Pobierz artykuł - Studia Filmoznawcze

Transkrypt

Studia
Filmoznawcze
32
Wroc³aw 2011
Marta Raczek
Krakowska Akademia im. A. Frycza-Modrzewskiego
CZYM RÓ¯NI SIÊ KAWA Z KARANEM OD
KAWY Z ROSE — SPECYFIKA INDYJSKIEGO
TALK-SHOW A PROBLEM PRZE£AMYWANIA
TABU W TELEWIZJI INDYJSKIEJ
W artykule przedstawię analizę dwóch indyjskich programów typu talk-show, osiągających wysokie notowania w rankingach popularności, skupiając się na podkreśleniu występujących między nimi różnic, a także ukazując rolę, jaką ten rodzaj
programu telewizyjnego może odgrywać w przełamywaniu tabu seksualnego i kulturowego w Indiach. Analizie zostaną poddane Koffee with Karan i Ippadikku Rose.
Oba wymienione programy różnią się zasadniczo, stanowiąc jednocześnie znakomite przykłady indyjskiego modelu rozmów z widzem. Talk-show Karana Johara
to rodzaj familiarnej pogawędki opartej na preferencjach prowadzącego, podczas
gdy program Ramesha Venkatesana, znanego jako Rose, miał na celu przełamywanie kulturowych tabu związanych między innymi z pozycją hidźrów (transseksualistów) w społeczeństwie indyjskim i znalazł swoją kontynuację w kolejnych
produkcjach realizowanych przez chyba najbardziej znanego transgenderowego
indyjskiego celebrytę.
STARTV — TRANSNARODOWA TELEWIZJA
O LOKALNYM CHARAKTERZE
Medialny krajobraz Indii jest podzielony na rynku telewizyjnym między trzy typy
graczy: narodową, kontrolowaną przez władze telewizję Doordarshan (kanały DD1
Studia Filmoznawcze 32, 2011
© for this edition by CNS
III kor. wyd.indb 183
2011-06-03 13:56:46
184 |
Marta Raczek
i DD2), stacje transnarodowe, takie jak StarTV1 i ZeeTV2, oraz coraz prężniej
rozwijające się, zwłaszcza od wprowadzenia doktryny o liberalizacji rynku medialnego w 1991 roku, stacje lokalne, na przykład UdayaTV, SunTV3 & AsiaNet, które
nadają w językach społeczności regionalnych, na przykład w języku kannada używanym w Karnatace. Terminy narodowy, transnarodowy i lokalny — jak zauważa
Divy C. McMillin — nie oznaczają systemu dystrybucji, gdyż telewizja narodowa
jest odbierana także poza granicam Indii, stacje lokalne zaś dystrybuują swoje programy również w innych częściach kraju. Rozróżnienie to wiąże się raczej ze sposobem, w jaki właściciele poszczególnych stacji i twórcy emitowanych programów
określają własną tożsamość medialną4. Programy wszystkich wymienionych stacji
są emitowane za pośrednictwem jednego z trzech sysytemów dystrybucji kablowej:
SitiCable założonej przez ZeeTV, InCable Network należącej do Hinduja Group
i IndusInd Media oraz UBN Network stworzonej przez rodzinę przemysłowców
pochodzącą z Madrasu5.
Analizowane w tym artykule programy są nadawane przez kanały należące
do StarTV, pierwszego transnarodowego nadawcy. Pojawił się on na rynku indyjskim na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy nastąpiła nie tylko zmiana
w regulacjach prawnych związanych z emisją telewizyjną, przede wszystkim zaś
ze znacznym zwiększeniem niezależności nadawców spoza Indii, lecz wzrósł także
stopień demokratyzacji tego obszaru. Tym zjawiskom towarzyszył lawinowy rozwój nowych technologii komunikacji. Inni transnarodowi nadawcy, którzy podążyli
za wzorem StarTV, szybko odkryli konieczność dostosowania programu do oczekiwań i przyzwyczajeń indyjskiej publiczności, gdyż w innym wypadku groził im
odpływ widzów w stronę coraz prężniej rozwijających się nadawców krajowych
i lokalnych6.
W 1993 roku News Corporation, należąca do Ruperta Murdocha, zakupiła
63,6% udziałów w StarTV, nadającej na znacznym obszarze Azji. Od tego momentu
1
Akronim dla Satellite Television Asia Region (Telewizji satelitarnej regionu azjatyckiego),
używany jednak przede wszystkim jako nazwa marki pionierskiego nadawcy transnarodowej telewizji
satelitarnej w Azji.
2 Transnarodowy nadawca telewizji satelitarnej, pionier w dziedzinie nadawania programów
w języku hindi, początkowo skupiony na rynku indyjskim, a następnie różnicujący ofertę programową
pod względem językowym poprzez nadawanie w dialektach i językach południowoazjatyckich oraz
kierowanie oferty do odbiorców z diaspory.
3 Komercyjny serwis telewizyjny dystrybuowany za pośrednictwem łącz satelitarnych w stanie
Tamil Nadu, przeznaczony dla dominującej grupy etnicznej południowego stanu Indii, a także emigrantów z Azji Południowo-Wschodniej.
4 D.C. McMillin, Localizing the global: Television and hybrid programming in India, „International Journal of Cultural Studies” 2001, nr 4, s. 66.
5 Ibidem.
6 A.O. Thomas, Imagi-Nations and Borderless Television. Media, Culture and Politics Across
Asia, New Dheli-London 2005, s. 24 nn.
2011-06-03 13:56:46
Specyﬁka indyjskiego talk-show a problem prze³amywania tabu w telewizji indyjskiej
| 185
datuje się zróżnicowanie produkcji programowej tej stacji na dwa regiony, północny
i południowy. W skład tego ostatniego wchodziły kanały dystrybuowane w Indonezji, Indiach i centralnej Azji. W 1994 roku StarTV zacieśniła swoją współpracę
z lokalnymi indyjskimi nadawcami, przede wszystkim z ZeeTV i UTV, a pod koniec lat dziewięćdziesiątych, dzięki wprowadzeniu technologii cyfrowych, StarTV
powiększyła swoją ofertę medialną o specjalne narodowe pakiety programowe7.
