Publikacja - Powiat Ostrzeszowski

Violetta Bury
Wybrane propozycje stymulacji wielozmysłowej w terapii
dzieci niepełnosprawnych umysłowo w stopniu znacznym i głębokim
Miej serce, które nigdy nie twardnieje,
i hart, który nigdy nie słabnie,
i dotyk, który nigdy nie rani.
Charles Dickens
Wszystko, czego doświadczamy, dociera do nas za pomocą zmysłów. Wzrok, słuch, dotyk,
smak, węch, ruch dostarczają bardzo wielu wrażeń, informacji o sobie i otaczającym nas
świecie. Wrażenia zmysłowe tworzą w umyśle obraz świata. Bez ich aktywności rozwój
człowieka byłby niemożliwy.
Dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie napływające z otoczenia bodźce są
niezrozumiałe i dziwne, gdyż mogą wywoływać negatywne emocje i zachowania. Otaczający
świat wydawać się może miejscem nieprzewidywalnym i niekoniecznie bezpiecznym. Jedyną
dostępną formą komunikacji dziecka niepełnosprawnego w stopniu znacznym i głębokim ze
środowiskiem rodzinnym stanowi przekaz niewerbalny, czytelny jedynie dla matki i osób
najbliższych.
Najważniejszą potrzebą jest poczucie bezpieczeństwa, przewidywalność
zdarzeń, oraz sen, wypoczynek, ruch, stymulacja polisensoryczna, a przede wszystkim trwała
więź uczuciowa między dzieckiem a osobami znaczącymi1.
W swojej pracy bazuję na metodzie F. Affolter, która polega na bezpośrednim i czynnym
wspomaganiu aktywności osoby niepełnosprawnej, np. jeśli trzeba dziecku wytrzeć usta,
informuję je o tym wcześniej, wkładam mokrą chusteczkę w palce. Kładę swoje ręce na stronie
grzbietowej dłoni ucznia i kieruję jego ręce i uwagę na wykonywaną czynność. W ten sposób
J. Lausch-Żuk. Dzieci głębiej upośledzone umysłowo. W: Obuchowska I.(red.), Dziecko niepełnosprawne w
rodzinie. WSiP, Warszawa 1995 s.259.
1
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
unikam elementu zaskoczenia, a dziecko potraktowane podmiotowo, będzie miało poczucie
sprawczości i radości z odniesionego sukcesu2.
Dziecko z głębokim upośledzeniem umysłowym, uczy się i nabywa wszelkie nowe
umiejętności poprzez patrzenie, słuchanie, wąchanie, smakowanie, dotyk. Uczenie się poprzez
zmysły stanowi metodę zajęć edukacyjnych, wymaga odpowiedniej organizacji miejsca nauki
i wielu różnorodnych materiałów dostarczających stymulacji wszystkim zmysłom. Stymulacja
wielozmysłowa obejmuje:

stymulację wzroku,

stymulację słuchu,

stymulację węchu,

stymulację smaku – słodki, kwaśny, słony, gorzki,

stymulację przedsionkową -zmysł równowagi,

stymulację dotyku- ciepło, zimno, ucisk

stymulację proprioceptywną – czucie głębokie-informacje płynące z mięśni i ścięgien,
zmysł ten informuje mózg o położeniu ciała.
Dr Jean Ayres wykazała, że najwcześniej dojrzewające, najbardziej podstawowe zmysły:
dotykowy, proprioceptywny i przedsionkowy, odgrywają zasadniczą rolę w prawidłowym
rozwoju dziecka. Działanie
zmysłów
wzroku i słuchu jest stymulowane przez bodźce
docierające z wcześniej dojrzałych zmysłów3.
Dotyk jest najstarszym ewolucyjnie zmysłem poznawania otoczenia. Receptory
umieszczone w skórze i na jej powierzchni odbierają wrażenia dotyku, nacisku, wibracji, ciepła,
zimna, bólu. Stymulacja dotykowa pomaga nawiązać kontakt z dzieckiem, pobudza do
aktywności, wzbogaca doświadczenia w sferze dotykowej, zwiększa sprawność motoryczną
rąk.
Zajęcia edukacyjne będą dotyczyły :
 orientacji w schemacie własnego ciała,

doświadczania doznań termicznych,

rozpoznawania różnych struktur powierzchniowych,
M. Wiśniewska. Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną. Wyd. IMPULS, Kraków
2008,s.35.
3
Violet F. Mass. Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. WSiP Warszawa 1998,
s.21.
2
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

