostałeś zatrudniony jako konsultant ekonomiczny w Wydziale Antytrustowym Departamentu Sprawiedliwości. Masz przestudiować następujący przypadek. Wykorzystaj swoją wiedzę na temat rynków oraz informacje dotyczące tego konkretnego przypadku i zaproponuj działania, jakie powinien podjąć asystent prokuratora generalnego odpowiedzialny za sprawy antytrustowe. Dwie stosunkowo młode linie lotnicze Gigantic Airways i Nationwide Airlines ogłosiły, że planują połączenie. Poniżej znajdują się dane dotyczące udziału największych amerykańskich przewoźników lotniczych w sprzedaży biletów w ciągu ostatnich kilku latach. Tabela 2. Udział w sprzedaży biletów największych amerykańskich linii lotniczych Nazwa linii lotniczych Udział w sprzedaży biletów United 17% American 15% Delta 14% Gigantic 11% Northwest 10% Narodowy Bank Polski 18 Niedoskonała konkurencja Nationwide 9% Southwest 8% pozostali 16% W ostatnich pięciu latach na rynku przewozów lotniczych nastąpiła znaczna koncentracja, gdyż drobniejsi przewoźnicy wypadają z rynku lub łączą się z większymi liniami. Zwróć uwagę, że udział w sprzedaży biletów 4 największych przewoźników wynosi 57%. Argumenty przeciwko połączeniu: Część prawników w Departamencie Sprawiedliwości uważa, że należy sprzeciwić się temu połączeniu. Ich zdaniem, połączenie czwartej i szóstej co do wielkości firmy lotniczej będzie prowadzić do pogłębiania się, niezdrowej ich zdaniem, tendencji do powstawania wielkich linii lotniczych, koncentracji sprzedaży i osłabienia konkurencji. Nowo powstała linia byłaby największym przewoźnikiem lotniczym w kraju, a jej udział w sprzedaży byłby większy niż udział obecnego lidera na tym rynku. Agresywna polityka reklamowa prowadzona przez największe linie stanowi poważną barierę dla potencjalnych nowych konkurentów, którzy chcieliby wejść na ten rynek. Argumenty za połączeniem: Prawnicy firm planujących połączenie złożyli wyjaśnienia, w których twierdzą, że połączenie nie będzie miało materialnego wpływu na konkurencję w tym sektorze. Gigantic Airlines oferuje głównie loty na długich trasach (z wybrzeża wschodniego na zachodnie), przy użyciu wielkich samolotów. Nationawide Airlines specjalizuje się w lotach na krótszych trasach, przy użyciu mniejszych samolotów, opierając się na koncepcji węzłów komunikacyjnych. Obecnie tylko 4 miasta obsługiwane są jednocześnie przez obie linie. Ponadto firmowi prawnicy twierdzą, że na dłuższą metę, jeśli nie dojdzie do połączenia, żadna z tych linii nie przetrwa, gdyż konkurencja w tym sektorze jest zbyt silna. Powstała wskutek połączenia firma dysponowałaby znacznym budżetem na reklamę oraz mogłaby dokonać znaczących oszczędności w obsłudze rezerwacji i sprzedaży biletów. Prawnicy twierdzą, że w razie bankructwa którejś z tych dwóch firm, jej udział w sprzedaży przejmą 3 czołowe linie lotnicze, co spowoduje jeszcze większą koncentrację na tym rynku. Argumentują oni, że jeden poważny konkurent na rynku jest lepszy niż dwie mniejsze firmy, które prędzej czy później z tego rynku wypadną. Narodowy Bank Polski 19 Niedoskonała konkurencja Pytanie: Czy Departament Sprawiedliwości powinien zgodzić się na planowane połączenie linii lotniczych, czy nie? Jaka jest twoja opinia na ten temat? Uzasadnij swoje stanowisko. __________Poprzeć połączenie. __________Przeciwstawić się połączeniu. Dlaczego?__________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ Narodowy Bank Polski 20 www.nbp.pl