Drugim istotnym przełomem w medialnym krajobrazie Indii były przemiany, jakie zaszły na linii północ–południe. Początkowo zainteresowanie nadawców
transnarodowych skierowane było na stany położone na północy Indii. Wiązało się
to przede wszystkim z wprowadzaniem coraz większej liczby kanałów nadawanych
w hindi, który zastępował, dotychczas dominujący, język angielski. Przełom wieków przyniósł jednak znaczący wzrost zainteresowania regionami południowymi,
w których w tym okresie pojawił się poważny konkurent dla StarTV — SunTV
nadająca w języku tamilskim. Na początku XXI wieku SunTV miała w stanie Tamil
Nadu trzy kanały: SunTV, Sun Music i Sun Movies, a jej głównymi konkurentami
były trzy inne stacje telewizyjne działające w regionie: Vijay TV, Raj TV i JJ TV,
przy czym tę ostatnią, należącą do rządzącego w Tamil Nadu polityka Jayalalitha,
wkrótce zamknięto w wyniku postawionych mu zarzutów o charakterze korupcyjnym8. Wobec nowych zjawisk medialnych w południowych Indiach zarząd StarTV
podjął w 2001 roku, jak pisze Amos Owen Thomas, zaskakującą wówczas dla
wielu komentatorów, decyzję o przejęciu od kompanii produkcyjnej UTV kontroli
„nad zawartością programową, dystrybucją i sprzedażą czasu antenowego lokalnej stacji VijayTV, rezygnując jednak z posiadania własności samej stacji”9. W ten
sposób na początku XXI wieku StarTV stało się najważniejszym transnarodowym
graczem na indyjskim rynku medialnym, z jednej strony kontrolującym działającą
na północy korporację New Delhi Television (NDTV), która produkowała wszystkie programy informacyjne, jak również telewizję śniadaniową i wzrastającą liczbę
talk-shows nadawanych zarówno po angielsku, jak i w hindi, z drugiej — sprawując
kontrolę nad UTV produkującą na południu programy dla VijayTV10.
Trzeba podkreślić, że mimo niewątpliwie transnarodowego charakteru nadawcy, jakim jest StarTV, jednym z elementów polityki firmy jest dostosowywanie się
do rynku narodowego i odpowiadanie na lokalne zapotrzebowania odbiorców. Widać to znakomicie na dwóch przykładach. W celu pozyskania przychylności władz
indyjskich StarTV rozpoczęła nadawanie tradycyjnego orędzia premiera do narodu
w Dniu Niepodległości, które dotychczas emitowane było jedynie za pośrednictwem narodowej telewizji Doordarshan. Kolejnym ruchem o wymiarze politycznym, obliczonym na skalę lokalną, były działania podjęte w latach 1999 i 2001
7
8
9
10
Ibidem, s. 37–38.
Ibidem, s. 114–115.
Ibidem, s. 116.
Ibidem, s. 126–127.
2011-06-03 13:56:46
186 |
Marta Raczek
w trakcie zaognienia konfliktu z Pakistanem, gdy StarTV jednoznacznie opowiedziała się za interesami swojego regionu nadawania11. Uwagi te mają na celu wykazanie, że analizowane w artykule programy, nadawane przez północną StarONE
i południową VijayTV, nie są globalnym implantem medialnym wszczepionym
przez transnarodowego nadawcę, lecz produkcjami odpowiadającymi ściśle na zapotrzebowanie lokalnego, indyjskiego rynku odbiorców. Jak podkreśla Amos Owen
Thomas:
Istnieje wiele powodów, dla których […] transnarodowe telewizje nie przetrwały w swoim
pierwotnym kształcie na terenie Azji, lecz zostały zmuszone do przekształcenia się w nadawców
regionalnych, subregionalnych i quasi-narodowych12.
Badacz zauważa jednocześnie, że pionierem w zrozumieniu specyfiki azjatyckiego rynku była właśnie StarTV, która jako pierwsza odkryła, że koniecznością
jest dostosowanie programów do preferencji lokalnej publiczności lub przynajmniej
dokonanie odpowiedniej kulturowej rekontekstualizacji produkowanych przez siebie programów13. Cytowany przez Divy C. McMillin doroczny raport StarTV zatytułowany Vision Into Reality z 1996 roku także podkreślał ten wyraźny zwrot ku
rynkowi lokalnemu i oczekiwaniu jego odbiorców:
Indie są modelowym przykładem regionalnej strategii biznesowej StarTV. Wirtualnie wszystkie decyzje są podejmowane i wykonywane za pośrednictwem naszych biur w Bombaju i Delhi.
Polegają bardzo silnie na lokalnych managerach, technikach, sprzedaży, kreatywności i talentach
prezentacyjnych, jedynie pięcioro spośród dwustu członków naszego zespołu nie ma pochodzenia
indyjskiego. Ten system umożliwia StarTV uwrażliwienie na lokalną tradycję i kulturę. A co najważniejsze, pozwala nam odpowiedzieć na zapotrzebowanie Indusów w Indiach14.
JAK OSWOIÆ CELEBRYTÊ
— CZYLI O „POGAWÊDKOWYM” MODELU
PROGRAMU KARANA JOHARA
Koffee with Karan to typ talk-show skupionego przede wszystkim na życiu celebrytów. Program doczekał się dwóch sezonów. Pierwszy nadawano od 19 listopada
2004 do 27 maja 2005 roku. Sezon drugi miał swoją premierę 11 lutego 2007, a jego
ostatni odcinek został wyemitowany 16 września 2007 roku. Ostatni sezon zakończył się dodatkowym show zatytułowanym Koffee Awards 2007, w którym Rohit
Bal (projektant mody), Malaika Arora (aktorka) i Cyrus Broacha (komik) wybierali
zwycięzców w dwunastu kategoriach spośród uczestników drugiego sezonu roz11
12
13
14
Ibidem, s. 203.
