Edu ka cja fi zycz na

zawód nauczyciel – refleksja
Edukacja
fizyczna
– źródłem
rozwoju
moralnego
Jednym z dylematów jakie od lat intrygują pedagogów jest możliwość
wpływania na postawy moralne młodych ludzi, w celu ukształtowania
względnie trwałej właściwej postawy.
n JACEK SZALEWSKI
Nauczyciele wychowania fizycznego szukają sposobów realizacji tego zadania wychowawczego
w praktyce na lekcjach wychowania fizycznego. Jeśli
kształtowanie postaw moralnych kojarzy się stereotypowo tylko z dwoma sposobami: braniem z kogoś
przykładu i tzw. moralizowaniem (mówieniem tego
co jest dobre a co złe) – to można przypuszczać, że
skuteczność takich działań będzie znikoma jeśli
w ogóle wystąpi, a na pewno nie trwała. Dlatego
część fachowców (min. Figley, Arnold, Gibbons, Kahila i inni) uważa, że jeśli lekcje wf mają być miejscem promującym i wpływającym na rozwój moralny,
to uczniowie powinni mieć szansę doświadczać jak
najwięcej sytuacji, w których stałym elementem będzie dialog, współpraca oraz różnego rodzaju konflikty moralne.
Interakcje
Literatura specjalistyczna, poruszająca kwestie
kształtowania postaw moralnych, zdecydowanie
twierdząco udziela odpowiedzi na postawione wyżej
pytania. Jednym z kluczowych rozwiązań, na które
wskazuje są m.in. interakcje. Zapoznając się z pracami m.in. Arnolda, Figley’a i Sherifa, nabiera się przekonania, że kształtowanie postaw moralnych podczas
1
lekcji wychowania fizycznego ma sens i jest wręcz jak
najbardziej wskazane. Wynika to z faktu, iż specyfika
zajęć wf w szczególności sprzyja kształtowaniu takich
postaw. Zajęcia sportowe same w sobie zawierają
szeroką gamę sytuacji, w których uczestnicy mają
do wyboru zachowania i grę zgodnie z regułami lub
wbrew regułom, bycie wspierającym, chętnym do pomocy kolegą lub wręcz wrogiem.
W trakcie zajęć wf istnieje również wiele sytuacji aby
uczniowie mogli wziąć na siebie odpowiedzialność
za własne działania i podjęte decyzje. Żeby tak się stało, niezbędne jest zapewnienie uczniom niezależności
w dokonywaniu moralnych osądów i decyzji. Do rozwoju moralnego, a tym samym rozwoju umiejętności
i kompetencji społecznych ucznia, znacząco może
przyczynić się świadome i systematyczne stosowanie
metod nauczania opartych na pracy w grupie lub w parach. Stawiając uczniom zadania, których rozwiązanie
opiera się i jest możliwe tylko w oparciu o współpracę
z partnerem nauczyciel w sposób zamierzony stwarza
szanse uczniom na rozwój kompetencji społecznych
i postaw moralnych. Przekonano się o tym przeprowa1
dzając eksperyment pedagogiczny .
Przez dwanaście miesięcy nauczano uczniów klas
piątych w trzech oddzielnych grupach. W pierwszej
grupie nauczano w oparciu o pracę indywidualną,
S. Kahila, The role of teaching metod In prosocial learning-developing helping behaviour by means of the cooperative teaching metod in
physical education, Studies In Sport, Physical Education and Health, 1993, 29.
nr 8 wrzesień 2010
23
zawód nauczyciel – refleksja
w drugiej dwóch uczniów pracowało ze sobą razem
przez cały czas trwania eksperymentu. W trzeciej grupie praca obywała się też w parach, ale dokonywano
częstych zmian partnerów. Po roku czasu okazało się,
że umiejętności społeczne oraz chęć wzajemnej pomocy rozwinęły się najbardziej w grupie pracującej
metodą dwóch uczniów i częstych zmian partnerów.
Gra
Stałym elementem lekcji wf, w którym pojawiają
się dylematy moralne różnej natury, a jednocześnie
doskonałym momentem do rozwijania dobrych postaw moralnych, jest gra. To podczas gry uczniowie
doświadczają różnego kalibru sytuacji konfliktowych.