poznanie drugiej osoby, sposobów komunikowania się , przekazywania informacji i
emocji4.
Orientacja w schemacie własnego ciała, pozwala dziecku na poznanie swojej odrębności i
utożsamianiu się ze swoim imieniem. Korzystam z „Programu aktywności świadomość ciała,
kontakt i komunikacja” wg Ch. Knilla, który składa się z programu wprowadzającego,
programu specjalnego i czterech sesji. Każdy kolejny program jest wzbogacany o nowe
elementy i indywidualnie dobierany dla ucznia, a danemu etapowi przyporządkowana jest
określona linia melodyczna. Program wprowadzający pozwala nawiązać kontakt z dzieckiem
i przygotować je do dalszej sesji. Pozycja ucznia i jego kontakt z nauczycielem jest uzależniony
od woli i możliwości dziecka. W moim przypadku siadam za dzieckiem i jego rękoma
wykonuję przewidziane w programie czynności: kołysanie, wymachiwanie rękoma, pocieranie
dłoni, klaskanie, głaskanie głowy, głaskanie brzucha, relaksacja. Staram się aby dziecko
obserwowało wykonywane czynności .
Do ćwiczeń regulujących napięcie mięśniowe oraz poprawiające czucie powierzchniowe
i głębokie należą:

przytulanie- do siebie, do różnych maskotek,

głaskanie-pocieranie z wykorzystaniem własnych dłoni i różnych materiałów,

kołysanie-na kolanach, huśtawce (ulubiona czynność moich uczniów),

potrząsanie delikatne poszczególnych części ciała z wypowiadaniem ich nazw,

masaż-zaczynam od
palców dłoni, ramion. Głaskam, rozcieram, delikatnie
oklepuję. Te same czynności wykonuję na stopach i plecach. Korzystam z tzw.
zabaw paluszkowych gdzie pomocna jest publikacja M. Bogdanowicz „Przytulanki
czyli wierszyki na dziecięce masażyki”, które sprawiają że zajęcia dodatkowo stają
się atrakcyjne. Dziecko powinno być świadome, że ma dłonie, stopy które się
poruszają. Dlatego zakładam na ręce dziecka dzwoneczki, owijam nogi paskami
folii lub sznurami światłowodów, tym samym prowokuję do patrzenia i
manipulacji.

dogoterapia- zajęcia ze specjalnie wyszkolonym psem. Dzieci spontanicznie
przytulają się do psa, reagują radością na jego obecność, a szorstki język psa
powoduje otwarcie się zaciśniętych dłoni.
4
A. Franczyk, K. Krajewska. Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami
rozwoju. Wyd. IMPULS, Kraków 2012, s.34.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Poprzez opuszki palców, wargi, język dziecko gromadzi informacje o posiadanym
przedmiocie, dlatego należy tak zorganizować zajęcia, zabawy i ćwiczenia aby dostarczyć
różnorodnych możliwości poznawania świata.
Przykładowe materiały używane w stymulacji :
 tworzywa sypkie: piasek, żwir, ziarna zbóż, kasze, mąki, makarony różne odmiany
fasoli,
służą jako materiały usprawniające dotyk, słuch, smak, a nawet węch.
Zanurzamy ręce, rozcieramy, przesypujemy, zgniatamy, potrząsamy butelkami
wypełnionymi ziarnem ;

tkaniny o różnej fakturze, splocie, grubości-dotykanie, gładzenie, zakładanie i ściąganie
chusty z głowy, obserwacja w lustrze;

gąbki kąpielowe, myjki kuchenne(miękkie, szorstkie), szczoteczki (do zębów, włosów,
ubrań, butów), pędzle o różnych wielkościach i rodzaju włosia, są wykorzystywane do
dotykania, poznawania faktury, masażu;

masy solne, papierowa, farby-odbijanie rąk, palców;

ćwiczenia z wodą: polewam dłonie dzieci prysznicem stosując różne strumienie i
różnicując temperaturę; bawimy się uderzając dłońmi o powierzchnię wody, wyciskam
gąbki rękoma dzieci wkładam pływające przedmioty, które razem wyławiamy;
wsłuchujemy się w dźwięki towarzyszące nalewaniu wody do butelki czy jej
chlupotaniu w potrząsanym naczyniu; dotykamy lodu oraz gorącego termoforu,
balonów napełnionych ciepłą i zimną cieczą.
Stymulacja słuchu ma na celu oswojenie z różnymi dźwiękami i akceptację dźwięków
wywołujących do tej pory drażliwość i lęk. Do stymulacji można wykorzystać:

nasz głos, który jest dobrym bodźcem sygnałowym z powodu możliwości zmiany
modulacji, intonacji,

dźwięków instrumentów muzycznych,

odgłosów przyrody i innych ( Co to? Kto to? Zabawy z dźwiękiem).
Stymulacja wzroku ma na celu poprawienie percepcji wzrokowej i usprawnienie kontaktu
wzrokowego. Stymulacja obejmuje:

oświetlanie latarką przedmiotów w ciemnym pomieszczeniu,

kierowanie wzroku w stronę poruszającego się przedmiotu,

oglądanie lampek choinkowych,

zajęcia w sali doświadczania świata.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Stymulacja smaku ma na celu pobudzić wrażliwość smakową. Wykorzystuję ją podczas
posiłków podając uczniom śniadania przygotowane przez rodziców, owoce, ziołowe i
owocowe herbatki.
Węch umożliwia odbieranie informacji o niektórych substancjach lotnych. Zapachy są
dobrymi bodźcami sygnałowymi i można je wykorzystać, np. przed masażem- zapach oliwki,
zapach rumiankowego mydła- przed myciem. Do stymulacji zapachowej używam również
kawy, owoców cytrusowych, przypraw i olejków eterycznych. Dyfuzor zapachów jest
urządzeniem, które w bezpieczny sposób rozprowadza zapach olejków eterycznych w sali
zajęć.
I.
Scenariusz zajęć rewalidacyjno-wychowawcze w zespole
Poranny krąg-stymulacja polisensoryczna
Celem zajęć jest:
- komunikacja, budowanie zaufania do osób przebywających z dzieckiem,
-poczucie bezpieczeństwa,
-przybliżenie świata przyrody.
Pomoce: świeca w określonym kolorze, dyfuzor zapachowy, olejek, chusty i rekwizyty zgodne
z porą roku.
W zajęciach uczestniczy czworo dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu
głębokim, ze sprzężeniami: jedno dziecko z autyzmem porusza się samodzielnie, jedno
niewidome, dwoje z mózgowym porażeniem dziecięcym - są na wózkach.
Podczas zajęć koncentruję się na spotkaniu z dzieckiem.
Wprowadzam uczniów do naszej sali, sadzam na piłkach wypełnionych granulatem i w fotelu.
Zapalam świece w kolorze aktualnej pory roku-jesienią żółtą, zimą- białą, wiosną zieloną, a
latem czerwoną. Włączam dyfuzor, aby pomieszczenie wypełnił miły zapach: jesienią
lawendowy, zimą mięta, wiosną olejek cytrynowy. Witamy się piosenką, moją uwagę kieruję
na każde dziecko, wymieniam imię i uścisk dłoni. Kolejno masuję ręce oliwką o zapachu
aktualnej pory roku, w tle słychać relaksującą muzykę. Każdą porę roku charakteryzuje inny
żywioł: jesień-powietrze (wentylatory rozwiewają liście),zimę woda(dotykamy lodu i śniegu),
wiosnę ziemia, piasek, glina, lato ogień. Uczniowie przykrywani są chustami, które sami lub z
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
pomocą zdejmują. Przykrywamy wszystkich dużą kolorową chustą klanza , aby po chwili
unosić ją w górę i dół- dzieci doświadczają ruchu powietrza. Krótko opowiadam o aktualnej
porze roku, pogodzie. Rozdaję instrumenty, pomagam naprowadzając dłonie i każdy gra jesienią na dzwonkach rurowych, zimą na trójkącie lub dzwonkach, wiosną na bębenku, latem
na tamburynie. Dzieci słuchają rytmu odbierają wibracje. Podaję na jednorazowych łyżeczkach
jedzenie: jesienią miód lub krem orzechowy, zimą czekoladę miętową, wiosną cytrynę z
cukrem, latem konfiturę owocową. Podchodzę do każdego dziecka ze świecą, aby zwróciło
uwagę na ogień5. Czasami ze względu na dużą nadpobudliwość dziecka lepiej zrezygnować z
otwartego ognia i zastąpić lampką elektryczną. Gasimy płomień i układamy plan dnia.
I.
Zajęcia indywidualne
Dziecko pierwsze:

ćwiczenie pojęcia wielkości,

rozpoznawanie kolorów i etykietowanie,

globalne czytanie wybranych wyrazów,

układanie historyjki wg właściwej kolejności zdarzeń.
Dziecko drugie- niewidome:

masaż palców, dłoni, nóg, pleców,

turlanie po materacu,

wyczuwanie ciała podczas huśtania na piłce,

badanie i nazywanie przedmiotów wkładanych w dłonie,
Dziecko trzecie i czwarte :

program wprowadzający i specjalny, Ch. Knilla,

masaż palców dłoni, nóg, pleców.
Kufel R., Kufel P., Kielin J. Poranny krąg, czyli stymulacja polisensoryczna według pór roku. W: Kielin J. (red.),
Rozwój daje radość. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002 s.175-182
5
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Zajęcia końcowe:
II.