Ibidem, s. 211.
Ibidem, s. 212.
D.C. McMillin, op. cit., s. 55.
2011-06-03 13:56:46
| 187
mów z Karanem15. W kwietniu 2010 roku, korzystając z platformy komunikacyjnej
Twitter, Karan Johar zapowiedział powrót do swojego show. Sezon trzeci emitowany jest na antenie Star One & Star World od 7 listopada 2010 roku.
Formuła godzinnego programu, emitowanego przez Star ONE i Star WORLD,
opiera się na familiarnych pogawędkach z indyjskimi celebrytami prowadzonych
przez jednego z najbardziej znanych indyjskich reżyserów i producentów. Jest on
autorem takich bollywoodzkich hitów, jak Czasem słońce, czasem deszcz (2001) czy
Nigdy nie mów żegnaj (2006), oraz producentem nie mniej znanych filmów, z których warto wymienić Gdyby jutra nie było (2003) i Czas zagłady (2005). Z większością zapraszanych do studia aktorów, reżyserów i producentów Karan Johar zetknął
się już wcześniej podczas pracy na planie oraz spotkań biznesowych, z wieloma
pozostaje w przyjaźni. Te bliskie relacje przekładają się na styl rozmów prowadzonych z gośćmi. W większości przypominają pogawędki toczone przez znajomych
przy kawie. Goście i prowadzący często stosują zwroty mające sugerować ich zażyłość, w którą Johar umiejętnie wciąga widzów, stwarzając im poczucie chwilowego
uczestnictwa w prawdziwym życiu gwiazd. Goście niejednoktornie podkreślają,
że o pewnych sprawach mogą porozmawiać tylko w programie Johara, co umacnia
w widzach przekonanie o wyjątkowości jego show, a także zapewnia im satysfakcję
płynąca ze współuczestnictwa w świecie, do którego na co dzień nie mają wstępu.
W niektórych odcinkach Koffee with Karan gospodarz wraz ze swoimi gośćmi
poruszał interesujące dla Indusów tematy. Jednak fakt, że jego rozmówcami byli
celebryci, powodował, że ich wypowiedzi pozostawały dla widzów rodzajem opowieści z innego świata. Niemniej warto przyjrzeć się kilku przykładom poruszania
tematów tabu przez Karana, aby możliwe było wypunktowanie różnic między jego
show a programem Rose.
W pierwszym sezonie dobrym przykładem poruszania kontrowersyjnych tematów był odcinek zatytułowany Wives Special, w którym Karan dyskutował z żonami
gwiazdorów kinowych, Shah Rukha Khana — Gauri Khan i Hrithika Roshana —
Suzanne Roshan, na temat różnic religijnych występujących w ich małżeństwach.
Gauri jest hinduistką, podczas gdy Shah Rukh to muzułmanin, w małżeństwie Roshanów sytuacja jest odwrotna, to żona jest muzułmanką, podczas gdy Hrithik jest
praktykującym hinduistą. Interesujący wydaje się w tym wypadku kontekst, jaki dla
problematyki relacji międzyreligijnych w Indiach stworzył film Księżniczka i cesarz (2007) w reżyserii Ashutosha Gowarikera. Hrithik Roshan wcielił się w nim
w rolę muzułmańskiego imperatora, którego wielką miłością jest wyznawczyni hinduizmu. Szczęśliwe zakończenie filmu, zwieńczone małżeństwem głównych bohaterów, odczytywano jako metaforę jedności Indii, w których islam i hinduizm to
dwie równorzędne, dominujące religie. O wadze dyskursu religijnego w Indiach
świadczy gwałtowny i zradykalizowany odbiór wspomnianego filmu. W trakcie
15
Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Koffee_with_Karan (dostęp: 27.06.2010).
2011-06-03 13:56:46
188 |
Marta Raczek
jego wyświetlania wybuchały zamieszki, inicjowane przede wszystkim przez hindusów wyznających pogląd o braku miejsca dla islamu w Indiach. Ocenzurowanie
filmu w kilku stanach doprowadziło do medialnej dyskusji nie tylko nad jego zawartością i wolnością intelektualną twórców, lecz nasiliło także odwieczny spór
religijny w przestrzeni publicznej16. Dyskusja w talk-show Johara odbyła się cztery miesiące przed premierą filmu, który trafił do kin 15 lutego 2008 roku, i nie
wywołała aż tak gwałtownych reakcji społecznych, choć program miał znaczącą
oglądalność. W dużej mierze mogła o tym zdecydować sama formuła talk-show
oraz sposób wprowadzenia trudnego tematu. Pojawił się on jako jeden z elementów życia indyjskich celebrytów, przemieszany z wyznaniami Gauri dotyczącymi
jej sposobów radzenia sobie z popularnością męża oraz opowieścią Suzanne o jej
zaręczynach z Hrithikiem, z których zwierzała się po raz pierwszy. Rozmowa nie
miała więc charakteru dyskusji politycznej, lecz była raczej pogawędką dotyczącą
życia małżeńskiego z gwiazdorami, którzy poza tym, że są jednymi z najbardziej
pożądanych aktorów, wyznają także odmienną niż żony wiarę.