Z punktu widzenia moralności sposób rozwiązywania
tych konfliktów będzie stanowił kluczowy element pożądanego rozwoju moralnego. Istnieją dwa sposoby
rozwiązywania konfliktów. Jeden z nich, najbardziej
powszechny to tzw. gaszenie konfliktu arbitralną decyzją sędziego (jakże często subiektywną a czasami
nawet niesprawiedliwą!). W tym przypadku konflikt
nie zostaje rozwiązany i wciąż istnieje gdzieś w świadomości uczestników. Drugi sposób to rozwiązywanie konfliktu na drodze dialogu pomiędzy stronami. I taka właśnie metoda przyczynia się do trwałego
usunięcia konfliktu.
Istnieje jeszcze inny powód, dla którego przestrzeganie reguł gry jest tak istotne – jest ono wyrazem szacunku do gry, przeciwnika, własnego zespołu
a przede wszystkim szacunku do samego siebie. Grając zgodnie z regułami nabywamy szacunek do własnej osoby, któremu towarzyszy zazwyczaj wysokie
poczucie moralności. Uczestnicy gry zawsze mają
2
dwa wyjścia: mogą albo przestrzegać ustalonych reguł albo je łamać. Zarówno przestrzeganie jak i łamanie reguł są czynnościami świadomymi, dlatego
usprawiedliwianie kogoś kto łamie reguły gry jest
sprzeczne z zasadą fair play. Zasadą, która w założeniach miała być fundamentalną zasadą sportu.
W rozważaniach nad regułami gry należy, moim
zdaniem, poruszyć problem odbioru reguł i roli sędziego. Jak podaje literatura, podczas rywalizacji
sportowej reguły odbierane są jako przeszkody
2
na drodze do zwycięstwa . Dlatego też na stopień
i częstotliwość ich łamania będzie miał wpływ rodzaj
i wielkość korzyści odnoszonych przez jednostkę czy
grupę wygrywającą rywalizację. W takim ujęciu sędzia spostrzegany jest jako ten, który jest odpowiedzialny za przestrzeganie reguł (ma widzieć wszystko) i nie pozwalanie na łamanie ich. W tradycyjnym
rozumieniu gry to sędzia przejmuje odpowiedzialność
za przestrzeganie reguł i dlatego jest tak niewielka odpowiedzialność moralna uczniów. Uczniowie bardzo
szybko uczą się i wręcz czują przyzwolenie na łamanie reguł gdy sędzia tego nie widzi.
Przy takim podejściu niemożliwa wydawałaby się
gra w piłkę na podwórku bez obecności sędziego.
A jednak, pomimo jego braku, gry odbywają się i co
najważniejsze przebiegają sprawnie. Dlaczego? Bo
opierają się na wzajemnym szacunku, bo konflikty rozwiązywane są za pomocą dialogu, bo reguły i zasady
gry ustalane są przez samych zainteresowanych i to oni
biorą na siebie odpowiedzialność za ich przestrzeganie. I dlatego uważam, że szkolne wychowanie fizyczne
spełniłoby ogromnie pozytywną rolę gdyby dostarczało uczniom tego typu doświadczeń na wspomnianych
zasadach i oczywiście pod opieką nauczyciela.
R. Telama, J. Heikkala, L. Laakso, Game reasoning and strategic thinking, In sport: Attitudes among Young people toward rulet, w: pod red.
G. Doll-Tepper, W. D. Brett-Schneider, Physical education and sport – changes and challenges, Aachen 1996.
24
Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne
na nowych regułach (umiejętność rozsądnego planowania).
l Pozwolenie na dyskusje, negocjację i modelowanie
wymyślanych i istniejących już reguł.
Najłatwiej skorzystać z istniejących i sprawdzonych
już rozwiązań. Jednym z nich jest gra zwana „Ultimate
Frisbee”. Gra, w którą nawet na poziomie międzynarodowym gra się bez sędziego. Sprawy sporne w tej
grze rozwiązuje się przez dialog, a gdy okazuje się to
niemożliwe, wznawia się grę od powtórzenia ostatniego zagrania. Inną grą, już bardziej znaną, równie skuteczną i zalecaną w rozwijaniu postaw moralnych jest
korfball.
przez 1min? Kto wykona te trzy ćwiczenia w ciągu 10
s? Tak stawiane zadania sprawią, że uczniowie przystąpią do nich z większą motywacją widząc szanse
odniesienia przez siebie sukcesu. Zadania tego typu
spowodują, że nie tylko jedna, najlepsza, osoba odniesie sukces, lecz każdy kto się stara ma taką szansę.
Przy umiejętnie stawianych przez nauczyciela zadaniach ruchowych istnieje prawdopodobieństwo, że
wszyscy uczestnicy mogą odnieść sukces a świadomość takiej szansy wyzwoli w nich wiarę i chęci
do podjęcia kolejnej próby, kolejnego wyzwania. Konkluzją wyników badań Sherifa przeprowadzonych
wśród dwunastolatków a dotyczących współpracy
i rywalizacji jest stwierdzenie, iż to zadaniem nauczycieli jest zapewnienie równowagi pomiędzy ilością sytuacji w których występuje rywalizacja a tymi, które
4
zmuszają do interaktywnej współpracy .
Napięcia sytuacyjne
Informacja zwrotna
Kolejnym czynnikiem stanowiącym wartość z punktu widzenia edukacji moralnej, a występującym często
podczas gry, są tzw. napięcia sytuacyjne zawierające
w sobie komponent poznawczy i behawioralny. Sytuacje te stanowią doskonałą okazję do rozwoju samokontroli i akceptowanej ekspresji złości czy też agresji.
Zdaniem Sherifa i Arnolda – rywalizacja stanowi pe3
wien problem na drodze rozwoju moralnego . Spoglą-
Jak podaje literatura, ważną role w kreowaniu rozwoju moralnego odgrywają zachowania werbalne nauczyciela i informacja zwrotna przez niego przekazywana (werbalna i niewerbalna). Informacja zwrotna,
czyli konkretna wiedza o wyniku pracy jednostki bądź
grupy, powstała na podstawie działania i służąca
do modyfikacji kolejnych działań, uważana jest przez
wielu fachowców za podstawowy element naprowa-
wola przestrzegania tego, co się samemu stworzyło).
l Umożliwienie tworzenia nowych gier opartych
Kształtowanie postaw moralnych podczas lekcji wychowania fizycznego ma
sens i jest wręcz jak najbardziej wskazane!
dając na nią przez pryzmat edukacji moralnej można
zauważyć, że rywalizacja jest w jakimś stopniu
sprzeczna z koncepcją społecznej współpracy. Przystępując bowiem do rywalizacji – czy to indywidualnej
czy też grupowej – uczestnicy automatycznie niejako
dostają pozwolenie na egoistyczne postępowanie.
Tam gdzie jest tylko jeden zwycięzca zawsze podejmowane są wszelkie starania aby wygrać. Gdy liczy
się tylko wygrana nie ma miejsca na zachowania pro-społeczne takie jak empatia, altruizm. Podczas rywalizacji takie zachowania są wręcz niewskazane. Dlatego w praktyce (niestety nadal często stosowanej
na lekcjach wf) zamiast mówić: Kto najszybciej? Kto
najdalej? Kto najdłużej? Możemy stawiać zadania typu: Ilu osobom uda się przebiec ten dystans w czasie 30 s? Komu uda się wykonać to ćwiczenie
3
4
5
dzający ludzi w stronę zachowań i działań najbardziej
5
odpowiednich w danej chwili . Konstruktywna informacja zwrotna przekazywana w pozytywny sposób
pozwala wzmacniać oczekiwane działania i zachowania jednostki oraz zachować pozytywny stosunek odbiorcy do siebie i swojej pracy. Przykład: „Cieszę się
Marku, że stale podejmujesz próbę poprawienia
współpracy z grupą. Nie rezygnuj, pomimo, że nie
udało ci się ostatnio i ktoś miał pretensje do Ciebie.
Jeśli następnym razem spróbujesz wysłuchać
do końca czyjeś opinii bez przerywania mu, wasza
współpraca na pewno będzie lepsza”.
Zgodnie z teorią konstruktywistów nie wolno nauczać postaw używając stwierdzeń „To jest złe!”, bardziej wskazane byłoby: „Jakbyś się czuł gdyby…”;
„Pomyślałeś o konsekwencjach…”.
M. Sherif, The social contex of competition, w: pod red. R. Martens, Joy and sadness in children’s sport, Human Kinetics, 1978, s. 81–97;
P. Arnold, Sport and moral edukaction, Journal of Moral Education, 1994, 23, s. 75–89.
M. Sherif, The social Centex…, dz. cyt., s. 81–97.
D. Siedentop, Developing teaching skills In physical education, Palo Alto 1983.
nr 8 wrzesień 2010
25
zawód nauczyciel – refleksja
Wskazane działania:
l Pozwolenie na ustalanie własnych reguł (większa
zawód nauczyciel – refleksja
nych? Czym jest dla mnie moralność i jak ją rozumiem? Jak ważne są dla mnie reguły gry z punktu widzenia moralności? Czy jestem gotowy przenieść
ciężar odpowiedzialności na samych uczniów? Jakie
jest moje werbalne zachowanie wobec uczniów?
Działania, które warto podjąć:
l Przenieś ciężar odpowiedzialności na uczniów, za-
równo indywidualnej, jak i grupowej.
l Pozwól uczniom grać bez sędziego (nawet bez te-
go wybieranego spośród uczniów).
l Zachęcaj uczniów do organizowania przez nich sal
l
l
l
Pomimo wiedzy, że celowa informacja zwrotna nauczyciela naucza i decyduje o tym czego nauczyciel
chce nauczyć oraz czego uczniowie się uczą – najczęściej przekazywaną informacją zwrotna na lekcjach wf
jest przekaz dotyczący umiejętności i sprawności.
Bardzo rzadko dotyczy on społecznego i moralnego
zachowania. Jeśli tak się zdarza, to jest to wynikiem
przypadku a nie zaplanowanego, celowego działania.
Sugestie dla nauczycieli wf
Zanim nauczyciel wf podejmie działania w kierunku kształcenia postaw moralnych swoich uczniów powinien w pierwszej kolejności odpowiedzieć sobie
na następujące pytania: Czy jestem gotowy promować rozwój moralny wśród swoich podopiecznych?
Czy moralność jest dla mnie ważna? Czy rozwijanie
postawy moralnej jest częścią moich zadań czy jest
nim tylko rozwój umiejętności i sprawności fizycz-
l
mych zabaw, gier i innych aktywności ruchowych.
Postaraj się stworzyć motywacyjny klimat lekcji,
który w głównej mierze zależy od Twojego werbalnego zachowania.
Stwarzaj więcej sytuacji atmosfery pracy, skoncentrvowanej na rozwiązywaniu zadań.
Kiedy tylko to możliwe udzielaj pozytywnej informacji zwrotnej odnośnie zachowań moralnych np:
„Marek świetnie, że pomogłeś Darkowi!”; „Robert
dziękuję, że przerwałeś grę jak tylko zauważyłeś,
że coś się stało Bartkowi” itp.
Dyskutuj z uczniami o znaczeniu reguł w grze; podkreślaj jak ich przestrzeganie wpływa pozytywnie
na uczestników gry; pozwól uczniom tworzyć własne reguły.
Jeśli nie wierzysz, że warto lub wątpisz, że odniesiesz sukces – nie rób nic!
Podsumowanie
l Edukacja moralna w ramach edukacji fizycznej jest
możliwa, a lekcja wychowania fizycznego stwarza
doskonałe warunki do tego.
l Istnieje dużo możliwości zarówno dla niezależnego
rozwoju moralnego jednostki, jak i współpracy interaktywnej – opartej na konstruktywnym dialogu,
l Konflikty, napięcia i dylematy mogą być skutecznie
rozwiązywane przez dyskusje.
l Edukacja fizyczna sama w sobie nie gwarantuje
rozwoju moralnego!
dr Jacek Szalewski
Zakład Metodyki Wychowania Fizycznego i Praktyk
AWF w Krakowie
Zdjęcia Fotolia
WYTNIJ I ZACHOWAJ, ZAPISZ W KOMÓRCE!
Numer alarmowy z telefonu komórkowego (wszystkie służby) – 112
z policja – 997; z pogotowie ratunkowe – 999; z straż pożarna – 998;
z straż miejska – 986; z pogotowie rzeczne – 984 (lub 601­100­100);
z ratownictwo morskie i górskie – 985 (lub 601­100­300).
26
Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne