Słownik języka niby- polskiego, czyli błędy językowe w prasie

Transkrypt

W a l e r y Pisarek
Słownik
języka
niby- polskiego,
czyli
błędy
językowe
w prasie
Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk
Zakład N a r o d o w y i m . Ossolińskich
Wydawnictwo
1978
Spis rzeczy
str.
Wstęp
Słownik
D o d a t e k : Przeczytajmy to jeszcze r a z !
Ćwiczenia
Projekt okładki
Edward K o s t k a
Opracowanie redakcyjne
A n n a Cieślarowa
(§)
Copyright by
Zakład Narodowy
im. Ossolińskich — Wydawnictwo,
Wrocław 1978
Printed in Połami
Zakład
Narodowy
Nakład:
Papier
d o składania
wykonano
W r o c ł a w 1978
ark. druk.
11,63, a r k . A l -
31 V I I I 1977.
n a urządzeniach
M o n o p h o t o 600.
P o d p i s a n o d o d r u k u 3 0 V I 1978.
Druk
a r k . w y d . 11.50,
o f l s c t . k i . III, 70 g , 82 x 104.
Oddano
Skład
i m . Ossolińskich — W y d a w n i c t w o .
20 000 + 300 egz. O b j ę t o ś ć :
ukończono
Wrocławska
»
w e w r / e ś n i u 1978.
Drukarnia Naukowa.
Z a m . 1549/78 -
M - 1 7 . C e n a zł 3 5 , -
9.
vii
1
157
174
Wstęp
„TYLKO D L A O B D A R Z O N Y C H POCZUCIEM HUMO
R U " — t a k i n a d r u k p o w i n i e n był się znaleźć n a okładce tej
książki, a b y uchronić ją p r z e d d o s t a n i e m się w niepowołane
ręce. K t o c h c e z niej korzystać, m u s i się z g o d z i ć z regułami
z a b a w y . U m a w i a m y się więc, że w s z y s t k i e w y r a z y , wyrażenia
i z w r o t y rażące n a s z e p o c z u c i e j ę z y k o w e n i e należą w g r u n c i e
r z e c z y d o języka p o l s k i e g o . Są t y l k o p o d o b n e d o p o l s k i c h
w y r a z ó w , wyrażeń i z w r o t ó w , i d l a t e g o m o ż e m y j e nazwać
n i b y - p o l s k i m i . U m a w i a m y się d o d a t k o w o , że w s z y s t k i e n i b y - p o l s k i e f o r m y składają się n a język t y l k o p o d o b n y d o języka
p o l s k i e g o , ale będący i n n y m j ę z y k i e m ; n a z w i e m y g o językiem
n i b y - p o l s k i m . S k o r o zaś jest t o język i n n y , t o n a m się
p r z y d a słownik n i b y - p o l s k o - p o l s k i t a k s a m o , j a k się w i n n y c h
o k a z j a c h p r z y d a j e — d a j m y n a t o — słownik a n g i e l s k o - p o l s k i .
D o języka n i b y - p o l s k i e g o z a l i c z a m y t o w s z y s t k o , c o z a c h w a s z
c z a naszą m o w ę , a p r z e c i w c z e m u się b u n t u j e nasze p o c z u c i e
poprawności, logiczności i piękna. U z n a n e z a f o r m y n i b y - p o l s k i e , znalazły się w n a s z y m Słowniku: 1. n i e p o p r a w n e f o r m y
p o d s t a w o w e w y r a z ó w ( n p . nienawidzieć
zamiast
nienawidzić),
2. n i e p o p r a w n e f o r m y fleksyjne ( n p . temu dniu z a m i a s t temu
dniowi),
3. n i e p o p r a w n e związki składniowe ( n p . bronić
coś
z a m i a s t bronić czegoś),
4. w y k o l e j o n e związki
frazeologiczne
(np. dać nogi za pas z a m i a s t wziąć nogi za pas), 5. w y r a z y
używane w niewłaściwym z n a c z e n i u ( n p . cienki w z n a c z e n i u
' s u b t e l n y ' ) , 6. f o r m y g w a r o w e rażące w k u l t u r a l n e j polszczyźnie
ogólnej ( n p . co i raz z a m i a s t raz po raź), 7. zapożyczenia
nie w s k a z a n e z różnych w z g l ę d ó w ( n p . deeskalacja
zamiast
zmniejszenie),
8. f o r m y rażące rozwlekłością ( n p . w miesiącu
maju z a m i a s t w maju),
9. różne m o d n e a rażące w y r a z y ,
wyrażenia i z w r o t y ( n p . zwariować kogo z a m i a s t robić z kogo
wariata),
10. w s z e l k i e — także j e d n o r a z o w e — w y k o l e j e n i a , nie
stosowne innowacje, chybione, nieporadne, pretensjonalne l u b
p o p r o s t u w b r e w z a m i e r z e n i o m autorów śmieszne przenośnie
i porównania ( n p . panorama
wykonawców z a m i a s t grono wy
konawców). Większość wyrazów, wyrażeń i z w r o t ó w u z n a n y c h
w t y m Słowniku z a n i b y - p o l s k i e traktują współczesne p o l s k i e
p o r a d n i k i językowe j a k o formy niepoprawne.
IX
VIII
Poszczególne hasła Słownika zostały o p r a c o w a n e według n a
stępującego — s w o b o d n i e
zresztą
stosowanego — schematu:
1. f o r m a ( w y r a z , wyrażenie l u b z w r o t ) n i e p o p r a w n a , t z n . n i b y - p o l s k a ; 2. f o r m a ( w y r a z , wyrażenie l u b z w r o t ) p o p r a w n a , t z n .
p o l s k a ; 3. przykład l u b przykłady użycia f o r m y n i b y - p o l s k i e j
( = błędnej), p o której z a r a z w n a w i a s i e p o d a j e m y
formę
polską ( = p o p r a w n ą ) , 4. e w e n t u a l n e bliższe wyjaśnienia l u b
w s k a z a n i e źródła f o r m y n i b y - p o l s k i e j . Większość haseł z a w i e r a
t y l k o p o j e d n y m przykładzie użycia. Jeżeli w jakimś haśle
znajdują się d w a , t r z y , a n a w e t c z t e r y przykłady, z n a c z y t o ,
że ta f o r m a n i b y - p o l s k a , której użycie ilustrują, występuje
szczególnie często.
N i e w s z y s t k i e f o r m y u z n a n e z a n i b y - p o l skie, a więc z a n i e
s t o s o w n e , są rażące w r ó w n y m s t o p n i u . Znajdują się wśród
n i c h f o r m y n i e p o p r a w n e , których w ogóle n i e należy używać
w p o l s k i m tekście, i f o r m y t a k i e , które w p r a w d z i e t r u d n o
uważać z a błędne, ale których z różnych w z g l ę d ó w lepiej
unikać. R ó ż n i c o m s t o p n i a niepoprawności k r y t y k o w a n y c h f o r m
odpowiadają różnice określeń użytych w tekście haseł. Jeżeli
k r y t y k o w a n e j f o r m i e hasłowej p r z e c i w s t a w i a się formę poprawną
z a p o m o c ą z n a k u o, t o z n a c z y , że się formę hasłową uznaje
z a bezwzględnie błędną. Z a z n a c z e n i e „ r a c z e j " w s k a z u j e , że
k r y t y k o w a n e j f o r m y n i e można w p r a w d z i e z d e c y d o w a n i e p o
tępić, ale że się lepiej jej wystrzegać w starannej w y p o w i e d z i .
W s z y s t k i e c y t o w a n e przykłady są a u t e n t y c z n e . T y l k o n i e które ze względu n a oszczędność m i e j s c a zostały n i e c o skróco
ne. W s z y s t k i e pochodzą z dzienników i c z a s o p i s m z l a t 1966 —
1975. W y b r a n o j e z k a r t o t e k i b ł ę d ó w językowych Ośrodka
Badań P r a s o z n a w c z y c h w K r a k o w i e . Większość materiału z a
w a r t e g o w tej k a r t o t e c e d o s t a r c z y l i : G a b r i e l K a r s k i , p o e t a ,
z n a k o m i t y tłumacz l i t e r a t u r y f r a n c u s k i e j i rosyjskiej, a także
zasłużony miłośnik języka p o l s k i e g o , o r a z d r A l i c j a Z a g r o d n i k o w a . O b o j g u wyrażam głęboką wdzięczność. Pierwotną wersję
Słownika drukował w o d c i n k a c h w l a t a c h 1967 — 1976 miesięcznik
S t o w a r z y s z e n i a D z i e n n i k a r z y P o l s k i c h „Prasa P o l s k a " . P i e r w s z e
o d c i n k i Słownika powstały p o d opieką P r o f e s o r a Z e n o n a K l e m e n
siewicza.
Chociaż Słownik o p i e r a się wyłącznie n a t e k s t a c h p r a s o w y c h ,
w p r a k t y c e uwzględnia w s z y s t k i e najważniejsze t y p y błędów
językowych (oczywiście z wyjątkiem błędów w y m o w y ) , z j a k i m i
się współcześnie s t y k a m y . M o ż n a b o w i e m przyjąć, że z jednej
s t r o n y n i e m a t a k i e g o błędu j ę z y k o w e g o w p asie, który b y się
nie powtarzał w i n n y c h t e k s t a c h , z d r u g i e j zaś n i e m a t a k i e g o
i
*'
r
błędu j ę z y k o w e g o p o z a prasą, który b y n i e mógł wystąpić
w tekście p r a s o w y m .
M o ż n a się n i e k i e d y spotkać ze z d a n i e m , że p o r a d n i k i j ę z y k o
we, w których funkcję w y r a z ó w hasłowych pełnią f o r m y błędne
są n i e p e d a g o g i c z n e , b o sprzyjają r o z p o w s z e c h n i a n i u i u t r w a l a n i u
właśnie t y c h błędnych f o r m . N i e p o d z i e l a m tego z d a n i a . P r z e c i w
nie, sądzę, że użycie f o r m p o p r a w n y c h j a k o w y r a z ó w hasło
w y c h m i j a się z c e l e m . K t o z n a formę poprawną, n i e p o t r z e b u j e
szukać f o r m y błędnej! Żeby j e d n a k f o r m y p o p r a w n e łatwo
rzucały się w o c z y c z y t e l n i k a , s y g n a l i z u j e m y j e z n a k i e m g r a
ficznym
o.
Słownik n a s z n i e j e s t s ł o w n i k i e m d l a s p e c j a l i s t ó w .
D l a t e g o n i e m a l zupełnie b r a k w n i m t e r m i n o l o g i i j ę z y k o z n a w c z e j ;
d l a t e g o w y r a z a m i hasłowymi są t a k często całe wyrażenia
i z w r o t y ( a n i e f o r m y p o d s t a w o w e składających się n a n i e
w y r a z ó w ) w t a k i e j p o s t a c i , w j a k i e j rzeczywiście najczęściej
występują w t e k s t a c h ; d l a t e g o n i e stosuje się w n i m s z y f r u
skrótów z w y k l e używanego w słownikach; d l a t e g o w r e s z c i e
z r e z y g n o w a n o z p o d a w a n i a źródeł c y t o w a n y c h przykładów.
L e k s y k o g r a f o w i e znajdą w t y m Słowniku w i e l e n i e k o n s e k w e n c j i :
hasła c z a s o w n i k o w e r a z się p o d a j e w p o s t a c i d o k o n a n e j , r a z
w niedokonanej, i n n y m znów razem w o b u p o s t a c i a c h ; czasem
ten s a m p r o b l e m o m a w i a się w k i l k u różnych hasłach; r a z się
p o d a j e j a k o w y r a z hasłowy formę fleksyjną, k i e d y i n d z i e j
m i a n o w n i k l i c z b y p o j e d y n c z e j l u b b e z o k o l i c z n i k . W większości
w y p a d k ó w jest t o j e d n a k n i e k o n s e k w e n c j a p o z o r n a . Cały Słownik
jest b o w i e m k o n s e k w e n t n i e w i e r n y jednej z a s a d z i e : z a s a d z i e
c z ę s t o ś c i występowania poszczególnych f o r m j ę z y k o w y c h w a u
tentycznych tekstach.
N a s z Słownik n i e jest p a s z k w i l e m n a prasę. A b y ś m y n i e
z o b a c z y l i rzeczywistości t y l k o w jej wykoślawionych f o r m a c h ,
powinniśmy s o b i e uświadomić k i l k a o c z y w i s t y c h p r a w d :
— większość tego, c o w i e m y o współczesnym świecie, w i e m y
dzięki p r a s i e , r a d i u i t e l e w i z j i ;
— dzięki p r a s i e , r a d i u i telewizji przeżyliśmy w i e l e miłych c h w i l ,
nauczyliśmy się w i e l u rzeczy, poznaliśmy w i e l e u t w o r ó w l i t e
r a c k i c h , zobaczyliśmy wiele
filmów;
— p r a s a , r a d i o i t e l e w i z j a współkształtują nasze z a i n t e r e s o w a n i a ,
gusty, p o t r z e b y , a także n a s z zmysł k r y t y c y z m u ;
— niemała zasługa naszej p r a s y , r a d i a i t e l e w i z j i w t y m ,
że o d T a t r d o Bałtyku i o d B u g u d o O d r y m ó w i m y dziś
właściwie taką samą polszczyzną;
— dzięki p r a s i e , r a d i u i telewizji nauczyliśmy się w i e l u n o w y c h
X
wyrazów, zwiększyliśmy swoje możliwości uzewnętrzniania s p o
strzeżeń, przeżyć, wrażeń i przemyśleń;
— t e m p o , w j a k i m o p r a c o w y w a n a jest gazeta, w i e l o k r o t n i e
przewyższa t e m p o r e d a g o w a n i a t e k s t u książki. Ilość t e k s t u
p u b l i k o w a n a c o d z i e n n i e w „ Ż y c i u W a r s z a w y " złożyłaby się
n a średnią książkę, j a k ą b y w y d a w n i c t w o pielęgnowało k i l k a
miesięcy;
— a u t o r z y większości tekstów p r a s o w y c h , jeśli i m się w y r w i e
f o r m a n i e p o p r a w n a , n i e mają p r a w a tłumaczyć się, że użyli jej
świadomie i c e l o w o , j a k t o robią n a przykład a u t o r z y powieści
i s z t u k o b y c z a j o w y c h . Jeżeli n a scenie teatralnej żona m ó w i d o
męża Weź się za podłogę,
t o n i e jesteśmy p e w n i , c z y a u t o r
popełnił błąd, c z y też świadomie kazał swej p o s t a c i m ó w i ć
n i e p o p r a w n i e , b y zasygnalizować w i d z o w i , że jej wykształcenie
m a p e w n e b r a k i . Jeżeli j e d n a k w a r t y k u l e p u b l i c y s t y c z n y m
s p o t y k a m y z w r o t wziąć się za robotę, n i e m a m y wątpliwości,
że a u t o r popełnił błąd.
A więc chwała d z i e n n i k a r z o m i r e d a k t o r o m z a i c h pracę.
Chwała i m z a t o , że dostarczają n a m c o d z i e n n i e świeżych
wiadomości i ułatwiają orientację w s k o m p l i k o w a n y m świecie,
chwała i m z a c h w i l e odprężenia i r o z r y w k i , chwała i m także
z a w s z y s t k o , c o z r o b i l i i robią d l a u p o w s z e c h n i e n i a d o b r e j
polszczyzny.
O d d a w s z y , c o c e s a r s k i e , c e s a r z o w i , n i e w y r z e k n i e m y się p r a w a
d o k r y t y k i . C o d z i e n n i e d o s t a j e m y o d p r a s y , r a d i a i telewizji
b e c z k i m i o d u , niestety wiele z n i c h z a w i e r a też domieszkę
d z i e g c i u . T y m d z i e g c i e m są właśnie błędy j ę z y k o w e .
Wyjaśnienia w y m a g a p i s o w n i a p r z y m i o t n i k a niby-polski.
Jak
w i a d o m o , z g o d n i e z polską ortografią cząstkę niby- pisze się
w z a s a d z i e z łącznikiem. T y l k o w t e r m i n a c h p r z y r o d n i c z y c h
łącznik się o p u s z c z a . W
każdym słowniku
ortograficznym
można znaleźć przykłady ilustrujące t e n p r z e p i s , a więc z j e d n e j
s t r o n y niby-poeta,
niby-Polak,
niby-wojskowy,
z d r u g i e j zaś
nibyjagoda,
nibygwiazda,
nibynóżki. P r z y m i o t n i k niby-polski
pisze
się n o r m a l n i e z łącznikiem. Skorośmy się j e d n a k umówili,
że język nibypolski
istnieje, t o — m o i m z d a n i e m — p r z y m i o t n i k
niby-polski
j a k o w y r a z t e r m i n o l o g i c z n y powinniśmy pisać b e z
łącznika. T a k też był o n p i s a n y w „Prasie P o l s k i e j " . N a t a k i e
i g r a s z k i o r t o g r a f i c z n e w książkowej w e r s j i Słownika n i e p o z w o l i ł o
j e d n a k p o c z u c i e odpowiedzialności społecznej Recenzentów i W y
dawnictwa.
Słownik
A — spójnik, który łączy z sobą l u b sobie p r z e c i w s t a w i a d w a
z d a n i a a l b o i c h części; p o p o l s k u n i e używamy g o j a k o
spójnika przeciwstawiającego s o b i e d w a z d a n i a , z których p i e r w
sze jest z d a n i e m z a p r z e c z o n y m , a d r u g i e j e g o treść p r o s t u j e ;
w t a k i c h w y p a d k a c h p o p o l s k u używa się spójników ale,
lecz, tylko, natomiast.
N i b y - p o l s z c z y z n a n i e z n a tego o g r a n i
c z e n i a . N p . : „ N a u l i c y l u d z i e n i e s z l i , a płynęli ( o ale
płynęli)." „Piękna H i n d u s k a n i e została j e d n a k modelką, a ukoń
czyła ( o lecz ukończyła)
przykładnie s t u d i a m e d y c z n e . " „ N o
we u b r a n i a n i e będą szyte, a k l e j o n e ( o tylko
klejone)."
„ O j c e m d z i e c k a jest n i e mąż, a s z a t a n ( o ale
szatan)."
„Są również r o d z i n y , które zostały założone n i e z miłości,
a z przywiązania ( o lecz z
przywiązania)."
1
A D E K W A T N Y CZEMUŚ, A D E K W A T N Y z CZYMŚ — po p o l s k u :
adekwa
tny do czegoś, dokładnie odpowiadający czemuś. N p . „ W t a k i c h
w a r u n k a c h t r u d n o osiągnąć w y n i k i a d e k w a t n e współczesnym
w y m a g a n i o m ( o do współczesnych wymagań)."
„ P r o g r a m ten
okazał się a d e k w a t n y z p r a g n i e n i a m i i możliwościami n a r o d u
( o okazał się adekwatny
do pragnień
i możliwości...
; albo
r a c z e j : o . . . odpowiadał pragnieniom
i możliwościom)
narodu."
A D M I N I S T R A C J A ( U S A ) — r z e c z o w n i k używany p o n i b y - p o l s k u
także j a k o określenie rządu Stanów Z j e d n o c z o n y c h A P . N p . :
„ P r z e d administracją N i x o n a *(po p o l s k u r a c z e j : przed rządem
Nixona) stanął n o w y p r o b l e m " . W y r a z u administracja
używa się
w z n a c z e n i u ' r z ą d ' z a p e w n e p o d wpływem języka a n g i e l s k i e g o ;
a n g i e l s k i e administration
t o m . i n . 'rząd, zarząd, k i e r o w n i c t w o ' .
A D O R O W A Ć K O M U — p o p o l s k u : czcić, uwielbiać kogo;
adorować
kogo; nadskakiwać komu. N p . : „ T e słowa wypowiedział p a r t n e r
k o a l i c y j n y , który j u ż o d r o k u a d o r u j e tymże
neofaszystom
( o adoruje
tychże neofaszystów)."
„ N i e może sobie odmówić
s a t y s f a k c j i u p o k o r z e n i a j e j , zapraszając d o d o m u przyjaciółkę,
żeby jej w obecności żony adorować ( o żeby ją...
adorować)."
W.P.
o
— oznacza formę poprawną
2
3
ADRES ZAMIESZKANIA,
adres,
miejsce
pobytu,
ADRES STAŁEGO ZAMIESZKANIA
stały
adres.
— p O polsku:
Z o b . też: fałszywy
A F R Y K A N I N , A F R Y K A N A , A F R Y K A N O WI. . . — przykład
adres.
niby-polskiej
o d m i a n y r z e c z o w n i k ó w zakończonych n a -anin, które p o p o l s k u
o d m i e n i a się w l i c z b i e p o j e d y n c z e j
następująco:
Afrykanin,
Afrykanina,
Afrykaninowi...
; mieszczanin,
mieszczanina,
mieszcza
ninowi
N p . : „ M i m o że w t y m d n i u słońce dopiekało
porządnie, A f r y k a n o w i ( o Afrykaninowi)
w c a l e n i e było z a g o
r ą c o " . W l i c z b i e m n o g i e j dopełniacz rzeczowników zakończonych
n a -anin
p r z y b i e r a p o p o l s k u zakończenie a l b o -anów ( n p .
Afrykanów,
republikanów),
a l b o -an ( n p . mieszczan,
Słowian).
A F R O N T D O K O G O — p o p o l s k u r a c z e j : afront
wobec
kogo.
Np.
„Zastanawiamy się, c z y m p o d y k t o w a n y jest t e n a f r o n t
d o p r a c o w n i k ó w ( o afront wobec pracowników)
handlu".
A N A C H R O N I S T Y C Z N Y — p o p o l s k u r a c z e j : anachroniczny,
czyli
'błędny p o d względem c h r o n o l o g i c z n y m ' , a l b o
przestarzały,
przeżytkowy,
niewspółczesny. N p . : „ M o g ł o t o nastąpić j e d y n i e ,
j a k w p r z y p a d k u I t a l i i , w powołaniu się n a d a w n e , w r z e c z y w i s t o
ści a n a c h r o n i s t y c z n e ( o przestarzałe) j u ż n o r m y k o n k o r d a t o w e " .
(TO)
ANOMALIUM,
(TE) ANOMALIA,
(TYCH)
ANOMALIÓW
— w
pol
s k i c h t e k s t a c h w y r a z t e n występuje j a k o r z e c z o w n i k
rodz.
żeńskiego: (ta) anomalia,
(te) anomalie,
(tych) anomalii, ( p o r .
g r e c k i e a n o m a l i a ' n i e r ó w n o ś ć ' ) . N p . : „ K i e d y w grę w c h o d z i
gwałt l u b i n n e a n o m a l i a ( o inne anomalie)
o podłożu ero
t y c z n y m , o p i n i a p u b l i c z n a reaguje z wielką surowością". „ M n i e j
szość, która n a d a l uważa a n o m a l i a z a a n o m a l i a ( o
anomalie
za anomalie),
zasila wtedy doborowe grono rzekomych krytyk a n t ó w " . „ C z y n i e p r z y z w y c z a j a się z b y t p o c h o p n i e d o anomaliów
( o do anomalii),
że t o państwo usiłuje dziś p o d p o r z ą d k o w a ć
p r o b l e m y bezpieczeństwa e u r o p e j s k i e g o s w o j e m u widzimisię?"
A N S Z A L T — p o p o l s k u : urząd, oficjalność,
powaga
urzędowa.
N p . : „ N a w e t j u r y , które w i n n o być ostoją a n s z a l t u ( o oficjalności), m o ż e wyglądać n a j b a r d z i e j d z i w a c z n i e zależnie o d p o t r z e b
komercjalnych".
W y r a z t e n przywędrował d o n i b y - p o l s z c z y z n y z jęz. n i e m i e c k i e
g o ( p o r . n i e m . Anstalt
— 'urząd, i n s t y t u c j a ' ) .
ANTAGONIZOWAĆ
KOGOŚ
Z
KIMŚ — p o
polsku:
kłócić,
waśnić,
poróżnić
kogoś z kimś;
wywoływać nieporozumienia,
kłótnie,
spory między kimś a kimś. N p . „ K t o t o coś t a k i e g o wymyślił?
Jeśli t o czemuś służy, t o , m o j m s k r o m n y m z d a n i e m , j e d y n i e
t e m u , b y antagonizować ( o skłócać) klientów z e k s p e d i e n t k a m i " .
A U T O K R Z Y K L I W Y — niby-polski p r z y m i o t n i k o niejasnym znacze
n i u ; m o ż e 'hałaśliwy, w r z a s k l i w y , zgiełkliwy' a l b o ' s a m o c h w a l c z y ,
s a m o l u b n y , samouwielbiający się', 'samozwańczy' (?). N p . :
„Zresztą być u n a s poetą n i e d o c e n i a n y m t o jakże często
r e z u l t a t p o z o s t a w a n i a p o z a t a k z w a n y m i układami, a u t o k r z y k l i w y m i (!?) g r u p a m i c z y i n n y m i opiniotwórczymi spółkami".
P r z y m i o t n i k „ a u t o k r z y k l i w y " raziłby j a k o w y r a z p o l s k i także
d l a t e g o , ż e się składa z członu o b c e g o auto- (greckie autós
' s a m ' ) i r o d z i m e g o -krzykliwy.
Z o b . autoocena.
A U T O O C E N A — p o p o l s k u : samoocena;
n p . : „ T a a u t o o c e n a ( o sa
moocena) m o ż e prowadzić d o p e w n y c h rozwiązań i w t e d y l i s t u
nie o t r z y m a m y " .
W języku p o l s k i m d o wyjątków należą w y r a z y złożone
z d w ó c h członów, z których j e d e n jest o b c y a d r u g i r o d z i m y ;
( d o t y c h wyjątków zaliczają się m . i n . n o w e w y r a z y z p i e r w s z y m
członem t y p u anty-, super-, miniitp.); mówimy
automobil
a l b o samochód, a n i e — „ a u t o c h ó d " .
P o n a d t o w polszczyźnie p o t o c z n e j auto- k o j a r z y się dziś
p r z e d e w s z y s t k i m z s a m o c h o d e m ( p o r . autostop,
autoserwiś),
wskutek czego d l a w i e l u Polaków wyraz „autoocena" znaczy
' o c e n a samochodów'. A więc także p r z e z wzgląd n a j e d n o z n a c z
ność lepiej g o w języku p o l s k i m n i e upowszechniać.
AUTOR BAŁAGANU,
DEWASTACJI itp. — po p o l s k u :
twórca
bała
ganu, sprawca dewastacji.
N p . : „ C h o d z i właśnie o pozostałych
autorów ( o sprawców) tego bałaganu." „ A u t o r e m ( o sprawcą)
tej d e w a s t a c j i jest stojące n a usługach r e s o r t u leśnictwa u s t r z y c kie przedsiębiorstwo."
Z a k r e s użycia w y r a z u autor w języku p o l s k i m o g r a n i c z a się
d o t w ó r c ó w dzieł l i t e r a c k i c h i n a u k o w y c h l u b dzieł s z t u k i ; z a
k r e s użycia tego w y r a z u w niby-polszczyźnie jest z n a c z n i e szer
szy. „ A u t o r k a r i e r y " , n p . : „ O b . H e n r y k K . , a u t o r jednej z n a j
b a r d z i e j błyskotliwych k a r i e r n a u k o w y c h o s t a t n i c h l a t ( o który
zrobi/ jedną z na/bardziej błyskotliwych karier...)
wpadł właściwie
p r z e z d r o b i a z g " . „ A u t o r k r z y k u " , n p . : „ T e bezładne k r z y k i są
d o w o d e m , że i c h a u t o r z y (o że krzykacze)
n i e rozumieją, o c o
c h o d z i " . „ A u t o r m a s a k r y " , n p . : „ C a ł y świat pamięta, że generał
N a s u t i o n jest głównym a u t o r e m ( o sprawcą)
nieprawdopodobnej
m a s a k r y " . „ A u t o r m o r d u " , n p . : „Policja a u s t r a l i j s k a p o d e j
r z e w a , że S p e c k był a u t o r e m m o r d u dwóch młodych p a n i e n
( o byl mordercą ... l u b : . . . o zamordował dwie młode
panny...)
n a p l a ż y " . „ A u t o r n a g r o d y " , n p . : „ Z a u w a ż y ł e m , że a u t o r ( o zdo
bywca) d r u g i e j n a g r o d y i m . O s k a r a L a n g e g o został n a tej w y
stawie z a l i c z o n y d o t r z e c i e j " . „ A u t o r n a p a d u " , „niespodzianki",
5
4
n p . : „ A u t o r e m ( o sprawcą) n a p a d u był Z . " „ A u t o r r e k o r d u " ,
n p . : „ N a m i s t r z o s t w a c h w C a l i padł p i e r w s z y r e k o r d świata,
a a u t o r a m i ( o zdobywcami)
j e g o była męska sztafeta pływaków
U S A " . „ A u t o r samobójstwa", n p . : „ W ubiegłym r o k u we W r o
cławiu a u t o r a m i p o n a d 80 p r o c . usiłowanych samobójstw była
młodzież ( o 80 proc. niedoszłych samobójców stanowiła
młodzież)".
„ A u t o r włamania", n p . : „ D a r u j e m y s o b i e technikę włamań, zaj
m i j m y się n a t o m i a s t i c h a u t o r a m i ( o włamywaczami)"•
„Autor
wysiłku", n p . : „ W i ę c te wspólne wysiłki w i e l u i c h a u t o r o m
( o tym, którzy
się na nie zdobyli)
n i e przyniosły". „ A u t o r
z b r o d n i " , n p . : „ T o b y l i a u t o r z y ( t u t a j : o inspiratorzy)
i wyko
nawcy potwornej z b r o d n i " .
AZJA
— zob. Mała
Azja.
A ż SIĘ c o ś N I E S T A N I E — w z ó r n i b y - p o l s k i c h podrzędnych zdań
c z a s o w y c h i s k u t k o w y c h , odpowiadający p o l s k i m z d a n i o m : . . .
aż się coś stanie,
... dopóki się coś nie stanie.
N p . : „Zresztą
wolą odczekać n a w e t długie l a t a , aż i c h p o z y c j e a r t y s t y c z n e
nie obrosną ( o aż ich pozycje ... obrosną) w sławę". „ M a p r z y
k a z a n e czekać t a k długo, aż n a r a d a n i e d o b i e g n i e ( o aż narada
dobiegnie) k o ń c a " . „ P o t e m wszakże prosperowała w t e n s a m s p o
sób, aż n i e wpadła ( o aż wpadła; a l b o : o dopóki nie wpadła)
p r z e z zupełnie głupiego m y d ł k a " .
B A D M I N G T O N — g r a z w a n a w P o l s c e badmintonem
l u b kometką.
N p . „ U p a d ł a między n a s l o t k a b a d m i n g t o n a ( o
badmintona)".
N a z w a g r y p o c h o d z i o d n a z w y posiadłości księcia B e a u f o r t u ;
z a r ó w n o w języku a n g i e l s k i m , f r a n c u s k i m , n i e m i e c k i m , j a k i p o l
skim brzmi:
badminton.
B A R A C H Ł O — p o p o l s k u r a c z e j : rupiecie,
śmieci, graty. N p . :
„Cała długa u l i c a z a m i e n i o n a w t a r g o w i s k o , stosy r u p i e c i , p o
wiewające n a w i e t r z e k o l o r o w e s z m a t y , stare a u t e n t y c z n e m o n e
t y , o b o k zupełnego barachła ( o obok zwykłych śmieci)".
Wyraz
ten zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a z j ę z . r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s .
barachło ' r u p i e c i e ' .
Z a c h o w a ł się j e d n a k d o dziś j e g o o r y g i n a l n y r o s y j s k i a k c e n t
n a ostatniej s y l a b i e . D l a P o l a k ó w w y r a z t e n b r z m i o b c o i t r y
wialnie.
B A R D Z I E J D Ł U G O T R W A Ł Y — p o p o l s k u : dłużej trwający, dłuższy.
N p . : „ N i e z a l e ż n i e o d w y r o k u półtorarocznego więzienia, j a k i
otrzymał, w y d a j e się, że b r a t e r s k i e s t o s u n k i ulegną b a r d z i e j dłu
gotrwałemu ( o dłuższemu) ochłodzeniu".
BARDZIEJ DOSKONALSZY,
BARDZIEJ TRUDNIEJSZY
— przykłady n i b y -
- p o l s k i c h f o r m s t o p n i a wyższego p r z y m i o t n i k ó w ; odpowiadają
i m p o l s k i e f o r m y : doskonalszy,
trudniejszy.
N p . : „Spełnienie tego
w a r u n k u w y m a g a s z u k a n i a n o w y c h i bardziej doskonalszych
( o nowych
i doskonalszych
l u b : bardziej
doskonałych)
metod
p r a c y , a d e k w a t n y c h z a w s z e d o rodzących się n e g a t y w n y c h zja
w i s k życia społecznego". „Sprawa jest t y m b a r d z i e j t r u d n i e j s z a
( o tym bardziej
trudna l u b : o tym trudniejsza),
że zarejestro
w a n o d o t y c h c z a s j u ż 2 5 0 gatunków rekinów, z c z e g o 2 7 groź
n y c h d l a człowieka".
F o r m y n i b y - p o l s k i e g o s t o p n i a najwyższego przymiotników
wymagają szczegółowego z b a d a n i a . Jeśliby się j e tworzyło a n a
l o g i c z n i e d o f o r m s t o p n i a wyższego, wchodziłyby w grę t r z y
m o ż l i w o ś c i : „najbardziej t r u d n i e j s z y " , „bardziej n a j t r u d n i e j s z y "
l u b „najbardziej n a j t r u d n i e j s z y " .
BARDZIEJ
JAK...
—
po
polsku:
bardziej
...
niż
...
Np.:
„ W każdym r a z i e a l f a - r o m e o n i k o g o w K i e l c a c h b a r d z i e j nie
interesuje, j a k ( o bardziej nie interesuje niż) m o t o r z frędzelkami'\
B A R D Z I E J L I C Z E B N Y — wyrażenie odpowiadające f o r m i e s t o p n i a
wyższego p o l s k i e g o p r z y m i o t n i k a liczny, t z n . f o r m i e
liczniejszy.
N p . : „ D o m e k t a k i t o j e d y n a możliwość z d o b y c i a m i e s z k a n i a
o d p o w i e d n i e g o d l a b a r d z i e j l i c z e b n e j ( o dla liczniejszej)
rodziny".
W g S J P liczebny z n a c z y 'odnoszący się d o l i c z b y , dający się
wyrazić l i c z b a m i ' , a liczny
'liczący wiele osób, składający się
z w i e l u j e d n o s t e k ; często się zdarzający'. D l a t e g o m ó w i m y p o
p o l s k u : stan liczebny, przewaga
liczebna, ale liczny zespól,
liczna
rodzina.
(TE)
BARKI,
(TYCH)
BARK
—
'ramiona', czyli
(te)
barki,
(tych)
barków. N p . „ M o g ł a z a cenę płacenia k o m o r n e g o
wyjechać,
mając rodziców, którzy zdjęli ciężar z b a r k ( o z barków), z a
b r a w s z y p i e r w s z e d z i e c k o " . „ A m o ż e b y t a k n a c o dzień c h o
ciaż trochę p r a c d o m o w y c h zdjąć z b a r k ( o z barków)
kobiet".
F o r m a dopełniacza l i c z b y m n o g i e j „ ( t y c h ) b a r k " sugeruje, że
po n i b y - p o l s k u w y r a z ten w liczbie pojedynczej b r z m i „(ta)
b a r k a " , a n i e — j a k p o p o l s k u — (ten) bark.
B A Z O W A Ć N A C Z Y M — p o p o l s k u ( p o z a t e k s t a m i urzędowymi)
r a c z e j : opierać (się) na czym. N p . : „Polityka z a t r u d n i e n i a m u s i
więc b a z o w a ć ( o opierać się) ną d o b r y m r o z e z n a n i u r z e c z y w i s t y c h
z j a w i s k g o s p o d a r c z y c h i społecznych". „ N i e c h c e ujawnić, n a
c z y m b a z u j e ( o opiera) swoje p o d e j r z e n i a " . „ N a czoło w y s u w a
się t u trwałość związku, bazująca ( o oparta) n a w z a j e m n y m
s z a c u n k u " . „ F u t u r y z m bazował oczywiście n a doświadczeniach
7
( n p . : . . . o korzystał z doświadczeń) włoskich". „ M i t r o m a n t y c z
nej miłości bazuje n a p r z e k o n a n i u ( n p . : o wywodzi się z prze
konania), że potrzebę szczęścia zaspokoić można, g d y się s p o t k a
wymarzoną o s o b ę " . „ O ś r o d e k w a r s z a w s k i p o t r a f i o d c z a s u d o
c z a s u , bazując n a a k t o r a c h d r a m a t y c z n y c h ( n p . : o współpra
cując z aktorami
dramatycznymi),
przygotować p r z y j e m n e p r o
gramy rozrywkowe".
B Ą D Ź — z o b . c o k o l w i e k b ą d ź ; c o n i e bądź; j a k i k o l w i e k b ą d ź ;
j a k n i e bądź, w każdym bądź r a z i e .
BELFER, BELFERA, BELFEROWI
— po polsku w rzeczowniku
belfer
-e- w d r u g i e j s y l a b i e występuje t y l k o w m i a n o w n i k u l i c z b y
p o j e d y n c z e j , a więc w y r a z belfer o d m i e n i a się t a k j a k maj
ster, majstra,
majstrowi
( t z n . m ó w i m y : o belfer, belfra,
belfrowi
...); p o n i b y - p o l s k u r z e c z o w n i k belfer o d m i e n i a się t a k , j a k p o
p o l s k u r z e c z o w n i k spiker. N p . : „Samotnemu b e l f e r o w i ( o belfro„ wi) c h o l e r n i e ciężko, zwłaszcza k o b i e c i e , a szczególnie m ł o d e j " .
B E L W E D E R O W S K I — p r z y m i o t n i k u t w o r z o n y o d r z e c z o w n i k a bel
weder, odpowiadający p o l s k i e m u belwederski.
N p . : „ O d paru lat
t r w a w Łazienkach o c z y s z c z a n i e stawów. W zeszłym r o k u u p o
rządkowano d w a — w części b e l w e d e r o w s k i e j ( o
belwederskiej)".
B E N E W O L E N C J A — dziś p o p o l s k u : życzliwość, łaskawość,
przy
chylność; n p . „ D z i ę k i b e n e w o l e n c j i ( o życzliwości) j e d n e g o urzę
d n i k a można uzyskać myśliwski odstrzał z w i e r z y n y w p u s z c z y " .
B E Z D U R N O Ś Ć — r z e c z o w n i k o n i e j a s n y m z n a c z e n i u ; m o ż e : przyziemność, przeciętność, prozaiczność
(?). N p . : „ M o ż e ludźmi c o
n a górach i w dołkach wycinają trawę kosą, kierują jakieś racje,
a nie a n t y r o m a n t y c z n a bezdurność ( o p r z y z i e m n o ś ć ) ! " ( P o r . u k r .
bezdurno ' z a d a r m o ' ) .
B E Z R E S Z T Y — p o p o l s k u r a c z e j : całkowicie,
w pełni,
zupełnie.
N p . : „ T r o s k a o idealną równość, r z e c z n i b y e l e m e n t a r n a i s z k o l
n a , a j e d n a k n i e z a w s z e udająca się b e z reszty ( o w pełni),
doszła w t y m w y k o n a n i u d o p e r f e k c j i " . „ P o z o r n y c h a o s w y t w a r z a
nastrój, któremu w i d o w n i a m u s i się poddać b e z reszty ( o cał
kowicie) i trwać p o d j e g o u r o k i e m d o s a m e g o k o ń c a " . „ R o d z i c e
bez reszty ( o zupełnie) s t r a c i l i n a d nią kontrolę". „Behapowiec
odpyskował t a k , że b e z reszty ( o bez śladu) zlazła z n i e g o
urzędowa uprzejmość".
Wyrażenie bez reszty powstało z a p e w n e p o d wpływem nie
m i e c k i e g o w y r a z u restlos 'całkowicie, zupełnie'. U ż y w a się go
także w jęz. p o l s k i m , a l e w nieporównywalnie węższym z a k r e -
s i c : z w y k l e w związkach z c z a s o w n i k a m i oddawać
święcać się czemuś.
się l u b po
»i:z v i c t VhRSY — wyrażenie o z n a c z e n i u p r z e c i w n y m w sto
s u n k u d o wyrażenia „ z vice v e r s a " ; o d p o w i a d a p o l s k i m : nie na
odwrót, nieodwrotnie.
N p . : „ W i l k i e m szef k u c h n i k o n s u m e n t o w i
i k o n s u m e n t s z e f o w i k u c h n i , w i l k i e m uczeń n a u c z y c i e l o w i i n a
u c z y c i e l u c z n i o w i , a nawet w i d z a k t o r o w i , ale już bez vice versy
( o ale już nie na
odwrót)".
Łacińskiego wyrażenia vice versa używa się także w języku
p o l s k i m , lecz się go n i e o d m i e n i a p r z e z p r z y p a d k i ; t z n . n p . : o
Wilkiem
widz aktorowi,
ale już nie vice versa.
Hi:/, w i A D N A (iKOMAi)A — p o p o l s k u : .v/«.v, bezludtui sterta; n p . :
„ N a razie o w e m u n d u r y , płaszcze, b r o k a t y , łapcie, k o r o n y , pióra
i p a r c i a k i — leżą z w a l o n e n a bezwładną gromadę ( n p . o w bez
ładną .stertę)".
W y r a z u gromada
używamy wyłącznie w s t o s u n k u d o z b i o r o
w i s k a l u d z i , a także s t a d a zwierząt l u b p t a k ó w ; o większej
l i c z b i e przedmiotów z w a l o n y c h n a kupę m ó w i m y : .v/«.v, sterta,
góra.
M A I YM D N I E M — p o p o l s k u r a c z e j : w jasny dzień, w biały dzień.
N p . : „ A w s z y s t k o t o dzieje się legalnie, białym d n i e m ( r a c z e j :
o u biedy dzień) w H a m b u r g u , z a c n y m h a n z e a t y c k i m mieście".
Blił.ioWAĆ
p o p o l s k u ( p o z a gwarą ś r o d o w i s k o w ą ) :
sprzeda
wać bilety ustępu. N p . : „ I l e l u d z i przyszło, tego n i e w i e m , bośmy
występu n i e b i l e t o w a l i ( o bośmy biletów nie sprzedawali).
Wstęp
był w o l n y " .
BU.1.1OWANA IMPREZA — p o p o l s k u ( p o z a gwarą ś r o d o w i s k o w ą ) :
impreza
z płatnym wstępem, za biletami.
N p . : „ M a m n a myśli
i m p r e z y b i l e t o w a n e ( o za biletami)
w godzinach wieczornych.
N i e c o inną sprawą jest o r g a n i z o w a n i e w n i e d z i e l n e popołudnia
bezpłatnych koncertów p o p u l a r n y c h " . „Spektakl o t w a r t y d l a
publiczności z m i a s t a m u s i być b i l e t o w a n y p r z e z Estradę (o
Bilety na spektakl ... musi sprzedawać, rozprowadzać l u b firmować
Estrada)".
W y r a z hiletowanyje&l
imiesłowem c z a s o w n i k a biletować
(zob.).
Bi A D — z o b . dokonać błędu.
B Ł Y S Z C Z Ą C A KARIERA — p o p o l s k u : błyskotliwa,
olśniewająca,
zawrotna kariera. N p . :
z n a k o m i t y p o r t r e t k a r i e r o w i c z a , któ
ry r o b i błyszczącą ( o błyskotliwą)
karierę w k a p i t a l i s t y c z n e j
trzeciej r e p u b l i c e we F r a n c j i " .
Si.iuiuk
jy/>ka n i b y - p o l s k i e g o
9
P o l a c y kochają się w błyszczących
kotliwej
karierze.
IM)
zob. dlatego..., b o . . .
BOWIEM
BRAĆ
o c z a c h , ale marzą o błys
zob. dlatego
bowiem ...
sil, Z A coś. Z A KOGOŚ
-
z w r o t używany
w
niby-polszczyź-
nie także w z n a c z e n i u 'brać się d o czegoś, d o kogoś'. N p . :
„ R o z w i ą z a w s z y j e d e n p r o b l e m , brał się z a następny ( o bral się
do następnego)".
„ M a w i k t i o p i e r u n e k , więc właściwie n i e m a
p o t r z e b y brać się z a h a n d e l ( o brać się do handlu).
„Za co
bierze się p a n ( o czym się pan zajmuje)
najchętniej?" „ M u s i
się brać z a prace ( o wykonywać prace) z z a w o d e m p l a s t y k a
nie mające n i c w s p ó l n e g o " .
P o p o l s k u m ó w i m y : brać się za głowę, za boki ze śmiechu,
za ręce, za bary. za łby; używamy b o w i e m z w r o t u brać się
za coś w z n a c z e n i u 'ujmować się z a c o ś ; chwytać się z a coś,
łapiąc z a to rękami'. C z a s o w n i k brać się użyty w z n a c z e n i u
'rozpoczynać (coś), przykładać się ( d o czegoś), wykonać (coś),
zajmować się (czymś l u b kimś)!, w y m a g a dopełnienia do czegoś,
do kogoś:
m ó w i m y w i ę c : o brać się do handlu, do roboty, do
nauki, do chuliganów.
B R A K , ( T E G O ) B R A K U , (TIEMU) B R A K U . . . -
rzeczownik
ten różni
się o d s w e g o p o l s k i e g o o d p o w i e d n i k a t y l k o odmianą. P o p o l s k u
b o w i e m j e g o c e l o w n i k m a końcówkę -owi ( k o m u ? c z e m u ? —
temu brakowi), p o n i b y - p o l s k u zaś końcówkę -u ( k o m u ? c z e m u ? —
temu braku). N p . : „ B y ł o b y j e d n a k dużym u p r o s z c z e n i e m p r z y p i
s y w a n i e w i n y z a b r a k gospodarności w fabryce j e d y n i e b r a k u
(o brakowi)
k w a l i f i k a c j i k i e r o w n i c t w a " . Z o b . posiadać b r a k i ;
niwelować b r a k i .
B R A K O H L M — p o p o l s k u : niewydarzony,
chybiony utwór
filmowy;
niedobry,
nieudany film. N p . : „Seria brakofilmów ( o nieudanych
filmów) wydłuża się nieznośnie: c o film, t o pogoń n i e u d a n a ,
pejzaż z a m a z a n y , k o m p r o m i t a c j a j u ż nie t y l k o scenarzystów i re
żyserów, a l e nawet a k t o r ó w " .
M i m o p o z o r n e g o podobieństwa w y r a z brakofilm
nie o d p o
w i a d a w y m a g a n i o m s ł o w o t w ó r c z e g o w z o r u , według którego u k u
to w y r a z brakorób. D r u g i człon w y r a z u brakorób w s k a z u j e c z y n
ność, dzięki c z e m u cały w y r a z m o ż e oznaczać tego, k t o r o b i
b r a k i ; p o d o b n i e : groszorób,
wodociąg, świniopas.
B R A N I E SIL Z A B A R K I
z
CZYM, z
KIM -
po
polsku:
branie
się
za bary z czym lub z kim, tzn. zapasy, zmaganie
się, mocowa
nie się. N p . : „ W o j n a pozbawiła i c h r o d z i n n e g o d o m u , skazała
na przedwczesną dorosłość, n a b r a n i e się z a b a r k i ( o na zma
ganie się a l b o o na branie się za bary) z ż y c i e m " .
C h o ć bary
— t o p o p r o s t u ' s i l n i e rozwinięte b a r k i ' , nie
można t y c h dwóch wyrazów b e z k a r n i e wymieniać w p o l s k i c h
stałych związkach f r a z e o l o g i c z n y c h . P o p o l s k u m ó w i m y : brać
się z kimś za bary, a l e : brać coś na swoje barki,
t z n . "podej
m o w a ć się czegoś'.
BRONIĆ K O G O , c o ~ p o p o l s k u : bronić kogo, czego
(bronić
królowej, kraju, granic). N p . : „Tamtejsi m e l o m a n i usiłują bronić
włoską piosenkę ( o włoskiej piosenki)
p r z e d gangreną n a d m i e r
nej k o m e r c j a l i z a c j i " . „ Z a r a z j e d n a k p o t e m b r o n i a u t o r teatry
( o teatrów) p r z e d z a r z u t e m n i e g r a n i a p o l s k i c h autorów współ
c z e s n y c h " . „ M u s i o n o przede w s z y s t k i m bronić zwierzęta ( o
zwierząt) p r z e d człowiekiem". Z o b . chronić.
BRUNO,
(TEGO)
BRUNA...
-
niby-polska
odmiana
imienia
męs
k i e g o Bruno(n),
które p o p o l s k u o d m i e n i a się następująco: (ten)
Bruno(n),
(tego) Brunona,
(temu) Brunonowi,
(tym)
Brunonem,
(o tym) Brunonie. N p . : „ A r c h i w a przechowują szereg nie z n a n y c h
listów i p i s m B r u n a ( o Brunona)
Jasieńskiego". „Dziennik z a
mieścił obszerną publikację p t . N o w e materiały o B r u n i e ( o
o Brunonie)
Jasieńskim".
Częściej i m i e n i a Bruno w ogóle się p o n i b y - p o l s k u n i e o d
m i e n i a . N p . : „ P r o z a B r u n o ( o Brunona)
S c h u l z a należy d o
l i t e r a t u r y p o l s k i e j , a l e w jej d o r o b k u zajmuje miejsce o d o s o b
n i o n e " . „Francja o d k r y w a B r u n o ( o Brunona)
Schulza".
B R Z Y D Z I Ć SI^ C Z E G O — p o p o l s k u (jeśli n i e c h o d z i o u c z u c i e
o b r z y d z e n i a w sensie fizycznym): brzydzić się czym. N p . : „ W z a
mierzchłych już c z a s a c h p i e r w s z y c h p o w o j e n n y c h l a t w N i e m c z e c h
b r z y d z o n o się b r o n i ( o brzydzono
się bronią)".
„Pan się b r z y
d z i tego słowa ( o tym słowem), b o p a n n i e l u b i a l k o h o l u " .
B U R O W I E Ć — p o p o l s k u : stawać się burym, burzeć. N p . : „ W d o
d a t k u w o d a w s t r u d z e o s t a t n i o c o r a z b a r d z i e j b u r o w i e j e ( o bu
rzeje) i c u c h n i e c h e m i k a l i a m i " .
N i e m a l o d każdego p r z y m i o t n i k a nazywającego jakąś barwę
można utworzyć w języku p o l s k i m c z a s o w n i k . O czymś, c o się
staje białe, siwe, c z a r n e , szare, b r u n a t n e , m ó w i m y o d p o w i e d n i o ,
że bieleje, siwieje, czernieje, szarzeje, brunatnieje.
Tworzenie cza
s o w n i k a o d p r z y m i o t n i k o w e g o p o l e g a — z g r u b s z a biorąc — n a
d o d a n i u d o t e m a t u p r z y m i o t n i k a — zakończenia -eć (a więc
nie — -owiec, j a k w niby-polszczyźnie) z j e d n o c z e s n y m zmięk
c z e n i e m ostatniej spółgłoski. Z g o d n i e z t y m w z o r e m p o w i e m y ,
li)
I 1
że coś burzeje, jeżeli się staje b u r e . P o r . : „Patrzył
swojego p o l a , n a burzejące z a g o n y k a r t o f l i " . ( S J P )
n a rżysko
u i K / i . i W Y R O Z W Ó J - p o p o l s k u r a c z e j : szybki, gwałtowny, in
tensywny rozwój. N p . : „Przypadający n a lata p o w o j e n n e b u r z l i
wy rozwój (C szybki rozwój) n a u k i spowodował prawdziwą re
wolucję w t e c h n i c e w o j s k o w e j " .
BURZLIWY
w
KONI LIKI Y
— po
polsku:
obfitujący
w
konflikty,
pełen konfliktów.
N p . : „Znużeni wspólnym, b u r z l i w y m w k o n
flikty ( o pełnym konfliktów)
życiem, pragną się rozejść, by os
tatnie lata przeżyć w samotności".
B U T — z o b . obuć b u t y . ubierać b u t y .
BY ( C Z Y M Ś SZC Z E G Ó L N Y M D O ZNIESIENIA
— p O p o l s k u : być CZyińŚ
szczególnie trudnym do zniesienia,
a więc czymś nie do wytrzy
mania,
nie do zniesienia.
N p . : „ T o , c o się dzieje w d o m u
p r z y u l . G r z y b o w s k i e j 3 0 , jest czymś szczególnym d o z n i e s i e n i a
( o czymś nie do
zniesienia)".
BY< . P R Z E B Y W A Ć N A Z W O L N I E N I U — p o p o l s k u r a c z e j : mieć
zwolnienie.
N p . : „Byłem k i l k a tygodni na zwolnieniu chorobo
w y m (o Miałem zwolnienie
lekarskie)".
B Y Ć N I C NIE W N O S Z Ą C Y M
— p o p o l s k u r a c z e j : niczego
nie
wnosić, nie mieć znaczenia.
N p . : „ D o k u m e n t t e n jest n i c nie
wnoszącym ( c niczego nie wnosi), gdyż całość b u d y n k u p o d l e g a
przepisom kwaterunkowym".
B Y Ć N I C Z Y M I N N Y M J A K ... — p o p o l s k u : nie być niczym
innym
jak .... nie być niczym
innym niż
W języku p o l s k i m b o
w i e m n i e działa s t a r a łacińska z a s a d a , że podwójne p r z e c z e n i e
w z m a c n i a t w i e r d z e n i e . M ó w i m y : Nikt mnie nie zna, a nie j a k
p o n i b y - p o l s k u Nikt mnie zna. D l a t e g o P o l a k a r a z i n i b y - p o l s k a
składnia p r z e c z e n i a w następujących z d a n i a c h : „Frazesy, którymi
tak s z c z o d r z e s z e r m o w a n o , są n i c z y m i n n y m ( o nie są niczym
innym), j a k t y l k o propagandową przykrywką d l a s t a r y c h r e w i z
j o n i s t y c z n y c h roszczeń". „ N i e został d o s t a t e c z n i e z r o z u m i a n y
w y w i a d , który był n i c z y m i n n y m ( o nie był niczym innym), j a k
zapowiedzią tego, c o się będzie działo n a S y n o d z i e " .
B Y Ć NIE D O H O N O R U K O M U — p o p o l s k u : godzić w czyjś honor;
plamić, szargać czyjś honor; uwłaczać czyjemuś honorowi. N p . :
„ P o c z c i w e o b e r l u f t y nie są d o h o n o r u ( o uwłaczają)
dzisiej
s z y m a r c h i t e k t o m , a s t o s o w a n e w y w i e t r z n i k i działają m i n i m a l
nie a l b o n i e działają w c a l e " . *
Z a m i a s t n i b y - p o l s k i e g o z w r o t u „ b y ć nie d o h o n o r u k o m u "
używa się p o p o l s k u w p o d o b n y m z n a c z e n i u także z w r o t u nie
honor komu coś czynić; n p . „ N i e h o n o r w a m z biedotą się
r ó w n a ć " . (Słownik f r a z e o l . jęz. p o l . ) .
B Y Ć P E W N Y M o C Z Y M Ś — z w r o t o z n a c z e n i u być p e w n y m
c z e g o " ; p o p o l s k u m ó w i m y : jestem przekonany
o czymś, a l e :
jestem pewien czegoś; p o n i b y - p o l s k u w o b u w y p a d k a c h skła
d n i a jest t a k a s a m a : jestem p r z e k o n a n y o czymś i j e s t e m
p e w i e n o czymś. N p . : „ A n i s u r o w y wiceprezes z lat d w u d z i e s
t y c h , a n i e l e g a n c k i wiceprezes z lat t r z y d z i e s t y c h n i g d y nie
k w e s t i o n o w a l i tej d e c y z j i , gdyż o jej słuszności b y l i p e w n i (o
gdvż jej słuszności byli pewni) już naprzód".
B Y Ć W A Ż N Y M O D N O T O W A N I A — p o p o l s k u : być godnym
zano
towania, zasługiwać na zanotowanie.
N p . : ..Ważnym również o d
n o t o w a n i a był ( o Na zanotowanie
zasługiwał również)
pierwszy
udział r e p r e z e n t a n t a N R D " .
B Y Ć w P O S I A D A N I U C Z E G O Ś — mieć. posiadać coś. N p . : „Była
w p o s i a d a n i u d o w o d u ( o Miała dowód) wpłaty". „ Z w i ą z e k był
w p o s i a d a n i u pięciu ( o posiadał pięć) basenów".
B Y Ć w P R A W I E , B Y Ć w P R A W A C H — p o p o l s k u : mieć
prawo.
N p . : „ N a w e t papież n i e jest w p r a w i e , ( o nie ma prawa)
tego
czynić". „ O b y w a t e l e są w p r a w i e , stosując ( o mają prawo sto
sować) w s z e l k i e dostępne środki w o b r o n i e p r z e d napaścią".
„ O p e r a t o r odrzekł n a t o . że s k o r o t a k . t o t y m b a r d z i e j był
w p r a w a c h ( o miał prawo to zrobić), b o filmował swoją ż o n ę " .
B Y Ć W W Y K O N A N I U — z w r o t o z n a c z e n i u "być r o b i o n y m , w y
k o n y w a n y m " . N p . : „ Z a m i e r z a m y zainstalować n o w e , estetyczne
tablice i n f o r m a c y j n e , które już o d p e w n e g o c z a s u są w w y k o
n a n i u ( o które się już ...
wykonuje)".
BYĆ
w
ZAINTERESOWANIU
KOGOŚ
—
po
p o l s k u :• być
przedmio
tem czyjegoś zainteresowania.
N p . : „Osoby podane w anonimie
są o d d a w n a w z a i n t e r e s o w a n i u m i l i c j i " . Przełożone n a język
p o l s k i z d a n i e t o brzmiałoby: o Osobami
wymienionymi
w ano
nimie od dawna interesuje się
milicja.
B Y Ć Ż A D N Y M — p o p o l s k u : nie być kimś l u b czymś. N p . :
„ W i d z i a ł e m go j e d e n r a z w W a r s z a w i e , m o ż e w K l u b i e P a
w i a k a , a l e t o żaden mój d o b r y z n a j o m y ( o ale wcale nie jest
moim dobrym
znajomym)".
. . D y r e k t o r i przewodniczący j e d n o
głośnie ustalają, że p r a k t y c z n i e z y s k jest żądny ( o że
praktycz
nie zysku nie ma)".
„Wierutnym n o n s e n s e m jest p r o h i b i c j a .
Żadnym rozwiązaniem są ( o Niczego nie rozwiązują)
ogranicze
nia w sprzedaży c z y w z r o s t c e n a l k o h o l u * ' .
W n i b y - p o l s k i c h z w r o t a c h t y p u „ b y ć żadnym k i m ś " przeja
wia się w p ł y w jeżyka n i e m i e c k i e g o ; są o n e w i e r n y m tłumacze
n i e m a n a l o g i c z n y c h z w r o t ó w n i e m i e c k i c h , n p . : Er war kein
Journalist.
c o w dosłownym przekładzie z n a c z y : " O n był żaden
d z i e n n i k a r z " , a p o p o l s k u brzmiałoby: On nie byl żadnym dzien
nikarzem
l u b p o p r o s t u : On nie byl dziennikarzem.
W języku
p o l s k i m nie obowiązuje z a s a d a , że „ p o d w ó j n e p r z e c z e n i e w z m a c
nia t w i e r d z e n i e " ' .
imvs/.Y
p o p o l s k u : były, dawny, stary, miniony.
N p . : „Rów
nież p o przyjęciu s p r a w d z a n o karalność kandydatów, c o d o p r o
wadziło cło tego. że w w i e l u w y p a d k a c h s a d z a n o b y w s z y c h
( o byłych)
złodziei n a w o r k a c h z ł o t a " . „ B y w s z e (o
dawne)
pretensje wydają się j a k b y k o m i c z n e " . „ N i e odwołując n i c z e g o
z m o i c h b y w s z y c h ( o starych)
p r e t e n s j i - chciałbym dzisiaj
stanąć w i c h o b r o n i e " .
W p o l s k i c h t e k s t a c h w y r a z bywszy p o j a w i a się n i e k i e d y na
p r a w a c h d o w c i p u . D o w c i p to j e d n a k pośledniego g a t u n k u , b o
b a r d z i e j r a z i niż śmieszy. W p r a w d z i e bywszy jest szczątkową
formą prasłowiańskiego imiesłowu przeszłego c z y n n e g o , ale
współcześnie używa się g o p o d wpływem języka
rosyjskiego
( p o r r o s . bywszy/ dircktor
'były d y r e k t o r ) .
dalej w c e n i e " . „ Z a r o b k i chłoporobotników ( o
chlopów-robotników) w przemyśle kształtują się różnie". „ B a r d z o piękny b y l
film o chłopo-robotniku ( o chlopie-rohotniku)
s p o d Jędrzejowa".
C H O D O W A C SIC — p o p o l s k u : rosnąć, rozwijać sic. chować się.
N p . : „ W u b . r o k u b o c i a n i c a wysiedziała trójkę małych. P t a k i
chodowały się (o chowały się) z d r o w o d o c z a s u , g d y b o c i a n
zaniemógł".
C z a s o w n i k chodówać się powstał z a p e w n e w w y n i k u s k r z y
żowania dwóch p o l s k i c h w y r a z ó w : hodować i chować się.
C H R O N I Ć к о с » ) , с z, cci o - p o p o l s k u : chronić kogo. co. N p . :
„Kelnerska k a s a m a chronić interesów (o bronić interesów a l b o
o chronić interesy)
k o n s u m e n t a " . M ó w i m y o chronić coś. ale
0 bronić czegoś: p o n i b y - p o l s k u mówi się o d w r o t n i e :
c z e g o ś " , ale „bronić c o ś " . Z o b bronić.
C H W A L I Ć s i c z. C Z Y M . D O коею
p o p o l s k u : chwalić się czym,
komu a l b o przed kim. N p . : „Przesłuchano s k a z a n y c h , d o których
chwalił się (o przed którymi chwalił się) d o m n i e m a n y s p r a w c a ,
a następnie p r z e d s t a w i o n o m u z a r z u t , że dokonał włamania d o
m i e s z k a n i a p a n a X " . „Już p o r o k u m i e l i się z c z y m pochwalić
(o mieli się czym
pochwalić)".
C I Ą G O T Y , ( T Y C H ) < i A C i o T o w - p o p o l s k u : ciągoty, {tych) ciągot.
N p . : „ P o z o s t a ł o m u z w i e j s k i c h cjągotów ( o ciągot a l b o upo
dobań) t y l k o zamiłowanie clo zwierząt". P o l s k i dopełniacz rze
c z o w n i k a ciągoty b r z m i : ciągot, a więc p o d o b n i e j a k psot, pokus,
zgryzot ( o d p o w i e d n i o d o i n n y c h rzeczowników r o d z . żeńskiego
w l i c z b i e m n o g i e j : psoty, pokusy,
zgryzoty):
niby-polsku forma
dopełniacza „ c i ą g o t ó w " powstała być może p r z e z analogię d o
formy
chichotów.
C C I O W A Ć N A K O G O . N A c o - p o p o l s k u : celować do
kogo.
dc czego a l b o w kogo. w co. N p . : „Strzelił z połowy b o i s k a ,
celując na bramkę ( o do bramki
a l b o o ir bramkę)"'.
(tu ci' \
p o p o l s k u (w s t a r a n n e j w y p o w i e d z i ) r a c z e j :
slota,
szaruga, chlapa, chlapanina,
plucha. N p . : . . W o k ó ł , p r z y jesiennej
c h l u p i e i w i o s e n n y c h r o z t o p a c h ( r a c z e j : o podczas
jesiennej
pluchy i wiosennych
roztopów)
można się w b a j o r a c h w o d y u t o
pić".
cni.AM
p o p o l s k u : graty, rupiecie: śmieci. N p . : „ W związku
z t y m znaleźli się n a równych p r a w a c h w y b i t n i m a l a r z e i p r o
d u c e n c i wtórnych o b r a z k ó w i bibelotów, chłamu zapełniającego
( o śmieci zapełniających)
s a l o n y r o z m a i t y c h spółdzielni". <.Ten.
s t y l , panoszący się wśród chłamu ( o wśród rupieci),
rządzi się
na t y c h s t r a g a n a c h o d dziesiątków l a t " . „ M o ż n a w t a k i m s z k i
c u znaleźć więcej e l e m e n t a r n y c h d a n y c h niż w całym g a z e t o w y m
chłamie ( n p . : o iv całej gazetowej
papce)".
N i b y - p o l s z c z y z n a przyjęła r z e c z o w n i k chlam z języka rosyj
s k i e g o . N i c nie u s p r a w i e d l i w i a j e g o użycia w p o l s k i m tekście.
CIII O P O R O B O I N I K , C H 1,01*0-ROBO i NIK
-robotnik.
popolsku
N p . : „ C h ł o p o r o b o t n i c y (o ch/opi-robotnicy)
r a c z e j : ch/op-
rosną więc
„chronić
j
CIENKI
p r z y m i o t n i k używany p o n i b y - p o l s k u także w z n a
c z e n i u , które się p o p o l s k u wyraża p r z y m i o t n i k a m i :
subtelny,
delikatny,
misterny, finezyjny.
N p . : „Cechuje g o w n i k l i w a i c i e n
ka ( o subtelna) a n a l i z a p s y c h o l o g i c z n a p o s t a c i " . „Jest t o b a r d z o
c i e n k a ( o delikatna),
ale d o s t a t e c z n i e zrozumiała a l u z j a " . „ T ę
cienką ( п р . : o misterną) opowieść psychologiczną otoczyła A u d e r s k a piękną jesienną mgiełką". „ M i e s z a się w n i c h i r o n i a
1 k p i n a , c i e n k i ( п р . : o finezyjny)
żart, śmieszność i wznipsłość".
W użyciu w y r a z u cienki w z n a c z e n i u ' s u b t e l n y , d e l i k a t n y ,
m i s t e r n y , finezyjny* p r z e j a w i a się w p ł y w języka r o s y j s k i e g o n a
niby-polszczyznę. P o r . r o s . : tonkaja
rahota ( ' m i s t e r n a r o b o t a ) ,
tonkij urn ( l o t n y umysł'), tonkij zna tok ( s u b t e l n y z n a w c a " ) . .
CIENKOŚĆ
fizycznym:
p o p o l s k u , jeśli nie c h o d z i o cienkość w sensie
subtelność, delikatność, finezja. N p . : „Jest w y c z u l o n a
15
14
z a r ó w n o n a r e a l i a m a t e r i a l n e , j a k i cienkości (o
subtelności)
p s y c h o l o g i c z n e " . , . W d e k l a r a c j i tej z a s t a n a w i a p e w n a cienkość
( n p . : o finezja) s f o r m u ł o w a ń " . Z o b . : c i e n k i .
za razem) a p l i k o w a l i m i znaną anegdotkę sądową". . . O d paź
d z i e r n i k a już pracował i k a d r y c o i r a z ( o raz po raz) pytały
o dyplom".
( M S Z Y Ć Sil, Z l Ą OPINIĄ. C I E S Z Y Ć SU,: NIC N A.ILCPSZ Ą M A R K Ą
co i m š /
p o p o l s k u : co krok. co chwila, raz po raz. raz
za razem, co rusz. N p . : „ C o i r u s z (o co krok)
czyniono nam
a f r o n t y " . „ C o i r u s z ( o co chwila)
wjeżdżamy d o k o l e j n e g o
m i a s t e c z k a ' " . „ C o i r u s z (o raz po raz) n o t a t k i w g a z e t a c h , że
akcja m l e c z n a zawodzi*".
po
p o l s k u r a c z e j : mieć zlą l u b nie najlepszą opinię, nie cieszyć się
dobrą l u b najlepszą opinią. N p . : „ O s k a r ż o n y w m i e j s c u z a m i e s z
k a n i a cieszył się b a r d z o złą opinią ( o miał bardzo zlą
opinię)".
..Ten teatr cieszył się n i e d a w n o nie najlepszą marką (o miał
nie najlepszą markę)".
..Są w n a s z y c h m i a s t a c h r e g i o n y cieszące
sie zlą opinią ( o nie cieszące się dobrą
opinią)".
M ó w i m y : cieszyć
powodzeniem
się zdrowiem,
dobrą
opinią,
popularnością,
i t p . : a n i złej o p i n i i , a n i c h o r o b y nie uważa się z a
p o w ó d d o radości.
CIĘŻAR
— z o b . iść w czyjś ciężar.
C I I / K I O R Z E C H — p o p o l s k u : twardy orzech. N p . : ..Pozostał
j e d n a k ciężki ( o twardy)
orzech d o z g r y z i e n i a : j a k to powie
dzieć ż o n i e " . N i e ciężar o r z e c h a przecież, ale j e g o twardość
utrudnia zgryzienie.
co
MY NIC Z R O B I Ć , c o
B Y NIC M Ó W I Ć
— po
polsku:
cokolwiek
hv zrobić, cokolwiek
by mówić. N p . : . . C o byśmy nie zaczęli
robić ( o cokolwiek
zaczniemy
robić),
t o i t a k z tego n i c nie
w y c h o d z i " . . . N i g d y się n i e skarżył, c o b y z n i m nie c z y n i o n o
( o cokolwiek
z nim czyniono)".
„ C o b y nie mówić ( o
cokolwiek
by mówii ), występ Elżbiety był wyróżnieniem d l a całej szkoły".
. . C o p a n nie p o w i e (o Co pan
mówi)'?".
7
COFAĆ
(Sil).
COFNĄĆ
(SIC.)
DO TY1.U;
C O F A Ć (SIC).
W S T E C Z ; C O F A Ć (SIC), C O F N Ą Ć (SIC) Z P O W R O T E M
-
C O F N Ą Ć (SIC)
zwroty
odpo
wiadające s a m y m p o l s k i m c z a s o w n i k o m cofać (się), cofnąć (się)
bez d o d a t k o w y c h określeń. N p . : ,.I w t e d y r a p t o w n i e cofnął w ó z
d o tyłu ( o cofnął wóz)".
„ P o z o s t a w m y tę sprawę j e d n a k n a
później i c o f n i j m y się o kilkadziesiąt lat wstecz ( o cofnijmy się
o kilkadziesiąt'lat)".
„ C z y będzie miał dość siły. a b y tę machinę
sprawiedliwości cofnąć z p o w r o t e m ( o cofnąć) d o p u n k t u wyj
ściowego?"
Określenia do tylu i wstecz w c y t o w a n y c h z d a n i a c h są —
z p u n k t u w i d z e n i a p o l s k i e j n o r m y językowej — zbędne. P o
p o l s k u cofać się znaczy właśnie 'posuwać się z p o w r o t e m , d o
t y l u . t z n . w s t e c z " : nie jest możliwe c o f a n i e się d o p r z o d u l u b
w bok.
co i RAZ
p o p o l s k u : raz po raz. raz za razem.
Np.:
„Zaprotestuję j e d n a k , jeśli c o i n t e l i g e n t n i e j s i będą c o r a z (o raz
C O K O L W I E K B Ą D Ź — p o p o l s k u a l b o : cokolwiek,
N p . : „ C o k o l w i e k bądź m u się stało (o cokolwiek
na p e w n o żyje"". Z o b . j a k i k o l w i e k badź.
a l b o : co bądź.
mu się stało).
C O K O L W I E K BY NIC ROBIĆ - p o p o l s k u : cokolwiek
by zrobić.
N p . : „ C o k o l w i e k s a m o t n i mężowie nie r o b i l i b y ( o
Cokolwiek
by samotni mężowie robili), i tak nie unikną podejrzeń ze s t r o
ny ż o n " . „ C o k o l w i e k b y się nie powiedziało ( o cokolwiek
by
się powiedziało)
o a n a c h r o n i z m i e o p e r y , j e d n o jest p e w n e " .
c o NIE B Ą D Ź - p o p o l s k u : co bądź. cokolwiek.
N p . : „Można
mówić c o n i e bądź ( o cokolwiek),
b y l e płynnie i ze swadą".
CÓRKA
— z o b . usynowić czyjąś córkę.
CYWIL,
( T Y C H ) CYWILI -
p o p o l s k u dopełniacz i b i e r n i k
m n o g i e j r z e c z o w n i k a cywil b r z m i : (tych)
ła nas g r u p a c y w i l i ( o
cywilów)".
cywilów.
liczby
N p . : „Otoczy
C Z A P N I K A R Z — p o p o l s k u : czapnik, d a w n i e j też: czapka*z,
czyli
'człowiek wyrabiający c z a p k i " . N p . : „Jedna z pozostałości podróży
f r a n c u s k i e g o p r e z y d e n t a d o P o l s k i : m o d a n a degolówki. T w ó r c a
tej m o d y c z a p n i k a r z ( o czapnik)
k r a k o w s k i Stanisław K r a j e w s k i
stał się sławnym c z ł o w i e k i e m " .
G d y b y w y r a z czapnikarz
był w y r a z e m p o l s k i m , oznaczałby
z a p e w n e człowieka trudniącego się w y r o b e m czapników.
C Z A S — z o b . długi upływ c z a s u : g o d z i n a c z a s u : j a k i jest c z a s ;
na p r z e s t r z e n i tego c z a s u ; o k r e s c z a s u : ówczesne c z a s y ; posiadać
braki.
C Z A S O K R E S — p o p o l s k u : czas l u b okres n i e k i e d y też pora,
faza,
stadium.
N p . : „ N i e k t ó r e d o m k i zostały już wykończone, ale
c z a s o k r e s (<~> czas) h u d o w y przekroczył trzy l a l a " . ..Istnieje t e n
dencja kończenia c z a s o k r e s u ( o okresu) z w o l n i e n i a na s o b o c i e " .
W e współczesnym języku p o l s k i m w y r a z okres
t o 'czas
t r w a n i a czegoś", a więc wyrażenia ir okresie
wojny i ir czasie
wojny są równoznaczne.
C Z Ł O W I E K .u C i o s i . o w i A Ń S K l -
Jugosłowianin.
N p . : „Jako a k t o r z y
17
16
występują też l u d z i e jugosłowiańscy
człowiek r o s y j s k i .
( o Jugosłowianie)".
Zob.
C Z Ł O W I E K K O M U N I S T Y C Z N Y — komunista;
człowiek epoki komu
nizmu. N p . : ..Działalność l a służy kształtowaniu człowieka k o
m u n i s t y c z n e g o ( o człowieka epoki komunizmu)
'. Z o b . człowiek
rosyjski.
C Z Ł O W I E K M Ł O D Z I E Ż O W Y — p o p o l s k u : człowiek młody, mło
d z i e n i e c . N p . : . . W i e k u a u t o r a nie z n a m y , p r z y p u s z c z a m y t y l k o ,
że jest o n człowiekiem n a tyle m ł o d z i e ż o w y m ( o na ty/e mło
dym), że w o l n o m u sic jeszcze „ d o b r z e z a p o w i a d a ć " .
C Z Ł O W I E K POLSKI Polak.
N p . : „Jakaż k o r z y s t n a z m i a n a
w s t r u k t u r z e p s y c h i c z n e j p o l s k i e g o człowieka ( o Polaka)".
Zob.
człowiek r o s y j s k i .
C Z Ł O W I E K ROSYJSKI - Rosjanin.
N p . : „ W filmie występują przede
w s z y s t k i m l u d z i e rosyjscy (o Rosjanie)".
„ P o scenie chodzą r o
syjscy l u d z i e (o Rosjanie)
w y w o d z ą c y się z D o s l o j c w s k i e g o " .
Wyrażenie „człowiek r o s y j s k i " („ludzie r o s y j s c y " )
podob
nie jak u t w o r z o n y c h n a j e g o wzór wyrażeń: „człowiek j u g o
słowiański" (Jugosłowianin).
..człowiek k o m u n i s t y c z n y " {komunis
ta), „człowiek p o l s k i " {Polak)
- używa się p o d wpływem ję
z y k a r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . russkij
czelowiek.
rnsskijc hu/i
"Rosjanin. Rosjanie".
CZOŁO
z o b . n a czele z kimś.
CZTERY*DZIECI
z o b . trzy. cztery dzieci.
C Z Y M . . . , T Y M . . . — p a r a w y r a z ó w łączących ze sobą d w a
w y r a z y , wyrażenia l u b z d a n i a , która o d p o w i a d a p o l s k i e j parze
im
/r/n
P o p o l s k u m ó w i m y n a przykład: ..Im głębiej
w las, tym więcej drzew";
p o n i b y - p o l s k u to s a m o przysłowie
b r z m i : X " z y m głębiej w l a s . t y m więcej d r z e w " . N p . : „ Z a w s z e
lubiłem f o r m y t r u d n e — c z y m b a r d z i e j ( o im hardziej)
rzecz
jest niemożliwa, t y m b a r d z i e j pokuśliwa". „ C z y m bliżej ( o im
bliżej), t y m gęściej*". „ C z y m ( o im) pocałunek t r w a dłużej, t y m
więcej b a k t e r i i p r z e c h o d z i z. j e d n e g o o s o b n i k a n a drugiego'".
„ M y l n e jest m n i e m a n i e , że w i n o c z y m starsze ( o im starsze).
t y m l e p s z e " . „ M o j e b a d a n i a wykazały, że c z y m ( o im) P a p u a s k a
jest k o n s t r u k c j i s o l i d n i e j s z e j , t y m jest droższa".
CZYM
IH 1/1.1, i \ \ i w IM i i
CZYM
DI U Ż I J , TY VI w i i < i .1
C Z Y M CJORZIJ,
CZYN
I Y M I I PII I
— z o h . mUnć
CZVI1.
zob.
czym . . . . tym . . .
zob. c z y m —
,
zob. c z y m —
tym...
lviii...
CMAKA
p o p o l s k u r a c z e j : mrok,
ciemność,
ciemnica,
ćma
nocna. N p . : „ D o a u t o b u s u było p r a w i e trzy k m , d r o g a z a w i a
na i ćmaka ( o mrok.
ciemnica)".
D A Ć Nocil Z A PAS — p o p o l s k u : wziąć nogi za pas, c z y l i
'uciekać*. N p . : „ N a w i d o k nadchodzącego m i l i c j a n t a oszust d a l
nogi z a p a s ( o wziął nogi za pas)".
Być może d o p o w s t a n i a z w r o t u „dać n o g i z a p a s " p r z y c z y
niły się p o l s k i e z w r o t y o t y m s a m y m z n a c z e n i u : dać
drapaka,
dać dyla.
D A Ć SOBIE D O W I W A T U — z w r o t o z n a c z e n i u podochocić, p o d
chmielić, podpić s o b i e ; upić się. wstawić się". N p . : „ A u t e m
m a r k i Z a s t a w a o rejestracji w a r s z a w s k i e j , z a j e c h a l i tu czterej
młodzi l u d z i e , d a l i sobie d o w i w a t u ( o wstawili się a l b o o pod
pili sobie) i b y l i b a r d z o w e s e l i " .
D A Ć U P U S T C Z E G O — p o p o l s k u : dać upust czemu. N p . : „ N a w e t
gdy te próby twórcze traktować j a k o h o b b y dające upust n a
g r o m a d z o n e g o z a p a s u ( o dające upust nagromadzonemu
zapasowi)
energii p s y c h i c z n e j -- t o j u ż p r z e z t o s a m o są o n e w a r t e p o
parcia i r o z w i j a n i a " .
DARZYĆ
K O G O (co)
z
CZYMŚ
-
po polsku:
darzyć
kogo
czymś. N p . : „ D z i e w c z y n k i ze szczególnym u w i e l b i e n i e m ( o
gólnym uwielbieniem)
darzą kolekcję l a l e k " .
(co)
szcze
D A R Z Y Ć SIĘ. — p o p o l s k u : zdarzać się. N p . : „ C i ą g l e jeszcze nie
za wiele jest u n a s przykładów wyróżniającej się uprzejmości
pracowników M Z K . Jeśli więc t o się d a r z y ( o jeśli się to zda
rza), w a r t o opisać chociażby n a w z ó r " .
C z a s o w n i k a darzyć się używamy w z n a c z e n i u 'szczęścić się,
wieść się. udawać się'. N p . : „ N i e darzyło się jakoś J a s i o w i ;
dostał dwanaście g o d z i n k a r c e r u " ( S J P ) .
D A W N O D Z I E J E — p o p o l s k u r a c z e j : dawne dzieje, pradzieje,
za
mierzchłe dzieje, przeszłość, historia.
N p . : „ B e z żadnej s z k o d y
mógłby ominąć nasze e k r a n y p e w i e n film amerykański o d a w ' • ' « ' ' . i i c h ( o o dawnych dziejach)
wikingów".
D\/>(
c z a s o w n i k o z n a c z e n i u całkowicie i n n y m niż z n a c z e n i e
tak s a m o brzmiącego w y r a z u p o l s k i e g o . N i b y - p o l s k i c „ d ą ż y ć "
to n i e d o k o n a n a f o r m a c z a s o w n i k a zdążyć, c z y l i 'zdołać wykonać
coś we właściwym c z a s i e ' . N p . : „ P o p r o s t u w a b s o l u t n i e w y
granej p o z y c j i L i t m a n o w i c z przekroczyła c z a s , n i e dążąc ( o nie
zdążywszy) wykonać k o l e j n e g o posunięcia".
19
18
D E C Y Z J A — z o b . pobierać decyzję.
D E E S K A L A C J A — p o p o l s k u : zmniejszenie,
obniżenie,
ograniczenie.
N p . : . . W n i e j e d n y m k o m e n t a r z u p r a s y brytyjskiej można w y
czytać między w i e r s z a m i , że d e e s k a l a c j a (o zmniejszenie)
lo
jalności w o b e c U S A w y j d z i e W i e l k i e j B r y t a n i i n a z d r o w i e ' * .
W y r a z deeskalacja
jest przeciwieństwem eskalacji;
jeżeli uży
cie w y r a z u eskalacja
p o z a wyrażeniem eskalacja
wojny r a z i
p o c z u c i e j ę z y k o w e P o l a k ó w , t y m t r u d n i e j przyszłoby i m się
pogodzić z w y r a z e m deeskalacja.
i t o jeszcze w połączeniu
z r z e c z o w n i k i e m lojalność.
D E H U M A N I T A R N Y — p o p o l s k u : nieludzki;
antyhumanitarny.
Np.:
„Hitlerowski p r o g r a m „poprawiania r a s y " był głęboko d e h u m a n i t a r n y ( o nieludzki
albo o
antyhumanitarny)".
P r z y m i o t n i k „dehumanitarny" z b u d o w a n o z zapożyczonych
elementów łacińskich: cząstki de-, odpowiadającej p o l s k i m
p r z e d r o s t k o m od-, roz-. wy- ( n p . : deformacja
'odkształcenie')
o r a z p r z y m i o t n i k a humanitarny.
Cząstka de- j e d n a k nadaje się
j a k o p r z e d r o s t e k t y l k o d o czasowników l u b rzeczowników o z n a
czających jakąś czynność. M ó w i m y p o p o l s k u :
demilitaryzować
i demilitaryzacja.
nie można j e d n a k powiedzieć: „demilitarny".
Postawę l u b zasadę wrogą m i l i t a r y z m o w i n a z y w a m y p o p o l s k u
antymilitarną.
P o d o b n i e m a się rzecz z n i b y - p o l s k i m p r z y m i o t n i
k i e m „dehumanitarny". z a m i a s t którego używamy p o p o l s k u
p r z y m i o t n i k a antyhumanitarny
("nieludzki, sprzeczny z zasadami
humanitaryzmu').
D E K O — p o p o l s k u : dekagram,
p o t o c z n i e też: deka. N p . : „ N a w e t
j e d n o d e k o ( o deka) g a l a r e t k i n i e pozostaje b e z wpływu n a
ogólną kalkulację". M ó w i m y p o p o l s k u -.jedno deka. dwa deka,
pięć deka, c o z n a c z y : jeden dekagram,
dwa dekagramy,
pięć
dekagramów'.
DEKOMPLETACJA
p o p o l s k u r a c / e j : niekompletność,
zdekomple
towanie.
N p . : „Skoczył za nią. zapominając o d e k o i n p l e t a c j i
( o niekompletność i) s w e g o s t r o j u .
ubiegającego się o przyjęcia n a wyższą uczelnię; k a n d y d a t
na s t u d i a . N p . : , — nie będą już p r z y z n a w a n e p u n k t y z a
p o c h o d z e n i e r o b o t n i c z e i chłopskie, ale z g o d n i e z życzeniem
rodziców i s a m y c h delikwentów ( o kandydatów) u c z e l n i a weźmie
p o d uwagę o p i n i e i s t o p n i e z d o b y t e p r z e z n i c h w s z k o l e " .
P o p o l s k u — zwłaszcza w t e k s t a c h p r a w n i c z y c h — używamy
r z e c z o w n i k a delikwent
(zapożyczyliśmy go z łaciny: p o r . łac.
dełinc/uens — "łamiący p r a w o , przestępca') p r z e d e w s z y s t k i m
w z n a c z e n i u " w i n o w a j c a , przestępca*. Ponieważ zaś s c h w y t a n y
przestępca zostaje osądzony, w y r a z delikwent
uzyskał wtórne
z n a c z e n i e ' s k a z a n i e c ' . Z k o l e i używanie w y r a z u delikwent w z n a
c z e n i u " s k a z a n i e c ' umożliwiło przenośne użycie go w o d n i e s i e n i u
d o osób wyglądających l u b zachowujących się j a k skazańcy.
Tej przenośni używa się szczególnie często ( c h y b a nawet z a
często) j a k o żartobliwego określenia uczniów i studentów zdają
c y c h e g z a m i n y , a więc n i b y " s k a z a n y c h n a z d a w a n i e egzaminów".
T o wtórne, a d o tego przenośne z n a c z e n i e w y r a z u
delikwent
stało się w niby-polszczyźnie n i e m a l p o d s t a w o w y m . P o n a d t o p o
n i b y - p o l s k u można nazwać delikwentem
każdego człowieka,
0 którym się mówi. N p . : „Jeszcze nie jest tak źle. jeśli
d e l i k w e n t ( t u : o miody lekarz)
nie m a ambicji n a u k o w y c h " .
„ D e l i k w e n t ( t u : o właściciel domu) nie m a z c z e g o dopłacać
d o s w e g o dwupiętrowego b o g a c t w a " . „ C o robić, g d y miłość
1 c h o r o b a dolegają d e l i k w e n t o w i ( t u : o pacjentowi)
równie
m o c n o " . „ D e l i k w e n t o w i ( t u : o początkującemu
kierowcy)
wy
daje się, że już opanował technikę p r o w a d z e n i a s a m o c h o d u " .
„ M a j ą s p o s o b y n a t o , by usadzić d e l i k w e n t a ( t u : o człowieka
pełnego
inicjatywy)".
D E M O N S T R O W A Ć SOBĄ C O Ś — p o p o l s k u : wykazywać,
przedstawić,
stanowić coś; być czymś; ukazywać, mieć postać, kształt czegoś.
N p . : „ T e n o s t a t n i zresztą przykład d e m o n s t r u j e sobą ( o wy
kazuje)
n i e t y l k o skrajną przesadę, ale i pewną zmniejszoną
odpowiedzialność w p u b l i c z n y m wyrażaniu się".
DEKOMPOZYCJA
- p<> p o l s k u raczej : rozkład, upadek,
rozprzężenie,
rozpad, rozłam. N p . : ..Te t e r r o r y s t y c z n e m e t o d y rządzenia n i c
mogły j e d n a k uchronić rządzącego o b o z u s a n a c y j n o - o z o n o w e g o
p r z e d dekompozycją ( o przed rozkładem)
i utratą w p ł y w ó w
w społeczeństwie".
R z e c z o w n i k a dekompozycja
używa się j e d n a k p o p o l s k u
w z n a c z e n i u "rozkład, r o z p a d * j a k o t e r m i n u n a u k o w e g o .
D E N E R W A C J A — p o p o l s k u : zdenerwowanie,
niepokój,
zaniepokoje
nie, złość, gniew. N p . : „ P o k i l k u d n i a c h a w a n t u r i d e n e r w a c j i
( o zdenerwowania)
małżonek uznał, że M a r i a n n a jest osobą,
której nie można się o p r z e ć " . N i b y - p o l s k i e m u z w r o t o w i „sprawić
denerwację" odpowiadają p o l s k i e c z a s o w n i k i denerwować, złościć,
gniewać, niepokoić. N p . : „Poszczególnemu o b y w a t e l o w i w y p a c z o
ne s t o s u n k i w p i w o w a r s t w i e sprawiają więcej d e n e r w a c j i (o bardziej
go denerwują, złoszczą) niż w y k o n a n i e l u b n i e w y k o n a n i e p l a n u
w przemyśle ciężkim".
D E L I K W E N T — n i b y - p o l s k i e określenie a b s o l w e n t a szkoły średniej
DEPARTAMENTALIZOWAĆ
— po polsku:
dzielić,
podzielać,
doko-
21
urwać podziału według rodzajów lub typów. N p . : „ D o m y t o
w a r o w e dcparlamenlalizują ( o dzieła) t o w a r między s t o i s k a " .
D I T T A J Ą C Y - p o p o l s k u , depczący. N p . : „Jakże się to stało,
że istota t a k g r z e s z n a , deplająca 'depcząca) w s z y s t k i e obowiązu
jące p r z y z w o i t y c h l u d z i prawidła postępowania d o dziś b u d z i
podziw?"
Imiesłowy na -ący t w o r z y się p o p o l s k u o d t e m a t u c z a s u
teraźniejszego czasowników, a n i e o d t e m a t u b e z o k o l i c z n i k a .
D l a t e g o n p . imiesłów n a -ący c z a s o w n i k a wiązać b r z m i wiążący
( b o wiąż-ę, wiąż-esz. a nie .wiążący, j a k by brzmiał, gdybyśmy
go t w o r z y l i o d b e z o k o l i c z n i k a (wiąz-ać).
D l a t e g o też p o l s k i
imiesłów c z a s o w n i k a deptać u t w o r z o n y o d t e m a t u c z a s u teraźniej
szego (depcz-c, depcz-esz...)
b r z m i depczący.
D E R A T Y Z A C J A S Z C Z U R Ó W — p o p o l s k u : deratyzacja
a l b o odszczurzanie.
Ponieważ deratyzacja
o z n a c z a właśnie " o d s z c z u r z a n i e '
( p o r . f r a n c , rat — "szczur"), wyrażenie „deratyzacja szczurów"
jest p o p o l s k u równie t r u d n e d o przyjęcia, j a k wyrażenie
„odszczurzanie szczurów". Inaczej w niby-polszczyźnie, n p . :
„Sanepid stwierdził z n ó w , że deratyzacją szczurów w kanałach
( o deratyzacją kanałów) zajmuje się M P R W i K " .
DESKA S Z A C H O W A — p o p o l s k u : szachownica.
N p . : „ N a desce
s z a c h o w e j ( o na .szachownicy)
kłamstwo i obłuda mają krótki
ż y w o t " . „Jeżeli popełnisz błąd, n i e k o n i e c z n i e s z a c h o w y , p o w i e d z
m y c z y s t o l u d z k i błąd. n a przykład zlekceważenie p r z e c i w n i k a —
z pewnością p o n i e s i e s z karę p r z y s z a c h o w e j desce (o
szachowni
cy)".
O s t a t n i przykład sugeruje, że p o n i b y - p o l s k u g r a w szachy
toczy się nie n a s z a c h o w n i c y , ale p r z y s z a c h o w e j desce.
DI A U L I , ( T E M U ) D I A B L O W I — p o p o l s k u : diabeł, (temu)
N p . : „ D i a b e ł był u s t a w i c z n i e o s z u k i w a n y ; d i a b l o w i ( o
nie d o t r z y m y w a ł o się d a n e g o słowa".
diabłu.
diabłu)
DIVA ( T A i T E N ) — r z e c z o w n i k r o d z a j u żeńskiego l u b (w p r z e c i
wieństwie d o użycia w języku p o l s k i m ) także męskiego w zależ
ności o d tego, c z y się o d n o s i d o śpiewaczki, c z y śpiewaka.
N p . : „Istnieje w i e l u głośnych w świecie śpiewaków, których
n a z w i s k a są zupełnie n i e z n a n e p o l s k i e j publiczności. Między
n a r o d o w e d i v y ( p o p o l s k u n p . o gwiazdy)
płci o b o j g a są
rzadkością n a n a s z y c h e k r a n a c h " .
N i b y - p o l s k i r z e c z o w n i k „diva" ( p o d o b n i e j a k używany w tek
stach p o l s k i c h w y r a z diva) został zapożyczony z włoskiego.
P o włosku diva z n a c z y - ' b o s k a ' ; z n a t u r y rzeczy w y r a z ten
nie może się odnosić d o mężczyzny.
D L A T E G O . .., B O . . . — p o p o l s k u : dlatego
że... a l b o s a m o . . . ,
bo...,
nie z a p o w i e d z i a n e w y r a z e m dlatego.
Por. niby-polskie:
„ D l a t e g o zrezygnowała z a u t o s t o p u , b o l u b i słuchać i patrzeć".
( o Dlatego
zrezygnowała
że lubi...;
albo: o
Zrezygnowała
z autostopu,
bo lubi słuchać i patrzeć).
Z o b . : dlatego...,
ponieważ...
D L A T E G O . .., BOWIEM. .. — p o p o l s k u : dlatego
że... a l b o s a m o . . .
bowiem...,
nie z a p o w i e d z i a n e
w y r a z e m dlatego.
Por. ,niby- p o l s k i e : „ D l a t e g o t a k się stało, z a p o m n i a n o b o w i e m o p o d s t a w o
wej z a s a d z i e " , ( o Tak się stało, zapomniano
bowiem
o podsta
wowej zasadzie).
Z o b . : d l a t e g o . . . , ponieważ...
D L A T E G O . . . , G D Y Ż . . . — p o p o l s k u : dlatego
że... a l b o s a m o . . .
gdyż...,
nie z a p o w i e d z i a n e w y r a z e m dlatego. P o r . n i b y - p o l s k i e :
„ D l a t e g o w y b r a n o ciasną mieścinę n a siedzibę z j a z d u , gdyż
c h c i a n o , by g o powitał c h a d e c k i b u r m i s t r z " , ( o Dlatego
wybra
no..., że chciano...,
a l b o : o Wybrano...,
gdyż chciano...)
Zob.
d l a t e g o . . . ponieważ.
DLATEGO
P O N I E W A Z . .., — p a r a wyrazów, z których każdy
o s o b n o w y s t a r c z a w języku p o l s k i m d o z a p o w i e d z e n i a l u b w p r o
w a d z e n i a podrzędnego z d a n i a p r z y c z y n o w e g o . P o p o l s k u mówi
m y a l b o : o Idę dlatego,
że chcę a l b o : o Idę. ponieważ chcę,
a l b o n a j b a r d z i e j n a t u r a l n i e : o Idę, bo chcę. P o n i b y - p o l s k u
powiedziałoby się w t a k i m w y p a d k u : „ I d ę d l a t e g o , ponieważ
chcę". N p . : „ U k r a d ł d l a t e g o , ponieważ p r a g n i e święta spędzić
w w i e z i e n i u " , ( o Ukradł dlatego, że pragnie...
; a l b o : o Ukradł,
ponieważ pragnie...;
a l b o : o Ukradł, ho pragnie...).
Podobnie
n i b y - p o l s k i e m u „ D l a t e g o się zatrzymała, ponieważ chciała z n i m
p o r o z m a w i a ć " odpowiadają p o l s k i e a l b o : o Dlatego się
zatrzyma
ła, że chciała...;
a l b o : o Zatrzymała
się, ponieważ
chciała...
a l b o : o Zatrzymała
się, bo chciała
T o s a m o się o d n o s i
d o p a r w y r a z ó w : dlatego...,
bo; dlatego...,
bowiem;
dlatego...
gdyż.
DŁUGI
UPŁYW
C Z A S U — po
polsku
raczej:
długi
czas.
Np.:
„ P o t a k długim upływie c z a s u ( o po tak długim
czasie)
mogłem nie pamiętać w s z y s t k i c h p o s t a c i s z t u k i " .
P o p o l s k u również mówimy o upływie c z a s u , a nawet
używamy wyrażenia po upływie dłuższego czasu,
ale z a w s z e
określenie długości o d n o s i się d o c z a s u , a nie d o j e g o upływu.
D l a t e g o m ó w i m y n p . : o po upływie wyznaczonego
czasu, a n i e
„ p o w y z n a c z o n y m upływie c z a s u " .
DŁUŻEJ
JAK
DŁUŻSZY
JAK...
-
po
polsku :
dłuższy niż
N p . : „ N i e należy nosić tej samej
dłużej j a k ( o dłużej niż) d w a d n i " .
dłużej
pary
niż
obuwia
22
23
W y r a z u jak można użyć lakże p o p o l s k u w wyrażeniach
porównawczych tego t y p u , a l e t y l k o wówczas., gdy p o p r z e d z a
jący przysłówek l u b p r z y m i o t n i k w s t o p n i u wyższym jest
z a p r z e c z o n y ; mówimy b o w i e m p o p o l s k u : o nic dłużej jak —
0 nie dłuższy jak...
a l b o o nie dłużej niż....
o nie dłuższy
niż..., a l e t y l k o : o dłużej niż..., o dłuższy niż
DNIEM - p o p o l s k u r a c z e j : u dzień, za dnia. N p . : „ W przyszłości
będę pisywał t y l k o d n i e m ( o w dzień)". „ R ó w n i e d o b r z e mógłby
a u t o r pisać d n i e m ( o za dnia)".
Użycie w p o l s k i m tekście f o r m y dniem w z n a c z e n i u "za d n i a '
z w r a c a uwagę słuchacza swoją niezwykłością, choć używamy tej
f o r m y w u t a r t y m wyrażeniu o dniem i nocą.
D N I O W A C'
"przebywać gdzieś w ciągu d n i a , spędzać gdzieś dnie*.
N p . : „ N i b y u n i e g o mieszkał, a l e d n i o w a l i nocował ( o dnie
1 noce spędzał) u P a k ułów".
D O B R O D Z I E J C Z Y M — n i b y - p o l s k a żeńska f o r m a r z e c z o w n i k a do
brodziej, odpowiadająca p o l s k i e m u w y r a z o w i dobrodziejka.
Np.:
„ P o trzeciej w i z y c i e s p r a w a w y j a z d u ruszyła z i m p a s u , z a i n t e
resował się n i m k o l e g a d o b r o d z i e j c z y n i ( o dobrodziejki)
— dy
rektor departamentu".
DOCHODZIĆ
DO KOCiO, DO C /.EGO; DOJŚĆ
DO KOCiO, DO ("/.EGO
p o p o l s k u : podchodzić,
podejść, zbliżyć się l u b zbliżać się do
kogo. do czego. N p . : „Jeden z organizatorów d o c h o d z i ( o
podchodzi)
d o o r k i e s t r y i p r z e r y w a g r a n i e " . „Milicjant doszedł
( o podszedł) d o M a r t y i poprosił o p o k a z a n i e
legitymacji**.
„ P o w o l i doszedł ( o zbliżył się) d o o k n a " .
DOCZEKAĆ
SIĘ K O G O ,
c o -- p o
polsku:
doczekać
się
kogo.
czego. N p . : „ P o w i e l u l a t a c h doczekaliśmy się wreszcie oświetle
nie ( o oświetleniu)
parku".
DOGLĄDAĆ
KOGO, c o — po polsku:
doglądać
kogo.
czego.
Np.:
„ D o b r a g o s p o d y n i w i e , że c i a s t o ( o ciasta)
należy doglądać
stale, b o inaczej się p r z y p a l i " . „Obeszli całą Wisłostradę,
którą - j a k mówią ze śmiechem — doglądają ( o której...
doglą
dają)".
DOJŚĆ K O G O Ś — dogonić,
dopędzić kogoś.
N p . : „Miał
defekt
m o t o r u i p o t e m musiał d o b r z e naciskać pedały, a b y dojść
( o dogonić)
uciekinierów".
DOKONAĆ
co,
DOKONYWAĆ
cc) — p o
polsku:
dokonać
czego,
dokonywać czego. N p . : „Wszystkie te inwestycje d o k o n y w a n o
( o wszystkich
tych inwestycji
dokonywano)
wbrew opiniom R a -
d y " . „Końcowe rozliczenie dokonuje
dokonuje) zarząd n a k o n i e c r o k u " .
( o końcowego
rozliczenia
D O K O N A Ć BŁĘDU, D O K O N A Ć NIEDYSKRECJI — p o p o l s k u :
popełnić
błąd, dopuścić się niedyskrecji.
N p . : „ R e k t o r , który n a początku
dokonał błędu ( o popełnił błąd), stracił p a n o w a n i e n a d sytuacją".
„ R a d z i byśmy wiedzieć, k t o owej n i e d y s k r e c j i dokonał (o kto się
owej niedyskrecji
dopuścił").
DOKONAĆ
ZDJĘCIE — p o p o l s k u :
wykonać
zdjęcie,
kogoś. N p . : „ D o k o n a n o k i l k a zdjęć ( o wykonano
w plenerze".
sfotografować
kilka
zdjęć)
D O M I N O W A Ć C O — p o p o l s k u : dominować nad czym a l b o raczej
górować, panować nad czym,
wysuwać się na pierwszy
plan.
N p . : „Indywidualność tego a k t o r a d o m i n u j e cały zespół ( o nad
całym
zespołem)".
M o ż n a j e d n a k powiedzieć p o p o l s k u : zdominować coś, t z n .
'wziąć górę n a d c z y m , opanować coś'. Z w r o t „ d o m i n o w a ć c o ś "
jest p r z e j a w e m wpływu języka a n g i e l s k i e g o .
D O M Y Ś L E Ć SIĘ — p o p o l s k u : domyślić się. N p . : „ Ł a t w o się było
domyśleć ( o domyślić), że ojciec poszedł kupić coś m o c n i e j s z e g o " .
P o p o l s k u m ó w i m y dziś j e d n a k oczywiście myśleć (choć
się d a w n i e j m ó w i ł o myślić), a także domyśleć coś, c z y l i 'myśleć
o czymś d o końca'.
D O Ń — p o p o l s k u t o skrócona f o r m a wyrażenia do niego;
p o n i b y - p o l s k u — także wyrażenia do niej. N p . : „ N a p i s a ł powieść
psychologiczną wprowadzając doń ( o do niej) wątek k r y m i n a l n y " .
Z o b . nań.
D O P A T R Z E Ć SIĘ — p o p o l s k u : dopatrzyć
się, choć się mówi
patrzeć a l b o patrzyć. N p . : „ F i l m t e n jest komedią obyczajową,
można w n i m dopatrzeć się ( o dopatrzyć się) akcentów s a t y r y " .
„ T r u d n o też dopatrzeć się ( o dopatrzyć się) w t y m postępowaniu
g o s p o d a r s k i e j oszczędności".
D O P O S A Ż A N I E — p o p o l s k u r a c z e j : uzupełnianie wyposażenia. N p . :
„ W K r a k o w i e p r z e z n a c z o n o n a doposażanie ( o na uzupełnienie
wyposażenia) szkół o k o ł o 7 m i n złotych".
D O P O W I A D A Ć K O G O , C Z Y M Ś — p o p o l s k u : uzupełniać
czymś
czyjąś
wypowiedź; dodawać, dorzucać coś do czyjejś wypowiedzi;
do
powiadać czyjeś słowa. N p . : „ D o p o w i a d a kolegę r e d a k c y j n e g o
( o uzupełnia wypowiedź redakcyjnego
kolegi)
trzema banalnymi
tezami".
DOROSŁY FILM, DOROSŁA ODZIEŻ, DOROSŁA
ZABAWA
— po
polsku:
24
25
film dla dorosłych, odzież dla dorosłych, zabawa dla
N p . : „Wszystkie j e g o dorosłe filmy ( o filmy dla
kończą się t r a g i c z n i e " . „Jak w i a d o m o , odzież dziecięca
o d odzieży dorosłej ( o od odzieży dla dorosłych)".
n a dorosłe z a b a w y ( o na zabawy dla dorosłych)".
dorosłych.
dorosłych)
różni się
„Chodzili
DOŚCIGNIĘCIE — p o p o l s k u : osiągnięcie. N p . : „Istnieją l i c z n e d o
ścignięcia ( o osiągnięcia)
t e c h n i c z n e , których b r a k wpędza
społeczeństwo w k o m p l e k s y " . W użyciu w y r a z ó w
doścignąć
i doścignięcie w z n a c z e n i u 'osiągnąć, osiągnięcie' p r z e j a w i a się
wpływ jęz. r o s y j s k i e g o ( p o r . r o s . dostignut'
— 'osiągnąć').
D O Ś W I A D C Z E N I E — z o b . doznać doświadczeń, odnosić doświadcze
nie.
D O Ś W I A D C Z Y Ć c o — p o p o l s k u : doświadczyć czego, zaznać czego.
N p . : „Najlepiej doświadczyć w s z y s t k o ( o wszystkiego)
na
własnej skórze".
P o l s k i c z a s o w n i k doświadczyć m o ż e się także łączyć z b i e r n i
k i e m , jeśli się g o używa w z n a c z e n i u 'wystawić k o g o n a próbę',
ale p o z a t y m r z a d k i m w y p a d k i e m z a w s z e łączy się z dopełnia
c z e m , a więc m ó w i m y o doświadczyć uczucia, łaski, ulgi.
D O T Y C H P Ó R — p o p o l s k u : do tej pory. N p . : „ Ż e też d o
t y c h p ó r ( o do tej pory) n i k t się o t o n i e pokusił".
D O T Y C Z Y Ć K O G O , C O — p o p o l s k u : dotyczyć kogo, czego. N p . :
„ D o t y c z y t o także nasze m a t k i , żony i córki ( o naszych
matek,
żon i córek)".
„Pierwsza z t y c h s p r a w d o t y c z y z a o p a t r z e n i e
(o zaopatrzenia)
sklepów".
D O T Y K A Ć c o — p o p o l s k u : dotykać czego. N p . : „ W ubiegłym
miesiącu dotknąłem te s p r a w y ( o tych spraw) własną ręką".
P o p o l s k u c z a s o w n i k dotykać m o ż e się także łączyć z b i e r n i
k i e m , a l e t y l k o w t e d y , g d y się g o używa w z n a c z e n i u 'sprawiać
komuś przykrość; urażać, obrażać k o g o ś ' ; m ó w i m y więc n p .
o słowa brata boleśnie ją dotknęły.
D O T Y L U — z o b . cofać d o tyłu.
DO W G L Ą D U
— z o b . oddać d o wglądu.
wolny l u b swobodny przekład. N p . : „ A u t o r tego niezwykłego
reportażu, który p r z y t a c z a m w s t r e s z c z e n i u i d o w o l n y m tłuma
c z e n i u ( o w wolnym przekładzie),
s t w i e r d z a , że n a o g ó ł mało
jest procesów p r z e c i w k o l e k a r z o m " .
DOZA PRAWDOPODOBNOŚCI
— zob.
prawdopodobność.
D O Z N A Ć , D O Z N A W A Ć C O — p o p o l s k u : doznać
czego.
Np.:
„ B a r d z o d o t k l i w e r a n y głowy i s z y i doznał ( o
dotkliwych
ran...
doznał) także p i e s " .
D O Z N A Ć U S Z K O D Z E Ń — p o p o l s k u r a c z e j : zostać
uszkodzonym.
N p . : „ K i e r o w c a wyszedł bez s z w a n k u , t y l k o samochód doznał
uszkodzeń ( o został
uszkodzony)".
D R E W N I A N O P O D O B N Y — p o p o l s k u : imitujący drewno,
drewnopo
dobny. N p . : W D o m u M e b l o w y m p r z y u l . Baśniowej k l i e n c i , p r a g
nący nabyć szafkę wiszącą z okleiną drewnianopodobną ( o drewno
podobną), otrzymują informację, że się samej s z a f k i n i e s p r z e d a j e " .
M ó w i m y p o p o l s k u drewnopodobny
('podobny d o drewna')
p o d o b n i e j a k drewnopochodny
('pochodzący z przeróbki d r e w n a ' )
o r a z wełnopodobny
( ' p o d o b n y d o wełny'), a n i e „wełnianop o d o b n y " . P i e r w s z y człon wyrazów złożonych tego t y p u jest więc
r z e c z o w n i k i e m (drewno, wełna), a n i e p r z y m i o t n i k i e m (drewniany,
wełniany).
D R O Ż E Ć — z o b . k o s z t drożeje.
DRÓB R Z E M I E Ś L N I C Z Y — 'rzemieślnicy zajmujący się drobną w y
twórczością' ; drobni
rzemieślnicy.
N p . : „Śledztwo i proces
odpowiedzą dokładniej niż gazety n a p y t a n i e , i l e złotówek
pochodziło o d rekinów, i l e zaś o d rzemieślniczego d r o b i u
(o od drobnych
rzemieślników)".
DWÓR — zob. n a d w o r z u .
D Y F E R E N C J A — p o p o l s k u : rozbieżność, dysproporcja.
N p . : „Cho
dzi p o p r o s t u o dyferencję ( o dysproporcję)
między dużymi
r o z m i a r a m i dzieła a n i e l i c z n y m zespołem w y k o n a w c ó w " . W y r a z u
dyferencja używaliśmy d a w n i e j w z n a c z e n i u 'różnica'.
przestępstwa a l b o udowodnić winę, przestępstwo.
N p . : „Można
było mojej żonie dowieść przestępstwo k r y m i n a l n e ( o dowieść
przestępstwa kryminalnego)".
„ O f i c e r o m d o w i e d z i o n o udział (o do
wiedziono
udziału a l b o o udowodniono
udział) w agresji z 22 l i
stopada".
D Y M G Ł A — r z e c z o w n i k , udający w y r a z p o l s k i , używany z a m i a s t
w y r a z u smog. N p . : „ D y m g ł a ( o smog) u n o s i się w d n i b e z w i e t r z n e
nad n o w o c z e s n y m m i a s t e m " .
W y r a z dymgła u t w o r z o n o w b r e w p o l s k i e j t r a d y c j i słowo
twórczej p r z e z z l e p i e n i e wyrazów dym i mgła n a w z ó r a n g i e l s k i e
go w y r a z u smog, który powstał z połączenia początku w y r a z u
smoke ( ' d y m ' ) i końca w y r a z u fog ('mgła').
D O W O L N E T Ł U M A C Z E N I E — wyrażenie odpowiadające p o l s k i e m u :
DYSKUSJA — z o b . postawić coś p o d dyskusję.
D O W I E Ś Ć WINĘ, P R Z E S T Ę P S T W O , U D Z I A Ł — p o p o l s k u : dowieść
winy,
27
26
(TA)
D Y S K U S J A w P R Z E D M I O C I E C Z E G O — p o p o l s k u : dyskusja
na temat
czego; dyskusja o czym l u b nad czym. N p . : „ D o s y ć o teatrze.
N i e należy przesadzać, a j u ż p r z e s a d n e d y s k u s j e w p r z e d m i o c i e
t e a t r u ( o dyskusje o teatrze) — te d o p i e r o n u d z ą ! "
D Y S P O N O W A Ć P E Ł N Ą J A S N O Ś C I Ą — p o p o l s k u : mieć
stuprocentową,
całkowitą pewność; być pewnym czego. N p . : „ K i e d y n i e d y s p o
n o w a l i pełną jasnością ( o kiedy
nie byli całkowicie
pewni),
c z y d o k u m e n t jest o r y g i n a l n y — włączali g o d o s p i s u z o d
p o w i e d n i m zastrzeżeniem".
D Y S R Ó W N O W A G A — p o p o l s k u r a c z e j : brak równowagi,
utrata
równowagi. N p . : „Sama c h o r o b a jest c z y n n i k i e m wprowadzają
c y m o r g a n i z m c h o r e g o w s t a n d y s r ó w n o w a g i " (o jest
czynnikiem
powodującym
utratę równowagi w organizmie
chorego).
W y r a z dysrównowaga r a z i p o c z u c i e j ę z y k o w e w i e l u P o l a k ó w ,
b o został z b u d o w a n y z e l e m e n t u o b c e g o (greckie dys- 'nie-')
i r o d z i m e g o (równowaga). M i e s z a n i e różnojęzycznych elementów
w j e d n y m w y r a z i e b y w a z w y k l e rażące.
DYWAGOWAĆ
o C Z Y M — p o p o l s k u r a c z e j : pisać
o czymś,
roztrząsać jakiś problem,
omawiać coś. N p . : „ O d w i e l u l a t
d y w a g u j e m y w n a s z y m piśmie o ważnych s p r a w a c h (o piszemy
o ważnych sprawach)
teatru".
C z a s o w n i k dywagować ( o d łac. divagor — 'błąkam się') b y w a
używany także w p o l s k i c h t e k s t a c h w z n a c z e n i u 'odstępować
o d g ł ó w n e g o t e m a t u , podejmować n o w y t e m a t ; mówić, pisać
bezładnie' ( t a k j e g o z n a c z e n i e o p i s u j e S J P ) .
D Y W I A C J A — p o p o l s k u : zboczenie, odchylenie od właściwego stanu,
t z n . dewiacja
( o d łac. deviatio
'odchylenie'). N p . : „Poetyka
szoku oznacza p o prostu wyszukane obrazy seksualnych dywiacji ( o zboczeń) i gwałtów, j a k i e zalewają dziś e k r a n y z a c h o d n i c h
kin".
D Z I A Ć SIĘ — z o b . l o s y dzieją się; utwór dzieje się.
DZIADEK — zob. macierzysty dziadek.
DZIAŁALNOŚĆ
DZIECI
— z o b . ustawiać działalność.
Z N A J D U J Ą C E SIĘ W M Ł O D S Z Y M
WIEKU — po
polsku
raczej:
młodsze dzieci. N p . : „ N i e k t ó r y c h filmów n i e p o w i n n y oglądać
d z i e c i znajdujące się w młodszym w i e k u " (o młodsze dzieci).
DZIEŃ, (TEMU)
DNIU
— po polsku:
dzień,
(temu)
dniowi.
Np.:
„ D n i u d z i s i e j s z e m u ( o Dniowi dzisiejszemu...)
poświęcono d r u g i
r e f e r a t " . „Zdjęcie ukazało się w r u b r y c e poświęconej D n i u
D z i e c k a (poświęconej Dniowi Dziecka)".
Zob. dniem; na dniach.
DZIESIĄTKA
L A T , (TA) DZIESIĄTKA
CZEGOŚ
— po
polsku:
(ten) dziesiątek lat, (ten) dziesiątek czegoś. N p . : „ O d dzisiątek
lat ( o od dziesiątków lat) cieszą się p o w o d z e n i e m " . „ T a m d o
k o n y w a n o dziesiątek ( o dziesiątków) n i e l e g a l n y c h t r a n s a k c j i " .
W y r a z u dziesiątka używamy p o p o l s k u w następujących z n a
c z e n i a c h : 1. ' l i c z b a 1 0 ' , 2, ' t o , c o o z n a c z o n e jest n u m e r e m 1 0 '
(np. t r a m w a j ) , 3. ' k a r t a d o g r y o 10 o c z k a c h ' , 4. ' g r u p a
10 o s ó b ' , 5. ' m o n e t a 10 zł'. W z n a c z e n i u dziesięć s z t u k czegoś
używamy w y r a z u (ten) dziesiątek.
DZIĘKI C Z E M U — p o p o l s k u wyrażenia dzięki czemu używamy
tylko w odniesieniu d o przyczyn ocenianych dodatnio, p o niby- p o l s k u zaś używa się b e z względu n a pomyślność p r z y c z y n ,
a więc t a k , j a k p o p o l s k u używa się wyrażeń wskutek
czego
l u b przez
co. N p . : „ K l i e n t k a otrzymała kawę w pękniętej
s z k l a n c e , dzięki c z e m u ( o wskutek czego) s z k l a n k a rozpadła jej
się w rękach, k a w a się rozlała, zalewając jej płaszcz, suknię,
stół i krzesło".
D Ż U D O K — p o p o l s k u r a c z e j : dżudowiec ( ' s p o r t o w i e c uprawiający
d ż u d o ' ) . N p . „Amerykański dżudok (raczej dżudowiec) J o e
R o b i n s o n większość c z a s u p r z e z n a c z o n e g o n a t r e n i n g poświęca —
wyrabianiu ciasta".
E D Y T O W A Ć — p o p o l s k u r a c z e j : wydawać, publikować;
ogłaszać
drukiem.
N p . : „ Ł ą c z n i e e d y t o w a n o ( o wydano)
80 z w a r t y c h
wydawnictw".
E F E B K A — n i b y - p o l s k i n e o l o g i z m u t w o r z o n y o d w y r a z u efeb
w b r e w z n a c z e n i u tego w y r a z u w p o w s z e c h n e j t r a d y c j i e u r o p e j s k i e j ;
r z e c z o w n i k o z n a c z e n i u ' d z i e w c z y n a , młoda k o b i e t a ' . N p . :
„ T e r e c h o t y wydawała g r u p a młodych efebów i efebek ( o efebów
i n p . o gracji), o d z i a n y c h t a k l e c i u t k o , że p r a w i e w c a l e " .
P o p o l s k u ( p o d o b n i e j a k w i n n y c h językach) w y r a z efeb
(z g r e c k i e g o efebos 'młodzieniec w w i e k u 18 — 20 l a t zaczynający
służbę wojskową i przygotowujący się d o życia o b y w a t e l s k i e g o ' ) ,
używany z z n a c z e n i u ' m ł o d y mężczyzna odznaczający się urodą
i harmonijną budową ciała', n i e m a o d p o w i e d n i k a żeńskiego.
P o d o b n i e w y r a z nimfa i gracja odnoszą się t y l k o d o młodych
k o b i e t i n i e mają o d p o w i e d n i k a męskiego.
E F E K T , (TE) E F E K T A — p o p o l s k u współcześnie: efekt,
N p . : „ A u t o r kładł n a c i s k n a efekta (o efekty)
(te)
efekty.
sceniczne".
E G Z A G E R O W A Ć — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : przesadzać,
prze-
28
jaskrawiąc, przypisywać czemu nadmierne
znaczenie.
N p . : „Ale
ezy p a n i j e d n a k n i e egzageruje ( o czy pani... nie przesadza) ?"
EKSMISJA — z o b . sprawiać eksmisję.
E K S K U L P O W A Ć — p o p o l s k u : uniewinniać, usprawiedliwiać,
zwal
niać od odpowiedzialności.
N p . : „ T o jest n i e z a p r z e c z a l n y f a k t ,
niemniej j e d n a k n i e e k s k u l p u j e ( o nie usprawiedliwia)
lekarza,
który z oględzin z w ł o k mógłby wyciągnąć z n a c z n i e więcej
wniosków".
E K S P E R T Y Z Ę W Y D A Ć — p o p o l s k u : dokonać ekspertyzy
a l b o wydać
orzeczenie,
opinię. N p . : „ S ą d p o w o ł a ł biegłego, a b y wydał
ekspertyzę ( o aby wydal
orzeczenie
a l b o : o aby
dokonał
ekspertyzy)".
(TA) E K S T R E M A — p o p o l s k u : skrajność,
(ten)
ekstrem.
Np.:
„Ich życie — t o n i e u s t a n n e p r z e c h o d z e n i e z jednej e k s t r e m y
w drugą ( o z jednej skrajności
w drugą, a l b o : o z jednego
ekstremu w drugi)".
E L K O W I A N I N — ' m i e s z k a n i e c Ełku', c z y l i elczanin.
N p . : „Lenz,
sam przecież z p o c h o d z e n i a e l k o w i a n i n ( o elczanin),
mógłby
stąd wypisać n i e j e d n o z d a n i e " .
N i b y - p o l s k i e o d p o w i e d n i k i n a z w t a k i c h , j a k gdańszczanin,
kaliszanin.płocczanin,
brzmiałyby p r a w d o p o d o b n i e : „gdańskowian i n " , „kaliszowianin", „ p ł o c k o w i a n i n " .
E M E R A L D — p o p o l s k u szmaragd.
N p . : „Otrzymała pierścionek
z b r y l a n t e m , broszę z diamentów i emeraldów ( o szmaragdów)
o r a z wiele i n n y c h d r o b n i e j s z y c h p r z e d m i o t ó w " .
R z e c z o w n i k emerald przejęła n i b y - p o l s z c z y z n a z a p e w n e z jęz.
angielskiego.
E N T O U R A G E — p o p o l s k u : otoczenie. N p . : „ W o d a , p o w i e t r z e , l a s ,
m a l o w n i c z y e n t o u r a g e ( o malownicze
otoczenie, malownicza
oko
lica)... c z e g o więcej t r z e b a l e t n i k o m " . „ D o o k o ł a s t o l i k i z a s t a
w i o n e mnóstwem kieliszeczków. N a w e t jeśli k t o mało pije w t a k i m
e n t o u r a g e u ( o otoczeniu),
wygląda n a n a ł o g o w c a " .
W y r a z entourage został p r z e ^ t y z jęz. f r a n c u s k i e g o .
ETAP D L A C Z E G O — p o p o l s k u : etap czego. N p . : „Jest t o k o l e j n y
etap d l a r o z w o j u ( o etap rozwoju) naszego r o l n i c t w a " .
E W E N E M E N T A L N Y — p r z y m i o t n i k o z n a c z e n i u 'niezwykły, o s o b l i
w y ' , u t w o r z o n y o d r z e c z o w n i k a ewenement ( ' o s o b l i w y w y p a d e k ,
niezwykłe w y d a r z e n i e ' ) . N p . : „ W y w o d z i się z r o d z i n y e w e n e m e n talnej (po p o l s k u : ... z osobliwej rodziny),
której l o s a m i i uwikła-
29
n i a m i z a j m o w a l i się w t r a k c i e postępowania
biegli psychiatrzy".
przygotowawczego
E W I D E N T N Y — p o p o l s k u r a c z e j : oczywisty,
namacalny,
wyraźny,
widoczny,
rzucający się w oczy, bijący w oczy. N p . : „ S p o w o
dował bezczynność P r o k u r a t u r y p r z e z l a t b l i s k o 10 w s p r a w i e
e w i d e n t n y c h ( o namacalnych)
i poważnych przestępstw". „ K o
nieczność s k o r z y s t a n i a z tego l e k a r s t w a staje się c o r a z b a r d z i e j
e w i d e n t n a ( o oczywista).
Równie ewidentna (o
oczywista),
j a k t o , że k i e d y jest ciepło, l o d y topnieją".
P r z y m i o t n i k ewidentny p o c h o d z i z łac. evidens ( ' o c z y w i s t y ' ) .
F A C H M A N — p o p o l s k u r a c z e j : fachowiec,
mistrz.
N p . : „Jako
f a c h m a n o d zdjęć t r i k o w y c h ( r a c z e j : o mistrz
w
dziedzinie
zdjęć trikowych)
nie m a sobie równych n a świecie".
F A C H O W I E C J A K I E G O Ś Z A G A D N I E N I A — p o p o l s k u : fachowiec,
mistrz
w jakiejś dziedzinie,
specjalista
od czegoś, w czymś l u b w jakimś
zakresie. N p . : „ N i e m a fachowców t y c h zagadnień ( o fachowców,
specjalistów
w tej dziedzinie)
wśród p e d a g o g ó w s z k o l n y c h " .
F A K T O G R A F I S T A — 'człowiek zajmujący się o p i s y w a n i e m faktów,
c z y l i faktografią'; faktograf.
N p . : „ Z j e g o dzieła w y z i e r a n a
p i e r w s z y m p l a n i e p i s a r z , n i e f a k t o g r a f i s t a ( o faktograf)
czy
p i e w c a p o n u r e g o piękna wytężonej p r a c y " .
Rozumując p r z e z analogię, można się spodziewać, że p o l s k i e
mu
r z e c z o w n i k o w i fotograf
o d p o w i a d a w niby-polszczyźnie
wyraz
fotografista.
FAŁSZYWY ADRES, FAŁSZYWE PRZYPUSZCZENIE
— po polsku raczej:
mylny
adres, błędne przypuszczenie.
N p . : „ R o z m ó w c a podał
fałszywy ( t u r a c z e j : o mylny) a d r e s " . „Przypuszczenie okazało
się fałszywe ( t u r a c z e j : o błędne)".
P r z y m i o t n i k a fałszywy używamy p o p o l s k u w następujących
z n a c z e n i a c h : ' p o d r o b i o n y ' ( n p . paszport),
' p o z o r n y ' ( n p . powód),
'niewłaściwy' ( n p . krok), 'obłudny' ( n p . przyjaciel),
'nieharmon i c z n y ' ( n p . śpiew).
F A Ł S Z Y W Y P R E T E K S T — wyrażenie o z n a c z e n i u 'zmyślony p o w ó d
p o d a n y d l a u k r y c i a właściwej p r z y c z y n y ' , a więc p o p o l s k u
p o p r o s t u : pretekst, pozór, wybieg. N p . : . . W i d o c z n i e u z n a n o ,
że w y s t a r c z y podać j a k i k o l w i e k fałszywy pretekst (o
jaki
kolwiek
pretekst)".
P o l s k i w y r a z pretekst ( p o c h o d z i z łac. praetextus
— 'pozór')
o z n a c z a zawsze p o w ó d zmyślony, fałszywy, p o z o r n y , n i e t r z e b a
więc d o d a t k o w o podkreślać j e g o nieprawdziwości.
31
30
F A N A R — p o p o l s k u : latarnia.
N p . : „Dozorca pilnuje w nocy
żywca ze świecą l u b f a n a r e m ( o z
latarnią)".
R z e c z o w n i k fanar przejęto z jęz. r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . fonar
('latarnia').
F A R M A C E U T Y K — p o p o l s k u : lek, lekarstwo,
medykament,
specy
fik, środek leczniczy.
N p . : „ W p r o w a d z o n o o b o s t r z e n i a uniemoż
liwiające n a b y w a n i e j a k i c h k o l w i e k farmaceutyków (o leków,
środków leczniczych)
bez recepty l e k a r s k i e j " .
F A R T O W N Y — p o p o l s k u r a c z e j : mający szczęście,
powodzenie;
w czepku urodzony, szczęściarz. N p . : „Ja n i e j e s t e m t a k i f a r t o w
n y ( o nie mam takiego szczęścia) i ilekroć się d o czegoś wezmę,
to się o b r a c a p r z e c i w k o m n i e " .
P r z y m i o t n i k fartowny
u t w o r z o n o o d r z e c z o w n i k a fart, w y
stępującego w p o l s k i c h g w a r a c h w i e l k o m i e j s k i c h w p o t o c z n y m
z w r o c i e mieć fart ('mieć p o w o d z e n i e ' ) .
F E L E R — p o p o l s k u r a c z e j : wada, defekt, usterka,
mankament.
N p . : „ T u n i e t r z e b a rzeczoznawców. F e l e r y ( o wady) widać
gołym o k i e m " .
R z e c z o w n i k feler przejęto z j ę z . n i e m i e c k i e g o ; p o r . n i e m .
Fehler
('błąd').
F I S K A L N Y — p r z y m i o t n i k a tego używa się p o n i b y - p o l s k u także
w z n a c z e n i u ' z a r o b k o w y ' . N p . : „Zdjęcia p o r n o g r a f i c z n e robią
w c e l a c h fiskalnych ( o w celach
zarobkowych)".
P o p o l s k u p r z y m i o t n i k a fiskalny używamy w z n a c z e n i u
' p o d a t k o w y , s k a r b o w y ' ; p o r . łacińskiefiscalis ('należący d o s k a r b u
państwa').
F O R A J N E R — p o p o l s k u : cudzoziemiec,
obcokrajowiec;
potocznie:
zagranicznik;
p o t o c z n i e w W a r s z a w i e : zagraniczniak.
N p . : „Do
myślił się, że m a p r z e d sobą f o r a j n e r a " .
T r u d n o wskazać ź r ó d ł o , z którego n i b y - p o l s z c z y z n a zapożyczy
ła t e n w y r a z . J e g o początek i zakończenie przemawiają z a języ
k i e m a n g i e l s k i m , ale część środkowa w y k l u c z a tę hipotezę.
B r z m i e n i e a n g i e l s k i e g o w y r a z u foreigner
zapisałoby się b o w i e m
j a k o foriner. N a j b a r d z i e j p r a w d o p o d o b n e wydaje się wyjaśnienie,
że f o r m a „ f o r a j n e r " — t o a n g i e l s k i w y r a z foreigner
odczytany
z g o d n i e z prawidłami o r t o g r a f i i n i e m i e c k i e j p r z e z człowieka
m ó w i ą c e g o d i a l e k t e m dolnosaksońskim.
F O R M A — z o b . sygnalizować formę.
F R A J D A — z o b . odczuwać frajdę.
F R A J D O W A Ć K O G O — p o p o l s k u : cieszyć kogo, dostarczać
uciechy, sprawiać komu przyjemność,
robić komu frajdę.
komu
Np.:
„ D o męża miała pretensje, że z niezrozumiałych d l a niej w z g l ę d ó w
b a r d z i e j g o zajmuje i frajduje ( o cieszy) d z i e c k o garkotłuka,
niż i c h własne".
F U N G O W A Ć , F U N G O W A N I E — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : fun
kcjonować, działać, pełnić obowiązki; funkcjonowanie,
działanie,
pełnienie obowiązków.
N p . : „ W t y c h l a t a c h k l u b fungował
( o działał) j a k o sekcja s z a c h o w a K K S C r a c o v i a " . „ P o p r o s z o n o
go o f u n g o w a n i e w c h a r a k t e r z e tłumacza (o o pełnienie
obowiąz
ków tłumacza) p o d c z a s tej r o z m o w y " .
GAMA
MASY
TOWAROWEJ — po polsku
raczej:
rozmaitość,
róż
norodność towarów. N p . : „ M a m y młodą kadrę sprzedawców,
a p o n a d t o r o z s z e r z a się g a m a m a s y t o w a r o w e j
( o zwiększa
się rozmaitość towarów) w s k l e p a c h " .
C y t o w a n e z d a n i e d o w o d z i , że w niby-polszczyźnie z a k r e s
użycia r z e c z o w n i k a gama
jest z n a c z n i e szerszy niż w jęz.
p o l s k i m , choć przecież m ó w i m y p o p o l s k u n i e t y l k o o gama
dźwięków, ale także o gama barw, woni, uczuć, wrażeń.
G A R D Z I Ć z C Z E G O Ś — p o p o l s k u : gardzić czymś, pomijać
coś.
N p . : „Korzystając z n i e u w a g i sprzedawców kradł w s k l e p a c h .
N i e gardził zresztą z i n n y c h o k a z j i (o nie pomijał
innych
okazji
l u b : o nie gardził
innymi
okazjami).
W Wołominie
włamał się d o m i e s z k a n i a " .
N i b y - p o l s k a składnia „gardzić z c z e g o ś " narodziła się z a p e w n e
p o d w p ł y w e m połączenia rezygnować z czego.
G A R G A N T U L A — n i b y - p o l s k a f o r m a i m i e n i a b o h a t e r a powieści
Rabelais'go Gargantua i Pantagruel. P o polsku odmieniamy:
Gargantua,
Gargantui...,
a nie j a k p o n i b y - p o l s k u : „Gargan
t u l a , Gargantuły, G a r g a n t u l e . . . " . N p . : „ Z w y k ł e m był, pamiętam,
szukać u c i e c z k i w l e k t u r z e o S z w e j k u , G a r g a n t u l e ( o
Gargantui)
i baronie M u n c h h a u s e n i e " .
G A P O W I C Z O S T W O — p o p o l s k u r a c z e j : przejazd
bez biletu,
jazda
na gapę. N p . : „ Z m i a n a przepisów pomogłaby w z w a l c z a n i u
umyślnego g a p o w i c z o s t w a ( o świadomej jazdy bez biletu) w k o
munikacji miejskiej".
Podstawą słowotwórczą w y r a z u „ g a p o w i c z o s t w o " jest rze
c z o w n i k gapowicz
używany w p o t o c z n e j polszczyźnie w z n a c z e
n i u 'pasażer n a gapę'. Z e względu n a swą potoczność i pewną
żartobliwość r z e c z o w n i k t e n n i e nadaje się n a nazwę w y k r o c z e
nia.
G A R M A Ż — p o p o l s k u r a c z e j : wyroby garmażeryjne.Np.:
„Czasem
33
32
kelnerzy
żeryjne)".
sprzedają
własny
garmaż
(o
własne wyroby
GDYŻ
— zob. dlatego...,
gdyż...
GDZIE
BY
NIE SPOJRZEĆ,
NIE B Y L , G D Z I E
GDZIE
garma
NIE PÓJDZIE
—
p o p o l s k u : gdziekolwiek
by był, gdzie tylko był; gdzie
spojrzeć;
gdziekolwiek
pójdzie, gdzie tylko pójdzie. N p . : „ Z a w s z e narzekał,
gdzie b y n i e był ( o gdzie
tylko
był)".
„ G d z i e nie spojrzeć
( o gdzie spojrzeć), wszędzie ślady bytności turystów".
G I D — r z e c z o w n i k odpowiadający p o l s k i e m u w y r a z o w i
przewod
nik (oprowadzający i objaśniający turystów). N p . : „Jeśli l o k a l n y
gid
( o przewodnik)
zaczynał się unosić w
stereotypowym
o p i e w a n i u r z e c z y wątpliwych, starałem się m u przerwać.
N i b y - p o l s z c z y z n a przejęła t e n r z e c z o w n i k z jęz. r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . gid ( ' p r z e w o d n i k , c i c e r o n e ' ) .
GLAJCHSZALTOWAĆ,
GLAJCHSZALTOWANIE — po
polsku:
ujedno
licać, zrównywać, normalizować;
ujednolicenie,
normalizowanie,
standaryzacja.
N p . : „ Z a r z u c a n o m u g l a j c h s z a l t o w a n i e ( o ujedno
licanie) w s z y s t k i c h p r o j e k t ó w " .
G Ł Ę B O K O , G Ł Ę B O K I E J , N A J G Ł Ę B O K I E J — p o p o l s k u : głęboko,
głębiej,
najgłębiej. N p . : „ T r a f i ł e m n a kogoś, k t o m n i e głębokiej (o
zainteresował".
głębiej)
GŁUPIO
MI O D U C H A
D O UCHA — po
polsku:
jest
mi
bardzo
głupio, czuję się okropnie
głupio. N p . : „ G ł u p i o m i było o d u c h a
d o u c h a ( o było mi bardzo głupio). A l e j a k się miałem tłumaczyć".
P o p o l s k u m ó w i m y , że się ktoś śmieje: o na całe gardło
a l b o o do rozpuku,
a l b o o od ucha do ucha, n i e można j e d n a k
powiedzieć, że komuś jest głupio o d u c h a d o u c h a .
G O D Z I N A C Z A S U — p o p o l s k u r a c z e j : godzina
(określenie c z a s u
jest zbędne, b o n a g o d z i n y m i e r z y m y t y l k o czas). N p . „ N a
p r z y g o t o w a n i e o d p o w i e d z i d a n o m u godzinę c z a s u ( o dano
mu
godzinę)".
niż
N p . : „ T e n j e d n a k okazał się g o r s z y j a k A n d r z e j
( o gorszy
niż Andrzej)".
„ W y p a d l i gorzej j a k ( o gorzej
niż)
na ostatnich mistrzostwach".
W porównawczych wyrażeniach tego t y p u można używać w y
r a z u jak l u b niż, jeżeli p r z e d n i m i w s t o p n i u wyższym wystę
puje z a p r z e c z o n y p r z y m i o t n i k ( n p . o nie gorszy
jak...
lub
o nie gorszy niż...)
a l b o przysłówek ( n p . : o nie gorzej
jak...
l u b o nie gorzej niż...),
albo zaprzeczony wyraz inny (np.
o nie inny,
jak...).
(JEDEN) G R A M ; STO, DWIEŚCIE G R A M — p o p o l s k u :
(jeden)
gram;
sto, dwieście gramów. N p . : „100 g r a m (o 100 gramów) k a r t o f l i
z a w i e r a 85 k a l o r i i " . „ Z a k ł a d wyprodukował z u p y r y b n e w p u s z
k a c h p o 3 0 0 i 4 0 0 g r a m ( o po 300 i 400
gramów)".
GRANICA — zob. ramy granicy.
GROM — zob. od
GRUBA
SZYSZKA
groma.
— zob.
szyszka.
G R U N T , G R U N T A — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : grunt, grunty.
N p . : „ Ż y j e w z g o d z i e z P G R - e m , m i m o że j e g o g r u n t a ( o grun
ty) są o m i e d z ę " .
G U S T , G U S T A — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : gust,
N p . : „Utrafienie każdym p r o g r a m e m w g u s t a ( o w
w s z y s t k i c h w i d z ó w n i e jest m o ż l i w e " .
gusty.
gusty)
G W A R A N T O W A Ć — z o b . w y m a g a n i a gwarantować.
H A L N I A K — p o p o l s k u r a c z e j : wiatr halny, halny. N p . : „ H a l n i a k
(o halny) n i e wystraszył z a w o d n i k ó w " . „Wichura t a p r z y p o m i
n a tatrzański h a l n i a k " ( o wiatr
halny).
F o r m a „ h a l n i a k " powstała w w y n i k u d o s t o s o w a n i a w y r a z u
halny d o n o r m g w a r y w a r s z a w s k i e j .
H A M U L E C D L A C Z E G O — p o p o l s k u : hamulec czego. N p . : „ T a k a
p o s t a w a społeczna jest z a w s z e h a m u l c e m d l a postępu" (o ha
mulcem
postępu).
( T E N ) G O L E Ń — g r u b s z a z d w u kości p o d u d z i a l u b w ogóle
część n o g i między k o l a n e m a stopą. P o l s k i w y r a z goleń —
jeśli n i e występuje j a k o n a z w i s k o — jest r z e c z o / n i k i e m r o d z a j u
żeńskiego; m ó w i m y : o ta piękna goleń, o tej pięknej goleni i t d . ,
a n i e j a k p o n i b y - p o l s k u „ten piękny goleń", „ t e g o pięknego
g o l e n i a " i t d . N p . : „Szofer, n a j e c h a w s z y s t a r e m n a kobietę,
wyskoczył z s z o f e r k i z t a k i m i m p e t e m , że goleń n i e w y t r z y m a ł "
(o goleń nie
wytrzymała).
H A N D E L C Z E G O — p o p o l s k u : handel jaki l u b czym. N p . : „ T r a
d y c y j n i e było t o m i a s t o ważnym ośrodkiem h a n d l u zboża
(o handlu
zbożem)".
Składnia „handel c z e g o " zrodziła się z a p e w n e p o d wpływem
składni sprzedaż czego;
mówimy b o w i e m po p o l s k u
handel
mięsem, a l e sprzedaż mięsa.
G O R S Z Y J A K . .., G O R Z E J J A K . .. — p o p o l s k u : gorszy
H A Z A R D O W A Ć C Z Y M Ś — współcześnie p o p o l s k u : ryzykować
niż...,
gorzej
coś,
34
35
narażać coś na ryzyko,
wystawiać coś na
niebezpieczeństwo.
C z a s o w n i k hazardować występował też w d a w n e j polszczyźnie
( p o r . n p . król hazarduje wojsko — S J P ) ; dziś w języku p o l s k i m —
t y l k o w f o r m i e z w r o t n e j hazardować się ( p o r . n p . „Julia p r z y
k a r t a c h ryzykowała, n a w e t hazardowała s i ę " S J P ) .
C z a s o w n i k hazardować rządził z a w s z e w języku p o l s k i m b i e r
n i k i e m , t a k s a m o j a k c z y s o w n i k i narażać, ryzykować (a w i ę c :
hazarduje, naraża, ryzykuje życie, kapitał, głowę), w n i b y - p o l s k i m
zaś rządzi narzędnikiem, n p . : „Pacjent h a z a r d u j e życiem ( o ry
zykuje
życie),
a l e podświadomie w i e r z y , że n i c się m u n i e
s t a n i e " . Być m o ż e z w r o t „ h a z a r d o w a ć c z y m ś " powstał p o d wpły
w e m z w r o t u szafować czymś ( n p . szafować życiem
i krwią
żołnierzy).
H I P O K R Y C Z N Y — współcześnie p o p o l s k u : obłudny,
dwulicowy,
nieszczery;
p o c h o d z i z a p e w n e o d r z e c z o w n i k a hipokryta,
który
był podstawą słowotwórczą również używanego d a w n i e j w p o l
szczyźnie p r z y m i o t n i k a hipokrycki
(por. w S J P : „Hipokrycka
wstydliwość w r z e c z a c h h i s t o r i i n a n i c się n i e z d a d z i s i a j " ) .
N p . : „ O k a z a ł o się b o w i e m , że w n a s z y m purytańsko-hipokryc z n y m ( o purytańsko-obłudnym)
społeczeństwie ilość s e k s u
i g o l i z n y n a e k r a n i e staje się w y z n a c z n i k i e m s t o p n i a n o w o c z e s n o
ści
filmu".
H O N O R — z o b . być n i e d o
H U G O , ( T E G O ) H U G O — 'imię m ę s k i e ' ; p o p o l s k u
odmienia
się:
ICHNIEJSZY — z a i m e k dzierżawczy odpowiadający p o l s k i e m u g w a
r o w e m u z a i m k o w i ichni ( w l i t e r a c k i e j polszczyźnie ogólnej
używa się t y l k o f o r m y ich). N p . : „ N o c mieliśmy spędzić
w jakimś i c h n i e j s z y m ( o ich) Z a k o p a n e m " .
KOGOŚ
CZYMŚ — po
polsku:
zbywać
kogo
czymś.
N p . : „ U r z ę d n i c y ignorują P i o t r a słowami ( o zbywają go słowami)
» w późniejszym t e r m i n i e « " .
C z a s o w n i k a ignorować używamy w z n a c z e n i u ' c e l o w o n i e z a
uważać, n i e brać p o d u w a g ę ; lekceważyć'.
I G R C E ( S T U D E N T Ó W , S P O R T O W E ) — współcześnie p o p o l s k u :
wy, gry, igraszki;
z o b . n a ile.
ILE
—
ILE
B Y NIE BYŁO,
I L E B Y N I E MIAŁ — p o p o l s k u :
zaba
p o s t a r o p o l s k u : igry. N p . : „ M ę ż c z y ź n i r o z p o -
ilekołwiek
by
było, ile by było; ile by mial. N p . : „ I l e b y n i e było ( o ile by
było) z a d a n e , z a w s z e w s z y s t k o o d r o b i ł " . „ I l e b y n i e miał ( o ile
by miał) pieniędzy, będzie m u m a ł o " .
I L E K R O Ć R A Z Y — p o p o l s k u : a l b o ilekroć, a l b o ile razy. N p . :
Ilekroć r a z y ( o ilekroć a l b o o ile razy)
znajduję się w spół
d z i e l n i s z e w s k i e j , przygnębia m n i e w i d o k b r u d n y c h warsztatów".
P o l s k i w y r a z ilekroć jest s y n o n i m e m wyrażenia ile
razy;
p o r . wielokrotny
( ' w i e l o r a z o w y ' ) , dwakroć ( ' d w a r a z y ' ) .
ILOŚĆ D Z I E C I , D Z I E W C Z Ą T ,
honoru.
Hugo, Hugona,
Hugonowi...
N p . : „ D o dziś zachowało się w i e l e
pamiątek z czasów H u g o ( o Hugona)
Kołłątaja".
N i e o d m i e n i a się j e d n a k p o p o l s k u n a z w i s k a , które nosił
a u t o r nędzników, Wiktor
Hugo; m ó w i m y : twórczość
Wiktora
Hugo.
IGNOROWAĆ
częli wesołe igrce ( o zabawy)
w o d n e " . „ N i e jest t o w a l k a ,
ale raczej s p o r t o w e igrce ( o sportowa
gra)". „ W czasie tego
r o c z n y c h igrców ( o zabaw) j u w e n a l i o w y c h n i e z a w s z e pr zestr ze
gano zasad dobrego s m a k u " .
W y r a z igrce był używany również w staropolszczyźnie j a k o
l i c z b a m n o g a r z e c z o w n i k a igrzec, który znaczył ' t e n , c o i g r a ;
u c z e s t n i k igier, figlarz, s w a w o l n i k , też a k t o r ' ( p o r . tytuł a r c h a i z o w a n e g o w i d o w i s k a A . P o l e w k i „ I g r c e w gród w a l ą " ) . G r y
i z a b a w y określano p o p o l s k u w X V I w i e k u w y r a z e m
igry;
m ó w i o n o : tych igr l u b tych igier ( n i e : i g r ó w ) .
NAUCZYCIELI,
KONI, R O Z W O D Ó W
— po
p o l s k u r a c z e j : liczba dzieci, nauczycieli,
dziewcząt, koni, rozwodów.
N p . : „ B y ł a t o k l a s a największa p o d względem ilości ( r a c z e j :
o liczby)
d z i e c i " . „Znacznie się ilość k o n i ( r a c z e j : o
liczba
koni) zmniejszyła".
P o p o l s k u w y r a z u ilość n i e używamy w o d n i e s i e n i u d o tego,
c o m o ż e być l i c z o n e ; m ó w i m y : o ilość cukru,
ilość
piasku,
ilość miejsca,
a l e : o liczba kilogramów
cukru,
liczba
wagonów
piasku, liczba hektarów i oczywiście liczba kobiet, zwierząt i przed
miotów, b o można j e policzyć.
IMIEĆ — n i b y - p o l s k i o d p o w i e d n i k s t a r o p o l s k i e g o
będącego skrótem w y r a z ó w jego miłość, jegomość.
imieć ( o imć) p a n Jeleń postawił d w o r e k " .
w y r a z u imć,
N p . : „Gdzie
( c o ś ) IMIENIEM C Z Y I M — p o p o l s k u : (coś) imienia czyjego. N p . :
„Obecna szkoła i m i e n i e m (o imienia)
T a d e u s z a Kościuszki
została założona 100 l a t t e m u " .
M ó w i m y p o p o l s k u : Uniwersytet
imienia
A.
Mickiewicza,
Huta imienia Lenina, a l e oczywiście m ó w i się, a zwłaszcza pisze
„ Z n a ł e m dziewczynę imieniem
Natalia".
I N C Y D E N T A L N Y , I N C Y D E N T A L N I E — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j :
przypadkowy,
przypadkowo.
N p . : „nasze s p o t k a n i e było całkowi-
37
36
cie i n c y d e n t a l n e " (o przypadkowe,
nie zaplanowane).
„Dyskusja
wciągnęła n a w e t l u d z i , którzy z t y m i s p r a w a m i stykają się t y l k o
i n c y d e n t a l n i e ( r a c z e j : o przypadkowo,
sporadycznie)".
I N D Y W I D U A L N O Ś Ć — r z e c z o w n i k a tego używa się w n i b y - p o l s z c z y źnie w z n a c z e n i u zupełnie i n n y m niż w języku p o l s k i m . P o
p o l s k u b o w i e m indywidualność — t o ' o g ó ł c e c h właściwych
j e d n o s t c e l u d z k i e j ' l u b 'człowiek odznaczający się jakimiś wyjątko
w y m i c e c h a m i ' ( m ó w i m y o czyjejś niezwykłej indywidualności
l u b o kimś, że jest wybitną indywidualnością), p o n i b y - p o l s k u
zaś r z e c z o w n i k indywidualność jest s y n o n i m e m w y r a z ó w e w e n t u a l
ność, możliwość. N p . : „ N a p o d s t a w i e d o t y c h c z a s o w e g o p r z e b i e g u
wyścigu w y d a j e się, że z a l t e r n a t y w y — zespołowe c z y i n d y
w i d u a l n e zwycięstwo k o r z y s t n i e j s z a będzie d r u g a indywidualność
( o druga
możliwość)".
INGERENCJA
w
CZYM
—
po
polsku:
ingerencja
w
co.
Np.:
„ Z o b o w i ą z a n o się w y r z e c i n g e r e n c j i w s p r a w a c h wewnętrznych
( o ingerencji
w sprawy wewnętrzne) j a k i e g o k o l w i e k państwa".
I N N Y J A K — p o p o l s k u : inny niż. N p . : „Była t o rzeczywiście
d z i e w c z y n a i n n a j a k ( o inna niż) w s z y s t k i e " .
U ż y w a się j e d n a k także p o p o l s k u w y r a z u jak p o p r z y m i o t n i
k u inny, jeśli się o n wiąże z zaprzeczoną treścią; m ó w i m y
więc n p . : „Nie pragnąłem nic innego, jak tylko
spać".
I N T E R E S O W A Ć SIĘ O C O Ś — p o p o l s k u : interesować się czymś.
N p . : „Jak się t o stało, że się o jedną z najważniejszych
p o s t a c i naszej h i s t o r i i f i l m o w c y d o t y c h c z a s n i e i n t e r e s o w a l i
(o że się jedną z najważniejszych postaci nie
interesowali)".
I N T E R N A C J O N A L — p o p o l s k u : zawodnik
biorący udział w roz
grywkach
międzynarodowych;
reprezentant
kraju; zawodnik
klasy
międzynarodowej;
r a c z e j : o międzynarodowiec.
N p . : „Słynny
ongiś internacjonał węgierski N a n d o r H i d e g h u t i rozpoczął tre
n i n g i piłkarzy S t a l i R z e s z ó w " . „ P o w r ó c i ł d o p r a c y w sekcji
były internacjonał — S t a s z e k R ó ż a n k o w s k i , który przejął opiekę
n a d zespołem".
S J P p o d a j e t y l k o j e d n o z n a c z e n i e w y r a z u internacjonał:
'pier
w s z y międzynarodowy r e w o l u c y j n y związek r o b o t n i k ó w
[...]
mający n a c e l u walkę z k a p i t a l i z m e m ' .
INWALIDA
w
ZAKRESIE JAKICHŚ SPRAW
— wyrażenie o
znaczeniu:
' i g n o r a n t , l a i k , a n a l f a b e t a w jakiejś d z i e d z i n i e l u b w jakichś
s p r a w a c h ' . N p . : „ R z u c i ł o się t o w o c z y nawet m n i e , a b s o l u t n e
m u i n w a l i d z i e z z a k r e s u s p r a w ( o ignorantowi
w
sprawach)
inżynieryjno-technicznych".
iść — z o b . n i e i d z i e zrobić.
iść
(PÓJŚĆ) P O N A J M N I E J S Z E J LINII O P O R U
— po
polsku:
pójść) po linii najmniejszego
oporu. N p . : „ G d y b y
c h c i e l i iść p o najmniejszej l i n i i o p o r u (o po linii
oporu), mielibyśmy t r z y p o d o b n e i m p r e z y " .
(lub
iść
organizatorzy
najmniejszego
iść w C Z Y J Ś CIĘŻAR — p o p o l s k u : obciążać, obarczać
kogo.
N p . : „ O d p o w i e d z i a l n o ś ć i d z i e w ciężar o s o b y
poszkodowanej
( o obarcza osobę
poszkodowaną)".
iść w SETKI, IŚĆ W T Y S I Ą C E — p o p o l s k u : sięgać setek, sięgać ty
sięcy. N p . : „Straty idą w tysiące złotych ( o sięgają tysięcy
złotych a l b o : o wynoszą tysiące
złotych)".
iść
z
KIMŚ
RĘKA
W
RĘKĘ — z w r o t
stanowiący
zasadzkę
dla
P o l a k ó w n i e znających n i b y - p o l s z c z y z n y : m i m o tożsamości f o r m y
z n a c z y zupełnie c o i n n e g o niż t a k s a m o brzmiący
zwrot
p o l s k i . P o p o l s k u b o w i e m iść z kimś ręka w rękę z n a c z y
'iść z g o d n i e , w z a j e m n i e się wspierając, współdziałając ze sobą',
p o n i b y - p o l s k u zaś 'iść r ó w n o , n i e prześcigając j e d e n d r u g i e g o ,
c z y l i łeb w łeb\ N p . : „Socjaldemokraci idą z c h a d e k a m i ręka
w rękę ( o łeb w łeb) i każda ze s t r o n s p o d z i e w a się o k o ł o
4 0 % głosów d l a s i e b i e " .
JABŁONNA,
DO
JABŁONNEJ,
W
JABŁONNEJ,
Z
JABŁONNEJ
—
po
p o l s k u : Jabłonna, do Jabłonny, w Jabłonnie, z Jabłonny. N p . :
„ D o Jabłonnej ( o do Jabłonny) p r z e p y c h a się człowiek j a k m o ż e " .
J A K B Y N I E B Y Ł O — p o p o l s k u : jakkolwiek
by było, w każdym
razie, bądź co bądź. N p . : „Jak b y n i e było (o w każdym
razie), 50 miliardów odłożyliśmy". „Jąk b y n i e było (o bądź
co bądź) kasjer niewątpliwie naruszył swe o b o w i ą z k i " . Z o b . j a k
by nie robił.
JAK
B Y N I E ROBIŁ, J A K B Y N I E R O B I Ć ,
JAKKOLWIEK
NIE ROBIĆ
—
p o p o l s k u : jakkolwiek
robił, jakkolwiek
by robił,
jakkolwiek
robić. N p . : „Jak byśmy n a t o n i e p a t r z y l i ( o
jakkolwiek
byśmy na to patrzyli),
pochwalić tego nie m o ż n a " . „Jakby
nie przeliczać ( o jakkolwiek
przeliczać),
możliwości z b y t u są
o g r o m n e " . „Jakkolwiek n i e kombinować ( o jakkolwiek
kombi
nować), n i c z e g o n i e w y k o m b i n u j e m y " .
W e d ł u g tego s a m e g o w z o r u b u d u j e się w niby-polszczyźnie
z w r o t y : „ g d z i e nie b y ł e m " , „ k o g o n i e zapytałem", którym
odpowiadają p o l s k i e : gdziekolwiek
byłem, kogokolwiek
zapytałem.
N p . : „ C z e g o się n i e t k n i e ( o czego się tknie), o b l i c z a w s z y s t k i e
39
38
szanse świetnie". „ C o b y się n i e działo ( o cokolwiek
by się
działo), m a d z i e c k o , n a g a r n u s z k u " . „ G d z i e n i e spojrzę, w c o n i e
wdepnę, n a c o się n i e nadzieję ( o gdzie spojrzę, w co wdepnę,
na co się nadzieję...)
— trudności o b i e k t y w n e " .
Z w r o t y tego t y p u potępiają p o l s c y g r a m a t y c y c o n a j m n i e j
o d w i e k u . O jakby nie było pisał b l i s k o 100 l a t t e m u A . W a
l i c k i : „Jest t o błąd wstrętny, n a d e r r o z k r z e w i o n y n a L i t w i e ,
W o ł y n i u , P o d o l u i U k r a i n i e . W z i ę t o g o z języka r o s y j s k i e g o :
kak by ni było. Popełniający t e n błąd d o w o d z ą jednocześnie
i nieznajomości własnego języka i również r o s y j s k i e g o .
[...]
K i e d y R o s j a n i n p o w i e kuda ni powiernus,
wiezdie
wstrieczaju
nieudaczu,
t o p o p o l s k u t r z e b a powiedzieć: dokądkolwiek
się
zwrócę, wszędzie napotykam
niepowodzenie
— n i e z a ś : dokąd się
nie zwrócę. M ó w i ą : kogo nie zapytam,
każdy mi to
odpowiada
(kogo ni spraszu,
wsiakij
mnie odno i toże otwieczajet).
Dla
P o l a k a t a k i e p o w i e d z e n i e n i e m a sensu żadnego, b o k o g o
nie zapytają, t e n m i n i c zgoła odpowiedzieć n i e m o ż e " .
Współczesne p o l s k i e p o r a d n i k i j ę z y k o w e równie bezwzględnie
uznają z w r o t y t y p u „jak b y n i e b y ł o " , „jak b y n i e r o b i ł " ,
za niepoprawne.
JAKI B Y N I E B Y L — p o p o l s k u : jakikolwiek
by był. N p . :
„Jakie b y n i e było z e b r a n i e ( o jakiekolwiek
by było
zebranie),
n a żadnym n i e b r a k u j e o b y w a t e l s k i e j t r o s k i " . „ M a s z y n a d o
p i s a n i a — j a k a b y n i e była ( o jakakolwiek
by była) — t o
d o p i e r o p i e r w s z y e t a p nowoczesności". Z o b . j a k b y n i e robił.
JAKI
JEST
CZAS? — p o
polsku:
która
godzina?
Np.:
„Jeżeli
p o s i a d a c z t a k i e g o z e g a r k a c h c e dowiedzieć się, j a k i jest czas
( o która jest godzina),
n a c i s k a g u z i k " . „Angielska f a b r y k a
wyprodukowała z e g a r e k - k o m p u t e r , który n a żądanie noszącego
mówi m u , j a k i jest c z a s ( o która
godzina)".
Z w r o t „jaki jest c z a s " s t a n o w i przykład wpływu jęz. a n g i e l s k i e
g o ( p o r . a n g . : What is the timeT).
J A K I K O L W I E K B Ą D Ź — z a i m e k odpowiadający p o l s k i m w y r a z o m :
dowolny,
wszelki, jaki
bądź, jakikolwiek,
którykolwiek.
Np.:
„Jeżeli b o w i e m s t u d e n t przyjeżdża d o n a s z j a k i e g o k o l w i e k
bądź ( o z jakiegokolwiek
a l b o : o z jakiego
bądź)
kraju,
p o p o w r o c i e d o d o m u będzie opowiadał o życiu w P o l s c e " .
„ M o ż n a się napić j a k i e g o k o l w i e k
bądź ( n p . : o
dowolnego)
płynu, b y l e p o z b a w i o n e g o a l k o h o l u " .
P o l s k a partykuła bądź o d p o w i a d a z n a c z e n i e m p r z y r o s t k o w i
-kolwiek.
D l a t e g o j e d n o c z e s n e użycie o b u t y c h elementów jest
zbędne.
i
P
J A K JAKIEŚ DIABLI — wyrażenie odpowiadające p o l s k i e m u jak
(wszyscy)
diabli,
używane w z n a c z e n i u ' w i e l k i , potężny',
N p . : ..Szliśmy p o b r z e g u łamiąc l ó d , z i m n o j a k jakieś d i a b l i "
(o zimno piekielnie;
zimno jak wszyscy
diabli).
J A K K O L W I E K B Y N I E B Y Ł O — p o p o l s k u : jakkolwiek
by było.
N p . : „Jakkolwiek byśmy n i e t r a k t o w a l i m o t y w a c j i ( o
jakkolwiek
byśmy traktowali
motywację...)
j e g o postępowania, jest o n o n i e
d o przyjęcia d l a kochającej k o b i e t y " .
J A K N I E B Ą D Ź , J A K I N I E B Ą D Ź — p o p o l s k u : jak
bądź, jaki
N p . : „Starania o w y b u d o w a n i e j a k i e j n i e bądź ( o jakiej
p o c z e k a l n i zostały załatwione o d m o w n i e " .
JAKO
PIERWSZY,
JLAKO
DRUGI. . . ,
JAKO
OSTATNI
ZROBIŁ
bądź.
bądź)
coś
—
p o p o l s k u r a c z e j : pierwszy,
drugi...,
ostatni zrobił coś, N p . :
„Jako p i e r w s z y ( o Pierwszy)
n a F i l i p i n y przybył J o e F r a z i e r " .
„ W y g r a ł s w o b o d n i e , choć n a bieżnię wyjechał j a k o d r u g i ( o wje
chał drugi)". „Jako o s t a t n i p r z y b y l i ( o Ostatni przybyli)
o półno
cy W ę g r z y " .
J A K R A Z — p o p o l s k u : właśnie, ściśle, dokładnie. N p . : „ B y ł o 16
zespołów. L i c z b a t a j a k r a z się nadaje ( o właśnie się nadaje)
do sprawiedliwego przeprowadzenia rozgrywek".
Wyrażenie
„jak r a z " je s t dosłowynm tłumaczeniem r o s y j s k i e g o как raz.
JASNOŚĆ — z o b . dysponować pełną jasnością.
J E C H A Ć K O N I E M — p o p o l s k u : jechać na koniu, jechać
konno.
N p . : „ J ó z e f G . p o p i j a n e m u zapragnął się przejechać wyścigowym
r u m a k i e m ( o na wyścigowym
rumaku)".
W p r a w d z i e m ó w i m y p o p o l s k u : o jechać
samochodem,
pociągiem,
rowerem,
a l e t e ż : o na koniu, na ośle, na żyrafie
( n i e : „jechać k o n i e m , osłem, ż y r a f ą " ) .
J E D E N — z o b . każden j e d e n .
J E D N O M Y Ś L N Y D O C Z E G O Ś — wyrażenie odpowiadające p o l s k i e m u :
jednomyślny
w jakiejś sprawie, jednomyślny
co do czegoś. N p . :
„ N i c się n i e z m i e n i a , choć w s z y s c y n i e m a l f a c h o w c y są d o
tego ( o w tej sprawie)
jednomyślni".
JEGO KRÓLEWSKA
MOŚĆ
RACZYŁA,
JEGO MAGNIFICENCJA
ZABRAŁA
G L O S — p o p o l s k u : jego królewska mość raczył, jego
magnifi
cencja zabrał głos. N p . : „Jego królewska mość poleciła (o po
lecił) m u stawić się n a d w o r z e " . „Oklaskami p o w i t a n o j e g o
magnificencję, która przybyła ( o który przybył)
na obrady".
J E Ź D Z I Ć Z A C Z Y M Ś — z w r o t o z n a c z e n i u 'jeździć, szukając c z e g o ś ' ;
tak s a m o brzmiący z w r o t p o l s k i z n a c z y — j a k w i a d o m o — 'jeździć,
4
-
Słownik języka
niby-polskiego
40
41
posuwając się z a czymś'. A więc z d a n i e : „Syrena jechała z a
fiatem"
z n a c z y p o p o l s k u ' F i a t jechał p i e r w s z y , a z a n i m j e
chała s y r e n a ' , p o n i b y - p o l s k u zaś — ' S y r e n a szukała
fiata'.
N p . : „ P r z e z cały dzień jeździłem p o W a r s z a w i e z a zwykłym
słojem s z k l a n y m ( o szukając zwykłego
słoja)".
J E Ź D Z U M Y — n i b y - p o l s k a f o r m a 1. o s . l i c z b y m n o g i e j t r y b u
rozkazującego c z a s o w n i k a jeździć;
o d p o w i a d a polskiej formie
jeźdźmy. N p . : „Przestrzegajmy przepisów d r o g o w y c h , jeździjmy
( o jeźdźmy) b e z b r a w u r y i t y l k o s p r a w n y m i w o z a m i " .
F o r m a „ j e ź d z i j m y " r a z i P o l a k a t a k s a m o , j a k b y raziła
f o r m a „ r o b i j m y " ( z a m i a s t : o róbmy).
J Ę Z Y K — z o b . m a c i e r z y s t y język.
J U D O K — s p o r t o w i e c uprawiający d ż u d o ; p o p o l s k u raczej : dżudowiec a l b o dżudysta. N p . : „ D o b r a p o s t a w a j u d o k ó w (o dżudowców) w B u d a p e s z c i e " . „ O p r ó c z P o l a k ó w s t a r t o w a l i t a m j u d o w c y
( o dżudowcy) A u s t r i i i W ę g i e r " .
J U G O S Ł O W I A Ń S K I — z o b . człowiek jugosłowiański.
K A F E T E R I A — p o p o l s k u r a c z e j : bar, bar samoobsługowy.
Np.:
„Musiała przyjąć posadę k a s j e r k i w nędznej k a f e t e r i i (o w nędz
nym
barze)".
K A L E S O N Y , ( T Y C H ) K A L E S O N — p o p o l s k u : kalesony,
sonów. N p . : „ M a r t w i ł a
( o ciepłych
kalesonów).
się, że n i e włożył
(tych)
ciepłych
kale
kaleson"
K A M P I N O W S K I — p o p o l s k u : kampinoski
( o d n a z w y miejscowości
Kampinos).
Stąd p o l s k i e j n a z w i e Puszcza Kampinoska
odpowiada
n a z w a n i b y - p o l s k a „Puszcza K a m p i n o w s k a " . N p . : „ W związku
z uroczystościami w P u s z c z y K a m p i n o w s k i e j ( o
Kampinoskiej)
MZK
uruchamiają 1 września linię specjalną d o K r o g u l c a " .
K A N W A P O W I E Ś C I R O Z G R Y W A SIĘ — związek f r a z e o l o g i c z n y ,
który
o d p o w i a d a p o l s k i e m u akcja powieści rozgrywa się, a jednocześnie
p r z y p o m i n a p o l s k i e wyrażenie powieść osnuta na kanwie jakichś
wydarzeń. N p . : „ N a l e ż y d o t y c h , którzy w młodości czytać
m o g l i T r y l o g i ę t a m , g d z i e t r z y w i e k i t e m u rozegrała się jej k a n w a " .
KAPITAŃSKA
C Ó R K A — tytuł n i b y - p o l s k i e g o przekładu powieści
P u s z k i n a Córka kapitana. N p . : „Przecie zawiązanie a k c j i w O g n i e m
i m i e c z e m a początek Kapitańskiej córki są p r a w i e i d e n t y c z n e " .
KARYKATURYZOWANIE — rzeczownik
odsłowny u t w o r z o n y o d
n i b y - p o l s k i e g o c z a s o w n i k a „karykaturyzować", który o d p o w i a d a
p o l s k i e m u karykaturować.
N p . : „Dziennikarz t o z t e m p e r a
mentem, zwolennik lekkiego k a r y k a t u r y z o w a n i a (o
karykaturowania) rzeczywistości".
K A Ż D E N J E D E N , K A Ż D E G O J E D N E G O — n i b y - p o l s k i e wyrażenie o d p o
wiadające p o l s k i e m u , z a i m k o w i każdy, każdego. N p . : „ D l a t e g o
z a m i a s t o b o h a t e r s t w i e p r a c y wolałbym mówić o obowiązkach
każdego jednego" ( o każdego) p r a c o w n i k a " .
Wyrażenie ,każden j e d e n " przejęła n i b y - p o l s z c z y z n a z a p e w n e
z jęz. n i e m i e c k i e g o ( p o r . n i e m . : jedereiner).
K A Ż D Y B Ą D Ź — p o p o l s k u : jaki
bądź r a z i e .
bądź a l b o każdy. Z o b . w każdym
K C I U K P A L C A — p o p o l s k u : kciuk, c z y l i ' p i e r w s z y najkrótszy,
n a j g r u b s z y p a l e c u ręki'. N p . : „ O g l ą d a dokładnie każde oświad
c z e n i e , przełyka ślinę, p o r u s z a n e r w o w o k c i u k a m i p a l c ó w " ( p o
p r o s t u : o kciu/cami).
P o p o l s k u kciukiem
n a z y w a m y również ' p a l e c u n o g i zwierzę
cia odgięty d o tyłu'.
K E L N E R A T — p o p o l s k u : kelnerzy,
zespół kelnerów. N p . : „ W s z y
stkie p o t r a w y podaje k e l n e r a t " (o podają
kelnerzy).
K I E D Y B Y N I E B Y Ł — p o p o l s k u : kiedykolwiek
by był, kiedy
tylko
był. N p . : „ K i e d y b y n i e był ( o kiedy
tylko
był)
w K r a k o w i e , z a w s z e zachodził n a W a w e l " . Z o b . j a k b y n i e
robił.
K I E D Y K O L W I E K B Ą D Ź — p o p o l s k u : kiedykolwiek,
kiedy
bądź.
N p . : „ M o ż e przyjść k i e d y k o l w i e k bądź ( o kiedykolwiek)
zechce".
Z o b . j a k i k o l w i e k bądź.
K I E S Z O N K O W I E C — p o p o l s k u : kieszeniówka 'książka o n i e w i e l k i m
f o r m a c i e w y d a n a w nakładzie m a s o w y m ' . N p . : „ N a s z e w y
d a w n i c t w a starają się o t o , b y w serii kieszonkowców ( o kieszeniówek) pomieścić u t w o r y szczególnie wartościowe i zasługu
jące n a s z e r o k i e u p o w s z e c h n i e n i e " . „ W t o w a r z y s t w i e d o b r e g o
k i e s z o n k o w c a ( o dobrej kieszeniówki)
podróż szybciej m i j a " .
W y r a z kieszonkowiec
pochodzi o d rzeczownika
kieszonka.
P o l a c y w k i e s z o n c e noszą chusteczkę a l b o k w i t y z p r a l n i ,
ale n i e próbują wkładać d o niej książek, które z a l e d w i e mogą
się zmieścić w k i e s z e n i . D l a t e g o niewielką książkę można p o
p o l s k u nazwać kieszeniowcem
l u b lepiej kieszeniówka.
Wyrazem
kieszonkowiec
n a z y w a się p o t o c z n i e p o p o l s k u 'złodzieja k i e
szonkowego' (kradnie portfelik z kieszonki).
K L A M K A — z o b . naciskać n a klamkę.
43
42
K L A W I S Z — z o b . naciskać n a klamkę.
K L E W E T A — p o p o l s k u : potwarz,
oszczerstwo,
szkalowanie,
ka
lumnia.
N p . : „ N i e m c y w y d a w a ć zaczęli gazetę pełną a n t y r a
dzieckiej klewety, oszczerstw i b r u d u " .
R z e c z o w n i k t e n jest niby-polską pożyczką z języka rosyjskie
go ( p o r . r o s . klewieta
' p o t w a r z ' ; klewietat'
— 'szkalować, s p o
twarzać').
K L I N I K A — z o b . odbywać w a r s z t a t y .
K L O P S O W A Ć SIĘ — p o p o l s k u r a c z e j : nie udawać się, psuć się,
blokować się, zacinać się. N p . : „Jeśli więc coś się k l o p s u j e
( o coś się nie udaje), t o można przypuścić, iż p o w o d e m jest
nieumiejętność g o s p o d a r o w a n i a c z a s e m " .
K O C H A Ć ROBIĆ
COŚ, K O C H A Ć B Y Ć JAKIMŚ L U B KIMŚ — p o
polsku:
lubić coś robić;
robić coś chętnie, z przyjemnością,
z lubością,
z rozkoszą;
lubować się w robieniu
czegoś; przepadać za robie
niem czegoś. N p . : „ Z b y s i o n i e b a r d z o k o c h a się uczyć ( o nie
bardzo
lubi się uczyć)".
„ L e k t o r k o c h a słuchać s w e g o głosu
( t z n . n p . : o z lubością
słucha swego głosu)".
„Większość
k o b i e t k o c h a kupować ( o przepada
za kupowaniem)
okazyjnie".
„ W s z y s c y kochają być o s z u k i w a n i ( o lubią być
oszukiwani)".
Z w r o t „ k o c h a ć robić c o ś " , p o d o b n i e j a k „kochać być kimś",
narodził się j a k o d o w c i p , o p a r t y n a r z e k o m e j nieporadności
językowej m ó w i ą c e g o . Śmieszność i atrakcyjność d o w c i p u zależy
j e d n a k o d j e g o świeżości. N a w e t n a j l e p s z y d o w c i p , w i e l o k r o t n i e
p o w t a r z a n y , przestaje śmieszyć, a z a c z y n a drażnić. Ponieważ
zaś niektórym l u d z i o m b r a k p o c z u c i a h u m o r u , i n n i z n ó w nie
d o s t a t e c z n i e znają język, d o w c i p biorą z a dobrą monetę i mówią,
że „kochają robić c o ś " , n i e uświadamiając s o b i e niepoprawności
tego z w r o t u . T o s a m o się o d n o s i d o z w r o t u „nie d a j m y się
z w a r i o w a ć " i związku „ s z k o d z i n i c " .
K O J A R Z Y Ć , S K O J A R Z Y Ć c o ś — c z a s o w n i k używany p o n i b y - p o l s k u
także w z n a c z e n i u 'pamiętać, przypominać s o b i e coś'. N p . :
„ O p o w i a d a ł m i szczegóły z m e g o dzieciństwa, ale w ogóle
g o n i e kojarzę ( o nie pamiętam)".
„ K i e d y n i e z n a j o m y ruszył
k i i w i n d z i e , W o l f s o n skojarzył s o b i e ( o przypomniał
sobie)
natychmiast jego twarz".
C z a s o w n i k a kojarzyć używamy p o p o l s k u wówczas, g d y c h o d z i
o połączenie p r z y n a j m n i e j d w ó c h elementów: kojarzymy
albo
całość składająca się z d w ó c h elementów ( n p . parę,
małżeństwo)
a l b o coś z czymś ( n p . twarz z fotografią,
człowieka z
nazwiskiem).
KOLEJKA
— ZOB. STAĆ
ZA
MIĘSEM.
K O L E Ż A N K O W A Ć SIĘ — p o p o l s k u r a c z e j : utrzymywać
z kimś
stosunki koleżeńskie, zadawać się z kimś, przyjaźnić się z kimś.
N p . : „ Z d z i e w c z y n k a m i dalej się n o r m a l n i e koleżankuję ( n p . :
o z koleżankami
dalej się normalnie
zadaję)".
K O L E Ż E Ń S K I R E G I S T R A T O R — p o p o l s k u : kolegialny
(u M i c k i e w i c z a
koleski) registrator,
asesor; ' c z t e r n a s t a najniższa r a n g a urzędnika
carskiego'. N p . : „Pracownik administracji, w randze — gdyby
przyjąć klasyfikację C z e c h o w a — bliższej r a d c y s t a n u niż koleżeń
s k i e g o ( o kolegialnego)
r e g i s t r a t o r a , wręczył p o d a n i e o założenie
telefonu".
F o r m a koleżeński jest w t y m w y p a d k u złym przekładem
r o s y j s k i e g o p r z y m i o t n i k a kolleżskij ( ' k o l e g i a l n y ' ) ; p o l s k i e m u p r z y
m i o t n i k o w i koleżeński o d p o w i a d a raczej r o s y j s k i w y r a z
towariszczeskij.
KOLOSALNIE
KRÓCEJ,
KOLOSALNIE
MNIEJ,
KOLOSALNIE
KRÓTSZY,
K O L O S A L N I E MNIEJSZY — p o p o l s k u we w s z y s t k i c h t y c h i t y m
p o d o b n y c h wyrażeniach używałoby się raczej z a m i a s t przysłówka
kolosalnie
któregoś z następujących w y r a z ó w : o dużo,
znacznie,
nieporównanie,
bez porównania,
o wiele. N p . : „ M o n t a ż t r w a
k o l o s a l n i e ( n p . : o nieporównanie)
krócej niż b u d o w a " .
KOMISJA D L A C Z E G O — p o p o l s k u : komisja
czego a l b o
komisja
do czego. N p . : „ P o w o ł a n a z a k a d e n c j i p r e z y d e n t a J o h n s o n a
K o m i s j a d l a S p r a w P o r n o g r a f i i ( o Komisja do Spraw
Pornografii)
opracowała specjalny r a p o r t " .
K O M I T E T D L A C Z E G O — p o p o l s k u : komitet czego a l b o
komitet
do czego. N p . : „Fotografia p r z e d s t a w i a wiceprzewodniczącego
K o m i t e t u d l a S p r a w R a d i a i T e l e w i z j i ( o Komitetu
do Spraw
Radia i Telewizji)
w Warszawie".
K O M P L E T A C J A — p o p o l s k u — p o z a środowiskową gwarą k a n c e l a
ryjną — r a c z e j : kompletowanie.
N p . : „Płaszcz wisiał p r z e z k i l k a l a t
w m a g a z y n i e jednego z biur k o m p l e t a c j i (o
kompletowania)
dostaw".
K O M P O N E N T A — p o p o l s k u : składnik, element, komponent,
część
składowa czegoś. N p . : „ U w i k ł a n i a p o l i t y c z n e determinują l o s y
bohaterów powieści, p r z e z c o p o l i t y k a staje się n i e j a k o główną
komponentą' ( o głównym składnikiem l u b głównym
komponentem)
utworu".
W y r a z komponent o d p o w i a d a łacińskiemu imiesłowowi componens ('składający się'), p o d o b n i e j a k w y r a z prezydent
odpowiada
imiesłowowi praesidens
('przewodniczący').
K O M U N I S T Y C Z N Y — z o b . człowiek k o m u n i s t y c z n y .
44
45
K O N F E R E N C J A D L A S P R A W C Z E G O — p o p o l s k u : konferencja
w spra
wie czego. N p . : „ W m a r c u 1970 r. odbyła się w S z t o k h o l m i e
M i ę d z y n a r o d o w a K o n f e r e n c j a d l a S p r a w W i e t n a m u (o- Konfe
rencja w Sprawie
Wietnamu),
L a o s u i Kambodży".
KONFRONTACJA
MIĘDZY
PAŃSTWAMI
iub
UGRUPOWANIAMI
— po
p o l s k u : konflikt
zbrojny,
starcie
zbrojne,
walka,
wojna. N p . :
„ W takiej s y t u a c j i musiało dojść d o k o n f r o n t a c j i (O do starć
zbrojnych;
do wojny) między I z r a e l e m a światem a r a b s k i m " .
W użyciu w y r a z u konfrontacja
w znaczeniu 'konflikt zbrojny'
p r z e j a w i a się wpływ języka a n g i e l s k i e g o . P o p o l s k u w y r a z u
konfrontacja
używamy w z n a c z e n i u ' z e s t a w i e n i e , porównanie'
a l b o "jednoczesne s t a w i e n i e p r z e d sądem d w u l u b więcej świadków
lu,b świadków i oskarżonego d l a u z g o d n i e n i a i c h s p r z e c z n y c h
zeznań'. M ó w i m y p o p o l s k u : konfrontacja
kogo, czego — z kim,
z czym
( n i e : „konfrontacja między k i m a k i m " , a n i n i e :
„konfrontacja między c z y m a c z y m " ) .
KONFRONTOWAĆ
COŚ W
PORÓWNANIU
D O CZEGOŚ
— zwrot
od
powiadający p o l s k i m : porównywać
coś z czymś,
konfrontować
coś z czymś. N p . : „ Z w i e l k i m z a i n t e r e s o w a n i e m czekaliśmy
n a p i e r w s z e s t a r t y b i e g a c z y , chcąc skonfrontować i c h obecną
formę w porównaniu d o a n a l o g i c z n e g o o k r e s u ( o porównać
ich obecną formę z analogicznym
okresem) ubiegłego r o k u " .
K O N I U N K T U R M A C H E R — ' o s o b a świadomie kształtująca
wzrost
p o p y t u n a coś', urabiacz
koniunktury.
N p . : „ N i e m a ponoć
n a świecie t a k i e g o c e l u p o l i t y c z n e g o , który b y w a r t był poświę
c e n i a dlań m i n u t y szczęścia l u d z k i e g o . K o n i u n k t u r m a c h e r z y
s e k s u ( n p . : o propagatorzy
pornografii)
pojmują t o szczęście
jednoznacznie".
K O N S U L T O W A Ć SIĘ D O K O G O — p o p o l s k u : radzić się kogo,
zasięgać rady u kogo, zwracać się do kogo z prośbą o radę,
konsultować
się z kim; konsultować
coś z kim-. N p . : „ N i e
mógł znieść samotności i tego, że n i k t się d o n i e g o n i e
k o n s u l t u j e ( n p . : o nikt się z nim nie
konsultuje).
K O N T Y N U O W A Ć C O Ś N A D A L — treść z w r o t u „kontynuować n a d a l "
wyraża się p o p o l s k u s a m y m c z a r o w n i k i e m kontynuować, c z y l i
'wykonywać w d a l s z y m ciągu rozpoczętą czynność: prowadzić,
rozwijać c o d a l e j ' . N p . : „ P o w o j n i e kontynuował n a d a l (o kon
tynuował) naukę w tej samej s z k o l e " .
K O N T Y N U O W A Ć T R A D Y C J Ę — p o p o l s k u r a c z e j : pielęgnować, pod
trzymywać, zachowywać tradycje;
hołdować tradycjom,
trzymać
się tradycji.
N p . : „ T r a d y c j e s a d o w n i c t w a są n a z i e m i s a n d o
m i e r s k i e j n a d a l k o n t y n u o w a n e " (o
pielęgnowane).
C z a s o w n i k a kontynuować, p o d o b n i e j a k r z e c z o w n i k a konty
nuacja,
używamy p o p o l s k u t y l k o w o d n i e s i e n i u d o czyjejś
czynności, działalności, n i e zaś w o d n i e s i e n i u d o t e g o , c o w d a l s z y m
ciągu t r w a , ale n i e j a k o czyjaś czynność.
K O N W E N I O W A Ć z C Z Y M Ś — p o p o l s k u : być odpowiednim,
sto
sownym, dopasowanym
do czego; odpowiadać czemu, iść z czymś
w parze. N p . : „ A k o m p a n i a t o r z y i d e a l n i e k o n w e n i o w a l i z p r e t e n
sjonalnymi piosenkami zmanierowanych lub nieumuzykalnionych
kandydatów i k a n d y d a t e k n a g w i a z d y e s t r a d y " .
C z a s o w n i k konweniować
b y w a używany — choć r z a d k o —
także w p o l s k i c h t e k s t a c h , a l e w i n n y m z n a c z e n i u i z inną
składnią. P o p o l s k u m ó w i m y (częściej p i s z e m y ) n p . : o To
mu konweniowalo
('To m u odpowiadało').
K O N W E R T O W A Ć , S K O N W E R T O W A Ć — p o p o l s k u : zmieniać,
wymie
niać, odwracać, przekształcać.
N p . : „ P o przewrocie majowym
skonwertował ( o zmienił) r a d y k a l n i e swoje s y m p a t i e p o l i t y c z n e " .
C z a s o w n i k a konwertować używamy t y l k o j a k o t e r m i n u b a n k o
w e g o (konwertować
pożyczkę)
i l o g i c z n e g o (konwertować
sąd).
K O Ń — z o b . jechać k o n i e m .
KOOPRODUKCJA — niby-polska forma rzeczownika
koprodukcja
('wspólna p r o d u k c j a c o n a j m n i e j dwóch przedsiębiorstw l u b
państw'). N p . : „ M i ł o ś ć d o t r z e c h pomarańczy z r e a l i z o w a n o
w k o o p r o d u k c j i (o w koprodukcji
a l b o p o p r o s t u : o wspólnie)
z telewizją moskiewską".
R z e c z o w n i k koprodukcja
powstał z p r z e d r o s t k a ko- z a p o
życzonego z łaciny ( p o r . l a c . eon, cum — ' r a z e m ' ) o r a z w y r a z u
produkcja.
Niby-polską formę kooprodukcja
utworzono zapewne
p r z e z niewłaściwą analogię d o słów kooperować
i
koordyno
wać, w których d r u g i e „ o " jest pierwszą głoską c z a s o w n i k a
operować i ordynować (kooperować = ko-+ operować, a koordy
nować — ko- + ordynować); ale koprodukcja
= ko- +
produkcja.
K O P I E C M R Ó W C Z Y — p o p o l s k u r a c z e j : mrowisko.
N p . : „Poli
czyliśmy k o p c e mrówcze (o mrowiska),
ustaliliśmy, j a k są o n e
r o z m i e s z c z o n e w całym k r a j u " .
K O S Z T , ( T E ) K O S Z T A — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j :
koszt,
(te) koszty.
N p . : „ W s k a l i k r a j u k o s z t a ( o koszty)
podróży
służbowych wynoszą 7 miliardów".
KOSZT DROŻEJE, KOSZT TANIEJE — p o p o l s k u :
koszt
zwiększa
się,
wzrasta, podnosi się; koszt zmniejsza się, spada. N p . : „Wskutek
z m i a n y c e n surowców k o s z t p r o d u k c j i z n a c z n i e p o d r o ż a ł " ( t z n .
a l b o : o koszt produkcji
wzrósł, a l b o : o produkcja
podrożała).
47
46
„ W miarę j a k wydłużały się serie, taniały k o s z t y ( o
się koszty) p r o d u k c j i " .
KOSZT
KOSZTUJE
(ILEŚ) — p o p o l s k u :
koszt
wynosi
zmniejszały
ileś. N p . :
„ R o c z n y k o s z t u t r z y m a n i a z a p a l n i c z k i kosztowałby (o wyniósłby
260 z ł " .
K O S Z U L A — z o b . ubierać b u t y .
KRADZIEŻ MIESZKANIA,
KRADZIEŻ PIWNICY
— wyrażenie o d p o w i a
dające p o l s k i m : kradzież w mieszkaniu,
w piwnicy;
kradzież
z mieszkania,
z piwnicy. N p . : „ P o k a ź n y p r o c e n t szkód stanowią
również kradzieże mieszkań, p i w n i c , w a g o n ó w " (o kradzieże
z mieszkań, z piwnic,
z wagonów).
KRAJAĆ, KRAJAM, KRAJAJĄ,
KRAJAJ
— p o p o l s k u : krajać,
kraję,
krają, kraj. N p . : „ A n g l i c y krajają ( o krają) k a n a p k i n a t a l e r z u
i jedzą j e w i d e l c e m " . „ N i e krajaj ( o nie kraj) n i g d y z i e m n i a k a
nożem".
C z a s o w n i k krajać o d m i e n i a się p o p o l s k u j a k c z a s o w n i k
wiązać i skakać.
K R E A T Y W N Y — p o p o l s k u r a c z e j : twórczy, pomysłowy,
odkrywczy,
wynalazczy.
N p . : „Projektanci m o d y są t a m b a r d z i e j niż
g d z i e i n d z i e j k r e a t y w n i ( n p . : o twórczy), d l a t e g o m o d y p a r y s k a
i londyńska są interesujące".
P r z y m i o t n i k kreatywny m n i e j więcej o d p o w i a d a dziewiętnasto
w i e c z n e m u p r z y m i o t n i k o w i kreacyjny;
por. : Rzeźby L e w a n
d o w s k i e g o jaśnieją bujnością kreacyjnej wyobraźni i n a t c h n i e n i a ,
t r z y m a n e są j e d n a k dzięki doskonałemu r y s u n k o w i i umiejętnemu
m o d e l o w a n i u n a wyżynach a r t y s t y c z n y c h " . ( S J P ) .
K R C P A C J A — p o p o l s k u — jeśli n i e c h o d z i o efekt s a t y r y c z n y —
r a c z e j : zażenowanie, skrępowanie, wstyd, robienie ceremonii. N p . :
„ W c z o r a j b e z krępacji p o d a n o ( r a c z e j : o ośmielono się podać)
gościom nieświeżego s a n d a c z a w g a l a r e c i e " . „ N i e j e d e n r z e m i e
ślnik każe s o b i e b e z krępacji ( o bez ceremonii)
płacić więcej,
niż w y n o s i oficjalny r a c h u n e k " .
K R O K — z o b . popełnić jakiś k r o k .
K R U S Z E C , (TEGO) K R U S Z C A — p o p o l s k u :
kruszec,
tego
kruszcu.
N p . : „ N a w e t o b e c n i e wartość k r u s z c a ( o kruszcu)
o c e n i a się
n a o k o ł o 10 t y s . z ł " . W języku p o l s k i m r z e c z o w n i k i r o d z a j u
męskiego oznaczające bezkształtną masę mają z reguły w d o
pełniaczu l i c z b y p o j e d y n c z e j k o ń c ó w k ę - u , n p . : cukru,
piasku,
dymu.
K R Y T E R I U M O C E N N E — p o p o l s k u : sprawdzian,
probierz,
kryterium
oceny. N p . : „Jakie k r y t e r i u m o c e n n e ( o kryterium
oceny)
w c h o d z i w g r ę ? " „ P r z y k ł a d y te p o z w o l ą lepiej zorientować
się w k r y t e r i a c h o c e n n y c h (o w kryteriach
oceny)".
Wyrażenie „kryterium o c e n n e " jest j e d n y m z przykładów
c h a r a k t e r y s t y c z n e j d l a n i b y - p o l s z c z y z n y skłonności d o użycia
p r z y m i o t n i k a o d r z e c z o w n i k o w e g o t a m , g d z i e b y się p o p o l s k u
użyło r z e c z o w n i k a w dopełniaczu l u b wyrażenia p r z y i m k o w e g o .
KTO
BY NIE B Y L , KTOKOLWIEK
B Y NIE B Y L — p o
polsku:
kto (by) tylko był, ktokolwiek
(by) byl. N p . : „ K t o b y nie
przyszedł ( o kto tylko przyszedł), bawił się d o s k o n a l e " . „ K t o
k o l w i e k b y t o n i e był ( o ktokolwiek
by to byl), musiał przejść
kwarantannę". Z o b . j a k b y n i e robił.
K U F A J K A — ciepła, watowana kurtka pikowana;
waciak,
fufajka.
N p . : . . D o k l u b u n i e p r z y c h o d z i się w g u m o w y c h b u t a c h
i k u f a j c e " ( a l b o : o w... waciaku, a l b o : o w... fufajce).
R z e c z o w n i k fufajka
przyszedł d o n a s r a z e m z odzieżą tego
t y p u z R o s j i ; p o r . r o s . fufajka
('ciepła k o s z u l a , k a f t a n i k ' ) .
KULISA,
(TE) KULISY,
(TYCH)
KULISÓW
— po
polsku:
kulisa,
(te) kulisy,
(tych) kulis — r z e c z o w n i k kulisa różni się o d t a k
s a m o brzmiącego w y r a z u p o l s k i e g o t y l k o formą I I p r z y p a d k a
l i c z b y m n o g i e j ; p o p o l s k u mówi się: nie znalem
kulis
tej
sprawy, p o n i b y - p o l s k u zaś — „nie znałem kulisów tej s p r a w y " .
N p . : . . M e c z stanowił okazję d o u j a w n i e n i a a n o m a l i i społecznych
i kulisów ( o kulis) s p o r t u b o k s e r s k i e g o " .
F o r m a kulisów p o p o l s k u jest d r u g i m p r z y p a d k i e m l i c z b y
m n o g i e j r z e c z o w n i k a kulis ( ' t r a g a r z , r i k s z a r z ' ; przenośnie: 'źle
opłacany r o b o t n i k ' ) , który z kulisą n i e m a n i c wspólnego.
Kulisa ('część d e k o r a c j i s c e n i c z n e j ' ; przenośnie: ' n i e z n a n a o k o
liczność'). D l a t e g o wyrażenie „ujawnianie kulisów s p o r t u " z n a
czyłoby p o p o l s k u ' u j a w n i e n i e w y z y s k i w a n y c h z a w o d n i k ó w ' .
N a z w a p o p u l a r n e g o t y g o d n i k a o d m i e n i a się p o p o l s k u :
„Kulisy",
t y c h „Kulis";
m ó w i m y : N i e mogłem dostać tego n u
m e r u „Kulis" ( n i e : „ K u l i s ó w " ) .
K U N D L I C Z K A — 'nierasowa suczka, k u n d e l k a ' . N p . : „Ponieważ
s u c z k a - k u n d l i c z k a ( o suczka-kundelka)
jest d o b r z e w y c h o w a n a ,
n i e p r z y p u s z c z a m y , a b y właściciel wypędził ją z d o m u " . „ P o
śmierci p e w n e j s t a r u s z k i w Krośniewicach j e d y n a t o w a r z y s z k a
życia zmarłej k u n d l i c z k a ( o kundelka)
P u s i a pozostała p r z y
g r o b i e swej p a n i " .
Język p o l s k i n i e rozporządza o s o b n y m i f o r m a m i n a z w p s a
i s u k i d l a każdej r a s y . T r u d n o b y było utworzyć nazwę d l a
s u k i b e r n a r d y n a i d o g a , choć m a m y wyżła i wyżlicę,
jamnika
49
48
i jamniczkę,
spaniela
i spanielkę, boksera
i bokserkę,
buldoga
i buldożkę. J a k o nazwę k u n d l a - s u c z k i S J P p o d a j e w y r a z kun
delka;
uznaje go z a w y r a z r z a d k i , ale cytuje U n i ł o w s k i e g o :
„ W y s z e d ł wąsal z p i e s k i e m n a ręku, taką wdzięczną suczką-kundelką".
K U P O Ł U D N I U — p o p o l s k u : ' k u południowi'. N p . : „ T e r e n w z n o s i
się k u południu ( o ku południowi),
a z a szosą p r z e c h o d z i
w pagórkowaty l a s " .
M ó w i m y p o p o l s k u ku południowi, choć p o z a t y m wyrażeniem
c e l o w n i k r z e c z o w n i k a południe m a formę (temu) południu.
K U R O R T — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : uzdrowisko.
„ K i l k a s e t tysięcy cudzoziemców o d w i e d z i w t y m r o k u
k u r o r t y " (o nasze
uzdrowiska).
Np.:
nasze
K U R P A R K — p o p o l s k u : ogród, park zdrojowy.
N p . : „Koncerty
w k u r p a r k a c h ( o w parkach
zdrojowych)
odznaczają się t y m , że
m u z y k ó w c h r o n i się o d d e s z c z u w m u s z l i " .
K W I A T O L O G — p o p o l s k u r a c z e j : znawca kwiatów, człowiek zajmu
jący się kwiaciarstwem,
kwiaciarz.
N p . : „Najtężsi k w i a t o l o d z y
( o znawcy kwiatów) j e s z c z e n i e o p r a c o w a l i m e t o d y p r o d u k c j i
o d m i a n j e s i e n n y c h n a wiosnę".
W języku p o l s k i m raczej się n i e t w o r z y w y r a z ó w złożonych,
których poszczególne człony pochodzą z różnych j ę z y k ó w ;
m a m y więc r z e c z o w n i k księgoznawca
( o b a człony
polskie)
o b o k bibłiołog ( o b a człony greckie), t r u d n o j e d n a k wyobrazić
sobie p o l s k i w y r a z „ k s i ę g o l o g " . T a z a s a d a nie obowiązuje
w niby-polszczyźnie i w s k u t e k tego p o l s k i e m u
kwiaciarzowi
('człowiek zajmujący się k w i a c i a r s t w e m ' ) może t a m odpowiadać
„ k w i a t o l o g " ('człowiek zajmujący się kwiatologią').
K W O T A I M I G R A C Y J N A — d o p u s z c z a l n a l i c z b a imigrantów z d a n e g o
k r a j u . N p . : „ N a t y m tle p o w s t a j e
w różnych p u n k t a c h
g l o b u p r z e m y t l u d z i , którzy — p o z a l e g a l n y m i k w o t a m i i m i g r a c y j n y m i ( o prawnie
ustalonymi
liczbami
imigrantów) — usiłują
ze swej u b o g i e j o j c z y z n y przedostać się d o k r a j u b o g a t e g o " .
O w e „legalne k w o t y e m i g r a c y j n e " n i e mają więc n i c wspólne
go z pieniędzmi. W użyciu w y r a z u kwota w t a k i m z n a c z e n i u
p r z e j a w i a się w p ł y w języka a n g i e l s k i e g o ; p o . a n g . quota
('udział p r o p o r c j o n a l n y ' ) . P o l s c y s o c j o l o g o w i e z a m i a s t angielskiej
n a z w y próby „ąuota" używają t e r m i n u próba udziałowa.
ŁABDAWiEC (?), L A B D A W C A (?) — r z e c z o w n i k o z n a c z e n i u : próż
niak (?), leń (?), zrzęda (?). N p . : Niezależnie o d n a s z y c h z g o d n y c h
c h y b a z a c h w y t ó w n a d t y m rozwiązaniem k o m u n i k a c y j n y m —
uzyskaliśmy o s o b l i w i e t w a r d y a r g u m e n t d l a labdawców (?) le
niwców, bałaganiarzy i n i e u d o l n y c h organizatorów".
L A M E N T O W A Ć N A C O — p o p o l s k u : lamentować nad czym;
na
rzekać na kogo, na co. N p . : „ O d r a n a lamentowała n a swój
l o s " ( o lamentowała nad swoim
losem).
LATA
TRZYDZIESTE
SZÓSTE
NASZEGO
WIEKU
— po
polsku:
rok
trzydziesty
szósty, b o l i c z b a l a t t r z y d z i e s t y c h szóstych w n a s z y m
wieku wynosi jeden. N p . : „Tworząc w latach trzydziestych
szóstych ( o w roku trzydziestym
szóstym) K a l a t ó w k i , być m o ż e
inaczej t o s o b i e w s z y s t k o w y o b r a ż a ł " .
P o p o l s k u m ó w i się w p r a w d z i e lata dwudzieste,
lata trzy
dzieste, k i e d y się m a n a myśli l a t a 1920 — 1929, 1930 — 1939,
ale i w t y c h l o g i c z n i e b a r d z i e j u z a s a d n i o n y c h w y p a d k a c h lepiej
powiedzieć: o trzeci dziesiątek lat, czwarty dziesiątek lat naszego
wieku.
L E G I T Y M O W A Ć SIĘ (czymś niepożądanym) — p o p o l s k u używamy
c z a s o w n i k a legitymować się a l b o w z n a c z e n i u 'okazywać d o w ó d
o s o b i s t y c z y legitymację', a l b o w z n a c z e n i u przenośnym ' w y
kazywać się p o s i a d a n i e m bądź jakiejś r z e c z y , bądź jakiejś c e c h y ' ,
a więc odznaczać się czymś, charakteryzować
się czymś. Użycie
przenośne w polszczyźnie o g r a n i c z a się j e d n a k t y l k o d o r z e c z y
i c e c h u z n a w a n y c h p r z e z o s o b y , w o b e c których się czymś
l e g i t y m u j e m y , z a wartościowe i pożądane. N i b y - p o l s k i tego
o g r a n i c z e n i a n i e z n a . N p . : „Nonszalancją w s t o s u n k u d o k l i e n
tów legitymowała się ( n p . : o Z nonszalancją...
odnosiła się)
również h u r t o w n i a S p o ł e m " . „ M ł o d o c i a n y c h u l i g a n legitymował
się już t r z e m a w y r o k a m i s ą d o w y m i " (o dostał już trzy
wyroki
sądowe). „Pasażer legitymował się b r a k i e m b i l e t u " (o nie miał
biletu).
O s t a t n i przykład n i e s t a n o w i jeszcze k r e s u możliwości użycia
tej przenośni. S z c z y t e m l e g i t y m o w a n i a się czymś byłoby „legi
t y m o w a n i e się b r a k i e m l e g i t y m a c j i " .
L E O P A R D — p o p o l s k u : lampart, pantera.
N p . : „Jeden z najsłyn
niejszych kuśnierzy przestał handlować o c e l o t a m i i l e o p a r d a m i "
(o lampartami).
„Słynęła z e k s t r a w a g a n c j i : s i e d z e n i a s a m o c h o d u
obijała skórą z r z a d k i c h węży, hodowała l e o p a r d a ( o
lamparta),
wydawała m i l i o n y n a biżuterię i t o a l e t y " .
N i b y - p o l s z c z y z n a jest t u z g o d n a z większością j ę z y k ó w
europejskich (m.in. z angielskim, francuskim, niemieckim i ro
syjskim), w których p a n u j e f o r m a leopard. W P o l s c e j e d n a k
zwierzę t o n a z y w a się c o n a j m n i e j o d X V I w i e k u
lampartem
( p o p r z e d n i o też
lempartem).
50
51
LEPIEJ J A K . . . ,
LEPSZY
JAK... — po polsku:
lepiej
niż...,
lepszy
niż..., l u b lepszy od
N p . : „ B y ł o m u t a m lepiej j a k w d o m u
( o lepiej niż w domu)".
„ W s z k o l e była uczennicą dużo
lepszą j a k A n n a " ( o lepszą niż Anna a l b o : o lepszą od Anny).
Połączeń lepiej jak, lepszy jak można używać również, p o
p o l s k u , jeżeli p r z e d w y r a z a m i lepiej, lepszy występuje p r z e c z e n i e :
m ó w i m y więc n p . : o zrobił to nie lepiej jak ja, byl nie lepszy
jak brat. Z o b . dłużej j a k .
L E P S Z E Z Ł O — p o p o l s k u : mniejsze zlo. N p . : „Zmuszeni jesteśmy
w końcu akceptować p a l e n i e papierosów, wychodząc z założenia,
że p a p i e r o s jest l e p s z y m złem ( o mniejszym
ziem) o d n a r k o
tyku".
L E P S Z Y — z o b . poprawić się n a lepsze.
'
L E Ż Y K O M U Ś C O Ś — p o p o l s k u : coś komuś odpowiada,
dogadza, pasuje.
N p . : „ M a ł y r e a l i z m n a j b a r d z i e j m u leży ( o naj
bardziej
mu odpowiada)",
„ N a p e w n o są z a w o d n i c y , którym
nie leży ( o którym nie odpowiada)
bieg sztafetowy".
Z w r o t „ t o m u n i e l e ż y " z a p e w n e został zapożyczony z jęz.
n i e m i e c k i e g o ; p o r . n i e m . es liegt ihm nicht (dosłownie: ' t o m u nie
leży').
L I C Z B A z o b . ilość.
L I C Z B A MIEŚCI K O G O Ś , C O Ś — p o p o l s k u : liczba
kto. co
chorych
albo: o
obecnie
obejmuje
kogo,
co;
mieści się w liczbie.
N p . : „ L i c z b y te nie mieszczą
przebywających (o nie obejmują chorych
przebywających
w liczbach
tych nie mieszczą się chorzy
przebywający)
w szpitalach".
L I C Z Y Ć K O G O , C O — Z A K O G O , Z A c o — p o p o l s k u : uważać
kogo
co — za kogo, za co. N p . : „Tradycyjnie liczyliśmy Francję
z a w y p r ó b o w a n e g o s o j u s z n i k a ( o uważaliśmy Francję
za...
sojusznika)".
LICZYĆ
(SIĘ) W S E T K I ,
w
MILIONY — p o
polsku:
liczyć
(się)
na setki, na miliony.
N p . : „ M o ż e m y j u ż w s e t k i liczyć
( o na setki liczyć)
zespoły m u z y c z n e w P o l s c e " . „Miłośnicy
szachów n a świecie, którzy liczą się w m i l i o n y (o na miliony)
już dziś ostrzą s o b i e a p e t y t y n a w i e l k i e emocje związane z p o
jedynkiem K a r p o w — Fischer".
P o p o l s k u zespoły liczy się na setki, a miłośników szachów
na miliony,
p o d o b n i e j a k L i n a D o l s k a liczyła
kochanków
na tuziny (a n i e : „ w t u z i n y " ) .
LINIA O P O R U — z o b . iść p o najmniejszej
linii oporu.
LITERA — z o b . pisać z dużej litery.
LOSY DZIEJĄ SIĘ — p o p o l s k u r a c z e j : losy rozgrywają się, toczą
się. N p . : „ L o s y bohaterów dzieją się n i e j a k o p o z a i c h świado
mością ( o rozgrywają się niejako poza ich świadomością),
a autor
b a w i się n i m i " .
LUBIEĆ,
LUBIEJĄ,
LUBIAŁ,
LUBIALI — p o
polsku:
lubić,
lubią,
lubił, lubili.
N p . : „ N i e w y s t a r c z y lubieć ( o lubić)
szachy,
t r z e b a j e również znać". „ N a z b o c z u p o d w o d n e j górki p o n o ć
lubiały ( o lubiły) trzymać się s z c z u p a k i " . „ N i e lubiał ( o nie
lubił) r z e c z y łatwych".
L U D Z I E R O S Y J S C Y — z o b . człowiek
rosyjski.
L U T K O L B A — p o p o l s k u : lutownica.
N p . : „ Z t o r b y wyjął lutkolbę
(o lutownicę) i rozgrzał j ą d o właściwej t e m p e r a t u r y " .
L W I A W I Ę K S Z O Ś Ć — p o p o l s k u : lwia część, znaczna
większość.
N p . : „ M ł o d z i i s t a r z y w l w i e j większości spędzają ( o w znacznej
większości spędzają; a l b o : o znaczna większość młodych i starych
spędza) w o l n e c h w i l e w P o l s c e " .
L Ż Y Ć K O M U , C Z E M U — p o p o l s k u : lżyć kogo,
co.
N p . : „Ilekroć
s p o t y k a kogoś z n a s n a s c h o d a c h lży całej naszej
(o ... całą naszą rodzinę).
rodzinie"
ŁAMY, ( T Y C H ) L A M — p o p o l s k u : łamy, (tych)
łamów. N p . :
„Sprawa s t o s o w a n i a środków dopingujących n i e s c h o d z i z łam
( o z łamów)
p r a s y s p o r t o w e j " . „ W a r t o skorzystać z łam
(o z łamów) » Ż y c i a W a r s z a w y « " .
M i a n o w n i k l i c z b y p o j e d y n c z e j tego r z e c z o w n i k a b r z m i p o
p o l s k u : (ten) łam.
Ł O K C I O W A N I E — r z e c z o w n i k u t w o r z o n y o d c z a s o w n i k a łokciować;
p o p o l s k u : przepychać się łokciami. N p . : „ W i e l e osób z r e z y g n o
wało z w r z u c e n i a s y m b o l i c z n e j złotówki, gdyż i m zabrakło
siły d o ł o k c i o w a n i a " (o do przepychania
się).
ŁUPIEŻSTWO — p o p o l s k u : łupiestwo. N p . : „ U t r z y m y w a l i się
z łupieżstwa ( o z lupiestwa).
P o d o b n i e z g o d n i e z uproszczoną
wymową p i s z e m y : męstwo
(a n i e : „ m ę ż s t w o " ) ,
zwycięstwo
(a n i e : „ z w y c i ę z t w o " ) .
ŁUT, (TEGO) L U T U — p o p o l s k u : lut, (tego) luta. N p . : „ Z a b r a k ł o
im p o p r o s t u łutu ( o luta) szczęścia".
P o p o l s k u r z e c z o w n i k i r o d z a j u męskiego będące n a z w a m i
m i a r i w a g mają w dopełniaczu l i c z b y p o j e d y n c z e j końcówkę
-a: n p . : metr, metra; gram, grama;
funt,
funta.
53
52
L Ż E - R E W O L U C J O N I S T A — p o p o l s k u : pseudorewolucjonista,
niby-rewolucjonista;
fałszywy, rzekomy
rewolucjonista.
Np.
„Daje
n a m głęboką analizę nicości o w y c h anarchizujących łże-rewolucjonistów ( o pseudorewolucjonistów),
którzy pracę polityczną
pragnęli zastąpić t e r r o r e m i n d y w i d u a l n y m " .
W y r a z t e n zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a z jęz. r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . lżeswidietiel ('fałszywy świadek').
M A C I E R Z Y S T Y D Z I A D E K — p o p o l s k u : ojciec matki, c z y l i dziadek
po matce a l b o dziadek
po kądzieli.
N p . : „Opowiadał m i to
p r z e d l a t y mój m a c i e r z y s t y d z i a d e k " (o ojciec mojej
matki,
c z y l i dziadek po kądzieli). O d p o w i e d n i o ojca o j c a , a więc d z i a d
k a p o o j c u n a z y w a się p o p o l s k u dziadkiem
po mieczu, a n i e
„dziadkiem o j c z y s t y m " .
M A C I E R Z Y S T Y J Ę Z Y K — p o p o l s k u : język ojczysty. N p . : „ W b r y
t y j s k i c h szkołach szczególną uwagę poświęca się o p a n o w a n i u
języka m a c i e r z y s t e g o " ( o
ojczystego).
W n a z y w a n i u języka
ojczystego
„językiem m a c i e r z y s t y m "
p r z e j a w i a się wpływ języka a n g i e l s k i e g o i n i e m i e c k i e g o ; p o r .
ang. mother language,
niem.
Muttersprache.
M A G I S T E R K A — p o p o l s k u (zwłaszcza w użyciu pozaśrodowiskow y m ) r a c z e j : studia magisterskie.
N p . : „ W województwie k o
szalińskim u c z y się o k o ł o 6 0 0 polonistów, a t y l k o 60 o t r z y m u j e
r o c z n i e s k i e r o w a n i a n a magisterkę" ( o na studia
magisterskie).
MAGNIFICENCJA PRZYSZŁA
— z o b . królewska mość raczyła.
MAJ — z o b . miesiąc m a j .
M A Ł A A Z J A — p o p o l s k u : Azja
Mniejsza.
N p . : „ L i b a n — to
S z w a j c a r i a Małej A z j i " (o Azji Mniejszej).
„Pierwsze m o n e t y
były używane w starożytnej G r e c j i i Małej A z j i (o
Azji
Mniejszej)
już w V I I w . p . n . e . " .
P o l s k a n a z w a Azja Mniejsza
o p i e r a się n a starej n a z w i e
łacińskiej ( p o r . łac. Asia
Minor);
niby-polska nazwa „Mała
A z j a " została przejęta bądź z jęz. r o s y j s k i e g o
(por. ros.
Malaja
Azija), bądź z jęz. n i e m i e c k i e g o ( p o r . n i e m . Kleinasień).
MARYNATY,
(TYCH) MARYNATÓW
— po polsku:
marynaty,
(tych)
marynat.
N p . : „ K a ż d e g o r o k u n a zimę s z y k u j e się z a p a s y
w a r z y w , marynatów (o marynat)
i konfitur".
M ó w i m y spiżarnia pełna marynat,
bo mianownik liczby po
jedynczej
tego r z e c z o w n i k a
b r z m i : o (ta)
marynata
(nie:
„ten m a r y n a t " ) .
M A R Z E N I A Z A C Z Y M Ś — p o p o l s k u : marzenia
o czymś. N p . :
„Fitzgerald odkrywał też czyste, n i c z y m n i e z d e p r a w o w a n e
m a r z e n i a z a miłością, szczerością, p r a w d ą " (o marzenia
o mi
łości, szczerości,
prawdzie).
Wyrażenie marzenia
za czymś powstało być m o ż e n a w z ó r
wyrażenia tęsknota za czymś.
M A S A R N I C Z Y — p o p o l s k u : masarski. N p . „Jeżeli jest tak d o b r z e ,
jeżeli każdy s k l e p m a s a r n i c z y ( o masarski)
rozporządza k i l k o m a
urządzeniami chłodniczymi, to d l a c z e g o jest t a k ź l e ? "
W języku p o l s k i m końcowa cząstka -niczy występuje w p r z y
m i o t n i k a c h u t w o r z o n y c h o d n a z w w y k o n a w c ó w z a w o d u , które
kończą się n a -nik; n p . ogrodnik — ogrodniczy,
górnik — górni
czy, hutnik — hutniczy.
P r z y m i o t n i k i natomiast utworzone o d
n a z w w y k o n a w c ó w z a w o d u , które kończą się n a -arz
mają
cząstkę końcową -ski; n p . blacharz — blacharski,
piekarz
— pie
karski, pisarz — pisarski
i o d p o w i e d n i o masarz — masarski.
MASKOWICZ,
ZLOTO-MASKOWICZ,
SREBRNO-MASKOWICZ
—
po
pol
s k u r a c z e j : aktor nagrodzony
Złotą l u b Srebrną Maską. N p .
„ M a s k o w i c z e ( o Nagrodzeni)
opuścili scenę i p r o g r a m toczył
się d a l e j " . „Stanisław M i k u l s k i poprosił n a scenę s r e b r n o -maskowiczów ( o laureatów
Srebrnej
Maski)
i przeprowadził
krótkie w y w i a d y ze s w o i m i k o l e g a m i — m a s k o w i c z a m i " .
L a u r e a c i i n n y c h nagród nazywają się p o n i b y - p o l s k u p o d o b n i e ,
a więc n p . : „ z ł o t o - s m o k o w i c z " ( o laureat
Złotego
Smoka),
„ o s k a r o w i c z " (o zdobywca
Oskara),
bursztyno-słowikowiczka
(o zdobywczyni
sopockiego
Bursztynowego
Słowika).
M A S Y W N Y (PROTEST) — p o p o l s k u używamy p r z y m i o t n i k a masywny
w z n a c z e n i u 'mający mocną, solidną budowę, potężny, ciężki'
(a więc: o masywny budynek,
masywna szafa),
po niby-polsku
także w z n a c z e n i u ' g r o m a d n y , m a s o w y ' (a w i ę c : „masywna
d e m o n s t r a c j a " , „masywna i m p r e z a " ) . N p . : „ R o z w a ż a n i a n a ten
temat stały się sprawą trzeciorzędną w o b e c m a s y w n y c h ( o ma
sowych) protestów ludności".
U ż y w a n i e p r z y m i o t n i k a masywny
w tynr z n a c z e n i u — to
przykład w p ł y w ó w języka a n g i e l s k i e g o w
niby-polszczyźnie
(por. a n g . massive).
M A S Z Y N O P I S A N I E — p o p o l s k u r a c z e j : pisanie na maszynie.
Np.:
„ K u r s m a s z y n o p i s a n i a " (o pisania
na maszynie).
Analogicznie
mówimy p o p o l s k u : pisanie piórem, siedzenie
na ławce,
granie
na trąbce, a n i e : „pióropisanie", „ławkosiedzenie", „trąbkogranie".
MATERAC,
(TE) MATERACE,
(TYCH)
MATERACY
— po
polsku:
ma-
54
55
terać, (te) materace,
(tych) materaców. N p . : „Sklep z a p e w n i a
b o g a t y w y b ó r m a t e r a c y ( o materaców) i l o d z i p n e u m a t y c z n y c h " .
M A T R O S — p o p o l s k u : marynarz.
N p . : „Bohaterem f i l m u jest
młodociany m a t r o s " (o marynarz).
„Wystąpiła d o sądu z p o
w ó d z t w e m c y w i l n y m p r z e c i w k o p e c h o w e m u m a t r o s o w i " (o ma
rynarzowi).
W y r a z „ m a t r o s " został zapożyczony z jęz. r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . matros
('marynarz').
M E C Z , ( T Y C H ) M E C Z Y — p o p o l s k u : mecz,
„ R o z e g r a ł j u ż s t o m e c z y " (o meczów).
(tych)
meczów. N p . :
M E L O M A N T E A T R U — p o p o l s k u : miłośnik teatru; teatroman. N p . :
„ M e l o m a n i s z t u k i teatralnej ( o miłośnicy
sztuki
teatralnej)
proszą o powtórzenie tego s p e k t a k l u jeszcze r a z " .
P o p o l s k u z a p o ż y c z o n e g o r z e c z o w n i k a meloman
używa się
w z n a c z e n i u "miłośnik m u z y k i ' , z g o d n i e z etymologią tego w y
r a z u ( g r e c k i e melos 'pieśń').
M E M E N T U M — w y r a z używany w z n a c z e n i u , w którym w p o l s k i m
tekście użylibyśmy w y r a z ó w : p r z y p o m n i e n i e , ostrzeżenie,
memento.
N p . : „ W y b u c h r e w o l u c j i kubańskiej stał się m e m e n t u m ( o ostrze
żeniem) d l a rządu Stanów Z j e d n o c z o n y c h " .
N i b y - p o l s k i r z e c z o w n i k „ m e m e n t u m " t o z a p e w n e zniekształ
c o n a f o r m a łacińskiego w y r a z u m e m e n t o , który jest formą
rozkazującą c z a s o w n i k a meminisse ('pamiętać'). P o r . p o z d r o w i e n i e
kamedułów Memento mori ('pamiętaj o śmierci').
M I E Ć O R I E N T — p o p o l s k u : mieć szybki
refleks,
spostrzec
się
w porę;
widzieć, co się święci; połapać się w sytuacji;
szybko
się zorientować
i t p . N p . : „ G d y b y wypił m n i e j , t o b y miał
o r i e n t ( o to by się spostrzegł w porę) i uskoczył".
MIEĆ
ŻADNĄ
TRWAŁOŚĆ — po
polsku:
być
nietrwałym.
Np. :
„ K o s z t u j e t a k i e m l e k o drożej, trwałość m a żadną ( o jest
nietrwałe)
i n i e u w a l n i a o d konieczności a b o n o w a n i a m l e k a
u roznosicieli".
MIEJSCE — z o b . posiadać b r a k i ; w miejsce czegoś.
MIELIĆ M Ą K Ę — p o p o l s k u : mleć zboże na mąkę, robić
mąkę.
N p . : „ W i a t r a k jest w . gotowości p r o d u k c y j n e j , choć p r o f e s o r
n i g d y n i e usiłował w n i m mielić m ą k i " (o mleć zboża l u b
ziarna na mąkę).
MIENIĆ SIĘ B Y Ć C Z Y M Ś — p o p o l s k u : nazywać się jakoś, mienić się
czymś, przedstawiać się jako coś. N p . : „Przedsiębiorstwo m i e n i
się być spółdzielnią ( o nazywa się spółdzielnią),
a l e właściwie
jest zwykłą spółką".
MIESIĄC
STYCZEŃ,
MIESIĄC
MAJ; W
MIESIĄCU
STYCZNIU,
W
MIE
SIĄCU M A J U — n i b y - p o l s k i e wyrażenia używane t a m , gdzie p o
p o l s k u w y s t a r c z a s a m a n a z w a miesiąca; p o l s k i e m u wyrażeniu
w maju o d p o w i a d a n i b y - p o l s k i e „ w miesiącu m a j u " . N p . :
„ W miesiącu m a j u ( o w maju) 1974 r o k u . . . otrzymał opóźnioną
premię z a p i e r w s z y kwartał". „ M a m p r z e d sobą b i u l e t y n n a
miesiąc m a r z e c " (o na marzec).
MIESZKANIE — z o b . n a m i e s z k a n i u .
M I E S Z K A L N I C T W O — p o p o l s k u : warunki mieszkaniowe,
sytuacja
mieszkaniowa.
N p . : „Stan m i e s z k a l n i c t w a ( o sytuacja
mieszkanio
wa) w najbliższym dziesięcioleciu z n a c z n i e się p o p r a w i " .
MIEŚCIĆ — z o b . l i c z b a mieści kogoś.
M I Ę D Z Y C Z A S — z o b . w międzyczasie.
M I G A Ć SIĘ O D C Z E G O — p o p o l s k u r a c z e j : uchylać się, wykręcać
się, wykpiwać się, wymigiwać się od czegoś. N p . : „ S k o r o można
oddać d z i e c k o i migać się ( o wymigiwać się) n a w e t o d płacenia
s y m b o l i c z n y c h 100 złotych, t o p o c o się wikłać w z n a c z n i e
m n i e j wygodną sytuację".
C z a s o w n i k migać się występuje o d w i e k ó w również w p o l s z c z y źnie, ale z n a c z y t a m 'migotać', n p . „ W s p o k o j n y c h w o d a c h
nadbrzeżnego m o r z a miga
się drżący b l a s k zeszłego z o r z a "
(Krasicki).
M I K R Y — p o p o l s k u r a c z e j : mały, drobny,
niski,
niepozorny,
niewielki, mierny, karłowaty; n p . : „ A jeśli jest się kimś o wzroście
tak m i k r y m ( o niepozornym),
j a k B a r o n , o d c z u w a się t y m
silniejszą potrzebę rozgłosu".
P r z y m i o t n i k „ m i k r y " jest z a p e w n e s p o k r e w i o n y z formą
mikro-, która j a k o p i e r w s z y człon w y r a z ó w złożonych, p i s a n y c h
łącznie o z n a c z a a l b o ' d r o b n y , d r o b n o ; mały, m a ł o ' ( n p . mikro
biologia), a l b o ' m n i e j s z y m i l i o n r a z y o d j e d n o s t k i p o d s t a w o w e j '
(np.
mikroamper).
M I L I O N O G O D Z I N A — p o p o l s k u : milion godzin. N p . : „Zestawienie
m i l i o n o g o d z i n ( o milionów godzin) zużywanych n a pracę w g o
s p o d a r s t w i e m a d o s t a t e c z n i e jaskrawą w y m o w ę " .
MIMO IDEOLOGIA, MIMO OBIETNICA — p o p o l s k u :
mimo
ideologii,
mimo obietnicy
l u b (trochę a r c h a i c z n i e ) mimo ideologię,
mimo
obietnicę. N p . : „Bohaterowie c i — m i m o cała S i e n k i e w i c z o w s k a
i d e o l o g i a ( o mimo całej Sienkiewiczowskiej
ideologii) — mają
z n a m i o n a bohaterów l u d o w y c h " . „Jednakże m i m o d a n a o b i e t n i c a
( o mimo danej obietnicy, a l b o : o mimo daną obietnicę) n a d r u g i
dzień się n i e zjawił".
5 — Słownik
języka n i b y - p o l s k i e g o
57
56
Pisał w p r a w d z i e M i c k i e w i c z , że „Podczaszyc m i m o równość
wziął tytuł m a r k i z a " , a i dziś m ó w i m y a l b o mimo tego, a l b o
mimo
to, ale w żadnym z t y c h t r z e c h wyrażeń p r z y i m e k
mimo n i e łączy się z m i a n o w n i k i e m . W wyrażeniach
mimo
równość i mimo to f o r m y równość i to występują j a k o f o r m y
b i e r n i k a , który w w y p a d k u t y c h d w ó c h w y r a z ó w równy jest
mianownikowi.
M I N I L A T E K — p o p o l s k u r a c z e j : dziecko,
niemowlę, maluch. N p . :
„ K o s m e t y k i , d a w n i e j główna d o m e n a k o b i e t , dziś są nieodłą
c z n y m r y n s z t u n k i e m n a w e t m i n i l a t k a ( o najmłodszego
dziecka)".
M I N I P R O Z A — p o p o l s k u : krótki utwór prozą;
krótkie,
zwięzłe
opowiadanie.
N p . : „ K s i ą ż k a , która się n i e d a w n o ukazała, z a w i e r a
w y b ó r krótkich esejów, mini-próz (o zwięzłych
opowiadań)
o r a z szkiców l i t e r a c k i c h wyróżniających się wielką urodą s t y l u " .
M I N I R E L A K S — p o p o l s k u : krótki odpoczynek,
okres
wytchnienia.
N p . : „Starty zaczną się w połowie m a j a i trwać będą d o
p o ł o w y l i p c a . P o t e m p r z y c h o d z i o k r e s m i n i r e l a k s u (o
krótki
okres wytchnienia)
i p r z y g o t o w a ń d o następnej części s e z o n u " .
MINISPÓR — p o p o l s k u : spór w sprawie mało ważnej,
niewielki
spór, sprzeczka,
niesnaski,
tarcia.
N p . : „ O d n o s z ę wrażenie,
że r o z m i e n i o n o sprawę n a m i n i s p r a w y (o sprzeczki),
pretensje
i zmienne decyzje".
MINISTERSTWO D L A C Z E G O — p o p o l s k u : ministerstwo
czego.
N p . ,• „ W t y m r o k u f r a n c u s k i e M i n i s t e r s t w o d l a S p r a w S p o r t u
( o Ministerstwo
Spraw
Sportu
l u b po prostu:
Ministerstwo
Sportu) ogłosiło k o m u n i k a t " .
M L O D O S Z K O L N Y J E D Y N A K — p o p o l s k u : uczeń młodszej, niższej
klasy. N p . : „ R o d z i c o m d z i e c i p r z e d s z k o l n y c h i młodoszkolnych
j e d y n a k ó w ( o uczniów niższych klas) p r z e k a z u j e m y następujące
informacje".
MŁODZIEŻOWY
— z o b . człowiek młodzieżowy.
M O C N Y S T O S U N E K — p o p o l s k u : stosunek niechętny, brak
zainte
resowania;
obojętność,
uprzedzenie,
niechęć. N p . : „ T e n c y k l
m o ż e w r e s z c i e w y r ó w n a l u k i wynikające z m o c n e g o s t o s u n k u
( o z niechęci) n a s z y c h teatrów o p e r o w y c h d o r o d z i m e j twórczo
ści s t a r s z y c h k o m p o z y t o r ó w p o l s k i c h " .
M O D E R O W A Ć — współcześnie p o p o l s k u : powściągać,
miarkować,
powstrzymywać,
hamować.
N p . : „ M o ż n a się j e d n a k starać
moderować ( o powściągać)
swe o d r u c h y , n i e tworzyć sytuacji
konfliktowych".
M O N U M E N T A L N Y P O M N I K — p o p o l s k u r a c z e j : okazały,
potężny,
ogromny, kolosalny,
gigantyczny
pomnik;
pomnik
niebywałych
rozmiarów,
zdumiewający
ogromem
itp. N p . : „ W
niezwykle
krótkim czasie stanął n a t e r e n a c h byłego o b o z u m o n u m e n t a l n y
( o gigantyczny)
pomnik".
P r z y m i o t n i k monumentalny
został zapożyczony z łaciny ( p o r .
łac. monumentum
' p o m n i k ' ) . W języku p o l s k i m pozostał n a d a l
żywy związek między w y r a z a m i monumentalny,
pomnikowy
a w y r a z a m i monument, pomnik. D l a t e g o połączenia: „monumen. t a l n y p o m n i k " , „ p o m n i k o w y m o n u m e n t " rażą t a k s a m o , j a k
„monumentalny m o n u m e n t " , „ p o m n i k o w y p o m n i k " .
M O R A L I T E T — p o p o l s k u : normy moralne, moralność, etyka. N p . :
„ M ę ż c z y ź n i stanowią o p r a w a c h , o b y c z a j a c h , m o r a l i t e c i e (o mo
ralności), n a w e t w d z i e d z i n a c h , będących z n a t u r y r z e c z y domeną
kobiet".
P o p o l s k u moralitet z n a c z y 'średniowieczny utwór s c e n i c z n y
o charakterze m o r a l i z a t o r s k i m ' .
MORDA — z p b . nos
mordy.
MOŚĆ — z o b . j e g o królewska mość raczyła.
MOTORNICZY,
(CI) M O T O R N I C Z Y
—
po
polsku:
motorniczy,
motorniczowie.
N p . : „ M o t o r n i c z y tramwajów ( o
tramwajów) p o w i n n i ogłaszać nazwę p r z y s t a n k u " .
(ci)
motorniczowie
M O Ż L I W O Ś Ć — z o b . p o t e n c j a l n a możliwość.
MŚCIWA O C H O T A — p o p o l s k u : chęć, pragnienie
zemsty l u b odwetu.
N p . : „ W a r t o omijać rafy, unikać możliwości w y b u c h u , tłumić
mściwe o c h o t y (o chęć odwetu) w o b e c k o l e g ó w w p r a c y i sąsiadów".
M U Z Y K O L O G I C Z K A — p o p o l s k u r a c z e j : muzykolog.
N p . : „Te
słowa podważają t w i e r d z e n i e naszej m u z y k o l o g i c z k i N N ( a l b o :
o naszego
wielkiego
muzykologa,
pani NN,
albo: o
naszej
wielkiej muzykolog
NN)".
Współcześnie p o p o l s k u wiele tytułów i n a z w z a w o d o w y c h
m a c h a r a k t e r rzeczowników d w u r o d z a j o w y c h , a więc m o ż e się
odnosić z a r ó w n o d o mężczyzn, j a k i d o k o b i e t . D o r z e c z o w n i
ków t y c h należą m . i n . n a z w y s t o p n i i tytułów n a u k o w y c h :
magister, doktor, profesor, inżynier; n a z w y s t a n o w i s k :
dyrektor,
minister, premier
o r a z w s z y s t k i e n a z w y kończące się n a -log,
np. : biolog, psycholog,
socjolog, a więc także muzykolog.
Rze
c z o w n i k i te użyte w o d n i e s i e n i u d o k o b i e t a l b o się o d m i e n i a j a k
r z e c z o w n i k i męskie ( m ó w i m y : n p . : o rozmawiałem z
dyrektorem
Kowalską), a l b o p o z o s t a w i a w p o s t a c i n i e o d m i e n n e j ( m ó w i m y
np.: o rozmawiałem z dyrektor
Kowalską).
59
58
MYSZ.
(TE)
MYSZY,
(TYCH)
MYSZ
-
po
myszy,
(tych)
myszy.
N p . : „Gromady
d o m o w i ł y się w s z k o l e " .
polsku:
mysz
mysz,
(te)
( o myszy)
za
M Y Ś L E Ć Ż Y C Z E N I O W O - z w r o t o z n a c z e n i u 'brać p r a g n i e n i a z a
rzeczywistość'. N p . : „Zakochani bywają n i e r a z ślepi i myślą
życzeniowo ( o biorą pragnienia
za
rzeczywistość)".
Z w r o t „myśleć ż y c z e n i o w o " powstał z a p e w n e p o d wpływem
a n g i e l s k i e g o wyrażenia wishful thinking
(dosłownie: 'myślenie
pełne pragnień').
M Y Ś L I W S T W O — w p o l s k i e j p i s o w n i : myślistwo. Z g o d n i e z zasadą
p o l s k i e j o r t o g r a f i i zakończenie -wstwo mają t y l k o te w y r a z y ,
których p o d s t a w a słowotwórcza m a w końcowej części t e m a t u
-w; d o w y r a z ó w t y c h należą m . i n . szewstwo
(szew(c)
+-stwo),
rybołówstwo
(rybolówca + -stwo), krwiodawstwo
(krwiodawca
+
-stwo), krasomówstwo (krasomówca + -stwo), prawodawstwo
(pra
wodawca+-stwo),
wykonawstwo
(wykonawca+-stwo)
oraz wszy
s t k i e zakończone n a -znawstwo
( n p . : językoznawstwo,
prasoznawstwo).
W s z y s t k i e pozostałe r z e c z o w n i k i tego t y p u kończą się
p o p o l s k u n i e n a -wstwo, ale n a -stwo;
n p . królestwo,
Janostwo, doktorstwo,
ojcostwo, a także myślistwo.
N A B I E R A Ć N A C Z Y M - p o p o l s k u : nabierać czego. N p . : „ P o l i
t y c z n a działalność lewicy n a b i e r a n a z a s a d n i c z y m r o z m a c h u
( o nabiera zasadniczego
rozmachu)".
Z w r o t „nabierać n a c z y m " p r z y p o m i n a p o l s k i e z w r o t y :
przybierać
na sile, na mocy, na znaczeniu,
na wadze,
które
znaczą właśnie 'nabierać siły, m o c y , z n a c z e n i a , w a g i ' .
N A B Ó R - p o p o l s k u raczej: zapisy, zaciąg, przyjmowanie,
rekruta
cja, pobór. N p . : „Dyrekcja ogłasza d o d a t k o w o nabór ( r a c z e j :
o zapisy)
uczniów". „ K i e d y p r z e p r o w a d z o n o
nabór ( r a c z e j :
o zaciąg) d o szkoły podoficerskiej, zgłosił się n a o c h o t n i k a " .
„ N a b ó r n o w y c h członków o d b y w a się ( r a c z e j : o
przyjmowanie
nowych członków odbywa się, a l b o : o nowych członków
przyjmuje
się) c o r o k " . „Ogólne zasady n a b o r u ( r a c z e j : o
rekrutacji)
k a n d y d a t ó w n a s t u d i a p o w i n n y być j e d n o l i t e " .
U ż y c i u w y r a z u nabór sprzyja w p ł y w jęz. r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s .
nabór ( ' w e r b u n e k , rekrutacja, zaciąg').
NABYĆ
OGŁADĘ,
DOŚWIADCZENIE -
po
polsku:
nabyć
oglądy,
doświadczenia. N p . : „ P o k i l k u l a t a c h nabył towarzyską ogładę
( o nabył towarzyskiej
ogłady)". „ M u s i minąć k i l k a l a t , z a n i m
nabędzie doświadczenie (o nabędzie
doświadczenia)".
P o p o l s k u b o w i e m m ó w i m y nabyć co, jeśli c h o d z i o n a b y c i e ,
tzn. k u p i e n i e p r z e d m i o t u m a t e r i a l n e g o (a więc n p . : o nabyć
książkę, ubranie, pióro), ale nabyć czego, jeśli c h o d z i o n a b y c i e ,
tzn. p o z y s k a n i e jakiejś c e c h y l u b n a b a w i a n i e się jakiegoś s t a n u
(a więc n p . : o nabyć biegłości,
ogłady,
wprawy,
choroby,
artretyzmu).
N A C A Ł E S Z C Z Ę Ś C I E — wyrażenie wynikłe ze skrzyżowania dwóch
p o p r a w n y c h wyrażeń p o l s k i c h : całe szczęście, że... i na szczęście
(coś się stało). N p . : „ N a całe szczęście ( a l b o : o na szczęście
a l b o : o całe szczęście, że...)
e k s p l o z j a n i e pociągnęła z a sobą
ofiar w l u d z i a c h " .
N A C H A L N Y , N A C H A L N I E — p o p o l s k u r a c z e j : natrętny,
natarczywy,
bezczelny;
natrętnie, natarczywie,
bezczelnie.
N p . : „Widowisko
jest wypełnione nachalną ( o natrętną) dydaktyką". „ N a p l a c u
kręcą się p e w n i siebie, n a c h a l n i ( o natarczywi)
sprzedawcy".
„ W t r a m w a j a c h i n a u l i c y n a c h a l n i e (o bezczelnie)
zaczepiają
przechodniów".
N A C H A L N O Ś Ć , N A C H A L S T W O — p o p o l s k u r a c z e j : natręctwo, na
tarczywość, bezczelność, chamstwo.
N p . : „ N i e r a z musiałam się
bronić p r z e d nachalnością ( o natarczywością) m ę ż c z y z n " . „ M i m o
n a c h a l s t w a (omimo bezczelności) n i e z n a j o m e g o J . K . zainteresował
się tą propozycją".
N A C H A Ł — p o p o l s k u : natręt, natarczywy
intruz, człowiek bezczel
ny, niepożądany gość, cham. N p . : „ D o naszego s t o l i k a przysiadł
się jakiś nachał ( o intruz),
zupełnie p i j a n y " . „ T r u d n o się
opędzić p r z e d różnymi nachałami ( o
natrętami)".
W y r a z „ n a c h a ł " zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a z jęz. r o s y j s k i e
g o ; p o r . r o s . nachał ( ' i m p e r t y n e n t , c h a m , g r u b i a n i n ' ) .
N A C I S K A Ć N A K L A M K Ę , N A K L A W I S Z — p o p o l s k u : naciskać
klamkę.
klawisz.
N p . : „Ostrożnie nacisnął n a klamkę ( o nacisną/
klamkę)".
„Naciskająo n a k o l e j n y k l a w i s z ( o naciskając
kolejny
klawisz),
n i e wiedział, c o z tego w y n i k n i e " .
P o p o l s k u m ó w i m y : naciskać na co, używając c z a s o w n i k a
naciskać w z n a c z e n i u 'napierać, atakować" ; n p . : „Szwedzi
naciskali
na oblężonych jednocześnie ze w s z y s t k i c h s t r o n " .
naćzalstwo — p o p o l s k u : władza, kierownictwo,
N p . : „Starają się p r z e d s w y m n a c z a l s t w e m
władzą) udawać n i e w i n n e b a r a n k i " .
zwierzchnictwo.
( o przed
swoją
N A C Z E L E z KIMŚ — t o n i b y - p o l s k i e wyrażenie różni się o d s w e g o
p o l s k i e g o o d p o w i e d n i k a j e d y n i e kolejnością składników. K i e d y
b o w i e m p o p o l s k u m ó w i m y n p . o p r z y b y c i u delegacji z kimś
61
60
na czele, t o p o n i b y - p o l s k u w t a k i m w y p a d k u mówi się
0 delegacji „ n a czele z k i m ś " . N p . : „ T r z y o s o b o w a załoga
n a czele z e s t e r n i k i e m " ( o ze sternikiem
na czele)
została
u r a t o w a n a " . „ W s z y s t k o w t e d y n a czele z benzyną ( o z benzyną
na czele) było tańsze".
P o d względem b u d o w y g r a m a t y c z n e j p o l s k i e wyrażenie de
legacja z premierem
na czele o d p o w i a d a wyrażeniom człowiek
z głową w chmurach,
tango z wodą w ustach, kobieta z dzieckiem
na ręku. A n a l o g i c z n e wyrażenia n i b y - p o l s k i e brzmiałyby z a p e w n e :
„człowiek w c h m u r a c h z g ł o w ą " , „ t a n g o w u s t a c h z w o d ą " ,
„kobieta n a ręku z d z i e c k i e m " .
W n i b y - p o l s k i m s z y k u wyrażenia „ n a czele z k i m ś " p r z e j a w i a
się w p ł y w języka r o s y j s k i e g o ( p o r . r o s . wo glawie s kim).
N A D A Ć C Z E G O — p o p o l s k u : nadać co. N p . : „Prasa r z y m s k a
nadała całej s p r a w i e z n a c z n e g o rozgłosu ( o nadała
znaczny
rozgłos)"'.
M ó w i m y p o p o l s k u nadać komuś l u b czemuś
godność,
prawo, nazwę, tytuł, znaczenie
( a n i e : „nadać godności", „zna
c z e n i a " ) , choć się m ó w i nadawać komuś czegoś, t z n . 'dać
komuś czegoś b a r d z o d u ż o ' ( n p . naskladałi mu życzeń i nadawali
prezentów).
NADAĆ
N A STACJE
(ODBIORCZE) — p o
polsku:
nadać
do
stacji
(odbiorczych).
N p . : „Komunikat nadano n a wszystkie radiowozy
m i l i c y j n e ( o do wszystkich
radiowozów
milicyjnych)".
N A D A L — z o b . trwać n a d a l .
N A D G O D Z I N A — p o p o l s k u r a c z e j : godzina
nadliczbowa.
Np.:
„ P o r a z p i e r w s z y w y k o n a l i miesięczny p l a n b e z n a d g o d z i n
( o bez godzin
nadliczbowych)".
N A D O J E Ś Ć — p o p o l s k u : dokuczyć, obrzydzić,
dojadła i m ( o obrzydła im) już t a n a z w a " .
dopiec.
N p . : „Na-
N A D N I A C H — p o p o l s k u r a c z e j : w tych dniach,
w najbliższym
czasie, wkrótce. N p . : „ T o w a r wysłano d o S z c z e c i n a i pieniądze
n a d n i a c h ( o wkrótce) nadejdą". „ Z a k ł a d już n a d n i a c h ( o w naj
bliższym czasie) z o s t a n i e u r u c h o m i o n y " .
N A D W O R Z U — p o p o l s k u : na dworze. N p . : „ D z i e c i n a d w o r z u
( o na dworze) chętnie sięgają p o p a t y k i , które łatwo p r z e o b r a
żają się w groźny o r ę ż " .
P o p o l s k u mówimy na podwórzu i na polu, b o m i e j s c o w n i k
r z e c z o w n i k a podwórze i pole m a k o ń c ó w k ę -u (podwórzu,
polu),
ale n a dworze i H> borze, b o m i e j s c o w n i k rzeczowników dwór
1 bór m a k o ń c ó w k ę -e (dworze,
borze).
N A D U Ż Y Ć C O — p o p o l s k u : nadużyć czego.
N p . : „Wkrótce
wyszło n a j a w że nadużył z a u f a n i e ( o nadużył zaufania)
ko
legów".
NADWOŁŻSKI — zob.
wołżski.
N A D W Y R Ę Ż Y Ć — p o p o l s k u : nadwerężyć. N p . : „Wskutek ciągłego
ślęczenia n a d rękopisami nadwyrężył ( o nadwerężył) w z r o k " .
N A D Z I E W A Ć STRÓJ — p o p o l s k u : przywdziewać,
włożyć
strój;
ubrać się, oblec się w strój. N p . : „ P o c h o p n y byłby w n i o s e k ,
że n a d z i e w a m togę ( o przywdziewam
togę) obrońcy" uciśnionych".
NADZIEWAĆ
SIĘ
NA
BEZDUSZNOŚĆ,
BIUROKRACJĘ,
ZAWIŚĆ
—
po
p o l s k u — jeśli n i e w c h o d z i w grę z a m i e r z o n y d o w c i p — r a c z e j :
spotykać się l u b stykać się z bezdusznością...;
natrafiać na
bezduszność...;
napotykać bezduszność
N p . : „Piotr nadziewa
się stale ńa p o l i t o w a n i e ( o spotyka
się z
politowaniem)".
„Bardzo często w urzędach n a d z i e w a m y się n a bezduszność
i biurokrację ( o stykamy
się z bezdusznością i
biurokracją)".
„ I m s u m i e n n i e j pracował, t y m częściej nadziewał się n a zawiść
(o natrafiał na zawiść)".
N A I L E — p o p o l s k u : 1. w jakim stopniu, jak dalece, o ile; 2. po
ile. N p . : 1. „ N i e w i e m n a i l e ( o w jakim
stopniu
l u b o ile)
można m u zaufać". 2. „ N a i l e ( o po ile) t a kiełbasa?"
NAJBARDZIEJ O P T Y M A L N Y — po p o l s k u raczej: optymalny. N p . :
„ T r z e b a znaleźć n a j b a r d z i e j optymalną ( p o p r o s t u : o optymalną)
formułę współpracy n a u k i i p r a k t y k i " .
P r z y m i o t n i k optymalny
znaczy p o p o l s k u 'najlepszy, naj
k o r z y s t n i e j s z y , n a j b a r d z i e j sprzyjający czemuś'; b e z d o d a t k o w y c h
określeń o z n a c z a stopień najwyższy.
NAJBARDZIEJ
PILNY,
NAJBARDZIEJ
PROSTY,
NAJBARDZIEJ
SZLA-
, C H Ę T N Y — p o p o l s k u r a c z e j : najpilniejszy,
najprostszy,
najszla
chetniejszy.
N p . : „Wyjaśnienie genezy II w o j n y światowej jest
n a j b a r d z i e j p i l n y m ( r a c z e j : o najpilniejszym)
z a d a n i e m naszej
e p o k i " . „Zaniedbuje n a j b a r d z i e j p r o s t e ( r a c z e j : o
najprostsze)
obowiązki w o b e c własnych d z i e c i " . „ N a w e t n a j b a r d z i e j s z l a c h e t n a
(o najszlachetniejsza)
p o b u d k a n i e u s p r a w i e d l i w i a tego c z y n u " .
W i e l e p o l s k i c h przymiotników można stopniować a l b o p r z e z
d o d a n i e p r z y r o s t k a -szy ( l u b -ejszy) d o f o r m y s t o p n i a równego
(tak u z y s k u j e m y stopień wyższy, n p . stary+-szy
=
starszy)
i p r z e d r o s t k a naj- d o f o r m y s t o p n i a wyższego ( t a k u z y s k u j e m y
stopień najwyższy, n p . starszy+naj= najstarszy),
albo przez
p o p r z e d z e n i e f o r m y s t o p n i a równego w y r a z e m bardziej
(tak
u z y s k u j e m y stopień wyższy) i w y r a z e m najbardziej
(tak u z y s k u -
63
62
j e m y stopień najwyższy). P i e r w s z y sposób s t o p n i o w a n i a n a z y
w a m y p r o s t y m , d r u g i — o p i s o w y m . Jeżeli jakiś p r z y m i o t n i k
daje się stopniować z a r ó w n o w sposób p r o s t y , j a k i o p i s o w y ,
lepiej użyć p o p o l s k u f o r m y p r o s t e j . M ó w i m y p o p o l s k u r a c z e j :
o grubszy,
najgrubszy
n i ż : bardziej gruby, najbardziej
gruby.
N A J L Ż E J S Z A L I N I A O P O R U — p o p o l s k u : linia
najmniejszego
oporu.
N p . : „ N i e można więc nazywać tego r u t y n i a r s t w e m i działaniem
p o najlżejszej l i n i i o p o r u ( o po linii
najmniejszego
oporu)".
Z o b . najmniejsza linia o p o r u .
N A J M N I E J S Z A L I N I A O P O R U — zniekształcona f o r m a wyrażenia p o l
s k i e g o : linia najmniejszego
oporu. N p . : „ D z i a ł a t u a u t o m a t y z m ,
podąża się p o najmniejszej l i n i i o p o r u ( o po linii
najmniejszego
oporu)".
„ Ż a d e n z dyskutantów n i e poszedł p o najmniejszej
l i n i i o p o r u ( o nie poszedł po linii najmniejszego
oporu)".
P o l s k i e g o wyrażenia po linii najmniejszego
oporu używamy
w z n a c z e n i u 'drogą najłatwiejszą, n i e wymagającą wysiłku'.
Z o b . też: iść p o najmniejszej l i n i i o p o r u .
N A K Ł A D Y PONOSIĆ — p o p o l s k u : ponosić koszty.
nakładów p o n i e s i e ( o całość kosztów poniesie)
N p . : „Całość
towarzystwo".
N A K O P I Ć , N A K O P I O N Y — p o p o l s k u : zgromadzić,
zgromadzony;
zebrać, zebrany;
skupić, skupiony.
N p . : „ Z mniejszych nakopion y c h głupstw ( o zgromadzonych)
w tej książce
wybierzmy
jedno".
C z a s o w n i k nakopić zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a z jęz. r o
s y j s k i e g o ; p o r . r o s . nakopit'
('nagromadzić').
NALEŻEĆ
D O JEDNEGO
NALEŻEĆ
DO JEDNYCH
Z
Z
NAJLEPSZYCH,
NAJLEPSZYCH,
NAJCIEKAWSZYCH
NAJCIEKAWSZYCH
itp.,
itp. —
z w r o t odpowiadający p o l s k i m z w r o t o m : być jakimś
(np. :
Ten redaktor
jest bardzo
zdolny),
być jednym
z jakichś ( n p . :
Ten
redaktor
jest jednym
z bardzo
zdolnych),
należeć do
jakichś ( n p . : Ten redaktor
należy do bardzo
zdolnych).
Np. :
„ T e a t r t e n należał d o j e d n e g o z n a j b a r d z i e j uczęszczanych
( o był jednym
z najbardziej
uczęszczanych
l u b : o należał
do najbardziej
uczęszczanych) w P a r y ż u " . „ D o jednej z n a j z n a
k o m i t s z y c h ( o jedną z najznakomitszych...
jest a l b o : o do
najznakomitszych)
scen
filmu
należy d y s k u s j a
filozoficzna".
„Studia m e d y c z n e należą d o j e d n y c h z n a j t r u d n i e j s z y c h ( o na
leżą do
najtrudniejszych)".
W
u s z a c h l u d z i osłuchanych z polszczyzną n i b y - p o l s k i
z w r o t : „należeć d o j e d n e g o ( d o j e d n y c h ) z n a j l e p s z y c h " b r z m i
n i e l o g i c z n i e i śmiesznie. T o s a m o się o d n o s i d o n i b y - p o l s k i e g o
z w r o t u : „zaliczyć coś d o j e d n e g o z n a j l e p s z y c h " ( o uznać coś
za jedno z najlepszych
l u b : o zaliczyć
coś do
najlepszych).
N p . : „ M a m y p r a w o zaliczyć D o n G a b r i e l a d o j e d n e g o z n a j
c e n n i e j s z y c h ( o uznać za jedno
z najcenniejszych)
polskich
osiągnięć e k r a n u " .
N A L E Ż E Ć D O D U Ż E J P R Z Y J E M N O Ś C I •- p o p o l s k u : należeć
do dużych
przyjemności, być dużą przyjemnością, sprawiać dużą przyjemność.
N p . : „ F i l m o w a n i e własną kamerą należy d o dużej przyjemności
(o sprawia dużą przyjemność
a l b o : o jest dużą
przyjemnością)".
NALEŻEĆ
lub
ZALICZAĆ
(SIĘ)
DO
RZĘDU
JAKICHŚ
OSÓB
—
po
p o l s k u r a c z e j : należeć
l u b zaliczać
(się)
do jakichś
osób,
t z n . być jedną z n i c h . N p . : „ N a l e ż y d o rzędu n a j w y b i t n i e j s z y c h
(o należy do najwybitniejszych)
p o l s k i c h a k t o r e k , których a r t y
styczne możliwości niełatwo podlegają jakimś k l a s y f i k a c j o m " .
„ A n t o l o g i a z a w i e r a u t w o r y szesnastu p i s a r z y z a l i c z a n y c h d o
rzędu n a j b a r d z i e j r e p r e z e n t a t y w n y c h ( o zaliczanych
do
najbardziej
reprezentatywnych)
t w ó r c ó w fińskich".
N A M A W I A Ć K O G O o c o — p o p o l s k u : namawiać kogo do
N p . : „ C h c e m y dbać o higienę, o c o n a m a w i a ( o do
namawia)
prasa i telewizja".
czego.
czego
N A M Y Ś L E Ć SIĘ — p o p o l s k u : namyślić
się. N p . : „ R a d z ę się
namyśleć ( o namyślić), c z y n i e m a p a n n i c d o p o w i e d z e n i a " .
„ M ó w i ł a , że się m u s i namyśleć (o namyślić)". Z o b . domyśleć się.
N A M I E S Z K A N I U — p o p o l s k u : w mieszkaniu.
N p . : „Zjawił się
p a n K u b a s z e w s k i i życzył m i szczęścia n a n o w y m m i e s z k a n i u
( o iv nowym
mieszkaniu)".
N A Ń — f o r m a nań s t a n o w i p o p o l s k u połączenie p r z y i m k a na
ze skróconym b i e r n i k i e m z a i m k a on i o d p o w i a d a wyrażeniu
na niego; p o d o b n i e f o r m y : doń, odeń, zeń odpowiadają wyraże
n i o m : do niego, od niego, z niego. W s z y s t k i c h skróconych
f o r m tego t y p u w o l n o p o p o l s k u używać t y l k o w o d n i e s i e n i u
d o osób i przedmiotów n a z y w a n y c h r z e c z o w n i k a m i r o d z a j u
męskiego. P o n i b y - p o l s k u używa się i c h również w o d n i e s i e n i u
d o r o d z a j u żeńskiego, a także w o d n i e s i e n i u d o i n n y c h p r z y
p a d k ó w niż b i e r n i k , a więc p o n i b y - p o l s k u nań z n a c z y z a r ó w n o
' n a n i e g o ' , j a k i ' n a nią' o r a z ' n a n i m ' . N p . : „Jutro s p o t k a
się A l e k a n d r a z czekającą nań ( o na nią) mistrzynią świata".
„ T a p c z a n p r z e c h y l a się w t a k i sposób, że leżący nań ( o na nim)
człowiek łagodnie z s u w a się n a p o d ł o g ę " .
N A O K O W Y K O L — p o p o l s k u : bardzo ciemno; p o t o c z n i e : choć
oko wykol. N p . : „ K i e d y przyjechaliśmy, było c i e m n o n a o k o
w y k o l ( o ciemno, choć oko
wykol)".
65
64
N A O K O L I C Z N O Ś Ć C Z E G O — p o p o l s k u r a c z e j : w sprawie czego. N p . :
„Policja przepytywała mieszkańców w s i n a okoliczność ( o w spra
wie) u c i e c z k i F r a n k a " .
pośpiechu, bez zdenerwowania
coś robić. N p . : „ S a m
n a milicję, a b y j u ż n a s p o k o j n i e ( o już spokojnie)
obszerne z e z n a n i a " .
N A O K R Ą G Ł O — wyrażenie używane w f u n k c j i przysłówka o z n a
c z e n i u : ' n i e p r z e r w a n i e , b e z p r z e r w y , p r z e z cały c z a s ' . N p . :
„Biedny miś c h y b a n i e w i e , że s e z o n w Z a k o p a n e m t r w a
o b e c n i e n a okrągło ( o bez
przerwy)".
stratę wskutek czego. N p . : „ W R z y m i e d o k o n a n o o l b r z y m i c h
nadużyć n a stratę s k a r b u państwa ( o Skarb państwa
poniósł
stratę wskutek olbrzymich
nadużyć dokonanych
w
Rzymie)".
N A P O T Y K A Ć N A K O G O , N A c o — p o p o l s k u : napotykać kogo, co.
N p . : „Żywiołowa reakcja w m o m e n c i e , gdy n a p o t y k a n a opór
( o napotyka opór) środowiska, r o d z i się m n i e j ż y w i o ł o w y b u n t " .
„ A l e szukając w c z a s i e o b e c n y m śladów c z a s u m i n i o n e g o ,
n a p o t y k a z a w s z e n a pustkę ( o napotyka
pustkę)".
NAPRZECIW
CZEMU
WYCHODZIĆ — po
polsku
raczej:
okazywać
czemu życzliwość, poparcie, popierać coś. N p . : „ K o m i t e t P o w i a
t o w y w y c h o d z i n a p r z e c i w każdej wartościowej i n i c j a t y w i e ( o po
piera każdą wartościową inicjatywę)".
Użycie z w r o t u „wychodzić
n a p r z e c i w k o m u , c z e m u " w z n a c z e n i u 'okazywać k o m u , c z e m u
względy' r a z i w i e l u P o l a k ó w j a k o g e r m a n i z m .
NA
PRZESTRZENI
DNI,
TYGODNI,
MIESIĘCY,
LAT,
WIEKÓW
—
po
p o l s k u r a c z e j : w ciągu, podczas
dni. N p . : „ N a p r z e s t r z e n i
( o i r ciągu) k i l k u d n i o p i n i a p u b l i c z n a została p o i n f o r m o w a
n a o dwóch n o w y c h p r z y p a d k a c h lekkomyślności". „ N a przestrze
n i l a t 1921 — 1951 (o w latach 1921 — 1951) odsetek pracujących
k o b i e t wzrósł z 2 0 d o 2 4 p r o c . "
NA
PRZESTRZENI TEGO CZASU — po polsku
r a c z e j : w tym
czasie.
Np.:
„ N a p r z e s t r z e n i tego c z a s u ( o w tym czasie)
jeszcze
studiował".
Połączenie w j e d n y m wyrażeniu dwóch różnych pojęć —
przestrzeni i czasu — r a z i poczucie językowe w i e l u Polaków.
N A R Ó W N I E — p o p o l s k u : na równi, równie, w tym
samym
stopniu. N p . : „ Z n a m y t a k i c h , których l o s pozbawił n a równie
cnót i g o t ó w k i ( o na równi cnót i gotówki
a l b o : o zarówno
cnót, jak i
gotówki)".
N A R U S Z Y Ć O B O W I Ą Z K I — p o p o l s k u : zaniedbać, zlekceważyć obo
wiązki; sprzeniewierzyć
się, uchybić obowiązkom.
N p . : „Prawo
obciąża odpowiedzialnością karną rodziców, którzy naruszają
swoje o b o w i ą z k i (o zaniedbują swoje obowiązki) opiekuńcze".
W użyciu z w r o t u „naruszyć o b o w i ą z k i " p r z e j a w i a się wpływ
jęz. r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . naruszit'
objazannost'
('nie wypełniać
obowiązku').
NA
SPOKOJNIE c o ś
ROBIĆ — p o
p o l s k u raczej:
spokojnie,
bez
NA
NA
STRATĘ
SZKODĘ
KOGO,
KOGOŚ
CZEGO — po
ZABRAĆ,
polsku:
UKRAŚĆ
ktoś
COŚ — p O
lub
poszedł
złożyć
coś
ponosi
polsku —
t e k s t a m i urzędowymi — r a c z e j : zabrać l u b ukraść coś
N p . : „ Z a b r a l i o n i n a szkodę k i e r o w n i c z k i s k l e p u ( o
kierowniczce
sklepu) pelisę damską".
pOZa
komuś.
zabrali
N A T R A F I Ć K O G O w K I M — współcześnie p o p o l s k u : natrafić na kogo,
znaleźć kogo w kim ( m ó w i się więc dziś p o p o l s k u : znalazł
w nim godnego przeciwnika).
N p . : „ N a s i dwaj z a w o d n i c y natrafią
w N i e m c u , F i n i e i Bułgarze ( o znajdą w nich) o s t r y c h egza
minatorów".
N A W C I Ą Ż — wyrażenie odpowiadające p o l s k i e m u na
zawsze.
N p . : „ N a w e t t a k i m często zazdroszczę, ale n a wciąż ( o na
zawsze) — n i e zamieniłabym się u s p o s o b i e n i e m " .
P o n i b y - p o l s k u powiedziałoby się z a p e w n e także: „Błagałem,
a b y n a wciąż (o na zawsze)
została". A l b o :
^Zapamiętaj
to s o b i e r a z n a wciąż ( o na
zawsze)".
N A W I Ą Z A N I E — z o b . w nawiązaniu d o czegoś.
N A W Y L O T — z o b . przejść n a w y l o t kogoś".
N A Z W O L N I E N I U — z o b . być, przebywać n a z w o l n i e n i u .
N E G L I Ż O W A Ć — odsłaniać, obnażać, demaskować. N p . : „Machejek
nie p o r y w a się n a t r o p i e n i e genezy s t a l i n i z m u , ale negliżuje
( o odsłania) j e g o dzień p o w s z e d n i " . „ A u t o r negliżuje (o
demaskuje)
k n o w a n i a imperialistów".
C z a s o w n i k a negliżować używa się — choć r z a d k o — również
w języku p o l s k i m , a l e w z n a c z e n i u : ignorować, pomijać,
za
niedbywać kogo, co, nie zwracać uwagi na kogo, na co. N p . : .
„ W t e o r i i l i t e r a t u r y mieliśmy nadużycia materiału b i o g r a f i c z
n e g o d l a wyjaśnienia twórczości p i s a r z a k o s z t e m negliżowania*
s p r a w społecznych" ' ( S J P ) .
" '
P o l s z c z y z n a zapożyczyła ten c z a s o w n i k z j ę z . f r a n c u s k i e g o ;
p o r . f r a n c . negliger ('zaniedbać, lekceważyć').
N E R W I C O W I E C B A R O M E T R Y C Z N Y — nerwicowiec,
tj. 'człowiek c h o r y
n a nerwicę, wrażliwy n a z m i a n y ciśnienia, c z y l i inaczej mówiąc,
n a z m i a n y b a r y c z n e ' . N p . : „ N i e c h t y l k o t a p o g o d a się n i e c o
67
66
u s t a t k u j e , b o j e s t e m n e r w i c o w i e c b a r o m e t r y c z n y ; n a które
t o s c h o r z e n i e cierpią l u d z i e , którzy n i e o p a t r z n i e r z u c i l i P o d h a l e
przenosząc się d o W a r s z a w y " .
P o p o l s k u baryczny
z n a c z y 'związany z ciśnieniem a t m o
s f e r y c z n y m ' , barometryczny
zaś — 'związany z b a r o m e t r e m , c z y l i
przyrządem d o m i e r z e n i a ciśnienia'. A n a l o g i c z n i e — i równie
d o w c i p n i e — obróbka t e r m i c z n a p o n i b y - p o l s k u n a z y w a się
„ o b r ó b k ą termometryczną".
N E R W Ó W K A — p o p o l s k u raczej : zdenerwowanie,
napięcie
nerwowe,
niepokój, podniecenie,
strach,
obawa, lęk. N p . : „Czekanie i l i
czenie m i n u t i s e k u n d d o przyjścia d z i e w c z y n y ; nerwówka
( o niepokój),
c z y d o b r z e poszedł e g z a m i n " . „ H a ł a s , nerwówka
( o napięcie nerwowe),
a t a m kojąca p e r s p e k t y w a ozłoconych
słońcem T a t r " . „Wszystkie te zadrażnienia i nerwówki ( o zdener
wowania) wynikają z lekceważenia k l i e n t ó w " .
NIE D A J M Y SIĘ Z W A R I O W A Ć — z o b . kochać robić coś, zwariować
kogo.
N I E D O S P R Z Ą T N I Ę T Y — imiesłów n i b y - p o l s k i e g o c z a s o w n i k a „niedosprzątnąć", który p o p o l s k u z n a c z y : ' n i e s t a r a n n i e posprzątać
( m i e s z k a n i e ) ' : N p . : „Sądzę, że niedosprzątnięte m i e s z k a n i e b y w a
w S z w a j c a r i i wciąż jeszcze częstszym p o w o d e m r o z w o d u aniżeli
b r a k doświadczenia s e k s u a l n e g o " .
N I E D O R E A L I Z A C J A — p o p o l s k u r a c z e j : niedosyt, niedostatek,
nie
spełnienie, niecałkowite spełnienie, niecałkowita realizacja.
Np.:
„ K a ż d e m u u c z o n e m u t o w a r z y s z y u c z u c i e n i e d o r e a l i z a c j i ( o nie
dosytu)".
N I E D O W I D Z I A N Y — p o p o l s k u r a c z e j : nie doceniony, nie
dostrzega
ny. N p . : „ N a l e ż y d o p o e t ó w u t a l e n t o w a n y c h , ale niesłusznie
n i e d o w i d z i a n y c h ( r a c z e j : o nie
dostrzeganych)".
N U - D Y S C Y P L I N A — p o p o l s k u r a c z e j : brak dyscypliny,
rozprzężenie,
rozluźnienie dyscypliny.
N p . : „ T a k a n i e d y s c y p l i n a godziła ( o taki
brak dyscypliny
godził) w poniedziałkową produkcję".
N I E D Y S K R E C J A — z o b . d o k o n a ć błędu.
NIE IDZIE ( Z ) R O B I Ć — p o p o l s k u r a c z e j : nie można, nie da się,
nie należy. nie uchodzi, nie wypada (z)robić.
N p . : „Konkurentów
jest t a k w i e l u , że w tej d z i e d z i n i e n i e i d z i e się wybić ( o nie
można się wybić)".
„ C z ł o w i e k o w i z wyższym wykształceniem
r z e k o m o n i e i d z i e ( o nie uchodzi) pracować
fizycznie".
NIEMNIEJ — z o b . t y m m n i e j .
NIENAWIDZIEĆ
coś
—
po
p o l s k u : nienawidzić
czegoś.
Np.:
„ W t e d y zaczęła g o nienawidzieć ( o nienawidzić)".
„ Z a c z ą ł się
zwierzać, że n i e n a w i d z i żonę ( o nienawidzi
żony)".
P o p o l s k u m ó w i m y nienawidzić żony, pracy,
wysiłku, ale
znienawidzić żonę, pracę, wysiłek.
NIENAWIŚĆ D L A K O G O ,
D L A C Z E G O — po
polsku:
nienawiść
do
kogo, do czego. N p . : „ Z b i e g i e m l a t rosła w n i m nienawiść
d l a siebie s a m e g o ( o do siebie
samego)".
N I E P A L A C Z — p o p o l s k u r a c z e j : niepalący. N p . : „ U n i e p a l a c z y
(o u niepalących)
wzrosła zawartość t l e n k u węgla we k r w i ,
jak gdyby sami w y p a l i l i papierosa".
N I E P R A W I D Ł O W A Z A S Z Ł O Ś Ć — p o p o l s k u r a c z e j : błąd, nieprawidło
wość, wypaczenie,
wynaturzenie,
nadużycie, nieład,
samowola,
bezprawie,
bezład i t p . N p . : „ P o odejściu d y r e k t o r ó w nastąpiło
u s p o k o j e n i e umysłów, p r a c a postępuje w z a s a d z i e p l a n o w o ,
nieprawidłowe zaszłości ( o nieprawidłowości)
s u k c e s y w n i e się
usuwa".
NIEPRZEKONYWUJĄCY,
przekonujący,
wujący.
NIEPRZEKONYWUJĄCO — po
nieprzekonująco;
polsku:
nieprzekonywująco,
nie
nieprzekony
N I E S P O D Z I A N K A — z o b . spodziewać się n i e s p o d z i a n k i .
NIE ŚMIE R O B I Ć C O Ś — p o p o l s k u używa się tego z w r o t u
w z n a c z e n i u ' n i e odważa się, n i e ośmiela się j a k o ś postąpić';
p o n i b y - p o l s k u — także w z n a c z e n i u ' n i e w o l n o , n i e można
jakoś się zachować'. N p . : „ N a g r o d a n i e śmie ( o nie może)
przekroczyć 100 funtów". „ K a w a n i e śmie ostygnąć ( o nie
wolno dopuścić do tego, żeby
ostygła)".
NIEŚĆ R O Z C Z A R O W A N I E — p o p o l s k u : przynosić
rozczarowanie.
N p . : „ W o g ó l e r a s o w e p s y niosą ( o przynoszą) dużo r o z c z a r o
wań. N i e wygląda t a k , j a k właściciel s o b i e w y m a r z y ł " .
Różnica między związkami przynosić rozczarowanie
i „nieść
r o z c z a r o w a n i e " jest t a k a s a m a j a k między związkami zabierać
glos a „brać g ł o s " a l b o między znosić szefa cierpliwie
i „nosić
szefa c i e r p l i w i e " .
NIEŚĆ S T R A T Y — p o p o l s k u : przynosić, powodować straty. N p . :
„Nieumiejętność p i c i a niesie straty ( o przynosi
straty)
moralne,
zdrowotne i gospodarcze".
NIE T Y L K O . . . , c o . . . — p o p o l s k u : nie tylko...,
lecz także... l u b
nie tyle..., co
N p . : „ N i e r a z w m o t y w a c j i z a w i e r a n i a małżeństw
t k w i n i e t y l k o a u t e n t y c z n a miłość d o p a r t n e r a ( o nie tyle
autentyczna
miłość, co potrzeba),
co potrzeba posiadania do
mu, dzieci".
69
68
NIEUDACZNICTWO, NIEUDACZNIKOSTWO, NIEUDACZNOŚĆ — po
pol-
s k u : pechowość,
brak powodzenia,
szczęścia
w życiu. N p . :
„ W p a j a n e n a m w dziedziństwie poglądy o naszej nieudaczności
( o pechowości)
odciskają się piętnem n a całe ż y c i e " . Z o b .
nieudacznik.
N I E U D A C Z N I K — p o p o l s k u : pechowiec, niewydarżeniec, c z y l i 'czło
w i e k , któremu się n i e w i e d z i e w życiu'. N p . : „ H e n r y k n a j p i e r w
n i s z c z y życie o s o b i s t e s w o i c h b l i s k i c h , p o t e m przyśpiesza zagła
dę t y c h , których b r o n i ; t y p o w y n i e u d a c z n i k ( o
pechowiec)".
W y r a z „nieudacznik" zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a z jęz.
r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . nieudacznik
( ' p e c h o w i e c , nieszczęśliwiec').
NIE W Y J M U J Ą C C Z E G O Ś — p o p o l s k u : nie wyłączając
czegoś;
bez wyjątku. N p . : „ N a świadectwie m a ocenę b a r d z o dobrą
z języka p o l s k i e g o o r a z s a m e o c e n y d o s t a t e c z n e ze w s z y s t k i c h
pozostałych przedmiotów, n i e wyjmując ( o nie
wyłączając)
historii".
NIE Z N A N Y C Z E M U Ś — p o p o l s k u r a c z e j : nie występujący w czymś,
nie uwzględniony,
nieobecny
gdzieś, a więc ' t e n , którego nie
było gdzieś'. N p . : „ K o d e k s z a w i e r a rozwiązania n i e z n a n e
obowiązującym d o t y c h c z a s p r z e p i s o m (w t y m w y p a d k u n p . :
o nowe w porównaniu z obowiązującymi
dotychczas
przepisami
a l b o : o nie uwzględniane w dotychczas
obowiązujących
przepi
sach)".
N I W E L O W A Ć , Z N I W E L O W A Ć BRAKI, NIEDOCIĄGNIĘCIA
— po
polsku:
usuwać, usunąć braki, niedociągnięcia.
N p . : „Najpierw m u s i m y
zniwelować ( o usunąć) niedociągnięcia w s z k o l e n i u młodych
kadr".
C z a s o w n i k a niwelować używa się p o p o l s k u w z n a c z e n i u
'doprowadzać d o jednego p o z i o m u , wyrównywać'; mówimy n p .
niwelować teren.
N O G A — z o b . n o g i z a p a s ; podkładać nogę.
N O N P R O L I F E R A C J A — p o p o l s k u r a c z e j : nierozprzestrzenianie
(bro
n i j ą d r o w e j ) . N p . : „ Z ł o ż y l i oświadczenie, że n i e z a c h o d z i
związek między sprawą n o n p r o l i f e r a c j i ( o
nierozprzestrzeniania)
b r o n i jądrowej a sytuacją n a B l i s k i m W s c h o d z i e " .
R z e c z o w n i k proliferacja,
będący podstawą słowotwórczą rze
c z o w n i k a nonproliferacja,
należy d o t e r m i n o l o g i c z n y c h i n t e r n a c j o nalizmów z d z i e d z i n y b i o l o g i i i z n a c z y ' r o z r a s t a n i e się t k a n e k ,
rozmnażanie się drogą pączkowania' ( p o c h . z łac. proles —
' p o t o m s t w o ' +fero — ' n i o s ę ' ) . J a k o t e r m i n u p o l i t y c z n e g o używa
się g o w z n a c z e n i u przenośnym; z a s a d a n o n p r o l i f e r a c j i m a
z a p o b i e c „rozmnażaniu s i ę " b r o n i jądrowej.
N O R M A L K A — p o p o l s k u r a c z e j : stan powszedni;
rzecz
zwyczajna,
normalna;
przeciętność.
N p . : „ S k o r o Tydzień się skończył,
skończyły się też n i e p o t r z e b n e f a n a b e r i e z kulturą i raczej
n i k t m u n i e p r z e s z k o d z i w k u l t y w o w a n i u n o r m a l k i (o po
wszednich obyczajów)".
„ P o z i o m l i t e r a c k i tekstów n i e odbiegał
o d estradowej n o r m a l k i ( o przeciętności)".
„ M o ż e gdzie i n d z i e j
n i e w y k o n a n i e p l a n u t o n o r m a l k a ( o rzecz normalna),
u nas —
nie". „ D l a n i c h różnego r o d z a j u p o z y i o d z y w k i e k s p e d i e n t e k
to n o r m a l k a ( o rzecz
powszednia)".
NOS M O R D Y — n i b y - p o l s k i e określenie n o s a zwierzęcia; n p . : „Pies
wygrzebał n o g a m i w r e s z c i e dołek p r z e d budą, żeby wepchnąć
na chwilę n o s m o r d y ( p o p r o s t u : o nos) d o chłodniejszej z i e m i " .
N i e należy wyciągać stąd w i o s k u , że o nosie człowieka mówi
się p o n i b y - p o l s k u j a k o o nosie t w a r z y .
N O S T A L G I A — n i b y - p o l s k i o d p o w i e d n i k wyrazów melancholia,
żal,
zaduma ( p o p o l s k u r z e c z o w n i k a nostalgia używa się w z n a c z e n i u
'tęsknota z a ojczyzną'). N p . : „ L a n a T u r n e r rozwiodła się p o r a z
siódmy, m i m o że — j a k stwierdziła z nostalgią ( o z żalem)
prasa — p o r a z siódmy obiecywała wieczną miłość".
NOTORYJNLE ( W I A D O M O ) — p o p o l s k u : powszechnie,
ogólnie
(wiado
mo). N p . : „ N o t o r y j n i e ( o powszechnie)
w i a d o m o , że obecność
o b y d w u s t r o n n a r o z p r a w i e p o z w a l a ujawnić b e z s p o r n e f a k t y " .
W y r a z ó w notoryjny,
notoryjnie
używa się w p o l s k i m języku
p r a w n i c z y m j a k o o b o c z n y c h f o r m wyrazów notoryczny,
noto
rycznie;
notoryczny
— t o ' p o w s z e c h n i e z n a n y ' l u b 'ciągle się
powtarzający, stale postępujący w jakiś ( z w y k l e niewłaściwy)
sposób'.
OBCHODZIĆ
ZWYCZAJE z
O K A Z J I ŚWIĄT — p o
polsku:
obchodzić
święta zgodnie z obyczajem;
obchodzić święta, jak obyczaj
każe;
przestrzegać obyczajów świątecznych, pielęgnować obyczaje
świą
teczne. N p . : „ W ciągu długich w i e k ó w ludność W a r s z a w y
obchodziła te s a m e o b y c z a j e z o k a z j i świąt ( o
przestrzegała
tych samych obyczajów
świątecznych)".
C z a s o w n i k a obchodzić używamy dziś p o p o l s k u w z n a c z e n i u
(1) 'robić o b c h ó d ' , n p . : codziennie
obchodził znajomych;
(2) ' i n
teresować k o g o ś ' ; n p . : to mnie nic nie obchodzi;
(3) 'święto
wać, święcić'; n p . : jutro obchodzę
imieniny.
OBEJRZEĆ KOGOŚ N A WŁASNE O C Z Y
— po polsku
raczej:
widzieć,
zobaczyć kogo na własne oczy. N p . : „ o d tego c z a s u n i g d y g o
już nie obejrzała ( o nigdy...
nie widziała, nie zobaczyła) n a
własne o c z y " .
70
71
O B J A W Y K O G O Z M N I E J S Z A J Ą SIĘ — p o p o l s k u r a c z e j : objawy
czego
ustępują. N p . : „ W y n i k i badań okazały się pomyślne, a l e o b j a w y
p a c j e n t a ( o objawy choroby) n i e zmniejszyły się ( o nie ustąpiły)".
P o p o l s k u objawami n a z y w a m y o z n a k i jakiejś c e c h y , a n i e sa
mą cechę jej n o s i c i e l a ; m ó w i m y więc o objawach choroby, złości
i apetytu, a n i e — o „objawach c h o r e g o " , „złośnika" c z y „głodne
g o " . Objawy bywają mniej l u b bardziej wyraźne, a n i e „mniejsze"
l u b „ w i ę k s z e " ; n i e m o g ą się więc a n i zmniejszać, a n i zwiększać.
OBJĘTOŚCIOWY ( T O W A R ) — p o p o l s k u r a c z e j : mający dużą objętość,
zajmujący dużo miejsca;
n p . „ G d y b y przemysł zgodził się z h a n
d l e m , poprawiłaby się g o s p o d a r k a przedsiębiorstw handlujących
t y m objętościowym i d e f i c y t o w y m t o w a r e m ( n p . : o
deficyto
wym towarem o dużej
objętości).
P o l s k i e g o p r z y m i o t n i k a objętościowy używamy w z n a c z e n i u
'odnoszący się d o objętości' ( b e z względu n a jej wielkość).
O B Ł Ę D N Y — p r z y m i o t n i k używany w f u n k c j i r z e c z o w n i k a o z n a
c z e n i u : 'obłąkany, c z y l i p s y c h i c z n i e , umysłowo, n e r w o w o c h o r y ' .
N p . : „ N a tej p o d s t a w i e sąd k r a j o w y o r z e k a , iż w y s t a w i o n y
u p r z e d n i o n a k a z u m i e s z c z e n i a g o w zakładzie d l a obłędnych
( o obłąkanych; umysłowo chorych) jest n i e p r a w o m o c n y " .
P o l s k i w y r a z obłędny z n a c z y 'szaleńczy, w a r i a c k i , będący w y
r a z e m obłędu'. U ż y w a się g o w o d n i e s i e n i u d o w y t w o r ó w czło
w i e k a obłąkanego, a n i e w o d n i e s i e n i u d o s a m e g o człowieka.
M ó w i m y : o obłędny plan, a l e : o obłąkany
człowiek.
O B M Y Ś L E Ć — p o p o l s k u : obmyślić.
N p . : „ K t o chce
r z e c z y w i e l k i c h , m u s i b a r d z o s k r u p u l a t n i e obmyśleć ( o
d r o b n e szczegóły". Z o b . domyśleć się.
OBOWIĄZEK — zob.
obowiązku.
naruszyć
obowiązek;
dokonać
obmyślić)
pozostawanie
obok
O B S Z L U M P R A N Y — imiesłów c z a s o w n i k a „ o b s z l u m p r a ć " ; znacze
n i e m o d p o w i a d a p o l s k i m p r z y m i o t n i k o m i imiesłowom: brudny,
zasmarowany,
niechlujny,
obszarpany.
N p . : „Chłop chodzi w obs z l u m p r a n y c h (o zaszarganych)
p o r t k a c h n i e d l a t e g o , że nie
stać g o n a h i g i e n i c z n y , n o w o c z e s n y ubiór r o b o c z y " .
O B U Ć B U T Y — z w r o t odpowiadający p o l s k i e m u z w r o t o w i włożyć,
buty l u b s a m e m u c z a s o w n i k o w i obuć. N p . : „ M ę ż c z y z n a d o w i e
d z i a w s z y się, że przyjechałem z i n n e g o m i a s t a , obuł s z y b k o buty
( o włożył szybko buty), podciągnął s p o d n i e i zaczął skarżyć
się n a ciężkie p o w i e t r z e " .
P o n i e w a ż p o l s k i c z a s o w n i k obuć z n a c z y 'włożyć b u t y ' , zwrot
„ o b u ć b u t y " znaczyłoby p o p o l s k u 'włożyć b u t y b u t o m ' .
O B Y C Z A J — z o b . obchodzić
obyczaje.
O B Y Ć SIĘ N A S T R A C H U — p o p o l s k u : skończyć się na
strachu.
N p . : „ A k t o r k a padła ofiarą j a d u w i e l k i e g o pająka, a l e o b y ł o
się n a s t r a c h u ( o skończyło się na
strachu)".
Z w r o t „ o b y ć się n a s t r a c h u " powstał z a p e w n e w w y n i k u
skrzyżowania d w ó c h z w r o t ó w p o l s k i c h : obyć się czym ('poprzestać
na c z y m ' ) i skończyć
się na czym.
M ó w i m y także: o nie
obyło się bez strachu.
OCENIAĆ COŚ Z A JAKIEŚ — z w r o t odpowiadający p o l s k i e m u oceniać
coś jako jakieś l u b uznawać coś za jakieś.
N p . : „Zeznania
świadków n a t e m a t z a c h o w a n i a się Z y g m u n t a S z . zostały o c e n i o
ne z a n i e z g o d n e ( o zostały uznane za niezgodne)
z rzeczywi
stością".
N i b y - p o l s k i z w r o t „oceniać coś z a j a k i e ś " powstał z a p e w n e
w w y n i k u skrzyżowania d w ó c h z w r o t ó w p o l s k i c h : uważać l u b
uznawać coś za jakieś i oceniać coś jako
jakieś.
O C E N N Y — z o b . k r y t e r i u m ocenne.
OCHOTA — z o b . mściwa o c h o t a .
O C K N Ą Ć K O G O Ś — p o p o l s k u : obudzić, rozbudzić kogo, t o z n a c z y
'sprawić, żeby się ktoś ocknął, oprzytomniał'. N p . : „Panna
Kaśka zainteresowała się n i m j a k o mężczyzną, podeszła i p r z y
siadła się, a t o g o trochę ocknęło ( o wskutek
czego
trochę
się ocknął)".
ODBIORCA S Z E R O K I — p o p o l s k u : odbiorca masowy. N p . : „ W s z y skie książki tej serii p r z e z n a c z o n e są d l a s z e r o k i e g o (o ma
sowego) o d b i o r c y " .
Wyrażenie „szeroki o d b i o r c a " , rażące p o c z u c i e j ę z y k o w e w i e l u
Polaków, s t a n o w i w y n i k bezmyślnego skrócenia związku o szero
ki krąg
odbiorców.
ODBYĆ C Z Y N
(SPOŁECZNY) — p o p o l s k u :
wykonać
coś
w
czynie
społecznym, pracować w ramach czynu społecznego. N p . : „ W s z y s c y
mieszkańcy o s i e d l a s t a w i l i się w niedzielę, b y o d b y ć c z y n s p o
łeczny ( o by pracować w czynie
społecznym)".
Z w r o t „ o d b y ć c z y n społeczny" n i e t y l k o r a z i p o c z u c i e j ę
z y k o w e P o l a k ó w , a l e także sugeruje urzędowy c h a r a k t e r s a m e g o
czynu.
ODBYWAĆ WARSZTATY, KLINIKĘ — po p o l s k u :
odbywać
praktykę
w warsztatach,
w klinice.
N p . : „Jako uczeń Z a s a d n i c z e j Szkoły
Z a w o d o w e j w a r s z t a t y ( o praktykę warsztatową) o d b y w a ł w pie
karni m e c h a n i c z n e j " .
6 -
Słownik języka
niby-polskiego
73
72
ODCHODZIĆ
z
ROZMYSŁEM
O D ZMYSŁÓW — po
polsku:
tracić
zmysły, mając świadomość
tego. N p . : „ D o t k n ę ł o j ą straszne
nieszczęście: dzień p o d n i u odchodziła z pełnym rozmysłem
o d z m y s ł ó w ( o odchodziła od zmysłów, w pełni to sobie uświa
damiając)".
O D C Z U W A Ć F R A J D Ę — p o p o l s k u — p o z a swobodną m o w ą p o
toczną — r a c z e j : odczuwać l u b mieć przyjemność.
N p . : „Tylko
j e d n a z t y c h lekkomyślnych, f r y w o l n y c h p a n i e n e k o d c z u w a
frajdę ( o przyjemność)
p o d c z a s p r a c y z k l i e n t e m , pozostałe
wyłącznie z mężami i k o c h a n k a m i , którzy n i e płacą".
O D D A Ć D O W G L Ą D U — z w r o t odpowiadający p o l s k i e m u w y r a z o w i
udostępnić.
N p . : „ P a ł a c w a l e w i c k i p o w i n i e n być o d d a n y d o
wglądu ( o udostępniony) s z e r o k i m r z e s z o m turystów".
O D D A Ć R Z U T — p o p o l s k u : rzucić;
wykonać rzut. N p . : „ N i e
oddałem d o n i e g o n a w e t j e d n e g o r z u t u ( o ani razu nie rzuciłem
w niego) k a m i e n i e m " .
O D D A Ć S K O K p o p o l s k u : skoczyć;
wykonać skok. N p . : „Już
w s z y s c y z a w o d n i c y o d d a l i p o 3 s k o k i ( o wykonali po 3
skoki)".
„ T r z e b a i c h przekonać, b y o d d a l i s k o k i ( o by skakali) t a m ,
gdzie są o d p o w i e d n i e w a r u n k i " .
O D D O R A Ź N I Ć SPRAWĘ — z w r o t odpowiadający p o l s k i e m u p r a w n i
c z e m u z w r o t o w i : uchylić doraźny tryb sądzenia, zmienić
tryb
doraźny na zwykły. N p . : „ O b r o ń c a wystąpił z w n i o s k i e m , by
oddoraźnić sprawę ( o by uchylić doraźny tryb sądzenia) l u b
wymierzyć karę d o ż y w o t n i e g o więzienia".
ODDZIALYWUJĘ,
ODDZIALYWUJESZ. . ., ODZIALYWUJĄC,
ODDZIAŁY
W U J Ą C Y — p o p o l s k u : oddziaływam l u b oddziałuję, oddziaływasz
l u b oddziałujeszoddziaływając
l u b oddziałując, oddziały w ający
l u b oddziałujący.
N p . : „ N a r y n e k oddziaływują ( o oddziały
wają l u b : o oddziałują) różne siły". „ T r z e b a uwzględnić w s z y
stkie c z y n n i k i oddziaływujące ( o oddziaływające l u b : o oddzia
łujące) n a o s t a t e c z n y w y n i k " .
O D D Z I A Ł Y W A Ć Z A C Z Y M — p o p o l s k u : działać na rzecz
czego.
N p . : „ R z ą d f r a n c u s k i n a d a l oddziaływał w W a r s z a w i e z a
u t r z y m a n i e m p o k o j u ( o zabiegał o utrzymanie
pokoju
albo:
o działał na rzecz
pokoju)".
ODESIAK, ODESYTA — mieszkaniec Odessy. N p . : „ N a o d e s k i m
b a z a r z e można — z d a n i e m odesiaków ( o mieszkańców
Odessy)
kupić w s z y s t k o " . „ I n n e części c y k l u powieściowego o młodych
o d e s y t a c h ( o mieszkańcach Odessy) n i e są j u ż t a k i e d o b r e " .
O D G R O M A — p o p o l s k u : dużo, bez liku, co niemiara,
do diabla
i trochę, do licha
/ trochę,
ile dusza zapragnie;
mnóstwo.
N p . : „ T o w a r ó w zawsze było u n a s o d g r o m a ( o bez liku),
ale t r u d n o było coś kupić".
O D K L Ó C A Ć — p o p o l s k u — p o z a żargonem środowiskowym — r a
czej : usuwać zakłócenia. N p . : „Zostałbym m i l i o n e r e m , g d y b y m
mógł k l i e n t o m odklócać t e l e w i z o r y ( o usuwać zakłócenia w odbio
rze
telewizji)".
ODNOSIĆ D O Ś W I A D C Z E N I E — p o p o l s k u : wynosić (z czego) doświad
czenie. N p . : „ N i e lepsze doświadczenia odnoszą nasi c z y t e l n i
cy stykający się z różnymi i n i c j a t y w a m i i urzędami ( o doświad
czenia wynoszą nasi czytelnicy
z różnych instytucji
i
urzędów)".
ODNOSIĆ P O W O D Z E N I E — p o p o l s k u : mieć powodzenie,
spotykać się
z powodzeniem,
cieszyć się powodzeniem.
N p . : „ W którymś
n a s z y m d z i e n n i k u przeczytałem, że o d n o s i o n a w i e l k i e p o w o d z e
nie ( o ma wielkie powodzenie)
z a granicą".
Z w r o t „odnosi p o w o d z e n i e " powstał z a p e w n e z e skrzyżowania
dwóch z w r o t ó w p o l s k i c h : odnosić sukces i mieć
powodzenie.
ODNOŚNIE K O G O , C Z E G O — n i b y - p o l s k i e wyrażenie odpowiadające
p o l s k i e m u k a n c e l a r y j n e m u odnośnie do kogo; w odniesieniu
do
kogo, czego; na temat kogo, czego o r a z b a r d z i e j p o t o c z n y m
wyrażeniom p o l s k i m w sprawie
kogo l u b czego, co do kogo
lub czego. N p . : „ O d p o w i a d a ł n a l i c z n e p y t a n i a odnośnie s y
tuacji w o j s k o w e j ( o pytania
na temat sytuacji
albo o
pytania
o sytuację).
„Odnośnie samej l o k a l i z a c j i ( o co do samej lo
kalizacji)
d e c y z j a wydaje się ze w s z e c h m i a r słuszna". P o d o b n i e
wypowiedział się I n s t y t u t E k s p e r t y z Sądowych odnośnie o s a d u
(o w sprawie osadu) w l u f i e " .
N i e k i e d y w przekładzie t e k s t u n i b y - p o l s k i e g o n a język p o l s k i
w y r a z odnośnie można całkiem p o m i n ą ć : n p . „tak p r z e d s t a w i a
się s p r a w a odnośnie d e c y z j i ( o sprawa decyzji) c o d o d a l s z y c h
losów d z i e c k a " . W wyrażeniu „odnośnie c z e g o " p r z e j a w i a się
wpływ jęz. r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . otnositielno czego ('co d o czego").
Z o b . też: p o r o z u m i e n i e odnośnie warunków.
ODPĘDZAĆ, ODPĘDZIĆ KOGO, CZEGO — po polsku:
odpędzać
kogo,
co. N p . : „ W i e d z i a ł , że się b o i m y , więc rozmową chciał uspokoić
nasze n e r w y i odpędzić s t r a c h u ( o odpędzić strach).
„Kiedy
zasnął odpędzała m u c h ( o odpędzała muchy) o d n i e g o " .
O D P O W I E D Ź — z o b . o d w r o t n a o d p o w i e d ź ; w o d p o w i e d z i n a coś.
ODPROWADZAĆ
przekazywać
PIENIĄDZE, G O T Ó W K Ę i t p . — p o
pieniądze,
gotówkę
polsku
raczej:
itp. N p . : „ O d pewnego czasu
75
74
oskarżony
banku".
n i e odprowadzał
( o nie przekazywał)
gotówki d o
O D P R Z E D W O J N Y — p o p o l s k u : od czasów przedwojennych,
od
przedwojnia.
N p . : „ D z i e j e tego m i a s t a z n a o d p r z e d w o j n y
(o od czasów
przedwojennych)".
W y r a z „ p r z e d w o j n a " powstał p r a w d o p o d o b n i e w s k u t e k p o
zornej a n a l o g i i dwóch p a r w y r a z ó w : wojenny — wojna,
przedwo
jenny — przedwojna.
W rzeczywistości t a k a a n a l o g i a n i e występu
je, b o podstawą d l a p o l s k i e g o p r z y m i o t n i k a przedwojenny
jest
wyrażenie przed wojną. P o l s k i m r z e c z o w n i k o w y m określeniem
' c z a s u p r z e d wojną' jest w y r a z
przedwojnie.
O D S T A Ć , O D S T A W A Ć ( n p . w W Y Ś C I G U ) — p o p o l s k u : nie
nadążać,
opóźniać się, pozostawać
w tyle, zalegać. N p . : „ N i e w i e m ,
d l a c z e g o najmłodsi l e k a r z e odstają o d s t a r s z y c h ( n
dlaczego
nie nadążają za starszymi").
„ C z ę ś ć z a w o d n i k ó w zaczęła syste
m a t y c z n i e odstawać ( o zostawać w tyle) n a s k u t e k wewnętrznych
porachunków".
W użyciu c z a s o w n i k a odstawać w z n a c z e n i u ' n i e nadążać'
p r z e j a w i a się w p ł y w j ę z . r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . otstawat'
('opóźniać
się, n i e nadążać').
O D W O Ł Y W A Ć SIĘ N A K O G O — p o p o l s k u : powoływać się na kogo
lub
odwoływać się do kogo.
N p . : „Broniąc swojej t e o r i i
próbował o d w o ł y w a ć się n a różne a u t o r y t e t y ( o powoływać
się na różne
autorytety)".
ODWROTNA
ODPOWIEDŹ,
ODWROTNIE
NADESZŁA
ODPOWIEDŹ
—
p o p o l s k u r a c z e j : natychmiastowa,
niezwłoczna odpowiedź; od
powiedź nadeszła szybko,
niezwłocznie,
odwrotną pocztą. N p . :
„ P r o s i m y o odwrotną ( o niezwłoczną)
odpowiedź". „ Z a k i l k a
d n i , a więc n i e m a l o d w r o t n i e ( o bardzo
szybko)
nadeszła
odpowiedź".
W y r a z y odwrotny, odwrotnie
znaczą p o p o l s k u ' i n n y , prze
c i w n y ; inaczej, przeciwnie, n a odwrót'. Z o b . też: w terminie
odwrotnym.
Wyrażenie odwrotną pocztą powstało w c z a s a c h , k i e d y k o
respondencję z m i a s t a d o m i a s t a przewoziły k o n n e p o j a z d y
kursujące t a m i z p o w r o t e m . P o t o c z n i e pocztą n a z y w a n o wówczas
nie t y l k o instytucję zajmującą się przewożeniem listów i p a c z e k ,
ale także należące d o niej p o j a z d y . A b y o d p o w i e d ź n a list
najszybciej dotarła d o a d r e s a t a , należało ją wysłać t y m s a m y m
p o j a z d e m , j a d ą c y m z p o w r o t e m , c z y l i właśnie odwrotną
pocztą.
Dziś wysłać coś odwrotną pocztą z n a c z y 'wysłać coś n a t y c h m i a s t
po otrzymaniu listu'.
O D Z A W S Z E — p o p o l s k u : od początku,
zawsze, odkąd sięgnę
pamięcią;
od dawna;
od niepomiernych
czasów;
od
wieków;
od kolebki;
od pieluch;
od dziecka;
od niemowlęctwa i t p .
N p - : « O d z a w s z e twierdzę ( o zawsze twierdzę), ż e n i e można
właściwie ocenić p r z e d s t a w i e n i a , jeśli n i e m a się w pamięci
tekstu s z t u k i " . Przysłówek zawsze o z n a c z a 'cały c z a s o g a r n i a n y
myślą', a n i e jakiś m o m e n t c z y jakiś o k r e s . N i e m o ż e więc
nazywać początkowej g r a n i c y t r w a n i a c z e g o k o l w i e k .
O D Z Y S K A Ć z P O W R O T E M — p o p o l s k u : otrzymać
l u b uzyskać
z powrotem
a l b o t y l k o : odzyskać. N p . : „ N a s z naród m u s i
odzyskać z p o w r o t e m wolność ( o musi odzyskać
wolność)
i zaszczytne miejsce w r o d z i n i e n a r o d ó w " .
W s a m y m p o l s k i m c z a s o w n i k u odzyskać z a w i e r a się treść
' z p o w r o t e m , p o n o w n i e ' , w s k u t e k c z e g o uzupełnienie g o wyraże
n i e m z powrptem
r a z i w p o l s k i m tekście j a k o t a u t o l o g i a .
O F E R O D A W C A — ' o s o b a chcąca coś sprzedać, oferując jakiś t o w a r ' ,
c z y l i oferent. N p . : „ M ó w i o n o , że ktoś c h c e sprzedać złote
dukaty. Oferodawca
( o oferentem)
okazał się m i e s z k a n i e c
sąsiedniej w s i .
W y r a z „oferodawca" u t w o r z o n o n a wzór polskiego w y r a z u
ofiarodawca
('ten, który daje ofiarę'); p o p o l s k u n a z w a o s o b y
'dającej ofertę' brzmiałaby „ o f e r t o d a w c a " , g d y b y się ofertę
dawało, a n i e składało.
OFIARA, (TEJ) O F I A R Z E — p o p o l s k u : ofiara, (tej) ofierze. N p . :
„Zarzucano i m n i e u d z i e l e n i e p o m o c y ofiarze ( o ofierze)
bes
tialskiego p o b i c i a " . P o d o b n i e w o d m i a n i e wyrazów
miara
i wiara głoska -a- w c e l o w n i k u i m i e j s c o w n i k u z m i e n i a się
w -e-; m ó w i m y : o w tej mierze, o o tej wierze.
OGŁOSIĆ O C Z Y M — p o p o l s k u : zapowiedzieć,
ogłosić co. N p . :
„ W m a r c u ogłoszono w p r a s i e l o k a l n e j o z a p i s a c h ( o ogłoszono
zapisy) kandydatów d o szkółki ż u ż l o w e j " .
O G R A N I C Z N I K — p o p o l s k u r a c z e j : ograniczenie.
N p . : „Stąd
wszelkiego rodzaju hamulce i o g r a n i c z n i k i (o
ograniczenia)
w d o c h o d a c h emerytów, a t o z k o l e i p r o w a d z i d o bezmyślno
ści".
OKAZAĆ
SIĘ B Y Ć KIMŚ,
JAKIMŚ — p o
polsku:
okazać
się
kimś.
jakimś. N p . : „ N i e d o s z ł y m zabójcą okazał się być K a r o l ( o za
bójcą okazał się Karol)".
„Jedna z r o d z y n e k w c z e k o l a d z i e
okazała się b o w i e m być zębem ( o okazała się bowiem
zębem)".
„Obrus okazał się być z a p l a m i o n y ( o okazał się
zaplamiony)
winem".
77
76
O P A T R Z E Ć c o ś C Z Y M Ś — p o p o l s k u ' . opatrzyć coś czymś. N p . :
„ T a k i m tytułem można opatrzeć ( o opatrzyć)
to nazwisko".
M ó w i m y też: opatrzyć ranę; o opatrzyć okna i t p .
O K O L I C Z N O Ś Ć — z o b . n a okoliczność.
" O K R Ą G Ł O — z o b . n a okrągło.
O K R E S C Z A S U — p o p o l s k u r a c z e j : okres
( ' p e w i e n przeciąg
c z a s u ' ) l u b czas. N p . : „ W t y m o k r e s i e c z a s u ( o w tym okresie
a l b o : o w tym czasie) n i e było g o w k r a j u " . „ C a ł y o k r e s
c z a s u o d 1 l i p c a d o końca g r u d n i a ( o cały okres od 1 lipca
do końca grudnia)
uczciwie pracował".
OKREŚLAĆ,
OKREŚLIĆ
C O Ś OSIĄGNIĘCIEM,
SKANDALEM
itp. — po
p o l s k u : nazwać coś osiągnięciem,
skandalem
lub określić coś
jako osiągnięcie, jako
skandal
i t p . N p . : „Podpisanie układu
określił osiągnięciem ( o nazwał osiągnięciem)
o najdonioślejszym
znaczeniu".
„ F a k t p o z o s t a w i e n i a p r z e z całe l a t a b u d y n k u w t a k fa
t a l n y m stanie t e c h n i c z n y m można określić s k a n d a l e m ( o okreś
lić jako
skandal)".
W p r a w d z i e p o l s k i c z a s o w n i k określić m o ż e rządzić również
narzędnikiem, ale t y l k o wówczas, k i e d y w s k a z u j e m y , z a pomocą
c z e g o coś jest określane; n p . : o określić
zarządzeniem
('za
pomocą z a r z ą d z e n i a ' ) ; o określić prostymi słowami ('za pomocą
prostych słów').
O K R E Ś L A Ć SIĘ KIMŚ — p o p o l s k u : określać się jako ktoś, uważać
się za kogoś, podawać
się za kogoś i t p . N p . : „Większość
t y c h l u d z i określa się p r a c o w n i k a m i umysłowymi ( o podaje się
za pracowników
umysłowych)".
W p r a w d z i e p o p o l s k u można powiedzieć: o określam się
mianem bohatera,
a l e t u narzędnikowa f o r m a mianem
wskazuje
t y l k o , z a p o m o c ą c z e g o następuje określenie. Z w r o t określam
się mianem
pracownika
umysłowego jest p o p r a w n y m z w r o t e m
polskim.
O K U L A R Y — z o b . ubierać b u t y .
O N Ż E — n i b y - p o l s k i spójnik używany z a m i a s t w y r a z ó w i, oraz,
a także. N p . : „Składa d o n i e s i e n i e , w którym u p o m i n a się
o swoją garsonkę, parasolkę, f u t r o i włoskie s z p i l k i onże
( o oraz) s t r a c o n e złudzenia". „ N a s z ą warszawę ujrzałem z m i e
nioną n i e d o p o z n a n i a w s k u t e k u m y c i a i p r z y s t r o j e n i a wstąż
k a m i onże ( o a także) zielenią".
W y r a z u onże, z ł o ż o n e g o z z a i m k a on i partykuły w z m a c n i a
jącej -że ( o d m i a n a : jegoż, jemuż...),
używano w d a w n e j p o l s z czyźnie w z n a c z e n i u ' t e n s a m , tenże s a m ' . N p . „ O n ż e , c o był
pierwej starostą w r o c ł a w s k i m " ( M a r c i n B i e l s k i , X V I w.).
O P A R C I E — z o b . w o p a r c i u o coś.
OPIERAĆ,
OPRZEĆ
COŚ O
NAUKĘ,
O
ZASADĘ
itp. — po
polsku:
opierać, oprzeć się na nauce, na zasadzie i t p . N p . : „Scenariusz
o p a r t y o zasadę ( o oparty na zasadzie)
w o d e w i l u " . „Program
o p i e r a się o założenia ( o opiera
się na założeniach)".
„Ko
m u n i k a t o p a r t o o w y n i k i ( o oparto na wynikach)
śledztwa".
P o p o l s k u odróżniamy o p i e r a n i e się o coś p i o n o w e g o ( n p .
opierać się o ścianę, żeby się n i e przewrócić) o d
opierania
się na czymś p o z i o m y m ( n p . na stole). Właśnie z w r o t u opierać
się n a czymś używamy p o p o l s k u w z n a c z e n i u 'uzasadniać,
mieć coś z a podstawę'.
OPINIA — z o b . cieszyć się złą opinią.
OPISAĆ o C Z Y M Ś — p o p o l s k u : pisać o czymś, opisać coś,
opowiedzieć o czymś. N p . : „ O całej gehennie o p i s u j e ( o całą
gehennę opisuje) n a łamach t y g o d n i k a " .
OPŁATĘ PONOSIĆ — p o p o l s k u : uiszczać, pokrywać, wnosić opłatę.
N p . : „Opłaty z a uczestnictwo w kursie ponosi (o
pokrywa)
zakład p r a c y " . M ó w i m y j e d n a k : o ponosić
koszty,
wydatki.
OPÓR — z o b . postawić o p ó r ; iść p o najniższej l i n i i
oporu.
OPRESJA — z o b . wywiązać się z o p r e s j i .
O P T Y K A (czegoś) — p o p o l s k u : postrzeganie,
widok, wygląd; punkt
widzenia. N p . : „ W a g a oczywiście potwierdzała optykę ( o wygląd)".
„ W tej o p t y c e ( o z tego punktu
widzenia)
wszystkie problemy
wydają się mało w a ż n e " .
W y r a z u optyka używamy p o p o l s k u j a k o n a z w y n a u k i zaj
mującej się z j a w i s k a m i świetlnymi. P o d o b n i e p r z y m i o t n i k optycz
ny znaczy
p o p o l s k u 'dotyczący o p t y k i , w z r o k u i z j a w i s k
świetlnych'; r a z i użycie tego p r z y m i o t n i k a w z n a c z e n i u ' w i
d o c z n y ' ( n p . „optyczna p r z e w a g a " ) o r a z ' p o z o r n y ' ( n p . „ t y l k o
optyczna przewaga").
O R A N Ż ( d o p i c i a ) — p o p o l s k u : oranżada. N p . : „Bufety w k i
n a c h i t e a t r a c h proponują wyłącznie c z e k o l a d k i , w a f e l k i , oranż
(o oranżadę) i k a w ę " .
P o p o l s k u można użyć w y r a z u oranż j a k o n a z w y b a r w y
lub f a r b y pomarańczowej.
ORIENT — z o b . mieć o r i e n t .
O R Z E C H — z o b . ciężki o r z e c h .
78
79
o SŁABEJ SILE — p o p o l s k u : słaby, niezbyt
silny, o
niewielkiej
sile. N p . : „Zarejestrowano 19 wstrząsów s e j s m i c z n y c h o słabej
sile ( o 19 słabych
wstrząsów)".
Być m o ż e p o l s k i e m u p r z y m i o t n i k o w i silny o d p o w i a d a n i b y - p o l s k i e wyrażenie „ o silnej s i l e " .
O Ś W I A D C Z Y Ć D O K O G O Ś — p o p o l s k u : oświadczyć komuś. N p . :
„ M i e s z k a m u z n a j o m y c h , oświadcza młoda p a n i d o swej k o
leżanki ( o oświadcza ... swej
koleżance)".
OTTO,
(TEGO)
OTTO
— po
polsku:
Otto,
(tego)
Ottona.
Np.:
wzięcia, które c z a s e m paliły n a p a n e w c e
( o kończyły
się
fiaskiem)".
P o l s k i z w r o t coś spaliło na panewce jest stałym związkiem
f r a z e o l o g i c z n y m , którego każde zniekształcenie r a z i , p o d o b n i e
j a k zniekształcenie j a k i e g o k o l w i e k w y r a z u . T a k s a m o j a k n i e
możemy p o p o l s k u powiedzieć „brać g ł o s " , choć mówi się
o zabrać glos l u b o zabierać glos, n i e m o ż e m y powiedzieć
„palić n a p a n e w c e " , choć się m ó w i o spalić l u b spalać na
panewce.
o w A N T E N — p o p o l s k u : inny, ów. N p . : „Jeśli t a m t e n c z y o w a n t e n
(o ten czy tamten;
tamten albo inny) o s o b n i k miał w nosie
l u d z k i e s p r a w y , to n i e c h teraz n i e z a w r a c a g ł o w y " .
PANORAMA W Y K O N A W C Ó W
p o p o l s k u r a c z e j : zespól,
grono
wykonawców. N p . : „ Z p a n o r a m y w y k o n a w c ó w (o z grona
wykonawców) chcę wyróżnić Zdzisławę Sośnicka, która wyraźnie
w z m a c n i a swą pozycję g w i a z d y " .
W y r a z u panorama
używamy p o p o l s k u w z n a c z e n i u ' r o z
legły w i d o k roztaczający się z m i e j s c a w y s o k o p o ł o ż o n e g o ,
duża przestrzeń oglądana z pewnej odległości'.
0
P A N T O F E L — z o b . założyć p a n t o f l e .
„ A k c j a rozgrywała się w r e a l i s t y c z n i e p r z e z O t t o A x e r a ( o Ot
tona Axera) s k o m p o n o w a n y m s a l o n i e " .
O T U C H A — z o b . stracić otuchę w coś.
ZNACZENIU
KAPITALNEJ
WAGI — po polsku:
znaczny,
ważny,
istotny. N p . : „ M a s z y n a m a t e m a t y c z n a oddaje usługi o z n a c z e n i u
k a p i t a l n e j w a g i ( o oddaje istotne
usługi)".
P A R A Ć SIĘ C Z E G O — p o p o l s k u : zajmować się, trudnić się, pa
rać się czymś. N p . : „ C ó r k a studiuje n a S G G W , a s y n p a r a
się w y c z y n o w e g o s p o r t u ( o para się wyczynowym
sportem)".
Ó W C Z E S N E C Z A S Y — p o p o l s k u : tamte, owe, dawne czasy. N p . :
„60 l a t życia n a ówczesne c z a s y ( o na owe czasy)
było wie
k i e m podeszłym".
P o l s k i p r z y m i o t n i k ówczesny z n a c z y 'pochodzący z o w e g o
czasu'.
P A R A L E L N I E — z o b . przeplatać się p a r a l e l n i e .
P A G O N — p o p o l s k u : naramiennik,
epolet. N p . : „ G w a r zamilkł,
gdy w d r z w i a c h pojawił się człowiek o d z i a n y w wypłowiały,
bez p a g o n ó w ( o bez naramienników),
płaszcz w o j s k o w y " . „ T e n
p a n przychodził z a w s z e w g a l o w y m m u n d u r z e z p a g o n a m i
( o z epoletami) i g w i a z d k a m i " .
W y r a z „ p a g o n " został zapożyczony z jęz. r o s y j s k i e g o ; p o r .
ros. pagon ( ' n a r a m i e n n i k ' ) . Język p o l s k i n i e p o t r z e b u j e tego
zapożyczenia, s k o r o m a j u ż r o d z i m y naramiennik
i wcześniej
zapożyczony z j ę z . f r a n c u s k i e g o epolet ( t y m w y r a z e m n a z y
w a m y dziś z w y k l e n a r a m i e n n i k i zaokrąglone, n o s z o n e w X V I I I
1 X I X w.).
P A T R O N O W A Ć K O G O , C O — p o p o l s k u : patronować komu, czemu.
N p . : „ N a s z zakład p a t r o n u j e kilkanaście sklepów ( o
kilkunastu
sklepom) w- różnych m i a s t a c h " . „ W a r t o odwiedzić d w a b u t i k i
p a t r o n o w a n e p r z e z Grażynę H a s e ( o którym patronuje
Grażyna
Hase)".
P o p o l s k u w wyrażeniach t y p u kochany
przez
kogo m o g ą
wystąpić t y l k o te c z a s o w n i k i , które rządzą b i e r n i k i e m ( n p . :
o ktoś kocha
kogoś).
PATRZEĆ
albo
PATRZYĆ
ZROBIĆ
coś — p o
polsku:
zamierzać
lub zamyślać coś zrobić. N p . : „ N a b y ł a działkę n a w s i p o d
Warszawą i patrzyła ( o zamierzała)
postawić s o b i e t a m d o m
drewniany".
PEŁNIĆ
F U N K C J E ZABEZPIECZENIA
NYWANIA
KLIENTOM MOŻLIWOŚCI
CODZIENNYCH ZAKUPÓW CZEGO — po
polsku
DOKO
sprzeda
PALEC — zob. kciuk palca.
wać. N p . : „Funkcję z a b e z p i e c z a n i a k l i e n t o m możliwości d o k o
n y w a n i a c o d z i e n n y c h zakupów c h l e b a pełni ( o chleb
sprzedaje)
położony n i e d a l e k o s k l e p Delikatesów".
P A L I Ć N A P A N E W C E — p o p o l s k u r a c z e j : nie udawać się, nie
spełniać oczekiwań, zawodzić, kończyć się fiaskiem.
N p . : „Na
tę działalność składały się większe akcje i małe przedsię-
PEŁNIĆ R O L Ę — p o p o l s k u : grać, odgrywać rolę l u b pełnić
N p . : „Małcużyński pełni o d l a t rolę (o pełni od łat
propagatora m u z y k i polskiej".
funkcję.
funkcję)
80
PEWIEN
81
O SŁUSZNOŚCI
CZEGOŚ — po
polsku:
pewien
słuszności
czegoś, przekonany
o słuszności czegoś. N p . : „ O słuszności
d e c y z j i T r z e c i a k a p e w n i b y l i ( o słuszności...
byli pewni l u b
o słuszności...
byli przekonani)
z g ó r y " . Z o b . też.: być p e w n y m
o czymś.
P I E K A R N I C T W O — p o p o l s k u r a c z e j : piekarstwo.
N p . : „Wiemy,
że o d d a w n a spółdzielczość w i e j s k a n i e jest w stanie p o
radzić s o b i e ze sprawą r o z b u d o w y p i e k a r n i c t w a (o
piekar
stwo.)". „ B r a k p i e c z y w a w s o b o t y źle świadczy o n a s z y m p i e k a r n i c t w i e ( o piekar
stwie)".
W języku p o l s k i m r z e c z o w n i k i oznaczające różne gałęzie
przemysłu i rzemiosła t w o r z y się z a z w y c z a j o d n a z w w y k o n a w
c ó w z a w o d u z a p o m o c ą cząstki -stwo
(-ctwo). Stąd m a m y
blacharstwo
(blacharz + -stwo) szewstwo (szewc+-stwó),
stolarstwo
(stolarz + -stwo), a także górnictwo (górnik +-ctwo),
ogrodnictwo
(ogrodnik +-ctwo),
hutnictwo
(hutnik +-ctwo).
A b y w y r a z „pie
k a r n i c t w o " m ó g ł powstać z g o d n i e z p o l s k i m i prawidłami słowo
twórczymi musiałby piekarz
zamienić się w „piekarnika", b o
j a k świadczą p o d a n e przykłady, n a z w y zakończone n a -nictwo
powstają o d n a z w z a w o d ó w zakończonych n a -nik.
P I E L Ę G N A C J A — p o p o l s k u r a c z e j : pielęgnowanie
kogoś,
czegoś;
starania
o kogoś, o coś; opieka
nad kimś, nad czymś. N p . :
„ T a m się nauczyła pielęgnacji ( o pielęgnowania)
niemowląt".
„ U p r a w a t y c h o g ó r k ó w w y m a g a szczególnej pielęgnacji ( o szcze
gólnych starań)". „ T o przedsiębiorstwo zajmowało się pielęgnacją
( o opiekowało się) g r o b a m i i n d y w i d u a l n y m i " .
W y r a z „pielęgnacja" r a z i p o c z u c i e j ę z y k o w e części Polaków.
Z a r z u c a m u się niestosowność zakończenia -acja, które z w y k l e
występuje t y l k o w w y r a z a c h p o c h o d z e n i a łacińskiego, a w y r a z
pielęgnować — będący podstawą słowotwórczą r z e c z o w n i k a „pie
lęgnacja" — n i e m a n i c wspólnego z łaciną.
P I E N I Ą D Z , ( T E M U ) P I E N I Ą D Z U — p o p o l s k u : pieniądz,
(temu)
pie
niądzowi.
N p . : „Mieszczańska, u s z l a c h c o n a dzięki pieniądzu
( o dzięki pieniądzowi
a l b o raczej dzięki pieniądzom)
rodzina
s z y b k o rosła w siłę".
PIERWSZY — z o b . j a k o pierwszy.
PIJANY W I D — z o b . w p i j a n y m widzie.
P I L N O W A Ć K O G O , C O — p o p o l s k u : pilnować, strzec kogo, czego.
N p . : „ M a ł e d z i e c i t r z e b a pilnować ( o małych dzieci
trzeba
pilnować)".
„Piłkarze p o z o s t a l i w d o m u , b y pilnować własne
żony ( o własnych żon)".
PISAĆ
Z
DUŻEJ
LITERY,
Z
DUŻYCH
LITER — p o
polsku:
pisać
dużą literą, od dużej litery, przez dużą literę, dużymi
literami.
N p . : „Odnalazła w r e s z c i e życie p i s a n e z dużej l i t e r y ( o pisane
dużą literą l u b od dużej
litery)".
PISAŁO G D Z I E Ś — p o p o l s k u : pisano, było napisane gdzieś. N p . :
„ N a o p a k o w a n i u pisało ( o było napisane),
b y pracować w m a s
c e " . „ T a m wyraźnie pisało ( o napisano,,
było napisane),
że
się d l a S z c z e b r z e s z y n a p r z e w i d u j e budowę b l o k u m i e s z k a l n e g o " .
P L A C E T — r z e c z o w n i k r o d z a j u męskiego o z n a c z e n i u b l i s k i m p o l
s k i m w y r a z o m : uznanie,
zgoda, aprobata
czegoś. N p . : „ T a r g i
między L o n d y n e m i S a l i s b u r y trwają n a d a l i p r z y g o t o w u j e się
g r u n t p o d o f i c j a l n y p l a c e t d l a rządu ( o oficjalne
uznanie
rządu) S m i t h a " .
Łacińskiego w y r a z u placet
(jest t o 3 o s o b a c z a s o w n i k a
placeo — ' p o d o b a m się') używa się też p o p o l s k u , w z n a c z e n i u
' u c h w a l a się, p r z y j m u j e się', a l e t y l k o j a k o
nieodmiennego
wyrażenia występującego n a t a k i c h s a m y c h p r a w a c h , j a k n a
przykład w y r a z imprimatur.
Ewentualna przydawka przymiotna
określająca tego t y p u wyrażenia p r z y b i e r a k o ń c ó w k ę r o d z a j u
n i j a k i e g o , a więc o moje imprimatur,
o moje placet.
P L A G I A T O W A ć — p o p o l s k u : naśladować, zapożyczać ( w działal
ności a r t y s t y c z n e j ) , popełniać plagiat,
a więc plagiować. N p . :
„ W t a k i m r a z i e w s z y s t k i m k o m p o z y t o r o m można b y zarzucić,
że powtarzają, naśladują, plagiatują ( o
plagiują)".
PLEJADA
PROBLEMÓW,
GRZECHÓW — po polsku:
mnóstwo,
duża
liczba,
dużo problemów,
grzechów...
N p . : „ Z całej p l e j a d y
( o z wielu) d y s k u s y j n y c h p r o b l e m ó w przedstawię t y l k o j e d e n " .
„Oskarżają k o b i e t y o całą plejadę ( o o wiele)
grzechów".
„Stanowisko szefa p r o d u k c j i jest j e d n y m z całej
plejady
( o z wielu) i n n y c h , które t r z e b a obsadzić".
P o p o l s k u w y r a z u plejada
używa się w o d n i e s i e n i u d o
l u d z i w z n a c z e n i u ' g r u p a osób w y b i t n y c h , u t a l e n t o w a n y c h
w jakiejś d z i e d z i n i e ' . W y r a z t e n w y w o d z i się z greckiej m i t o
l o g i i : Plejady — t o s i e d e m sióstr-nimf, które p o samobójczej
śmierci zostały u m i e s z c z o n e p r z e z Z e u s a n a n i e b i e j a k o k o n s t e
l a c j a g w i a z d , którą dziś n a z y w a m y Plejadą. Plejadą n a z y w a n o
też grupę s i e d m i u dramaturgów a l e k s a n d r y j s k i c h z I I I w i e k u p.n.e.,
a p o t e m grupę s i e d m i u p o e t ó w f r a n c u s k i c h X V I w i e k u z R o n s a r d e m n a czele.
P L E N E R I A — r z e c z o w n i k odpowiadający w y r a z o m : sceneria,
kraj
obraz, widok, obraz, panorama.
N p . : „ T r z e b a było czekać aż
83
82
12 l a t , a b y z n ó w p r z y dźwiękach o l i m p i j s k i c h f a n f a r załopotała n a w i e t r z e w p l e n e r i i śniegu i słońca ( o w scenerii
śniegu i słońca) biała flaga z pięcioma k o ł a m i " .
W y r a z „ p l e n e r i a " powstał z a p e w n e w w y n i k u skrzyżowania
w y r a z ó w plener i sceneria.
P Ł A S Z C Z — z o b . ubierać b u t y .
POBIERAĆ D E C Y Z J Ę , POBIERANIE D E C Y Z J I
— po polsku:
podejmować
decyzję, podejmowanie
decyzji. N p . : „ P o w o d u j e t o n i e p o r o z u
mienia, a w pewnych w y p a d k a c h b u d z i zaniepokojenie czy
p o b i e r a n e decyzje ( o podejmowane
decyzje) n i e będą w y n i k i e m
o c e n i n d y w i d u a l n y c h " . „Pobieranie ( o podejmowanie)
decyzji
nie m o ż e być a n o n i m o w e " .
P O B R A Ć SIĘ z KIMŚ — p o p o l s k u : wyjść za kogoś za mąż
(o k o b i e c i e ) , ożenić się z kimś (o mężczyźnie) l u b pobrać się
(o młodej p a r z e ) . N p . : „ P a n i E u z e b i a M . była j u ż właści
cielką pięknej b i b l i o t e k i , g d y wreszcie pobrała się z n a r z e c z o
nym".
P o p o l s k u m ó w i m y w p r a w d z i e , że narzeczeni
się po
bierają, a l e narzeczona
raczej wychodzi
za narzeczonego,
niż
się z n i m „ p o b i e r a " .
POBRZMIEWA
POSMAK
CZEGO — po polsku:
posmak
czego
daje
się odczuć, wyczuć. N p . : „ W całej sztuce p o b r z m i e w a p o s m a k
( o daje się wyczuć posmak)
melodramatu".
P o l s k i c z a s o w n i k pobrzmiewać
o d n o s i się t y l k o d o świata
dźwięków, t z n . d o z j a w i s k o d b i e r a n y c h z a p o m o c ą zmysłu
słuchu, a n i e — z a p o m o c ą w z r o k u , węchu, d o t y k u c z y
smaku.
POCZĄTEK,
(TEGO)
POCZĄTKA... — po polsku:
początek,
początku...
N p . : „ O d początka ( o od początku)
polskość żywiołem słabszym".
(tego)
z a b o r ó w była
P O D C H O D Z I Ć K O M U , P O D C H O D Z Ą C Y — p o p o l s k u : być
odpowied
nim dla kogoś, odpowiadać komuś; podobać się komuś;
odpo
wiedni; podobający się. N p . : „ N i e wiedział, c z y t o r e b k a będzie
jej podchodziła ( o czy się będzie jej podobała)".
„Zawsze
dostaję o d n i c h informację o podchodzącym ( o
odpowiednim)
towarze".
W t a k i m użyciu w y r a z u podchodzić — a zwłaszcza imiesłowu
podchodzący
— p r z e j a w i a się wpływ jęz. r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s .
podchodiaszczyj
( ' o d p o w i e d n i , s t o s o w n y , nadający się d o cze
goś').
P O D D A Ć , P O D D A W A Ć coś w
podawać
coś w wątpliwość.
WĄTPLIWOŚĆ — p o p o l s k u :
N p . : „Pozwoliłem
sobie
podać,
poddać
w wątpliwość ( o podać w wątpliwość) r e g u l a m i n k o n k u r s u " .
„ N i e m a m z a m i a r u poddawać ( o podawać) tutaj w wątpliwość
w y r o k u s ą d o w e g o " . „ N i e chciałam, a b y m o j a szczerość mogła
być p o d d a n a ( o podana) w wątpliwość".
' P O D D A W A N I E SIĘ P I J A Ń S T W U — p o p o l s k u r a c z e j : oddawanie się
pijaństwu. N p . : „ P o d d a w a n i e się ( o oddawanie
się) pijaństwu
w godzinach pracy rodzi konflikty".
P O D J Ą Ć A T M O S F E R Ę — p o p o l s k u : skorzystać z atmosfery. N p . :
„ N i e podjęto a t m o s f e r y ( o nie skorzystano
z niej)
wytworzo
nej p r z e z m e m o r a n d u m " .
Z n a c z e n i e w y r a z u atmosfera
w języku p o l s k i m n i e p o z w a l a
n a m e t a f o r y c z n e użycie g o z c z a s o w n i k a m i oznaczającymi c z y n
ność p o d e j m o w a n i a c z y p r z y j m o w a n i a . Atmosfera
nie kojarzy
się P o l a k o m z n i c z y m t a k i m , c o można t a k j a k w n i o s e k ,
propozycję l u b hasło — rzucić i podjąć.
PODJĄĆ STOSUNKI — p o p o l s k u : nawiązać, utrzymywać
stosunki
dyplomatyczne
l u b handlowe.
N p . : „Nazwał skandalem fakt,
że o d p o w i e d n i e
instancje w B o n n n i e podjęły n o r m a l n y c h
stosunków ( o nie nawiązały normalnych
stosunków) z N R D " .
P O D K Ł A D A Ć , P O D Ł O Ż Y Ć N O G Ę — p o p o l s k u : podstawiać,
podstawić
l u b podcinać, podciąć nogę. N p . : „ K i e d y zobaczyłem, j a k chło
piec podkłada ( o podstawia)
nogę córce, przyłożyłem m u
laską". „ P o b i e g ł e m z a n i m , starając się podłożyć ( o podstawić)
m u nogę".
P O D O B N I E K O M U Ś — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : tak samo
jak ktoś, podobnie jak ktoś. N p . : „ D z i e l i ł l o s t y c h w s z y s t k i c h ,
którzy u l e g l i e p i d e m i i , a l e p o d o b n i e w i e l u i n n y m p r a c o w n i
k o m służby z d r o w i a ( o podobnie jak wielu innych
pracowników)
nie położył się d o ł ó ż k a " .
P O D P A T R Z E Ć — p o p o l s k u : podpatrzyć.
N p . : „Musiało jednak
podpatrzeć ( o podpatrzyć)
w najbliższym o t o c z e n i u , że k i e d y
człowiek jest p i j a n y , t o lepiej zejść m u z d r o g i . M ó w i m y
też: o dopatrzyć, przypatrzyć
się, wypatrzyć i t p . , a l e patrzeć
lub
patrzyć.
P O D R Z Ą D — p o p o l s k u r a c z e j : z rzędu, po kolei.
nieśli t r z y zwycięstwa p o d rząd ( o z rzędu)".
N p . : „Od
P O D S P O D N I O — n i b y - p o l s k i przysłówek o z n a c z e n i u ' w podświa
d o m o ś c i ; wewnętrznie; n a d n i e ; w głębi d u s z y ' . N p . : „ B a r d z o
wcześnie p o d s p o d n i o ( o na dnie duszy)
zrodził się w p o e c i e
żal d o świata".
85
84
PODSZYWAĆ
SIĘ Z A K O G O Ś ,
PODSZYWANIE
SIĘ Z A
KOGOŚ — po
p o l s k u : podawać się za kogoś, podszywać się pod czyjeś naz
wisko;
podawanie
się za kogoś, podszywanie
się pod czyjeś
nazwisko.
N p . : „Jest p o d e j r z a n y o p o d s z y w a n i e się z a k o n t r o
l e r a ( o o podawanie
się za kontrolera)
z elektrowni".
Z w r o t : „ p o d s z y w a ć się z a k o g o " jest p r a w d o p o d o b n i e w y
n i k i e m skrzyżowania d w ó c h p o p r a w n y c h z w r o t ó w p o l s k i c h :
o podszywać się pod co i o podawać się za kogo.
POKONYWAĆ, POKONYWUJĘ, POKONYWUJĄ — po polsku:
pokonać,
pokonuję l u b pokonywam,
pokonują l u b pokonywają. N p . : „ G ą s i e n n i c e pokonywują ( o pokonują) w s z y s t k i e p r z e s z k o d y " .
P O K R Z Y Ż O W A Ć S Z Y K I — p o p o l s k u : pomieszać szyki,
pokrzyżować
plany. N p . : „ W p r a w d z i e spisują się d o s k o n a l e , ale n i e sądzi
m y , b y m o g l i p o k r z y ż o w a ć s z y k i ( o pomieszać
szyki)
naszej
drużynie".
P O L A T S T U — p o p o l s k u : po stu latach.
P o r . fragment niby- p o l s k i e j p o e z j i : „ W i e ś ć w a s doszła — T a k p o l a t s t u ( o po
latach sta), że miał rację — G a l i l e u s z " .
POLSKI C Z Ł O W I E K
POLONICA,
— z o b . człowiek
POLONICÓW, o
polski.
POLONICACH — wg
polskiej
pisowni:
polonica
l u b polonika,
poloników,
o polonikach.
N p . : „Tajem
n i c a t y c h d z i w n y c h p o l o n i c ó w ( o poloników) jest p r o s t a " .
wyraża się bądź s a m y m c z a s o w n i k i e m pomóc, bądź z w r o t e m :
przyjść z pomocą.
N p . : „ C z y testy p o m o g ą p o m ó c ( o czy
pomogą) 1 5 - l a t k o m w s p r a w i e d l a n i c h t a k ważnej?"
p o N A J M N I E J S Z E J LINII O P O R U — p o p o l s k u : po linii
najmniejszego
oporu. N p . : „Poszukiwania i c h szły n i e j e d n o k r o t n i e
mniejszej l i n i i o p o r u ( o po linii najmniejszego
oporu).
po
naj
P O N I E C H A Ć C O — p o p o l s k u : poniechać
czego. N p . : „Szyma
n o w s k i p o n i e c h a w s z y tę tematykę ( o poniechawszy
tej
tematyki),
napisał p o e m a t n a głos i orkiestrę".
PONIEWAŻ. . ., D L A T E G O
. .. ; PONIEWAŻ
, PRZETO
. . . — pary
spójników służące w niby-polszczyźnie d o u w y d a t n i e n i a zależ
ności p r z y c z y n o w o - w y n i k o w e j treści dwóch zdań składowych
w obrębie z d a n i a z ł o ż o n e g o . N p . : „ P o n i e w a ż istniejący świat
jest zły, d l a t e g o t r z e b a przestać się n i m interesować". „ P o
nieważ r e a l i z a c j a f i l m u telewizyjnego jest p r o s t a , p r z e t o mło
d z i twórcy traktują g o j a k o etiudę".
N o r m y składni p o l s k i e j wymagają użycia w p o d o b n y c h
z d a n i a c h t y l k o j e d n e g o z t y c h dwóch spójników. M ó w i m y
p o p o l s k u : o Ponieważ padał deszcz, zostałem w domu a l b o
o Padał deszcz, dlatego zostałem w domu. Z o b . t e ż : d l a t e g o
ponieważ.
PONOSIĆ — z o b . opłatę ponosić.
P O Ł U D N I E — z o b . k u południu.
P O P E Ł N I Ć JAKIŚ K R O K , P O P F L N I Ć JAKIEŚ Z D A R Z E N I E
P O M A R A Ń C Z — n i b y - p o l s k a n a z w a o w o c u d r z e w a c i t r u s sinensis.
Występuje n i e k i e d y w r o d z a j u męskim („ten p o m a r a ń c z " ) ,
częściej w żeńskim ( „ t a p o m a r a ń c z " ) — p o p o l s k u : ta pomarań
cza. N p . : „ D o środka włożyć całą n i e obraną, a l e dokładnie
umytą pomarańcz ( o pomarańczę)".
„Kupiła jednego p o m a
rańcza ( o jedną
pomarańczę)".
P o p o l s k u m ó w i m y t e ż : o kilogram
pomarańcz
(lepiej niż
A ilogram
pomarańczy).
zrobić jakiś krok, popełnić jakiś czyn, spowodować jakieś
zdarzenie.
N p . : „ W y d a j e m u się, że n i g d y nie popełnił fałszywego k r o k u
(o nie zrobił fałszywego kroku)".
Wyjaśnił, że większości t y c h
zdarzeń ( o czynów) n i e popełnił".
POMINĄĆ Z R O B I Ć coś — n i b y - p o l s k i z w r o t o z n a c z e n i u ' n i e zrobić
czegoś, pominąć coś" używany z w y k l e w f o r m i e z a p r z e c z o
nej „nie pominąć zrobić c z e g o ś " , która m a wyrażać w z m o c
n i o n e p o t w i e r d z e n i e . N p . : „ N i e pominął też poruszyć s p r a w y
( o poruszył sprawę l u b nie pominął sprawy)
tradycyjnej przy
jaźni polsko-amerykańskiej".
POMNIK MONUMENTALNY — zob. monumentalny pomnik.
P O M O C — z o b . wyrządzić
pomoc.
P O M Ó C P O M Ó C — n i b y - p o l s k i z w r o t o z n a c z e n i u , które p o p o l s k u
— po
polsku:
P O P R A W A — z o b . ulegać p o p r a w i e .
P O P R A W I Ć SIĘ N A L E P S Z E — p o - p o l s k u : zmienić się na lepsze
a l b o : poprawić
się. N p . : „ P o t y m w y p a d k u wyraźnie się
poprawił n a lepsze ( o wyraźnie się
poprawił)".
POPROSIĆ K O G O , C Z E G O O C O Ś — współcześnie p o p o l s k u :
poprosić
kogo, co o coś. N p . : „Prosiła nieśmiało e k s p e d i e n t k i ( o
pedientkę) o p o k a z a n i e materiału".
eks
P O P R Z E S T A Ć ROBIĆ C O Ś — p o p o l s k u : przestać robić coś, ogra
niczyć się do zrobienia
czegoś, przerwać
robienie
czegoś l u b
w trochę i n n y m z n a c z e n i u poprzestać
na zrobieniu
czegoś.
N p . : „ N i e poprzestała starać się (o nie przesta/a
starać się
a l b o : o nie przerwała starań) o kompletną informację".
POPRZEZ
KOGOŚ, P O P R Z E Z coś
ZROBIONY
— po
polsku:
zrobiony
87
86
zrozumienie
dla potrzeb, c z y l i : o rozumie potrzeby)
szkolnictwa
zawodowego".
W nadużywaniu c z a s o w n i k a posiadać w p o l s k i c h t e k s t a c h
przejawia się p r z e s a d n a dążność d o w y s z u k a n e g o
oficjalnego
wysłowienia. U ż y w a m y b o w i e m p o p o l s k u tego w y r a z u t y l k o
wtedy, g d y c h o d z i o p r z e d m i o t dużej wartości m a t e r i a l n e j .
przez kogoś, przez coś. N p . : „ T e g o r o c z n y p l a n został p o p r z e z
naszą załogę ( o przez naszą załogę) w y k o n a n y p r z e d t e r m i n o w o " .
P r z y i m k a poprzez nadużywa się także w jęz. p o l s k i m k o s z t e m
p r z y i m k a przez. Użycie p r z y i m k a poprzez
w p o l s k i m tekście
uważa się z a u s p r a w i e d l i w i o n e , jeśli się o n o d n o s i : 1. d o
p o k o n a n i a dużej p r z e s t r z e n i l u b t r u d n y c h przeszkód, 2. d o
fazy pośredniej między d w o m a i n n y m i s t a n a m i pośrednimi.
Śpiewa się więc p o p o l s k u : o o żołnierzu, który
maszerował
poprzez
góry,
łasy, pola
i m ó w i się': o
o drodze,
jaką
przebył naród od wybuchu
wojny poprzez
okupację
aż do
wyzwolenia.
PORA — z o b . d o
tych
P O S T A C I O T W Ó R C Z A R O L A — p o p o l s k u : postawotwórcza
rola, t z n .
' r o l a kształtująca p o s t a w y l u d z i w o b e c różnych z j a w i s k ' . N p :
„ T ę postaciotwórcza ( o postawotwórcza)
rolę r a d i a wykorzystują
agencje r e k l a m o w e i p r o p a g a n d o w e " .
;
pór.
POROZUMIENIE ODNOŚNIE W A R U N K Ó W — po p o l s k u :
co do warunków. N p . : „ N i e m o g l i dojść
odnośnie warunków ( o co do warunków)
odnośnie k o g o , c z e g o .
P O R Ó W N A N I E — z o b . konfrontować
PORZĄDEK
POSIADANIE — z o b . być w p o s i a d a n i u ; w p o s i a d a n i u czyimś coś
się znajduje.
ADMINISTRACYJNY,
w
porównaniu
PORZĄDEK
porozumienie,
POSTAWIĆ O P Ó R — p o p o l s k u : stawiać opór, oprzeć się czemu,
sprzeciwić się czemu. N p . : „ T e j p r o p o z y c j i n i e o c z e k i w a n i e postawił
opór ( o oparł się) k i e r o w n i k wydziału".
do porozumienia
spotkania". Zob.
do
INDYWIDUALNY
POSTAWIĆ c o ś P O D D Y S K U S J Ę — p o p o l s k u r a c z e j : poddać coś pod
dyskusję. N p . : „ K w e s t i ę z m i a n y p r o g r a m u n a u c z a n i a p o s t a w i o n o
p o d publiczną dyskusję ( o poddano
pod publiczną
dyskusję)".
czegoś.
—
po
p o l s k u : tryb administracyjny,
indywidualny
sposób
(postępowania).
N p . : „Skargę mieszkańców p o s t a n o w i o n o załatwić w porządku
a d m i n i s t r a c y j n y m ( o w trybie administracyjnym)".
„Wyjaśnienia
członków Z w i ą z k u s e k r e t a r i a t r o z p a t r z y w porządku i n d y w i d u
a l n y m ( o w sposób
indywidualny)".
Użycie r z e c z o w n i k a porządek w z n a c z e n i u i l u s t r o w a n y m d w o
m a powyższymi przykładami s t a n o w i p r z e j a w wpływu jęz.
r o s y j s k i e g o . R o s y j s k i w y r a z poriadok
z n a c z y z a r ó w n o 'ład,
kolejność', j a k i 'sposób, t r y b ' ; p o r . r o s . w spiesznom
poriadkie
('w t r y b i e d o r a ź n y m ' ) .
POSIADAĆ
PRZYGODY,
BRAKI,
POSIADAĆ
CZAS,
POSIADAĆ
MIEJSCE,
POSIADAĆ
POSIADAĆ SŁUSZNOŚĆ, POSIADAĆ ZNACZENIE,
POSIADAĆ
Z R O Z U M I E N I E i t p . — p o p o l s k u r a c z e j : mieć braki, mieć
czas,
mieć miejsce - c z y l i odbywać się), mieć przygody,
mieć słuszność,
mieć znaczenie.
N p . : „ P r o j e k t posiadał b r a k i ( o mial
braki)
w d o k u m e n t a c j i " . „ N i e posiadałem c z a s u ( o nie miałem
czasu),
a b y g o wysłuchać". „ W y p a d e k w o g ó l e n i e posiadał m i e j s c a
( o nie mial
miejsca,
c z y l i : o nie zdarzył
się)".
„Bohater
posiadał ( o miał) l i c z n e p r z y g o d y r o m a n s o w e " . „ N a l e ż y zawsze
stanąć p o s t r o n i e posiadającego słuszność (o mającego
słuszność)".
„ P r o b l e m y w y z n a n i o w e posiadają ( o mają) t a m poważne z n a c z e
n i e " . „ M i n i s t e r s t w o p o s i a d a z r o z u m i e n i e d l a p o t r z e b (o ma
POSZUKIWAĆ
KOGO,
co;
POSZUKIWAĆ
ZA
KIM, Z A
CZYM
—
po
p o l s k u : poszukiwać kogo, czego. N p . : „ O b ł ą k a n e g o mordercę
poszukuje ( o mordercy poszukuje)
bezskutecznie policja w K a
l i f o r n i i " . „ P r z e z 3 miesiące poszukiwał odpowiednią pracę ( o po
szukiwał odpowiedniej
pracy)".
„Agencja u b e z p i e c z e n i o w a n a
własną rękę postanowiła- poszukiwać z a s p r a w c a m i ( o poszu
kiwać sprawców) kradzieży".
P O S Z U K I W A N I A Z A K I M , Z A C Z Y M — p o p o l s k u : poszukiwania
kogo,
czego. N p . : „ M O wszczęła p o s z u k i w a n i a z a sprawcą ( o poszu
kiwania
sprawcy)
n a p a d u " . „Poszukiwania z a s k r a d z i o n y m i
s a m o c h o d a m i ( o poszukiwania
skradzionych
samochodów)
prowa
dzi cała stołeczna m i l i c j a " .
P O T E N C J A L N A M O Ż L I W O Ś Ć — p o p o l s k u : możliwość, szansa. N p . :
„Istnieją p o t e n c j a l n e możliwości ( o istnieją możliwości)
uru
c h o m i e n i a k o m u n i k a c j i l o t n i c z e j pomiędzy P o d h a l e m a resztą
kraju".
Wyrażenie „potencjalna m o ż l i w o ś ć " r a z i j a k o t a u t o l o g i a , b o
p o l s k i p r z y m i o t n i k potencjalny,
pochodzący o d nowołacińskiego
potentialis
( ' m o ż l i w y ' ) z n a c z y m . i n . właśnie ' m o ż l i w y ' .
'
P O T E N C J O N A L N Y — p o p o l s k u r a c z e j : potencjalny.
nie można traktować j a k p o t e n c j o n a l n y c h ( o
złodziei". Z o b . p o t e n c j a l n a możliwość.
7 — Słownik języka niby-polskiego
N p . : „Ludzi
potencjalnych)
88
89
P O T E N T A N T — n i b y - p o l s k a postać r z e c z o w n i k a używanego p
p o l s k u w f o r m i e potentat.
N p . : „ P e w n e g o r a z u przyjechał
ówczesny prezes Spółdzielni W y d a w n i c z e j „ C z y t e l n i k " , p o t e n t a n t
( o potentat)
prasowy".
R z e c z o w n i k potentat p o c h o d z i o d łacińskiego w y r a z u potentatus ('potężny, b a r d z o m o c n y ' ) .
0
tej m e t o d z i e m i e s z k a n i a n i e będą jeszcze przypominały b o m
b o n i e r e k — t o j e d n a k wiele się p o p r a w i " .
W języku p o l s k i m różnica między o trzymać zakład a „ p o t r z y
mać z a k ł a d " jest m n i e j więcej t a k a s a m a , j a k między trzymać
z Józiem a „potrzymać z Józiem".
P O T W A R Z , (TEGO) P O T W A R Z U , . . . (TYM) P O T W A R Z E M — po
POTRAFIĆ,
BĘDĘ P O T R A F I Ł , P O T R A F I Ą C , P O T R A F I Ą C Y
— p O polsku:
potrafić, potrafię;
umiejąc, mogąc coś zrobić; ten, który
potrafi;
umiejący, mogący coś zrobić. N p . : „ C z y młodzi l u d z i e będą
p o t r a f i l i ( o potrafią)
d o b r z e wychować własne d z i e c i ? " „ N i e
potrafiąc ( o nie umiejąc) się z d o b y ć n a konsekwencję, zaprze
p a s z c z a m y szansę z d o b y c i a p r a w d z i w e g o a u t o r y t e t u " . „ U w a ż a n i
jesteśmy n a o g ó ł z a naród d o w c i p n y i potrafiący ( o umiejący)
się b a w i ć " .
J a k w s z y s t k i e c z a s o w n i k i d o k o n a n e , p o l s k i c z a s o w n i k potrafić
m a c z a s przyszły o f o r m i e c z a s u teraźniejszego. P o d o b n i e
p o l s k i e f o r m y n a -ąc, -ący t w o r z y się t y l k o o d czasowników
n i e d o k o n a n y c h ; m ó w i m y w i ę c : o będę robił, robiąc i robiący
( b o robić
to c z a s o w n i k n i e d o k o n a n y ) , ale nie m a formy
„będę z r o b i ł " , i „ b ę d ę potrafił", „ z r o b i ą c " i „potrafiąc", „zrobiąc y " i „ p o t r a f i ą c y " ( b o zrobić i potrafić
są c z a s o w n i k a m i d o
konanymi).
P O T R Z E B A K O M U c o — p o p o l s k u : potrzeba
komu czego. N p . :
„ Ż e b y m m ó g ł stanąć d o t a k i e j w a l k i , p o t r z e b a m i kawałek
( o kawałka)
m i e j s c a " . P o d o b n i e n i b y - p o l s k i e m u wyrażeniu
„potrzeba m i pieniądze" o d p o w i a d a p o l s k i e o potrzeba
mi
pieniędzy a l b o p o p r o s t u : o potrzebuję
pieniędzy.
P O T R Z E B O W A Ć K O G O , c o — p o p o l s k u : potrzebować kogo, czego.
N p . : „ D o n o r m a l n e g o w y c h o w a n i a d z i e c k o p o t r z e b u j e matkę
( o potrzebuje
matki)".
„Temperaturą w o d y w basenie L e g i i
odpowiadała p ł y w a k o m , a l e s k o c z k o w i e potrzebują z n a c z n i e
cieplejszą w o d ę ( o potrzebują...
cieplejszej
wody)".
„ C o p o t r z e b u j e s z , d u s z y c z k o ? " — b r z m i n i b y - p o l s k i e pyta
nie. — „Potrzebuję p o m o c " — o d p o w i a d a p o n i b y - p o l s k u d u
s z y c z k a . N a p o l s k i e p y t a n i e — o Czego potrzebujesz,
duszyczko?
d u s z y c z k a o d p o w i a d a p o p o l s k u : o Potrzebuję
pomocy.
P O T R Z Y M A Ć Z A K Ł A D — z w r o t odpowiadający p o l s k i m w y r a z o m
i z w r o t o m : założyć się, stawiać zakład, iść o zakład, trzymać
zakład. N p . : „ G o t ó w j e s t e m potrzymać g r u b y zakład ( o iść o za
kład, c z y l i : o założyć się), że b u t y staną się d o b r e " . „Potrzy
m a m zakład ( o stawiam zakład), że choć m o ż e i powstałe dzięki
polsku:
(ta) potwarz,
(tej) potworzy,
... (tą) potworzą.
N p . : „Operują
plotką, insynuacją, p o t w a r z e m ( o
potworzą)".
J a k z tego widać, w y r a z potwarz jest p o n i b y - p o l s k u r z e c z o w
n i k i e m r o d z a j u męskiego, a p o p o l s k u — r z e c z o w n i k i e m r o d z a j u
żeńskiego.
POTWIERDZIĆ
O
CZYM,
POTWIERDZENIE
O
C Z Y M — po
polsku:
potwierdzić co, potwierdzenie
czego. N p . : „Natychmiast p o t w i e r
dziła o o d b i o r z e ( o potwierdziła
odbiór)
l i s t u " . „Słuchaliśmy
gry, znajdując p o t w i e r d z e n i e o w y s o k i m p o z i o m i e ( o znajdu
jąc potwierdzenie
wysokiego
poziomu)
tego sławnego zespołu".
P O T W I E R D Z I Ć USTAWĘ, Z A R Z Ą D Z E N I E , Z W O L N I E N I E , PRZENIESIENIE
itp. — p o p o l s k u : zatwierdzić
ustawę, zarządzenie,
przeniesienie
i t p . N p . : „Sejm potwierdził (o zatwierdził)
miesiąc p ó ź n i e j " .
zwolnienie,
ten d e k r e t
P O W A Ż N A U W A G A — wyrażenie odpowiadające p o l s k i m : baczna
uwaga, wielka uwaga, pilna uwaga, wzmożona uwaga,
zdwojona
uwaga i t p . N p . : „ D o ś ć n i e o c z e k i w a n i e c o r a z poważniejszą uwagę
( o coraz większą uwagę) z a c z y n a się zwracać n a k w a s r y b o nukleinowy R N A " .
P O W I E S T K A — p o p o l s k u : wezwanie,
urzędowe
zawiadomienie
pisemne, oficjalne pismo. N p . : „ 4 l u t e g o otrzymał ze spółdzielni
powiestkę ( o oficjalne
zawiadomienie),
że w najbliższym czasie
m o ż e dostać m i e s z k a n i e " .
W y r a z „ p o w i e s t k a " został zapożyczony z j ę z . r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . powiestka
( ' p i s e m n e w e z w a n i e d o urzędu').
P O W I T A N I E Z KIMŚ — p o p o l s k u : powitanie
kogoś. N p . : „ N a
l o t n i s k u nastąpiło u r o c z y s t e p o w i t a n i e z d o s t o j n y m gościem
( o powitanie
dostojnego
gościa)".
P r a w d o p o d o b n i e p o n i b y - p o l s k u powiedziałoby się a n a l o g i c z
n i e : „ L u d n o ś ć W a r s z a w y powitała z d o s t o j n y m gościem n a l o t
n i s k u " , a n i e — j a k p o p o l s k u — . . . o powitała dostojnego
gościa.
P O W O D Z E N I E — z o b . odnosić
POWÓD,
przyczyna
KTÓRY
czegoś.
coś
powodzenie.
POWODUJE — po
polsku:
powód
czegoś,
N p . : „ K o b i e t y widzą w t y c h z j a w i s k a c h p o -
91
90
w o d y , które powodują k o n f l i k t y r o d z i n n e ( o widzą...
konfliktów
rodzinnych)".
P O W S T A Ł O c o ś K O M U w G Ł O W I E — p o p o l s k u : postało
przyczyny
PRACA
coś
komu
w głowie. N p . : „ T a k i e myśli j a k o ż y w o n i e powstały m i w głowie
( o nie postały mi w głowie)".
U t a r t e g o z w r o t u o nie postało
komu
w głowie
(albo:
o ani postało komu w głowie) używamy p o p o l s k u w z n a c z e
n i u : 'coś n i e przyszło k o m u d o głowy, ktoś n i g d y n i e pomyślał
o czymś*.
P O W S Z E C H N E P O Z N A W A N I E Z M U Z Y K Ą — p o p o l s k u r a c z e j : upow
szechnianie
znajomości
muzyki;
upowszechnianie,
popularyzacja
muzyki.
N p . : „ G ł ó w n y m c e l e m działalności s t o w a r z y s z e n i a jest
m o ż l i w i e p o w s z e c h n e p o z n a w a n i e z muzyką ( o możliwie
szerokie
upowszechnianie
muzyki)".
P O W Ś C I Ą G N I Ę T Y — p o p o l s k u (jeśli c h o d z i o kogoś o p a n o w a n e g o ,
kto
s a m się u m i e powściągać), r a c z e j : powściągliwy.
Np.:
„ W i e l k a a k t o r k a w tej r o l i była b a r d z o powściągnięta ( o pow
ściągliwa)".
POZOSTAWANIE
OBOK
OBOWIĄZKU — po
polsku:
P R A C A — z o b . ustawiać działalność.
niewypelnianie
obowiązku,
uchylanie
się od obowiązku.
N p . : „ W i a d o m o , że
n i e p o d e j m o w a n i e p r a c y i p o z o s t a w a n i e o b o k obowiązku ( o nie
wypelnianie
obowiązku) s z k o l n e g o — t o główne c z y n n i k i k r y m i
nogenne".
P O Ż Y W A Ć — p ó p o l s k u : używać, dogadzać
sobie, bawić się.
N p . : „ W tej s z t u c e a k t o r z y s o b i e pożywają ( o używają
sobie);
mają c h y b a lepszą zabawę niż publiczność". D o użycia c z a s o w
n i k a pożywać w t y m z n a c z e n i u przyczynił się z a p e w n e p o t o c z n y
p o l s k i związek f r a z e o l o g i c z n y : „ N o , t e n s o b i e p o ż y j e " .
W e współczesnej polszczyźnie c z a s o w n i k t e n występuje t y l k o
n a p r a w a c h a r c h a i z m u w z n a c z e n i u 'jeść, posilać się, spożywać',
n p . : „Jedzcie, pożywajcie. Podsunęła i m n a stole polewaną
miskę pełną k a s z y z m l e k i e m " . ( S J P )
PÓKI co — p o p o l s k u r a c z e j : na razie,
tymczasem,
zanim się
stanie.
N p . : „ D r o g a o d p e t e n t a d o urzędnika w i e d z i e póki
c o ( o na razie)
p r z e z doły i w e r t e p y " . „ P ó k i c o (o
tymczasem)
w starej k a m i e n i c y t o c z y się w o j n a p o d j a z d o w a " ;
„Młodzi
są j e s z c z e i póki c o ( o zanim
się zestarzeją)
chcą użyć
świata".
Wyrażenie „ p ó k i c o " zostało zapożyczone z jęz. r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . poka
czto ( ' n a r a z i e , t y m c z a s e m ' ) ; w i e l u P o l a k ó w
razi j a k o rusycyzm.
BADAWCZA
CZEGOŚ — po
polsku:
badanie
czegoś
lub
nad czymś, praca
badawcza
nad czymś,
na temat
czegoś
w dziedzinie
czegoś. N p . : „Podjąłem pracę badawczą p o l s k i e g o
z n a c z k a p o c z t o w e g o ( o badania polskiego
znaczka)".
„Prace
b a d a w c z e s t r u k t u r y ( o prace badawcze nad strukturą)
społecznej
na s z e go k r a j u rozwinęły się z n a c z n i e w ubiegłym dziesięcioleciu".
PRACOWAĆ Z NAJWIĘKSZYM WYPRZEDZENIEM — p o polsku
raczej:
przodować w pracy.: N p . : „Czujemy się w obowiązku wyróżnić
tę instytucję j a k o pracującą z największym
wyprzedzeniem
( o jako przodującą
w pracy)".
P R A C O W N I K — z o b . świeży p r a c o w n i k .
P R A W D O P O D O B N O Ś Ć — r z e c z o w n i k a tego używa się p o n i b y - p o l s k u w związkach f r a z e o l o g i c z n y c h , w których p o p o l s k u
użylibyśmy raczej r z e c z o w n i k a prawdopodobieństwo. N p . : „ Ś w i a d
k ó w w z y w a się n a określoną godzinę z dużą d o z ą p r a w d o podobności ( o prawdopodobieństwa),
ż e n i e będą długo c z e k a l i " .
P R A W O — z o b . być w
prawie.
P R E C Z — z o b . ręce p r e c z .
P R E T E K S T — z o b . fałszywy p r e t e k s t .
PREZENTOWAĆ
SOBĄ K O G O Ś
L U B COŚ — p o
polsku
raczej:
być
kimś lub czymś. N p . : „ W t y m czasie prezentował sobą najlepsze
g o p o l s k i e g o z j a z d o w c a ( o był najlepszym polskim
zjazdowcem)".
W t e k s t a c h p o l s k i c h r a z i także p o z o r n i e s w o j s k a postać
tego z w r o t u „przedstawiać sobą c o ś " (zob.).
PREZYDENT STOWARZYSZENIA,
PREZYDENT SĄDU, PREZYDENT
AKA
DEMII i t p . — p o p o l s k u : prezes a l b o przew<xlniczący
stowarzy
szenia, sądu, akademii
i t p . N p . : „ W piątek odbędą się w y b o r y
n o w e g o p r e z y d e n t a ( o p r e z e s a ) Światowego S t o w a r z y s z e n i a S o c j o
l o g i c z n e g o " . „ D z i ś jest o n p r e z y d e n t e m ( o prezesem)
sądu
k r a j o w e g o w B o n n " . „Jack V a l e n t i jest p r e z y d e n t e m ( o prze
wodniczącym)
M i ę d z y n a r o d o w e g o S t o w a r z y s z e n i a Producentów
Filmowych".
W y r a z u prezydent
używa się p o p o l s k u w z n a c z e n i u 'głowa
państwa' l u b ' k i e r o w n i k zarządu dużego m i a s t a ' . Użycie tego
w y r a z u w z n a c z e n i u 'przewodniczący, p r e z e s ' jest w y n i k i e m
wpływu j ę z . a n g i e l s k i e g o i f r a n c u s k i e g o ; f r a n c u s k i w y r a z le
president
i a n g i e l s k i the president
oznaczają z a r ó w n o p r e z y
d e n t a , j a k i przewodniczącego, p r e z e s a .
P R O B I E R N I C Z Y U R Z Ą D — p o p o l s k u : urząd probierczy.
N p . : „Kuż-
92
93
d y pierścionek t r z e b a było ocechować z a dodatkową opłatą
w urzędzie p r o b i e r n i c z y m ( o
probierczym)".
P o l s k i p r z y m i o t n i k probierczy
u t w o r z o n y został o d r z e c z o w
n i k a probierz,
który j u ż w X V I w i e k u oznaczał ' p r a c o w n i k a
m e n n i c y zajmującego się o z n a c z a n i e m zawartości m e t a l i s z l a
chetnych w stopach'.
PROCENT,
TEGO PROCENTA,
5 PROCENTÓW,
0,5 P R O C E N T A
itp.
—
p o p o l s k u : procent,
tego procentu, 5 procent, 0,5 procent i t p .
N p . : „ N i k t się n i e spodziewał t a k i e g o dużego p r o c e n t a ( o pro
centu)
zgłoszeń". „Przepisy przewidują n o r m a t y w n e u b y t k i
s p i r y t u s u d o 0,1 p r o c e n t a ( o do 0,1 procent)".
„Wakacje
z a granicą kosztują dziś 13,3 p r o c e n t a ( o 14,3 procent) d r o ż e j " .
P o p o l s k u w y r a z procent
p r z y l i c z e b n i k a c h oznaczających
l i c z b y całkowite i ułamkowe występuje b e z żadnych końcówek
w m i a n o w n i k u ( m ó w i m y : o przeszło
100 procent
uczniów),
w dopełniaczu ( m ó w i m y : o nie było 50 procent
uczniów)
i w b i e r n i k u ( m ó w i m y : o poznałem 20 procent
pracowników);
w pozostałych p r z y p a d k a c h w y r a z procent p r z y b i e r a końcówki
l i c z b y m n o g i e j ( m ó w i m y : o przyznano
nagrody
20
procentom
uczniów; opowiadano
mi o 20 procentach
wypadków itp.).
P R O D U S E R — p o p o l s k u : wytwórca, producent
(filmowy). N p . :
„ N i e m a m y w P o l s c e produserów ( o producentów),
którzy
wkładają forsę w film i a l b o zgarniają z y s k i , a l b o bankrutują".
W y r a z t e n został zapożyczony z jęz. a n g i e l s k i e g o ; p o r .
a n g . producer
( w y m . prodju.ser)
'wytwórca, p r o d u c e n t ' . Język
angielski nie m a osobnego wyrazu d o oznaczenia producenta
filmowego;
r z e c z o w n i k producer
o z n a c z a zarówno 'producenta
filmów', j a k i ' p r o d u c e n t a samochodów'. R ó w n i e ż p o p o l s k u
producent
o z n a c z a każdego, k t o coś p r o d u k u j e , b e z względu
n a t o , c z y są t o s a m o c h o d y , c z y filmy.
PROFESJA
ROBIENIA
ZAKUPÓW — po
polsku:
czynność,
zadanie
robienia zakupów. N p . : „ Z a m k n i ę c i e s k l e p u — t o d o d a t k o w y kło
p o t w niełatwej p r o f e s j i ( o w niełatwym
zadaniu)
robienia
zakupów".
P o p o l s k u r z e c z o w n i k profesja,
mający dziś odcień n i e c o
żartobliwy, z n a c z y ' z a w ó d ' .
P R O F E S J O N A L N O Ś Ć Z A W O D O W A — p o p o l s k u : zawodowa
powinność,
zawodowe
obowiązki.
N p . : „ I c h serdeczność i t r o s k a o c h o
r e g o , wykraczające p o z a c z y s t o z a w o d o w ą
profesjonalność
( o zawodową powinność),
jest g o d n a p u b l i c z n e j pochwały".
P o p o l s k u wyrażenie „ z a w o d o w a profesjonalność" r a z i j a k o
p l e o n a z m , b o p r z y m i o t n i k profesjonalny,
o d którego p o c h o d z i
r z e c z o w n i k profesjonalność,
jest s y n o n i m e m p r z y m i o t n i k a
zawo
dowy.
PROFESJONAŁ — p o p o l s k u : zawodowiec,
fachowiec,
specjalista,
profesjonalista.
N p . : „ A n g a ż o w a l i n a m i e j s c u z a r ó w n o zaślepio
n y c h w o l o n t a r i u s z y , j a k i w y r a f i n o w a n y c h profesjonałów ( o fa
chowców)". „ N a liście bokserów, którzy w y g r a l i najwięcej w a l k
przez n o k a u t p i e r w s z e miejsce zajmuje słynny
profesjonał
(o zawodowiec)
amerykański, M o o r e " .
W y r a z t e n przyszedł d o n i b y - p o l s z c z y z n y i środowiskowych
o d m i a n jęz. p o l s k i e g o z a pośrednictwem jęz. r o s y j s k i e g o ; p o r .
ros. profiessjonał ( ' z a w o d o w i e c ' ) .
PROFITOWAĆ Z C Z E G O — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : ko
rzystać z czego, ciągnąć zyski z czego. N p . : „ M i m o przeszkód
s t a w i a n y c h p r z e z siły profitujące z napięcia ( o
korzystające
z napięcia) p o l i t y k a e u r o p e j s k a ruszyła z m a r t w e g o p u n k t u " .
PROGRES — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : postęp, rozwój. N p . :
„Zrozumiały pęd d o m o t o r y z a c j i — t o s y m p t o m społecznego
progresu ( o rozwoju)
ekonomicznego".
P R O G R E S O W A Ć — p o p o l s k u : rozwijać się, robić postępy,
dosko
nalić się. N p . : „Zwyciężczyni t u r n i e j u jest młodziutką, stale
progresującą ( o rozwijającą się) zawodniczką".
PROSIĆ K O G O ,
CZEGO
O C O Ś — współcześnie p o p o l s k u :
prosić
kogo, co o coś. N p . : „Prosiłem k o m i s j i ( o komisję)
o dwa
tygodnie z w ł o k i " .
P o p o l s k u c z a s o w n i k prosić łączy się z dopełniaczem ( n p .
w z w r o t a c h : o prosić chleba, prosić wody), ale wówczas r z e c z o w n i k
w dopełniaczu w s k a z u j e p r z e d m i o t , o który się p r o s i , a n i e
osobę, którą się p r o s i . P o n a d t o składnia c z a s o w n i k a prosić
z dopełniaczem zachowała się w jęz. p o l s k i m w t r a d y c y j n y c h
z w r o t a c h grzecznościowych: m ó w i m y n p . o proszę panil ( a l e :
o proszę panią o uśmiech),
o proszę
Wysokiego
Sądu ( a l e :
o proszę Wysoki Sąd o łagodny wymiar
kary).
PROTESTOWAĆ K O M U ,
CZEMU — po polsku:
protestować
przeciw
komu — przeciw
czemu. N p . : „ T e m u zaprotestowała ( o
Przeciw
temu zaprotestowała) J o a n n a , s p e c j a l i s t k a o d p r o b l e m ó w s z k o l
nych".
P R O W A D Z A Ć SIĘ Z KIMŚ — p o p o l s k u : chodzić z kimś,
towarzy
szyć komuś, spędzać czas z kimś l u b w czyimś
towarzystwie,
dotrzymywać komuś towarzystwa
i t p . N p . : „Praca z a w o d o w a
nie przeszkadzała jej w t y m , a b y p r z e z cały tydzień prowadzać
95
94
się z n o w y m a d o r a t o r e m ( o dotrzymywać
adoratorowi)".
PROWADZIĆ
PACJENTKĘ,
PROWADZIĆ
towarzystwa
TOWAR
itp.
— po
nowemu
polsku:
leczyć pacjentkę, sprzedawać towar. N p . : „ O d 10 l a t prowadził
( o leczył) pacjentkę, która cierpiała n a s c h o r z e n i a powodujące
b e z p ł o d n o ś ć " . „ T e n s k l e p n i e p r o w a d z i ( o nie sprzedaje) n a
pojów a l k o h o l o w y c h " .
P R Ó B A — z o b . zdać próbę życia.
PRÓŻNOSTAN,
PRÓŻNOSTANY;
PUSTOSTAN,
PUSTOSTANY
—
niby-
poruszać p i e s z o ' ; miejsce p r z e z n a c z o n e d o p o r u s z a n i a się n p .
w o z e m , n a z y w a się p r z e j a z d e m .
P R Z E J Ś Ć N A W Y L O T K O G O Ś — z a k r e s użycia tego z w r o t u w języku
n i b y - p o l s k i m jest z n a c z n i e szerszy niż w p o l s k i m . U ż y w a się
go b o w i e m p o n i b y - p o l s k u zarówno w z n a c z e n i u r e a l n y m (np.
k u l a przeszła l u b przebiła n a w y l o t kogoś l u b c o ś ) , j a k i w z n a
c z e n i u przenośnym, w którym p o p o l s k u używalibyśmy raczej
z w r o t ó w : poznać kogoś na wylot l u b przejrzeć kogoś na wylot.
N p . : „Ja g o z n a m , j a g o j u ż przeszedłem ( o
przejrzałem)
na w y l o t " .
- p o l s k i e . a l e używane także w polszczyźnie k a n c e l a r y j n e j , okre
ślanie zajętego m i e s z k a n i a l u b n i e używanego i n n e g o pomiesz
c z e n i a . N p . : „ P o s t a n o w i o n o w s z y s t k i e próżnostany ( o nie
zajęte lokale) przekazać W y d z i a ł o w i S p r a w L o k a l o w y c h " . „ M i
m o różnych zabiegów m e c e n a s przegrał sprawę swego pusto
s t a n u ( o nie użytkowanego
mieszkania)".
P R Z E K O N A N I E w c o ś — p o p o l s k u : przekonanie
o czymś,
zaufa
nie do czegoś, wiara w coś. N p . : „ W a r t o w r e s z c i e nadmienić,
iż b r a k p r z e k o n a n i a w skuteczność ( o przekonania
o
skuteczno
ści) m i l i c y j n y c h poszukiwań również zniechęca d o zgłaszania
kradzieży". Z o b . też: wyznawać p r z e k o n a n i a .
P R Y N C Y P I A L N A U L I C A — p o p o l s k u : główna, pryncypalna
ulica.
N p . „ N i e b y w a ł y tłok turystów i wczasowiczów panował nie t y l k o
n a p r y n c y p i a l n e j ( o głównej) u l i c y " .
W y r a z u pryncypialny
używa się p o p o l s k u w znaczeniu
'trzymający się z a s a d , kierujący się z a s a d a m i , c z y l i p r y n c y p i a m i ' ;
n p . „ N i e potrafił z d o b y ć się n a ostre, p r y n c y p i a l n e potępienie
s w e g o d a w n e g o t r y b u życia". ( S J P )
J Ą C Y — p o p o l s k u : przekonywać, przekonuje
albo
przekonywa,
przekonując
a l b o przekonywując,
przekonujący
albo
przekony
wający. N p . : „ W a c ł a w p r z e k o n y w u j e m n i e ( o
przekonywa
l u b : o przekonuje
mnie) z m o z o l n y m u p o r e m , że żyjemy w k r a
j u b i e d n y m " . „ U ż y w a t a k przekonywujących ( o
przekonywa
jących l u b : o przekonujących)
argumentów, że t r z e b a m u przyznać
rację".
P R Z E C I W — z o b . s p r z e c i w p r z e c i w czemuś.
P R Z E K O N Y W A L N O Ś Ć A R G U M E N T A C J I — p o p o l s k u : sita
przekonania,
siła argumentacji,
nośność argumentacji.
N p . : „Jego p i s a r s t w o
cechowała o g r o m n a przekonywalność ( o siła
przekonywania)
i pasja p o l e m i c z n a " .
P o l s k i e p r z y m i o t n i k i o d c z a s o w n i k o w e zakończone cząstką
-ałny ( n p . słyszalny, osiągalny, jadalny)
oznaczają możliwość
p o d d a n i a się czynności w s k a z a n e j w t e m a c i e słowotwórczym
(a więc słyszalny — 'dający się słyszeć'; osiągalny = 'dający się
osiągnąć'; jadalny = 'dający się zjeść'). P o d o b n i e p o l s k i p r z y
m i o t n i k przekonywalny
oznaczałby człowieka, którego można
przekonać, a n i e coś, c o p r z e k o n y w a .
P R Z E D M I E Ś C I E MIASTA — p o p o l s k u : peryferie miasta, przedmieście.
N p . : „ N a l e ż y zwrócić większą uwagę n a p r o b l e m rod z in
b e z d o m n y c h , które koczują n a przedmieściach m i a s t a (o na
peryferiach
miasta a l b o : o na
przedmieściach)".
P R Z E D M I O T — z o b . w p r z e d m i o c i e czegoś.
PRZEDSTAWIAĆ
SOBĄ
KOGOŚ
L U B coś
— po
polsku:
być
kimś
l u b czymś. N p . : „ T e n człowiek p r z e d s t a w i a sobą ideał (o jest
ideałem)
p r z y j a c i e l a " . „ W n ę t r z e g m a c h u przedstawiało sobą
i s t n y l a b i r y n t ( o było istnym labiryntem)
korytarzy".
W z w r o c i e „przedstawiać sobą k o g o ś " l u b „ c o ś " przejawia
się w p ł y w j ę z . r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . on niczego soboju nie
priedstawlajet
('jest n i c z y m ' ) .
PRZEDWOJNA
— zob. od
przedwojny.
P R Z E J Ś C I E P I E S Z E — p o p o l s k u raczej t y l k o : przejście. N p . : „Leżą
n a z i e m i śruby. r u r y . zajmują przejście piesze (po p r o s t u :
o przejście),
którego n i e można uporządkować".
P o l s k i w y r a z przejście
o z n a c z a 'miejsce, gdzie można się
PRZEKONYWAĆ,
PRZEKONYWUJE, PRZEKONYWUJĄC,
PRZEKONYWU
P R Z E K R O C Z Y Ć R U B I K O N — p o n i b y - p o l s k u używa się tego z w r o t u
w z n a c z e n i u 'przekroczyć granicę d o t y c h c z a s nieosiągalną'.
N p . : „Pocieszająca j est wieść, że przekroczyliśmy R u b i k o n
( o przekroczyliśmy
granicę, poziom) 2 0 q z h e k t a r a w wydajności
czterech zbóż".
P o p o l s k u używa się z w r o t u przekroczyć
Rubikon
w znacze
n i u 'zrobić decydujący, n i e dający się cofnąć k r o k , powziąć
nieodwołalną, decyzje". Z w r o t ten nawiązuje d o przejścia w r o k u
97
96
C z a s o w n i k przestrzegać w języku p o l s k i m rządzi b i e r n i k i e m
wtedy, k i e d y g o używamy w z n a c z e n i u 'ostrzegać kogoś, dawać
komuś p r z e s t r o g i ' ( n p . : o przestrzegam
córkę przed
niebezpie
czeństwem); t e n s a m c z a s o w n i k użyty w z n a c z e n i u 'stosować
się d o czego, postępować z g o d n i e z czymś' w y m a g a p o p o l s k u
dopełniacza ( m ó w i m y : o przestrzegam
regulaminu,
tajemnicy),
a nie — b i e r n i k a , j a k p o n i b y - p o l s k u .
49 p.n.e. J u l i u s z a C e z a r a p r z e z R u b i k o n , rzekę między Galią
a Italią. Przekraczając R u b i k o n i t y m s a m y m rozpoczynając
wojnę d o m o w ą z P o m p e j u s z e m , miał C e z a r wypowiedzieć słynne
Alea iacta est ('kości zostały r z u c o n e ' ) .
P R Z E M Ó W K A — p o p o l s k u : docinek, przycinek,
przytyk,
przymówka. N p . : „ W i e d z i a ł , że jej n i e p r z e k o n a i w s z y s t k o się skończy
n a przemówkach (o przymówkach)
i gniewie".
P o l s k i r z e c z o w n i k przemówka z n a c z y 'mała p r z e m o w a ' .
PRZESZKADZAĆ
PRZEPIS — z o b . przestrzegać p r z e p i s .
P R Z E P L A T A Ć SIE P A R A L E L N I E — p o p o l s k u : rozwijać
się, biec
równolegle l u b paralelnie
a l b o p o p r o s t u przeplatać
się. N p . :
„ N a p i s a ł powieść, w której wątki a n t y c z n e g o m i t u przeplatają
się p a r a l e l n i e ( o rozwijają się równolegle) z wątkami współczesny
mi".
Przysłówek paralelnie
— to s y n o n i m polskiego rodzimego wy
r a z u równolegle. J a k w i a d o m o , l i n i e , które biegną równolegle,
nie mogą się z sobą a n i przeplatać, a n i przecinać.
PRZEPRAWIAĆ C Y F R Y , LITERY
— p o p o l s k u : zmieniać,
SIĘ W A U T O B U S ,
W POCIĄG,
przerabiać,
W SAMOLOT — po
N A coś — po
polsku:
przeszkadzać
ko
P R Z E W A Ż A J Ą C A WIĘKSZOŚĆ — p o p o l s k u r a c z e j :
przeważająca
część, znaczna większość. N p . : „Przeważająca większość ( o znacz
na większość) korespondentów n i e uwzględniła prośby r e d a k c j i " .
„Dla przeważającej większości ( o dla przeważającej
części)
młodzieży o d p o w i e d ź n a t o p y t a n i e będzie b a r d z o t r u d n a " .
Wyrażenie „przeważająca większość" r a z i j a k o o c z y w i s t a
t a u t o l o g i a : większość z n a t u r y rzeczy jest przeważająca.
poprawiać cyfry, litery. N p . : „ K i e d y zażądała p r a w d z i w e j d a t y ,
zaczęli przeprawiać (o przerabiać)
cyferki".
P o l s k i c z a s o w n i k przeprawiać
z n a c z y 'przewozić n a d r u g i
b r z e g r z e k i , j e z i o r a l u b m o r z a ' . W użyciu tego c z a s o w n i k a
w z n a c z e n i u 'przerabiać' p r z e j a w i a się wpływ jęz. r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . pierieprawlaf
('poprawiać, przerabiać').
PRZESIĄŚĆ
KOMU
muś w czymś a l b o przeszkadzać komu robić coś. N p . : „ Z i m a
i ośnieżone s z o s y n i e przeszkadzają k l u b o w i n a p r o w a d z e n i e
(o nie przeszkadzają...
prowadzić
a l b o nie
przeszkadzają...
w prowadzeniu)
ożywionej działalności".
Z w r o t „przeszkadzać komuś n a c o ś " został p r a w d o p o d o b n i e
u t w o r z o n y n a w z ó r z w r o t u : o pozwalać komuś na coś.
P R Z E W A Ż Y Ć W D Ó Ł — z w r o t odpowiadający s a m e m u p o l s k i e m u
c z a s o w n i k o w i przeważyć. N p . : „ G d y b y ś m y kłopoty położyli n a
jednej s z a l i a korzyści — n a d r u g i e j , n i e w i a d o m o , która z n i c h
przeważy w d ó ł ( o która z nich
przeważy)".
polsku:
PRZEWIDZIEĆ
o
CZYMŚ — po
polsku:
przewidzieć
coś.
Np.:
przesiąść się na autobus, na pociąg, na samolot. N p . : „ W K r a
k o w i e przesiedliśmy się z pociągu w a u t o b u s ( o z pociągu
na autobus)".
„Przyleciał z B e r l i n a d o B u d a p e s z t u , b y się n a d
D u n a j e m przesiąść w s a m o l o t ( o na samolot) lecący d o W a r s z a
wy".
„Trudno przewidzieć o t y m , c z y z a b i e g okaże się s k u t e c z n y
(o trudno
przewidzieć
to, czy...
albo p o prostu: o
trudno
przewidzieć, czy zabieg okaże się
skuteczny)".
P R Z E S T Ę P S T W O — z o b . dowieść winę.
PRZEZWYCIĘŻAĆ
— z o b . zwycięsko przezwyciężać.
PRZYBYSZ,
PRZYBYSZE,
PRZESTRZEGAĆ
(JAKIŚ)
PRZEPIS,
PRZESTRZEGAĆ
(JAKĄŚ)
ZASADĘ
P R Z E W Y Ż S Z Y Ć — z o b . w y s o k o przewyższyć.
—
p o p o l s k u : przestrzegać (jakiegoś) przepisu, przestrzegać
(jakiejś)
zasady. N p . : „Jestem żoną p o l i c j a n t a , więc p o w i n n a m ściśle
przestrzegać obowiązujące p r z e p i s y ( o przestrzegać
obowiązują
cych przepisów) r u c h u " . „ T e święte z a s a d y należy święcie p rz e s t rz e
gać ( o tych świętych zasad należy... przestrzegać)".
„Przestrze
g a n o t a m n a u c z t a c h u s t a l o n y porządek ( o
Przestrzegano...
ustalonego
porządku)
z a s i a d a n i a p r z y stołach". „ G d y b y ś m y
p r z e s t r z e g a l i t e n s a v o i r v i v r e ( o tego savoir
vivre'u),
mniej
byłoby kłótni".
(CI)
(TYCH)
PRZYBYSZY
— po
polsku:
przybysz,
(ci) przybysze,
(tych) przybyszów. N p . : „ M a r i a n a
karmiła p r z y b y s z y ( o przybyszów) i zaproponowała i m n o c l e g " .
P R Z Y B Y W A K T O Ś N A W A D Z E — p o p o l s k u : przybywa
i
i
komuś na wa
dze. N p . : „ Z a o b s e r w o w a ł a m , że Z o s i a stale p r z y b y w a n a w a d z e
(o Zosi stale przybywa
na wadze)",
Z d a n i e „Zosia p r z y b y w a n a w a d z e " znaczy p o polsku
' Z o s i a przyjeżdża n a w a d z e ' . P o p o l s k u m ó w i m y t e ż : o przy
było jej dwa kilogramy,
a n i e : „przybyło ją d w a k i l o g r a m y " .
98
PRZYGOTOWANIE — z o b . zrealizować
PRZYJACIEL,
(CI) P R Z Y J A C I E L E
99
przygotowanie.
(TYM) PRZYJACIELOM,
(TYMI)
PRZY-
JACIELAMI - p o p o l s k u : przyjaciel,
(ci) przyjaciele,
(tym)
.
jaciolom, (tymi) przyjaciółmi. N p . : „ W y s t a w ę p o k a z a n o zjazdo
wym gościom, p r z y j a c i e l o m (o przyjaciołom)
książki p o l s k i e j " .
„Nie zdołano ustalić, c z y te o w a d y są p r z y j a c i e l a m i ( o przy.
jaciólmi) człowieka".
przyznał się d o zarzutów
zeznania".
( o do winy),
lecz
później
zmienił
p r z y
PRZYJĄĆ UDZIAŁ — p o p o l s k u : wziąć udział. N p . : „Schmidt
przyjął udział (o wziął udział) w t u r n i e j u i rozegrał j u ż pierw
szą rundę".
PRZYKOLPORTOWAĆ W I A D O M O Ś Ć — p o p o l s k u : przywieźć,
przy
nieść, dostarczyć wiadomość. N p . : „Posłaniec z R z y m u przykolportował (o przywiózł)
K l e o p a t r z e wieść o t y m , że jej
kochanek M a r e k A n t o n i u s z poślubił O k t a w i e " .
Zwrot „kolportować wieść" z n a c z y p o p o l s k u ' r o z p o w
szechniać, szerzyć wiadomości wśród w i e l u l u d z i ' ; jeśli o d b i o r c a
jest tylko jeden, k o l p o r t o w a n i e wiadomości — a także i c h
przykolportowywanie — jest t a k s a m o niemożliwe, j a k u m a s o wienie sportu wśród papieży.
PRZYPAŚĆ W U D Z I A L E Z A P O M N I E N I U — p o p o l s k u
raczej:
zostać
zapomnianym, pominiętym. N p . : „Postarano się, b y słowa K i ssingera nie przypadły w u d z i a l e z a p o m n i e n i u ( o by... nie
zostały zapomniane a l b o : o by słów... nie
zapomniano)".
PRZYPATRZEĆ SIĘ - p o p o l s k u : przypatrzyć
się. N p . : „ M o g ł e m
się przypatrzeć (o przypatrzyć),
j a k niektóre o s o b y
udają,
że pracują". Z o b . podpatrzeć.
PRZYPŁACAĆ ŻYCIEM Z A C O Ś — p o p o l s k u : przypłacać coś życiem.
N p . : „Za popełnianie t a k i c h błędów b a r d z o często m a r y n a r z e
przypłacają życiem (o popełnianie...
przypłacają życiem)". T e n
zwrot powstał zapewne z e skrzyżowania dwóch p o l s k i c h z w r o
tów: o przypłacić coś życiem i o zapłacić za coś życiem.
PRZYPUSZCZENIE — z o b . fałszywy adres.
PRZYSŁUGA — z o b . w i l c z a przysługa.
PRZYTOMNY C Z E M U — p o p o l s k u : uwzględniający
coś, dostoso
wany do czegoś, odpowiadający czemuś. N p . : „ Z w i e l u w y p o
wiedzi znakomitego u c z o n e g o ta u w a g a p r z y t o m n a e k o n o m i c z n y m
w a r u n k o m naszego k r a j u ( o uwzględniająca
ekonomiczne
wa
runki naszego kraju) utkwiła m i w pamięci".
P R Z Y Z N A W A Ć SIĘ D O Z A R Z U T Ó W — p o
do winy, do popełnienia
czegoś.
polsku:
przyznawać
N p . : „Jedliński
się
również nie
P U N K T , ( T E G O ) P U N K T A — p o p o l s k u : punkt,
(tego)
punktu.
Np.:
„Wydajność p r a c y p o w i n n a wzrosnąć o 2,5 p u n k t a ( o o 2 5
punktu)".
PUSZCZA
KAMPINOSKA
—
zob.
kampinowski.
QUI B O N O — zniekształcona postać z n a n e j łacińskiej formuły
cui bono ( ' n a czyją korzyść'). N p . :
b u r z y rodzinę, w z n i e
ca pożar, który n i s z c z y jej całe życie. Q u i b o n o ( o Cui
bono)" — p y t a m " .
R A B O W A Ć L U D Z I — p o p o l s k u r a c z e j : obrabować ludzi,
okradać
ludzi z czegoś, zabierać im coś silą. N p . : „Chuligani n a p a
dają i rabują turystów ( o obrabowują l u b okradają
turystów),
przebywających w miejscowościach w y p o c z y n k o w y c h " .
P o p o l s k u c z a s o w n i k a rabować używamy w z n a c z e n i u " z a
bierać coś siłą, b e z p r a w n i e ' ( m ó w i m y : o rabowali
pieniądze).
Z w r o t „ r a b o w a ć l u d z i " z n a c z y p o p o l s k u raczej 'porywać l u d z i "
niż 'okradać l u d z i ' .
R A J C O W A Ć K O G O Ś — p o p o l s k u : pobudzać, podniecać (zwłaszcza
erotycznie). N p . : „ K l a s y c z n a farsa m u s i się obracać w o k ó ł
s y p i a l n i , a p r a w d z i w i M a r s j a n i e w s y p i a l n i n i k o g o n i e rajcują
(o nikogo nie
podniecają)".
C z a s o w n i k rajcować kogo został zapożyczony z jęz. n i e m i e c k i e
g o ; p o r . n i e m . reizen ('podniecać, drażnić, nęcić'). N i e należy
oczywiście mylić tego n i b y - p o l s k i e g o c z a s o w n i k a z p o l s k i m
c z a s o w n i k i e m rajcować o czymś 'gadać, paplać o czymś'.
R A J C O W N Y , R A J C O W N I E — p o p o l s k u : podniecający,
podniecają
co; ponętny, ponętnie;
pikantny,
pikantnie.
N p . : . „ T e n trójkąt
małżeński p o w o d o w a ł sytuację d l a o t o c z e n i a kłopotliwą, a l e r a j cowną ( o podniecającą)".
„ N a j a s n y c h r a j s t o p a c h miała ażurową
sukieneczkę z włóczki i wyglądała b a r d z o r a j c o w n i e (o po
nętnie), j a k b y była n a g a " . Z o b . rajcować.
(TE) RAMY,
(TYCH)
R A M Ó W — p o p o l s k u : rama,
(te)
ramy, (tych)
ram. N p . : „ N i e k t ó r e a k c j e p r a s o w e weszły n a
trwałe d o r a m o w p r a c y ( o w ramy pracy
a l b o : o do ram
pracy, a l b o p o p r o s t u : o do pracy) o r g a n i z a t o r s k i e j c z a s o p i s m a .
RAMIĘ — z o b . wzruszyć r a m i o n a .
RAMA,
R A N D E Z - V O U S — zniekształcona postać f r a n c u s k i e g o w y r a z u ren-
101
100
uczestnik.
N p . : „ W n i o s k i historyków opierają się n a spostrze
żeniach relantów ( o naocznych
świadków)".
dez-vous, c z y l i randka, spotkanie.
N p . : „ W i e c z o r e m miał jeszcze
r a n d e z - v o u s ( o rendez-vous;
randkę) z pewną panienką".
R E M A K E — p o p o l s k u : przeróbka, adaptacja.
N p . : „Fantomas —
t o p a r o d y s t y e z n y r e m a k e ( o parodystyczna
przeróbka)
powieści
o d c i n k o w e j s p r z e d 50 l a t " .
W y r a z remake
został przejęty z jęz. a n g i e l s k i e g o ; p o r .
ang. remake
('przeróbka').
R A R Y T A S R Z A D K I — p o p o l s k u : rarytas,
wielka rzadkość. N p . :
„ K a w i o r w miarę postępującej i n d u s t r i a l i z a c j i staje się c o r a z
r z a d s z y m r a r y t a s e m ( o coraz większym rarytasem
a l b o : o coraz
większą
rzadkością)".
P o p o l s k u r z e c z o w n i k rarytas
z n a c z y właśnie 'rzadkość',
więc wyrażenie „rzadki r a r y t a s " r a z i j a k o t a u t o l o g i a ; p o r .
łac. rdritds ('rzadkość').
REPRESJA D O K O G O — p o p o l s k u : represja wobec kogo l u b przeciw
komu- N p . : „Istniał cały s y s t e m represji d o robotników ( o wo
bec robotników)
zatrudnionych przymusowo.
R A Z , D W A i P Ó Ł R A Z A — p o p o l s k u r a c z e j : raz, dwa i pól
razy. N p . : „ W a r s z a w a p o d względem o b s z a r u jest d w a i pół
r a z a ( o dwa i pól razy) większa". „ K r y s z t a ł d r g a z częstotliwo
ścią 32, 768 r a z a ( o 32,768 razy) n a sekundę".
Użycie r z e c z o w n i k a raz p o p o l s k u może sprawiać kłopot.
J e g o doepłniacz m a b o w i e m z w y k l e postać razu ( n p . ani razu
go nie widziałam), ale w niektórych wyrażeniach p r z y b i e r a for
mę raza ( n p . pół raza, półtora raza). Z l i c z e b n i k a m i ułamko
w y m i oznaczającymi wielkości powyżej 2 r z e c z o w n i k r a z wystę
puje w f o r m i e dopełniacza l i c z b y m n o g i e j razy
( n p . trzy
i pół razy),
choć z w y k l e w t a k i c h wyrażeniach używa się
p o p o l s k u dopełniacza l i c z b y pojedynczej
( n p . trzy i pół
miesiąca). Z o b . też: ilekroć r a z y ; tylekroć razy;
wielokrotnie
r a z y więcej.
R E P R E Z E N T O W A Ć ( S A M Y M ) SOBĄ- C O Ś — p o
R E A L I Z O W A Ć — z o b . zrealizować p r z y g o t o w a n i a d o czegoś.
pamiętnikarz,
naoczny
świadek,
lub
R E W E L O W A Ć — p o p o l s k u : ujawniać coś komuś,
wtajemniczać
kogoś w coś, informować
kogoś o czymś. N p . : „Jedna ze
z n a j o m y c h reweluje n a m ( o ujawnia nam) z pewną satysfakcją,
że dziewczęta żądają z a swe t o w a r z y s t w o t y l k o 5 d o l a r ó w " .
R E G U L O W A Ć C Z Y M Ś — p o p o l s k u : regulować coś, kierować czymś.
N p . : P r z e d t r z e m a l a t y był n a d w o r c u l o t n i c z y m d y s p o z y t o r ,
który regulował r u c h e m (o regulował ruch) taksówek".
M ó w i m y : o regulować
zegarek,
ruch, przebieg
czegoś;
z w r o t „ r e g u l o w a ć r u c h e m " jest z a p e w n e w y n i k i e m skrzyżowa
n i a d w ó c h p o l s k i c h z w r o t ó w : o regulować ruch i o kierować
ruchem.
R E L A N T — p o p o l s k u : kronikarz,
kimś
RESENTYMENTALNY — po
p o l s k u : sentymentalny,
nastrojowy,
wspomnieniowy.
N p . : „Starsze p a n i e i starsi p a n o w i e w w a r s z a w
skiej S y r e n i e tworzą r e s e n t y m e n t a l n y ( o nastrojowy)
klimat
wspominków sprzed lat trzydziestu".
P r z y m i o t n i k resentymentalny
m ó g ł być używany w P o l s c e
o d p o ł o w y X I X w i e k u , t o z n a c z y o d c h w i l i , k i e d y zaczęto
używać w y r a z u resentyment ( p o r . f r a n c . ressentiment).
Znaczyłby
o n j e d n a k 'niechętny, odczuwający n i e z a d o w o l e n i e , odrazę'.
Z a p o ż y c z o n e g o b o w i e m r z e c z o w n i k a resentyment używano w P o l
sce d a w n i e j i używa się g o , choć r z a d k o , d z i s i a j z g o d n i e
z w z o r e m f r a n c u s k i m w z n a c z e n i u ' n i e z a d o w o l e n i e , niechęć'.
R E A L I Z A C J A O B O W I Ą Z K U — p o p o l s k u : wypełnianie
obowiązku.
N p . : M u s i m y zapewnić ludności możliwość r e a l i z a c j i obowiązku
( o wypełniania obowiązku)
szkolnego".
R E L A C J O N O W A Ć SIĘ z C Z Y M Ś — p o p o l s k u : odpowiadać
czemuś,
iść z czymś w parze, dorównywać czemuś. N p . : „Przybywanie
n o w y c h s z p i t a l i n i e r e l a c j o n u j e się z p o t r z e b a m i ( t u t a j : o nie
dorównuje
potrzebom)".
P o p o l s k u c z a s o w n i k a relacjonować używa się c z a s e m w bardziej
o f i c j a l n y c h t e k s t a c h w z n a c z e n i u 'opowiadać, opisywać, donosić'.
p o l s k u : być
czymś, mieć jakieś przymioty.
N p . : „ A w o g ó l e najważniejsze
jest t o , c o człowiek sobą reprezentuje ( o kim l u b jaki
jest
człowiek)". „ C h c e m y wiedzieć, c o młodzież s a m a sobą r e p r e z e n t u
j e ( o jaka jest młodzież)".
Z o b . prezentować sobą kogoś.
R E Z U L T O W A Ć C Z Y M Ś — p o p o l s k u : kończyć się czymś, dawać
coś w wyniku, pociągać coś za sobą, powodować coś, przyczyniać
się do czegoś, przynosić
coś, doprowadzać
do czegoś. N p . :
„ T e miłe w i z y t y n a c e c h o w a n e gościnnością r z a d k o rezultują
k o n t a k t a m i ( o prowadzą do kontaktów)
o długim i o w o c n y m
żywocie".
«t
R E Ż Y S E R O W A Ć R U C H E M — p o p o l s k u : regulować ruch l u b kie
rować ruchem. N p . : „ C z y k i e r o w c y muszą się s z t y w n o trzymać
rozkładu j a z d y i c z y n i e można w jakiś sposób reżyserować
r u c h e m ( o kierować ruchem) a u t o b u s ó w ? "
P o p o l s k u c z a s o w n i k reżyserować nie rządzi narzędnikiem,
103
102
ale b i e r n i k i e m ( m ó w i m y n p . reżyserować sztukę, a n i e „reżyse
rować s z t u k ą " ) ; przenośne użycie tego c z a s o w n i k a w o d n i e s i e n i u
d o r e g u l o w a n i a r u c h u n i e byłoby p o p o l s k u w t y m w y p a d k u
s t o s o w n e , b o reżyseria p o l e g a n a p r z y g o t o w a n i u s z t u k i d o
w y s t a w i e n i a , a n i e n a stałym d o s t o s o w y w a n i u jej d o a k t u a l n e j
sytuacji.
RĘCE P R E C Z — p o p o l s k u : precz z rękami. N p . : „ D z i e w c z ę t a
są śliczne, ale k i e d y się i c h d o t k n i e , r o z l e g a się o k r z y k :
Ręce p r e c z ( o precz z
rękami)V
M ó w i m y : o precz
z wojną, precz
z rasizmem.
Zwrot
„ręce p r e c z ( o d c z e g o ) " został przejęty z jęz. r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . ruki
prócz!
RĘCE
w
KRWI
UTOCZYĆ — po
polsku:
zbroczyć
ręce
utoczyć krwi.
N p . : „ A o n i t y l k o patrzą, j a k ręce
n i e w i n n e j utoczyć ( o ręce krwią niewinną
zbroczyć)".
krwią,
w
krwi
ROBIĆ ZDJĘCIE C Z E M U Ś — p o p o l s k u : robić zdjęcie czegoś; n i b y - p o l s k i z w r o t p r z y p o m i n a z w r o t p o l s k i robić zdjęcie
komuś,
którego używamy j e d n a k t y l k o w t e d y , k i e d y p r z e d m i o t e m zdjęcia
i z w y k l e j e g o późniejszym właścicielem jest człowiek. W n i b y -polszczyźnie t o o g r a n i c z e n i e n i e obowiązuje, n p . „ B ę d ą c n a d
j e z i o r e m , zrobił zdjęcie m ł o d e m u łabędziowi ( o zrobił
zdjęcie
młodego łabędzia). A u t o r tego z d a n i a n i e napisał, c z y udało
m u się z r o b i o n e zdjęcie ofiarować o w e m u łabędziowi.
M ó w i m y : o zrobił zdjęcie Piotrowi,
a l e : o zrobił
zdjęcie
domu i konia;
m ó w i się też sfotografował
Piotra,
dom i konia.
R O B O C Z O D N I Ó W K A , R O B O C Z O G O D Z I N A — p o p o l s k u r a c z e j : dniów
ka (robocza);
godzina pracy, godzina
robocza.
R O C Z N I C A D W U L E T N I A , S T U L E T N I A . .. — p o p o l s k u : druga,
setna...
rocznica.
N p . : „ K o n k u r s ogłasza się d l a u c z c z e n i a t r z y d z i e s t o
letniej r o c z n i c y ( o trzydziestej
rocznicy)
w y z w o l e n i a " . „Stuletnią
rocznicę ( o setną rocznicę)
u r o d z i n obchodził n i e d a w n o P i o t r
B i e r l a j e w z K i j o w a " . „ N a l e ż y przypomnieć postać L e n a r t o w i
c z a w 150-letnią rocznicę ( o w sto pięćdziesiątą
rocznicę)
j e g o u r o d z i n " . „ C e d y n i a p r z y g o t o w u j e się d o 1000-letniej ( o do
tysięcznej) r o c z n i c y h i s t o r y c z n e j b i t w y " .
P o l s k i e w y r a z y d w u l e t n i , s t u l e t n i i t p . znaczą
'trwający
d w a l a t a , s t o l a t i t p . ' ; r o c z n i c a — t o p o p o l s k u 'dzień p r z y
padający dokładnie w r o k , w 2 l a t a , w s t o l a t i t d . p o
jakimś z d a r z e n i u ' . L i c z b a r o c z n i c jest z a w s z e równa l i c z b i e
lat, które upłynęły o d t e g o z d a r z e n i a . Z e s t a w i e n i e „dwuletnia
r o c z n i c a " znaczyłoby, że ó w dzień l u b j e g o o b c h o d y trwały
dwa lata.
ROK — z o b . sprzed laty.
R O K T E M U W S T E C Z — p o p o l s k u : rok temu, przed
rokiem.
N p . : „Peter B r o o k k i l k a l a t t e m u wstecz ( o przed kilku
laty),
nazwał swoją londyńską scenę właśnie t e a t r e m okrucieństwa".
P o p o l s k u n i e można powiedzieć „ r o k t e m u n a p r z ó d " ,
a więc i uzupełnienie wyrażenia • rok temu w y r a z e m „ w s t e c z "
jest zbędne, w s k u t e k tego rażące j a k o p l e o n a z m .
R O L A — z o b . pełnić
rolę wiodącą.
rolę;
postaciotwórcza
rola;
R O M A N S , ( T E ) R O M A N S Y — p o p o l s k u : romans,
N p . : „ G a j a śpiewa stare r o m a n s y (o stare romanse)
mie r a d i a " .
sprawować
(te)
romanse.
w t l i progra
ROSYJSKI — z o b . człowiek r o s y j s k i .
R O Ś C I N A Ć — p o p o l s k u : rozcinać. N p . : „ M a k s rościna (o roz
cina) rękę Łucji, żeby p o t e m całować t o m i e j s c e " .
Z g o d n i e z polską pisownią p r z e d r o s t e k roz- p i s z e m y z a w s z e
tak s a m o b e z względu n a t o , j a k a głoska p o n i m nastę
puje ; n p . : rozbić i rozpić ( a l e : zbić i spić) rozdarty
i roz
tarty , (ale zdarty i starty),
rozdzielić
i rozcierać
( a l e : zdzielić
i ścierać).
ROZBIERAĆ,
ROZEBRAĆ
MUNDUR,
PŁASZCZ,
UBRANIE
— po
polsku
zdejmować l u b zdjąć mundur, płaszcz, ubranie;
rozbierać l u b
rozebrać kogo (się) z munduru,
płaszcza, ubrania.
N p . : „Paul
w sposób g r o t e s k o w y r o z b i e r a m u n d u r ( o zdejmuje
mundur)
i składa go w kostkę". „ K u p i ł bilet, rozebrał płaszcz i u b r a n i e
(o zdjął płaszcz i ubranie), a p o t e m poszedł się k ą p a ć " .
M ó w i ą c p o p o l s k u , o rozbieramy
karabin
(rozkładamy go
n a części) l u b : o kobietę, dziecko,
( z d e j m u j e m y z niej (z niego)
sukienkę i i n n e części g a r d e r o b y ) ; s a m i się rozbieramy
lub
ubieramy. M u n d u r ó w , płaszczy i ubrań j e d n a k a n i n i e r o z b i e r a m y ,
ani n i e u b i e r a m y , ale j e wkładamy i z d e j m u j e m y .
R O Z C H O D Z I SIĘ O C O Ś — p o p o l s k u r a c z e j : chodzi o coś, t z n .
'coś s t a n o w i p r z e d m i o t rozważań; komuś n a t y m zależy'.
N p . : „ K i e d y się r o z c h o d z i o pieniądze ( o kiedy chodzi o pienią
dze), wygląda j a k łasica". „ R o z c h o d z i ł o się zaś wówczas o p o
dejrzenie ( o chodziło zaś wówczas o podejrzenie)
zdrady".
R O Z C Z A R O W A N I E — z o b . nieść r o z c z a r o w a n i e .
R O Z K O O P E R Ó W Y W A Ć — p o p o l s k u : dzielić, rozdzielać,
przeprowa
dzać rozdział; dokonywać podziału l u b rozdziału. N p . : „Wszyscyś8 — Słownik języka niby-polskiego
104
105
m y w i e d z i e l i , że żona b i e r z e zamówienia i s u r o w i e c , a p o t e m
r o z k o o p e r o w u j e ( o rozdziela)
pracę".
C z a s o w n i k kooperować,
który jest podstawą słowotwórczą
w y r a z u „ r o z k o o p e r o w y w a ć " , z n a c z y 'współdziałać, współpra
cować'. N i e sposób łączyć z n i m p r z e d r o s t k a roz-, który m a
oznaczać w t y m w y p a d k u ' r o z d r o b n i e n i e , p o d z i e l e n i e czegoś
n a części'.
R O Z M I A R O W Z R O S T — p o p o l s k u : rozmiar, wielkość, numer ( w o d
n i e s i e n i u d o o d z i e ż y ) . N p . : „Ekspedientka n i e m a wpływu n a
r o z m i a r o w z r o s t y ( o na rozmiar) odzieży d o s t a r c z o n e j d o s k l e p u " .
ROZRÓŻNIAĆ
POMIĘDZY
CZYMŚ — po
polsku:
rozróżniać
odróżniać
coś od czegoś.
N p . : „Dawne prawo
pomiędzy poszczególnymi r o d z a j a m i ( o rozróżniało
rodzaje)
morderstw".
coś,
rozróżniało
poszczególne
R O Z U M I E Ć C O Ś P O D C Z Y M Ś — p o p o l s k u : rozumieć coś przez coś.
N p . : „ P o d pojęciem k o m e r c j a l i z a c j i ( o przez
komercjalizację)
r o z u m i e m o p a r c i e całej działalności n a z a s a d a c h h a n d l o w y c h " .
„ C o p a n r o z u m i e p o d słowem ( o przez słowo) k l a s y k " . Z w r o t
„rozumieć p o d c z y m ś " jest p r z e j a w e m wpływu jęz. n i e m i e c
k i e g o ; p o r . n i e m . unter etwas verstehen
(dosł. 'rozumieć p o d
czymś').
R O Z W A Ż A Ć o C Z Y M Ś — p o p o l s k u : rozważać coś, a więc a l b o :
myśleć o czymś, ważyć coś w myślach,
a l b o : omawiać coś
wszechstronnie,
dyskutować
o czymś. N p . : „ W d r u g i e j części
z e b r a n i a r o z w a ż a n o o różnorodności ( o rozważano
różnorodność
l u b : o dyskutowano
o różnorodności)
środowiska w i e j s k i e g o " .
Składnia „ r o z w a ż a ć o c z y m ś " powstała z a p e w n e n a wzór
składni p o l s k i c h c z a s o w n i k ó w : o myśleć o czymś l u b : o dyskuto
wać o czymś.
ROZWÓJ — z o b . b u r z l i w y rozwój.
RÓŻNO — (TE) R O Ż N A ; ( T Y C H ) ROŻEN — po
polsku:
rożen,
(te)
rożny, (tych) rożnów. N p . : „ P r z y wejściu n a plażę u r u c h o m i o
n o różno ( o rożen) z kiełbaskami". „ W n i e w i e l k i m zakładzie
z a i n s t a l o w a n o d w a f r a n c u s k i e rożna ( o
rożny)".
R Ó Ż N I C Z K O W A Ć C O Ś — p o p o l s k u : różnicować coś; wyodrębniać,
dzielić coś według różnic. N p . : R o z w ó j c y w i l i z a c y j n y różniczkuje
( o różnicuje)
społeczeństwo".
P o p o l s k u c z a s o w n i k a różniczkować u t w o r z o n e g o o d w y r a z u
różniczka
('iloczyn danej funkcji przez przyrost argumentu'),
używa się j a k o t e r m i n u m a t e m a t y c z n e g o w z n a c z e n i u 'wyznaczać
różniczki'.
R Ó Ż N I C Z K O W A N I E C Z E G O Ś — p o p o l s k u : różnicowanie czegoś. N p . :
„Słuszne i s k u t e c z n e jest różniczkowanie ( o
różnicowanie)
a t a k o w a n e g o środowiska, p o p i e r a n i e wartościowych l u d z i i pięt
n o w a n i e złych". Z o b . różniczkować coś.
R U T Y N O W A S P R A W A — p o p o l s k u : sprawa rutyny, kwestia
wpra
wy. N p . : „Przenoszenie zarodków jest już w tej c h w i l i d l a
u c z o n y c h sprawą rutynową ( o kwestią
rutyny)".
R U C H — z o b . regulować r u c h e m ; reżyserować r u c h e m .
R Y Z Y K O W A Ć C Z Y M Ś — p o p o l s k u : ryzykować coś. N p . : „Szanuj
m y odwagę t y c h , c o w p o d o b n y c h w y p a d k a c h ryzykują życiem
(o ryzykują życie)".
„Współczesna M a t a H a r i r y z y k u j e s p o k o
j e m i wolnością (o ryzykuje
spokój i wolność), a b y poznać
z a m i a r y k o n k u r e n c y j n e j firmy". „ Z niezwykłą odwagą, r y z y k u
jąc w s z y s t k i m ( o ryzykując wszystko),
przeciwstawiał się b e z p r a
wiu".
P o p o l s k u m ó w i m y też: o ryzykować
dobre imię,
zdrowie
itp. W c y t o w a n y c h z d a n i a c h n i b y - p o l s k i z w r o t
„ryzykować
c z y m ś " występował w z n a c z e n i u 'narażać c o ś ' ; n i b y - p o l s k i e
„ryzykować życiem, s p o k o j e m , wolnością, w s z y s t k i m " m a znaczyć
'narażać życie, spokój, wolność, w s z y s t k o ' . W niektórych tekstach
można się spotkać z użyciem tego n i b y - p o l s k i e g o z w r o t u
w z n a c z e n i u 'narażać się n a c o ' . W t y m w y p a d k u dopełnienie
narzędnikowe w s k a z u j e n i e wartość, którą się naraża
(życie,
spokój, wolność), ale niebezpieczeństwo, n a które się człowiek
naraża. N p . : „ K l i e n t r y z y k u j e w i e l o k r o t n y m p r z y c h o d z e n i e m
(o naraża się na wielokrotne
przychodzenie)
p o bieliznę".
R Z Ą D — z o b . p o d r z ą d ; rzędu 3 m i l i o n ó w ; w a g a rzędu 2, 3, 4
k i l o g r a m ó w ; w p i e r w s z y m rzędzie.
R Z E S Z A P R Z E D M I O T Ó W — p o p o l s k u : mnóstwo, wiele, wielka
liczba
przedmiotów. N p . : „Historycy l i t e r a t u r y n a p i s a l i rzeszę książek,
r o z p r a w i przyczynków (o wiele książek, rozpraw i przyczynków)
o Wyspiańskim".
W y r a z u rzesza używa się p o p o l s k u t y l k o w o d n i e s i e n i u
d o l u d z i , r z a d z i e j d o zwierząt ( m ó w i się: o rzesze
widzów,
mieszkańców, ptaków);
n i e można go użyć w o d n i e s i e n i u d o
przedmiotów.
(LICZBA) R Z Ę D U 3 MILIONÓW itp. -
z a k r e s użycia w y r a z u
rzędu
w tego r o d z a j u z w r o t a c h jest z n a c z n i e szerszy w niby-polszczyźnie
niż w języku p o l s k i m . P o p o l s k u m ó w i m y , że chodzi o kwotę
jakiegoś rzędu, wówczas g d y m a m y n a myśli rząd setek, tysięcy,
dziesiątków tysięcy, setek tysięcy i t d . ; p o l s k i e wyrażenie: o kwo-
107
106
ta rzędu setek tysięcy złotych o z n a c z a z g r u b s z a 'kwotę większą
niż 2 0 0 0 0 0 , ale mniejszą niż 1 0 0 0 0 0 0 złotych'. W n i b y - p o l s z c z y źnie o g r a n i c z e n i e tego t y p u n i e występuje: w y r a z rzędu o d p o
w i a d a p o l s k i m f o r m o m w wysokości l u b około. N p . : „Franklin
N a t i o n a l B a n k splajtował, wykazując straty rzędu (o
około)
20 milionów funtów szterlingów". „ W s u m i e m a t o przyśpie
szyć o b i e g k o r e s p o n d e n c j i o r a z przynieść oszczędność rzędu
(około) 4 m i n z ł " . Z o b . w a g a rzędu.
R Z U T — z o b . oddać r z u t .
SAFES — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : kasa pancerna,
sejf.
N p . : „nie w y k r y t o sprawców t a j e m n i c z e g o zniknięcia z safesu
( o z sejfu) kosztowności". Z o b . też t r e z o r .
SANOWAĆ — zob.
usanowanie.
S A T U R O W A N Y — p o p o l s k u : syty, bogaty, nasycony. N p . : „ W s a t u r o w a n y m ( o w sytym) społeczeństwie z a c h o d n i o n i e m i e c k i m n i e
m a miejsca d l a satyry".
W y r a z t e n pojawił się w jęz. n i b y - p o l s k i m p r a w d o p o d o b n i e
p o d wpływem a n g i e l s k i e g o c z a s o w n i k a saturate l u b f r a n c u s k i e g o
saturer. W y r a z y a n g i e l s k i i f r a n c u s k i mają wspólnego p r z o d k a
w łacińskim c z a s o w n i k u saturare
'nasycić' ( p o l . saturator —
'przyrząd d o n a s y c a n i a g a z a m i ' ) .
S A D A Ż — według p o l s k i e j p i s o w n i : sondaż. P i s o w n i a n i b y - p o l s k i e go „ s ą d a ż u " w s k a z u j e n a t o , że m i m o p o d o b n e g o b r z m i e n i a
w y r a z t e n m a inną etymologię niż sondaż. Sondaż (pochodzący
z f r a n c u s k i e g o sondage) należy d o tej samej r o d z i n y wyrazów,
c o sonda i sondować. N i b y - p o l s k i „ s ą d a ż " b e z p o d s t a w n i e udaje
k r e w n i a k a w y r a z ó w sąd i sądzić. N p . : „Instytut s y s t e m a t y c z n i e
o r g a n i z u j e sądaże ( o sondaże) o p i n i i w całym k r a j u " .
S C H L E B I A N I E K O G O , C Z E G O — p o p o l s k u : schlebianie
komu,
czemu.
N p . : „ M a s o w e i m p r e z y konkurują ze sobą w s c h l e b i a n i u g u
stów ( o w schlebianiu
gustom) młodzieży".
M ó w i m y w i ę c : O schlebiać komu, czemu, a ńie: „schlebiać
k o g o , c o " , a n i : „schlebiać k o g o , c z e g o " .
S E K R E T A R Z S T A N U D L A S P R A W C Z E G O Ś — p o p o l s k u : sekretarz
sta
nu do spraw czegoś. N p . : „ Z d o b y w c a A n n a p u r n y został s e k r e t a
r z e m s t a n u d l a s p r a w s p o r t u i młodzieży ( o do spraw
sportu
i
młodzieży)".
— p o p o l s k u : przemysł pornograficzny,
erotycz
ny. N p . : „ Z w i ą z a n y z m i ę d z y n a r o d o w y m kapitałem seks-prze-
SEKS(0)PRZEMYSL
m y s i (o przemysł pornograficzny)
k o r z y s t a ze w s z y s t k i e g o , c o
w tej d z i e d z i n i e zdoła wymyślić wyobraźnia".
W y r a z y „seks-przemysł" i „seksoprzemysł" powstały j a k o k a l k i
n i e m i e c k i e g o Sexindustrie
l u b a n g i e l s k i e g o sex
industry.
S E R W O W A Ć — j e d e n z najczęściej używanych czasowników n i b y - p o l s k i c h o z n a c z e n i u b e z porównania s z e r s z y m niż t a k s a m o
brzmiący w y r a z p o l s k i ; o d p o w i a d a p o l s k i m w y r a z o m : dawać,
przedstawiać, podawać, rzucać, opowiadać, nadawać,
sugerować,
narzucać i t p . N p . : „ W i d z n i e z a w s z e się z a d o w a l a t y m , c o
m u serwuje ( o daje) a r t y s t a " . „ F i l m serwuje ( o
przedstawia)
o b y c z a j o w e śmiałości s p r z e d pół w i e k u " . „Telewizja z u p o r e m
serwowała ( o nadawała) t a s i e m c o w e s p r a w o z d a n i a z b o i s k " .
Z n a w c y n i b y - p o l s z c z y z n y twierdzą, że c z a s o w n i k a serwować
używano p o c z ą t k o w o n a p r a w a c h d o w c i p u w t e k s t a c h o c h a r a k t e
rze żartobliwym, ale z c z a s e m a u t o r z y t a k się d o n i e g o p r z y z w y
c z a i l i , że n i e potrafią się b e z n i e g o obejść.
SIEDZIBA
DZIELNICY,
SIEDZIBA
MIASTA
— po
polsku:
dzielnica,
miasto;
teren dzielnicy,
miasta.
N p . : „Saska K ę p a zmieniła
się w siedzibę n o w e j , pięknej d z i e l n i c y m i e s z k a n i o w e j ( o zmieni
ła się w nową, piękną
dzielnicę)".
P o l s k i r z e c z o w n i k siedziba z n a c z y 'miejsce, gdzie ktoś m i e s z k a ,
gdzie z n a j d u j e się jakaś i n s t y t u c j a ' . M ó w i m y : o ten
budynek
jest siedzibą
Urzędu
Dzielnicowego,
Warszawa
jest
siedzibą
władz
centralnych.
SIĘGAĆ C O — p o p o l s k u : sięgać czego. N p . : „ W i e k niektórych
d ę b ó w sięga tysiąc l a t ( o sięga tysiąca lat)". „Straty s p o w o
d o w a n e p r z e z tajfun sięgają m i l i o n ( o sięgają miliona)
dolarów".
SILNIE D O B R Y ,
SILNIE Ś M I E S Z N Y i t p . — p o
polsku:
bardzo
dobry,
bardzo śmieszny i t p . N p . : „Wszyscy parsknęli śmiechem. S i l n i e
śmieszne ( o bardzo śmieszne), p r a w d a ? Zapytał z w y r z u t e m " .
SIŁA — z o b . o słabej s i l e ; wzrastać n a sile.
S K A K A Ć S K O K — p o p o l s k u : skakać l u b ( w wyjątkowych w y p a d
k a c h ) wykonywać skok. N p . : „ D z i ś s k o k i te są c o r a z częściej
s k a k a n e p o d c z a s ważnych z a w o d ó w , skaczą j e już n a w e t
k o b i e t y ( o Dziś w ten sposób skacze
się podczas
ważnych
zawodów, skaczą tak nawet
kobiety)".
S K A R G O P R Y W A T N Y — p o p o l s k u (jako t e r m i n p r a w n y )
prywatnoskargowy:
('odnoszący się d o s k a r g i w n o s z o n e j d o sądu p r z e z
osobę prywatną'). N p . : „Organa p r o k u r a t o r s k i e kierują s k a r g i
i zażalenia o p i e k u n a d o postępowania s k a r g o p r y w a t n e g o ( o prywainoskargowego)".
109
108
P o l s k i p r z y m i o t n i k u t w o r z o n y o d wyrażenia prywatna
skarga
b r z m i prywatnoskargowy;
p o d o b n i e p o l s k i e p r z y m i o t n i k i o d wy
rażeń dobry sąsiad, mała wartość brzmią: o
dobrosąsiedzki,
małowartościowy,
a n i e : „sąsiedzkodobry", „wartościowomały".
S K Ł A D — z o b . uczestniczyć w składzie.
S K O K — z o b . oddać s k o k ; skakać s k o k .
S K O N F E K C J O N O W A Ć c o ś — p o p o l s k u : wyprodukować, uszyć z cze
goś gotową odzież, c z y l i konfekcję. N p . : „Przemysł l e k k i p o w i
n i e n zakupić s u r o w c e , które mógłby we własnym z a k r e s i e s k o n
fekcjonować ( o z których
mógłby...
uszyć gotową
odzież)".
S K O N W E R T O W A Ć — z o b . konwertować.
S K R A D Z E N I E — p o p o l s k u r a c z e j : kradzież. N p . : „odnaleziono
j e g o r o w e r , o którego s k r a d z e n i u ( o o którego
kradzieży)
zawiadomił policję".
S K R O J O N Y B L I S K O C I A Ł A — p o p o l s k u : dopasowany,
„ U d a ł o m u się w r e s z c i e kupić koszulę
skrojoną b l i s k o ciała ( o
dopasowaną)".
w
obcisły. N p . :
kolorowe
paski,
S L A B Y — z o b . o słabej sile.
SOKRATEJSKI — n i b y - p o l s k a f o r m a p r z y m i o t n i k a sokratyczny
(por.
p o p o l s k u : metoda sokratyczna).
N p . : „ P o tej l e k t u r z e n a d a l
nic jeszcze g r u n t o w n e g o wiedzieć n i e będę, ale o w o „ n i c "
t r a c i t u swój p r y m i t y w n y sens i n a b i e r a sokratejskiej ( o sokra
tycznej) głębi".
SORT — p o p o l s k u r a c z e j : klasa,
gatunek,
rodzaj,
kategoria.
N p . : „Byli t o A m e r y k a n i e trzeciego i c z w a r t e g o s o r t u ( o trze
ciej i czwartej klasy)".
„ G a t u n e k pośledni został o c e n i o n y j a k o
p i e r w s z y s o r t ( o jako klasa
pierwsza)".
SORTY W Y J Ś C I O W E — p o p o l s k u : ubranie
wyjściowe,
garnitur.
N p . : „ C h c i a ł b y m p o z r z u c e n i u sortów wyjściowych ( o ubrania
wyjściowego) włożyć jakieś w e l w e t o w e l u b d r e l i c h o w e , a b y w d o
m u czuć się całkiem s w o b o d n i e " .
Wyrażenie „sorty wyjściowe" u t w o r z o n o z a p e w n e n a wzór
wyrażenia sorty mundurowe,
używanego w żargonie w o j s k o w y m .
s o w i c i e — p o p o l s k u : entuzjastycznie,
owacyjnie
przyjmować;
gorąco oklaskiwać kogo. N p . : „Dzisiaj w P o l s c e z a p o m n i a n y ,
o d b y w a swe z a g r a n i c z n e t o u r n e e , a publiczność u w i e l b i a go
i s o w i c i ( o gorąco
oklaskuje)".
C z a s o w n i k „ s o w i c i e " , w polszczyźnie n i e z n a n y , jest s p o k r e w
n i o n y z p o l s k i m p r z y m i o t n i k i e m sowity ('obfity, h o j n y ' ) .
SPASOWAĆ, S P A S O W Y W A Ć — p o p o l s k u : dopasować,
dopasowywać;
układać, kształtować. N p . : „ S z w y p i s a r s k i e wychodzą z t e k s t u
jak n i c i ze źle s p a s o w a n e j ( o źle dopasowanej)
marynarki".
„Usiłujemy spasowywać historię ( o dopasowywać,
układać)
w j e d e n n i e p r z e r w a n y ciąg r o z w o j o w y " .
S P E K T A K U L A R N Y — p o p o l s k u r a c z e j : widowiskowy,
obliczony na
efekt, pokazowy,
okazały. N p . : „Kursujące d o t y c h c z a s pogłoski,
że n o w y rząd stronić będzie o d s p e k t a k u l a r n y c h ( o
pokazo
wych) m a n i f e s t a c j i r e w i z j o n i s t y c z n y c h rozwiały się j a k d y m
z papierosa".
N i b y - p o l s k i p r z y m i o t n i k „spektakularny" p o c h o d z i p r a w d o
p o d o b n i e o d a n g i e l s k i e g o w y r a z u spectacular
('widowiskowy').
SPEŁNIAĆ U S Ł U G I S E R W I R A N C K I E — p o p o l s k u
raczej:
usługiwać
komuś, obsługiwać kogoś, być komuś pomocą;
świadczyć l u b
wyświadczać usługi. N p . : „ R o b i ł jej a w a n t u r y , że n i e spełnia
wobec n i e g o usług s e r w i r a n c k i c h ( o że go nie
obsługuje)".
S P L E N D O R O W A Ć — p o p o l s k u r a c z e j : darzyć, otaczać
szacunkiem;
otaczać splendorem;
szanować, poważać. N p . : „Została k a p i t a nową i odtąd była s p l e n d o r o w a n a ( o szanowana) w m i a s t e c z k u " .
Podstawą słowotwórczą c z a s o w n i k a „ s p l e n d r o w a ć " jest rze
c z o w n i k splendor,
którego p o p o l s k u używamy w z n a c z e n i u
' p r z e p y c h , świetność, wspaniałość, z a s z c z y t ' .
SPODZIEŃ — p o p o l s k u (jeśli n i e w c h o d z i w grę zamysł s t y l i z a cyjny): spodnie.
N p . : „ D o p r a c y p r z y c h o d z i j a k urzędnik,
k r a w a t , biała k o s z u l a , o d p r a s o w a n y spodzień ( o
odprasowane
spodnie)".
F o r m y „ s p o d z i e ń " używają niektórzy P o l a c y , chcąc z a wszelką
cenę uchodzić z a d o w c i p n y c h .
S P O D Z I E W A Ć SIĘ NIESPODZIANKI — n i b y - p o l s k i z w r o t rażący P o
l a k a sprzecznością składników: niespodzianką jest 'coś, c z e g o
się n i e s p o d z i e w a m y ' , a więc t o , c z e g o się s p o d z i e w a m y ,
nie może być niespodzianką. W niby-polszczyźnie j e d n a k regu
ły l o g i k i n i e obowiązują. N p . : „Przyszłość kryje w s o b i e więcej
n i e s p o d z i a n e k , niż się s p o d z i e w a m y " .
S P O D Z I E W A N I E O C Z Y M Ś — p o p o l s k u : spodziewanie
się czegoś,
marzenie
o czymś. N p . : „Przyjmowała o w e o d r u c h y czułości
j a k o n a t u r a l n e p o t w i e r d z e n i e własnych spodziewań ( o marzeń)
o przywiązaniu k o c h a n k a d o o w o c u pozapalżeńskich stosunków".
SPOKOJNIE — z o b . n a s p o k o j n i e coś robić.
SPORO WIĘCEJ — p o p o l s k u : dużo więcej, daleko
więcej. N p . :
„Rewelacji n a wewnętrzny użytek mieliśmy s p o r o więcej ( o du-
111
110
żo więcej a l b o p o p r o s t u : o sporo)".
W y r a z sporo
jest również w polszczyźnie ( n p . : o Mieliśmy
sporo
ale n i e łączy się z przysłówkiem więcej.
SPRAWA
RUTYNOWA
SPRAWDZIĆ
znany
czasu),
— zob. rutynowa sprawa.
SIĘ ( W JAKIEJŚ
ROLI) — p o
polsku
raczej:
dowieść
swojej wartości,
okazać się dobrym,
właściwym, nie zawieść
(w jakiejś roli) N p . : „Jego s z t u k a m a wiele zalet, a l e s p r a w
dzić się ( o dowieść swojej wartości) m o ż e t y l k o n a s c e n i e " .
„ A b s o l w e n c i szkoły sprawdzają się j a k o a k t o r z y ( o okazują
się dobrymi aktorami)
dość s z y b k o i n a z w i s k a i c h można spotkać
na a f i s z a c h " .
S P R A W I A Ć EKSMISJĘ — p o p o l s k u : eksmitować, powodować eksmisję.
N p . : ..Sąsiedzi c h c i e l i i m dokuczyć, sprawiając eksmisję d z i e c k a
( o eksmitując dziecko) z m i e s z k a n i a " .
P o l s k i c z a s o w n i k sprawiać, użyty w z n a c z e n i u ' b y ć p r z y
czyną czegoś, w y w o ł y w a ć coś', występuje z w y k l e w związkach
f r a z e o l o g i c z n y c h z w y r a z a m i : ból, kłopot, radość, hałas, nie
spodziankę i t p .
SPRAWOWAĆ
ROLĘ
WIODĄCĄ — po
polsku:
lub
grać
odgrywać
rolę kierowniczą, główną. N p . : „ T e n T O S s p r a w u j e rolę wiodącą
( o gra kierowniczą
rolę) wśród w s z y s t k i c h stacji w mieście".
M ó w i m y : o sprawować, pełnić funkcję
o r a z o grać l u b :
odgrywać
rolę;
z w r o t „sprawować r o l ę " powstał w w y n i k u
skrzyżowania t y c h z w r o t ó w . P o l s k i e p o r a d n i k i j ę z y k o w e nie
aprobują użycia w y r a z u wiodący w z n a c z e n i u 'główny, p r z e w o d n i ,
przodujący, kierujący, k i e r o w n i c z y , c z o ł o w y ' . U ż y c i e w y r a z u
wiodący w t y m z n a c z e n i u jest p r z e j a w e m w p ł y w ó w jęz. rosyjskie
g o ; p o r . r o s . igrat' wieduszczuju
roi ('odgrywać główną, k i e r o w n i
czą r o l ę ; p r z o d o w a ć ' ) .
S P R O S T U J Ą C Y C Z E M U Ś — p o p o l s k u : spełniający oczekiwania
lub
wymagania
czegoś. N p . : „ P o d s t a w i o n y samochód okazał się nie
sprostujący o c z e k i w a n i o m ( o okazał się nie spełniającym
oczeki
wań a l b o r a c z e j : o nie spełniał oczekiwań) zespołu".
Wprawdzie
m ó w i m y : o sprostać
czemuś. l u b w czymś
w z n a c z e n i u ' d o r ó w n a ć w czymś czemuś' l u b 'podołać czemuś',
ale n i e m o ż n a powiedzieć „sprostujący c z e m u " , b o c z a s o w n i k
sprostać — j a k o d o k o n a n y — n i e m a imiesłowu n a -ący. Z tej
samej p r z y c z y n y n i e m o ż e m y utworzyć n p . o d d o k o n a n e g o
c z a s o w n i k a zrobić imiesłowu „ z r o b i ą c y " . Z o b . potrafić.
SPRZECIW PRZECIW C Z E M U
co
do
czego.
— p o p o l s k u : sprzeciw
N p . „Sprzeciw
przeciw
wobec czego l u b
nagości
(o
sprzeciw
wobec nagości)
starszy".
w telewizji jest t y m większy, i m człowiek
jest
S P R Z E D L A T Y — p o p o l s k u : sprzed lat. N p . : „ W porównaniu
z p o m i a r a m i s p r z e d 10 l a t y ( o sprzed 10 lat) o b w ó d k o b i e t y
w b i o d r a c h jest m n i e j s z y , zaś o b w ó d p i e r s i większy". „ N i e
słyszał o s u k c e s a c h p o l s k i c h j e ź d ź c ó w s p r z e d kilkudziesięciu
laty ( o sprzed kilkudziesięciu
lat)".
P o l s k a f o r m a laty j a k o stary narzędnik l i c z b y
mnogiej
r z e c z o w n i k a rok jest równoważnikiem f o r m y latami
(możemy
powiedzieć: o przed kilku
latami
a l b o : o przed kilku
laty).
P r z y i m e k przed łączy się z narzędnikiem, a p r z y i m e k sprzed —
z dopełniaczem ( m ó w i m y : o przed domem, a l e : o sprzed domu).
D l a t e g o wyrażenie: „sprzed l a t y " b r z m i d l a p o l s k i e g o u c h a
równie b e z s e n s o w n i e , j a k b y brzmiało wyrażenie: „sprzed n o s e m " .
STABILNY — p o p o l s k u — p o z a tekstami n a u k o w y m i i techniczny
mi r a c z e j : stały, trwały, nieruchomy,
niezmienny.
N p . : „Prze
stępczość n i e l e t n i c h n i e jest j e d n a k z j a w i s k i e m s t a b i l n y m ( o nie
zmiennym)".
STAĆ ROBIĆ C O Ś — p o p o l s k u : zacząć, począć, jąć robić coś.
N p . : „Stał się rozzuwać ( o zaczął się rozzuwać), b u t w rękę
ujął i w t e d y zobaczył n a p o d e s z w i e n a p i s M a d e i n P o l a n d " .
W t y m z n a c z e n i u c z a s o w n i k stać w e współczesnej polszczyź
nie ogólnej n i e występuje, choć z d a r z a się w g w a r a c h , n p . :
„przypomniała s o b i e b a b a d z i e w i c wieczór i płakać stała" ( S W ) .
STAĆ
Z A MIĘSEM,
Z A MASŁEM — po p o l s k u :
stać po
mięso,
po
masło. N p . : „Tłumaczyła się, że n i e było jej w d o m u , b o
stała w t e d y z a mięsem ( o stała wtedy po mięso).
P o d o b n i e n i b y - p o l s k i e m u wyrażeniu „kolejka z a mięsem"
o d p o w i a d a p o l s k i e wyrażenie: o kolejka po mięso.
S T A N D I N G — p o p o l s k u : stanowisko
społeczne, pozycja
społeczna,
status społeczny. N p . : „Psy są zewnętrznym d o w o d e m życio
w e g o s t a n d i n g u ( o dowodem pozycji społecznej) i c h właścicieli".
W y r a z „standing" został zapożyczony z jęz. a n g i e l s k i e g o ;
p o r . a n g . standing
( ' s t a n o w i s k o społeczne, p o z y c j a , r e p u t a c j a ' ) .
STANOWIĆ PLONEM
być plonem,
wynikiem
czego; stanowić plon, wynik czego. N p . : „ P l o n e m t y l k o j e d n e g o
o b o z u słuchaczy S G P i S stanowiło 13 p r a c m a g i s t e r s k i c h ( o Plon...
obozu...
stanowiło
13 prac
albo;
o Plonem
obozu...
było
13
prac)".
STO, DWIEŚCIE L A T W S T E C Z — p o p o l s k u : sto lat temu,
stu laty. N p . : „ O k o ł o siedemdziesięciu l a t w s t e c z ( o
przed
mniej
112
113
więcej przed
siedemdziesięciu
laty)
napisał t o B r z o z o w s k i " .
M ó w i m y : o sięgać myślą 100 lat wstecz, ale wstecz o z n a c z a
k i e r u n e k i n i e t w o r z y wyrażenia oznaczającego m o m e n t w przesz
łości.
STO G R A M — z o b . g r a m .
STOPA — z o b . żyć n a szeroką stopę.
STOPIEŃ, ( T E M U ) S T O P N I U — p o p o l s k u : stopień, (temu)
N p . : „ D z i ę k i p o s i a d a n e m u s t o p n i u ( o stopniowi)
l e k a r z o t r z y m u j e wyższą pensję".
STOPIEŃ
I JAKOŚĆ
CZYJEGOŚ
ZAANGAŻOWANIA
W
stopniowi.
specjalizacji
GOTÓWKĘ
—
p o p o l s k u : czyjaś zamożność,
ilość posiadanych
przez
kogoś
pieniędzy. N p . : „ S p o s ó b obsłużenia k o n s u m e n t a zależy przede
w s z y s t k i m o d s t o p n i a i jakości zaangażowania k l i e n t a w gotówkę
( o zależy od zamożności
klienta)".
S T O P O P O C H O D N E — n i b y - p o l s k i o d p o w i e d n i k p o l s k i e j n a z w y zwie
rząt w c a l e n i e pochodzących o d s t o p y , ale
stopochodnych,
c z y l i opierających się p r z y c h o d z e n i u n a całych s t o p a c h . N p . :
„ N i e d ź w i e d ź należy d o r o d z i n y s t o p o p o c h o d n y c h ( o stopo
chodnych) ssaków z rzędu drapieżnych".
S T O S O W A Ć C Z E G O — p o p o l s k u : stosować co, używać
czego.
N p . : „ Z b i e g i e m l a t okazało się, że s p o r t o w c y w s z y s t k i c h
d y s c y p l i n s p o r t o w y c h próbują stosować n i e d o z w o l o n y c h l e k a r s t w
( o próbują używać niedozwolonych
lekarstw)".
Być m o ż e niby-polską składnię „stosować c z e g o " — (stosować
środków z a m i a s t : o stosować środki) w p r o w a d z o n o n a wzór
składni c z a s o w n i k a używać ( m ó w i m y : o używać
środków).
STOSUNKI — z o b . podjąć s t o s u n k i .
S T R A C H — z o b . obyć się n a s t r a c h u .
S T R A C I Ć O T U C H Ę W C O Ś — p o p o l s k u : stracić otuchę;
stracić
wiarę w coś; stracić nadzieję na coś l u b że się coś pomyślnego
stanie. N p . : „ U t r z y m y w a ł , że w pobliżu z pewnością z n a j d u
j e się statek r a t o w n i c z y , a l e z c z a s e m stracił otuchę w ocalenie
( o stracił nadzieję na
ocalenie)".
P o p o l s k u też się m ó w i , że ktoś nabrał otuchy l u b że
ją stracił, ale t o n i g d y n i e jest „otucha w c o ś " .
S T R A T A — z o b . n a stratę k o g o ; nieść s t r a t y .
STRONIĆ P R Z E D KIM, P R Z E D C Z Y M — po p o l s k u :
stronić
od
kogo,
od czego, chować się przed kim, przed czym l u b unikać
kogo,
czego. N p . : „ P o d c z a s p o k a z u letniej odzieży d a m s k i e j p a n o w i e
nie s t r o n i l i p r z e d w i d o k i e m ( o nie stronili od widoku)
modelek".
STRÓJ — z o b . nadziewać strój.
S T R Ó Ż K A — n i b y - p o l s k a p i s o w n i a n a z w y malej strugi, c z y l i strużki.
N p . : „ K o l a r z e n a trasie marzą o stróżce w o d y ( o o strużce
wody) w g a r d l e " .
P o p o l s k u strużka — t o 'mała s t r u g a ' , stróżka — t o ' k o b i e t a
pełniąca obowiązki stróża', a ostróżka
'roślina o k w i a t a c h
przypominających o s t r o g i ' , c z y l i właśnie ostróżki.
S T R Z E C K O G O , C O — p o p o l s k u : strzec
kogo,
czego.
Np.:
„ O b y t y l k o n a d a l strzegł t e n słuch p o e t y k i ( o strzegł tego
słuchu poetyckiego)
w s w o i c h zapędach n o w a t o r s k i c h " . „ Z a
d a n i e t o jest b a r d z o t r u d n e , b o t r z e b a strzec całe w s c h o d n i e
wybrzeże ( o strzec całego wschodniego
wybrzeża)".
P o p o l s k u m ó w i m y : o strzec jak oka w głowie; p o n i b y - p o l s k u powiedziałoby się p e w n i e „strzec j a k o k o w g ł o w i e " .
STULETNIA ROCZNICA
STWIERDZAĆ,
— z o b . „rocznica d w u l e t n i a , s t u l e t n i a . . .
STWIERDZIĆ,
Ż E (SIĘ COŚ ROBI)
—
w
znaczeniu
'mówić, oświadczać, twierdzić' — p o p o l s k u lepiej użyć któregoś
z t y c h w y r a z ó w , n p . „ K a n c l e r z stwierdził ( o
oświadczył),
że rozważy jeszcze r a z całą sprawę". „Oskarżony s t w i e r d z a
(o twierdzi),
że n i e wziął t y c h pieniędzy". „Stwierdziła, że
dług chciała zwrócić z a r a z p o przyjeździe d o K r a k o w a ( o po
wiedziała, że dług chciała
zwrócić...)".
C z a s o w n i k ó w stwierdzać, stwierdzić używamy w z n a c z e n i u
' p r z e k o n a w s z y się o czymś, uznać t o z a p e w n e ; poświadczyć
coś'; n p . : o Wyszedł na dwór i stwierdził, że pada
deszcz.
S T Y C Z E Ń — z o b . miesiąc styczeń.
SUBURBIA — p o p o l s k u r a c z e j : osiedla
podmiejskie,
(czasem)
przedmieścia.
N p . : „ W amerykańskich s u b u r b i a c h ( o osiedlach
podmiejskich)
i okręgach r o l n i c z y c h l u d z i e tej samej w a r s t w y
zamożności mieszkają w y g o d n i e n a rozległych p r z e s t r z e n i a c h " .
S U B W A Y — p o p o l s k u : kolejka podziemna,
metro. N p . : „ W N o
w y m J o r k u — zwłaszcza w p a r k u i s u b w a y u ( o w metrze),
a w i e c z o r e m i n a u l i c y — k o n t a k t y między o b c y m i ludźmi są
n i e z m i e r n i e słabe".
SYGNALIZOWAĆ
F O R M Ę — z w r o t o z n a c z e n i u 'znajdować się
w stanie w y s o k i e j sprawności', Odpowiadający p o l s k i m z w r o t o m :
o być w świetnej formie,
być w formie.
N p . : „Tym razem
p o l s c y z a w o d n i c y s y g n a l i z o w a l i formę ( o byli w formie)
od
początku t u r n i e j u " .
P o n i b y - p o l s k u sygnalizuje
się n i e t y l k o „ f o r m ę " , a l e także
„ z d r o w i e " („sygnalizować z d r o w i e " z n a c z y 'wyglądać z d r o w o ' ) ,
115
114
„znajomość c z e g o " („sygnalizować znajomość c z e g o " z n a c z y
'wykazać się znajomością c z e g o ' ) , a n a w e t „ z m ę c z e n i e " („sygna
lizować z m ę c z e n i e " z n a c z y 'sprawiać wrażenie z m ę c z o n e g o ' ) .
S Y N , ( o T Y M ) SYNIE — p o p o l s k u : syn, (o tym) synu. N p . :
„Dziennikarze powtórzyli w y p o w i e d ź R ó ż y K e n n e d y n a temat
m a t r y m o n i a l n y c h planów w d o w y p o jej własnym s y n i e ( o po
jej własnym
synu)".
SZACHOWY
— zob. deska szachowa.
S Z A R G A Ć ŚWIĘTOŚCIĄ — p o p o l s k u : szargać świętość a l b o szargać
świętości. N p . : „Biedny R z e c k i przewróciłby się p e w n i e w grobie,
g d y b y wiedział, j a k się s z a r g a j e g o świętością (o jego
świętości)".
S Z C Z E G Ó L N Y D O ZNIESIENIA — p o p o l s k u : uciążliwy, trudny do
zniesienia;
nie do zniesienia.
N p . : „ T o , c o się dzieje w t y m
d o m u , jest czymś szczególnym d o z n i e s i e n i a ( o jest
czymś
nie do
zniesienia)".
SZEREG B A D A Ń
DOWIÓDŁ,
S Z E R E G OSÓB P R Z Y S Z E D Ł
— po
polsku:
szereg badań dowiodło,
szereg
osób przyszło.
N p . : „Szereg
badań ustalił ( o szereg
badań ustaliło),
że jest t o p o r t r e t
Puszkina".
SZEROKI C Z Y T E L N I K — p o p o l s k u : masowy
czytelnik,
masowy
odbiorca.
N p . : „ K s i ą ż k a C o w l e y a m a szanse zainteresować
s z e r o k i e g o c z y t e l n i k a ( o masowego
odbiorcę)".
„Szerokiego c z y
t e l n i k a (pmasowego
czytelnika)
zainteresują w s p o m n i e n i a a u t o r a " .
P o p o l s k u m ó w i m y w p r a w d z i e : o o szerokim
kręgu odbiorców
i czytelników, a n a w e t (choć z p e w n y m i o p o r a m i ) : o szerokim
odbiorze i szerokim
zainteresowaniu,
n i e można j e d n a k nazwać
„ s z e r o k i m " a n i c z y t e l n i k a , a n i o d b i o r c y . Z o b . też. : o d b i o r c a
szeroki.
S Z C Z Ę Ś C I E — z o b . n a całe szczęście.
S Z E R O K O W A C H L A R Z O W Y — p o p o l s k u r a c z e j : różnorodny,
wielo
raki, wielostronny,
wszechstronny,
rozległy. N p . : „ K t o n i e m a
żadnych zainteresowań, n i e p o t r a f i stworzyć s z e r o k o w a c h l a r z o wej ( o wszechstronnej)
wspólnoty z i n n y m człowiekiem".
S Z C Z U R — z o b . d e r a t y z a c j a szczurów.
S Z K O D A — z o b . n a szkodę k o g o .
SZCZYCIĆ
SIF. Z
KOGOŚ,
Z
CZEGOŚ — po
polsku:
szczycić
się
kimś, czymś. N p . : „Francja, szczycąca się z ideałów wolności
i h u m a n i t a r y z m u ( o szczycąca się ideałami wolności i huma
nitaryzmu),
niejeden grzech m a n a s u m i e n i u " .
P o p o l s k u m ó w i m y : o szczycić się synem,
osiągnięciami,
czyjąś przyjaźnią,
a l e : o być dumnym
z syna, z osiągnięć,
z czyjejś przyjaźni.
Być m o ż e właśnie ze skrzyżowania t y c h
d w ó c h z w r o t ó w narodził się n i b y - p o l s k i z w r o t „szczycić się
z c z e g o " . A n a l o g i c z n i e , n i b y - p o l s k i e m u wyrażeniu „zaszczycony
z w y r ó ż n i e n i a " o d p o w i a d a p o l s k i e : o zaszczycony
wyróżnieniem.
SZEREG
MIAST,
MIEJSC,
PRZEDSIĘBIORSTW,
SPRAW;
W
SZEREGU
MIASTACH, MIEJSCACH, PRZEDSIĘBIORSTWACH, S P R A W A C H — p o pol
s k u : szereg miast, miejsclub
kilka miast, miejsc...,
w kilku
miastach,
miejscach...,
N p . : „ R o z r u c h y w Paryżu i w szeregu
m i a s t a c h ( o w szeregu miast l u b : o w kilku miastach)
prowincjo
n a l n y c h gwałtownie się natężają". „ P r z e r w a n o n i e m i e c k i e u m o c
n i e n i a w s z e r e g u m i e j s c a c h ( o w szeregu miejsc l u b : o w kilku
miejscach)".
„ W s z e r e g u przedsiębiorstwach ( o w szeregu przedsię
biorstw
l u b : o w kilku przedsiębiorstwach)
u t w o r z o n o grupy
b o j ó w k a r z y " ; „ D a j e się t o zauważyć w szeregu s p r a w a c h
( o w szeregu spraw l u b : o w wielu
sprawach)".
P o d o b n i e n i b y - p o l s k i m f o r m o m : „szeregu o s o b o m " , „ z szeregu
o s o b a m i " odpowiadają p o l s k i e f o r m y " : o szeregowi osób, z szere
giem osób l u b f o r m y : o kilku
osobom, z kilkoma
osobami.
S Z L A B A N I S T A — p o p o l s k u : dróżnik obsługujący szlaban,
szlabano
wy. N p . : „ C z y n a Żołnierskiej, g d z i e p r z e j a z d y są szczególnie
groźne, n i e można postawić wyjątkowo s p r a w n y c h szlabanistów
(o dróżników) n i e mających skłonności d o d r z e m k i ? "
S Z L A G W O R T — p o p o l s k u : zwrot, wyrażenie, powiedzenie,
powie
dzonko, przysłowie, hasło. N p . : „ A b y zdobyć p o w o d z e n i e , n i e
w y s t a r c z y pieśń ze s z l a g w o r t e m (o ze zwrotem) u b a r w i o n y m
słowem składającym się z c z t e r e c h l i t e r " .
W y r a z „ s z l a g w o r t " został zapożyczony z j ę z . n i e m i e c k i e g o ;
p o r . n i e m . Schlagwort
('hasło, s l o g a n ' ) .
S Z U K A Ć K O G O , C O — p o p o l s k u : szukać kogo, czego;
poszukiwać
kogo, czego. N p . : „ Z a k i l k a l a t będzie się szukać dorosłe
dęby ( o szukać dorosłych dębów) z przysłowiową świecą w ręku".
„ P o t e m t r z e b a długo szukać t a k i t e l e g r a m ( o szukać
takiego
telegramu) w całym urzędzie".
M ó w i m y przecież: o szukać dziury w całym, wiatru w polu,
szczęścia.
SZYKANA, (TYCH) SZYKAN ów
— p o p o l s k u : szykana,
(tych)
szykan.
N p . : „ W s z p i t a l u zakopiańskim leżą z w y k l i nieszczęśliwcy b e z
t a k i c h szykanów ( o bez takich
szykan)".
R z e c z o w n i k a szykana (przeważnie w l i c z b i e m n o g i e j — szy
kany) używa się p o p o l s k u a l b o w z n a c z e n i u 'złośliwa przykrość,
rozmyślne u t r a p i e n i e ' ( n p . : „Zaczęli stosować różne d r o b n e
117
116
s z y k a n y , uprzykrzać m i życie, j a k m o g l i , a w końcu grozić".
M . D ą b r o w s k a ) , a l b o w z n a c z e n i u ' t o , c o zwiększa wystawność'
( z w y k l e w wyrażeniu: o z szykanami,
n p . : „Wyjazd d o Budy
odprawił się ze w s z y s t k i m i s z y k a n a m i " . T . T . Jeż)
S Z Y K I — z o b . pokrzyżować s z y k i .
SZYSZKA,
GRUBA
SZYSZKA — po polsku
(jako
potoczne,
trochę
żartobliwe określenie człowieka zajmującego w y s o k i e s t a n o w i s k o ) :
szyszka,
wielka
szyszka,
figura,
gruba
ryba.
N p . : „Dosta
j e m y t y l k o k i l k a s z t u k , k i e d y przyjeżdża d o n a s jakaś g r u b a
s z y s z k a ( o jakaś wielka szyszka l u b : o gruba
ryba)
Wyrażenie „gruba s z y s z k a " powstało z a p e w n e ze skrzyżo
w a n i a p o l s k i c h wyrażeń: o wielka szyszka i gruba
ryba.
ŚCIGAĆ
OCHRONĘ
MIENIA — p o
polsku:
ścigać
złodziei
mienia
a l b o : ścigać kradzież mienia.
N p . : „Jest rzeczą oczywistą, że
o c h r o n a m i e n i a p r y w a t n e g o ścigana była ( o kradzież
mienia
prywatnego
ścigana była) o d wieków i m i e n i e t o obrosło t r a
dycją n i e m a l świętości".
Z w r o t : „ścigać ochronę m i e n i a " r a z i P o l a k a nielogicznością.
P r a w o b o w i e m ściga sprawców przestępstwa l u b s a m o przestęp
s t w o ( n p . : „ B y ł o t o przestępstwo o c h a r a k t e r z e p u b l i c z n y m ,
zagrożone w y s o k i m i k a r a m i i ścigane z urzędu" — S J P ) . N i e
miałoby n a t o m i a s t sensu ściganie o c h r o n y m i e n i a , a więc czegoś,
c o m a właśnie przestępstwu zapobiegać.
Ś L E D Z I Ć Z A KIMŚ,
Z A CZYMŚ — po
polsku:
śledzić
kogoś,
coś.
N p . : „ Z w i e l k i m z a i n t e r e s o w a n i e m śledziliśmy z a p r z e b i e g i e m
t u r n i e j u ( o śledziliśmy przebieg
turnieju)".
„Odczuwałem p r z y
jemność, śledząc z a grą ( o śledząc grę) tego z a w o d n i k a " .
P o d o b n i e , n i b y - p o l s k i m z w r o t e m : „śledzić z a m ę ż e m " , „śledzić
za r o z w o j e m w y d a r z e ń " , „śledzić z a p r z e m i a n a m i " odpowiadają
p o l s k i e : o śledzić męża, śledzić rozwój wydarzeń, śledzić prze
miany.
ŚMIEĆ — z o b . n i e śmie robić coś.
ŚREDNI — z o b . wyżej średni.
Ś W I A D O M O Ś Ć o C Z Y M Ś — p o p o l s k u : świadomość czegoś. N p . :
„ N a d w s z y s t k i m i p o s t a c i a m i książki ciąży świadomość o z n i k o
mej wartości życia l u d z k i e g o , o niepewności j u t r a ( o świado
mość znikomej
wartości...,
niepewność
jutra)".
M ó w i m y : o świadomość czasu, świadomość miejsca,
świado
mość odpowiedzialności, p o d o b n i e j a k : o świadomy czasu, świado
my miejsca, świadomy
odpowiedzialności.
ŚWIEŻO Z M A R Ł Y — p o p o l s k u : ostatnio zmarły, niedawno
zmarły.
N p . : „ A u t o r e m s c e n a r i u s z a jest świeżo zmarły ( o zmarły nie
dawno) z n a n y p i s a r z włoski".
ŚWIEŻY P R A C O W N I K — p o p o l s k u r a c z e j : nowy pracownik,
przyjęty pracownik.
N p . : „ K a ż d y świeży p r a c o w n i k ( o
nowy pracownik)
obowiązany jest przejść k u r s b h p " .
nowo
każdy
ŚWIĘTOŚĆ — z o b . szargać świętością.
ś W I T K I E M — p o p o l s k u r a c z e j : o świcie, skoro świt, równo ze
świtem, rano, rankiem.
N p . „ W c z e s n y m świtkiem ( o o świcie)
e k i p a milicjantów staje p r z e d bramą b a z y t r a n s p o r t o w e j " .
Określenie „ ś w i t k i e m " s t w o r z o n e zostało z a p e w n e n a wzór
określenia: o rankiem.
Określenie rankiem
nie razi Polaka,
który n a c o dzień używa wyrażenia: o wczesny ranek;
forma
„ ś w i t k i e m " n a t o m i a s t n i e znajduje d l a siebie równie wyraźne
go o p a r c i a , a n i w w y r a z i e „świtek", a n i w wyrażeniu „wczesny
świtek".
T A N I E Ć — z o b . k o s z t drożeje.
T E M P E R A M E N T N Y — p o p o l s k u : odznaczający się
temperamentem,
a więc: aktywny,
czynny, żywotny, ruchliwy,
dziarski,
żwawy,
rzutki,
energiczny,
żywy; pełen życia, zapału,
temperamentu,
ognia. N p . : „Przychylniej odniósł się d o p r a c t e m p e r a m e n t n e g o
( o energicznego)
d o c e n t a U n i w e r s y t e t L w o w s k i " . „Panna młoda
wyglądała j a k t e m p e r a m e n t n a ( o pełna życia) królowa J a d w i g a
w w e s e l n y m wieńcu". P r z y m i o t n i k „temperamentny" przejęty
został z języka r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . tiempieramientnyj
("żywy,
energiczny, o b d a r z o n y w i e l k i m temperamentem').
T E M P E R A T U R A , P R Z Y (JAKIEJŚ) T E M P E R A T U R Z E — p o p o l s k u :
ratura, w jakiejś temperaturze.
żej 0
( o w temperaturze
świeżość p r z e z k i l k a d n i " .
tempe
N p . : „Przy temperaturze p o n i
poniżej
0 ) produkt
zachowuje
T E M P E R A T U R Y W Z R A S T A J Ą — p o p o l s k u r a c z e j : temperatura
wzra
sta. N p . : „ O d s o b o t y t e m p e r a t u r y wzrosną ( o
temperatura
wzrośnie) d o o k o ł o 0 . Bieżący tydzień będzie jeszcze chłodny
z t e m p e r a t u r a m i d n i a ( o z temperaturą dnia) d o p l u s 2 s t o p
ni".
P o p o l s k u n i e używa się w y r a z u temperatura
w liczbie
mnogiej.
T E N Ż E ó w — z a i m e k odpowiadający p o l s k i e m u ten sam. N p . :
„ T e n ż e ó w taksówkarz ( o ten sam taksówkarz)
z a t o , że
119
118
prosiłem g o o j a z d ę najkrótszą trasą, zbeształ m n i e
łaciną".
najgorszą
T E R M I N — z o b . wywiązać się z t e r m i n u .
TŁUMACZENIE — zob. dowolne
tłumaczenie.
T R A D Y C J A — z o b . kontynuować tradycję.
T R A F A R E T — p o p o l s k u : szablonowy
program,
wzór,
szablon,
N p . : „ O n t e g o n i e rozumiał i p r ó b o w a ł narzucić trafaret
( o szablonowy
program)
wycieczkowy".
N i b y - p o l s z c z y z n a zapożyczyła t e n r z e c z o w n i k z jęz. r o s y j s k i e
g o ; p o r . r o s . trafariet,
trafarietka
('szablon, wzór'),
trafarietnyj
( ' s z a b l o n o w y , b a n a l n y ' ) . R o s y j s k i w y r a z trafariet
pochodzi od
włoskiego
traforetto.
TRAKTOWAĆ
COŚ
JAKO
POLICZEK
DO
WSTYDU
— po
polsku:
traktować coś jako kamień obrazy, poczytywać coś za zniewagę.
N p . : „ N i e k t ó r e i n s t y t u c j e m o g ą traktować tę informację j a k o
p o l i c z e k d o w s t y d u ( o mogą poczytywać ją za
zniewagę)".
T R A K T O W A Ć K O G O z G Ó R Y N A D Ó Ł — p o p o l s k u : traktować
kogo
z góry, patrzeć
na kogo
z góry,
t o z n a c z y : z wyższością,
lekceważąco,
pogardliwie.
N p . : „ A m e r y k a n i e występujący n a
k a r t k a c h książki t r a k t o w a l i tubylców z góry n a dół ( o
pogardliwie)
i całkowicie lekceważyli i c h p o t r z e b y " .
Z w r o t n i b y - p o l s k i powstał niewątpliwie w w y n i k u w y k o l e
j e n i a j e d n e g o z wyżej w y m i e n i o n y c h z w r o t ó w p o l s k i c h . N a j
p r a w d o p o d o b n i e j narodził się w s k u t e k skrzyżowania z w r o t u :
o traktować kogo z góry z wyrażeniem: o od góry do dołu.
T R A K T O W A N I E Z A K O G O — p o p o l s k u : traktowanie
jako
kogo.
N p . : „ P r a w n i c y mają obowiązek t r a k t o w a n i a człowieka w p r o
cesie k a r n y m z a n i e w i n n e g o ( o jako
niewinnego),
n a w e t jeśli
został s c h w y t a n y n a gorącym u c z y n k u " .
Składnia „ t r a k t o w a ć z a k o g o " powstała p o d wpływem składni:
o uważać za kogo.
T R E N D — p o p o l s k u ( p o z a t e k s t a m i n a u k o w y m i ) r a c z e j : prąd,
kierunek,
tendencja.
N p . : „ M o ż e cały t r e n d e m a n c y p a c y j n y
( o prąd emancypacyjny)
był p o m y ł k ą " . „ T r e n d d o p o k o j o w e j
współpracy ( o tendencja pokojowej
współpracy) zwycięża n a c a
łym świecie".
TRESOR — p o p o l s k u : skarbiec,
skarbczyk,
kasa pancerna,
kasa
ogniotrwała, sejf; e w e n t u a l n i e też: trezor. N p . : „Biżuteria spo
czywała b e z p i e c z n i e w t r e s o r z e ( o w skarbcu)
bankowym".
„ O b s e r w o w a ł ladę r e c e p c j o n i s t y i znajdujący się z a nią tresor
( o sejf)".
TROPIENIE Z A C Z Y M Ś — p o p o l s k u : tropienie
czegoś. N p
p o w i e d z i p r a s o w e wytworzyły niepowtarzalną atmosferę
n i a z a b e s t s e l l e r a m i ( o tropienia
bestsellerów).
P ó p o l s k u m ó w i m y t e ż : o tropić
kogoś,
coś,
„tropić z a kimś, z a c z y m ś " . Z o b . śledzić z a kimś, z a
T R O S Z C Z Y Ć SIĘ. KIMŚ, C Z Y M Ś — p o p o l s k u :
troszczyć
się o
. : „Za
tropie
a nie:
czymś.
kogoś,
0 coś. N p . : „Przestępcy g o s p o d a r c z y w więzieniu z w y k l e t r o s z
czą się r o d z i n a m i ( o troszczą się o rodziny),
które p o z o s t a
wili n a wolności".
T R W A Ć N A D A L — p o p o l s k u r a c z e j : występować nadal,
istnieć
nadał a l b o p o p r o s t u t y l k o : trwać. N p . : „ W dwóch pozostałych
p r o w i n c j a c h trwają n a d a l ( o toczą się nadał, c z y l i
trwają)
walki zbrojne".
W treści c z a s o w n i k a trwać z a w i e r a się j u ż e l e m e n t ciągłości
1 d a l s z e g o u t r z y m y w a n i a się m i m o przeszkód; w s k u t e k tego
w p o l s k i m tekście z w r o t „trwać n a d a l " r a z i j a k o t a u t o l o g i a .
TRWAŁOŚĆ
TRZY,
— z o b . mieć żadną trwałość.
C Z T E R Y . ..
DZIECI — p o
polsku:
troje,
czworo...
dzieci.
Np.:
„ W s z y s t k o poświęciła s w o i m t r z e m d z i e c i o m ( o swoim
trojgu dzieciom)".
„ N i e w i e l e d a się powiedzieć o j e g o c z t e r e c h
d z i e c i a c h ( o o jego czworgu
dzieciach)".
P o p o l s k u z r z e c z o w n i k a m i oznaczającymi o s o b y różnej
płci l u b i s t o t y niedorosłe łączą się l i c z e b n i k i z b i o r o w e :
dwoje,
troje, czworo
i t d . M ó w i m y : o dwoje, troje, czworo dzieci
szło;
brak dwojga,
trojga, czworga
dzieci;
dał to dwojgu,
trojgu,
czworgu
dzieciom;
znam dwoje,
troje, czworo
dzieci;
matka
z dwojgiem,
trojgiem,
czworgiem
dzieci;
opowiadam
o
dwojgu,
trojgu, czworgu
dzieciach.
TRZYLETNIA, TRZYDZIESTOLETNIA ROCZNICA — zob. rocznica dwu
letnia, trzyletnia.
T W Ó R C Z O Ś Ć P R Z E P I S Ó W — p o p o l s k u r a c z e j : twórczość w dziedzi
nie przepisów,
tworzenie
przepisów. N p . : „ T e n b r a k z a u f a n i a
s p r z y j a twórczości setek głupawych przepisów ( o sprzyja
tworze
niu. .. przepisów), ustaleń, ograniczeń".
P o l s k i r z e c z o w n i k twórczość
też się łączy z określeniem
w dopełniaczu ( m ó w i m y n p . : o twórczość
Słowackiego),
ale
w t e n sposób w s k a z u j e się sprawcę, twórcę, a u t o r a , a n i e dzieło
stworzone.
T Y C Z Y Ć C Z E G O — współcześnie p o p o l s k u r a c z e j : dotyczyć
czego,
tyczyć się czego. N p . : „ T y c z y t o ( o dotyczy
to) głównie
l u d z i m ł o d y c h " . „ C h o ć w o j n a tyczyła ( o dotyczyła)
spraw
9 — Słownik języka niby-polskiego
120
121
o p e r y , była w g r u n c i e r z e c z y walką o wpływy n a d w o r z e " .
Z w r o t : „tyczyć c z e g o " był z n a n y d a w n i e j i w języku p o l s k i m ,
ale wyszedł z użycia i dziś r a z i n a w e t p r z e d s t a w i c i e l i starszego
pokolenia.
T Y L E K R O Ć R A Z Y — p o p o l s k u : tylekroć (książkowe) l u b tyle r a z y
( p o t o c z n e ) . N p . : „ M i a ł znudzoną minę, b o j u ż tylekroć r a z y
( o tyle razy) wysłuchiwał t y c h s a m y c h zwierzeń".
W y r a ż e n i e : „tylekroć r a z y " użyte w tekście p o l s k i m raziło
b y j a k o t a u t o l o g i a , b o s a m w y r a z tylekroć z n a c z y "tyle r a z y '
( p o r . j e d n o k r o t n y = j e d n o r a z o w y ) . Z o b . też: ilekroć r a z y .
TYM
BARDZIEJ TRUDNIEJSZY,
T Y M B A R D Z I E J SILNIEJSZY
— po
pol-
s k u : tym trudniejszy,
tym silniejszy
a l b o : tym bardziej
trudny,
tym bardziej silny. N p . : „ Z a d a n i e jest t y m b a r d z i e j trudniejsze
( o tym trudniejsze)
— że n i e m a m y w t y m z a k r e s i e żadnych
doświadczeń".
TYM
TRUDNIEJSZY,
GDYŻ...;
T Y M CIEKAWSZY,
GDYŻ...
— po
p o l s k u : /r/77 trudniejszy,
że...:
tym ciekawszy,
że... N p . :
„ W y n i k i tej s o n d y są t y m c i e k a w s z e , gdyż ( o są tym
ciekawsze,
że) p r z e p r o w a d z o n o j ą w p i e r w s z y m r o k u działania r e f o r m y " .
T Y M NIEMNIEJ — p o p o l s k u : niemniej, jednak, jednakże,
N p . : „Sytuacja z r o k u n a r o k się p o p r a w i a , t y m
( o jednakże)
pozostało jeszcze dużo d o z r o b i e n i a " .
w o d a c h n i e wziął udziału m i s t r z świata, t y m n i e m n i e j
to) skład zespołu był b a r d z o s i l n y " .
mimo to.
niemniej
„ W za
( o mimo
T Y P O W I E L K O Ś Ć — p o p o l s k u : rozmiar,
wielkość, typ,
odmiana,
rodzaj. N p . : „ C h e m i c z n e p o d k o w y dają się łatwo dopasować
d o k o p y t różnych kształtów i r o z m i a r ó w ; p r o d u k c j a obejmuje
więc t y l k o d w i e typowielkości ( o tylko dwa typy)".
TYSIĄCLETNIA ROCZNICA — zob. rocznica dwuletnia, stuletnia...
UBIERAĆ, U B R A Ć B U T Y , K O S Z U L Ę , O K U L A R Y , P Ł A S Z C Z
— po polsku:
wkładać, włożyć buty, koszulę, okulary,
płaszcz a l b o : ubierać
się, ubrać się w koszulę, w płaszcz. N p . : „ K r y s t y n a ubrała
n o w o k u p i o n e b u c i k i ( o włożyła... buciki)
i z a r a z urwał i m
się o b c a s " . „Hanusik u b i e r z e żółtą koszulkę ( o włoży żółtą
koszulkę a l b o : o ubierze się w żółtą koszulkę) l i d e r a " . „ W i e l e
osób ubrało c i e m n e o k u l a r y ( o włożyło ciemne okulary)
i nie
dostrzega tych ujemnych zjawisk".
P o p o l s k u c z a s o w n i k a ubierać używamy bądź w z n a c z e n i u
"ozdabiać coś czymś' ( n p . : o ubierać
kapelusz
kwiatami).
bądź też w f o r m i e
w portki = wkładać
zwrotnej:
portki).
o ubierać
się ( n p . : ubierać
się
U B R A Ć B U T Y D O N Ó G — p o p o l s k u : włożyć buty na nogi.
N p . : „ T r z e b a było n a p o k a z ubrać k l a p k i d o c z y s t y c h nóg
( o włożyć klapki na czyste
nogi)".
UCZESTNICZYĆ w SKŁADZIE CZEGOŚ — po polsku
raczej:
uczestni
czyć w czymś, należeć do składu czegoś, wchodzić w skład czegoś,
znajdować się w składzie czegoś. N p . : „ W składzie doraźnej
k o m i s j i u c z e s t n i c z y l i 2 p r a w n i c y ( o W skład... komisji
wchodzi
li dwaj
prawnicy)".
U D Z I A Ł — z o b . przyjąć udział; przypaść w u d z i a l e z a p o m n i e n i u .
U D Z I E L A Ć , U D Z I E L I Ć C O — p o p o l s k u : udzielać, udzielić
czego
Np.:
„Szybką i rzeczową o d p o w i e d ź udzieliło ( o
Szybkiej
i rzeczowej
odpowiedzi
udzieliło)
n a m Zjednoczenie
Domów
T o w a r o w y c h w W a r s z a w i e " . „ U r l o p y bezpłatne udzielało się
( o urlopów
bezpłatnych
udzielało się) z różnych p o w o d ó w " .
„Korepetycje udzielają ( o Korepetycji
udzielają) s t u d e n c i U n i
wersytetu W a r s z a w s k i e g o " .
M ó w i m y też: o udzielać głosu, informacji,
nagany,
pomocy,
wyjaśnień, wywiadu, zezwolenia i t d .
U J U T N Y — p o p o l s k u : przytulny,
miły, zaciszny. N p . : „ A d z i e l n i
ca pełna jest r e s t a u r a c j i i sklepów d e l i k a t e s o w y c h — p r z y j e m
n y c h , u j u t n y c h ( o przytulnych),
pachnących wspaniałymi a r o
matami".
P r z y m i o t n i k t e n zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a z jęz. r o s y j s k i e
g o ; p o r . r o s . ujutnyj ( ' p r z y t u l n y ' ) .
U K R A J O W I A Ć , U K R A JO W I A N I E — n i b y - p o l s k i t e r m i n a d m i n i s t r a c y j n y
oznaczający urzędowe postępowanie w związku z n a d a w a n i e m
o b y w a t e l s t w a . N p . : „Procedura u k r a j o w i a n i a małych d z i e c i
(o procedura
przyznawania
obywatelstwa
małym dzieciom) w y
m a g a w i e l u formalności".
ULEGAĆ,
U L E C POPRAWIE
lub
ZMIANIE
N A LEPSZE — po
polsku:
poprawiać się, poprawić się. N p . : „Niekorzystna s y t u a c j a uległa
o s t a t n i o z n a c z n e j p o p r a w i e ( o ostatnio
znacznie
się poprawiła)
dzięki u r u c h o m i e n i u n o w y c h placówek". „Stan gospód w i e j s k i c h
stale u l e g a z m i a n i e n a lepsze (o stale się
poprawia)".
ULEGAĆ,
ULEC
WZROSTOWI — po
polsku:
wzrastać,
wzrosnąć;
zwiększać się, zwiększyć się. : N p . : „ N a g r o d y d l a zwycięzców
uległy p o n o w n e m u w z r o s t o w i ( o ponownie
wzrosły)".
(NIE)
ULEGAĆ
NAJMNIEJSZYCH
WĄTPLIWOŚCI
— po
polsku:
(nie)
123
122
ulegać najmniejszej
wątpliwości. N p . : „ N i e u l e g a n a j m n i e j s z y c h
wątpliwości ( o nie ulega
najmniejszej
wątpliwości),
że p r z y
czyną tej d y s k u s j i była d e c y z j a władz piłkarskich".
P o p o l s k u c z a s o w n i k ulegać rządzi c e l o w n i k i e m ( t z n . mówi
m y : o ulegać komu, czemu), a więc w połączeniu z wyrażeniem:
najmniejsza
wątpliwość m o ż e utworzyć z w r o t : o (nie) ulegać
najmniejszej
wątpliwości — jeśli c h o d z i o jedną wątpliwość —
albo zwrot:
o (nie) ulegać
najmniejszym
wątpliwościom —
jeśli się d o p u s z c z a i s t n i e n i e d w ó c h wątpliwości l u b większej
ich liczby.
ULICA
— z o b . pryncypialna ulica.
U M Y K A Ć C Z E G O Ś — p o p o l s k u : wymykać się spod czegoś;
umykać
przed kimś l u b przed czymś. N p . : „ K o n t r o l a p o d t y m względem
u m y k a p u b l i c z n e j o c e n y ( o wymyka się spod publicznej
oceny)".
Z w r o t u „ u m y k a ć c z e g o " używają p r a w d o p o d o b n i e te o s o b y ,
które gdzieś przeczytały, l u b się o d kogoś dowiedziały, że
należy m ó w i ć ujść czyjejś uwagi, a n i e „ujść-czyjejś u w a d z e " .
C z a s o w n i k ujść rządzi j e d n a k c e l o w n i k i e m ( m ó w i m y : o ujść
komu, czemu),
k i e d y się g o używa w z n a c z e n i u ' u c i e c o d
k o g o ' ( n p . : o ujść nieprzyjacielowi),
o r a z dopełniaczem, k i e d y
się g o używa w z n a c z e n i u 'uniknąć c z e g o ' ( n p . : o ujść
gniewu, zemsty itp.). C z a s o w n i k umykać r y m u j e się w p r a w d z i e
z c z a s o w n i k i e m unikać, a l e składnią i z n a c z e n i e m bliższy jest
c z a s o w n i k o w i uciekać.
Mówimy po polsku: o
nieprzyjaciel
umykał l u b uciekał przed nami.
U N I K A L N O Ś Ć — p o p o l s k u : rzadkość, wyjątkowość. N p . : „Pocie
s z a j m y się unikalnością ( o rzadkością) w y p a d k ó w p o b i c i a gości
przez kelnerów". Z o b . u n i k a l n y .
U N I K A L N Y — p o p o l s k u : jedyny w swoim rodzaju,
niepowtarzalny;
rzadki, rzadko spotykany,
wyjątkowy, będący unikatem,
unikato
wy. N p . : „Znajdują się wśród n i c h o k a z y u n i k a l n e ( o jedyne
w swoim
rodzaju),
które są rzadkością nawet w m u z e a c h " .
„Czasem udaje m i się być świadkiem w y n a j d y w a n i a
rzeczy
niezwykłych, u n i k a l n y c h ( o niepowtarzalnych),
bezcennych".
„ B o n a s z a e k o n o m i k a jest b e z s i l n a w o b e c z j a w i s k u n i k a l n y c h
(wyjątkowych)".
N i b y - p o l s z c z y z n a zapożyczyła t e n p r z y m i o t n i k z a pośred
n i c t w e m j ę z . r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . unikum ( ' u n i k a t ' ) ,
unikalnyj
( ' u n i k a t o w y ' ) ; j ę z . r o s y j s k i z k o l e i zawdzięcza g o łacinie.
W tekstach p o l s k i c h razi, b o p o pierwsze, zamiast
unikum
m ó w i m y unikat,
a p o d r u g i e , m a m y w n a s z y m słownictwie
t a k s a m o brzmiący p r z y m i o t n i k r o d z i m y , który z n a c z y ' t a k i ,
którego można uniknąć'.
UNOSIĆ W G Ó R Ę — p o p o l s k u : unosić się. N p . : „ W p ó ł g o d z i n y
p o t e m głaz zaczął unosić się w górę ( o zaczął się
unosić)".
Treść p o l s k i e g o c z a s o w n i k a unosić się z a w i e r a e l e m e n t ' w g ó
rę'; uzupełnianie g o wyrażeniem wskazującym k i e r u n e k jest
zbędne i r a z i j a k o t a u t o l o g i a .
U P A K A R Z A Ć — c z a s o w n i k odpowiadający częstotliwej f o r m i e p o l
skiego w y r a z u upokorzyć, t z n . f o r m i e upokarzać. N p . : „ W d a l
s z y m ciągu dominują s p r a w y n a j b a r d z i e j p r z y k r e , głęboko u p a karzające ( o upokarzające)
najczęściej związane z n a ł o g o w y m
pijaństwem".
Przekształcając jednokrotną formę c z a s o w n i k a t y p u podro
bić n a wielokrotną, podrabiać, z a m i e n i a m y n a -a- t y l k o s a m o
głoski r d z e n i a ( n i e z a w s z e , n p . spóźniać się, a n i e spóźniać się)
i zakończenia. Samogłoski p r z e d r o s t k a w języku p o l s k i m n i e
podlegają w y m i a n i e . Z g o d n i e z tą regułą c z a s o w n i k i w i e l o
k r o t n e brzmią: o podrabiać
( n i e : „ p a d r a b i a ć " ) o upodabniać
(nie: „ u p a d a b n i a ć " ) , o uspokajać ( n i e : „uspakajać"), o upoka
rzać ( n i e : „ u p a k a r z a ć " ) .
U P Ł Y N N I A N I E K O M P L E K S Ó W — p o p o l s k u : pozbycie
się,
wanie kompleksów.
N p . : „Nie chodzi t u o formalne
w a n i e s p r a w y , a n i też o upłynnianie kompleksów ( o
wanie kompleksów)
kinematografii".
rozłado
trakto
rozłado
U P O D A T N I A J Ą C Y D O C Z E G O Ś — p o p o l s k u r a c z e j : skłonny do czegoś,
podatny na coś. N p . : „ C z y z a w ó d k i e r o w c y częściej wybierają
l u d z i e o osobowości upodatniającej ( o skłonnej) d o a l k o h o l i z o
w a n i a się?"
U P O D O B A Ć SOBIE c o ś Z A c o ś — p o p o l s k u : upodobać sobie coś
jako coś. N p . : „Bezpańskie p s y upodobały s o b i e jezdnię p r z e d
tym
o s i e d l e m z a swój p u n k t z b o r n y ( o upodobały
sobie
jezdnię... jako swój punkt
zborny)".
Z w r o t „ u p o d o b a ć s o b i e coś z a p u n k t z b o r n y " powstał
z a p e w n e w w y n i k u skrzyżowania d w ó c h p o l s k i c h z w r o t ó w :
o upodobać
sobie coś i obrać sobie coś za punkt
zborny,
za miejsce
schadzek.
UPOKORZYĆ KOGOŚ WOBEC KOGOŚ — p o polsku:
upokorzyć
kogoś
przed kimś. N p . : „ E f e k t o w n e zwycięstwo miało upokorzyć świat
a r a b s k i w o b e c I z r a e l a ( o upokorzyć
świat... przed
Izraelem).
UPROFILOWANIE, WYPROFILOWANIE — p o p o l s k u raczej:
ustalenie
kierunku,
planu, programu,
zakresu,
charakteru
czegoś a l b o j u ż
u s t a l o n y : plan, program,
zakres,
charakter
czegoś. N p . : „ T u
tejsze spółdzielnie debatują n a d w y p r o f i l o w a n i e m ( o nad usta-
124
125
leniem kierunku)
p r o d u k c j i poszczególnych z a k ł a d ó w " . „ Z a r ó w
n o zasięg, j a k i u p r o f i l o w a n i e (o charakter)
naszego s z k o l
n i c t w a muszą odpowiadać p o t r z e b o m społecznym".
U P U S T — z o b . dać u p u s t c z e g o .
UPUŚCIĆ coś z POLA WIDZENIA — p o p o l s k u :
stracić
coś z
pola
widzenia, przestać na coś zwracać uwagę; przestać
interesować
się, zajmować się czymś. N p . : „ M o ż n a j e d n a k przypuszczać,
że k o n t r o l a społeczna, s k o r o j u ż r a z t e n p r o b l e m podjęła,
nie upuści g o z p o l a w i d z e n i a ( o nie przestanie
nim się
interesować)".
U S Ł U G I — z o b . spełniać usługi s e r w i r a n c k i e .
U S P A K A J A Ć — p o p o l s k u : uspokajać. N p . : P r o d u c e n c i t h a l i d o m i d u wypuścili n a r y n e k środek uspakajający ( o
uspokajający),
z a d o w o l i l i się j e g o działaniem bezpośrednim — uspakajał (o us
pokajał)".
Z o b . upakarzać.
USANOWANIF. - p o p o l s k u r a c z e j : uzdrowienie,
sanacja. N p . :
„Jego młody następca otrzymał misję u s a n o w a n i a ( o
uzdrowienia)
przedsiębiorstwa".
R z e c z o w n i k „ u s a n o w a n i e " u t w o r z o n o o d c z a s o w n i k a „usan o w a ć " , który jest postacią dokonaną c z a s o w n i k a sanować
( o uzdrawiać). T e n zaś p o c h o d z i o d łacińskiego w y r a z u sano
( " u z d r a w i a m " ) i należy d o tej samej r o d z i n y c o r z e c z o w n i k
sanacja ( p o r . łac. sanatio
'uzdrowienie').
U S T A L A Ć O C Z Y M Ś — p o p o l s k u : ustalać coś l u b orzekać
N p . : „Petent składa w n i o s e k , a s p e c j a l n a k o m i s j a p o
i n f o r m a c j i u s t a l a o celowości ( o orzeka
o celowości)
nia z a p o m o g i " .
Składni „ustalać o c z y m ś " używa się z a p e w n e
składni czasowników orzekać, decydować, rozstrzygać
USTAWIĆ
DZIAŁALNOŚĆ,
PRACĘ,
ŻYCIE
itp. — po
o czymś.
zebraniu
przyzna
n a wzór
o czymś.
polsku
raczej:
zorganizować
działalność,
pracę, życie. N p . : „Wynikają stąd
wskazówki, j a k należałoby ustawić działalność ( o zorganizować
działalność) p o r a d n i tego t y p u " .
USYNOWIĆ CZYJĄŚ CÓRKĘ — po polsku:
przysposobić,
t z n . adop
tować czyjąś córkę.
N p . : „ D r u g i mąż chce usynowić moją
córkę ( o adoptować moją córkę) i dać jej swoje n a z w i s k o " .
O usynowieniu dziewcząt m ó w i ł o się d a w n i e j także p o p o l s k u ,
ale w t e d y , k i e d y się j e uznawało z a s y n o w e , a n i e z a córki:
n p . „ P o ż ą d a ł p a n n y K a r o l i n y z a synowę, n i e wątpiąc, że u s y n o w i e n i e jej nastąpi prędzej, później". ( T . T . Jeż)
U S Z K O D Z E N I E — z o b . doznać uszkodzeń.
U T R W A L A Ć O D C Z E G O Ś — p o p o l s k u : ratować, chronić,
ocalać
przed czymś l u b od czegoś. N p . : „ F i l m t o równocześnie z a p i s ,
który u t r w a l a ślad a k t o r a o d z a p o m n i e n i a ( o ratuje
przed
zapomnieniem)".
Słynny f r a g m e n t pieśni Gałczyńskiego w przekładzie n a
n i b y - p o l s k i brzmiałby: „Chciałbym o c z u t w o i c h chmurność u t r w a
lić o d z a p o m n i e n i a ( z a m i a s t : . . . ocalić od
zapomnienia).
U T W Ó R , D Z I E Ł O D Z I E J E SIĘ — p o p o l s k u : akcja
utworu
rozgrywa
się l u b toczy się. N p . : „ B y ł y t o dziełka l i r y c z n e , a dziejące
się (o których, akcja
rozgrywa
się) w b a r d z o k o n k r e t n y m
miejscu i c z a s i e " .
UWAŻAĆ
KOGOŚ,
coś
JAKO
KOGOŚ,
JAKO
coś
— po
polsku:
uważać kogoś, coś za kogoś, za coś. N p . : „ Z a w s z e uważałem
go j a k o k r e t y n a ( o uważałem go za kretyna)".
„Piestrzenica
uważana jest w e F r a n c j i j a k o r a r y t a s ( o uważana jest... za
rarytas)".
N i b y - p o l s k i e j składni „uważać kogoś j a k o k o g o ś " używa się
na wzór składni: o traktować kogoś jako
kogoś.
U W A Ż A Ć SIĘ KIMŚ — p o p o l s k u : uważać się za kogoś. N p . :
„Stany Z j e d n o c z o n e , które uważały się p r o t e k t o r e m ( o uważały
się za protektora)
K a r a i b ó w , robiły w s z y s t k o , a b y n a H a i t i
panowała a n a r c h i a " .
U W I E L B I A Ć R O B I Ć c o ś — p o p o l s k u r a c z e j : uwielbiać coś, lubić
robić coś, przepadać za robieniem
czegoś. N p . : „Charles A z n a v o u r m a oprócz śpiewania drugą namiętność — u w i e l b i a p r a c o
wać ( o uwielbia pracę a l b o : o przepada
za pracą) n a r o l i " .
Z w r o t „uwielbiać robić c o ś " został u t w o r z o n y n a w z ó r
r z e k o m o d o w c i p n e g o , c e l o w o n i e p o p r a w n e g o z w r o t u „kochać
robić c o ś " (zob.).
U W Z G L Ę D N I E N I E — z o b . w uwzględnieniu czegoś.
UZNAWAĆ,
UZNAĆ
KOGOŚ
KIMŚ L U B JAKIMŚ — p o
polsku:
UZna-
wać, uznać kogoś za kogoś l u b za jakiegoś.
N p . : „Najlepszym
reżyserem u z n a n y został ( o Za najlepszego
reżysera
uznany
został) J o h n S c h l e s i n g e r " . „ S ą d uznał z a m a c h o w c a z d r o w y m
(o uznał... za zdrowego) n a umyśle". „ N i e m a wystarczających
d o w o d ó w , b y uznać g o w i n n y m ( o uznać go za winnego)
zbrodni".
U Z N A W A N I E K O G O Ś KIMŚ L U B JAKIMŚ — p o p o l s k u :
za kogoś l u b za jakiegoś.
N p . : „Tylko krok
go g e n i u s z e m ( o od uznania go za
geniusza)".
uznanie
kogoś
od uznania
127
126
U Z D O L N I O N Y z C Z E G O Ś — p o p o l s k u : uzdolniony
do czegoś.
N p . : „ T o u c z e n n i c a n i e z w y k l e u z d o l n i o n a n i e t y l k o z przedmiotów
( o nie tylko do przedmiotów)
m u z y c z n y c h , a l e i ogólnokształ
cących". P o p o l s k u m ó w i m y też: o uzdolnienie
do czego
( n i e : „uzdolnienie z c z e g o " ) .
U Z U P E Ł N I E N I E — z o b . w uzupełnieniu czegoś.
U Ż Y W A Ć , U Ż Y Ć K O G O Ś , c o ś — p o p o l s k u : używać, użyć kogoś,
czegoś. N p . : „ R a d e k o d dłuższego c z a s u stale używał n a r k o
t y k i ( o używał narkotyków)".
„ W próbach użyto n i e s z k o d l i w y
k o b a l t i c e z ( o użyto nieszkodliwego
kobaltu
i cezu)".
P o l s k i e c z a s o w n i k i używać, użyć rządzą dopełniaczem, a więc
m ó w i m y p o p o l s k u : o używać życia, noża, widelca,
okula
rów, lekarstw,
pretekstu,
wyrazów i t p .
U Ż Y W A Ć D O KOGOŚ JAKICHŚ SŁÓW — p o p o l s k u :
używać
jakichś
słów wobec kogoś l u b w stosunku
do kogoś. N p . : „Wszczynał
a w a n t u r y z sąsiadami, d o których używał ( o wobec
których)
słów n i e p r z y z w o i t y c h " .
V A D E M E C U M N A c o ś ( n p . n a n i e d o m a g a n i a ) — p o p o l s k u : sku
teczny środek, sposób, lekarstwo
na coś l u b przeciw
czemuś.
N p . : „ A u t o r k a w i d z i w u r e g u l o w a n i u uposażeń l e k a r s k i c h
v a d e m e c u m n a n i e d o m a g a n i a ( o środek przeciw
niedomaganiom)
lecznictwa".
Łacińskiego w y r a z u vademecum
(łac. vade mecum
'pójdź
za m n ą ' ) , p i s a n e g o o b e c n i e także wademekum,
używa się w p o l
s k i c h t e k s t a c h w z n a c z e n i u ' i n f o r m a t o r , p r z e w o d n i k , książka
zawierająca wiadomości niezbędne d o w y k o n y w a n i a z a w o d u l u b
jakiejś czynności'. W t y m sensie mówi się p o p o l s k u o wa
demekum
turysty, lekarza i t p . W z n a c z e n i u , w którym w n i b y -polszczyźnie występuje w y r a z vademecum,
p o p o l s k u używa się
w y r a z u remedium,
również zresztą przejętego z. łaciny; p o r .
łac. remedium
('środek l e c z n i c z y ' ) .
V E S T I B U L E — n i b y - p o l s k a postać w y r a z u , którego się w p o l s k i c h
t e k s t a c h używa w f o r m i e westybul ( r o d z i m y m i o d p o w i e d n i k a m i
tego r z e c z o w n i k a są w y r a z y przedpokój,
poczekalnia).
Np.:
„ O p u s z c z a m salę posiedzeń. Obchodzę powtórnie w i e l k i vesti
b u l e , z k t ó r e g o l i c z n e k o r y t a r z e wiodą d o pomieszczeń s a l
r o z p r a w , g a b i n e t ó w i sekretariatów n a p a r t e r z e o r a z n a piętrach".
Z a r ó w n o p o l s k i westybul, j a k i j e g o o d p o w i e d n i k i w w i e l u
językach e u r o p e j s k i c h pochodzą o d r z e c z o w n i k a łacińskiego
vestibulum
('sień').
W A C H L A R Z MARGINESU SPOŁECZNEGO — p o polsku raczej:
zróżni
cowanie
marginesu
społecznego.
N p . : „Szeroki jest w a c h l a r z
pasożytniczego m a r g i n e s u społecznego ( o środowisko
marginesu
społecznego jest bardzo zróżnicowane)
— o d obdartusów s p o d b u
d e k z p i w e m d o bywalców n a j l e p s z y c h l o k a l i " .
W y r a z u wachlarz używamy p o p o l s k u przenośnie w z n a c z e
n i u 'rozmaitość, różnorodność, zróżnicowanie', m ó w i ą c o wachla
rzu poglądów, zagadnień, spraw i t d . R a c z e j n i e łączymy w y r a
z u wachlarz
z r z e c z o w n i k a m i oznaczającymi l u d z i i zwierzęta.
W A G A R Z Ę D U 2, 3, 4 . . . K I L O G R A M Ó W — p o p o l s k u :
waga
około
2. 3, 4 . . . kilogramów.
N p . : „Czasem b o k s e r o w a d z e rzędu
56 — 57 k i l o g r a m ó w ( o bokser
ważący 56—57
kilogramów)
m u s i zrzucić parę k i l o g r a m ó w n a d w a g i " . „ Z każdego k r z a k a
zbierał p l o n o w a d z e rzędu 15 k i l o g r a m ó w ( o plon
wagi
około 15
kilogramów)".
P o l s k i e wyrażenie waga rzędu 10 kg z n a c z y ' w a g a o d 2 d o
10 k g ' . Z o b . rzędu 3 milionów.
W A L K A o D Y S K R Y M I N A C J Ę — p o p o l s k u : walka przeciw
dyskrymi
nacji.
N p . : „Decyzje te są j a w n y m n a r u s z e n i e m r e z o l u c j i
Z g r o m a d z e n i a O g ó l n e g o O N Z w s p r a w i e w a l k i o dyskryminację
rasową ( o w sprawie
walki przeciw
dyskryminacji
rasowej)
w sporcie".
M ó w i m y : o walka o pokój, o równouprawnienie,
o wolność,
a l e : o walka przeciw knowaniom
wojennym, przeciw
nierówności,
przeciw
kolonializmowi.
W A R S Z T A T — z o b . odbywać
WĄTPLIWOŚĆ
D O CZEGOŚ,
warsztaty.
WĄTPLIWOŚĆ
w
coś
— po
polsku:
wątpliwość czego l u b do czego. N p . : „ N i k t z o b e c n y c h n i e
miał j u ż wątpliwości d o m o t y w ó w ( o Co do motywów)
jego
postępowania". „ M ę ż c z y z n a , z którym r o z m a w i a m , a n i n a m o m e n t
nie d o p u s z c z a wątpliwości w s p r a w n e f u n k c j o n o w a n i e ( o .. .wąt
pliwości co do sprawnego funkcjonowania)
aparatu biurowego".
P o p o l s k u m ó w i m y : o wątpliwość co do czego, choć się
m ó w i : o wątpić w kogo, w co. Z o b . t e ż : poddać w wątpliwość.
W B R E W Z G O D Y C Z Y J E J ( c o ś Z R O B I Ć ) — p o p o l s k u : wbrew
czyjemuś
zakazowi,
mimo braku
czyjejś zgody. N p . : „Pobraliśmy się
w b r e w z g o d y ( o wbrew zakazowi
a l b o mimo braku zgody) j e g o
rodziców".