malowanie kwiatów palcami zanurzanymi w farbkach,

zabawa w wodzie,

słuchanie utworu A. Vivaldiego – „Wiosna”.
Bardzo lubiane przez dzieci są zajęcia w Sali Doświadczania Świata. Założeniem pracy
w tej terapii jest akceptacja dziecka takim jakie jest, a najprostsze możliwości zajmowania się
czymś uznawać za wartościowe. W trakcie zajęć należy dbać o miłą atmosferę i przestrzegać
następujących zasad: nie stawiać wymagań, nie wydawać poleceń, zostawić dziecku możliwość
wyboru6.
Sala wyposażona jest:

w projektor wyświetlający na ścianie chmury, kwiaty, podwodny świat czy fantazyjne
obrazy;

bardzo przyciągające uwagę światłowody zmieniające kolory i natężenie światła;

dyfuzor zapachów;

łóżko wodne lekko kołyszące się przy najlżejszym ruchu z podstawką muzyczną;

kolumnę bulgoczącą angażującą wzrok, słuch, dotyk. W wypełnionej wodą
przezroczystej kolumnie widać wędrujące pęcherzyki powietrza, zmieniającą się barwę
wody i słychać jej bulgotanie. Dotykając jej odczuwa się wibracje i drgania;

tablicę grającą z chodnikiem świetlnym. Chodzenie po kolorowych polach powoduje
ich podświetlenie oraz wydobywanie się dźwięków z głośnika znajdującego się na
tablicy;

lustro, poduszki do siedzenia wypełnione granulatem,

suchy basen z kolorowymi piłeczkami.
Proponuję dzieciom zajęcia w nastrojowym otoczeniu, wyposażonym w elementy
służące pobudzaniu zmysłów. Przysłonięte okna, przytłumione kolorowe światło z kolumny
wodnej, unoszące się pęcherzyki powietrza i szum wody dają atmosferę tajemniczości, ciepła,
bezpieczeństwa. Dziecko nie poruszające się samodzielnie wkładam na wodne łóżko sygnalizuję za każdym razem co będzie robić. Przy relaksującej muzyce ma możliwość
M. Górska, D. Kurkiewicz. Zmysłowy świat. Poradnik dla nauczycieli realizujących zajęcia dla uczniów
nauczanych indywidualnie w Sali Doświadczania Świata. Bydgoszcz 2013 s.4
6
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
obserwowania zmieniających się kolorów włókien światłowodów, kierowania wzroku w stronę
zmieniających się obrazów i dźwięków.
Praca z dziećmi niepełnosprawnymi w stopniu głębokim wymaga od nauczyciela
wyczulenia na sygnały niewerbalne, które są nadawane przez uczniów - pełnej koncentracji na
mimice twarzy, na ruchach ciała i gestach. Musi być świadomy swoich uczuć, emocji i tego, że
również wysyła przekaz niewerbalny, który nieświadomie jest wychwytywany przez dzieci.
Zamieszczone propozycje ćwiczeń oraz materiałów sensorycznych wykorzystuję w
codziennej pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie w stopniu znacznym i głębokim.
Zajęcia odbywają się w klasie, jadalni szkolnej, łazience, Sali Doświadczania Świata, a w miarę
możliwości również w środowisku naturalnym. Uwzględniam możliwości i ograniczenia
swoich uczniów, udzielam im niezbędnej pomocy, staram się zaspokoić poczucie
bezpieczeństwa i potrzebę sprawstwa.
Bibliografia:
Franczyk A., Krajewska K.(2012) Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z
deficytami i zaburzeniami rozwoju(s.34). Wyd. IMPULS, Kraków.
Górska M. Kurkiewicz D.(2013) Zmysłowy świat. Poradnik dla nauczycieli realizujących
zajęcia dla uczniów nauczanych indywidualnie w Sali Doświadczania Świata(s.4). Oprac
Bydgoszcz.
Kufel R., Kufel P., Kielin J. (2002) Poranny krąg, czyli stymulacja polisensoryczna według pór
roku(s.175-182). W: Kielin J. (red.), Rozwój daje radość. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk.
Lausch-Żuk J.(1995) Dzieci głębiej upośledzone umysłowo(s.259). W: Obuchowska I.(red.),
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. WSiP, Warszawa.
Mass V. F.(1998) Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji
sensorycznej(s.21). WSiP, Warszawa.
Wiśniewska M.(2008) Wspomaganie rozwoju dziecka z niepełnosprawnością intelektualną
(s.35).Wyd. IMPULS, Kraków .
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego