DOJRZAŁOŚĆ INTELEKTUALNA DZIECI

DOJRZAŁOŚĆ INTELEKTUALNA DZIECI
Dojrzałość intelektualna - to taki poziom rozwoju funkcji poznawczych, który
umożliwia dziecku osiąganie dobrych wyników w nauce szkolnej. Chodzi tu o umiejętność
spostrzegania i różnicowania spostrzeżeń, a także o dostatecznie wykształcony poziom
wyobraźni i uwagi dowolnej, o zdolność intencjonalnego zapamiętywania i odtwarzania
podawanych treści oraz zdolności myślenia przyczynowo- skutkowego i wnioskowania.”
Dojrzałości intelektualna przejawia się tym, że dziecko rozumie mowę otoczenia i jest
zorientowane w najbliższym środowisku, opowiada i nazywa własne przeżycia, wyciąga
logiczne wnioski z przebiegu zdarzeń. Dojrzałe intelektualnie dziecko jest aktywne
poznawczo oraz posiada motywacje do nauki i zdobywania informacji. Posiada już
pewien zasób wiedzy o świecie, w którym żyje. Orientuje się w swoim środowisku.
Posiada również pewien zasób doświadczeń, które stanowią podstawę do rozwoju pojęć
i definicji. Dziecko takie lubi czytać, chętnie pisze i rysuje. Przejawia zainteresowanie
zjawiskami zachodzącymi w przyrodzie, otoczeniu. Istotna jest tu również umiejętność
skupienia uwagi. Dziecko potrafi skoncentrować się w pełni na wykonywanym zadaniu.
Rozumie i wykonuje polecenia nauczyciela. Wypowiada się płynnie, pełnymi zdaniami.
Posiada bogaty zasób słownictwa. Charakteryzuje się prawidłową artykulacją oraz
swobodą wypowiedzi. Ma już znacznie rozwinięte myślenie abstrakcyjne, tworzy pojęcia
i dostrzega związek między symbolami graficznymi a ich semantyką. Sprzyja to
umiejętności czytania i liczenia. Dziecko potrafi również klasyfikować przedmioty i
zjawiska według określonego kryterium oraz rozumie związki między wydarzeniami
(np. interpretuje historyjki obrazkowe). Kolejnym ważnym czynnikiem dojrzałości
intelektualnej jest koordynacja wzrokowa i słuchowa. Dziecko dojrzałe do nauki
szkolnej opanowało analizę oraz syntezę, niezbędne w procesie porównywania, różnico
wania i odwzorowywania zarówno bodźców słuchowych jak i wzrokowych.
Dużą rolę w nabywaniu dojrzałości intelektualnej odgrywają struktura
i właściwości funkcjonowania układu nerwowego, zwłaszcza wyższych funkcji
korowych, będących biologiczną podstawą koordynacji ruchowej, wzrostu uwagi
dowolnej i koncentracji, które umożliwiają sprostanie wymaganiom szkolnym. Dziecko
osiąga zdolności związane z przyswajaniem i przetwarzaniem informacji o sobie
i świecie. Uwaga umożliwia mu skupienie się na zadaniu, a także przetwarzanie wiedzy
i jej zapamiętanie. Według Wygotskiego jest to główna funkcja umysłowa wieku
szkolnego warunkująca proces uczenia się. Dalszemu rozwojowi podlega też pamięć
(główna funkcja wieku przedszkolnego). Dzieci stosują coraz bardziej złożone strategie
pamięciowe, a przy tym analizują, przekształcają i organizują zdobywane informacje.
Mają też wiedzę o swojej pamięci. Dokonują się również zmiany w myśleniu dziecka,
które zgodnie z teorią Piageta polegają na przejściu od stadium myślenia
przedoperacyjnego do operacji konkretnych.
Rozwój myślenia dziecka
Myślenie to uwewnętrzniona czynność przetwarzania informacji prowadząca do
uogólnionego, pośredniego poznawania rzeczywistości abstrakcyjnej.
J. Kozielecki myślenie definiuje jako czynność obejmującą tak różnorodne procesy, jak
planowanie, przewidywanie, projektowanie, odkrywanie, ocenianie, rozumienie czy
wnioskowanie. Myślenie jest czynnością umysłową. W czynności myślenia biorą udział
operacje umysłowe, które nie są bezpośrednio obserwowalne. Za ich pomocą człowiek
przetwarza informacje o przedmiotach i ich klasach.
Okresy rozwoju inteligencji wg J. Piageta
Wiek życia
Struktury poznawcze
0 - 2
Inteligencja sensoryczno – motoryczna
Dominacja spostrzeżeń
2 - 6
Inteligencja przedoperacyjna
Dominacja wyobrażeń
6 - 11
Operacje konkretne
Dominacja wyobrażeń
11 - 15
Operacje formalne
Dominacja pojęć
Piaget pierwszy etap rozwoju dziecka, czyli okres inteligencji sensoryczno - motorycznej
dzieli na sześć stadiów organizacji aktywności dziecka. W pięciu początkowych stadiach
dziecko dochodzi do celów przez wykonywanie prób manipulacyjnych. Zgodnie z teorią
Piageta czynności zinternalizowane pojawiają się w ostatnim (od 1.6 - 2.0) stadium
inteligencji sensoryczno - motorycznej. Spostrzeżenia – to najwcześniejszy rozwojowo
materiał myślenia. Myślenie opierające się na danych tego rodzaju nosi miano
sensoryczno - motorycznego. Jest ono charakterystyczne dla dzieci do 2 roku życia.
Myślenie oparte na wyobrażeniach staje się czynnością wewnętrzną, czyli
zinterioryzowaną. Pierwsze przejawy interioryzacji myślenia można zaobserwować w
drugim półroczu 2 r. ż. (ok. 18 mies.). Interioryzacja polega na wyprzedzeniu czynności
jej myślowym przygotowaniem, czyli posługiwaniem się materiałem wyobrażeniowym.
Dziecko staje się dzięki temu zdolne do naśladownictwa odroczonego – powtarzania
pewnych czynności nie bezpośrednio po ich dostrzeżeniu, lecz dopiero po pewnym
czasie. W następstwie tego pojawiają się początki zabaw tematycznych, w których
dziecko odtwarza ciągi czynności zaobserwowanych najpierw u osób dorosłych. Innym
ważnym przejawem interioryzacji jest zdolność przewidywania wyników własnych
czynności, a więc elementarnego planowania działań.
W stadium przedoperacyjnym rozwija się przede wszystkim myślenie konkretno wyobrażeniowe. „Konkretność myślenia na tym poziomie polega na tym, że czynności
umysłowe dokonuje się za pośrednictwem obrazków, stanowiących wyobrażeniową
reprezentację czynności zewnętrznych”. Wielu psychologów zwraca uwagę na związek
myślenia z działaniem. Odnosi to się także do późniejszych okresów rozwojowych,
a zwłaszcza do wieku przedszkolnego. Myślenie konkretno - wyobrażeniowe jest
typową formą dla dzieci w wieku przedszkolnym. Wyobrażenia – myślenie opierające
się na wyobrażeniach nosi miano wyobrażeniowego lub obrazowego. Wyobrażenie jest
odzwierciedleniem obiektu, który aktualnie nie znajduje się w polu spostrzeżeniowym.
Wyobrażenia mogą mieć charakter odtwórczy (wierny obraz dawniej spostrzeganego
przedmiotu) i charakter twórczy (nowy obraz).
Okres operacji konkretnych przypada na 6 - 11 r. życia dzieci. Powyżej 6 roku życia
czynności umysłowe dziecka organizują się w określone struktury logiczne. Dziecko
dostrzega, że spostrzegany przez nie układ elementów sytuacji jest wynikiem
zachodzących zmian i czynności. Pozwala to dziecku na przewidywanie bardziej
trafnych skutków własnych czynności i dalszych zmian sytuacji. Dziecko w tym wieku
potrafi także składać, odwracać i łączyć te same elementy w obrębie jakiejś całości
konkretnie danej, ujmować ten sam materiał z różnych punktów widzenia. Dziecko
pojmuje, że spostrzegany układ elementów jakiejś sytuacji jest rezultatem zmian
i przekształceń. W obrębie konkretnej całości dziecko potrafi te elementy składać,
odwracać i łączyć, ujmować z różnych punktów widzenia. Dziecko rozumie, że część jest
mniejsza od całości.
Okres operacji formalnych oderwanych od działania na konkretnych przedmiotach lub
ich wyobrażeniach. Porównując myślenie dzieci 6-7 letnich, a dzieci wkraczających w
wiek 11-12 lat dostrzegamy duże różnice. Dziecko na początku nauki w szkole cechuje
nadal myślenie konkretno – wyobrażeniowe tzn. że łatwiej przeprowadza operacje
(czynności) umysłowe w oparciu o konkretny materiał. Z czasem dziecko zaczyna
rozumieć mowę oderwaną od spostrzeganego, konkretnego przedmiotu, wówczas
mamy do czynienia z myśleniem słowno – logicznym. Logiczne myślenie posługujące się
operacjami formalnymi jest, jak sądzi Piaget, najwyższą formą regulacji stosunków
między organizmem a środowiskiem. Młodzież staje się zdolna do zestawiania sądów,
wyprowadzania wniosków z ich kombinacji. Myślenie logiczne staje się abstrakcyjne
i ma charakter hipotetyczno – dedukcyjny tzn. zanim uczeń przystąpi do jakiegoś
badania, stawia hipotezy (uwzględniając prawa i zasady). Stara się wydedukować
konsekwencje w przypadku przyjęcia określonej hipotezy. Myślenie w tym okresie jest
myśleniem obiektywnym tzn. wyzwolonym od praktycznego działania. W okresie tym
rozwija się myślenie pojęciowe. Rozumienie czasu historycznego, przestrzeni
geograficznej.
Reasumując możemy wyróżnić w ontogenezie trzy rodzaje myślenia, które są zarazem
jego szczeblami rozwojowymi:
myślenie sensoryczno – motoryczne (zmysłowo – ruchowe)
myślenie konkretno – wyobrażeniowe
myślenie słowno – logiczne (pojęciowe)
Człowiek nie tylko odbiera docierające do niego informacje różnego rodzaju, lecz przez
operowanie nimi może również wytwarzać nowe dla niego dane lub wiadomości.
Koncentrując się na myśleniu nie można pominąć roli, jaką odgrywają w nim świadome
operacje myślowe, dzięki którym właśnie operujemy oraz dochodzimy do pośredniego
i uogólnionego poznania świata.
Do podstawowych operacji myślowych A. Jurkowski wymienia takie operacje jak:
ANALIZA – polega na oddzieleniu złożonej całości i wyodrębnieniu jej elementów,
cech. Przedmiotem analizy może być spostrzegana zmysłowo rzeczywistość
zewnętrzna a także pojęcia oderwane
SYNTEZA – jest odwrotnością analizy. Polega na myślowym łączeniu określonych
elementów w jedną całość.
ABSTRAHOWANIE – oznacza myślowe operowanie wybranymi cechami
przedmiotu i zjawisk, z pominięciem pozostałych.
UOGÓLNIENIE – to operacja wyodrębniona w przedmiotach cech wspólnych i
łączenie ich. Jest ona podstawą wytwarzania pojęć, ustalanie praw naukowych.
PORÓWNYWANIE – polega na zestawieniu rzeczy lub ich elementów, a to
prowadzi do wykrywania podobieństw i różnic.
Jak wspierać rozwój myślenia u dziecka?
Proponować dziecku gry planszowe,
Nie wyręczać dziecka, aby samo znalazło rozwiązanie problemu,
Proponować gry/ zabawy, polegające na tworzeniu klas (dzielenie zbioru
obrazków na grupy; zwierzęta, rośliny itp.),
Bawić się z dzieckiem w porównywanie obiektów pod względem wielkości,
liczebności itp.
Zaburzenia myślenia
Zaburzenia myślenia dzielimy na zaburzenia toku myślenia i zaburzenia treści myślenia.
W przypadku dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych zauważyć można przede
wszystkim następujące zaburzenia toku myślenia:
Zaburzenia TOKU myślenia:
Spowolnienie – procesy myślowe przebiegają wolniej niż przeciętnie, obserwacja
pośrednia na podstawie symptomów zewnętrznych:
-wolne mówienie
-długie zastanawianie
-myślenie przychodzi z trudem
-reguły mówią cicho i wolno
Przyspieszenie („gonitwa myśli”) – jedna myśl goni drugą, duża produkcja słów,
pomysłów, pojawiających się pod wpływem bodźca, przeskakiwanie z jednego
tematu na drugi, niczym nieuzasadnione dygresje, mówienie szybko
Rozwlekłość – trochę przypomina zwolnione tempo, wiąże się z pojawianiem się
w procesie myślenia różnych wątków, błahych, niepotrzebnych, brak oddzielenia
rzeczy ważnych, od rzeczy pobocznych, gubienie celu po drodze
Splątanie – inkoherencja, „sałatka słowna” kompletna dezorganizacja
wypowiedzi, tylko fragmenty zdań lub równoważniki, nie powiązane ze sobą,
każda wypowiedź niezależna od drugiej.
Perseweracje – uporczywe powtarzanie tego samego, często w myślach, czasem
obserwowalne na poziomie mowy
Zaburzenia TREŚCI myślenia:
Urojenia (iluzje, złudzenia) – jest zewnętrzny powód, coś z zewnątrz jest
zniekształcone; na podstawie obiektywnie istniejącego bodźca różne irracjonalne
myśli, wbrew racjonalnym o ich błędności, zniekształcenie rzeczywistości, nad
interpretowanie, błędne wnioski
Wielkościowe – przesadne, nierealistyczne przekonanie o swoich wartościach,
często ogłaszają siebie prorokami, wieszczami, przewidują przyszłość
Prześladowcze – związane z przekonaniem, że jest się śledzony szpiegowanym,
podglądanym, aby zrobić coś przeciwko nam, ludzie tworzący spiskowe teorie,
czują się osaczeni, zagrożeni, nie przemawiają żadne argumenty
Ksobne – urojenia odniesienia, inni jeśli rozmawiają, to rozmawiają o mnie jeżeli
patrzą
w moim kierunku, to patrzą na mnie, poczucie wielkiego zagrożenia,
przyczyna zachowań, które są odpowiedzią na te złudne wyobrażenia
Halucynacje (omamy) – brak zewnętrznego bodźca, a osoba chora widzi, słyszy,
czuje wrażenia, które nie mają żadnych podstaw, żeby wystąpiły zaburzenia
głębsze niż urojenia
Słuchowe – słyszą dźwięki, głosy, rozmowy o treści najczęściej przykrej do
słyszącego sposób krytyczny, szyderczy, ironiczny często głosy niosą treści
niebezpieczne – nakazy, zakazy czasem głosy przekazują nadzwyczajne
tajemnice, sekrety, których nie można przekazać, lub przeciwnie
Wzrokowe – dosyć charakterystyczne dla zaburzeń spowodowanych zatruciem
(intoksykacyjnych) często mają charakter nieprzyjemny, przerażający,
zagrażający, sprośny, bluźnierczy
Węchowe – najczęściej zapachy nieprzyjemne
Smakowe – często w parze z zapachowymi, rzadkie
Dotykowe – też charakterystyczne dla intoksykacji (w schizofrenii czasem
doznania o charakterze seks.) najczęściej doznania niechciane
Kinestetyczne (fantomowe) – czucie ruchu u zdrowych ludzi po amputacjach
Rozwój uwagi u dziecka
Stefan Szuman po dokonaniu licznych analiz różnych ujęć uwagi stwierdził iż
„uwaga jest takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w korze mózgowej, który
przygotowuje, a następnie podtrzymuje sprawną prace organizmu w zakresie jego
poznawczej orientacji i celowej działalności w świecie otaczającym”.
Wiek niemowlęcy
Zarówno u zwierząt jak i u noworodka człowieka funkcje analogiczne do uwagi pełnią
odruchy bezwarunkowe (wrodzone), a wśród nich tzw. odruch orientacyjny. Odruch
ten przejawia się na bodźce silne, nowe, nagłe i polega na przewidywaniu innych
czynności, np. jedzenia i skierowaniu oraz ustawieniu receptorów (wzroku, słuchu, i in.)
w taki sposób, aby najlepiej spostrzegać ten wyróżniony bodziec. Niemowlę od
urodzenia zachowuje się w nowych sytuacjach aktywnie, skupia uwagę na te spośród
nowych bodźców i zdarzeń, które mają dla niego wartość sygnalizacyjną, pomija zaś
inne, nieznaczące. Działalność badawcza dziecka w pierwszych miesiącach jego życia
sprowadza się do niespecyficznego manipulowania przedmiotami, natomiast od
drugiego półrocza zaczyna nabierać cech manipulacji specyficznej czyli uwzględniającej
właściwości i funkcje przedmiotu. W rozwoju ontogenetycznym u dziecka wcześnie, bo
w 2-3 miesiącu życia, pojawia się charakterystyczna reakcja ożywienia na widok osoby
dorosłej, czyli dorosły staje się obiektem szczególnej uwagi dziecka. Wraz z rozwojem
dziecka ludzie dorośli w coraz większym stopniu sterują jego czynnościami. Dziecko
stopniowo m. in przez naśladownictwo – kieruję uwagę na wszystko, co jest obiektem
uwagi człowieka dorosłego.
Wiek poniemowlęcy
Uwaga małego dziecka jest uwagą mimowolną, mało podzielną; ma bardzo ograniczony
zakres, słabą koncentracje i przerzutność. Małe dziecko interesuje się różnorodnymi
przedmiotami i zjawiskami, nie potrafi jednak świadomie odwrócić uwagi od jednych
zjawisk, aby zaobserwować inne. Uwaga jego samorzutnie przechodzi z jednego
przedmiotu na inny, łatwo ulega rozproszeniu. Dziecko w wieku niemowlęcym podobnie
jak w wieku poniemowlęcym, nie jest też zdolne wyodrębnić w sposób świadomy tego,
co istotne w obserwowanym przedmiocie, a spostrzeganie jego i obserwacja zależą od
konkretnych zadań, które dziecko rozwiązuje w życiu codziennym oraz w zabawie. Już w
drugim roku życia w związku z wzrastającą umiejętnością przemieszczania się
w przestrzeni poszerza się krąg przedmiotów i zdarzeń na których dziecko skupia
uwagę. Rozwija się też trwałość uwagi. Dziecko potrafi coraz dłużej zajmować się daną
czynnością oraz skierowuje aktywnie swą uwagę na dane zjawisko np. obrazki
w książce. Mimo, że w ciągu dwóch pierwszych okresów rozwojowych, niemowlęcego
i poniemowlęcego, dokonują się istotne zmiany w funkcjonowaniu uwagi, to jednak
w dalszym ciągu jest to bardzo niedoskonały regulator zachowania się.
Najważniejsze cechy uwagi dziecka tych dwóch okresów rozwojowych są następujące:
jest ona krótkotrwała, podlega stałym wahaniom, w związku z tym dziecko stale
zmienia obiekt własnej zabawy;
dziecko w tym wieku nie potrafi sterować własną uwagą; nie jest ono
podmiotem, ale raczej przedmiotem sterowania;
w tym wieku zakres uwagi ogranicza się w zasadzie do jednego bodźca czy jednej
czynności.
Wiek przedszkolny
W wieku 3 do 7 lat zachodzą istotne zmiany w rozwoju uwagi. Dzieci w trzecim roku
życia mogą utrzymywać uwagę podczas zabawy przez ok. 20 – 35 minut, natomiast
podczas bardziej monotonnego zajęcia ok. 17,5 minuty. Uwaga dzieci w wieku
przedszkolnym nie jest ani zbyt trwała ani też przerzutna i podzielna. Dziecko zmienia
często przedmioty zainteresowania, odrywa się od jednej czynności lub zabawy, aby
przejść do następnej. Jego uwaga jest przede wszystkim mimowolna, czyli skoncentrowa
na na bodźcach silnych i atrakcyjnych, nie jest ona podtrzymywana wysiłkiem woli.
Wraz z wiekiem czas trwania rozmaitych czynności wykonywanych przez dzieci
wydłuża się, co świadczy o tym, że coraz dłużej skupiają one swoją
uwagę na tym, czym zajmują się i co robią. W tym okresie kształtują się też zaczątki uwa
gi dowolnej. Dzieci z najstarszej grupy w przedszkolu potrafią słuchać opowiadania
spokojnie uczestniczyć w przedstawieniu. Zdolność skupiania uwagi badano
wielokrotnie. Maria Żebrowska w książce psychologia rozwojowa i wychowawcza
przytacza wyniki badań T. W. Pietruchowej, która obserwowała zachowanie dzieci w
przedszkolu podczas wykonywania mało atrakcyjnych czynności segregacji
skrawków kolorowego papieru do koszyczków.
Rozwój uwagi u dzieci w wieku przedszkolnym.
Wiek dzieci
Średni czas
trwania czynności
(w min.)
Średni czas
odrywania uwagi
od czynności (w
min.)
2,6 – 3,6
17,5
7,8
3,6 – 4,6
37,4
7,5
4,6 – 5,6
51,4
6,4
5,6 – 6,6
62,8
1,6
Młodszy wiek szkolny
W młodszym wieku szkolnym rozwijają się wszystkie rodzaje i cechy uwagi. Rozwój ten
jednak nie jest równomierny. Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki
szkolnej, stając się coraz bardziej zdolną do koncentracji, trwałości i przerzutności.
Zwiększa się też jej pojemność. Dla dzieci w młodszym wieku szkolnym
charakterystyczna jest uwaga skierowana na przedmioty i zjawiska zewnętrznego
otoczenia. W końcu tego okresu rozwijać się też zaczyna uwaga w stosunku do własnych
czynności psychicznych. Istnieje szereg pedagogicznych sposobów aktywizowania
i rozwiania uwagi dzieci.
Do najważniejszych należą:
uświadomienie dziecku znaczenia jego pracy;
rozbudzanie zainteresowania i aktywnego stosunku do pracy; osiąga się to np.
przez zmienianie i należyty dobór metod nauczania, ładną mowę, odpowiednią
gestykulacje.
Monotonia przebiegu lekcji sprzyja odwracaniu uwagi lub całkowitemu jej zanikowi.
Słabe i jednostronne bodźce czynią dzieci apatycznymi i ospałymi. Uwaga uczniów
aktywizuje się wtedy, gdy uwzględnia się i wykorzystuje w procesie nauczania ich
zainteresowania i wiąże nowy materiał z dawnymi ich wiadomościami, nawykami
i doświadczeniami. Dzieci materiał nauczania przyswajają sobie wtedy, gdy ma on
elementy nowości, pobudzające ich zainteresowania i gdy jednocześnie całość materiału
nie jest całkiem obca. Różne metody aktywizowania i utrzymywania trwalej uwagi
dzieci sprzyjają rozwojowi uwagi dowolnej i zwiększają jej pojemność.
Pojemność uwagi rozwija się wówczas, gdy:
podany materiał jest zrozumiały,
ma wyraźną formę i dobrze jest zgrupowany,
gdy warunki obserwacji są sprzyjające, tzn. gdy obserwacja oparta jest na
konkretnym pokazie a przedmioty są dobrze oświetlone i znajdują się w
niewielkiej odległości od dziecka.
Zaburzenia w rozwoju uwagi
Przejawem nieprawidłowości rozwoju poznawczego są często spotykane w okresie
przedszkolnym zakłócenia uwagi. Towarzyszą one na ogół zespołowi tzw.
nadpobudliwości psychoruchowej. W zaburzeniu tym obok nadpobudliwości w sferze
poznawczej dominuje nadmierna ruchliwość oraz wzmożona emocjonalność. U podłoża
procesów
nadpobudliwości
leży zaburzanie równowagi procesów nerwowych
w postaci przewagi procesów pobudzenia nad procesami hamowania w korze
mózgowej. Z punktu widzenia pracy układu nerwowego najkorzystniejsza jest taka
równowaga między procesem pobudzenia i hamowania, w wyniku której zdolność do
pracy komórek nerwowych zrównoważona jest zdolnością hamowania. Zakłócenie tej
równowagi idące w kierunku przewagi pobudzania nad hamowaniem daje objawy
nadpobudliwości psychoruchowej, którymi są:
wzmożona ruchliwość;
osłabienie zdolności do koncentracji;
nadmierne w stosunku do bodźców reakcje emocjonalne.
Niekorzystne
warunki środowiskowo-wychowawcze nasilają objawy tej
nieprawidłowości. Właściwe oddziaływania wychowawcze
są czynnikiem
terapeutycznym, które mogą doprowadzić do zrównoważenia procesów nerwowych.
Zakłócenia uwagi, o ile nie są przez otoczenie korygowane, mogą prowadzić do ogólnego
obniżenia poziomu sprawności intelektualnych dziecka. Dążąc do skorygowania tych
nieprawidłowości należy organizować dziecku zajęcia i zabawy ćwiczące koncentracje
uwagi.
Szczególnie korzystne dla tego celu jest:
konstruowanie z klocków;
układanie obrazków z pociętych części;
rysowanie, malowanie, lepienie;
tworzenie przedmiotów z różnych materiałów;
gry dydaktyczne wymagające skupienia uwagi.
U uczniów z zaburzoną uwagą występuje ryzyko dysleksji rozwojowej. Podczas czytania
nieprawidłowo rozpoznają litery, mylą początkowe z końcowymi, nie przykładają uwagi
do kolejności liter w wyrazie lub omijają grupy wyrazów. Mylą się przy krótkich
słowach, mają trudności z sylabizowaniem. Sprawia im kłopot sama czynność pisania:
zwykle trzymają ołówek bez użycia kciuka. Nie potrafią zachować kontroli nad
czynnością pisania, więc pismo wychodzi im nienaturalne, drżące, nierówne. Wyrażają
się skrótowo, gdyż mają problemy z formułowaniem myśli. Zaburzenia pamięci
krótkotrwałej powodują problemy w nauczaniu matematyki, m.in. w zapamiętaniu
tabliczki mnożenia, w dodawaniu, odejmowaniu czy dzieleniu. Nie potrafią myśleć
abstrakcyjnie.
Rozwój pamięci u dziecka
PAMIĘĆto właściwość psychiczna, umożliwiająca kształtowanie się i funkcjonowanie doświadcz
enia człowieka. Dzięki tej właściwości nabywamy różnorodne informacje, przyswajamy
wiedze o świecie, oraz umiejętności i sprawności. Pamięć minionych wydarzeń i przeżyć
zapewnia człowiekowi poczucie ciągłości własnego rozwoju i biegu życia, mimo, że
w środowisku zachodzą nieustanne zmiany i wciąż nowe sytuacje.
Pamięć jest to właściwość zachowawcza polegająca na
- gromadzeniu doświadczenia
- przechowywaniu doświadczenia
- wykorzystywaniu go w różnych sytuacjach.
Podłożem fizjologicznym pamięci jest tworzenie się śladów pobudzeń w ośrodkach
kory mózgowej, albo tworzenie się połączeń między środkami.
Fazy procesów pamięciowych:
W procesie pamięci wyróżnia się 3 fazy kolejno po sobie występujące:
Zapamiętywanie- może trwać bardzo krótko i ograniczać się do jednorazowego
spostrzeżenia jakiegoś bodźca, pozostawiającego ślad pamięciowy w komórkach
nerwowych albo też stanowi złożoną czynność człowieka np. przy nabywaniu
sprawności posługiwania się jakimś narzędziem lub tez przy opanowywaniu materiału
szkolnego przez ucznia.
W zależności od tego czy proces zapamiętywania jest samorzutny czy też świadomy
i zamierzony można wyróżnić zapamiętywanie:
Mimowolne- jednostka w trakcie swojej działalności nie stawia sobie celu, jakim
jest zapamiętywanie bodźców lub sytuacji, z którymi się styka, zapamiętuje je
samorzutnie np. pamiętamy treść filmu. Mimowolne zapamiętywanie mimo
swego spontanicznego charakteru, jest jednak w pewne mierze wybiórcze, gdyż
nie wszystko co dochodzi do świadomości człowieka, zapamiętuje on równie
trwale i głęboko, niektórych zjawisk i zdarzeń wcale nie pamięta. Dzieje się tak
ponieważ jednostka zapamiętuje rzeczy dla niej ważne lub te które ją zaciekawią.
Dowolne- jest procesem świadomym i zamierzonym, skierowanym na to, aby
utrwalić w pamięci dane zjawisko, sposób zachowania się czy materiał.
Przechowywanie- jest procesem polegającym na gromadzeniu informacji
w wyniku zmian powstałych w komórkach nerwowych w czasie zapamiętywania.
Podłożem fizjologicznym tej zdolności jest niewyjaśniona w pełni możliwość
konsolidacji, czyli utrwalania śladów pamięciowych przez dłuższy czas.
Przechowywanie jest procesem czynnym, a treści przechowywane w pamięci podlegają
różnorodnym zmianą, jedne są przechowywane trwale inne są zaraz zapominane. Faza
przechowywanie jest utajoną fazą pamięci. Wnioskujemy o niej na podstawie tego jaki
zakres doświadczeń potrafimy zaktualizować.
Przypominanie- polega na aktualizowaniu nabytego doświadczenia w rozmaitej
formie. To, co człowiek potrafi odtworzyć po pewnym czasie z zasobów swej pamięci,
jest zarazem miernikiem tego, co zapamiętał i przechowywał w swojej świadomości.
Dzięki tym zmianom rozpoznajemy przedmioty znane i reprodukujemy je.
Przypominanie może występować w różnych formach:
Rozpoznania- odróżnienie tego co spostrzegaliśmy dawniej od tego co
spostrzegamy aktualnie. Rozpoznanie ma miejsce wtedy, gdy w odtwarzaniu
zapamiętanych treści biorą udział spostrzeżenia.
Przypomnienie- proces ten polega na mniej lub bardziej samorzutnym
odtwarzaniu podniet, które działały na człowieka w przeszłości lecz aktualnie on
ich nie odbiera.
Zapominanie- utrata zdolności do przypominania sobie, rozpoznawania lub
reprodukowania tego, co poprzednio zostało zapamiętane. Przyczyną
zapominania może być tłumienie, czyli wypieranie ze świadomości jednostek
nieprzyjemnych dla człowieka przeżyć czy też doznań wywołujących poczucie
zagrożenia albo hamowanie minionego doświadczenia przez nowe pobudzenia.
Zapominanie nie ogranicza się więc do wygasania śladów pamięciowych, lecz jest
procesem czynnym. Zapominanie można podzielić na:
· Całkowite- ubytki pamięci dotyczą całości
· Częściowe- ubytki części, fragmentów zapamiętanego materiału
· Przejściowe- przypomnienie sobie po jakimś czasie określonych treści
· Trwałe- całkowite zapomnienie przyswojonych treści
Najważniejsze cechy pamięci:
Trwałość pamięci- to zdolność do długotrwałego przechowywania doświadczenia.
Występują duże różnice indywidualne w zakresie tej cechy pomiędzy ludźmi. Czasem
trwałość pamięci ma charakter wybiórczy, to znaczy w jednej dziedzinie, np. w tej, którą
człowiek specjalnie się interesuje, jego pamięć jest trwała, natomiast o innych rzeczach
zapomina. Lub niektórzy szybko zapominają to, czego się nauczyli – mówi się o nich, że
mają „krótką pamięć” a niektórzy przechowują długo w pamięci wyuczony materiał.
Szybkość zapamiętywaniaułatwia zapamiętywanie, przechowywania i przypominanie
przyswojonych
treści.
Niektóre osoby zapamiętują przyswojony materiał w krótkim czasie, inni potrzebują na
to znacznie dłuższego czasu. Na ogół cecha ta może przejawiać się wybiórczo względem
niektórych treści materiału, np. na ogół ten, kto szybko zapamiętuje, przechowuje
długo w pamięci to, czego się dowiedział i nauczył. Bywa jednak i przeciwnie. Niektórzy
szybko się uczą, ale i też szybko zapominają wiadomości.
Gotowość pamięci- polega na zdolności do szybkiego odtworzenia doświadczenia.
Umiejętność przypominania sobie „na zawołanie” potrzebnych faktów, jest cechą
analogiczną do giętkości
i plastyczności myślenia i często łączy się z tą
właściwością umysłu np. uczeń przygotował się sumiennie do lekcji, lecz zapytany nie
umie odpowiedzieć zaktywizować tego, co przyswoił. Cecha ta ma szczególnie duże
znaczenie w procesie uczenia się.
Wierność pamięci- dokładne odtwarzanie zapamiętanych treści. Cecha ta wpływa na
różnorodny stopień dokładności odtwarzanych treści, decyduje o ilości popełnionych
zniekształceń (błędów). Ma duże znaczenie przy uczeniu się jak i podczas stosowania
zdobytej wiedzy w praktyce.
Zakres pamięci- dotyczy ilości zapamiętanego materiału. Jedne osoby mogą zapamiętać
dużą ilość materiału, inne małą, chociaż uczą się obszernego materiału, nigdy nie
zapamiętują dobrze wszystkiego.
RODZAJE PAMIĘCI:
Rodzaje pamięci można wyodrębnić na różnych zasadach:
-rodzaj bodźca,
-rodzaj przedmiotu przechowywanych informacji,
-udział rozumienia w zapamiętywaniu,
-udział woli w czynnościach,
-czas reprodukowanych treści,
-rodzaj przypomnień.
Główny podział pamięci to:
Pamięć gatunkowa- jest podłożem wrodzonych zachowań instynktownych ludzi
i zwierząt. Czynności przekazywane są za pomocą kodu dziedzicznego. Cechuje je
stereotypowość, mają one podobny przebieg i odtwarzają się regularnie w kolejnych
pokoleniach danego gatunku.
Pamięć osobnicza- dotyczy indywidualnych doświadczeń jednostek. Odgrywa
decydującą rolę w nabywaniu doświadczenia przez człowieka. Gdy mówi się o pamięci
ludzkiej, ma się głównie na myśli pamięć osobniczą i tej pamięci dotyczą pozostałe
klasyfikacje jej rodzajów.
Wyodrębniając kolejne typy pamięci ludzkiej za kryterium podziału przyjmuje się rodzaj
bodźców, które najłatwiej utrwalają się i najlepiej funkcjonują w doświadczeniu.
Do typów pamięci osobniczej należy:
-Pamięć obrazowa- przejawia się w zapamiętywaniu i odtwarzaniu bodźców
oddziaływujących na analizatory. Dotyczy obrazów innych modalności: dotykowych,
smakowych i węchowych, doznań ruchowych. Wielu ludzi należy do mieszanego typu:
pamięci wzrokowo – słuchowej. Do głównych rodzajów pamięci obrazowej zalicza się
pamięć wzrokową (przyswajanie materiału przedstawionego wizualnie, naukę ułatwiają
środki poglądowe np. film, ilustracje) i pamięć słuchową (opanowanie wiadomości
przekazanych w formie wykładu, pogadanki- osoby wyróżniające się to pamięcią wolą
uczyć się głośno)
-Pamięć słowno – logiczna - polega na zdolności do zapamiętywania i odtwarzania myśli
wypowiedzianych w słowach, do ujmowania związków i stosunków logicznych
wyrażanych w mowie ustnej jak i pisanej, jak i również w języku nauk ścisłych,
posługujących się odrębnymi symbolami (np. chemicznymi)
-Pamięć ruchowa- odgrywa dużą rolę w działalności człowieka, która opiera się na
rozmaitych nawykach i sprawnościach motorycznych. Jej podstawą jest sprawne
działanie analizatorów ruchowych i kinestetycznych.
-Pamięć uczuciowa- dotyczy przeżyć emocjonalnych. Pamięć dotyczy zarówno
przedmiotu spostrzeżenia jak i stosunku do niego. Pamiętamy radość, smutek, lęk jaki
przeżyliśmy. Dzięki temu, że pamiętamy uczucia, jakie w nas budziły rozmaite
przedmioty i zjawiska, potrafimy we właściwy sposób oceniać, czyli wartościować nowe
bodźce, dążyć do tego, co zaspokaja nasze potrzeby, unika zaś, tego, co jest szkodliwe dla
nas samych i dla innych ludzi.
W zależności od udziału rozumienia w zapamiętywaniu danego materiału wyróżnia się
pamięć:
Mechaniczną- dotyczy informacji, których zapamiętanie przebiega bez zrozumienia,
jedynie ze względy na fizyczne cechy informacji; informacje są zapamiętywane
dokładnie ale mogą szybko zostać zapomniane; dotyczy zazwyczaj materiału
bezsensownego
Logiczną- rodzaj pamięci wyodrębniany ze względu na sposób, w jaki traktowany jest
materiał dany do zapamiętania. Dużą rolę odgrywa tutaj rozumienie zapamiętywanego
materiału, czyli wykrywanie związków pomiędzy jego elementami i umieszczanie ich
w szerszym kontekście, a także nadawanie sensu zbiorowi elementów luźno ze sobą
powiązanych.
Ze względu na udział woli w czynnościach wyodrębnia się:
Pamięć dowolną- charakteryzuje się nastawieniem, zamiarem zapamiętania lub
odtwarzania treści. Pamięć ta występuje wtedy gdy człowiek zamierza zapamiętać dane
informacje i jest on na to nastawiony.
Pamięć mimowolną- występuje wtedy gdy zapamiętuje się coś bez świadomego
nastawienia i bez celowego działania w tym kierunku. Materiał zapamiętany mimo woli
jest przechowywany trwale, a zapamiętane treści nie ulegają zapomnieniu.
Podział pamięci ze względu na to czy zapamiętane treści reprodukowane są zaraz po
wyuczeniu, czy też po pewnym czasie:
Pamięć bezpośrednia- przejawem jej jest zdolność utrzymywania w świadomości
pewnej liczby bodźców działających aktualnie (tu i teraz), oraz zdolność ich
natychmiastowego odtwarzania, – czyli zdolność reprodukcji (dzięki tej pamięci
możemy rozmawiać). Pojemność pamięci bezpośredniej jest ograniczona i wynosi 7 +- 2
elementy. Ma charakter chwilowy
Pamięć odroczona- umożliwia reprodukowanie zapamiętanego materiału po przerwie
od momentu wyuczenia się. Materiał zapamiętany może być odtwarzany nawet przez
całe życie, ale proces zapamiętywania angażuje głębokie struktury pamięci i wymaga
znacznego wysiłku.
Ze względu na kryterium trwałości pamięci można wyróżnić pamięć:
Ultrakrótkotrwałą- to pamięć ikoniczna, zwana tez efektem Sperlinga. Pamięć ta jest
bezpośrednim rezultatem zadziałania bodźca na receptor. Stanowi system
przechowywania informacji sensorycznej np. po odebraniu sygnału wzrokowego jego
obraz utrzymuje się przez kilka dziesiątych sekundy, czyli dłużej niż czas trwania
samego sygnału. Zapewnia to ciągłość spostrzegania obrazów filmowych i pozwala na
ich przetworzenie i interpretacje.
Krótkotrwałą- pamięć ta jest pierwszym etapem przetwarzania informacji.
Charakteryzuje się ograniczoną pojemnością i jest przemijająca, czyli czas jej trwania
jest także ograniczony. Pamięć krótkotrwała wykorzystywana jest do czasowego
zapamiętywania danych zmysłowych lub informacji pobranej z pamięci długotrwałej,
czy rezultatów procesów przetwarzania danych w mózgu. Współcześnie rozumiana jest
jako efekt utworzenia lub wzbudzenia w pamięci trwałej reprezentacji bodźca (np.
litera, obraz, słowo itp.).
Długotrwałą- stanowi trwały magazyn zakodowanych śladów pamięciowych
o nieograniczonej pojemności i czasie przechowywania. Kodowanie informacji polega na
włączeniu ich do kategorii czy systemy kategorii istniejących już w umyśle podmiotu
lub na tworzeniu nowych kategorii.
Ostatni podział wiąże się przypominaniem, dlatego też wyróżnia się:
Pamięć rozpoznawczą– uznanie spostrzeganego przedmiotu za tożsamy z tym jaki
widziało się wcześniej i wskazanie jej wśród innych. Występuje w sytuacjach, w których
zapamiętany przedmiot spostrzegamy ponownie w czasie przypominania.
Pamięć odtwórczą- narysowanie figury dawno oglądanej. Występuje, gdy przedmiot
był spostrzegany tylko dawniej, a w czasie przypominania jest nieobecny. Specjalną
odmianą pamięci odtwórczej jest rekonstrukcja- polega na odtworzeniu czegoś
zapamiętanego z elementów gotowych(ułożenie uprzednio widzianej konstrukcji
z klocków).
Pamięć autobiograficzną– pamięć autobiograficzna jest specyficznym magazynem,
w którym przechowywane są informacje dotyczące indywidualnej historii życia danej
jednostki. Pamięć autobiograficzna, podobnie jak epizodyczna, dotyczy informacji
o wydarzeniach. Odróżniającą te dwa magazyny pamięci cechą jest fakt, że informacje
o wydarzeniach przechowywane w pamięci autobiograficznej pozostająw bezpośrednim
odniesieniu do jednostki. Oznacza to, że do pamięci autobiograficznej trafiają jedynie te
wydarzenia, w których jednostka osobiście brała udział. Dla większej precyzji można
powiedzieć, że to właśnie doświadczenie jednostki udziału w jakimś zdarzeniu zostaje
zapisane w pamięci autobiograficznej. Porządek informacji przechowywanych
w pamięci autobiograficznej może odnosić się zarówno do chronologii wydarzeń jak i do
ich tematyki.
ROZWÓJ PAMIĘCI
Pamięć jako właściwość psychiczna człowieka, umożliwiająca mu nabywanie
doświadczenia, jego przechowywanie i wykorzystywanie w różnych sytuacjach, nie jest
zdolnością ukształtowaną od urodzenia, zmienia się z wiekiem jakościowo,
a niektóre jej przejawy wykazują wzrost ilościowy.
Rozwój i kształtowanie się pamięci krótkotrwałej
Rozwój tej pamięci bada się eksperymentalnie. Dzieci powtarzają szeregi
jednocyfrowych liczb lub też zdania złożone z określonej liczby sylab.
W wieku:
 - 3 lat-dziecko powtarza dwie liczby
 - 5 lat- dziecko powtarza trzy do czterech liczb
 - 6-8 lat- dziecko powtarza pięć liczb
 - 9-12 lat- dziecko powtarza 6 liczb
Maksymalna pojemność pamięci krótkotrwałej wynosi u dzieci i osób dorosłych 7+-2
jednostek (elementy tworzące jedną całość, np. liczby lub słowa) Przypuszcza się, że dla
pamięci krótkotrwałej charakterystyczne jest rejestrowanie informacji bodźcowych w
formie obrazów zmysłowych, natomiast w pamięci długotrwałej informacje zostają
przeniesione w postaci semantycznej, więc przy ich zapamiętywaniu i przechowywaniu
odgrywa rolę znaczenie elementów oraz ich sens.
Rozwój pamięci bezpośredniej i odroczonej
Wskaźnikiem pamięci bezpośredniej jest natychmiastowe odtworzenie wyuczonych
informacji, natomiast w pamięci odroczonej sprawdza się ile materiału rozpoznaje się
bądź reprodukuje po pewnym czasie od wyuczenia, a także ile materiału uległo
zapomnieniu. Zakres pamięci bezpośredniej bada się używając dziesięciu konkretnych
przedmiotów, które pokazuje się dzieciom w określonym porządku. Zadaniem dzieci
było wymienienie nazw tych przedmiotów. Następnie przedmioty zostały ułożone
inaczej, a dzieci miały podać ich nazwy z pierwszego położenia. Przeciętny wskaźnik
poprawnych odpowiedzi wzrastał od 5,1 u dzieci 5-letnich do 7,7 u dzieci 13-letnich.
Rozwój i kształtowanie się pamięci mimowolnej i dowolnej u dzieci.
Doświadczenia dzieci kształtują się przede wszystkim na podłożu pamięci długotrwałej.
Pamięć ta w pierwszych latach życia ma charakter mimowolny, dlatego też dzieci nie
stawiają sobie specjalnego zadania zapamiętania danych informacji, po to żeby je potem
odtworzyć. Pamięć dowolna zaczyna pojawiać się u dzieci w wieku 5-6 lat i wiąże się
z sytuacjami, w których dziecko musi zapamiętać jakieś polecenia lub przypomnieć
sobie obowiązujące normy i reguły. Ćwiczenie pamięci dowolnej odbywa się poprzez
zabawy i gry dydaktyczne, naukę wierszyków i piosenek. W okresie późnego
dzieciństwa dziecko styka się z coraz nowymi sytuacjami, których spełnienie ułatwia mu
wykształcona pamięć dowolna. Zamierzone zapamiętanie materiału lekcji szkolnej
i odtworzenie go na polecenie nauczyciela sprawia dzieciom w tym wieku wiele
trudności, ponieważ dzieci nie potrafią jeszcze w dostatecznym stopniu sprawdzić
i ocenić tego, czego się wyuczyły. Dopiero stopniowo dziecko stawia przed sobą cel
zapamiętania materiału i odtworzenia go.
Rozwój i kształtowanie się pamięci logicznej
Pamięć logiczna kształtuje się stopniowo u dzieci w okresie dzieciństwa
i polega na wzrastającej z wiekiem przewadze określonego sposobu odtwarzania
materiału, w który włączone są coraz bardziej procesy myślenia. Jest to odtworzenie
sensowne, koncentrujące się na idei, myśli przewodniej, istotnych cechach materiału
reprodukowanego. Pamięć logiczna wymaga umiejętności rozłożenia tekstu na części,
wyszczególnienie ważnych informacji oraz wtórnej syntezy tych informacji w spójną
całość. Dziecko dopiero w wieku 9-12 lat opracowuje sobie odpowiednie strategie
zapamiętywania i odtwarzania materiału, dlatego też we wcześniejszym okresie
dzieciństwa ujmuje pewne fragmenty materiału dosłownie i nie potrafi odtworzyć
informacji własnymi słowami.
Zjawisko reminiscencji
Zjawisko to jest charakterystyczne dla dzieci w młodszym wieku. Polega ono na tym, że
zapamiętane informacje zostają dokładnej odtworzone po pewnym czasie niż przy
pierwszej reprodukcji. Zjawisko to występuje u 85,7% dzieci w wieku przedszkolnym,
60% dzieci w klasach I-IV i w 50% u dzieci starszych. Młodsze dzieci spostrzegają
materiał w sposób bezpośredni i bardziej emocjonalnie niż starsze dzieci, młodzież czy
też dorośli. Dlatego też, pewniejsza jest u nich reprodukcja odroczona, a pierwsze
odtworzenie bywa fragmentaryczne i subiektywne i jest ono pozbawione ciągłości
logicznej.
Amnezja dziecięca- jest to zjawisko polegające na zaniku wspomnień odnoszących się
do pierwszych lat życia. Człowiek z okresu dzieciństwa pamięta tylko luźne, oderwane
sceny lub obrazy, a często nie jest pewien czy faktycznie zapamiętał je, czy zna je z
opowieści innych osób. Zdolność odtwarzania zdarzeń z własnego życia w sposób ciągły
(pamięć autobiograficzna) pojawia się dość późno, a tego rodzaju wspomnienia wiążą
się najczęściej z okresem pobytu w szkole.