P o l s k i p r z y i m e k wbrew w y m a g a t r z e c i e g o p r z y p a d k a o d rze
c z o w n i k a , któremu t o w a r z y s z y ( m ó w i m y : o wbrew ojcu, wbrew
zasadom,
wbrew wszystkiemu).
Łączy się o n z r z e c z o w n i k a m i
129
128
oznaczającymi przeszkodę w działaniu; przeszkodę m o ż e stanowić
n p . b r a k czyjejś z g o d y , ale n i e czyjaś z g o d a .
W C I Ą Ż — z o b . n a wciąż,
w
D Ó L — z o b . przeważyć w d ó ł .
W G L Ą D — z o b . oddać d o wglądu,
w
GÓRĘ — z o b . unosić się w górę.
W I C E P R E Z Y D E N T JAKIEJŚ I N S T Y T U C J I — p o p o l s k u :
wiceprzewodni
czący l u b wiceprezes jakiejś
instytucji.
N p . : „Stanowisko w i
c e p r e z y d e n t a ( o wiceprezesa)
t o w a r z y s t w a objął młody i energi
czny profesor z R z y m u " .
P o p o l s k u z a k r e s użycia w y r a z u wiceprezydent
ogranicza
się d o zastępcy głowy państwa ( m ó w i m y : o
wiceprezydent
republiki) i zastępcy k i e r o w n i k a zarządu w i e l k i e g o m i a s t a ( m ó w i
m y : o wiceprezydent
Warszawy).
WID
— zob. w pijanym widzie.
WIDELEC, (TE) W I D E L C E , ( T Y C H ) W I D E L C Y — po
polsku:
widelec,
WIĘCEJ C H O R Y , K R Z Y W Y i t p . — p o p o l s k u : bardziej
chory,
bardziej
krzywy.
N p . : „ C h o ć się czuł więcej c h o r y ( o bardziej
chory)
niż p o p r z e d n i e g o d n i a , postanowił iść n a z e b r a n i e " . „ U l i c z k a
wydawała
się więcej
k r z y w a ( o bardziej
krzywa)
niż
zwykle".
Stopniując o p i s o w o p o l s k i e p r z y m i o t n i k i , używamy w y r a z u
bardziej (nic: „ w i ę c e j " ) d l a s t o p n i a wyższego ( m ó w i m y : o bardziej
czerwony)
i w y r a z u najbardziej
( n i e : „najwięcej") d l a s t o p n i a
najwyższego ( m ó w i m y n p . : o najbardziej
czerwony).
WIĘCEJ J A K . . . — p o p o l s k u : więcej niż... N p . : „ S y n o w i s t a w i a
n a w e t zarzutów więcej j a k s y n o w e j ( o więcej niż
synowej)".
„Magister inżynier uważa, że należy m u się więcej j a k inżynie
r o w i ( o więcej niż inżynierowi) b e z m a g i s t e r i u m " .
P o p o l s k u wyrażenia p o r ó w n a w c z e g o więcej jak...
można
użyć wówczas, k i e d y j e g o p i e r w s z y człon jest z a p r z e c z o n y :
mówimy b o w i e m a l b o : o nie więcej jak dwa kilogramy
albo:
o nie więcej niż dwa kilogramy,
a l e t y l k o : o więcej niż dwa
kilogramy.
.
(te) widelce, (tych) widelców. N p . : „ N i e chcę wyjść z tego d o m u
z w o r k i e m pełnym w i d e l c y ( o widelców).
WIĘCEJ — z o b . s p o r o więcej.
WIELEST, W I E L U S E T — p o p o l s k u r a c z e j : kilkaset,
kilkuset.. N p . :
„ D o t y c h c z a s rządzi się średniowiecznymi p r z e p i s a m i s p r z e d
w i e l u s e t l a t ( o sprzed kilkuset lat a l b o : o sprzed wielu
wieków)".
W I L C Z A P R Z Y S Ł U G A — p o p o l s k u : niedźwiedzia przysługa. N p . :
„ C z ę s t o kochający r o d z i c e n i e dają d z i e c k u n i c robić w d o m u ,
wyrządzając m u t y m s a m y m wilczą przysługę ( o niedźwiedzią
przysługę)".
Niedźwiedzią
przysługą
n a z y w a m y 'krzywdę
wyrządzoną
w dobrej wierze'.
WIELOKROTNIE
RAZY
WIĘCEJ — p o
polsku:
wielokrotnie
więcej,
wiele razy więcej l u b wielokroć
więcej. N p . : „ Z elementów
t y c h można otrzymać 320 miliardów portretów, a więc w i e l o k r o t n i e
r a z y więcej ( o wiele razy więcej) niż w y n o s i l i c z b a mieszkańców
całego świata".
P o l s k i przysłówek wielokrotnie
znaczy 'wiele r a z y ' ; mówimy:
o dwakroć ( ' d w a r a z y ' ) , kilkakroć
( ' k i l k a r a z y ' ) stokroć ('sto
r a z y ' ) wielokroć ('wiele r a z y ' ) . Z o b . kilkakroć r a z y .
W I E L O W A C H L A R Z O W Y — p o p o l s k u : wielostronny,
wieloraki,
róż
norodny. N p . : „Szereg osób d z i e l i s w y c h partnerów n a d u c h o
w y c h i s e k s u a l n y c h , j a k b y n i e było można znaleźć o s o b y ,
z którą łączyłyby n a s w i e l o w a c h l a r z o w e więzi (o
wielostronne
związki l u b : o różnorodne
więzi)".
P r z y m i o t n i k wielowachlarzowy
u t w o r z o n y został n a wzór
p r z y m i o t n i k a „ s z e r o k o w a c h l a r z o w y " , a l e p r z y m i o t n i k szerokowachlarzowy
m a o p a r c i e w wyrażeniu szeroki
wachlarz
(mówi
się n p . : o szeroki
wachlarz
poglądów);
takiego oparcia brak
p r z y m i o t n i k o w i „ w i e l o w a c h l a r z o w y " , b o się n i e używa wyrażenia
„wiele w a c h l a r z y c z e g o ś " .
WIĘKSZOŚĆ — z o b . l w i a większość, przeważająca
większość.
W I N A — z o b . dowieść winę.
WIODĄCY TEMAT, WIODĄCA ROLA, WIODĄCE ZADANIE — po
polsku
r a c z e j : przewodni
temat; główna rola, najważniejsze
zadanie.
N p . : „ R z u c a się w o c z y podobieństwo wiodącego t e m a t u
( o przewodniego
tematu) w o b u u t w o r a c h " . „ W r o l a c h w i o
dących ( o w rolach głównych)
wystąpili z n a k o m i c i a k t o r z y " .
„ W i o d ą c y m z a d a n i e m ( o najważniejszym zadaniem)
szkoły jest
przygotować młodzież d o życia w s o c j a l i s t y c z n y m społeczeństwie".
Z o b . też: sprawować rolę wiodącą.
W I Ó R K A — p o p o l s k u : wiórki, skrawki, strużyny. N p . : „ C h o d z i ł o
t y l k o o t o , c z y o d w i e r c o n e wiórka ( o wiórki) świadczą o t y m ,
że t e n właśnie świder był w a k c j i " .
F o r m y : „ w i ó r k a , w i ó r a " ( z a m i a s t : o wiórki, wióry) spotkać
można w niektórych g w a r a c t i p o l s k i c h .
w
KAŻDYM
BĄDŹ
RAZIE — p o
polsku:
w każdym
razie.
Np.:
130
131
„ W każdym bądź r a z i e ( o w każdym razie) n i e właściwości
i n t e l e k t u a l n e stanowią n a tej d r o d z e przeszkodę". „ W każdym
bądź razie ( o w każdym razie a l b o r a c z e j : o w żadnym wy
padku)
n i e chciałbym, a l e m o j e d z i e c i p o założeniu r o d z i n y
były z m u s z o n e d o z a m i e s z k a n i a z r o d z i c a m i " .
P o l s k a partykuła bądź w połączeniu z z a i m k a m i n a d a j e i m
z n a c z e n i e nieokreślone; z n a c z e n i e m o d p o w i a d a p r z y r o s t k o w i
-kolwiek,
a więc jakikolwiek
= ' j a k ? bądź'. Ponieważ zaś w y r a z
każdy jest b l i s k i z n a c z e n i e m w y r a z o w i jakikolwiek,
połączenie g o
z partykułą bądź p o w o d u j e powtórzenie tej samej treści, a w s k u
tek tego r a z i j a k o t a u t o l o g i a . Z o b , j a k i k o l w i e k bądź.
WŁAŚCICIELEK A) R E K O R D U — p o p o l s k u : zdobywca l u b zdobywczy
ni rekordu,
rekordzista
l u b rekordzistka,
mistrz,
mistrzyni.
N p . : „ N o w a k o w a była p r z e z k i l k a c h w i l właścicielką r e k o r d u
( o rekordzistka)
Europy".
w MIEJSCE C Z E G O Ś — p o p o l s k u r a c z e j : zamiast
czegoś, na
miejsce czegoś. N p . : „Obyczaje złagodniały i teraz w miejsce
( o zamiast)
groźby w y s t a r c z y p e r s w a z j a " . „ W z e s p o l e s t a r y c h
budynków w miejsce ( o na miejsce) j e d n e g o , który się zwalił,
wstawiono nowy".
w MIĘDZYCZASIE — p o p o l s k u r a c z e j : w tym czasie,
tymczasem.
Np.:
„Zagadałem się, a w międzyczasie ( o a
tymczasem)
zrobiło się p ó ź n o " . „Jeden z n i c h zabawiał r o z m o w ą strażni
k a , a d r u g i w międzyczasie ( o w tym czasie) usiłował prze
dostać się n a teren z a k ł a d ó w " . Użycie wyrażenia „ w między
c z a s i e " można usprawiedliwić w t y c h r z a d k i c h w y p a d k a c h ,
w których c h o d z i o c z a s między d w i e m a czynnościami.
w N A W I Ą Z A N I U D O C Z E G O Ś — p o p o l s k u : nawiązując do czegoś
l u b w związku z czymś. N p . : „ W nawiązaniu ( o Nawiązując) d o
tego artykułu chciałbym dorzucić k i l k a u w a g " . „ W nawiązaniu
d o wyjaśnień ( o w związku z wyjaśnieniami)
dyrekcji nasu
w a się j e d n a wątpliwość".
w O D P O W I E D Z I N A C O Ś — p o p o l s k u r a c z e j : odpowiadając na coś.
N p . : „ W o d p o w i e d z i n a l i s t ( o Odpowiadając na list) naszego
c z y t e l n i k a , wyjaśniamy, że r e d a k c j a n i e o d p o w i a d a z a z m i a n y
w programie k i n " .
(TE)
WODZE, (TYCH) W O D Z Ó W — po polsku:
(te)
wodze,
(tych)
wodzy (inaczej: lejce, lejców, cugle, cugli). N p . : „ T a wypowiedź
wystarczyła m u d o p u s z c z a n i a w o d z ó w ( o do puszczania
wodzy)
fantazji".
P o p o l s k u dopełniacz w y r a z u wodze b r z m i wodzy ( m ó w i m y :
0 puszczenie
wodzy),
b o w liczbie pojedynczej w y r a z ten m a
postać (ta) wodza ( p o r . : o pod wodzą Kościuszki).
Tylko po
n i b y - p o l s k u dopełniacze l i c z b y m n o g i e j rzeczowników (ta) wodza
1 (ten) wódz brzmią t a k s a m o .
WOŁŻSKI — n i b y - p o l s k i p r z y m i o t n i k u t w o r z o n y o d nazwy rzeki
Wołga;
p o p o l s k u : wolżański.
N p . : „Podstawę pożywienia
o k o l i c z n e j ludności stanowiły wówczas wołżskie ( o wołżańskie)
r y b y " . „ T e n s y s t e m o b r o n y uważany jest dziś z a najlepszy
p r z e c i w k o g a m b i t o w i wołżskiemu ( o
wolżańskiemu)".
P o p o l s k u m ó w i m y t e ż : nizina nadwolżańska ( n i e : „nadwołżska").
w O P A R C I U o C O Ś — p o p o l s k u r a c z e j : opierając się na czymś
l u b na podstawie
czegoś. N p . : „Biegli d o k o n a l i e k s p e r t y z y
w o p a r c i u o materiały ź r ó d ł o w e ( o opierając się na materiałach
źródłowych)".
„ P o w y ż s z e wyjaśnienie formułujemy w o p a r c i u
0 o d p o w i e d ź ( o formułujemy
na podstawie
odpowiedzi)
Departa
m e n t u U s t a w o d a w s t w a P r a c y " . Z o b . opierać się o naukę.
WÓWCZAS
— JEŚLI..., WÓWCZAS,
JEŻELI...
— po polsku:
wtedy,
wówczas, gdy
N p . : „Dyskusje o teatrze będą j a ł o w e wówczas,
jeśli n i e będziemy u c z y l i ( o wtedy, gdy nie będziemy
uczyli)
w s z k o l e języka t e a t r u " . „Jeżeli r e c y d y w i s t a n i e w y k a z u j e p o
p r a w y , w ó w c z a s sąd u m i e s z c z a g o ( o Gdy recydywista
nie
wykazuje poprawy,
wówczas sąd umieszcza
go) w t z w . ośrodku
p r z y s t o s o w a n i a społecznego". W c y t o w a n y c h z d a n i a c h można
było użyć w y r a z u jeśli l u b jeżeli, ale w t e d y w y r a z wówczas (wtedy)
byłby zbędny.
w P I E R W S Z Y M R Z Ę D Z I E — p o p o l s k u r a c z e j : przede
wszystkim.
N p . : „ Z a w o d n i k o m zależało w p i e r w s z y m rzędzie ( l e p i e j : o prze
de wszystkim)
n a osiągnięciu d o b r y c h w y n i k ó w d r u ż y n o w y c h " .
Użycie wyrażenia w pierwszym
rzędzie w z n a c z e n i u "przede
w s z y s t k i m ' r a z i w i e l u P o l a k ó w j a k o k a l k a n i e m i e c k i e g o in
der ersten Reihe (dosłownie: ' w p i e r w s z y m rzędzie') i d l a t e g o
lepiej g o w p o l s k i c h t e k s t a c h unikać. U ż y w a m y j e d n a k p r z y
m i o t n i k a pierwszorzędny, który o z n a c z a coś, c o jest b a r d z o d o b r e
1 zasługuje n a t o , b y się znaleźć w p i e r w s z y m rzędzie.
w P I J A N Y M W I D Z I E — p o p o l s k u r a c z e j : po pijanemu,
w nietrzeź
wym stanie.
N p . : „Nieuczciwy m e c h a n i k w p i j a n y m widzie
( o po pijanemu)
r o z b i j a s a m o c h ó d " . „ W p i j a n y m w i d z i e ( o po
pijanemu)
bił m a ł ż o n k ę " . „ W p i j a n y m w i d z i e ( o po
pijanemu)
włamali się d o b i u r a " .
W y r a ż e n i e : „ w p i j a n y m w i d z i e " zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a
z j ę z . r o s y j s k i e g o . W y r a z u wid używaliśmy niegdyś w znaczę-
133
132
n i u ' z j a w a , d u c h ' : d o dziś w języku p o l s k i m zachował się ślad
t e g o w y r a z u w wyrażeniu ani widu, ani słychu. W języku
r o s y j s k i m używa się g o n a t o m i a s t m . i n . w z n a c z e n i u 'wygląd,
f o r m a , s t a n c z e g o ś ' ; P o r . r o s . imiet' zdrowyj wid ('mieć z d r o w y
w y g l ą d ' ) , w choroszem
widie ('w d o b r y m s t a nie ' ), w
nielriezwom
widie ('po p i j a n e m u ' ) .
w
POSIADANIU
CZYIMŚ
coś
SIĘ Z N A J D U J E — p o
polsku
raczej:
ktoś coś ma lub posiada. N p . : „ W p o s i a d a n i u k o m i s j i znajduje
się niepodważalny d o w ó d ( o komisja ma niepodważalny
dowód)
w i n y o s k a r ż o n e g o " . Z o b . posiadać b r a k i .
WPROWADZIĆ
KOGOŚ
W
ZAGADNIENIE,
W
SPRAWĘ
— po
polsku
W R Ę C Z Y Ć c o ś N A C Z Y J E Ś R Ę C E — p o p o l s k u : przesiać
lub
złożyć
coś na czyjeś ręce a l b o t y l k o : wręczyć coś komuś.
Np.:
„Przewodniczący wręczył Złotą Odznakę n a ręce d y r e k t o r a ( o zło
żył Złotą Odznakę na ręce dyrektora
a l b o : o wręczył
Złotą
Odznakę
dyrektorowi)".
W S I A D A Ć , WSIĄŚĆ w c o ś — p o p o l s k u : wsiadać, wsiąść do czegoś.
N p . : „ N a najbliższym p r z y s t a n k u wsiadłem w t r a m w a j ( o do
tramwaju)".
„ W a r t o n a j p i e r w skorzystać z b i u r a podróży, a d o
p i e r o p o t e m wsiadać w pociąg, w samochód l u b w s a m o l o t
( o wsiadać do pociągu, do samochodu,
do
samolotu)".
WSKAKIWAĆ,
WSKOCZYĆ
w
POJAZD — po
polsku:
wskakiwać,
r a c z e j : zapoznać kogoś z zagadnieniem,
ze sprawą. N p . : „ P o
c z u c i e odpowiedzialności nakazywało n a j p i e r w wprowadzić l u d z i
w t o t r u d n e z a g a d n i e n i e ( o najpierw
zapoznać ludzi z tym
trudnym
zagadnieniem)".
„ P o m i j a m s p r a w y interesów z a w o d o
w y c h , b o się boję, że zanudziłbym n i e w p r o w a d z o n e g o w n i e
c z y t e l n i k a ( o znudziłbym nie znającego ich
czytelnika)".
W użyciu z w r o t u „ w p r o w a d z i ć kogoś w sprawę" w z n a c z e n i u
'zapoznać k o g o ś ze sprawą' p r z e j a w i a się wpływ jęz. r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . wwiesti w kurs diela ('zaznajamiać ze s t a n e m rzeczy,
zapoznawać ze sprawą').
wskoczyć do pojazdu.
N p . : „ W y b i e g ł j a k s z a l o n y i wskoczył
w taksówkę ( o wskoczył do
taksówki)".
M ó w i się j e d n a k p o p o l s k u : o wskoczyć w ogień, a także
można powiedzieć: wskoczyć w wodę (częściej: wskoczyć do wody).
w P R Z E D M I O C I E C Z E G O Ś — p o p o l s k u ( p o z a t e k s t a m i urzędowy
m i ) r a c z e j : w sprawie czegoś, co do czegoś. N p . : „ W o s t a t n i c h
l a t a c h p o l s c y h i s t o r y c y z g r o m a d z i l i w i e l e materiałów w p r z e d m i o
cie s t a n o w i s k a ( o w sprawie stanowiska)
króla w t y m s p o r z e " .
„ M i m o t y c h wyjaśnień n i e pozbył się wątpliwości w p r z e d m i o
cie i n t e n c j i ( o co do intencji) gości".
W S P Ó Ł M A Ł Ż O N K A , W S P Ó Ł M A Ł Ż O N E K — p o p o l s k u r a c z e j : mał
żonka, żona; małżonek, mąż. N p . : „ N a z a b a w i e s y l w e s t r o w e j
poznałem j e g o współmałżonkę ( o żonę,
małżonkę)".
P o p o l s k u o „ w s p ó ł m a ł ż o n k a c h " można b y mówić b e z
żadnych o p o r ó w w w y p a d k a c h wielożeństwa i wielomęstwa,
b o w t e d y współmałżonkami nazywałoby się żony j e d n e g o mężczy
z n y a l b o m ę ż ó w jednej k o b i e t y .
W R A C A Ć Z P O W R O T E M — p o p o l s k u : iść z powrotem,
jechać
z powrotem
l u b p o p r o s t u : wracać. N p . : „Są t a c y , którzy
p o p i e r w s z e j s z y c h c i e pakują m a n a t k i i wracają z p o w r o t e m
n a wieś ( o jadą z powrotem
a l b o : wracają na wieś)".
„Po
przyjściu d o d o c e l o w e j stacji pociąg wracał n a t y c h m i a s t z p o w r o
t e m d o W a r s z a w y ( o wracał natychmiast
do
Warszawy)".
Z w r o t „ w r a c a ć z p o w r o t e m " r a z i w p o l s k i m tekście j a k o
t a u t o l o g i a , b o s a m p o l s k i c z a s o w n i k z n a c z y właśnie 'iść l u b
jechać z p o w r o t e m ' . Z o b . cofać się d o tyłu.
W R A Ż E N I E — z o b . zyskać wrażenie.
W R E D N I C T W O — p o p o l s k u r a c z e j : obrzydliwość, drahstwo,
szal
bierstwo, oszukaństwo i t p . N p . : „ G d y b y ś m y r o z p o w i a d a l i o sobie
c u d a , a b y l i f u n t a kłaków n i e w a r c i — byłoby t o w r e d n i c t w o
( n p . : o byłaby to obrzydliwość)
rodem z G o g o l a " .
WSPÓŁAUTOR SUKCESU — zob. autor
sukcesu.
W S P Ó Ł C Z E S N Y C Z A S — p o p o l s k u : współczesność,
teraźniejszość.
N p . : „ W n o w y m t o m i e w i e r s z y k o n f r o n t u j e przeżycia w o j e n n e
ze współczesnym c z a s e m (o ze współczesnością), z epoką s t a b i
lizacji".
W S P Ó Ł R O D A K — p o p o l s k u r a c z e j : rodak. N p . : „ M a s ł o kupuję —
j a k m i l i o n y współrodaków ( o rodaków) — w s k l e p i e s p o ż y w c z y m " .
W z n a c z e n i u p o l s k i e g o w y r a z u rodak mieści się wspólnota
n a r o d o w a ; uzupełnianie g o członem współ- jest zbędne w p r z e c i
wieństwie d o w y r a z ó w : o współłokator,
współpracownik,
współ
winny.
(ROK,
DWA LATA...)
WSTECZ — po
polsku:
(rok,
dwa
lata...)
temu; przed rokiem, przed dwoma laty. N p . : „ K i l k a l a t wstecz
( o kilka
lat temu) też się musiał przenosić". „ P a r ę t y g o d n i
w s t e c z ( o przed paroma
tygodniami)
Wydawnictwo Literackie
wydało t o m poezji C h l e b n i k o w a " .
Wyrażenie t y p u rok wstecz s p o t y k a się również w t e k s t a c h
p o l s k i c h , ale występuje t a m o n o w związkach t a k i c h , j a k :
135
134
o przenosić
się myślą o rok wstecz c z y : o sięgać
pamięcią
kilka
lat wstecz,
a więc z n a c z y c o i n n e g o niż ' r o k t e m u ' ,
' k i l k a l a t t e m u ' . Z o b . t e ż : r o k t e m u w s t e c z ; s t o , dwieście l a t
wstecz.
w S Z E R S Z E J M I E R Z E — p o p o l s k u r a c z e j : w większej
mierze,
w wyższym stopniu, częściej, szerzej, powszechniej.
N p . : „ W coraz
szerszej m i e r z e ( o coraz częściej a l b o : o coraz szerzej)
stosuje
się w naszej g o s p o d a r c e bodźce e k o n o m i c z n e " .
w T E R M I N I E O D W R O T N Y M — p o p o l s k u : natychmiast,
niezwłocznie,
zaraz,
na poczekaniu.
N p . : „ T e n p u n k t r e p a s a c j i pończoch
świadczy usługi w t e r m i n i e o d w r o t n y m ( o na
poczekaniu)".
Z o b . też: o d w r o t n a o d p o w i e d ź .
w T R Y M I G A — p o p o l s k u : błyskawicznie, w okamgnieniu,
natych
miast. N p . : „ K i e d y się o k a z u j e , że jakiś t o w a r n i e m a z b y t u ,
podaż kończy się w t r y m i g a ( o
natychmiast)".
Wyrażenie „ w t r y m i g a " zostało przejęte w n i e z m i e n i o n e j
p o s t a c i z j ę z . r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . w tri miga (dosł. ' w t r z y
migi').
w UWZGLĘDNIENIU CZEGOŚ — p o p o l s k u raczej:
uwzględniając
coś l u b ze względu na coś. N p . : „ D y r e k c j a zakładu w uwzglę
d n i e n i u słusznych żądań ( o uwzględniając słuszne żądania) z a
łogi, postanowiła przyspieszyć budowę n o w e j stołówki". „ W u w
zględnieniu bezpieczeństwa ( o Ze względu na
bezpieczeństwo)
r u c h u ulicę tę zamknięto d l a w s z e l k i c h p o j a z d ó w " .
w
UZUPEŁNIENIU
CZEGOŚ
l u b DO CZEGOŚ — po
polsku
raczej:
uzupełniając coś. N p . : „ W uzupełnieniu zarzutów ( o Uzupeł
niając zarzuty)
d o d a j e m y , ż e b r a k także poręczy n a s c h o d a c h
wejściowych". „ W s p o m i n a m o t y m w uzupełnieniu d o i n f o r m a c j i
z a w a r t e j ( o uzupełniając informację zawartą) w p o p r z e d n i e j n o
tatce n a t e n t e m a t " .
w W Y ' K O N A N I U C Z E G O Ś — p o p o l s k u r a c z e j : wykonując
coś.
Np.:
„ W w y k o n a n i u o t r z y m a n e g o p o l e c e n i a (o
Wykonując
otrzymane
polecenie)
odwiedził osobiście Józefa K " .
W Y A B S O L U T N I E N I E — r z e c z o w n i k odsłowny u t w o r z o n y o d n i b y - p o l s k i e g o c z a s o w n i k a „ w y a b s o l u t n i ć " o z n a c z e n i u 'potraktować
coś j a k o r z e c z absolutną, n i c z y m n i e uwarunkowaną, niezależ
ną i samoistną'; p o p o l s k u : absolutyzacja.
N p . : „ W proce
d e r z e t y m d o k o n u j e się w y a b s o l u t n i e n i e ( o
absolutyzacja)
j e d n e j z c e c h , które p o w i n n a mieć d o b r a l i t e r a t u r a " .
Z a m i a s t c z a s o w n i k a „ w y a b s o l u t n i ć " używa się p o p o l s k u
(raczej t y l k o w s t y l u n a u k o w y m ) c z a s o w n i k a
absolutyzować
i u t w o r z o n e g o o d niego r z e c z o w n i k a
absolutyzowanie.
. W Y B I E R A Ć C O Ś N I Ż c o ś — p o p o l s k u : wybierać raczej coś niż
coś, wybierać coś częściej niż coś, wybierać coś zamiast
czegoś,
woleć coś niż coś. N p . : „ Ż e n o w a ł a i c h własna nieporadność
i w y b i e r a l i niepiśmienność niż narażanie się (o wybierali
raczej
niepiśmienność niż narażanie się) n a c h i c h o t y i d o c i n k i o t o c z e n i a " .
WYCHODZIĆ
NAPRZECIW
POTRZEBOM — po
polsku:
zaspokajać
potrzeby
l u b starać się o zaspokojenie
potrzeb.
N p . : „Pies
p o t r z e b u j e ciepła i u w a g i , więc człowiek p o w i n i e n wychodzić
t y m p o t r z e b o m n a p r z e c i w ( o powinien
te potrzeby
zaspokajać)".
Z o b . też: n a p r z e c i w c z e m u wychodzić.
W Y C H O D Ż C T W O — według p i s o w n i p o l s k i e j : wychodźstwo. N p . :
„ K a p e l e d u d z i a r z y istniały nawet wśród wychodźctwa ( o wy
chodźstwa)
zarobkowego".
W Y C I Ą G N Ą Ć K A R Ę — p o p o l s k u : ukarać, pociągnąć do odpowie
dzialności, wyciągnąć konsekwencję, zastosować karę,
wymierzyć
karę. N p . : „ Z a niewłaściwe w y w i e s z e n i e k a r t e k z oceną należy
wyciągać k a r y ( o wyciągnąć konsekwencje)
służbowe".
N i b y - p o l s k i z w r o t „wyciągnąć k a r ę " powstał z a p e w n e w w y
n i k u skrzyżowania dwóch z w r o t ó w p o l s k i c h : o zastosować karę
i wyciągnąć konsekwencje
w stosunku do kogoś.
W Y D A R Z E N I A O D B Y W A J Ą SIĘ — p o p o l s k u : wydarzenia
rozgrywają
się, zachodzą. N p . : „ C h o ć m i e s z k a o d łat z a granicą, u c z e s t n i
c z y w w y d a r z e n i a c h odbywających się (o zachodzących) w P o l s c e " .
W Y D A W A Ć SIĘ B Y Ć K I M , J A K I M
-
po polsku:
wydawać się
kim,
jakim
(w f o r m i e o s o b o w e j też: ktoś wydaje się jaki, coś wydaje
się jakie)
N p . : „Jezioro o świcie w y d a w a ł o się być m o r z e m
( o wydawało się morzem)".
„Ojciec o d k i l k u d n i wydawał się
być b a r d z o z m a r t w i o n y (o wydawał się bardzo
zmartwiony).
„ T y l k o n a p i e r w s z y r z u t o k a s p r a w a wydaje się być prostą
( c wydaje się prosta)".
W Y D E G L O M E R O W A Ć SIĘ — p o p o l s k u : wyprowadzić się, wyjechać.
N p . : „ W i e l e osób cierpiących n a decybelową alergię chętnie
b y się z W a r s z a w y wydeglomerowało ( o
wyprowadziło)".
N i b y - p o l s k i c z a s o w n i k „ w y d e g l o m e r o w a ć s i ę " łączy p o
krewieństwo z używanym w polszczyźnie n a p r a w a c h t e r m i n u
u r b a n i s t y c z n e g o r z e c z o w n i k i e m deg/omeracja
('akcja, której c e l e m
jest z w a l c z a n i e n a d m i e r n e g o s k u p i e n i a z a b u d o w a ń ' ) .
WYGŁOSIĆ
pochwalić,
ło
POCHWALĘ,
BRAWO
I
UZNANIE — po
wyrazić uznanie, nagrodzić brawami,
— Słownik języka
niby-polskicgo
polsku
obsypywać
raczej:
pochwa
136
137
lami, zareklamować
i t p . N p . : „ N i e c h m i więc będzie w o l n o
wygłosić pochwałę, b r a w o i u z n a n i e d l a tego zakładu usługo
w e g o ( o obsypać pochwałami
ten zakład usługowy,
nagrodzić
go brawami i wyrazić mu
uznanie)".
WYJĄTEK
— z o b . z a wyjątkiem.
W Y J M O W A Ć z o b . n i e wyjmując czegoś.
WYKAZYWAĆ
ZAPOTRZEBOWANIE — po polsku:
być
potrzebnym;
być przedmiotem
zapotrzebowania,
popytu;
cieszyć się zapotrze
bowaniem
N p . : „ N a j w i ę k s z e z a p o t r z e b o w a n i e wykazują ( o naj
większym popytem
cieszą się) płyty b u d o w l a n e " .
WYKONAĆ
TELEFON,
WYKONAĆ
ROZMOWĘ
TELEFONICZNĄ
— po
p o l s k u : zatelefonować,
porozmawiać
przez
telefon, odbyć l u b
przeprowadzić
rozmowę telefoniczną.
N p . : „ N i c się n i e m a r t w ,
w y k o n a m telefon ( o zatelefonuję)
i z a p o w i e m twój p r z y j a z d " .
..Wykonałem parę r o z m ó w t e l e f o n i c z n y c h ( o
przeprowadziłem
parę rozmów telefonicznych),
b y ustalić, k t o w i n i e n " .
W Y K O N A Ć K O M U D Z I E C K O — p o p o l s k u ( t r y w i a l n i e ) : zrobić
komu,
dziecko.
N p . : „Uświadczyła, że Józef wykonał jej d z i e c k o
( o że została matką dziecka
Józefa),
więc p o w i n i e n się z nią
ożenić".
WYKONANIE
— z o b . b y ć w w y k o n a n i u ; w w y k o n a n i u czegoś.
W Y M A G A N I A G W A R A N T O W A Ć — p o p o l s k u : wymagania
spełniać,
zaspokajać;
stosować się do wymagań; czynić zadość, sprostać
wymaganiom.
N p . : „ C z ę ś ć klientów s t a w i a o b u w i u t a k i e w y m a
g a n i a , j a k i c h żaden p r o d u c e n t n i e m o ż e gwarantować ( o wy
magania, jakich
żaden producent
nie może
zaspokoić)".
W Y M I E N I A Ć c o ś C Z Y M Ś — p o p o l s k u : zastępować coś czymś,
wymieniać coś na coś, zmieniać coś na coś. N p . : „Przedtem
z n i s z c z o n e e l e m e n t y witraży w y m i e n i a n o n o w y m i ( o wymieniano
na nowe)".
Z w r o t : „wymieniać coś c z y m " powstał z a p e w n e w w y n i k u
skrzyżowania d w ó c h b l i s k o z n a c z n y c h z w r o t ó w : o wymieniać coś
na coś i zastępować coś czymś. M ó w i m y p o p o l s k u :
Wymienił
stryjek siekierkę na kijek.
WYMYŚLEĆ
p o p o l s k u : wymyślić. N p . : „Uczeni bywają też
l e n i w i , woląc s a m i coś wymyśieć ( o wymyślić), niż zadać sobie
t r u d d o w i e d z e n i a się, j a k t o z r o b i l i i n n i " . Z o b . domyśleć się.
W Y P O M I N A Ć o C Z Y M Ś K O M U Ś — p o p o l s k u : wypominać
coś komuś.
N p . : „ P r z y każdej o k a z j i w y p o m i n a n o m u o w s z y s t k i c h spóźnie
n i a c h , o p u s z c z o n y c h d n i a c h i lekceważącym s t o s u n k u d o pracy
( o wypominano
mu wszystkie spóźnienia, opuszczone
dni i lekce
ważący stosunek do
pracy)".
Być m o ż e z w r o t : „ w y p o m i n a ć komuś o c z y m ś " powstał
na wzór z w r o t u : o wspominać komuś o czymś.
W Y P R A C O W A N Y C Z Ł O W I E K — p o p o l s k u : spracowany
człowiek.
N p . : „Są n i e w y m o w n i e wdzięczni, że u c z e l n i a o t a c z a s t a r y c h ,
w y p r a c o w a n y c h ( o spracowanych)
l u d z i opieką".
P o p o l s k u imiesłowu wypracowany używamy w z n a c z e n i u ' t a k i .
który został w y k o n a n y s u m i e n n i e ' , a imiesłowu spracowany w z n a
c z e n i u ' t a k i , który dużo i ciężko pracował'.
WYPRASZAĆ
SOBIE
CZEGOŚ — po
polsku:
wypraszać
sobie
coś.
N p . : „ R a z n a z a w s z e w y p r a s z a m s o b i e t a k i c h żartów ( o wypraszam sobie takie
żarty)".
W Y P R Z E D Z E N I E — z o b . pracować z największym
WYRAZ
CZEGOŚ
DAWAĆ — po
polsku:
dawać
wyprzedzeniem.
czemuś
wyraz.
N p . : „ W p o p r z e d n i m a r t y k u l e dałem w y r a z s w e g o o b u r z e n i a
(o wyraz swemu oburzeniu)
z p o w o d u z a c h o w a n i a się t a m t e j s z y c h
urzędników".
WYRAŻAĆ,
WYRAZIĆ
K O M U Ś SŁOWA
UZNANIA,
WDZIĘCZNOŚCI
—
p o p o l s k u r a c z e j : wyrażać, wyrazić komuś uznanie,
wdzięczność.
N p . : „Chciałbym w t y m m i e j s c u wyrazić słowa u z n a n i a i wdzięcz
ności (o wyrazić uznanie i wdzięczność) reżyserowi s p e k t a k l u " .
M ó w i m y : o wyrażać komuś uznanie o r a z należą się komuś
słowa uznania; z a p e w n e ze skrzyżowania t y c h dwóch z w r o t ó w
powstał z w r o t : „wyrażać komuś słowa u z n a n i a " .
WYRĘCZAĆ
KOGOŚ
O D CZEGOŚ — po
polsku:
wyręczać
kogoś
w czymś. N p . : „ C z y p o l s c y inżynierowie n i e są w stanie
skonstruować m o t o r u , który b y wyręczał r o l n i k a o d p r a c
(o w pracach)
w y k o n y w a n y c h dotąd siłą mięśni".
M ó w i m y n p . : o dobry mąż stara się wyręczać żonę we
wszystkim ( n i e : „wyręczać żonę o d w s z y s t k i e g o " ) .
WYROKIEM C Z Y I M coś ROBIĆ -
p o p o l s k u : na mocy,
na
podstawie
czyjego wyroku
coś robić;
z wyroku czyjego coś robić. N p . :
„ W y r o k i e m sądu musiał (o Ńa mocy wyroku
sądu musiał)
p u b l i c z n i e odwołać w s z y s t k i e z a r z u t y " .
M ó w i m y j e d n a k p o p o l s k u oczywiście: o ktoś został skazany
wyrokiem sądu, coś zostało uchylone wyrokiem sądu i t p .
W Y R Z Ą D Z I Ć P O M O C — z w r o t odpowiadający p o l s k i e m u z w r o t o w i
udzielić pomocy l u b w y r a z o w i pomóc. N p . : „ Z góry serdecznie
dziękujemy z a wyrządzoną n a m p o m o c ( o za udzieloną nam
pomoc)".
138
W tekście p o l s k i m z w r o t t e n r a z i p o c z u c i e j ę z y k o w e c z y t e l
n i k a , b o p o l s k i c z a s o w n i k wyrządzić łączy się z w y k l e z w y r a z a m i
oznaczającymi niepomyślne z j a w i s k a ( m ó w i się p o p o l s k u : o wy
rządzić krzywdę, niedźwiedzią przysługę, przykrość,
szkodę).
W Y R Z Ą D Z I Ć STRATĘ — p o p o l s k u : spowodować stratę,
narazić
na stratę. N p . : „ S w o i m postępowaniem wyrządził stratę ( o spo
wodował stratę), której się j u ż n i e u d a nadrobić".
WYSOKI
WYSOKA
WYNIK,
WYSOKI
FREKWENCJA,
SPADEK,
WYSOKIE
WYSOKA
PLONY
FORMA
— po
ZAWODNIKA,
polsku
raczej:
dobry, doskonały wynik; duży, znaczny spadek .dobra,
doskonała,
wyśmienita forma zawodnika;
duża frekwencja;
duże, obfite plony.
N p . : „ W i e l u n a s z y c h reprezentantów uzyskało b a r d z o w y s o k i e
( o bardzo
dobre) w y n i k i " . „ W t y m o k r e s i e nastąpił w y s o k i
( o znaczny)
s p a d e k a b s e n c j i c h o r o b o w e j " . „Cieszyliśmy się
o s t a t n i o wysoką ( o dobrą) formą tego z a w o d n i k a " . „ O d k i l k u
t y g o d n i u t r z y m u j e się b a r d z o w y s o k a ( o bardzo duża) f r e k w e n c j a
n a t y m s p e k t a k l u " . „Jego pracowitość została w y n a g r o d z o n a
w y s o k i m i ( o obfitymi) p l o n a m i " .
U l e g a n i e m o d z i e n a używanie p r z y m i o t n i k a wysoki (a także
przysłówka wysoko)
p r z y c z y n i a się d o zubożenia własnego
języka.
W Y S O K O P R Z E K R O C Z Y Ć — p o p o l s k u r a c z e j : znacznie
N p . : „ O d dłuższego c z a s u w y s o k o p r z e k r a c z a
przekracza)
roczne plany",
przekroczyć.
(o
znacznie
SKĄDŚ,
WYŚWIĘCENIE
KOGOŚ
SKĄDŚ
W Y W I Ą Z A Ć SIĘ Z T E R M I N U , W Y W I Ą Z A Ć SIĘ Z P R A C Y
— po
pol
s k u : wypędzić, wyświecić kogoś skądś; wyświecenie kogoś skądś.
Np.:
„ T a k i c h dowcipnisiów należałoby wyświęcić ż f a b r y k i
( o wyświecić z fabryki)
raz n a z a w s z e " . „ K a t k r a k o w s k i brał
za wyświęcenie z m i a s t a ( o wyświecenie z miasta)
2 złote".
P o l s k i z w r o t wyświecić kogoś skądś o d n o s i się d o średniowiecz
n y c h obyczajów, w e d l e których hańbiące wypędzenie przestępcy
l u b h e r e t y k a z m i a s t a o d b y w a ł o się p r z y z a p a l o n y c h ś w i e c a c h ,
a n i e miało n i c wspólnego ze święceniem.
— po
polsku:
terminowo,
w terminie,
wywiązać się z zadania;
dotrzymać
terminu; wykonać pracę. N p . : „Największy kłopot m a m y z k o o p e
r a n t a m i , którzy się n i e wywiązują z terminów ( o nie dotrzy
mują terminów)".
„ W y w i ą z a ł się z tej p r a c y ( o wykonał tę
pracę) k u z a d o w o l e n i u w s z y s t k i c h " .
P o p o l s k u można się: o wywiązać z obowiązków,
z pole
cenia, z misji, z roli, z zadania,
z obietnicy,
z
przyrzecze
nia, z danego słowa; można też: o dotrzymać obietnicy,
przy
rzeczenia
i danego słowa, a l e terminu t y l k o się dotrzymuje
albo
się coś robi w terminie.
WYWIĄZYWAĆ
SIĘ, W Y W I Ą Z A Ć
SIĘ Z OPRESJI
— po
polsku:
WyjŚĆ
z czegoś (także z opresji) cało, obronną ręką;
wyplątać się,
wygrzebać się, wybrnąć z trudnej sytuacji.
N p . : „Bramkarz
Górnika z w i e l u groźnych opresji wywiązywał się świetnym
refleksem (oz... opresji wychodzi/ obronną ręką, dzięki świetnemu
refleksowi)".
M ó w i m y , że ktoś wywiązuje się ( l u b — niestety — c z a s e m
nie wywiązuje się) z długów, zobowiązań i t p ; n i e można j e d n a k
powiedzieć, że się ktoś „wywiązuje z niebezpieczeństwa", „ z o p r e
s j i " , „ z t r u d n e g o położenia". M ó w i m y , że z t y c h n i e p r z y j e m n y c h
s y t u a c j i o udało się komuś wybrnąć.
WYWIERAĆ,
WYSOKO PRZEWYŻSZYĆ
— p o p o l s k u : znacznie
przekroczyć,
przewyższyć. N p . : „ O d d a w n a w y s o k o przewyższa ( o znacznie
przekracza)
r o c z n e p l a n y " . „ R z e c z m u się n i e opłaciła, b o w i e m
g r z y w n a w y m i e r z o n a p r z e z k o l e g i u m orzekające w y s o k o prze
wyższyła ( o znacznie przewyższyła) wartość w y g r a n e j " .
Z w r o t „ w y s o k o przewyższyć" r a z i w p o l s k i m tekście b a r d z i e j
niż z w r o t wysoko przekroczyć,
b o c z a s o w n i k przewyższyć i p r z y
słówek wysoko należą d o tej samej r o d z i n y wyrazów.
WYŚWIĘCIĆ KOGOŚ
139
WYWRZEĆ
ZAINTERESOWANIE — po
polsku:
budzić,
obudzić l u b wzbudzić zainteresowanie.
N p . : „ T r u d n o się dziwić,
że t a k n i e w i e l k i e z a i n t e r e s o w a n i e wywarł ( o
zainteresowanie
wzbudził) t e n k o n k u r s " .
M ó w i m y : o wywiera się czar, urok, efekt, nacisk,
presję,
skutek, wpływ, wrażenie, zemstę, ale nie „zainteresowanie".
W Y Z N A W A Ć P R Z E K O N A N I A — p o p o l s k u : mieć przekonania;
dawać
wyraz przekonaniom;
podzielać z kimś przekonania.
N p . : „Ten
p o t o m e k starego r o d u a r y s t o k r a t y c z n e g o w y z n a j e p r z e k o n a n i a
( o ma przekonania)
właściwe ogółowi dzisiejszej społeczności
polskiej".
o Wyznajemy
jakąś religię, jakąś filozofię, jakieś
zasady.
nawet jakiś pogląd na świat, ale n i e „przekonania".
W Y Ż E J ŚREDNI — p o p o l s k u : wyższy niż średni, większy niż
średni i t p . N p . : „ G d y j u ż zaczynaliśmy tracić wszelką nadzieję,
zgłosiła się k o b i e t a w w i e k u raczej wyżej średnim ( o w wieku
raczej starszym niż średni)".
W Z B R A N I A Ć C O — p o p o l s k u : zabraniać czego, wzbraniać
czego.
N p . : „ W s z p i t a l a c h są u m i e s z c z o n e w y w i e s z k i wzbraniające
p a l e n i e (o wzbraniające palenia)
papierosów w s a l a c h " .
141
140
P o l s k i c z a s o w n i k wzbraniać w y c h o d z i c o r a z b a r d z i e j z użycia
i dziś występuje najczęściej w f o r m i e imiesłowu
biernego
w wyrażeniach t y p u Przejście
wzbronione,
Palenie
wzbronione.
W y p i e r a g o c z a s o w n i k zabraniać. O b a te c z a s o w n i k i rządziły
j e d n a k z a w s z e i rządzą n a d a l dopełniaczem ( m ó w i m y : o wzbronić
l u b zabronić czegoś, n p . palenia
papierosów)
l u b wyrażeniem
b e z o k o l i c z n i k o w y m ( m ó w i m y : o wzbronić l u b zabronić robić coś,
n p . palić
papierosy).
W Z D R A G A Ć ' ' SIK O D S T O P D o
GŁÓW — po
polsku:
wzdrygać
się
od stóp do g/ów, t z n . 'drżeć, wstrząsać się całym ciałem'.
N p . : „ R o z m o w a ta zostaje p r z e r w a n a k r z y k i e m t a k przeraźli
w y m , że w z d r a g a m się ( o wzdrygam
się) d o stóp d o g ł ó w " .
W języku p o l s k i m m a m y z a r ó w n o c z a s o w n i k wzdragać się,
j a k i wzdrygać się, wzdrygnąć się; p i e r w s z e g o z n i c h używamy
w z n a c z e n i u 'wzbraniać się', mówiąc n p . : o wzdragał się przed
wyrażeniem zgody na coś ( n i e : „wzdragał się o d wyrażenia
z g o d y n a c o ś " ) ; d r u g i e g o , t z n . wzdrygać się używamy w znacze
n i u 'drżeć, wstrząsać się', mówiąc n p . : o wzdrygnął się na
wspomnienie
czegoś.
(JUTRO)
WZGLĘDNIE
(DZIŚ) — p o
polsku
(w
tym
znaczeniu)
r a c z e j : lub, albo. bądź, a raczej.
N p . : „Jedna z u c z e n n i c ,
dokonując e w o l u c j i , wykręciła względnie złamała ( o wykręciła
lub złamała) nogę w k o s t c e " .
P o p o l s k u w y r a z u względnie
używamy j a k o przysłówka
bądź w z n a c z e n i u ' u m i a r k o w a n i e , dość, s t o s u n k o w o ' , bądź
w z n a c z e n i u 'dość d o b r z e , nieźle, znośnie'. Użycie tego w y r a z u
j a k o spójnika w p o l s k i m tekście można o s t a t e c z n i e uznać
z a u z a s a d n i o n e , jeśli d w i e możliwości n i e są t r a k t o w a n e równo
rzędnie, ale drugą d o p u s z c z a się t y l k o w razie niedojścia d o
s k u t k u p i e r w s z e j ; n p . o Kupię wartburga
względnie
syrenę.
W Z I Ą Ć SIĘ Z A H A N D E L , Z A R O B O T Ę ,
ZA NAUKĘ
itp.
— po
polsku:
wziąć się do handlu, do roboty, do nauki i t p . N p . : „Spróbował
też wziąć się z a h a n d e l ( o wziąć się do handlu)".
„Sołtys
poszedł obrządzać i n w e n t a r z , a żona wzięła się z a sprzątanie
(o w-ida się do
sprzątania)".
P o p o l s k u z w r o t u wziąć się za co używamy t y l k o w dosłownym
z n a c z e n i u 'uchwycić się z a coś", a więc mówimy n p . : o wziąć"'
się za bary. wziąć się za głowę i t p . W z n a c z e n i u przenośnym
'przystąpić d o r o b i e n i a czegoś' m ó w i m y : o wziąć się do czegoś.
Z o b . też: brać się z a coś, z a kogoś.
W Z I Ą Ć Z A S A D Z K Ę — p o p o l s k u : pokonać, wziąć przeszkodę;
wyciężyć
nudności;
ujść. uniknąć niebezpieczeństwa;
przez
ominąć
zasadzkę; ujść, uniknąć zasadzki. N p . : Sprawność a k t o r s k a p o z w o
liła m u wziąć d o b r z e w s z y s t k i e n i e b e z p i e c z n e z a s a d z k i ( o uniknąć
wszystkich
niebezpiecznych
zasadzek)
tej dużej t e k s t o w o i popisowej r o l i " .
W Z I Ą Ś Ć — p o p o l s k u : wziąć. N p . : „ N a l e ż a ł o b y zatrudnić p r z y n a j
mniej t r z e c h pracowników e t a t o w y c h , których nie m a skąd
wziąść (o
wziąć)".
W Z N O W I Ć P O N O W N I E — p o p o l s k u : podjąć ponownie,
rozpocząć
ponownie;
wznowić. N p . : „ M a f i a amerykańska pozostała nietknię
ta, więc p o p e w n y m czasie p r z e m y t narkotyków z E u r o p y
d o U S A z o s t a n i e p o n o w n i e w z n o w i o n y ( o zostanie
ponownie
podjęty)".
Z w r o t „wznowić p o n o w n i e " razi j a k o tautologia, bo w s a m y m
c z a s o w n i k u wznowić z a w a r t e jest p o n o w i e n i e czynności.
WZRASTAĆ
N A SILE, W Z R A S T A Ć N A Z N A C Z E N I U
— po
polsku W tym
z n a c z e n i u używamy a l b o s a m e g o c z a s o w n i k a wzrastać, a l b o m ó
w i m y : o wzrasta siła czegoś, wzrasta znaczenie czegoś. N p . : „ P o
pyt n a l u k s u s o w e t o w a r y s z y b k o w z r a s t a n a sile (o
szybko
wzrasta)".
„ R u c h narodowowyzwoleńczy w t y m rejonie świata
w z r a s t a n a z n a c z e n i u (o Znaczenie
ruchu
narodowowyzwoleń
czego...
wzrasta)".
W Z R O S T P R Z Y R O S T U — p o p o l s k u ( b y uniknąć rażącego powtórze
n i a cząstki -rost-): zwiększenie przyrostu.
N p . : „Ostatnie l a t a
przyniosły gwałtowny w z r o s t p r z y r o s t u ( o zwiększenie
przyrostu)
n a t u r a l n e g o " . Z o b . też: ulegać w z r o s t o w i .
W Z R U S Z Y Ć R A M I O N A — p o p o l s k u : wzruszać ramionami.
Np. :
„ K i e d y pokazałem jej r a c h u n e k , wzruszyła r a m i o n a ( o wzruszy/a
ramionami),
m ó w i ą c : j a się n a t y m nie z n a m " .
M ó w i m y j e d n a k : o wzruszyć ziemię, wzruszyć pościel (a także
przenośnie: o wzruszyć matkę).
M ó w i m y też: o ruszyć palcem,
ruszyć głową, c o z n a c z y
p r z e d e w s z y s t k i m 'ruszyć s w o i m p a l c e m , swoją głową"; ruszyć
palec, ruszyć głowę znaczyłoby 'ruszyć czyjś p a l e c , czyjąś głowę".
WZRUSZAĆ
SIĘ,
WZRUSZYĆ
SIĘ
NAD
KIMŚ,
NAD
CZYMŚ
—
po
p o l s k u : wzruszać się, wzruszyć się kimś, czymś. N p . : „ Z a w s z e
wzruszała się n a d w i d o k i e m (o wzrusza/a się widokiem)
zanied
b a n y c h d z i e c i " . „ W z r u s z y ! się d o głębi n a d s t a n e m ( o wzruszy/
się... stanem) o j c a " . N i b y - p o l s k i e j składni: „wzruszać się n a d
k i m ś " używa się z a p e w n e n a w z ó r składni: o litować się nad
kimś.
w Ż A D N Y M C A L U — p o p o l s k u : ani trochę,
ani odrobinę,
ani na
142
143
włos, ani na cal, ani na jotę.
N p . : „Świadomość tego nie
m o ż e się oczywiście w żadnym c a l u (o ani trochę)
odbić
na właściwym, r z e t e l n y m s t o s u n k u d o k r y t y k i " .
N i b y - p o l s k i e wyrażenie: „ w żadnym c a l u " narodziło się
z a p e w n e p o d wpływem p o l s k i e g o : o w każdym calu, t o z n a c z y
' p o d każdym względem, w n a j d r o b n i e j s z y c h szczegółach'.
ZABEZPIECZAĆ,
Z A B E Z P I E C Z Y Ć — c z a s o w n i k ten m a
w
niby-pol-
szczyźnie z n a c z n i e szerszy z a k r e s użycia niż t a k s a m o brzmiący
w y r a z p o l s k i . P o p o l s k u używa się c z a s o w n i k a
zabezpieczać
a l b o w z n a c z e n i u 'ochraniać kogoś l u b coś p r z e d czymś'
(np. : o Kożuch
zabezpiecza
człowieka
przed zimnem),
albo
w z n a c z e n i u 'czynić kogoś l u b coś b e z p i e c z n y m ' ( n p . : o zabez
pieczyć
pistolet).
W niby-polszczyźnie najczęściej „zabezpiecza się" t o , c o się
p o p o l s k u zapewnia, gwarantuje.
N p . : „Instytucje te p o w i n n y
zabezpieczać ( o zapewniać) społeczny ład, porządek, bezpieczeń
s t w o " . „Postanowili o b o j e zabezpieczyć ( o zapewnić) s o b i e o d p o
c z y n e k , spokój i u t r z y m a n i e n a stare l a t a " .
P o p o l s k u możliwości i warunki daje się, stwarza l u b zapew
nia, p o n i b y - p o l s k u się j e „zabezpiecza". N p . : „ T r z e b a z a b e z p i e
czyć ( o stworzyć) n a r o d o w i choćby możliwości t r w a n i a " . „ N a
leży zabezpieczyć ( o dać, stworzyć,
zapewnić) j a k najlepsze
warunki pacjentom".
P o p o l s k u p o t r z e b y się zaspokaja,
p o n i b y - p o l s k u się je
„zabezpiecza". N p . : „Stać było j e d y n i e n a t o , b y zabezpieczyć
( o zaspokoić) n a j b a r d z i e j e l e m e n t a r n e p o t r z e b y " .
Z d a r z a -się również w niby-polszczyźnie użycie c z a s o w n i k a
zabezpieczyć w z n a c z e n i u 'umożliwić'. N p . : „Przekazując zakła
d y w ajencje przedsiębiorstwo n i e korzystało z ogłoszeń w prasie
zabezpieczających ( o umożliwiających)
d o b ó r kandydatów".
T a k s z e r o k i z a k r e s użycia w y r a z u zabezpieczyć jest m . i n .
w y n i k i e m wpływu jęz. r o s y j s k i e g o n a niby-polszczyznę; p o r .
ros. obiezpieczif
('zapewnić').
N i b y - p o l s k a s w o b o d a użycia c z a s o w n i k a zabezpieczać n i e zawsze
z a p e w n i a bezpieczeństwo piszącym i z a s p o k a j a p o t r z e b y c z y t e l
ników, j a k świadczy ^następujący t e k s t : „ Ś w i a d o m i e l u b nie
świadomie nie z a b e z p i e c z o n o d e c y z j i a n i w z a m i a r , a n i w możli
wość s k o n t r o l o w a n i a " . S e n s u tego z d a n i a n a w e t n a j w y b i t n i e j s i
z n a w c y n i b y - p o l s z c z y z n y wyjaśnić nie zdołają.
Z A B E Z P I E C Z E N I E — p o d o b n i e j a k c z a s o w n i k zabezpieczyć w y r a z ten
b y w a używany w niby-polsżczyźnie w c z t e r e c h z n a c z e n i a c h ,
z których t y l k o j e d n o ( p i e r w s z e ) o d p o w i a d a j e g o z n a c z e n i u
w języku p o l s k i m : 1. ' o c h r o n a p r z e d czymś' ( n p .
zabezpieczenie
p r z e d m r o z e m ) ; 2. ' z a s p o k o j e n i e czegoś', n p . „ W z r o s t p r o d u k c j i
przemysłowej m a iść w k i e r u n k u m a k s y m a l n e g o z a b e z p i e c z e n i a
{ozaspokojenia)
p o t r z e b k o n s u m p c y j n y c h społeczeństwa". ; 3. ' z a
p e w n i e n i e czegoś', n p . „ O p r a c o w a n o długofalowy p r o j e k t z a
b e z p i e c z e n i a (o zapewnienia)
porządku n a i m p r e z a c h " ; 4. ' z a o
p a t r z e n i e ' , n p . : „Przemysł c h e m i c z n y w r a m a c h s w o i c h obowiąz
k ó w z a b e z p i e c z e n i a r y n k u ( o zaopatrzenia
rynku)
w środki
piorące rozpoczął i c h produkcję". Z o b . też: zabezpieczać, z a b e z
pieczyć.
ZABIERAĆ
SIC,
ZABRAĆ
SIĘ
ZA
ROBOTĘ,
ZA
SPRAWĘ
itp.
— DO
p o l s k u : zabierać się, zabrać się do roboty, do sprawy.
Np.:
„ K i e d y w r a c a z p r a c y , z a b i e r a się z a s z o r o w a n i e podłogi,
z a z a k u p y , g o t o w a n i e , z m y w a n i e ( o zabiera się do
szorowania
podłogi, do zakupów, gotowania,
zmywania)".
„ N i e c h c e m u się
zabrać z a jakąś uczciwą robotę (o do jakiejś uczciwej
roboty)"
Z o b . też: brać się z a coś, z a k o g o ś ; wziąć się z a coś.
Z A B I L E T O W A N I E P A S A Ż E R A — p o p o l s k u : zaopatrzenie
pasażera
w bilet, sprzedanie biletu pasażerowi. N p . : „ K i e r o w c a przystąpił
d o czynności mających n a c e l u z a b i l e t o w a n i e pasażerów ( o zaopa
trzenie pasażerów w bilety l u b raczej o zaczął sprzedawać pasa
żerom bilety)".
Z o b . też: b i l e t o w a n a i m p r e z a .
Z A B R A N I A Ć C O , Z A B R O N I Ć C O — p o p o l s k u : zabronić robić coś
l u b zabronić robienia
czego. N p . : „Maszynista, prowadząc p o
ciąg t o w a r o w y , n i e zatrzymał g o p r z e d s e m a f o r e m zabraniającym
w j a z d ( o zabraniającym
wjazdu)
n a stację". „Strażnik f a b r y
c z n y zabronił wejście ( o zabronił wejść l u b zabronił
wejścia)
z a b r a m ę " . Z o b . też: wzbraniać c o .
ZACHWYT
KIMŚ,
CZYMŚ — po
polsku:
zachwyt
nad
kimś,
nad
czymś. N p . : „Bezkrytyczne z a c h w y t y cywilizacją ( o
zachwyty
nad cywilizacją) zachodnią są głupie". „ C z ę s t o n a i w n y z a c h w y t
techniką ( o zachwyt nad techniką) był głównym źródłem o p t y
m i z m u jego poezji".
M ó w i m y w p r a w d z i e : o zachwycać się kimś, czymś o r a z
budzić czymś zachwyt, ale r z e c z o w n i k zachwyt w y m a g a określe
n i a z p r z y i m k i e m nad.
Z A C Z Y M — p o p o l s k u : zanim.
N p . : „ Z a c z y m ojciec
wrócił
( o Zanim
ojciec wrócił) z p r a c y , s y n a l e k był j u ż w d o m u " .
ZADAWALAĆ, ZADAWALNIAĆ, ZADOWOLNIAĆ
walać. N p . : „Osiągnięte w y n i k i nie mogą
dawalać ( o zadowalać)".
Z o b . upakarzać.
— po polsku:
zado
nas oczywiście z a
145
144
Z A D E P T A Ć , (ONI) Z A D E P T A J Ą — p o p o l s k u : zadeptać, (oni) zadepczą.
N p . : „ R z u c ą się n a n i c h , zadeptają ( o zadepczą) j a k ślepe
kocięta".
ZAGRZAĆ
MIEJSCE P R A C Y
— po polsku:
długo
pracować
w tym
samym
miejscu.
Z w r o t używany w f o r m i e z a p r z e c z o n e j , n p .
„Wieloletnie o b s e r w a c j e pozwalają n a s t w i e r d z e n i e , że w i e l u
młodych l u d z i n i e z a g r z e w a p i e r w s z e g o m i e j s c a p r a c y ( o nie
pracuje
długo w pierwszym
miejscu)".
T e n n i b y - p o l s k i z w r o t — t o niewątpliwie w y n i k zniekształcenia
p o l s k i e g o u t a r t e g o z w r o t u : o nigdzie
miejsca
nie
zagrzać,
używanego w z n a c z e n i u ' n i e m ó c usiedzieć w j e d n y m miejscu,
często przenosić się z m i e j s c a n a miejsce, zmieniać miejsce
p o b y t u ' . N i e p o w i e się j e d n a k p o p o l s k u a n i : „nie zagrzać
m i e j s c a p r a c y " , a n i : „nie zagrzać m i e j s c a z a m i e s z k a n i a " .
ZAGRZAĆ
w
JEDNYM
MIEJSCU — n i b y - p o l s k i
zwrot,
w
postaci
z a p r z e c z o n e j używany z a m i a s t p o l s k i e g o nigdzie
miejsca
nie
zagrzać. N p . : „Hippisi — t o plemię wędrowne, w j e d n y m miejscu
długo n i e zagrzeją ( o nigdzie miejsca nie zagrzeją)".
„Listonosze
znają n a pamięć adresatów, jeśli t y l k o zagrzeją ( o zamieszkują
dłuższy czas) w j e d n y m m i e j s c u " .
Z A G W O Z D K A — p o p o l s k u : przeszkoda,
trudność, szkopuł, kłopot,
zawada, zator, utrudnienie.
N p . : „Pierwsza z a g w o z d k a (o pierwszy
zator) n a P o w i ś l u : t a m s t r a s z n e z a m i e s z a n i e , j a k t o n a wielkiej
b u d o w i e " . „ K i e d y nadchodzą w y b o r y , w t e d y d o p i e r o władze
k o l o n i a l n e mają zagwozdkę ( o kłopot), j a k wyjść n a s w o j e ? " .
W y r a z ten zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a z języka r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . zagwozdka
( ' p r z e s z k o d a , trudność"). Tak wot w czom
zagwozdka !
W p o l s k i c h g w a r a c h w y r a z zagwozdka
b y w a uważany n a o z n a
czenie z a t y c z k i u m i e s z c z o n e j w końcu o s i , żeby k o ł o z niej
nie spadło.
ZAINTERESOWANIE D O KOGOŚ, D O CZEGOŚ — po p o l s k u :
zaintere
sowanie kimś, czymś N p . : „Zainteresowanie d o p o e z j i ( o za
interesowanie
poezją) d o w o d z i młodości". Z o b . też: być w z a
i n t e r e s o w a n i u ; wywrzeć z a i n t e r e s o w a n i e .
ZAJĘCIE STANOWISKA
SŁUŻBOWEGO W STOSUNKU DO KOGOŚ
— ZWrot
o z n a c z e n i u 'pociągnięcie kogoś d o odpowiedzialności' a l b o
'wyciągnięcie k o n s e k w e n c j i służbowych w s t o s u n k u d o kogoś',
c z y l i p o p o l s k u p o p r o s t u ukaranie
kogoś. N p . : „ Z a l e c o n o
d y r e k t o r o w i zajęcie s t a n o w i s k a służbowego w s t o s u n k u d o osób
( o ukaranie
osób) o d p o w i e d z i a l n y c h z a nadużycia".
Z A J Ś Ć , Z A S Z L E M , Z A S Z L E Ś — p o p o l s k u : zajść, zaszedłem;
zaszedłeś.
Np.:
„ W i e m , c o c h c e s z zrobić, i n i e m a m c i tego z a złe.
A l e zaszłem ( o zaszedłem) już t a k d a l e k o , że n i e m a d l a
mnie p o w r o t u " .
ZAKAZANE
MIEĆ COŚ ROBIĆ — p o
muś coś robić.
( o zakazano jej
Z A K Ł A D — z o b . potrzymać zakład.
ZAKŁADAĆ,
LARY,
ZAŁOŻYĆ
PIERŚCIEŃ,
polsku
raczej:
N p . : „ O d tej p o r y z a k a z a n e
wracać) d o d o m u p o ósmej".
BUTY,
PŁASZCZ,
ko
wracać
.
GARNITUR,
SWETR
zakazano
miała
itp.
KURTKĘ,
—
po
MUNDUR,
polsku:
OKU
wkładać,
włożyć buty, garnitur
i t d . N p . : „ T r z e b a było zakładać (o wkła
dać) g u m o w e b u t y p o k o l a n a " . „ P o 4 e t a p a c h żółtą koszulkę
założył (o włożył) F r a n c u z G u y o t " . „ Z a r a z założyłem (o wło
żyłem) n o w e p a n t o f l e , a stare kazałem z a p a k o w a ć " . „ W nie
dzielę p r z e d s t a r t e m d o K a t o w i c cała p o l s k a piątka założy
(o włoży) n i e b i e s k i e k o s z u l k i " .
P o p o l s k u zakłada się różne r z e c z y , m . i n . nogę na nogę,
postronek
na szyję, konie do kolaski,
a l e różne części
garde
roby się wkłada. Z o b . też: ubrać b u t y .
Z A K O D O W A Ć LIST — p o p o l s k u : podać (w adresie)
numer
kodu
(pocztowego).
N p . : „Jeśli n a t o m i a s t m i a s t o p o w i a t o w e p o s i a d a
parę urzędów p o c z t o w y c h , z których każdy m a i n n y n u m e r
k o d u , t o n i e znając n u m e r u o d p o w i e d n i e g o urzędu, l i s t u n i e
mogę zakodować".
„ Z a k o d o w a ć l i s t " z n a c z y p o p o l s k u mniej więcej 'zaszyfrować
g o ' , a więc tyle, c o 'oddać treść l i s t u z a p o m o c ą s y m b o l i
należących d o u m o w n e g o , s z t u c z n e g o k o d u ' .
Z A K R E O W A Ć — p o p o l s k u : stworzyć, dać czemuś początek. N p . :
„ U c i e c z k i małoletnich z d o m ó w z i m n y c h u c z u c i o w o n i e są
w stanie same zakreować ( o stworzyć) r u c h u hipisów".
ZALATYWAĆ
SROMEM C Z E G O — po p o l s k u :
być
skompromitowa
nym, zhańbionym, splamionym
czymś; przynosić wstyd;
okrywać
wstydem z jakiegoś powodu. N p . : „ G d y b y n i e p r z y p a d e k , k r o
n i k a tego m i a s t a p o w i a t o w e g o z a ubiegły r o k zalatywałaby
s r o m e m d w u k r o t n e g o w z r o s t u ( o byłaby splamiona
dwukrotnym
wzrostem)
przestępczości".
R z e c z o w n i k srom m a w języku p o l s k i m d w a z n a c z e n i a ,
z których j e d n o ("wstyd, hańba') o d c z u w a się dziś j a k o p r z e s t a
rzałe. Z n a c z e n i e d r u g i e podają słowniki n i e p r z e z n a c z o n e d l a
dziatwy szkolnej.
Z A L I C Z A Ć D O JAKIEGOŚ — p o p o l s k u : uznać kogo za jakiegoś, za
liczyć do jakichś. N p . : „Pozostały n a m w s p o m n i e n i a i z a d o w o l e n i e
ze wspólnie przeżytego o k r e s u , który h i s t o r i a n i e z a l i c z y d o
147
146
łatwego
łatwych)".
ZALICZYĆ
( o okresu,
KOGOŚ,
którego
historia
nie
zaliczy
do
COŚ D O J E D N E G O L U B J E D N Y C H Z JAKICHŚ
—
p o p o l s k u : zaliczyć kogoś, coś do jakichś. N p . : . . M o ż e o n tę
partię zaliczyć d o j e d n e g o z e s w o i c h największych osiągnięć
( c zaliczyć do swoich
największych
osiągnięć)
artystycznych".
„ A u t o r s z t u k i z a l i c z a n y jest przecież d o j e d n e g o z n a j w y b i t
n i e j s z y c h p i s a r z y ( o zaliczany jest przecież do
najwybitniejszych
pisarzy)
n i e m i e c k i c h X X w i e k u " . „ D o j e d n y c h z najgroźniej
s z y c h ( o do najgroźniejszych)
chorób c y w i l i z a c y j n y c h zaliczyć
t r z e b a w y p a d k i związane ze w z r o s t e m m o t o r y z a c j i " . Z o b . też:
należeć d o j e d n e g o z n a j l e p s z y c h .
ZAMIENIĆ
KOGOŚ,
coś
—
KIMŚ,
CZYMŚ — po
polsku:
zamienić
kogoś, coś — na kogoś, na coś. N p . : „ N i e w i e d z i e l i , że nie
zwłocznie p o z r o b i e n i u zdjęć f o t o r e p o r t e r s k i c h z a m i e n i l i r o l k i
i n n y m i ( o na inne)".
„ W s z y s t k o zostało p o s t a r e m u , t y l k o
z a m i e n i o n o policjantów białych c z a r n y m i ( o zastąpiono
policjan
tów białych
czarnymi)".
Z w r o t „zamienić coś c z y m ś " powstał z a p e w n e w w y n i k u
skrzyżowania d w ó c h p o l s k i c h z w r o t ó w : o zamienić coś na coś
i zastąpić coś czymś. Z o b . też: wymienić coś czymś.
ZAMIENIĆ
MIĘDZY
słowo l u b kilka
( o nie zamienili
SOBĄ S Ł O W O — p o
polsku:
zamienić
z
kimś
słów. N p . : „ N i e z a m i e n i l i później między sobą
później ze sobą) a n i j e d n e g o słowa".
ZAMIESZKAŁA ULICA, ZAMIESZKAŁY DOM — po p o l s k u :
zamieszka
na ulica, zamieszkany
dom. N p . : „ U l i c a W o l s k a , t a k j a k i jej
p r z e c z n i c a zamieszkała była ( o zamieszkana
była) o d połowy
XIX
w i e k u p r z e z r o b o t n i k ó w " . Z o b . z a m i e s z k a n y człowiek.
Z A M I E S Z K A N Y C Z Ł O W I E K — p o p o l s k u : zamieszkały człowiek. N p . :
„Pierwszeństwo przysługuje o s o b o m z a m i e s z k a n y m ( o zamieszka
łym) w tej miejscowości o d w i e l u l a t " . Z o b . zamieszkała
ulica.
Z A N I E C H A Ć c o — p o p o l s k u : zaniechać czego. N p . : „ U w z g l ę d n i a
jąc zgłoszone w n i o s k i , z a n i e c h a n o d o t y c h c z a s o w y s y s t e m ( o za
niechano
dotychczasowego
systemu)
u s t a l a n i a p r o g r a m u przez
poszczególne r e d a k c j e " . „ P o d wpływem m a t k i zaniechał p l a n o
w a n y w y j a z d ( o zaniechał planowanego
wyjazdu)
d o miasta".
Z A N I M SIĘ C O Ś N I E STANIE — p o p o l s k u : zanim się coś stanie
(jeżeli c h o d z i o w s k a z a n i e z d a r z e n i a l u b z j a w i s k a , które wystą
piło l u b wystąpi) l u b : dopóki się coś nie stanie (jeżeli c h o d z i
o w s k a z a n i e m o m e n t u zakończenia jakiejś czynności). N p . :
„ Z a n i m n i e s p r a w d z o n o p o t r z e b n e g o e l e m e n t u ( o zanim
spraw
dzono potrzebny
element),
minęły 3 d n i " . „ Z a n i m n i e z l i k w i
d o w a l i ( o dopóki
nie zlikwidowali)
tej m e l i n y u n a s , mój
mąż potrafił wynieść n a w ó d k ę p a l e t k o d z i e c k a " .
J a k z powyższych przykładów w y n i k a , p o l s k i e przysłowie
Zanim słońce wzejdzie, rosa oczy wyje w przekładzie n i b y - p o l s k i m
brzmiałoby: „ Z a n i m słońce n i e w z e j d z i e , r o s a o c z y
wyje".
Z A Ń ( = Z A NIĄ) — skrócona postać wyrażenia
przyimkowego
używana p o p o l s k u t y l k o z a m i a s t : za niego, p o n i b y - p o l s k u
także z a m i a s t wyrażenia za nią, za nich, za nie. N p . : „ K r o w a
b a r d z o m u się podobała, ale żądał zań ( o za nią) 6 tysięcy
złotych". Z o b . też: d o ń .
Z A O P A T R Z E Ć SIĘ — p o p o l s k u : zaopatrzyć się. N p . : „ N i e będzie
teraz u k o g o zaopatrzeć się ( o zaopatrzyć
się) w węgiel z a
pól d a r m o " .
M ó w i m y także p o p o l s k u : opatrzyć ( n i e : „ o p a t r z e ć " ) książkę
wstępem, a l e o patrzyć a l b o o patrzeć.
Z A O P A T R Z Y Ć R A N Ę — z w r o t odpowiadający p o l s k i e m u : opatrzyć
ranę. N p . : „ N a j p i e r w próbował s a m zaopatrzyć s o b i e ranę
( o opatrzyć sobie
ranę)".
A n a l o g i c z n i e , n i b y - p o l s k i e m u wyrażeniu: „zaopatrzenie r a n y "
o d p o w i a d a p o l s k i e : o opatrzenie
rany; n p . „ P o z a o p a t r z e n i u
r a n ( o po opatrzeniu
ran) u m i e s z c z o n o c h o r e g o w p o k o j u
na najwyższym piętrze". M ó w i m y j e d n a k oczywiście p o p o l s k u :
o zaopatrzenie
sklepów, zaopatrzenie
emerytalne.
ZAPAL
CHĘCI
D O PRACY
—
po polsku:
zapal
do pracy,
chęć
do pracy,
ochota
do pracy i t p . N p . : „Cieszyłem się, że ze
s w o i m zapałem chęci d o p r a c y ( o zapałem do pracy)
mogę
się przydać, że m n i e d o b r z e ocenią".
Jeszcze piękniej brzmiałoby p o n i b y - p o l s k u wyrażenie: „zapal
o c h o t y w o l i chęci d o p r a c y " .
ZAPOBIEGAĆ
C Z E G O , ZAPOBIEGANIE
zapobie
gać czemu, zapobieganie
czemu. N p . : „ A t m o s f e r a koleżeństwa
o r a z s z a c u n e k d l a o t o c z e n i a — t o w z n a c z n e j m i e r z e rękojmia
z a p o b i e g a n i a chorób s e r c o w y c h ( o zapobiegania
chorobom
ser
cowym)".
Z A P O D A W A Ć — p o p o l s k u ( p o z a środowiskowymi
gwarami):
oświadczać, zeznawać, podawać. N p . : „ T e n j e d y n y w najbliższej
o k o l i c y k i o s k n i e z a p o d a j e ( o nie podaje)
godzin otwarcia".
Z A P O Z N A Ć K O G O Ś , C O Ś — p o p o l s k u r a c z e j : poznać kogoś l u b
coś; zawrzeć z kimś znajomość. N p . : „ N a z a b a w i e zapoznałem
149
148
A d e l ę ( o zawarłem znajomość z Adelą), a p r z e z nią zetknąłem
się z jej b r a t e m " . „Żeby zapoznać ( o poznać) n o c n e atrakcje
L o n d y n u , t r z e b a mieć trochę więcej g o t ó w k i " . „ P o d o c h o c o n y
różnymi n a p o j a m i a l k o h o l o w y m i zapoznał ( o poznał) p o d którąś
latarnią d w i e p a n i e " .
P o p o l s k u napisalibyśmy: o poznał dwie panie l u b o za
warł znajomość z dwiema paniami.
A jeśliby t y m p a n i o m t o
warzyszył już jakiś n a s z z n a j o m y , moglibyśmy napisać, ż e :
o on zapoznał nas z nimi.
Z A R A N I E Z M R O K U — p o p o l s k u : zmierzch,
wczesny wieczór, szara
godzina, próg zmierzchu,
nocy. N p . : „ O b y w a t e l , który u z a r a n i a
z m r o k u wyszedł wyprowadzić p s a , zobaczył n a p o b l i s k i m p l a
c y k u samochód".
N i b y - p o l s k i e „zaranie z m r o k u " r a z i p o c z u c i e j ę z y k o w e l u d z i
mówiących p o p o l s k u , t a k s a m o , j a k raziłyby wyrażenia „ w i e
czór z a r a n i a " a l b o „zmierzch świtu".
ZARYZYKOWAĆ
CZYM,
ZARYZYKOWANIE
CZYM
— pO
polsku:
ZU-
ryzykować co, zaryzykowanie
czego. N p . : „ Z d e c y d o w a ł się z a
ryzykować całą swoją przyszłością (o zaryzykować całą swoją
przyszłość)".
„Terroryści t y m r a z e m b y l i w y s z k o l e n i i g o t o w i
d o z a r y z y k o w a n i a własnym życiem ( o do zaryzykowania
włas
nego
życia)".
Z A R Z U T — z o b . przyznawać się d o zarzutów.
Z A S A D A — z o b . przestrzegać p r z e p i s .
ZASPAKAJAĆ CZEGOŚ
p o p o l s k u : zaspokajać coś. N p . : „ N i e
należy d o o b o w i ą z k ó w rządu zaspakajać n i e z d r o w e g o z a i n t e r e
s o w a n i a (o zaspokajać niezdrowe zainteresowanie)
skandalicznymi
p l o t k a m i " . „ T r z e b a więc rozwinąć, już o b e c n i e nie z a s p a k a
jającą ( o nie zaspokajającą)
p o t r z e b , komunikację P K S " . Z o b .
upakarzać.
ZASTĄPIĆ COŚ N A COŚ, ZASTĄPIENIE
CZEGOŚ
N A COŚ — po
polsku:
zastąpić coś czymś, zastąpienie czegoś czymś. N p . : „Zmiana
r e c e p t u r y p o l e g a n a zastąpieniu d z i c z y z n y n a i n n y rodzaj
( o na zastąpieniu dziczyzny
innym rodzajem)
mięsa". Z o b . też:
zamienić kogoś, coś — kimś, czymś.
Z A W Ę Ż Y Ć — p o p o l s k u : ograniczyć,
zmniejszyć
zakres
czego:
e w e n t u a l n i e zawęzić. N p . : „ N i e chcę zawężyć (o
ograniczyć
l u b zawęzić) całej s p r a w y d o uprzejmości w placówkach h a n d l o
wych".
M ó w i m y p o p o l s k u : zawęzić ('ograniczyć'), a l e : zawężać
('ograniczać') coś.
Z A W D Z I Ę C Z A J Ą C K O M U , C Z E M U — p o p o l s k u : dzięki komu,
czemu.
N p . : „Zawdzięczając p o m o c y dwóch młodych l u d z i (o
Dzięki
pomocy dwóch młodych ludzi) zostałem wciągnięty d o środka".
Wyrażenie „zawdzięczając c z e m u " zapożyczyła n i b y - p o l s z c z y z n a z jęz. r o s y j s k i e g o , w którym w z n a c z e n i u 'dzięki c z e m u '
używa się imiesłowu blagodaria
czemu liho o d c z a s o w n i k a hłagodarit'
('dziękować'). P r z e d wojną n a Wileńszczyźnie słyszało
się nawet wyrażenie dziękując
czemu, używane w z n a c z e n i u
'dzięki c z e m u ' .