W drugim sezonie odcinkiem z bardzo wysokim wynikiem oglądalności było
spotkanie Karana z Kareeną Kapoor, która w 2001 roku zagrała rolę Pu w najgłośniejszym chyba filmie tego reżysera Czasem słońce, czasem deszcz. Przedstawiając
gościa wieczoru, Johar odwołał się do ich wspólnej pracy na planie, mówiąc, „Bebo
to her family, Poo to me and Kareena Kapoor to all of you — Bebo dla swojej rodziny, Poo dla mnie, a dla was wszystkich Kareena Kapoor”. W trakcie rozmowy,
na początku dotyczącej przede wszystkim aktualnych ról Kareeny, Karan przeszedł
do wątku, dla którego, jak się wkrótce okazało, zaprosił aktorkę do studia. Głównym tematem programu miał być jej, zakończony po ponad trzech latach, związek
z Shahidem Kapoorem, w trakcie którego aktorka przeszła na wegetarianizm, co
nadal wywołuje opór jej rodziny, zwłaszcza ojca. Nim do studia zaproszony został Shahid, prowadzący podkreślił, że to właśnie u niego, podczas jednego z odcinków pierwszego sezonu, Kareena publicznie zadeklarowała swoje uczucia dla
wschodzącej gwiazdy Bollywoodu. Dalszą część programu wypełniły zwierzenia
Kareeny i Shahida dotyczące ich związku, w którym otwarcie mówili o tym, kto
kogo pierwszy zaprosił na randkę, o zazdrości związanej z ich pracą na planach
filmowych, o wpływie religijności Shahida na duchowość Kareeny, o wzlotach
i upadkach ich karier aktorskich, towarzyszących ich związkowi. Na koniec Johar
przeprowadził test zgodności dla tej pary. Kareena i Shahid uzyskali najwyższy
wynik zgodności 10/10. Najbardziej zaskakującym elementem budowania narracji
opisanego odcinka było to, że Karan tylko raz, na samym początku, wspomniał
o zakończeniu związku dwójki zaproszonych aktorów. W trakcie pozostałej części
16 Zob. R. Vohra, Against street censorship, „Weekly Magazine” — dodatek do „The Hindu”, 16 marca 2008. Warto zaznaczyć, że „The Hindu” jest drugą co do wielkości gazetą codzienną
wydawaną w Indiach (po „Times of India”), szczególnie poczytną w południowych stanach, gdzie
w Ćennaju (dawniej Madras) znajduje się siedziba redakcji naczelnej.
2011-06-03 13:56:47
| 189
programu oboje zachowywali się tak, jakby nadal byli parą, choć siedzieli w wyraźnym oddaleniu od siebie i dopiero po chwili zaczęli patrzeć sobie prosto w oczy.
Karan Johar stworzył w studiu atmosferę sprzyjającą zwierzeniom gwiazd, sadzając aktorów, reżyserów i innych medialnych celebrytów na wygodnych kanapach, w przyjemnym oświetleniu i nieustannie podkreślając osobisty ton rozmów.
W swoim show nie starał się więc nawet kreować pozorów przestrzeni publicznej.
Było ono raczej poszerzeniem przestrzeni prywatnej, w której wielkie gwiazdy jawiły się niemal jak chłopcy i dziewczęta z sąsiedztwa. Nadawało to programowi
posmak przyjacielskiej pogawędki, w której zdarza się czasem wygłosić kontrowersyjną opinię, jednak nikt nie traktuje jej jak otwartej publicznej deklaracji. Formuła
przyjęta przez Johara przyciągała rzesze widzów, a jednocześnie nie prowokowała
protestów mogących przyczynić się do nałożenia na któregoś z celebrytów społecznego odium, jak to się w przeszłości w Indiach zdarzało.
Model, jaki dla swojego show wybrał Ramesh Venkatesan, różnił się zasadniczo od Kawy z Karanem.
NAZYWAM SIÊ ROSE I CHCÊ BYÆ KOBIET¥
Vijay TV — rozrywkowy kanał nadającej w języku tamilskim StarTV — 28 lutego 2008 roku wyemitował pierwszy odcinek półgodzinnego talk-show Ippadikku
Rose (Yours, Rose — Twoja Rose) reżyserowanego przez Anthony’ego Thirunelveli. Widownia programu liczyła 64 miliony osób17. Jeszcze przed premierą budził on olbrzymie zainteresowanie zarówno lokalnej prasy w południowym stanie
Tamil Nadu, jak i mediów międzynarodowych. Głównym powodem był gospodarz programu czy raczej gospodyni — tytułowa Rose. Urodzony dwadzieścia
osiem lat wcześniej jako Ramesh Venkatesan, absolwent amerykańskich uczelni, projektant stron internetowych, który uzyskał dyplom w zakresie inżynierii
biomedycznej, od 2004 roku nosi damskie ubrania i nadal czeka na akceptację
swojego wyboru ze strony rodziny. Dnia 6 maja 2010 roku Ramesh Venkatesan
stał się oficjalnie Rose Venkatesan po tym, jak w marcu 2010 roku przeszedł serię
operacji zmiany płci w Bangkoku. Indyjski celebryta jest jednym z najbardziej
znanych reprezentantów mężczyzn, którzy przynależą do społeczności hidźrów,
określanej mianem trzeciej płci18.
17
Dane podaję za http://www.chennaitvnews.com/2008/02/ippadikku-rose.html (dostęp: 27.06.2010).
W językach i dialektach używanych w Indiach istnieje wiele określeń związanych z tą kategorią, do najpopularniejszych należą zannanay (określenie na corss-dresserów), khusrowie (hermafrodyci mający specjalny status w społeczności hidźrów), nirwan hidźra (wykastrowany mężczyzna) i nirwana (ponowne narodziny, dzień publicznego ogłoszenia chirurgicznej zmiany płci). Por.
S.K. Sharma, Hijras: The Labelled Deviant, New Delhi 2000.
18
2011-06-03 13:56:47
190 |
Marta Raczek
W starożytnej mitologii osoby transgenderowe nierzadko odgrywały pozytywną
rolę, pojawiały się zarówno w opowieściach o bogach, takich jak Bahućara Mata
czy Śiwa występujący w jednym ze swoich wcieleń wspólnie z bognią Parwati jako
Ardhanarinara, jak i w epizodach Ramajany i Mahabharaty, dziś jednak są grupą
podlegającą dyskryminacji społecznej. Jak twierdzi wielu badaczy, za stan ten należy przede wszystkim winić okres brytyjskiego imperializmu, podczas którego kolonizatorzy zwalczali homoseksualne wątki religijne i kulturowe, stosując ostracyzm
wobec osób niemieszczących się w kategoriach heteroseksualnych19. Takie opinie
przytacza także Rose, zwracając uwagę, że wykluczenie bardzo często powoduje,
że hidźrowie sytuują się na marginesie społecznym, stając się zazwyczaj częścią przemysłu erotycznego i świadcząc usługi seksualne na ulicy. Jedynie części z nich udaje się utrzymywać na godziwym poziomie dzięki spełnianiu rytuałów polegających
na tańcu i śpiewie podczas uroczystości zorganizowanych z okazji narodzin chłopca oraz w trakcie obrzędów ślubnych. Termin hidźra obejmuje wiele kategorii mężczyzn, takich jak: osoby transgenderowe, eunuchowie, transwestyci, hermafrodyci,
interseksualiści, biseksualiści i homoseksualiści. Warto podkreślić, że kobiety noszące męskie stroje lub pragnące zmienić płeć nie przynależą do kategorii hidźra, tylko
zaś jeden procent społeczności hidźrów to hermafrodyci, pozostali należą do kategorii transgenderowej, społeczności cross-dreserów, są homo- lub biseksualistami20.
Od czasu premiery swojego pierwszego telewizyjnego show Rose stała się jedną z najbardziej rozpoznawalnych gwiazd tamilskiej telewizji, znanych także poza
rodzinnym stanem, między innymi w tamilskiej diasporze w Kanadzie. Po zakończeniu emisji programu Ippadikku Rose, od 4 lipca 2009 roku reżyserowała, produkowała i była gospodarzem kolejnego talk-show zatytułowanego Ithu Rose Neram
(The Rose Hour — Godzina z Rose), emitowanego przez Kalaignar TV w każdą sobotę o godz. 21.30. Obecnie pracuje nad scenariuszem i poszukuje środków na produkcję filmu poświęconego swojej transformacji płciowej21.
W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku w talk-show prowadzonym przez
aktorkę i aktywistkę Priyę Tendulkar po raz pierwszy pojawiła się osoba transgenderowa, która podważała stereotypowy wizerunek łączony z hidźrami. Ten wyłom
w dotychczas upublicznianych wizerunkach portretujących trzecią płeć bądź jako
przestępców, bądź w konwencji satyrycznej, był jedynie drobnym krokiem w porównaniu z kampanią, którą zapoczątkował program Rose. Oprócz problemów
związanych z brakiem akceptacji osób trzeciej płci pojawiały się w nim także tematy od lat stanowiące tabu społeczno-kulturowe w Indiach: molestowanie w miejscu
pracy, rozwody, seks przedmałżeński, korzyści płynące z legalizacji prostytucji. Jak
zauważa Scott Camey:
19
Zob. S. Nanda, Neither Man Nor Woman: The Hijras of India, Belmont (CA) 1990.
S.K. Sharma, op. cit., s. 2–3.
21 Informacje na ten temat można znaleźć na oficjalnej stronie Rose: http://www.roseneram.
com/forum.php (dostęp: 27.06.2010).
20
2011-06-03 13:56:47
| 191
Jednym z powodów, dla których Rose może poruszać tematy związane z seksualnością, jest
niski status osób transgenderowych w indyjskim społeczeństwie. Znajdując się na samym dnie,
Rose nie może zostać zepchnięta niżej przez strażników moralności seksualnej22.
Rose, wyjaśniając powody, dla których podjęła się realizacji kontrowersyjnego
talk-show, stwierdza: „Transseksualiści w Indiach stają przed olbrzymimi problemami. Postanowiłam więc zrobić coś dużego. […] Chciałam przełamać wielki mit
dotyczący tej społeczności, ponieważ byłam dobrze wykształconym, elokwentnym,
możliwym do zaakceptowania przez społeczeństwo transseksualistą, który mówi
o problemach społecznych”23.
Jak podkreślają pracownicy społeczni działający w środowisku hidźrów, cytowani w artykule Scotta Cameya, program Rose rzeczywiście zmienił perspektywę
patrzenia na przedstawicieli trzeciej płci, oswajając społeczeństwo z ich obecnością
i sprzyjając powolnemu zanikaniu odium wykluczenia. Podobne wnioski można
wyciągnąć, czytając komentarze na forum Ippadikku Rose, z których większość potwierdza pozytywną rolę programu w przełamywaniu społecznego tabu w kwestii
hidźrów.
Miarą sukcesu Rose oprócz zwiększającej się oglądalności jej programu24,
a także następnych, które produkowała, jest stworzenie miejsca otwartej dyskusji
o problemach dotychczas przemilczanych w publicznym dyskursie indyjskim. Dwa
miesiące po rozpoczęciu emisji Ippadikku Rose władze stanu Tamil Nadu powołały
komisję do spraw transgenderowych, która została entuzjastycznie przyjęta przez
znaczną część społeczności tego południowego stanu. Dzięki decyzjom komisji
wprowadzono specjalne kartki na żywność dla najuboższych hidźrów, którzy znaleźli się na granicy ubóstwa z powodu swojej orientacji seksualnej, nadano także
oficjalny status osobom trzeciej płci, czego symbolem stało się umieszczenie tej
kategorii w formularzach urzędowych, na przykład w dokumentach wypełnianych
podczas aplikacji na wyższe uczelnie. Ponadto złagodzono prawodawstwo związane z operacjami zmiany płci, które dotychczas uznawane były za przestępstwo25.
Program Rose należy postrzegać w kategoriach próby stworzenia w Indiach
medialnej przestrzeni publicznej, w której mógłby się toczyć otwarty dyskurs do22 S. Carney, Transgender Talk Show Host Tackles Taboos in India, http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=89340513 (dostęp: 27.06.2010).
23 Ibidem.
24 Jak podają statystyki, społeczność hidźrów liczy w Indiach około miliona osób, z czego 30 tysięcy
przypada na Tamil Nadu. Biorąc pod uwagę, że program wystartował z oglądalnością około 64 tysięcy, która wzrastała z odcinka na odcinek, można przyjąć, że przełamujące tabu show Rose stało się istotnym elementem życia publicznego na południu Indii. Por. dane S. Nolen, A transgender star sparkles in India’s TV
firmament — tekst pobrany z portalu społeczności transgenderowej Tglife http://theangels.co.uk/2009/07/
a-transgender-star-sparkles-in-indias-tv-firmament/ (dostęp: 27.06.2010).
25 Zob. oficjalna strona niezależnej organizacji medialnej MediaGlobal http://www.mediaglobal.org/article/2008–07–29/indias-first-transgender-talk-show-host-talks-back-on-gender-issues
(dostęp: 27.06.2010).
2011-06-03 13:56:47
192 |
Marta Raczek
tyczący tabuizacji pewnych zachowań kulturowych, a także margializacji niektórych grup społecznych. W przeciwieństwie do sprywatyzowanej przestrzeni studia,
w którym Karan dyskutuje ze swoimi gośćmi, Rose za pośrednictwem wyrazistej
scenografii natychmiast kieruje myśli widza na problematykę związaną z tematami tabu, występując na scenie w kształcie żeńskiego symbolu płciowego i mając
za plecami symbol męskości. Sama przestrzeń staje się więc zapowiedzią dyskusji,
które będą toczone podczas kolejnych odcinków programu.
Wyraźne opowiedzenie się Rose po stronie przestrzeni publicznej nabiera
szczególnego znaczenia wobec refleksji obecnej od pewnego czasu w indyjskich
badaniach kulturowych. Jednym z teoretyków, którzy od lat prowadzą badania nad
kulturą Indii oraz przemianami, jakie zaszły w tym obszarze w związku z brytyjską kolonizacją, a także nad współczesnymi mechanizmami globalizacji, jest Bhaskar Mukhopadhayay. Omawiając perspektywy współczesnych badań kulturowych
w Indiach, przywołuje on zjawisko niezwykle istotne dla indyjskiego życia publicznego. Zauważa mianowicie, że: „w narodowym dyskursie indyjskim pytania o zachowania publiczne nie figurowały nawet jako problem, gdyż kolonialna przestrzeń
publiczna, daleka od bycia przestrzenią »wolności«, była rodzajem wykluczającego obszaru, prawdziwą dystopią. Zachowania miały tu odmienną genealogię”26.
Owa genealogia zachowań międzyludzkich jest przezeń łączona przede wszystkim
ze sferą religii oraz praw obowiązujących poszczególne kasty. Jednocześnie Mukhopadhayay nieustannie podkreśla olbrzymi wpływ brytyjskiej etyki epoki wiktoriańskiej na przemianę obyczajowości indyjskiej w stosunku do tradycji zapisanej
w starożytnych tekstach27. Zmiany te wpłynęły na ograniczenia pewnych zachowań, dotychczas społecznie akceptowalnych, a najważniejszym polem walki obyczajowej stała się cielesność. Streszczając dyskusję indyjskich krytyków filmowych
na temat differentia specifica tamtejszej kinematografii, Bhaskar Mukhopadhayay
zauważa: „Jest całkowicie jasne, iż »indyjskim« kino stawało się dzięki kopiowaniu
cielesnych praktyk i zachowań”28. Tych samych, które zostały uprzednio ograniczone i dostosowane do mieszczańskiej obyczajowości kolonizatorów. To właśnie
z tym modelem myślenia o cielesności Rose nieustannie spierała się w swoim show,
częstokroć powołując się na tradycję zapisaną w Mahabharacie i Ramajanie.
Warto zaznaczyć na koniec tej części rozważań, że formułę odnoszącą się
do cross-dressingu, jednak bez aspiracji prowadzącego do zmiany płci, wykorzystano od 2007 roku w telewizji pakistańskiej, emitującej talk-show Late Night Show
With Begum Nawazish Ali. Jego gospodarzem był Ali Saleem wcielający się w rolę
wdowy i atakujący swoich gości odważnymi pytaniami dotyczącymi w przeważa26 B. Mukhopadhayay, Cultural studies and politics in India today, „Theory, Culture & Society” 2006, nr 23, s. 286.
27 Por. B. Mukhopadhayay, General Introduction, [w:] Britain in India 1765–1905, t. 1, red.
J. Marriott, B. Mukhopadhyay, London 2006, s. vi–xxi.
28 Ibidem, s. 288.
2011-06-03 13:56:47
| 193
jącej mierze polityki i problemów społecznych. O popularności programu i zaakceptowaniu przez publiczność jego formuły świadczy trzykrotne przebicie cenowe
czasu reklamowego podczas trwania programu w stosunku do innych produkcji
emitowanych przez tę samą telewizję, a także nieustanne próby podkupienia Alego
Saleema przez konkurencyjne stacje29.
Nie we wszystkich jednak częściach Indii czy Pakistanu tak otwarte mówienie
o kwestiach seksualności i popieranie innych kwestii marginalizowanych i wykluczanych spotyka się z otwartością, jak miało to miejsce w wypadku programów Alego Saleema czy Rose. Warto w tym miejscu przywołać uwagę Divy C. McMillin,
zapisaną na marginesie rozważań nad charakterem publiczności skupionej wokół
telewizji UdayaTV nadającej w języku kannada. McMillin stwierdza: „W przeciwieństwie do publiczności zamieszkującej Tamil Nadu populacja użytkowników
języka kannada nie była przygotowana na satyryczne podejście do hierarchii genderowych, wiekowych i klasowych”30.
JAK TO SIÊ ROBI W AMERYCE?
— CZYLI ZABAWNA ELLEN I POWA¯NA OPRAH
Punktem odniesienia dla obu analizowanych indyjskich programów może być jeden z najpopularniejszych ostatnimi czasy amerykańskich celebryckich talk-show,
prowadzony od 2003 roku przez Ellen DeGeneres. W roku 2010 program po raz
piąty zdobył trofeum w kategorii Najlepszy talk-show, prestiżową nagrodę Daytime
Emmy Awards, która jest najważniejszym amerykańskim wyróżnieniem w dziedzinie produkcji programów telewizyjnych, porównywanym z Oscarami przyznawanymi przez Amerykańską Akademię Filmową, Tony Awards czy nagrodami Grammy. Wcześniejsze sukcesy w tej kategorii program odniósł kolejno w latach 2004,
2005, 2006 i 2007. Ponadto w latach 2005–2008 przyznano także nagrodę dla Ellen
DeGeneres w kategorii Najlepszy gospodarz talk-show31.
Ellen DeGeneres jest postacią równie barwną jak Ramesh/Rose Venkatesan,
a jej program opiera się na formule zbliżonej do show Karana Johara. DeGeneres to
aktorka i scenarzystka związana przede wszystkim z telewizją. Występowała mię29 TV: Transgendered talk-show hosts in India, drag queens in Pakistan. Tekst zamieszczony
na oficjalnej stronie SAJA — South Asian Journalists Association http://www.sajaforum.org/2008/03/
in-the-mid-nine.html (dostęp: 27.06.2010).
30 D.C. McMillin, op. cit., s. 60.
31 Warto odnotować, że w 2008 roku kategoria Outstanding Talk Show zmieniła nazwę na Outstanding Talk Show Entertainment, a od 2009 przyznawane są równolegle nagrody w kategoriach Outstanding
Talk Show Entertainment i Outstanding Talk Show Informative. W roku 2010 program Ellen DeGeneres
otrzymał nagrodę w pierwszej z wymieniononych kategorii. Jednocześnie utrzymano jedną kategorię wyróżnień dla gospodarzy obu typów talk-show.
2011-06-03 13:56:47
194 |
Marta Raczek
dzy innymi w sitcomie Ellen (1994–1998, pierwszy sezon pod nazwą These Friends
of Mine). Jednak największą popularność i rozgłos przyniosły jej trzy wypowiedzi, w których otwarcie deklarowała lub jednoznacznie odwoływała się do swojego
homoseksualizmu. Pierwszą było wyznanie uczynione przez nią w programie The
Oprah Winfrey Show, w którym przyznała się do bycia lesbijką. Drugą słynne zdanie wygłoszone przez nią w czasie rozdania Nagród Emmy 4 listopada 2001 roku.
Uroczystość miała miejsce po tragicznych atakach na World Trade Center, a prowadząca ją DeGeneres powiedziała wówczas: „Czy coś może zdenerwować talibów
bardziej niż lesbijka w garniturze, przemawiająca do widowni pełnej Żydów?”32
Wreszcie trzecią wypowiedzią, którą aktorka niewątpliwie przeszła do historii mediów, było zdanie wygłoszone podczas prowadzonej przez nią 79. Gali Oscarowej:
„Co za wspaniała noc, taka różnorodność na sali, w roku, w którym powiedzianych
zostało tyle negatywnych rzeczy o ludzkiej rasie, religii i orientacji seksualnej. Od
siebie dodam: gdyby nie było czarnych, Żydów i gejów, nie byłoby Oscarów, ani
nikogo o imieniu Oscar, gdy się nad tym zastanowić”33. Przytoczonymi wypowiedziami Ellen na trwałe weszła do historii coming outów, co może skłaniać do uczynienia z niej amerykańskiej odpowiedniczki Rose. Analiza prowadzonego przez nią
show pokazuje jednak, że daleko jej do radykalizmu indyjskiej celebrytki.
Studio, w którym Ellen prowadzi rozmowy, ma wystrój podobny do scenografii wykorzystywanej przez Karana Johara. Czerwony, głęboki fotel i sofa, na których zasiada gospodyni i jej gość, otaczają kwiaty i obrazy prezentujące sielski
krajobraz emitowany przez dwa gigantyczne ekrany plazmowe. Całość przypomina
weekendowe spotkanie znajomych w wiejskim domku, podczas których prowadzi
się niezobowiązujące rozmowy na wiele tematów. Obraz na ekranach zmienia się
w zależności od aktualnej pory roku, w lutowych odcinkach mamy więc górski
pejzaż z ośnieżonymi świerkami, wiosną ciągnące się jak okiem sięgnąć zielone,
ukwiecone pola. Dodatkowym, „zimowym” gadżetem jest widok płonącego kominka, który przenosi gości i widzów z wiosennego ganku do przytulnego wnętrza
górskiej chaty.
Ellen w swoim show jest przede wszystkim gościnną gospodynią, uroczą i zainteresowaną zaproszonymi gwiazdami. Kontrowersyjne wypowiedzi, do których
DeGeneres przyzwyczaiła publiczność wielkich gal, pojawiają się w programie
32
What would bug the Taliban more than seeing a gay woman in a suit surrounded by Jews?
— źródło orginalnej wypowiedzi http://www.youtube.com/watch?v=km69WeUTf44 (dostęp:
01.07.2010), tłumaczenie za http://pl.wikipedia.org/wiki/Ellen_DeGeneres#Praca_w_telewizji (dostęp: 01.07.2010).
33 „What a wonderful night, such diversity in the room in a year when there’s been so many
negative things said about people’s race, religion and sexual orientation. And I want to put this out
there: If there weren’t blacks, Jews and gays, there would be no Oscars, or anyone named Oscar,
when you think about that”. Źródło orginalnej wypowiedzi: http://archive.newsmax.com/archives/
articles/2007/2/25/213026.shtml (dostęp: 27.06.2010), tłumaczenie za: http://pl.wikipedia.org/wiki/
Ellen_DeGeneres#Praca_w_telewizji (dostęp: 27.06.2010).
2011-06-03 13:56:47
| 195
bardzo rzadko. Jej homoseksualizm sprowadzony zostaje do niemal niezauważalnego z perspektywy zachodniej cross-dressingu34. Prowadząca skupia się raczej
na udziale Pameli Anderson w Tańcu z gwiazdami, związku Demi Moore i Ashtona
Kutchera czy wypadających zębach Demi niż na kulturowych tabu. Jest więc DeGeneres bohaterką wielu grup skupiających homoseksualistów, postrzeganą przede
wszystkim jako rzeczniczka ich interesów w przestrzeni publicznej, ale także zabawną i błyskotliwą gospodynią jednego z najpopularniejszych talk-shows, w którym kreuje prywatną przestrzeń familiarnego obcowania z gwiazdami.
Zapewne z tego właśnie powodu indyjskie media, szukając odpowiedników
programu Rose, przywołują raczej The Ophra Winfrey Show, które od lat uchodzi
za najbardziej opiniotwórczy program amerykańskiej telewizji. Pozycję tę potwierdziło wydarzenie, jakie miało miejsce, nim jeszcze rozpoczęła się ostatnia kampania prezydencka w Stanach Zjednoczonych. Podczas jednego ze swoich programów
Oprah Winfrey oświadczyła, że to właśnie Baracka Obamę widziałaby na stanowisku głowy państwa, choć w tym czasie nie był on jeszcze oficjalnym kandydatem
demokratów na ten urząd. Trudno oczywiście stwierdzić, w jakiej mierze jej wypowiedź wpłynęła na decyzję władz partii, ale mogła ona odnotować na swoim koncie
kolejny sukces — pierwszej osoby wieszczącej zwycięstwo Obamie.
To właśnie The Oprah Show (wcześniej jako The Oprah Winfrey Show) stało
się jedną z najpoważniejszych publicznych trybun Ameryki. Gospodyni nie bała się
podejmować w programie tematów, które wywoływały podziały i gwałtowne dyskusje w amerykańskim społeczeństwie. Wśród poruszanych przez nią zagadnień znalazły się także te dotyczące mniejszości homoseksualnych, by przywołać nagranie
ze stycznia 2009 roku, gdy Oprah przeprowadziła wywiady z homoseksualistami,
zarówno tymi, którzy otwarcie traktują swoją seksualność, jak i tymi, którzy bronią
się przed deklaracją i zwalczają swoje preferencje. Przykładem ostatniej z wymienionych postaw jest zachowanie ewangelickiego pastora Teda Haggarda, który w 2006
roku został oskarżony przez męską prostytutkę o utrzymywanie z nim przez trzy lata
kontaktów seksualnych. Wywołało to publiczny skandal i doprowadziło do wykluczenia Haggarda z założonej przez niego dwadzieścia lat wcześniej wspólnoty. Wywiad
w The Oprah Show był pierwszym, jakiego Haggard udzielił mediom od momentu
wybuchu skandalu.
Z powyższych uwag wynika, że po obu stronach oceanu nie brakuje kulturowych tabu, często bardzo do siebie zbliżonych, a jak sugerują cytowani wcześniej
teoretycy, nierzadko wypływających z podobnego źródła. Od wyznania, które uczyniła w programie Oprah Winfrey Ellen DeGeneres, minęło trzynaście lat, jednak
wspomniana seria wywiadów z 2009 roku dowodzi, że kwestia homoseksualnej
34 Ellen nosi garnitury przypominające strój Madonny z teledysku Open Your Heart, który swego czasu wywołał sporą dyskusję, kamizelki i krawaty. Dziś nie wywołują już one żadnych kontrowersji i mogą być co najwyżej sentymentalnym wspomnieniem czasów, gdy kobiety walczyły o prawo
do noszenia spodni publicznie.
2011-06-03 13:56:47
196 |
Marta Raczek
orientacji, podobnie jak powiązane z nią zjawiska transgenderowe, nadal wymaga
przedyskutowania w wielu wymiarach społecznych bez względu na to, czy rozmowę prowadzi młody hidźra z Ćennaju czy gwiazda światowego dziennikarstwa
z Chicago.
WHAT IS THE DIFFERENCE BETWEEN
A COFFEE WITH KARAN AND A COFFEE WITH ROSE
— SPECIFICITY OF THE INDIAN TALK-SHOW AND
THE PROBLEM OF TABOO BREAKING
IN INDIAN TELEVISION
Summary
The article focuses on the analysis of two Indian talk-shows putting emphasis on differences between
them and a model established by western media (American and European ones). It also shows a role
that this kind of TV productions play in breaking sexual and cultural taboo in India. The analysis is
based on two talk-shows: Koffee with Karan and Yours Rose. Both those shows differ from one another in the fundamental way and they both are great examples of India-based talks with TV viewers.
Karan’s show is a kind of familiar tube based on compère’s preferences while the show by Ramesh
Venkatesan known as Rose is aimed at breaking cultural taboo related to social rank of hijras (transsexuals) in the Indian society. Both shows were very popular while being aired and both their hosts
are now preparing for the new edition or creating a new kind of TV program. The structural analysis
of both programs showed that the one hosted by Rose had far more important social impact, especially
on real social life of third-sex people in the southern regions of India, i.e. state of Tamil Nadu, where
Rose was born.
Translated by Marta Raczek
2011-06-03 13:56:47

Pobierz artykuł - Studia Filmoznawcze

Transkrypt

Podobne dokumenty

RECENZJE CIEKAWYCH KSIĄŻEK

Guns N` Roses

plakat wydarzenia

pełny tekst