Dyskusja na temat metod oceny stężenia testosteronu

Dyskusja na temat metod oceny stężenia testosteronu

WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
Dyskusja na temat metod
oceny stężenia testosteronu
Discussion on the methods of testosterone’
concentration measurement
Dorota Szydlarska1,
Tadeusz Budlewski1,
Ewa Bar-Andziak2
1Pododdział
Terapii Izotopowej Kliniki Chorób
Wewnętrznych, Endokrynologii i Diabetologii
Centralny Szpital Kliniczny MSWiA, Warszawa
2Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych
i Endokrynologii Warszawskiego Uniwersytetu
Medycznego, Warszawa
STRESZCZENIE
Testosteron to podstawowy męski hormon płciowy, oznaczanie jego stężenia ma istotne
znaczenie dla oceny stopnia androgenizacji w wielu jednostkach chorobowych, zarówno
u mężczyzn, jak i u kobiet. Stężenie tego hormonu, oznaczane wieloma powszechnie dostępnymi metodami nie zawsze koreluje z fenotypem klinicznym. W pracy przedstawiono
dostępne metody, służące do oceny stężenia testosteronu całkowitego oraz jego frakcji
(testosteronu biodostępnego i wolnego), opisując ich podstawowe cechy: wady i zalety.
Forum Medycyny Rodzinnej 2013, tom 7, nr 3, 149–154
Słowa kluczowe: wolny testosteron, testosteron biodostępny, testosteron całkowity
ABSTRACT
Testosterone is the main male sex hormone which determination is useful for assessment
of androgen status in many diseases in men and women as well. It seems that serum levels
of testosterone, when assayed by commonly used methods, do not correlate with clinical
parameters. The aim of this review is to present available methods of measurement of
total testosterone’ level and its fraction (bioavailable and free) and its advantages and
disadvantages.
Forum Medycyny Rodzinnej 2013, vol 7, no 3, 149–154
Key words: free testosterone, bioavailable testosterone, total testosterone
W
surowicy testosteron występu-
buminami za pomocą luźnych połączeń, ale
je w formie wolnej i związanej
z uwagi na stosunkowo duże stężenie albumin
z białkami. Głównymi proteina-
w surowicy połączenie to odgrywa istotną rolę.
mi, biorącymi udział w transporcie testoste-
W tabeli 1 przedstawiono procentowy udział
ronu we krwi, są albuminy oraz białka wią-
poszczególnych białek w transporcie testo-
żące hormony płciowe (SHBG, sex hormone
steronu w surowicy u kobiet [1]. Tylko około
binding globulin). Testosteron wiąże się z al-
1,5–2% puli całkowitego testosteronu w suro-
Adres do korespondencji:
lek. Dorota Szydlarska
Pododdział Terapii Izotopowej Kliniki Chorób
Wewnętrznych, Endokrynologii
i Diabetologii CSK MSWiA
ul. Wołoska 137
02–507 Warszawa
tel.: (22) 508 17 39
e-mail: [email protected]
Copyright © 2013 Via Medica
ISSN 1897–3590
149
WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
Tabela 1
Procentowy udział poszczególnych białek w transporcie testosteronu, z uwzględnieniem fazy cyklu
miesiączkowego i informacji, czy kobieta biorąca udział w badaniu jest w ciąży
Stężenie testosteronu
całkowitego w surowicy
(nM/l)
Testosteron
niezwiązany
[%]
Testosteron związany z białkami
SHBG [%]
CBG [%]
Albuminy [%]
Faza folikularna
1,3
1,36
66
2,24
30,4
Faza lutealna
1,3
1,37
65,7
2,2
30,73
Ciąża
4,7
0,23
95,4
0,82
3,55
SHBG (sex hormone binding globulin) — białka wiążące hormony płciowe; CBG (cortisol binding globulin)
wicy nie jest związane z białkami i uznawane
jest za frakcję wolną — czynną biologicznie.
Tylko około 1,5–2% puli
całkowitego testosteronu
w surowicy nie jest
związane z białkami
i uznawane jest za
frakcję wolną — czynną
biologicznie
Pojęcie testosteronu biodostępnego dotyczy
testosteronu związanego z albuminami oraz
wolnego (ryc. 1). Zgodnie z teorią wolnych
hormonów, postać hormonu niezwiązana
z białkami odpowiednimi receptorami może
wnikać do wnętrza komórki, a następnie wpływać na ich czynność i metabolizm [2]. Frakcje
hormonów wolnych i związanych z białkami
pozostają w równowadze. Jeżeli hormon przedostaje się do wnętrza komórki, odpowiednia część frakcji hormonu związanej z białkami dysocjuje się, zachowując równowagę.
Rycina 1. Frakcje testosteronu w surowicy
W stanach klinicznych charakteryzujących się
Frakcje hormonów
wolnych i związanych
z białkami pozostają
w równowadze
zwiększoną syntezą białek wiążących hormony
równe „5”, prekursory androgenów DHEA-
płciowe (kobiety ciężarne, stosujące tabletki
-S, DHEA i androstendion — odpowiednio
antykoncepcyjne lub leki przeciwpadaczkowe,
— 0,001, 0,01 i 0,1. Działanie androgenne jest
z nadczynnością tarczycy) stężenie hormonów
determinowane przez:
całkowitych zwiększa się, natomiast frakcja
—— stężenie androgenów w surowicy,
wolna pozostaje niezmieniona.
—— siłę wiązania z białkami,
Poważnym problemem klinicznym jest
rozbieżność wyników oznaczeń stężenia testosteronu, uzyskiwanych różnymi metodami la-
150
—— stopień konwersji do innych steroidów,
—— siłę biologicznego działania — zdolność
wiązania receptora androgenowego [6].
boratoryjnymi, co szczególnie dotyczy kobiet,
Analiza stężenia testosteronu ma szcze-
ponieważ mają niższe stężenie testosteronu
gólnie istotne znaczenie dla oceny stopnia an-
niż mężczyźni [3].
drogenizacji. W praktyce klinicznej stężenie
Pomimo wielu szlaków przemian androge-
tego hormonu nie zawsze koreluje z objawami
nów, stężenie mierzone jest tylko w niektórych
klinicznymi. Metodą referencyjną oznaczania
spośród nich [4, 5]. Istotnym czynnikiem dla
stężenia wolnego testosteronu jest dializa rów-
oceny znaczenia biologicznego jest powi-
nowagowa, zaś testosteronu biodostępnego
nowactwo hormonu do receptora: jeżeli za
— precypitacja z wysyconym siarczanem amo-
wartość referencyjną równą „1” przyjmiemy
nu. Wymienione metody są jednak pracochłon-
zdolność wiązania receptora przez testoste-
ne oraz wymagają skomplikowanej aparatury.
ron, to dihydrotestosteron ma powinowactwo
Zakres wartości referencyjnych dla testosterowww.fmr.viamedica.pl
Dorota Szydlarska, Tadeusz Budlewski,
Ewa Bar-Andziak
Dyskusja na temat metod oceny stężenia
testosteronu
nu nie był ustanowiony za pomocą dobrze zde-
immunosorbent assay) immunoenzymatycz-
finiowanej zdrowej populacji, a wiek, wskaźnik
na) polegają na wykrywaniu reakcji antyge-
masy ciała, faza cyklu miesiączkowego ani pora
nu ze swoistym dla niego przeciwciałem na
dnia nie były brane pod uwagę [7, 8].
podstawie pomiaru radioaktywności izotopu,
Wobec szerokiej dyskusji na temat dokład-
którym wyznakowany jest jeden ze składni-
ności powszechnie stosowanych testów oce-
ków reakcji (antygen lub przeciwciało), bądź
niających stężenie testosteronu w surowicy,
też reakcji enzymatycznej, w których stosuje
w 2007 roku Towarzystwo Endokrynologiczne
się przeciwciała lub antygeny znakowane od-
wydało oświadczenie, zgodnie z którym u osób
powiednimi enzymami. U kobiet, ze względu
z niskim stężeniem testosteronu w surowicy za-
na stosunkowo niskie stężenie testosteronu
lecono przeprowadzenie diagnostyki, a następ-
w porównaniu do mężczyzn, wykazano mniej-
nie monitorowanie leczenia przy zastosowaniu
szą przydatność diagnostyczną metod bez-
metody RIA (radio immuno assay), poprzedzo-
pośrednich oznaczania stężenia testosteronu
nej ekstrakcją, lub spektrometrii masowej [3].
całkowitego. Mała czułość testów immunochemicznych, szczególnie w przypadku ana-
METODY OZNACZANIA STĘŻENIA
lizy stężenia testosteronu u kobiet, powoduje
TESTOSTERONU CAŁKOWITEGO
uzyskanie fałszywych wyników — zaniżonych
Metoda spektrometrii masowej
Metodą referencyjną
oznaczania stężenia
wolnego testosteronu jest
dializa równowagowa,
zaś testosteronu
biodostępnego
— precypitacja
z wysyconym siarczanem
amonu
lub zawyżonych. Błąd metody jest tym większy
Spektrometria masowa, poprzedzona ekstrak-
im niższe jest stężenie testosteronu w surowi-
cją, chromatografią gazową lub cieczową, może
cy [10, 16, 17]. Analiza wyników oznaczenia
służyć jako metoda ilościowa lub jakościowa
stężenia testosteronu całkowitego w suro-
do oceny stężenia testosteronu w surowicy [3,
wicy, przeprowadzonych różnymi testami
9–13]. W wielu pracach badawczych traktowa-
z zastosowaniem metody RIA, dowiodła, że
na jest jako metoda referencyjna dla oznaczeń
wyniki są mało porównywalne i niedostatecz-
stężenia testosteronu całkowitego w surowicy.
nie powtarzalne [10, 17, 18].
Zaletą spektrometrii masowej jest wysoka swoistość i czułość. Do jej wad należą wysoki koszt
METODY OZNACZANIA STĘŻENIA
oznaczenia, czasochłonność procedury i ko-
TESTOSTERONU WOLNEGO
nieczność posiadania dużego doświadczenia
Metoda dializy równowagowej
przez personel laboratoryjny i specjalistyczne-
Metoda dializy równowagowej, polegająca
go wyposażenia laboratoryjnego [14].
na dodaniu 3H-T (testosteronu znakowanego
trytem) do badanej próbki, uzyskaniu stanu
Metoda radioimmunologiczna
równowagi w wystandaryzowanych warun-
Dość powszechnie wykorzystywana metoda
kach, a następnie przeprowadzeniu pomiaru
radioimmunologiczna, jeśli poprzedzona jest
jej radioaktywności, umożliwia pośrednie
chromatografią kolumnową lub ekstrakcją,
oszacowanie stężenia wolnego testostero-
charakteryzuje się dużą czułością, dokładno-
nu. Metoda ta, uznawana za złoty standard
ścią i specyficznością. Wadą tej metody są cza-
w oznaczaniu stężenia wolnego testosteronu
sochłonność oznaczeń i wymóg dużego doświad-
w surowicy, cechuje się wieloma niedogodno-
czenia pracowników laboratorium. Wynik bada-
ściami znacznie ograniczającymi możliwość
nia w znacznej mierze zależy od specyficzności
wykorzystywania jej w codziennej prakty-
wiązania hormonu przez przeciwciało [15].
ce [19]. Do jej wad należą: pracochłonność
i czasochłonność wykonywania pomiarów,
Metody immunochemiczne bezpośrednie
obecność zanieczyszczeń radiologicznych,
Metody immunochemiczne [RIA, metoda ra-
wysoki koszt badania oraz długi czas trwa-
dioimmunologiczna; ELISA (enzyme-linked
nia wyliczeń. Stopień oczyszczenia izotopu
Forum Medycyny Rodzinnej 2013, tom 7, nr 3, 149–154
151
WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
i rozcieńczenia surowicy mogą wpływać na
wykorzystującego stałą wartość wiązania te-
wyniki oznaczeń. Ostateczny wynik badania
stosteronu z białkami (SHBG i albuminy) [19]:
jest pochodną pomiaru stężenia testosteronu
całkowitego w surowicy [20].
TT =
Ks ¥ SHBG ¥ FT
1 + (Ks ¥ FT)
+
Ka ¥ Alb ¥ FT
1 + (Ka ¥ FT)
+ FT
Ultrafiltracja z wirowaniem
Metoda ultrafiltracji z wirowaniem w celu
TT (total testosterone) — całkowity testosteron
oznaczenia stężenia testosteronu wolnego
(mol/l); FT (free testosterone) — wolny testoste-
w surowicy polega na dodaniu do badanej
ron (mol/l). Ka stała — siła wiązania testosteronu
próbki testosteronu znakowanego trytem
z SHBG (nmol/l); Ks stała — siła wiązania testo-
(3H-T). Po osiągnięciu stanu równowagi — za
steronu z albuminami (mg/ml)
pomocą ultrafiltracji przyspieszonej wirowaniem — pomiędzy testosteronem całkowitym
Wadą tej metody jest zależność wyniku
nieznakowanym a radioaktywnym, następuje
od wyniku oznaczenia stężenia białek w su-
oddzielenie frakcji wolnego testosteronu. Za
rowicy. Pomocny w obliczeniach stężenia
pomocą pomiaru radioaktywności odseparo-
testosteronu wolnego przy zastosowaniu
wanej próbki, można wyliczyć wartość pro-
metody kalkulacyjnej jest wzór dostępny
centową testosteronu wolnego. Możliwość
na stronie internetowej http://www.issam.
absorpcji testosteronu na błonie filtracyjnej,
ch/freetesto.htm.
jest potencjalnym powodem uzyskiwania niższych stężeń hormonów [3].
Indeks wolnych androgenów
Indeks wolnych androgenów służy oszacowaMetoda immunologiczna
Stężenie wolnego testosteronu można rów-
niu ich liczby, może być wyliczony za pomocą
równania:
nież bezpośrednio oznaczać za pomocą metod
RIA lub ELISA. Oznaczenia są wykonywane
FAI = T (nmol/l) / SHBG (nmol/l) ¥ 100
bezpośrednio w surowicy albo po wcześniejszym jej przygotowaniu za pomocą ekstrakcji
Wielu naukowców kwestionuje zasadność
i/lub chromatografii. Zastosowanie tej meto-
wyliczania FAI (free androgen index). Wyzna-
dy może powodować uzyskanie znacznie niż-
czenie wartości wolnego testosteronu w surowicy
szych wyników stężeń wolnego testosteronu
za pomocą FAI powoduje uzyskiwanie wartości
w porównaniu do metody złotego standardu
niższych, w porównaniu do wyników uzyskanych
— dializą równowagową [21, 22]. Testy immu-
za pomocą dializy równowagowej [12, 13, 25, 26].
noenzymatyczne, oceniające stężenie wolnego testosteronu w surowicy, mierzą jedynie
METODY OZNACZANIA STĘŻENIA
około 20–30% stężenia hormonu oznacza-
TESTOSTERONU BIODOSTĘPNEGO
nego metodą dializy równowagowej [19, 23,
Metoda precypitacji z wysyconym
24]. Wobec powyższych danych przydatność
siarczanem amonu
tej metody w diagnostyce zespołów hiperan-
Testosteron biodostępny (wolny i związany z al-
drogenizacji u kobiet jest ograniczona.
buminami) jest uznawany za postać biologicznie
aktywną [27]. Metodą referencyjną oznaczania
152
METODY KALKULACYJNE
WYKORZYSTYWANE W PRAKTYCE
KLINICZNEJ
stężenia testosteronu biodostępnego jest precy-
Stężenie testosteronu wolnego może być wyli-
nej próbki testosteronu znakowanego trytem
czone za pomocą równania matematycznego,
(3H-T), oznaczeniu radioaktywności, a następ-
pitacja z zastosowaniem wysyconego siarczanu
amonu, która polega na dodaniu do analizowa-
www.fmr.viamedica.pl
Dorota Szydlarska, Tadeusz Budlewski,
Ewa Bar-Andziak
Dyskusja na temat metod oceny stężenia
testosteronu
nie dodaniu siarczanu amonu w celu wytrące-
dane na temat zastosowania oznaczeń hor-
nia białek (w tym także SHBG) [15, 19, 28].
monalnych w ślinie w diagnostyce zespołów
Po odwirowaniu badanej próbki frakcje 3H-T
hiperandrogenizacji u kobiet są ograniczone.
wolny i 3H-T związany z albuminami pozostają
Jest wiele doniesień na temat obecności pod-
w supernatancie. Kolejnym etapem diagno-
wyższonych stężeń androgenów u zdrowych
stycznym jest oznaczenie radioaktywności w su-
kobiet w niestandardowych warunkach (wysi-
pernatancie i wyliczenie odsetka testosteronu
łek fizyczny, stosunek płciowy, stres) [29, 30].
biodostępnego albo bezpośrednie oznaczenie
stężenia testosteronu w supernatancie metodą
PODSUMOWANIE
RIA [27]. Ograniczeniem tej metody jest moż-
Dane z piśmiennictwa wskazują, że u kobiet
liwość niepełnej precypitacji globulin, jak rów-
z klinicznymi objawami hiperandrogenizacji
nież jej czasochłonność i pracochłonność [19].
stężenie androgenów w surowicy może mieścić się w zakresie referencyjnym. W praktyce
METODY KALKULACYJNE
WYKORZYSTYWANE W PRAKTYCE
KLINICZNEJ
klinicznej stężenie testosteronu nie zawsze
Stężenie testosteronu biodostępnego, podob-
testosteronu całkowitego w surowicy nie jest
nie jak testosteronu wolnego, może być wy-
wystarczająca do oceny androgenemii, szcze-
liczone za pomocą odpowiedniego równania
gólnie u kobiet. Czułość i specyficzność testów
matematycznego [19]:
laboratoryjnych jest niedostateczna u kobiet
koreluje z parametrami klinicznymi. Należy podkreślić, że analiza wyłącznie stężenia
oraz u mężczyzn z objawami hipogonadyzmu,
TT =
Ks ¥ SHBG ¥ FT
1 + (Ks ¥ FT)
+
Ka ¥ Alb ¥ FT
1 + (Ka ¥ FT)
+ FT
z powodu niskich stężeń androgenów. Pomiar
stężenia wolnego testosteronu w surowicy,
jako uzupełnienie diagnostyki, obok stęże-
TT (total testosterone) — całkowity testosteron
nia całkowitego testosteronu, wydaje się być
(mol/l); FT (free testosterone) — wolny testoste-
niezbędny. Testy służące do bezpośredniego
ron (mol/l). Ka stała — siła wiązania testosteronu
oznaczania stężenia wolnego testosteronu
z SHBG (nmol/l); Ks stała — siła wiązania testo-
w surowicy nie powinny być stosowane z uwagi
steronu z albuminami (mg/ml).
na brak odpowiedniej czułości. Metody dializy równowagowej i precypitacji z wysyconym
Pomocny jest także wzór dostępny na
stronie internetowej http://www.issam.
ch/freetesto.htm.
siarczanem amonu są pracochłonne oraz
wymagają wykorzystania skomplikowanej
aparatury [19, 22]. Z tego powodu do oceny
stężenia zarówno wolnego, jak i biodostęp-
WYKORZYSTANIE ŚLINY W DIAGNOSTYCE
nego testosteronu wprowadzono metodę kal-
HORMONALNEJ
kulacyjną, wymagającą znajomości stężenia
W ślinie można oznaczać związki, które prze-
albumin, SHBG i testosteronu całkowitego.
chodzą na zasadzie dyfuzji. Spośród hormo-
Niższe stężenia androgenów w surowicy u ko-
nów są nimi: testosteron, androstendion,
biet, w porównaniu do mężczyzn, są powo-
DHEA, 17-OH-progesteron. Pobranie śliny
dem mniejszej czułości testów diagnostycz-
do badania jest proste przy zachowaniu pod-
nych. Błąd w którymś z oznaczeń wpływa na
stawowych zasad. Transport śliny, jako mate-
uzyskanie fałszywie dodatnich lub ujemnych
riału wykorzystywanego do diagnostyki labo-
wyników, co ma szczególne znaczenie u kobiet
ratoryjnej, nie wymaga specjalnej procedury,
z objawami hiperandrogenizacji. Idealna me-
a związki oznaczane w ślinie charakteryzują
toda określenia stopnia androgenemii nadal
się zwykle dużą trwałością. Dotychczasowe
pozostaje przedmiotem dyskusji.
Forum Medycyny Rodzinnej 2013, tom 7, nr 3, 149–154
153
WYBRANE
PROBLEMY
KLINICZNE
PIŚMIENNICTWO
1. Dunn J.F., Nisula B.C., Rodbard D. Transport of steroid
16. Taieb J., Benattar C., Birr A.S. i wsp. Limitations of
hormones: binding of 21 endogenous steroids to both
steroid determination by direct immunoassay. Clin.
testosterone-binding globulin and corticosteroid-binding globulin in human plasma. J. Clin. Endocrinol.
Metab. 1981; 53: 58–68.
Chem. 2002; 48: 583–585.
17. Wang C., Catlin D.H., Demers L.M. i wsp. Measurement of total serum testosterone in adult men: com-
2. Mendel C.M. The free hormone hypothesis. Distinc-
parison of current laboratory methods versus liquid
tion from the free hormone transport hypothesis.
chromatography-tandem mass spectrometry. J. Clin.
J. Androl. 1992; 13: 107–116.
Endocrinol. Metab. 2004; 89: 534–543.
3. Rosner W., Auchus R.J., Azziz R. i wsp. Position state-
18. Boots L.R., Potter S., Potter D. i wsp. Measurement
ment: Utility, limitations, and pitfalls in measuring tes-
of total serum testosterone levels using commercially
tosterone: an Endocrine Society position statement.
available kits: high degree of between-kit variability.
J. Clin. Endocrinol. Metab. 2007; 92: 405–413.
Fertil. Steril. 1998; 69: 286–292.
4. Rittmaster R.S. Androgen conjugates: physiology and
19. Vermeulen A., Verdonck L., Kaufman J.M. A critical
clinical significance. Endocr. Rev. 1993; 14: 121–132.
evaluation of simple methods for the estimation of
5. Wilson J.D., Leihy M.W., Shaw G. i wsp. Androgen
free testosterone in serum. J. Clin. Endocrinol. Metab.
physiology: unsolved problems at the millennium.
Mol. Cell. Endocrinol. 2002; 198: 1–5.
6. Jakiel G., Baran A. Androgen deficiency in women.
Endokrynol. Pol. 2005; 6: 1016–1020.
7. Morán C., Knochenhauer E., Boots L.R. i wsp. Adrenal
androgen excess in hyperandrogenism: relation to
1999; 10: 3666–3672.
20. Ekins R. Measurement of free hormones in blood.
Endocr Rev. 1990; 11: 5–46.
21. Winters S.J., Kelley D., Goodpaster B. The analog free
testosterone assays: are the results in men clinically
useful. Clin. Chem. 1998; 44: 2178–2182.
age and body mass. Fertil. Steril. 1999; 71: 671–674.
22. Rosner W. Errors in the measurement of plasma free
8. Bili H., Laven J., Imani B. i wsp. Age-related differ-
testosterone. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1997; 82:
ences in features associated with polycystic ovary
2014–2015.
syndrome in normogonadotrophic olgo-amenor-
23. Gruschke A., Kuhl H. Validity of radioimmunological
rhoeic infertile women of reproductive years. Eur.
methods for determining free testosterone in serum.
J. Endocrinol. 2001; 145: 749–755.
Fertil. Steril. 2001; 76: 576–582.
9. Dorgan J.F., Fears T.R., McMahon R.P. i wsp. Measu-
24. Morley J.E., Patrick P., Perry H.M. Evaluation of assays
rement of steroid sex hormones in serum: a compa-
available to measure free testosterone. Metabolism.
rison of radioimmunoassay and mass spectrometry.
Steroids. 2002; 67: 151–158.
2002; 51: 554–559.
25. Thienpont L.M., Van Nieuwenhove B., Stockl D. i wsp.
10. Taieb J., Mathian B., Millot F. i wsp. Testosterone
Determination of reference method values by isotope
measurement by 10 immunoassays and by isotope-
dilution-gas chromatography/mass spectrometry:
-dilution gas chromatography-mass spectrometry in
a five years’ experience of two European Reference
sera from 116 men, women, and children. Clin. Chem.
Laboratories. Eur. J. Clin. Chem. Clin. Biochem. 1996;
2003; 49: 1381–1395.
34: 853–860.
11. Kushnir M.M., Rockwood A.L., Roberts W.L. i wsp.
26. Stanczyk F.Z., Cho M.M., Endres D.B. i wsp. Limita-
Performance characteristics of a novel tandem mass
tions of direct estradiol and testosterone immunoas-
spectrometry assay for serum testosterone. Clin.
Chem. 2006; 52: 120–128.
12. Rauh M., Groschl M., Rascher W. i wsp. Automated,
fast and sensitive quantification of 17 alpha-hydroxy-
say kits. Steroids. 2003; 68: 1173–1178.
27. Manni A., Pardridge W.M., Cefalu W. i wsp. Bioavailability of albumin-bound testosterone. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1985; 61: 705–710.
-progesterone, androstenedione and testosterone by
28. Emadi-Konjin P., Bain J., Bromberg I.L. Evaluation
tandem mass spectrometry with on-line extraction.
of an algorithm for calculation of serum „bioavail-
Steroids. 2006; 71: 450–458.
able” testosterone (BAT). Clin. Biochem. 2003; 36:
13. Van Uytfanghe K., Stockl D., Kaufman J.M. i wsp. Eva-
591–596.
luation of a candidate reference measurement proce-
29. Hooper A.E., Gangestad S.W., Thompson M.E. i wsp.
dure for serum free testosterone based on ultrafiltra-
Testosterone and romance: the association of testo-
tion and isotope dilution-gas chromatography-mass
sterone with relationship commitment and satisfaction
spectrometry. Clin. Chem. 2004; 50: 2101–2110.
in heterosexual men and women. Am. J. Hum. Biol.
14. Singh R.J. Validation of a high throughput method
2011; 23: 553–555.
for serum/plasma testosterone using liquid chroma-
30. Nunes J.A., Crewther B.T., Ugrinowitsch C. i wsp.
tography tandem mass spectrometry (LC–MS/MS).
Salivary hormone and immune responses to three
Steroids. 2008; 73: 1339–1344.
resistance exercise schemes in elite female athletes.
15. Stanczyk F.Z. Diagnosis of hyperandogenism: Bio-
J. Strength. Cond. Res. 2011; 25: 2322–2327.
chemical criteria. Best. Pract. Res. Clin. Endocrinol.
Metab. 2006; 20: 177–191.
154
www.fmr.viamedica.pl