Z A W I N I Ć c o ś — p o p o l s k u : spowodować coś (złego), być winnym
czegoś, być odpowiedzialnym
za coś; n i b y - p o l s k i e m u wyrażeniu
„ktoś zawinił c o ś " o d p o w i a d a p o l s k i e coś wydarzyło się z czy
jejś winy. N p . : „ N a l e ż a ł o p r z e d e w s z y s t k i m ustalić, k t o z a w i
nił ten w y p a d e k ( o ustalić, z czyjej winy wydarzył się ten
wypadek a l b o : o kto go
spowodował)".
P o p o l s k u m ó w i m y : o zawinić czym ( n p .
lekkomyślnością)
wobec kogo, względem kogo, przeciw
komu; także o w czym
ci zawiniłem'} U ż y w a m y c z a s o w n i k a zawinić w z n a c z e n i u "po
pełnić p r z e w i n i e n i e ' ; p o r . Kowal
zawinił, a Cygana
powiesili.
Z A W I T Y W A Ć D O KOGO, D O C Z E G O — po p o l s k u :
odwiedzać
kogo,
co; przybywać, przyjeżdżać do kogo, do czego. N p . : „ K r a j o w y
t u r y s t a z a w i t u j e d o n i c h ( o odwiedza
je)
r z a d k o , z żoną
d z i e l i b o w i e m wspólne m i e s z k a n i e i jeśli m a t o s a m o czynić
w h o t e l u — równie d o b r z e może pozostać w d o m u " .
P o l s k i c z a s o w n i k zawitać n i g d y n i e występuje w p o s t a c i
n i e d o k o n a n e j l u b częstotliwej. W s k u t e k tego, tłumacząc n a język
p o l s k i teksty n i b y - p o l s k i e , użyte w n i c h f o r m y
„zawituję",
„zawitujesz" ... t r z e b a zastąpić o d p o w i e d n i m i f o r m a m i p o l s k i c h
czasowników n i e d o k o n a n y c h , n p . : o odwiedzam,
przybywam,
przyjeżdżam
...
Z A W Ł A S Z C Z Y Ć c o ś — p o p o l s k u : przywłaszczyć sobie coś, zabrać
coś, zawładnąć czymś. N p . : „ K i e d y się zorientował, że z n a l e
z i s k o p o c h o d z i z kradzieży, postanowił zawłaszczyć ( o przy
właszczyć sobie) trofea, które same wpadły m u d o ręki".
N i b y - p o l s k i c z a s o w n i k „zawłaszczyć" powstał w s k u t e k s k r z y
żowania p o l s k i c h wyrazów przywłaszczyć i zawładnąć.
Z A W O D O W Y — z o b . profesjonalność
zawodowa.
Z A W R Ó C I Ć Z P O W R O T E M — p o p o l s k u r a c z e j : zawrócić.
Np.:
„ P r z e d Puławami nagle zawrócił z p o w r o t e m d o L u b l i n a (o za
wrócił do
Lublina)".
P o l s k i c z a s o w n i k zawrócić z n a c z y właśnie 'udać się w k i e
r u n k u p o w r o t n y m , skierować się w odwrotną stronę'; uzupełnię-
150
151
nie go d o d a t k o w y m
logia.
określeniem z powrotem
jako
tauto
wyjątkiem
kogo,
razi
Z A W S Z E — z o b . o d zawsze.
ZA
WYJĄTKIEM
KOGO,
z
czego; prócz,
oprócz
kogo,
czego. N p . : „ W s t ę p n e śledztwo
wykazało, że z a t r z y m a n i — z a wyjątkiem M a r i a n a S. ( o z wy
jątkiem
Mariana
S.) — n i g d y n i e p r a c o w a l i " . „ N i c się j e d n a k
nie paliło z a wyjątkiem jej serca ( o oprócz jej
serca)".
F o r m a „ z a wyjątkiem" została zapożyczona z jęz. r o s y j s k i e g o ;
p o r . r o s . za iskluczenijem
kogo — czego ('oprócz kogoś, czegoś;
z wyjątkiem kogoś, c z e g o ś ' ) .
Z A Ż Ą D A Ć c o — p o p o l s k u : zażądać czego. N p . : „ C o p r a w d a
otrzymał z P Z U o d s z k o d o w a n i e , ale p o t e m zażądano z w r o t
( o zażądano zwrotu) pieniędzy". „Siadł p r z y służbowym s t o l i k u
i zażądał setkę ( o zażądał setki) żytniej".
M ó w i m y p o p o l s k u : o żądać, zażądać satysfakcji,
pomocy,
wyjaśnień, pieniędzy.
ZAŻYCZYĆ
COŚ L U B CZEGOŚ — p o
SOBIE
polsku:
życzyć
sobie
czegoś ( n i e : ..życzyć s o b i e c o ś " ) . N p . : „Pan młody zażyczył
s o b i e c i e m n o n i e b i e s k i e s p o d n i e ( o życzy/ sobie
ciemnoniebieskich
spodni) w p r e z e n c i e ślubnym". „Solenizanci dostają j e d y n i e to,
c z e g o s o b i e u p r z e d n i o zażyczyli ( o czego sobie życzyli
albo
o o co uprzednio
prosili)".
P o l s k i c z a s o w n i k życzyć (sobie czegoś)
staci n i e d o k o n a n e j .
ZDAĆ
INFORMACJĘ
KOMUŚ — po
występuje t y l k o w p o
polsku:
poinformować
kogoś,
przekazać informację komuś. N p . : „ N a l e ż y żałować, że w spot
k a n i u nie wzięli udziału p r z e d s t a w i c i e l e M P K , którzy b y z d a l i
swojej d y r e k c j i informację ( o którzy by przekazali
swojej dy
rekcji informację)
o p r e t e n s j a c h pasażerów".
P o p o l s k u m ó w i m y : o zdać sprawę z czegoś, a l e infor
mację się przekazuje,
udziela się jej l u b się jej
dostarcza.
ZDAĆ
PRÓBĘ ŻYCIA — p o
polsku:
okazać
się
użytecznym
lub
życiowym,
wytrzymać próbę
życia, wyjść zwycięsko
z próby
życia. N p . : „Całością naszej p o l i t y k i l o k a l o w e j muszą się zająć
specjaliści j a k n a j s z y b c i e j , gdyż niektóre jej z a s a d y n i e zdały
próby ( o nie wytrzymały próby) życia".
N i b y - p o l s k i z w r o t : „ z d a ć próbę ż y c i a " powstał z a p e w n e
w w y n i k u skrzyżowania d w ó c h z w r o t ó w p o l s k i c h : o zdać
egzamin
i wytrzymać
próbę.
ZDAWAĆ,
ZDAĆ
SPRAWOZDANIE — po
i
polsku
raczej:
składać.
złożyć sprawozdanie;przedstawić
sprawozdanie;
zdawać, zdać spra
wę, relację,
raport z czegoś. N p . : „ N i k t w t e d y n i e myślał
0 t y m , że kiedyś będą m u s i e l i zdawać s p r a w o z d a n i e ( o zda
wać sprawę) z działalności zespołu". „ D z i ś p r z y j d z i e ustępu
jącym w ł a d z o m Z w i ą z k u zdać s p r a w o z d a n i e ( o
przedstawić
sprawozdanie)
z tego ciężkiego o k r e s u " .
Z D J Ę C I E — z o b . dokonać zdjęcie; robić zdjęcie czemuś.
Z
DUŻEJ,
Z
MAŁEJ
LITERY
(PISAĆ
WYRAZ)
— po
polsku:
dużą,
małą literą l u b od dużej, od małej litery (pisać w y r a z ) . N p . :
„ A n g l i c y piszą słowa J a i B ó g z dużej l i t e r y ( o dużą
literą)".
„ W y r a z ten w zależności o d z n a c z e n i a pisze się r a z z dużej
l i t e r y , r a z z małej ( o raz dużą literą,
raz małą)".
„Teatr
ten o d d a n o w służbę S z t u k i , tej pisanej z dużego S ( o pisanej
przez duże s)".
W y r a ż e n i e : „ z dużej", „ z małej l i t e r y " zostało zapożyczone
z j ę z . r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . pisat' s maleńkoj
bukwy
('pisać
małą literą: p r z e z małą literę; o d małej l i t e r y ' ) .
Z E Ń — skrócona f o r m a wyrażenia składającego się z p r z y i m k a z
1 z a i m k a o s o b o w e g o ; p o p o l s k u używana t y l k o z a m i a s t w y r a
żenia z niego, p o n i b y - p o l s k u także z a m i a s t wyrażeń z niej
i z nich. N p . : „Dzisiaj naprawdę nieosiągalna jest t y l k o p r a w
d z i w a młodość, d l a t e g o c z y n i m y zeń ( o z niej) wartość a b s o
lutną". „ A u t o r zgromadził obfite materiały ź r ó d ł o w e i s w o
b o d n i e zeń ( o z nich) k o r z y s t a " . Z o b . t e ż : d o ń , zań.
Z F R K N Ą Ć w c o ś — p o p o l s k u : zerknąć do czegoś. N p . : Z e r
k n i j m y z a t e m w niektóre l i s t y ( o do niektórych listów), z e r k n i j
m y w książki ( o do książek),
„zerknijmy w materiały (o do
materiałów)
Państwowej I n s p e k c j i H a n d l o w e j " .
P o p o l s k u m ó w i m y zresztą n i e t y l k o , ż e : o ktoś zerknął
do czegoś ( n p . do lusterka),
ale także; o zerknął na kogoś
( n p . na sąsiadkę),
o zerknął
ku czemuś ( n p . ku
drzwiom)
l u b : o zerknął w stronę czegoś ( n p . w stronę
bufetu)".
Z E Z W A Ć — p o p o l s k u r a c z e j : zwymyślać kogoś; obrzucić
kogoś
wyzwiskami,
obelgami;
wyzwać kogoś. N p . : „Jeden p a n zezwał
m n i e o d głupców ( o wyzwał mnie od głupców),
dowodząc,
że się d z i s i a j m o t o c y k l a n i e n i k l u j e , ale c h r o m u j e " .
z G Ó R Y N A D Ó Ł — z o b . traktować kogoś z góry n a d ó ł .
Z Ł O — z o b . mniejsze zło.
Z Ł O Ż Y Ć o R O Z W Ó D — p o p o l s k u : wystąpić z podaniem,
wnioskiem
o rozwód; złożyć prośbę, podanie,
wniosek o
11 — S ł o w n i k j ę z y k a n i b y - p o l s k i e g o
prośbą,
rozwód.
152
Np.:
153
„Nie
mogąc
dłużej
znieść
takiego
złożyła o r o z w ó d ( o wystąpiła z wnioskiem
z
traktowania,
o
Irena
rozwód)".
M A Ł E J L I T E R Y — z o b . z dużej, z małej l i t e r y .
Z M A R Ł Y — z o b . świeżo zmarły.
Z M N I E J S Z A Ć SIĘ — z o b . o b j a w y
ZREALIZOWAĆ
kogoś zmniejszają się.
Z M Y S Ł Y — z o b . odchodzić z rozmysłem o d zmysłów.
Z N A C Z E N I E — z o b . wzrastać n a z n a c z e n i u .
Z N A Ć — z o b . n i e z n a n y czemuś.
ZNAJDOWAĆ
SIĘ
w
JAKIMŚ
z P R Z Y R O D Y R Z E C Z Y — p o p o l s k u współcześnie: z
natury
rzeczy. N p . : „Przyjmuje te w y d a r z e n i a j a k o s p r a w y n o r m a l n e
i wynikające z p r z y r o d y r z e c z y ( o z natury
rzeczy)".
WIEKU — po
polsku:
być
w
jakimś
wieku,
mieć ileś lat. N p . : „nie w s z y s t k i e
filmy
opatrzone
klauzulą „ b e z ograniczeń w i e k u " m o g ą być oglądane p r z e z
d z i e c i znajdujące się w w i e k u s z k o l n y m ( o przez dzieci w wieku
szkolnym)".
Z N A L E Ź Ć C Z E G O — p o p o l s k u : znaleźć co. N p . : „ W każdym
człowieku s t a r a j m y się wykryć jakieś p o z y t y w n e c e c h y , których
n a p e w n o z n a j d z i e m y ( o które na pewno
znajdziemy)".
P o p o l s k u m ó w i m y : o szukamy
czegoś, a l e znajdujemy
coś.
ZNEGLiżowAĆ
KOGOŚ,
coś — p o p o l s k u raczej:
zlekceważyć,
pominąć kogoś, coś. N p . : „ N o w y zarząd k l u b u całkowicie z n e g l i r
żował ( o zlekceważył) żądanie o p o z y c j i " .
W c z a s o w n i k u negliżować i j e g o d o k o n a n e j p o s t a c i znegliżować p r z e j a w i a się w p ł y w jęz. f r a n c u s k i e g o ; p o r . f r a n c . negliger
('nie dbać, lekceważyć; zaniedbać'). Z o b . też: negliżować.
Z N I E N A W I D Z I E Ć — p o p o l s k u : znienawidzić. N p . : „ C h ł o p i e c m o ż e
znienawidzieć ( o znienawidzić)
ojca".
Z N I W E L O W A Ć z o b . niwelować.
z N O W Y M R O K I E M ( Ż Y C Z Y Ć POMYŚLNOŚCI) — po p o l s k u : w
Nowym
Roku (życzyć pomyślności).
N p . : „Polskiemu R a d i u życzę z N o
w y m R o k i e m ( o w Nowym
Roku) o p r a c o w a n i a d o b r e g o p r o
g r a m u m u z y c z n e g o " . „ C z e g o należy życzyć z n o w y m r o k i e m
s z k o l n y m ( o w nowym roku szkolnym)
młodzieży i n a u c z y c i e l o m ? " .
Wyrażenie „ z N o w y m
R o k i e m " przejęte zostało z jęz.
r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . życzenie s Nowym
Godom!
('pomyślnego
Nowego Roku').
z O D D Z I E L N A — p o p o l s k u r a c z e j : osobno, oddzielnie;
czasem
też: z osobna. N p . : „ P y t a n o o t o każdego chłopca z o d d z i e l
na ( o
osobno)".
z P O W R O T E M — z o b . odzyskać z p o w r o t e m , zawrócić z p o w r o
tem.
PRZYGOTOWANIA
D O CZEGOŚ — po polsku:
przy
gotować się do czegoś. N p . : „Studenci j u ż z r e a l i z o w a l i p r z y
g o t o w a n i a ( o przygotowali
się) d o j u w e n a l i ó w " . „ P r z y g o t o w a n i a
d o k a m p a n i i żniwnej zostały j u ż z r e a l i z o w a n e ( o
Przygoto
wano się już do kampanii
żniwnej)".
Z w r o t : „zrealizować p r z y g o t o w a n i a " należy d o t y p o w y c h
n i b y - p o l s k i c h z w i ą z k ó w f r a z e o l o g i c z n y c h c z a s o w n i k a zrealizować,
d o których zaliczają się też: „zrealizować w y k o n a n i e " , „zrea
lizować r o z p o c z ę c i e " . ..zrealizować zakończenie". Odpowiadają
o n e p o l s k i m c z a s o w n i k o m : wykonać, rozpocząć,
zakończyć.
z T Ą RÓŻNICĄ, Ż E ... ; z T Y M , Ż E ... — p o p o l s k u raczej:
a ponadto,
a oprócz
tego; ale, tylko, jednak.
N p . : „Nowy
d o m r e n c i s t y urządzony jest l u k s u s o w o z tą różnicą, że
( o a ponadto)
n a każdym k r o k u widać wyjątkową troskę z a
r ó w n o o w y g o d ę mieszkańców, j a k i o estetykę". „ T e a t r
t e l e w i z y j n y występuje w o b u p r o g r a m a c h , z t y m , że ( o ale)
p r o f i l j e g o jest wyraźnie zróżnicowany". „ I t a kradzież miała
p o d o b n y p r z e b i e g , z t y m , że ( o tylko) t a j e m n i c z y mężczyźni
p o d a l i się t y m r a z e m z a f u n k c j o n a r i u s z y m i l i c j i " .
Z W A R I O W A Ć K O G O Ś — p o p o l s k u : zrobić z kogoś wariata,
kpić
z kogoś, okpić, wykiwać kogoś. N p . : „ N i k o m u i n n e m u n i e
udało się być t a k b l i s k o z w i d z e m i t a k d o s k o n a l e g o z w a r i o
wać ( o kpić z niego)".
D l a d o w c i p u używa się też n i e k i e d y
oczywiście n i e g r a m a t y c z n e g o z w r o t u „nie d a j m y się z w a r i o w a ć "
(o nie dajmy robić z siebie
wariata).
P o l s k i c z a s o w n i k zwariować a n i n i e jest c z a s o w n i k i e m p r z e
c h o d n i m (a więc n i e można p o p o l s k u powiedzieć „ z w a r i o w a ć
k o g o ś " ) , a n i n i e m a s t r o n y z w r o t n e j ( n i e można powiedzieć
„zwariować się").
Z W O L N I E N I E — z o b . być n a z w o l n i e n i u .
ZWRÓCIĆ GŁÓWNĄ UWAGĘ N A C O — po polsku:
zwrócić
uwagę
głównie na co. N p . : „ G r a ż y n a H a s e p r z e d o t w a r c i e m s w e g o
s k l e p u zapowiadała u c z c i w i e , że z a m i e r z a zwrócić główną uwagę
n a młode k o b i e t y ( o zwrócić uwagę głównie na młode
kobiety)
i małe n u m e r y " .
ZWYCIĘSKO
PRZEZWYCIĘŻAĆ PRZESZKODY — po
polsku
szczęśliwie,
bohatersko
pokonywać,
przezwyciężać
trudności. N p . : „Jak n a film p r z y g o d o w y przystało,
raczej:
przeszkody,
przeżywają
154
155
całą serię przygód, piętrzą się p r z e d n i m i l i c z n e p r z e s z k o d y ,
które j e d n a k zwycięsko przezwyciężają ( o które jednak
szczęśli
wie
przezwyciężają)".
P o p o l s k u z w r o t : „zwycięsko przezwyciężać" r a z i j a k o t a u t o
l o g i a , b o w s a m y m c z a s o w n i k u przezwyciężać
z a w a r t y jest ele
m e n t zwycięstwa.
Z W Y C I Ę S T W O Z K I M — p o p o l s k u : zwycięstwo nad kim. N p . :
..Włodzimierz Cieślak p o w y s o k i m zwycięstwie z G r e k i e m J o a n n i d i s e m ( o po stanowczym
zwycięstwie nad Grekiem
Joannidisem)
przegrał z A m e r y k a n i n e m G a b l e m " .
P o p o l s k u m ó w i m y : o zwycięstwo
całkowite,
stanowcze,
świetne, walne, wspaniale,
zasłużone, zdecydowane,
znaczne,
zu
pełne; n i e : „ w y s o k i e " .
Z Y S K A Ć W R A Ż E N I E — p o p o l s k u : odnieść wrażenie. N p . : „ D o p i e r o
z c z a s e m zyskałem wrażenie ( o odniosłem wrażenie), że w y k a
zywał o n trochę szersze z a i n t e r e s o w a n i a niż j e g o k o l e d z y " .
ŻADEN
JEST
KTOŚ,
ŻADNE
JEST
COŚ;
MIEĆ
COŚ
ŻADNE —
po
p o l s k u : ktoś nie jest kimś, coś nie jest czymś; brak
komuś
czegoś, nie mieć czegoś. N p . : „Inni z n ó w twierdzą, że d r . N . t o
żaden n a u k o w i e c ( o że dr N nie jest naukowcem)".
„Matka
mówiła, że z niej s y n o w a żadna będzie ( o że z niej nie
będzie synowej)".
„Bezsenność — t o d l a niej jest żaden a r g u m e n t
( o to nie jest dla niej żaden argument)".
„Szansa u k r y c i a
d o c h o d ó w jest właściwie żadna ( o Ukrycie
dochodów nie ma
szansy)".
„ Z a m k n ę ł a się w s o b i e a jej k o n t a k t z r o d z i c a m i
był żaden ( o nie miała kontaktu
z
rodzicami)".
W użyciu t y c h z w r o t ó w z w y r a z e m żaden p r z e j a w i a się
w p ł y w jęz. n i e m i e c k i e g o . P o r . n i e m . : er ist kein Lehrer
('on
n i e jest n a u c z y c i e l e m ' ; d o s ł o w n i e : ' o n jest żaden n a u c z y c i e l ' ) ;
er hat kein Geld ( ' o n n i e m a pieniędzy'; dosłownie: ' o n m a
żadne pieniądze'). Z o b . też: „ b y ć ż a d n y m " ; „mieć żadną t r w a
ł o ś ć " ; „ w żadnym c e l u " .
Ż Ą D N Y — p o p o l s k u t y l k o : żaden. N p . : „ Ż ą d n y sukces ( o żaden
sukces) go n i e cieszył".
Ż A L , Ż E ... — p o p o l s k u r a c z e j : szkoda,
że ... N p . : „Strata
jest w i e l k a . Żal, że (o Szkoda,
że) n i c jej n i e zdoła p o w e
t o w a ć " . „ P r o g r a m był świetny, żal t y l k o , że ( o tylko
szkoda,
że) t a k i k r ó t k i " .
U ż y w a n i u w y r a z u żal t a m , gdzie p o p o l s k u powiedziałoby
się raczej szkoda
s p r z y j a w p ł y w jęz. r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s .
żal, czto nie prijdiot
( ' s z k o d a , że n i e p r z y j d z i e ' ) .
i
Ż Ą D A Ć C O — p o p o l s k u : żądać czego. N p . : „ O d tego
żądał sto złotych ( o żądał stu złotych) z a w i z y t ę " .
czasu
Ż E B R A Ć K O G O Ś o c o ś — p o p o l s k u : żebrać u kogoś o coś.
N p . : „ N a k o n f e r e n c j i p r e m i e r tego k r a j u musiał n i e m a l żebrać
państwa z a c h o d n i e ( o żebrać u państw zachodnich)
o pomoc".
Ż E L A Z O O D P O R N Y — p o p o l s k u : odporny na żelazo;
wytrzymały
jak
stal. N p . : „ A n i m r ó z , a n i śnieg n i e zniszczył siły tej
żelazoodpornej ( o żelaznej) drużyny".
P o p o l s k u p r z y m i o t n i k żelazoodporny
znaczyłby raczej ' o d
p o r n y n a ż e l a z o ' ; p o r . kuloodporny
— 'odporny n a przebicie
p r z e z p o c i s k — c z y l i kulę — z b r o n i ręcznej'.
»
Ż E M , ŻEŚ, Ż E Ś M Y , ŻEŚCIE — r u c h o m e końcówki c z a s o w n i k o w y c h '
f o r m o s o b o w y c h c z a s u przeszłego połączone z partykułą że;
p o p o l s k u : -em, -eś, -eśmy, -eście. N p . : „ N i e d ł u g o p o ślubie
zaczęły się n a m n i e walić kłopoty, które l e d w o żem przetrwał
( o którem ledwo przetrwał, które łedwom przetrwał a l b o : o które
ledwo przetrwałem)".
„ T o myżeśmy Polskę rozśpiewali ( o to
myśmy Polskę rozśpiewali) n a l u d o w o " . „Polska leżała wokół
t a k a , jaką żeśmy o d z i e d z i c z y l i ( o jakąśmy odziedziczyli
albo:
o jaką
odziedziczyliśmy)".
F o r m y żem, żeś, żeśmy, żeście występują w niektórych
p o l s k i c h g w a r a c h ; n p . widzialżem,
zrobiliżeśmy.
ŻENI SIĘ KOBIETA — p o p o l s k u : kobieta wychodzi za mąż, zawiera
związek małżeński l u b małżeństwo, wchodzi l u b wstępuje w związ
ki małżeńskie. N p . : „Przeciętna F r a n c u z k a żeni się ( o
wychodzi
za mąż) w w i e k u 22,9 r o k u " .
Ż M U D Z I Ć SIĘ — p o p o l s k u r a c z e j : trudzić się, męczyć się, wysilać
się. N p . : „ G d y mężczyzna z a s p o k o i się s e k s u a l n i e , n i e żmudząc się ( o trudząc się) n i e b o t y c z n y m i z a b i e g a m i , t o o b y c z a j e
społeczne złagodnieją".
C z a s o w n i k żmudzić się występuje w p o l s k i c h g w a r a c h w z n a
c z e n i u 'przykrzyć się, martwić się'.
ŻYCIE,
(TE) ŻYCIA,
(TYCH)
ŻYĆ — po
polsku
raczej
się
nie
używa r z e c z o w n i k a życie w l i c z b i e m n o g i e j . N p . : „Są w i e r n y m i
t o w a r z y s z k a m i n a s z y c h t r u d n y c h żyć ( o naszego trudnego
życia)".
„ T r z e b a będzie wiele maleńkich żyć ( t u t a j : o maleńkich żywych
istot) uśmiercać, a b y zachować j e d n o życie".
Ż Y C Z E N I O W O — z o b . myśleć ż y c z e n i o w e
Ż Y C Z Y Ć c o — p o p o l s k u : życzyć czego. N p . : „ C h c e m y wiedzieć,
c o s o b i e państwo życzą ( o czego sobie państwo
życzą)".
156
ŻYĆ
w
J A K I M Ś MIEŚCIE,
w
JAKIMŚ D O M U — po
polsku:
mieszkać
w jakimś mieście, w jakimś domu. N p . : „ P o I w o j n i e świato
wej p r z e z p e w i e n czas żył w W a r s z a w i e ( o mieszkał w Warsza
wie)". „ W t y m d o m u żył ( o mieszkał)
i tworzył Władysław
Broniewski".
W użyciu c z a s o w n i k a żyć w z n a c z e n i u 'mieszkać' p r z e j a w i a
się wpływ j ę z . r o s y j s k i e g o ; p o r . r o s . ja żiwu na ulice
Puszkina
('mieszkam przy ulicy Puszkina').
Ż Y Ć N A S Z E R O K Ą STOPĘ — z w r o t odpowiadający p o l s k i m z w r o t o m :
żyć (prowadzić
dom) na wysoką stopę l u b na wysokiej
stopie.
N p . : „ K a z i m i e r z P . n a k o s z t d z i e w c z y n , którym obiecywał t o ,
c z e g o pragnęły, żył n a b a r d z o szeroką stopę ( o na
bardzo
wysoką stopę) i był b y w a l c e m najdroższych l o k a l i " .
M ó w i ą c o stopie (życiowej)
p o p o l s k u , mówi się o jej
podnoszeniu
l u b obniżeniu. P o n i b y - p o l s k u mówiłoby się p r a w d o
p o d o b n i e o „ p o s z e r z a n i u " l u b „zwężaniu s t o p y " .
Dodatek
Przeczytajmy to jeszcze r a z !
U r y w k i tekstów prasowych z lat 1966—1975
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
polityka, historia
administracja, polityka kadrowa
przestępstwa, w y k r o c z e n i a ; działalność m i l i c j i i sądów
gospodarka, produkcja, technika
h a n d e l , usługi, z a o p a t r z e n i e sklepów, m o d a
nauka
zdrowie, medycyna
p r z y r o d a : zwierzęta, p t a k i , r y b y , o w a d y , rośliny
literatura, sztuka
życie r o d z i n n e
sport i turystyka
złote myśli; przenośnie i porównania
P o l i t y k a , historia
P a r y s k i k o m e n t a t o r o d z i e r a z w i l c z e j s k ó r y szefa a d m i n i
s t r a c j i sajgońskiej.
P r z y w ó d c y C D U zlękli się p o w a ż n i e , że a f e r a G e r s t e n meiera przyczyni partii p o w a ż n y c h szkód .
1
2
Po polsku powiedzielibyśmy raczej: odziera z owczej skóry,
czyli demaskuje, jeżeli szef był wilkiem w owczej skórze, a nie owcą
przebraną za wilka.
Przykład nadużywania wyrazów poważny, poważnie; po polsku
raczej; bardzo się zlękli, duże szkody. Ponadto p o polsku przyczynia się
raczej kłopotów i trudności, a szkody raczej się wyrządza.
1
2
159
158
T e r r o r y s t y c z n a i d y w e r s y j n a a k c j a r e a k c j i jest jej ostatnią
przedśmiertną d r g a w k ą .
W B r a z y l i i uwięziono p o n a d d w u s t u osobistości .
Z a p r z y z n a n i e m k o b i e t o m p r a w a w y b o r c z e g o głosowało
621.403 mężczyzn, zaś p r z e c i w k o wypowiedziało się 323.596
Szwajcarów .
A l e kłamliwość p r z y w ó d c ó w p o l i t y c z n y c h p o w s t a n i a wyłazi
ze s z w ó w tej d e p e s z y .
Współczesna k u l t u r a E u r o p y , k u l t u r a p o w o j e n n a , d z i e l i się
więc n a wyraźne b l o k i z ewidentną dominacją różnych n a c j i
w poszczególnych d z i e d z i n a c h .
U p o m n i a n o się o r o z w ó j środków m a t e r i a l n y c h , d l a r o z w o j u
i oliwienia narodowej mózgownicy .
C z y można zatrzymać rośniecie d z i e c k a , młodzieńca, rękę
kładąc n a j e g o głowie? P y t a n i e n i e o d e r w a n e o d p r o b l e m ó w
światowych, n i e w y i z o l o w a n e z s o c j a l i s t y c z n e g o n a c z y n i a połą
c z o n e g o , chociaż wszędzie istnieje s p e c y f i k a zawiązująca się z r o d z i
mą werwą .
N i e s t e t y f a k t y i z j a w i s k a mijają, a p r z e ż y t k i pojęć ż y j ą
jeszcze w następnych p o k o l e n i a c h .
W a r t o poznać p o l s k i c h filhellenów, którzy w a l c z y l i o wolność
H e l l a d y , b y włączyć i t e n k r a j d o poświęceń n a s z y c h rodaków,
3
4
5
6
7
8
y
0 których tyle w i e m y w e Włoszech, a t a k mało w G r e c j i " .
Jest t o h i s t o r i a człowieka e p o k i , która opiewała w t a k
wielkie b o g a c t w o
historycznych przemian.
Jest p e w n e , że Bolesław K r z y w o u s t y zmarł w S o c h a c z e w i e
1 trzymając się r e l a c j i Długosza, został p r z e w i e z i o n y
d o Płocka
i tam pochowany.
Przejęty chęcią ulżenia l o s u mieszczaństwa , a zwłaszcza
chłopstwa, podjął walkę z samowładztwem świeckim i d u c h o
wnym.
Tytuł d o chwały S t a s z i c a n a t y m b o w i e m p o l e g a , że o n n a
d u c h u n i e upadł, k i e d y państwo u p a d ł o .
1 2
1 3
14
1 5
Administracja, polityka kadrowa
Jeszcze długo będziemy żyć w s y t u a c j i , w której n i e w s z y s c y
urzędnicy niższego s z c z e b l a będą n a p o z i o m i e .
C e n n e w t y m działaniu jest t o , że się p o d e j m u j e działanie
przeciw podstawie tych negatywnych z j a w i s k .
1 6
1 7
1 0
T o zdanie jest świadectwem reakcji na akcję reakcji.
Po p o l s k u : ...uwięziono ponad dwieście osób, osobistości albo...
ponad dwustu działaczy, mężczyzn, ludzi.
P o polsku, aby nie sprawiać wrażenia, że mężczyźni, którzy
głosowali za przyznaniem kobietom prawa wyborczego, nie są Szwajca
rami, użylibyśmy tylko jednego z tych rzeczowników. Można bowiem
przyjąć za podstawową zasadę, że w jednym zdaniu nie nazywa się
tego samego przedmiotu dwiema różnymi nazwami (oczywiście nie
dotyczy to określeń szeregowych typu Kowalski,
wybitny działacz
i ceniony publicysta) ani nie nazywa się tym samym wyrazem różnych
przedmiotów.
Zwrot wyłazić ze szwów depeszy wywodzi się zapewne z czasów,
kiedy depesze szyto grubymi nićmi.
P o polsku raczej: ...z widoczną przewagą różnych narodów.
T o znaczy: 'upominano się o zwiększenie funduszy n a oświatę'.
I w tym zdaniu widać specyfikę zawiązującą się z rodzimą
werwą.
Po polsku przeżytki raczej się utrzymują, występują, dają o sobie
znać itp., niż żyją.
3
4
5
6
7
8
9
1 0
T o znaczy: ... tyle wiemy o poświęceniach naszych rodaków we
Włoszech, a nie: że tyle wiemy we Włoszech o naszych rodakach, jak
wynika z tego zdania.
'
Po polsku:
którą cechowało bogactwo; która odznaczała się
bogactwem; która obfitowała w historyczne
przemiany.
Oczywiście ani Bolesław Krzywousty nie trzymał się relacji
Długosza, ani się jej nie trzymali c i , którzy przewozili zwłoki Bole
sława. A b y uniknąć śmieszności, napisalibyśmy po polsku na przykład:
.. .zmarł w Sochaczewie,
a jego zwłoki przewieziono do Płocka — jak
świadczy relacja Długosza.
P o p o l s k u : ...ulżenia losowi mieszczaństwa.
Poczucie językowe P o l a k a sprzeciwia się nie tyle powtórzeniu
wyrazu upaść, ile użyciu go w tym samym zdaniu w dwóch nieco
różnych znaczeniach (zob. przypis 5). Po polsku można było napisać np.
.. .nie stracił wiary, kiedy państwo upadło. Polski zwrot upaść na
duchu znaczy bowiem 'stracić nadzieję; stracić wiarę w coś'.
C h o d z i tu zapewne o poziom odpowiadający poziomowi szczebla.
Potoczny zwrot być na poziomie wymaga w s t a r a n n e j wypowiedzi
dodatkowego określenia d l a wyrazu poziom, np. być na wysokim,
niskim, odpowiednim
poziomie.
P o p o l s k u : cenne w tym działaniu jest i to, że się kieruje
przeciw
podstawie...
11
1 2
1 3
1 4
1 5
l ń
1 7
161
160
P r z e d p r a c o w n i k a m i A D M s t a w i a m y i z w r a c a m y uwagę
n a rzetelne i wyczerpujące i n f o r m a c j e i n t e r e s a n t ó w .
W p r a w i a n i e się p r z e z p r a c o w n i k ó w w s t a n n i e t r z e ź w o ś c i
p o d c z a s p r a c y jest o b j a w e m w najwyższym s t o p n i u n e g a t y w n y m .
W c y k l u artykułów p n . D l a c z e g o piszą s k a r g i ? c h c e m y zająć
się z b a d a n i e m a n a t o m i i s k a r g , c h c e m y rozszyfrować p r o c e s
powstawania obywatelskich pretensji .
U w a ż a m y j e d n a k , że sposób z w o l n i e n i a J a n a K . , 2 0 - l e t n i e g o
p r a c o w n i k a r a d y n a r o d o w e j , p o w i n i e n być d o k o n a n y w o d m i e n n e j
formie .
Zarząd Ł ó d z k i c h R e s t a u r a c j i D w o r c o w y c h „ W a r s " i n f o r m u j e ,
że p r a c o w n i k a , obsługującego pociąg n a trasie Ł ó d ź F a b r y c z n a —
T e r e s p o l , zdjęto z obsługi bufetów w w a g o n a c h .
Był złym człowiekiem d l a l u d z i , zdjęli g o z z a w i a d o w c y ,
zdjęli g o z k o n t r o l e r a , miał t r z y k o l e g i a , w s z y s t k i e przegrał,
więc się t e r a z j u ż n i e c z e p i a .
18
Przestępstwa, wykroczenia, wypadki,
działalność milicji i sądów
19
2 0
2 1
2 2
2 3
S a m f a k t s k r o m n y c h , a n a w e t złych warunków b y t o w a n i a
n i e w a r u n k u j e konieczności popełniania przestępstw .
N i e m a s k u t e c z n i e j s z e g o środka przeciwdziałania przestępczo
ści niż tłumienie o g n i s k d e m o r a l i z a c j i — z a n i m zdążą z a o w o
cować z b r o d n i ą .
Rozwiązanie źródłowych problemów n i e m o ż e nastąpić z d n i a
n a dzień i g r o z i przepełnieniem w i ę z i e ń .
C h y b a c z a s pomyśleć o i n n y c h , b a r d z i e j w y c h o w a w c z y c h
niż k a r a c h
f o r m a c h oddziaływania.
T e n krąg m u s i być p r z e r w a n y w sposób z d e c y d o w a n y
i sięgający p o i n n e ś r o d k i .
Drugą przyczyną, obciążoną s p r a w s t w e m z a częstość wystę
p o w a n i a o p i s y w a n e g o g a t u n k u przestępstw — jest użyteczność.
S p r a w a prawnego u r e g u l o w a n i a s p r a w y sztucznej insemi
n a c j i u l u d z i była p r z e d m i o t e m d y s k u s j i zespołu p r a w a k a r n e g o .
P o wziąwszy p o d e j r z e n i e , że k o b i e t a g o z d r a d z a , uderzył
kobietę
k i l k a k r o t n i e w głowę siekierą.
T r u d n o się więc dziwić, że f a k t p o b i c i a m ł o d e g o człowieka
p r z e z k e l n e r a , którego wkrótce p o t e m z n a l e z i o n o m a r t w e g o ,
t a k zbulwersował opinię p u b l i c z n ą .
24
25
26
2 7
28
2 9
3 0
31
P o p o l s k u : ...stawiamy
zadanie rzetelnego i wyczerpującego
informowania...
a l b o . . . zwracamy uwagę na konieczność rzetelnego
i wyczerpującego informowania.
Kancelaryjną powagę tego sformułowania ośmiesza jego dwu
znaczność: mówimy bowiem po polsku wprawiać kogo w co ('wy
woływać w kimś jakieś uczucie') oraz wprawiać się w co ('nabywać
wprawy w czymś'). Po polsku raczej: doprowadzanie się pracowników
do stanu nietrzeźwości... albo po prostu: upijanie się pracowników.
Po niby-polsku można by równie dobrze zajmować się studiami
analizy badania anatomii skarg; po polsku raczej:... chcemy zbadać
skargi, a l b o : . . . chcemy się zająć anatomią skarg. U w a g a : wyrazu
anatomia coraz częściej n a d u ż y w a się w znaczeniu przenośnym,
pisząc o anatomii utworów literackich, procesów społecznych, urządzeń
mechanicznych itp.
P o polsku nie s p o s ó b zwolnienia powinien być dokonany
w odmiennej formie, ale zwolnienie powinno być dokonane w odmiennej
formie lub w odmienny sposób.
P o polsku mówimy: usunąć, zwolnić kogoś ze stanowiska,
pozbawić kogoś stanowiska; zwrot „zdjąć kogoś ze stanowiska" razi
wielu Polaków j a k o rusycyzm.
A l b o ów zły człowiek rzeczywiście odczuwał niezdrowy pociąg
do kolejarzy, albo należało napisać:... zwolniono go ze stanowiska
zawiadowcy...
1 8
32
1 9
2 0
2 1
2 2
2 3
A więc niektóre warunki warunkują tylko warunkowo.
Ogniska mogą owocować tylko po niby-polsku.
Po p o l s k u : . . . co grozi przepełnieniem więzień. Jeżeli bowiem
rozwiązanie problemów grozi przepełnieniem więzień, to lepiej tych
problemów w ogóle nie rozwiązywać.
Po p o l s k u : . . . o innych, bardziej wychowawczych niż kary...
Po p o l s k u : . . . przerwany...
innymi środkami l u b . . . za pomo
cą innych środków.
Po p o l s k u : . . . przyczyną częstości występowania...
Po polsku wyraz sprawa jest w o b u wypadkach zbędny.
Po p o l s k u : . . . uderzył ją; chyba że inna kobieta go zdradzała,
a inną uderzył.
Można by podejrzewać, że to ów miody człowiek zabił kelnera,
mszcząc się za pobicie; skądinąd jednak wiemy, że kelner żyje,
a młody człowiek zmarł. Sens zdania zmienił się wskutek niewłaściwego
szyku wyrazów. Należało napisać:... fakt pobicia przez kelnera młodego
człowieka, którego wkrótce potem znaleziono martwego.
2 4
2 5
2 6
2 7
2 8
2 9
3 0
3 1
3 2
163
162
T r z e c h młodych mężczyzn p o p o b i c i u swej o f i a r y zaczęło
przeszukiwać m u k i e s z e n i e .
Działanie i c h miało c h a r a k t e r chuligański, w w y n i k u czego
sędzia był 7 d n i n i e z d o l n y d o p r a c y .
C z y n t e n jest t a k o k r u t n y w s w y m popełnieniu - , że t r u d n o
jest znaleźć o d p o w i e d n i e słowo, a b y g o p u b l i c z n i e napiętnować.
D a n e te wskazują, że nastąpił w z r o s t n i e l e t n i c h sprawców
przestępstw o 2 1 , 9 p r o c .
I t a k z l u d z i s o l i d n y c h powstał s o l i d n y g a n g , w którym
n i k t n i k o g o starał się n i e o s z u k i w a ć
n a doli z przemytu
złota.
P o l i c j a p o d e j r z e w a , że m a c z a l i o n i c o n a j m n i e j p a l c e w całej
aferze .
T u t e j s z a k a w a l e r k a , p o p i w s z y dźwignęła kamień pozostały
p o s p a l o n y m s t o l a t t e m u młynie, a ważący d w i e t o n y i dwieście
kilogramów, potoczyła g o z n a d r z e c z k i d o R y n k u i zwaliła
na s k w e r k u , g d z i e i l e ż y .
D w ó c h mężczyzn m i m o zamkniętych r o g a t e k usiłowali przejść
przez p r z e j a z d .
Bliższe z b a d a n i e w i s i e l c a wykazało, że n i e daje o n o z n a k
życia, c o i prawidłowe, b o w i e m jest z p a p i e r u .
3 3
3 4
35
3 6
37
3 8
39
4 0
4 1
O b y ł o się n a szczęście bez o f i a r w l u d z i a c h . Ciężkich
obrażeń doznał j e d y n i e m a s z y n i s t a p o c i ą g u .
Samochód z przyczepą p r z y w y k o n y w a n i u skrętu w p r a w o
potrącił kierującego m o t o r o w e r e m m - k i J a w a , który doznał
obrażeń ciała, oddalając się w k i e r u n k u K o c m y r z o w a .
Z w r a c a także uwagę, że choć zakopiańskie j e z d n i e w n i e
b e z p i e c z n y c h m i e j s c a c h będą p o s y p y w a n e , t o j e d n a k należy
zachować n a n i c h specjalną uwagę. U w a g i zakopiańczyków
p r z e k a z u j e m y więc w a r s z a w i a k o m .
W p i e r w s z y m półroczu b r . sąd w 120 p r z y p a d k a c h o g r a
niczył bądź pozbawił ojców i m a t k i , zaniedbujących swe
obowiązki władzy r o d z i c i e l s k i e j .
W sądzie w Puławach odbył się p r o c e s p r z e c i w k o oskarżo
n y m o n i e d o p i l n o w a n i e przepisów b h p , w w y n i k u c z e g o uległ
śmiertelnemu w y p a d k o w i p r a c o w n i k k o t ł o w n i .
W p r o c e s i e z e z n a w a l i d o c . Józef K u b a c k i i l e k a r z Z b i g n i e w
G b u r e k z k l i n i k i w K a t o w i c a c h , którzy z r e l a c j o n o w a l i s p r a w y
związane z przyjęciem d o k l i n i k i i p r z e b i e g i e m l e c z e n i a Józefa
K r a d y n y , j e d n e g o z p o d o p i e c z n y c h oskarżonego, z a p o m o c
któremu wyłudził o d j e g o m a t k i k i l k a tysięcy z ł .
T a k więc p o z a z e z n a n i a m i świadków n i e istnieją żadne b e z p o
średnie d o w o d y , że n i e jest t o przysłowiowa k a c z k a — a p r a w
d z i w e cielę z d w o m a g ł o w a m i .
A n i d z i e k a n W a r c h o l i k * a n i a d w o k a t P o r w i s z n i e uważają
ją z a d r a ż l i w ą .
Sądy Opiekuńcze, wydziały d o s p r a w n i e l e t n i c h M O , p o r a d n i e
z d r o w i a p s y c h i c z n e g o — o t o t y l k o niektóre instytucje n a j b a r d z i e j
z a i n t e r e s o w a n e tą współpracą, niezbędną w w y p a d k u s t w i e r d z e n i a
42
4 3
x
4 4
4 5
46
4 7
4 8
A więc to była t e n ofiara!
Czy liczba d n i niezdolności sędziego do pracy byłaby niższa
czy wyższa, gdyby ich działanie nie miało charakteru chuligańskiego?
Wyrażenie bardzo rażące w swym „napisaniu"; po p o l s k u :
czyn ten jest tak okrutny, że trudno znaleźć
N i c dziwnego, że nieletni rosną, ale w tym wypadku chodzi
o wzrost liczby przestępstw popełnianych przez nieletnich sprawców.
P o polsku a l b o : . . . nikt nikogo nie oszukiwał, a l b o . . . każdy
się starał, by nikogo nie oszukać.
Ciekawe, cóż innego oprócz palców mogli maczać. P o l s k i zwrot
maczać w czymś palce znaczy 'brać udział w czymś niezbyt godziwym';
można jednak po polsku powiedzieć... co najmniej maczali
palce
w całej aferze.
P o polsku raczej: tutejsi kawalerowie...
dźwignęli kamień...
potoczyli... i zwalili; uniknęłoby się wówczas dwuznaczności, k t o leży
na skwerku: kawalerka czy kamień.
P o p o l s k u : dwóch mężczyzn... usiłowało przejść a l b o : dwaj
mężczyźni usiłowali przejść.
P o polsku przymiotnik prawidłowy znaczy 'zgodny z obowią
zującymi prawidłami, n o r m a l n y ' ; z a niepoprawne uważa się jego użycie
w znaczeniu 'dobry, właściwy, odpowiedni, słuszny'. T y l k o w języku
niby-polskim wisielec normalnie daje oznaki życia, jeżeli nie jest
z papieru.
3 3
3 4
3 ?
49
3 6
3 7
3 8
3 9
4 0
4 1
Maszynista pociągu — to też człowiek.
Widocznie obrażenia ciała m o t o r o w e r u nie były zbyt ciężkie,
jeżeli się mógł oddalać w kierunku K o c m y r z o w a . Zakłócenie sensu
zdania wynika z niewłaściwego szyku wyrazów. P o r . też przypis 32.
Krótko mówiąc zwraca się uwagę, żeby zachować uwagę,
co powinni wziąć pod uwagę warszawiacy.
Po p o l s k u : . . . ograniczył władzę rodzicielską lub pozbawił jej
rodziców, zaniedbujących swe obowiązki.
Czyżby rzeczywiście proces był przyczyną śmiertelnego wypadku?
K t o k o m u pomagał? K t o i od czyjej matki wyłudzał pieniądze?
Po p o l s k u : . . . nie jest to... kaczka, ale prawdziwe cielę. N a s z y m
zdaniem zresztą świadkom można wierzyć, bo trudno pomylić kaczkę
z cielęciem, zwłaszcza dwugłowym.
Po p o l s k u : . . . nie uważają jej za drażliwą.
4 2
4 3
4 4
4 ?
4(1
4 7
4 8
4 9
165
164
w p r z y p a d k u u c z n i a niewątpliwych d e w i a c j i p s y c h i c z n y c h i m o
ralnych
Zostały o n e p o p r z e d z o n e w n i k l i w y m i p r a c a m i a n a l i t y c z n y m i
n a d tą kategorią przestępstw B i u r a O r z e c z n i c t w a S N
.
P o s t e r u n e k M O w Z a l e s i u G ó r n y m p r o w a d z i postępowanie
k a r n e w s t o s u n k u d o p r e z e s a prowadzącego s a m o c h ó d .
D o z g o n n ą wdzięczność w i n i e n jest k a p r a l o w i M O b y d g o s k i
p i j a k B o g d a n A . z a d o p r o w a d z e n i e g o p r z e z tegoż p r z e d s t a w i c i e l a
władzy d o I z b y W y t r z e ź w i e ń .
K o m e n d a D z i e l n i c o w a M O zaprosiła d o swej s i e d z i b y c z o
łowych łódzkich pasożytów, o b i b o k ó w i n i e b i e s k i c h p t a k ó w .
D o c h o d z e n i a w s p r a w a c h nielegalnej p r o d u k c j i s a m o g o n u
objęły p o n a d 2 4 0 0 osób.
5 0
5
1
52
53
5 4
5 5
W y k o n a n o serię z a m ó w i o n ą d o a p a r a t u r y zabezpieczającej
b e z p i e c z e ń s t w o żeglugi m o r s k i e j .
I n s t a l o w a n o już różne urządzenia, mające rozproszyć w i l g o t n e
o p a r y , ale j a k dotąd n i e w y n a l e z i o n o jeszcze j a j k a K o l u m b a
w tej d z i e d z i n i e .
O b s z a r K a r k o n o s z y p o w i n i e n być przemysłem produkującym
czyste p o w i e t r z e i w o d y .
J e d n a t o z p r z y c z y n tego, iż niektóre m a s z y n y są cięższe niż
być p o w i n n i i m o g ą .
W d o d a t k u a u t o m a t t e n m u s i obsługiwać 11 osób, a n o w y —
t r z y k r o t n i e w y d a j n i e j s z y m a obsługiwać 12 o s ó b .
Z a s a d a działania r o w e r u p o l e g a n a p o d o b n e j z a s a d z i e .
58
5 9
6 0
6 1
6 2
6 3
H a n d e l , usługi, zaopatrzenie sklepów, m o d a
G o s p o d a r k a , produkcja, technika
E k s t e n s y w n e m e t o d y g o s p o d a r o w a n i a , przepędzane d r z w i a m i ,
wracają często p r z e z o k n o .
Z n i e c z u l i c a wśród d r o g o w c ó w występuje n i e t y l k o n a s z c z e b l u
r e j o n u . O k a z u j e się, że p r o f i l działalności g o s p o d a r c z e j
jest
n a s t a w i o n y wyłącznie n a budowę i naprawę dróg, b e z r o z p r a s z a
n i a się n a r e m o n t y b u d y n k ó w .
5 6
B a r s z y b k i e j obsługi jest m i e j s c e m spotkań s z e r o k i e g o w a c h l a
. Społeczeństwo w y s t a w i a t u pełną reprezentację.
Z a w s z e będziemy dążyć d o s z e r o k i e g o w a c h l a r z a a s o r t y m e n t u ,
przedkładając chęć z a s p o k o j e n i a p o t r z e b r y n k u n a d w y g o d ę
producenta .
rza
6 4
6 5
5 7
Po p o l s k u : . . . niezbędną w razie stwierdzenia u ucznia...
H o , ho, a jakież to przestępstwa popełnia Biuro Orzecznictwa
S N ? Humorystycznej dwuznaczności uniknęłoby się przez samą
zmianę szyku; np
pracami analitycznymi
Biura Orzecznictwa
SN
nad tą kategorią przestępstw.
Każdy prowadzi, co może: posterunek — postępowanie karne,
prezes — samochód, a my — walkę z błędami.
Tak to kapral przez kaprala prowadził pijaka. P o p o l s k u : . . .
za doprowadzenie go do Izby Wytrzeźwień.
P o polsku przymiotnik czołowy znaczy m.in. 'wybitny, przodu
jący, stojący na czele, kierowniczy' i nie może się odnosić do postaci
ocenianych negatywnie; nie mówimy po polsku ani wybitny pasożyt,
ani przodujący obibok.
Trzeba mieć nie lada znajomości, by w Polsce produkować
samogon l e g a l n i e .
Metody intensywne natomiast wciąga się drzwiami, a one ucie
kają przez okno.
Trzeba więc ów nastawiony profil rozproszyć, a sytuacja się
poprawi.
M 1
5 1
5 2
5 3
5 4
5 5
5 6
5 7
5 « P o p o l s k u : . . . aparatury zapewniającej bezpieczeństwo...; zob.
zabezpieczać.
Jajko K o l u m b a , czyli 'proste rozwiązanie pozornie trudnego
zagadnienia' raczej można znaleźć niż wynaleźć.
Równie dobrze można by powiedzieć po niby-polsku, że po
wierzchnia gazety powinna być przemysłem produkującym nienaganne
teksty.
P o p o l s k u : . . . niektóre maszyny są cięższe niż być powinny,
a niektórzy ludzie są ciężsi niż być powinni.
Jeżeli nowy automat jest trzykrotnie wydajniejszy, to powinien
obsługiwać 33 osoby, chyba że to nie on obsługuje, ale jego obsługują.
Po polsku albo: zasada działania roweru jest podobna, albo:
działanie roweru polega na podobnej zasadzie, a l b o : rower działa na
podobnej zasadzie.
A z k i m to się ów szeroki wachlarz spotyka? C z y czasem nie
z wąskim wachlarzem?
W ten sposób szeroki wachlarz asortymentu zaspokoi szeroki
wachlarz potrzeb i szeroki wachlarz klientów będzie zadowolony.
P o polsku wyrazu wachlarz używamy przenośnie tylko z rzeczownikami
oznaczającymi pojęcia oderwane. Z o b . wachlarz.
5 9
6 0
6 1
ft2
6 3
6 4
6 5
166
167
Chłopi p o d o b n o k u p i l i t r u c i z n y d o tępienia s t o n k i i n a s y p a l i
d o prywatnego stawu z rybami.
K a ż d y w o l i spojrzeć n a czystą, odprasowaną ekspedientkę
w s k l e p i e spożywczym, niż spotkać się z r o z k o c u d a n y m flejtu
c h e m , obrzydzającym nawet smakowitą m a r g a r y n ę .
K i e r o w n i c z k a s k l e p u p r z y N o a k o w s k i e g o , która niestety m u s i
pić p i w o s k a r p e t k o w e n a w a r z o n e p r z e z S a n d r ę — z dużą
uprzejmością załatwiła reklamującego k l i e n t a .
N a miejsce s k l e p u k o m i s o w e g o m a być o t w a r t y s k l e p z odzieżą
i d z i e w i a r s t w e m . A więc jeszcze j e d e n g r z y b e k d o k o n f e k c y j n e g o
barszczu b a z a r o w e g o .
Opierając się n a o b s e r w a c j a c h w S z w e c j i , uważam, że w S e
z a m i e l i c z b a k a s jest zupełnie wystarczająca, n a t o m i a s t pies
jest p o g r z e b a n y w n i s k i e j sprawności p e r s o n e l u k a s o w e g o .
K o b i e t y — t o współczesne a m a z o n k i b e z d r u g i e j p i e r s i , żeby
w y g o d n i e j i m było targać z a k u p y .
W większości więc w y p a d k ó w p l a c e wyglądają r a n o t a k s a m o
j a k opuścili i c h - o s t a t n i s p r z e d a w c y .
N i e d a w n o jakiś o j c i e c wołał n a p u s z c z y w s p r a w i e p i e l u s z e k
i w o k ó ł s p r a w y zrobił się r u c h , więc m o ż e i j a zawołam
i ktoś t a m u s ł y s z y .
O k a z u j e się, że nowości w r o d z a j a c h będzie w s k l e p a c h
n a w e t d u ż o , tyle, że n i e j e d n o k r o t n i e z góry p o w i a d a n a m się,
że i c h ilość m o ż e n i e zaspokoić p o p y t u .
go
6 6
67
6 8
6 9
7 0
7 1
7
73
7 4
N a przyszłość s z a n o w n y c h n a s z y c h t w ó r c ó w p r o s i m y n i e
o popłuczyny, a o k i s i e l .
N i e w s p o m i n a m y tu o wielu innych agregatach j a k n p .
o maszynach d o lodów oraz popularnych ostatnio dystrybuto
rów, których p r o d u k u j e się już w k r a j u .
I j a także chciałabym w r e s z c i e zobaczyć b o c i a n a , który b y
zwiastował prawdziwą wiosnę odnośnie poczynań a d m i n i s t r a c j i
naszej g a s t r o n o m i i .
W y g o d a podróży dziesiątków tysięcy pasażerów u l e g n i e więc
wyraźnej p o p r a w i e .
M i m o złych w a r u n k ó w a t m o s f e r y c z n y c h i wiążącymi się z t y m
trudnościami t r a n s p o r t o w y m i n i e n o t u j e się o s t a t n i o większych
zakłóceń.
P o d w ó c h l a t a c h M a k s y m i l i a n F . zwinął interes, m o t y w u
jąc t o u władz nierentownością w a r s z t a t u i złym s t a n e m j e g o
zdrowia .
7 5
7 6
7 7
7 8
7 9
8 0
Nauka
Ambicją naukowców jest s y s t e m a t y c z n e r o z g r y z a n i e z a g a d n i e
n i a z g o d n i e z i c h p r o f e s j o n a l n y m i specjalnościami
oraz jak
n a j b a r d z i e j ścisła współpraca n a u k i z praktyką we w s p o m n i a n e j
dziedzinie.
W y s p y G a l a p a g o s , n a których K a r o l D a r w i n zaczął d o
myślać się swojej t e o r i i e w o l u c j i , zagrożone zostały z n a j m n i e j
spodziewanej strony.
81
8 2
T o był pewnie bardzo silny trucizn.
Trzeba więc rozkocudane flejtuchy myć i prasować.
A u t o r tego zdania powinien wypić piwo językowe nawarzone
przez siebie samego.
W ten sposób w konfekcyjnym barszczu bazarowym znalazły
się dwa grzyby.
Dzięki autorowi tego zdania wiemy, gdzie się w Warszawie
grzebie psy. Sens niemieckiego przysłowia tu jest pies pogrzebany
oddaje się po polsku przez w tym tkwi sedno sprawy.
Nieprawda!
P o p o l s k u : . . . tak samo jak wtedy, kiedy je opuścili ostatni
sprzedawcy.
~ Widocznie nie wołał na puszczy, skoro się zrobił ruch. P o
polsku wyrażenie glos wołającego na puszczy znaczy 'słowa nie znajdujące
oddźwięku, trafiające w próżnię'.
A l b o nowości będzie raczej niewiele, albo — by uniknąć dwu
znaczności — należało napisać:... dużo, tylko że niejednokrotnie z góry
nam się powiada...
6 6
0 7
6 8
6 9
7 0
71
7 2
3
7 4
Po p o l s k u : . . . prosimy nie o popłuczyny, ale o kisiel.
Pewnie, jak się ma maszyny do dystrybutorów, to już łatwo
ich produkować. T u jednak chodzi o urządzenie do sprzedaży napojów
orzeźwiających, więc po polsku należało napisać: nie wspomnimy
tu... o popularnych ostatnio dystrybutorach,
które się już produkuje
w kraju.
P o polsku przysłowiowym zwiastunem wiosny są jaskółki.
Ponadto zamiast wiosna odnośnie poczynań administracji powiedziałoby
się po p o l s k u : wiosna w poczynaniach
administracji.
P o p o l s k u : . . . zwiększy się.
Po p o l s k u ; mimo złych warunków atmosferycznych
i wiążących
się z tym trudności
transportowych...
A na cóż to warsztat biedaczek zachorował? G d y b y chodziło
o zdrowie M a k s y m i l i a n a F . , napisalibyśmy:... stanem swego zdrowia.
Taką ambicją odznaczają się naukowcy tylko o zdrowych zębach.
Ciekawe, gdzie K o p e r n i k i Einstein d o m y ś l i l i się swoich
teorii. Po polsku teorię można budować, opracować, rozwinąć, formu
łować, snuć, tworzyć, ale raczej się jej uczony nie domyśla.
7 5
7 6
7 7
7 8
7 9
8 0
8 1
8 2
168
169
W y p o w i e d ź p r o f e s o r a przyniosła wiele w y p o w i e d z i
cennych
i s z l a c h e t n y c h w i n t e n c j i , chociaż z b y t często u t r z y m a n y c h
w tonie k a z n o d z i e j s k i m .
W p r o w a d z a n i e p s e u d o - n a u k o w y c h terminów, n a miejsce
pojęć j e d n o z n a c z n y c h , trudności w p r z e j r z y s t y m i zwięzłym
sformułowaniu treści świadczy o pretensjonalności i w y k o r z e n i e
niu .
które p o z o s t a n i e d l a m n i e zawsze w z o r e m l e k a r z a h u m a n i s t y .
P o l f a dzierży właściwie m o n o p o l n a z a o p a t r z e n i e k r a j u w l e k i ,
a więc dźwiga t o brzemię pospołu ze z d r o w i e m .
O t y m , że e n c y k l i k a nie z a h a m u j e p o c h o d u pigułki a n t y
k o n c e p c y j n e j n a świecie — to p e w n e .
P o d o b n i e należy wystrzegać się przeciągających się przeciągów
przy wietrzeniu m i e s z k a n i a .
Zdrowie i medycyna
P r z y r o d a ; zwierzęta, ptaki, ryby, owady, rośliny
N a l e ż y uświadamiać społeczeństwo o możliwości całkowitego
w y l e c z e n i a c h o r y c h , bądź też przedłużenia i m życia, c o w efekcie
m o ż e i c h także u r a t o w a ć .
T r o j e d z i e c i odniosły
b a r d z o p o w a ż n e obrażenia i w b e z n a
d z i e j n y m s t a n i e przebywają w I n s t y t u c i e M a t k i i D z i e c k a .
G d y b y o b j a w y z a t r u c i a u Stanisława W o j d y ł y wystąpiły
równocześnie z j e g o d z i e ć m i , powtórne w e z w a n i e n i e nastąpiło
by z t a k dużym opóźnieniem.
J a ze swej s t r o n y j e s z c z e r a z składam p a n i d o k t o r g o
rące podziękowania z a jej wielką troskę o m o j e z d r o w i e ,
Z a j m u j e się zresztą n i e t y l k o mieszkańcami oceanów, mórz,
w i e l k i c h j e z i o r i r z e k . ale i c z w o r o n o g ó w , a także p t a k ó w .
K a r o l S. doszedł d o f u r t k i , żeby wyjrzeć n a ulicę, aż t u
p a t r z y w furtce s t o i zwierzę. Zwierzę stało n i e r u c h o m o , więc
doszedł, b y zawrzeć z n a j o m o ś ć .
J e g o żona n a chwilę wyszła d o o g r o d u . Z a p o w r o t e m
ujrzała słonia, który okazał się później być s a m i c ą .
A b y ograniczyć straty wśród szukających o p i e k i w pobliżu
o s i e d l i l u d z k i c h zwierząt — t r z y m a j c i e p s y n a u w i ę z i .
P i e s , j a k o i s t o t a żywa i czująca, p o t r z e b u j e ciepła i u w a g i ,
c o człowiek o d b i e r a i n a p r z e c i w t y m p o t r z e b o m w y c h o d z i .
P o z a Australią ryjówki można spotkać n a całej k u l i z i e m s k i e j ,
p r z y r o d n i c y t r a k t o w a l i j e dotąd b e z z a i n t e r e s o w a n i a , t a k s a m o
j a k p o s p o l i t e m u c h y uważali z a s s a k i , o których dosłownie
w s z y s t k o było w i a d o m o .
8 3
8 4
85
8 6
87
8 8
8 9
9 0
9 1
9 2
93
9 4
95
96
9 7
Wypowiedź była to prawdziwie profesorska, skoro przyniosła
wiele wypowiedzi. P o p o l s k u jednak powiedziałoby się raczej, że
przyniosła lub zawierała wiele myśli...
Zwróćmy uwagę na pięć charakterystycznych elementów tego
zdania: 1. na niby-polską pisownię przymiotnika pseudo-naukowy
(wg pisowni polskiej pseudonaukowy),
2. na niby-polską interpunkcję
(po polsku zbędny byłby przecinek przed wyrażeniem na miejsce),
3. na niby-polskie przeciwstawienie pseudonaukowych
terminów jedno
znacznym pojęciom, 4. na niezwykłe użycie wyrazu
wykorzenienie
(po polsku wyraz ten znaczy 'usunięcie z korzeniami'), 5. na niby-polską składnię (szeregowy podmiot, którego drugi człon występuje
w liczbie mnogiej, po polsku wymaga orzeczenia w liczbie mnogiej, tzn.
świadczą a nie świadczy). T a k więc tp jedno zdanie pochodzące
zresztą z artykułu o potrzebie większej troski o mowę ojczystą,
pokazuje, czym się niby-polszczyzna różni od polszczyzny p o d względem
ortograficznym, interpunkcyjnym, logicznym, leksykalnym i syntaktycznym.
8 3
9 8
8 4
Po p o l s k u : uświadamiać społeczeństwu możliwość
Dalszy ciąg
tego zdania wydaje się na pierwszy rzut o k a nielogiczny, ale w gruncie
rzeczy, czymże jest wyleczenie, j a k nie przedłużeniem życia.
Po p o l s k u : troje dzieci odniosło ciężkie obrażenia...
Widocznie najpierw wystąpiły dzieci, a dopiero później objawy
zatrucia.
8 5
8 6
8 7
O b y nasze zdrowie pozostało dła nas wzorem językoznawcy
humanisty.
Polfa i zdrowie wspólnie odpowiadają za zaopatrzenie kraju
w leki. Rzecz to zrozumiała, bo skoro zdrowie dopisuje, to popyt
na leki jest mniejszy, a więc łatwiej go Polfie zaspokoić.
Po p o l s k u : to pewne, że encyklika nie zahamuje...
Należy wystrzegać się przeciągów w ogóle, bo wszystkie prze
ciągi mają to do siebie, że się przeciągają.
- O ile nam wiadomo, najpospolitszymi mieszkańcami czworo
nogów i ptaków są pchły.
P o polsku powiedziałoby się, że K a r o l S. podszedł do furtki
...i zbliżył się
Po p o l s k u : wróciwszy; kiedy wróciła.
Po p o l s k u : . . . który okazał się samicą.
Po polsku — by uniknąć dwuznaczności: aby ograniczyć straty
wśród zwierząt szukających opieki...
P o polsku mówimy: zaspokajać potrzeby, a nie: wychodzić
potrzebom naprzeciw.
Polscy przyrodnicy nigdy nie uważali much za ssaki.
8 8
8 9
9 0
9 1
9
9 3
9 4
9 ?
9 6
9 7
9 8
171
170
W t e d y konwojenci Zakładów J a j c z a r s k o - D r o b i a r s k i c h w L u b
l i n i e zażądali o d spółdzielców łapówki z a z a k l a s y f i k o w a n i e
i c h d o wyższej k l a s y d r o b i u " .
K r e a c j a w „ K t o się b o i W i r g i n i i W o o l f " była jedną z j e g o
s z c z y t o w y c h osiągnięć a k t o r s k i c h .
M a m y trupę G r o t o w s k i e g o , którą znacząca część koneserów
całego świata uważa z a s z c z y t o w a n i e w t e a t r a l n y m o r g a z m i e
.
N u d a zionąca z e s t r a d y wzbogaciła, być m o ż e , w a c h l a r z
jej o d c i e n i , ale samej n i e n a d g r y z ł a .
1 0 8
1 < w
Literatura, sztuka
110
N a z w i s k a S i e n k i e w i c z a , S c h u l z a , S.I. W i t k i e w i c z a , G o m b r o
w i c z a zobowiązują, n i e j a k o nakazują stałe z a b i e g i o p o d b i j a n i e
czytelników z s z e r o k i e g o świata a t y m s a m y m rozsławiać imię
P o l s k i i jej k u l t u r y .
Należałoby też wspomnieć o powieści „ U p a d ł y A n i o ł " ,
której b o h a t e r e m m a być z b e l e t r y z o w a n y życiorys Stanisława
Wyspiańskiego .
N i e z a t y m i przesłankami p o t r z e b y d a n i a pierwszeństwa
t a k t y c e działania p r z e d z a s a d a m i m o r a l n y m i o p o w i a d a się w sztuce
i w j e d n y m z dzieł R o m a i n R o l l a n d
.
Z a słuchowiska wziąłem s i ę
zresztą jeszcze w t r a k c i e
p r a c y w R e d a k c j i Reportaży.
E p o s s p i s a n y p o łacinie n a początku I X w i e k u o p o w i a d a
o w i e l k i e j podróży m o r s k i e j d o c u d o w n e g o k r a j u , podjętą p r z e z
średniowiecznych m n i c h ó w
W i e l e s z t u k M o r o z o w i c z - S z c z e p k o w s k i e j przekładane były
n a języki o b c e i w y s t a w i a n e n a s c e n a c h z a g r a n i c z n y c h .
G e o r g S a n d uchodziła z a potężny buldożer postępu, który
miażdżył bezlitośnie r e a k c j ę .
Nastały t a k i e c z a s y , że s u k c e s się spostponował. D a w n i e j
a k t o r a w i e l b i o n o . Jeszcze miłośnicy K i e p u r y wyprzęgali k o n i e
z karety i sami je ciągnęli .
1 0 0
101
1 0 2
1 0 3
1 0 4
1 0 5
106
Życie rodzinne
Prawdą niezbitą jest, że d z i e c k u d o prawidłowego r o z w o j u
p o t r z e b n e jest w o g r o m n y m s t o p n i u t o właśnie ciepło d o m o
w e g o o g n i s k a , o którym słusznie pisze r e d . P i e k a r s k a , że się
g o już t y l k o niestety w s p o m i n a .
15 tysięcy r o z w i e d z i o n y c h małżeństw miało j e d n o d z i e c k o
.
N i e o d dziś w i a d o m o , że s p o d nóg części n a s z y c h p o c i e c h
ręce rodziców wymiatają n a j d r o b n i e j s z e kłopoty. A b y s o b i e
p r z y p a d k i e m boków nie p o o b i j a l i .
D a l s z e l a t a t o w a l k a ojca o o d z y s k a n i e d z i e c k a , który
c z t e r o k r o t n i e porywał s y n a
T r u d n o podejrzewać k o g o k o l w i e k , że w dzień wyszedłszy
z a człowieka z a mąż tejże n o c y go z a m o r d o w a ł a .
— C z y D i e g o P u e r t a jest żonaty?
— O w s z e m , m a pięcioro d z i e c i .
K o b i e t y rzucały m u się n a szyję, a o n j e o d siebie n i e
odpychał .
U w a ż a m , że była t o o s o b i s t a s p r a w a mojej żony i m n i e .
1 1 1
1 1 2
1 1 3
1 1 4
1 1 5
1 1 6
1 1 7
1 1 8
107
Po p o l s k u : ...była jednym z jego szczytowych osiągnięć.
Można tę przenośnię uznać za szczytowanie w językowym orga
zmie autora.
no Widocznie albo nuda miała zęby za słabe, albo estrada była
za twarda.
Po polsku napisalibyśmy:... że się je już tylko wspomina.
" - Jedno dziecko na 30 tysięcy osób? Po polsku powiedzielibyśmy
raczej :... po jednym dziecku.
Po p o l s k u : Aby sobie przypadkiem pociechy boków nie poobijały.
Krótko mówiąc: ojciec chce odzyskać dziecko, a ono m u
porywa syna.
P o polsku raczej:... że w noc poślubną zamorduje męża.
" 6 Przypomina się wierszyk: — A jak tam żona, dzieci? — N i e
poleci, skrzydła ma związane.
Po p o l s k u : . . . a on ich od siebie nie odpychał.
Po p o l s k u : . . . sprawa mojej żony i moja.
1 0 8
1 0 9
Spółdzielcy jednak łapówki nie dali i teraz pewnie żałują,
że ich do wyższej klasy drobiu nie zaliczono.
100 Nazwiska te zobowiązują też do większej staranności o język
wypowiedzi i niejako nakazują stalą troskę o jej formę.
Po polsku bohaterem powieści mógłby być sam Stanisław
Wyspiański, ale nie jego życiorys.
i<>- Z całą pewnością nie opowiedziałby się też R o l l a n d za taką
konstrukcją zdania.
A teraz czas się wziąć do nauki języka polskiego.
Po p o l s k u o wielkiej podróży..., podjętej
Po p o l s k u : wiele sztuk... przełożono na języki obce i wystawiono.
106 Porównanie kobiety do buldożera brzmi dość ryzykownie,
nawet jeśli jest to buldożer postępu.
107 Powinni byli ciągnąć karetę a nie konie.
9 9
1 0 1
1 0 3
1 0 4
1 0 5
1 , 1
1 1 3
1 1 4
1 1 5
1 1 7
1 1 8
172
173
Sport, turystyka
Działacze węgierskiej federacji piłkarskiej liczą n a d o b r e efekty
w p r o w a d z a n y c h z m i a n , n a koncentrację w a l e n t o w a n y c h piłka
rzy w ligowych k l u b a c h .
L i t m a n o w i c z miała e w i d e n t n i e wygraną końcówkę, ale w n i e d o c z a s i e podstawiła jakość i s p e s z o n a , jeszcze w lepszej s y t u a c j i
pozwoliła dać s o b i e w 41 posunięciu m a t a .
Pięciu g ó r n i k ó w uwięzionych w k o p a l n i koło E s s e n , o k a z a l i
się namiętnymi k i b i c a m i p i ł k a r s k i m i .
Organizatorzy byli tak zapatrzeni w motocykle i barwne
k a s k i , że p o z a p o m i n a l i o elementarnej s p r a w i e j a k k o s z a c h
na śmieci .
Jest t o p o s t a w a n a p e w n o słuszna, b o k l u b jest przecież
b a r d z o m o c n o związany, a n a w e t o p a r t y o Akademię W y c h o
wania Fizycznego .
Idąc o d p r z y s t a n k u , m u s i m y przebyć 200 metrów, które
jest n i e d o p r z e b y c i a .
T o właśnie o n p o r a z p i e r w s z y pokazał m i D ę b a Jagiełły,
r o s o c h a t e g o k o l o s a , stojącego wśród młodych d r z e w , w y s o k o
s w o i m wierzchołkiem wystającego p o n a d nie i
pokrytego
mchem
.
1 1 9
1 2 0
121
122
1 2 3
1 2 4
l 2 ?
Złote myśli, przenośnie, porównania
Każdy m e d a l m a c o najmniej dwie strony.
P r z e g i n a n i e pały psuje każdą najlepszą nawet koncepcję.
N a l e ż y z a w s z e stanąć p o s t r o n i e posiadającego słuszność.
D o d o b r e j r o b o t y i porządku n i e m u s i przypiekać ogień
komunizmu.
Z d e j m i j m y uzdę p e g a z o w i , którego p r o p o n u j e m y ludności
wiejskiej.
E c h , żeby tak znaleźć sposóh na koncentrację walentowanych
korektorów!
Wniosek dla dziewcząt: nie należy w niedoczasie podstawiać
jakości.
Po p o l s k u : pięciu górników... okazało się namiętnymi kibicami.
Po p o l s k u : . . . o tak elementarnej sprawie, jak kosze na śmieci.
Po p o l s k u : . . . . jest przecież bardzo mocno związany z Akade
mią.... a nawet opiera się na niej.
Jeżeli te 200 metrów jest rzeczywiście nie do przebycia, to nie
przejdziemy.
Polak zawsze pokazuje dąb, nawet jeśli jest to Dąb Jagiełły,
choć czasem staje dęba.
1 1 9
1 2 0
1 2 1
1 2 2
I2;>
1 2 4
1 2 5
D l a wędkarstwa t r z e b a szerzej otworzyć b r a m y p o d m i e j s k i c h
jezior.
Z b y t dużo ważnych szyszek węszy t u łatwy z a r o b e k .
Zaprzęg w stronę słońca jest j e d e n , każdy psuj w zaprzęgu
z o s t a n i e n a z w a n y s t a r y m n i e r o b e m , b e z p a t r z e n i a w zęby.
N i e w i a d o m o : preferować dziewiczość c z y g o t o w e i s p r a w d z o
ne rozwiązania.
P o m a g a i m cała sieć b r a t n i c h d u s z o s z e r o k i m w p r a w d z i e
w a c h l a r z u zainteresowań, lecz o wspólnych p r z e k o n a n i a c h .
L n i a n a nić odpowiedzialności z a własną pracę n i e jest w t y m
w y p a d k u z b y t długa, kończy się w m u r a c h tego s a m e g o zakładu.
C z y z a t e m pozwolić krążyć p r z y c z a j o n y m żaglom chciwości
i prywaty, dygnitarstwa i sobkostwa?
Słońce zaszło, n i g d z i e nie było żywej d u s z y , t y l k o d r o g a
j a k żywa uciekała o d u s y p i s k a .
175
c. K o m e n t a r z sportowy (fragment)
Ćwiczenia
Przetłumacz poniższe teksty na jeżyk polski tak, by się nie kłóciły
z obowiązującą normą i nie śmieszyły pretensjonalnymi przenośniami.
a. Reportaż (fragmenty)
Przez dymiące kurzawą gruzy, na świeżą parkową zieleń wtargnęły
wyblakłe i wymęczone okupacyjną nocą upiorki wyzwolone z wilgotnych
zakamarków ludzkiego mrowiska na robociarskich peryferiach Łodzi.
[...] Wynurzyły się ogołocone z osłon mroczne studnie zatęchłych
podwórek, obstawionych kletniami oficyn, w rozpaczliwym bezwstydzie
obnażyło się wnętrze Łodzi, tworzonej przez ubrylantowanych dręczy
cieli limfatycznych potworków. [...] Zadokumentowano detronizację
łódzkich arcykapłanów pieniądza, teraz zainaugurowano usuwanie ce
glanej skorupy, która jak strup po kapitalistycznym wrzodzie wciąż
trzyma się n a cielsku fabrycznego miasta. [...] Łódź przedwojenna
nieustannie miotała się w pajęczynie fabrykantów, a inwestorzy czyn
szówek należeli d o gatunku najjadowitszych pijawek, bo wyciskali
pieniądz z prątków K o c h a w płucach robotniczego dziecka. [...]
Z lotu ptaka Łódź przypomina nieforemny obwarzanek. Dookoła
otoczona jest nowoczesnymi osiedlami, a w środku pozostała stara,
spróchniała miazga.
b. Felieton sądowy (skrót)
Janina L . stała się brzemienną przyczyną o rok od niej młodszego
Kazimierza Ł. [...] Ł. miał wtedy, gdy wdepnął w Janinę L . dwu
miesięczne dziecko. [...] Z a zgodą ojca Janiny L . wspólne zamieszkanie
córki z Kazimierzem Ł. odbyło się w jego willi. [...] P o urodzeniu
dziecka, Kazimierz Ł. wzmógł absencję w domu.
[Wybucha awantura i wtedy K a z i m i e r z Ł.] leje Janinę L . szczęściem
ręką [...]. Starcza m u jeszcze pary, żeby dziewczynie pokiereszować
twarz i odebrać przytomność. [...] Sąd z urzędu nakazał Władysławowi G .
płacenie alimentów na dziecko uznawanego przez prawo za jego,
mimo, że K a z i m i e r z Ł. nie wypierał się autorstwa. [...] Władysław G .
zobowiązał się na piśmie, że [...] prześpi się ze swoją doniedawną
żoną.
Utożsamiamy się w tej chwili z jednym z tych 40-tysięcy kibiców,
którzy w nadziei na sukces polskiej drużyny zjawili się na stadion G K S
Wisła. K i e d y sędzia — do którego nie miejmy większych pretensji —
odgwizdał koniec meczu, wszystkie nasze uczucia przysłonięte były
rozgoryczeniem. [...] Źle by się stało, gdyby owe nieszczęsne 0 : 0
znowu — j a k wielokroć bywało — złożylibyśmy n a karb pecha [...].
Sądzimy, że mecz Polska — R u m u n i a był tą przysłowiową ostatnią
kroplą, która przelała dzban pełen goryczy, dzban, który ulepili
działacze Polskiego Związku Piłki Nożnej.
d. Powieść (urywki)
T a k i c h cudów w miasteczku (ani chyba gdzie indziej) się nie
zdarzało. Współczuwał ze słoniem, który nie chciał jeść. [...] K l a r a
bowiem była dziś co najmniej o kilka centymetrów wyższa wzrostem,
niż zwykle. [...] T o że w sypialni paliło się dwie lampy, to mnie
nie zaskoczyło [...]. Bardzo mocne nastolne lampy [...] jedna oświetla
ła rajsbrety dziewczynek, a druga niczym prożektor rzucała swój
jaskrawy snop wprost w twarz Doty. [...] Miała czemuś wyjątkowo
uroczystą minę, niczym połknęła kij [...]. C h o r y , nieszczęsny Maciek,
niespełny rozumu. [...] Przecie Wileński mówił, że dał jej dziś dwieście
złotych! T o czy z tych dwustu nie pożyczy mi setkę!

Słownik języka niby- polskiego, czyli błędy językowe w prasie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Polski (Polish) Unity Hospice postępuje zgodnie z obowiązującymi

Kto mówi w Szwajcarii po polsku?