LISTY DO REDAKCJI

Jubileusze
Nasz wkład w fizykę cząstek i fizykę wysokich
energii dał Instytutowi szacunek oraz prestiż w europejskich środowiskach naukowych i stopniowo również pozaeuropejskich. Polska od początku działalności
ZIBJ była jego członkiem, a w 1991 r. stała się również państwem członkowskim CERN-u. Mamy udział
w budowie akceleratora LHC, wielkiego zderzacza hadronów. Weszliśmy do międzynarodowych współprac
ATLAS, ALICE i LHCb, możemy dołączyć do projektu CASTOR w CMS. Wzięliśmy udział w budowaniu zderzacza HERA w DESY i jesteśmy współpracownikami wielkich projektów ZEUS oraz H1. W ramach współpracy ZEUS zaprojektowaliśmy, skonstruowali i zbudowali detektor świetlności oparty na rejestracji promieniowania hamowania e–p. Uczestniczymy w projekcie TESLA od jego początku. Skonstruowaliśmy dużą część detektora PHOBOS przy zderzaczu ciężkich jonów RHIC. Wnieśliśmy ważny wkład
w odkrycie nowego stanu hadronowej materii wzbudzonej do wysokiej gęstości, który ma własności silnie pochłaniających dżetów. We współpracy BELLE w KEK
w Tsukubie wzięliśmy udział w najdokładniejszych
pomiarach efektów naruszania symetrii CP w rozpadzie mezonów B. Nasi naukowcy biorą udział w eksperymentach prowadzonych w laboratorium GANIL
w Caen oraz w Legnaro i GSI.
Ostatnio nawiązaliśmy współpracę w ramach projektu ICARUS badania neutrin w laboratorium Gran
Sasso. Uczestniczymy w wielkim międzynarodowym
projekcie PIERRE AUGER, w którym są badane promienie kosmiczne o największych w przyrodzie energiach.
Dzięki bliskim związkom z CERN-em uczestniczymy w wielkim projekcie sieci komputerowej
CROSS-GRID, który w przyszłości znacznie wzmocni
nasze możliwości opracowywania danych doświadczalnych.
Na zakończenie zacytujmy fragment listu gratulacyjnego, jaki nadszedł od prof. Małgorzaty Witko, dyrektora Instytutu Katalizy i Fizykochemii Powierzchni
PAN: „Jubileusz to czas, w którym dokonujemy ocen
tego, co przeszło, mówimy o tym, co jest, i snujemy
plany na przyszłość. Z okazji tak zacnego Jubileuszu
życzymy Dyrekcji Instytutu, by władza i wiedza wzajemnie się implikowały, Pracownikom, by pamiętali, że
na sukces składa się 90% pracy, 5% talentu i 5% szczęścia, a Doktorantom, by w szczególnym dla nauki Roku
Einsteinowskim pamiętali słowa geniusza, że wyobraźnia jest ważniejsza od wiedzy”.
Małgorzata Nowina Konopka
IFJ PAN, Kraków
LISTY DO REDAKCJI
Energetyka wodorowa w Polsce
Z zainteresowaniem przeczytałem tłumaczenie artykułu z Physics Today „Energetyka wodorowa”, które ukazało się niedawno w Postępach (PF 56, 168 (2005)).
Bardzo się cieszę, że redakcja w ten sposób umożliwiła
szerokiemu środowisku polskich fizyków zapoznanie się
z tą problematyką. Jak wynika również z tego artykułu,
obecnie na świecie (Stany Zjednoczone, Japonia, Unia
Europejska) w tej dziedzinie rozwijane są intensywnie zarówno działania o charakterze aplikacyjnym jak i podstawowe badania naukowe. Motorem tego zainteresowania
jest świadomość, że źródła ropy i gazu są na wyczerpaniu,
a zarazem te nośniki energii silnie drożeją, konieczne jest
więc znalezienie alternatywnego źródła energii. O ile dla
potrzeb ciężkiego przemysłu i wytwarzania energii elektrycznej fizyka oferuje rozwiązania w postaci coraz doskonalszych elektrowni jądrowych, to w dziedzinie transportu drogowego (samochodowego) problem pozostawał
otwarty i tu wykorzystanie wodoru okazało się perspektywą bardzo atrakcyjną.
Myślę, że dla czytelników Postępów byłoby również
interesujące dowiedzieć się, co w tej tematyce dzieje się
w Polsce i w jakim stopniu nasza nauka jest w nią zaangażowana. Dotychczas w Polsce w zakresie energetyki
POSTĘPY FIZYKI
TOM 57
ZESZYT 1
wodorowej nie było żadnego spójnego programu o charakterze ogólnokrajowym, niemniej z uwagi na coraz większe znaczenie tej problematyki i zainteresowanie nią zarówno przemysłu jak i instytucji naukowych, w styczniu
2005 r. powołana została Platforma Wodoru i Ogniw Paliwowych, której celem jest umożliwienie kontaktów między przemysłem i nauką oraz promowanie rozwoju zarówno badań jak i przemysłu w celu produkcji oraz wykorzystania wodoru w gospodarce (patrz www.ichp.pl/pl/
platforma wodorowa.htm). Wśród instytucji założycielskich znalazły się oprócz przemysłu zarówno uczelnie
(m.in. AGH i Politechnika Warszawska) jak i instytuty
PAN (Instytut Fizyki Molekularnej z Poznania). Również
w bieżącym roku powstało Polskie Stowarzyszenie Wodoru i Ogniw Paliwowych, którego celem jest popularyzacja tej tematyki w kraju (www.hydrogen.edu.pl).
Jak wynika z opublikowanego artykułu, możliwości
rozwoju energetyki wodorowej są związane z trzema istotnymi elementami: wytworzeniem wodoru, jego magazynowaniem i wykorzystaniem do uzyskania energii. W dziedzinie wytwarzania energii kluczową sprawą jest opłacalność technik wytwarzania wodoru na skalę przemysłową.
Istnieje w Polsce koncepcja stosunkowo taniego uzyskiwania wodoru na skalę przemysłową poprzez podziemne
ROK 2006
41
Listy do redakcji
zgazowanie węgla. Tematyką tą od lat zajmuje się Główny
Instytut Górnictwa w Katowicach.
Jeśli chodzi o magazynowanie wodoru, to problematyka ta jest nieodłącznie związana z badaniami podstawowymi wodorków metali, prowadzonymi od lat w Polsce,
a zapoczątkowanymi w latach 50., gdy w Instytucie Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN we Wrocławiu z inicjatywy prof. Włodzimierza Trzebiatowskiego
rozpoczęto pod kierunkiem prof. Bohdana Stalińskiego
badania wodorków ziem rzadkich i aktynowców. Jednym
z efektów tej działalności była książka Bohdana Stalińskiego i Janusza Terpiłowskiego Wodór i wodorki (WNT,
Warszawa 1987), gdzie zagadnienia energetyki wodorowej
były już wzmiankowane wraz z dyskusją możliwości zastosowania wodorków do magazynowania wodoru oraz w
samochodach napędzanych wodorem. Warto tu zacytować dwa zdania z tej książki: „Czysty wodór, w tym także
wodór otrzymywany z wodorków, jest niewątpliwie paliwem przyszłości, szerszego jego zastosowania spodziewać
się należy prawdopodobnie dopiero w XXI wieku” oraz
„Sądzi się obecnie, że w przyszłości największe zastosowanie znajdą wodorki metali, stopów i związków międzymetalicznych, jako tzw. a k u m u l a t o r y w o d o r u, służące do przechowywania, transportu i praktycznego wykorzystania wodoru, głównie jako nośnika energii”. We
wrocławskim Instytucie te badania wodorków metali kontynuują prof. Henryk Drulis (synteza oraz badania własności fizykochemicznych połączeń wodoru z metalami,
stopami i związkami międzymetalicznymi) i prof. Olgierd
Żogał (NMR w wodorkach metali ziem rzadkich).
W Instytucie Chemii Fizycznej PAN w Warszawie
prof. Bogdan Baranowski zainicjował natomiast i rozwinął badania wodorków metali uzyskiwanych przy dużych
ciśnieniach gazowego wodoru, co dało impuls do badań
ciśnieniowych w innych ośrodkach światowych. W tym
Instytucie działa najliczniejsza grupa badająca wodorki
metali. Można tu wymienić uczniów prof. Baranowskiego
– kontynuatorów badań ciśnieniowych (doc. Stanisław Filipek i doc. Marek Tkacz), prof. Ryszarda Dusia, zajmującego się cienkimi warstwami wodorków, oraz prof. Ellinę
Łunarską, badającą wpływ wodoru na mechaniczne właściwości metali.
W Zakładzie Fizyki Ciała Stałego Wydziału Fizyki
i Informatyki Stosowanej AGH w Krakowie badania wodorków związków ziem rzadkich z metalami przejściowymi rozpoczęliśmy ok. 20 lat temu. Aktualnie w zespole, którym kieruję, prowadzimy badania wpływu wo-
42
doru na przemiany właściwości strukturalnych i magnetycznych w związkach ziem rzadkich z manganem typu
faz Lavesa i rozpoczynamy badania obecnie najbardziej
interesujących wodorków stopów metali lekkich z magnezem. Nasz zespół uczestniczy aktualnie w projekcie Unii
Europejskiej 6. Programu Ramowego „Complex Metallic
Alloys” oraz w sieci szkoleniowej HYTRAIN w Programie
UE Marie Curie.
Badania wodorków metali są prowadzone również
w kilku innych placówkach naukowych, jak Uniwersytet
Warszawski (Wydział Chemii), Politechnika Warszawska
(Wydział Inżynierii Materiałowej) i Politechnika Poznańska (Instytut Inżynierii Materiałowej).
Dowodem silnej pozycji naszych ośrodków badawczych w światowej działalności w zakresie badań wodorków było powierzenie nam organizacji konferencji
„Symposium on Metal–Hydrogen Systems 2004”, którą
miałem zaszczyt organizować w Krakowie we wrześniu
2004 r. Konferencja, w której uczestniczyło 400 osób,
dała przegląd aktualnych osiągnięć w dziedzinie badań
wodorków i ich zastosowań do magazynowania wodoru.
W zakresie badań mających na celu optymalne wykorzystanie energii zmagazynowanej przez wodór warto tu
wymienić badania ogniw paliwowych, a w szczególności
poszukiwanie optymalnych materiałów na elektrody, elektrolity i membrany elektrolityczne w tych ogniwach oraz
ich właściwości. Prace takie są prowadzone w AGH przez
prof. Janinę Molendę z Wydziału Inżynierii Materiałowej
i Ceramiki oraz prof. Piotra Tomczyka z Wydziału Paliw
i Energii.
Prace badawcze nad samochodami napędzanymi
wodorem są, według mojej wiedzy, prowadzone na Politechnice Warszawskiej oraz w Instytucie Nafty i Gazu
w Krakowie.
Konkludując, pragnę podkreślić, że polscy naukowcy,
w tym fizycy i chemicy, już od lat aktywnie uczestniczą
w badaniach podstawowych wodorków metali, a ostatnio
podjęte inicjatywy w skali ogólnopolskiej powinny pomóc
zarówno rozwinąć te badania jak i włączyć się w światowy
nurt zainteresowania energetyką wodorową. Tak więc my
w Polsce mamy również niemały dorobek w dziedzinie
tematyki „wodorowej”.
POSTĘPY FIZYKI
Henryk Figiel
Akademia Górniczo-Hutnicza
Kraków
TOM 57
ZESZYT 1
ROK 2006