Zespoły nadwrażliwości podczas stosowania leków

Zespoły nadwrażliwości podczas stosowania leków

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2006;3(4):221-227
artykuł poglądowy opinion article
Zespoły nadwrażliwości podczas
stosowania leków przeciwpadaczkowych
u osób w wieku podeszłym
Oversensitivity syndromes during anticonvulsant therapy
in eldery people
Monika Szewczuk-Bogusławska, Elżbieta Trypka
Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej we Wrocławiu
Słowa kluczowe: skórne objawy niepożądane, leki przeciwpadaczkowe, wiek podeszły
w okresie starości
Key words: dermatological adverse effects, anticonvulsant therapy, elderly
Streszczenie
Zmiany homeostazy w starzejącym się organizmie przyczyniają się do wzrostu wrażliwości, częstości wystąpienia objawów niepożądanych i dlatego wymagają od lekarza ostrożności w postępowaniu
terapeutycznym. W pracy przedstawiono aktualne kryteria diagnostyczne zespołów nadwrażliwości
z objawami skórnymi oraz zasady postępowania. Prawidłowe rozpoznanie pozwala na szybkie wdrożenie
odpowiedniego leczenia i pozwala uniknąć niepożądanych reakcji w przyszłości.
Summary
Increase of sensibilities, frequencies of side effects are the result of homeostatic change in eldery
people. Therefore they demand from doctor of caution in therapeutic conduct. There are presented
actual diagnostic criteria of hypersensitivity with skin symptoms and standards of treatment in current
article. Proper recognition permits onto fast initiating of suitable treatment and it permits to avoid
undesirable reaction in the future.
Wstęp
Zaburzenia nastroju, chwiejność emocjonalna oraz zaburzenia zachowania stanowią częste nieprawidłowości obserwowane wśród osób w podeszłym wieku, zwłaszcza gdy obecne są zmiany w CUN.
Powodują one wzrost niesprawności i niechęć opiekunów. Wczesna identyfikacja oraz zastosowanie
pomocy pomaga rodzinom borykać się z problemami oraz ułatwia adaptację do postępujących zmian,
zmniejsza obciążenie emocjonalne i stres oraz chroni przed wczesną instytucjonalizacją. Stosowane
leczenie pozwala na zahamowanie progresji objawów. Grupą leków stosowną w leczeniu tych zaburzeń
mogą być leki przeciwpadaczkowe; są one szczególnie przydatne w leczeniu agitacji, labilności nastroju
czy impulsywnych zachowań [1, 2].
PGP 75
Adres do korespondencji:
dr n. med. Monika Szewczuk-Bogusławska
Katedra i Klinika Psychiatrii Akademii Medycznej we Wrocławiu
ul. Pasteura 10, 50-367 Wrocław
e-mail: [email protected]
Copyright ©2005 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
222
Monika Szewczuk-Bogusławska, Elżbieta Trypka: Zespoły nadwrażliwości na leki przeciwpadaczkowe
W związku z licznymi chorobami oraz stosowaniem wielu różnych leków osoby w wieku podeszłym są
szczególnie narażone na objawy niepożądane. Dotyczy to także zespołów z objawami dermatologicznymi
(niekiedy ciężkich, a nawet zagrażających życiu), które mogą pojawić się podczas stosowania leków
przeciwpadaczkowych. Współistniejące choroby somatyczne, zwłaszcza niewydolność wątroby, serca
i nerek pogarszają rokowanie w tych zespołach. Zmiany skórne będące efektem starzenia się skóry,
takie jak: rozplem tkanki łącznej, zanik gruczołów potowych i łojowych prowadzący do zmniejszenia
elastyczności skóry, nasilone złuszczanie się naskórka, utrudniają gojenie. W związku z powyższym
w przypadku osób starszych szczególnie ważne wydaje się szybkie rozpoznanie tych objawów, wdrożenie odpowiedniego leczenia oraz znajomość zasad postępowania w przypadku występowania takich
objawów w przeszłości.
Klasyfikacja
Współczesna klasyfikacja reakcji alergicznych na leki z towarzyszącymi zmianami skórnymi obejmuje:
różnego rodzaju osutki skórne, rumień wielopostaciowy (RW), zespół Stevensa-Johnsona (ZSJ) oraz
toksyczną nekrolizę naskórka (TNN). Wyróżnia się obecnie dwie postaci rumienia wielopostaciowego:
łagodną (minor) i ciężką (major). Klasyfikacja ta jest oparta głównie na zmianach morfologicznych, nie
określa natomiast przyczyny wywołującej dany typ reakcji [3]. Objawy niepożądane z towarzyszącymi
zmianami skórnymi podczas stosowania różnych leków zdarzają się często, pojawiają się u ok. 30%
hospitalizowanych pacjentów [4]. Jednak poważne reakcje niepożądane na leki wg WHO skutkują
jednym z poniższych: śmiercią, potrzebą lub wydłużeniem hospitalizacji, utrzymującą się lub znaczącą
niesprawnością lub inwalidztwem albo zagrożeniem życia [5]. Do tak rozumianych poważnych reakcji alergicznych na leki z towarzyszącymi zmianami skórnymi należy zaliczyć ZSJ, TNN oraz opisane
stosunkowo niedawno zespół nadwrażliwości na leki przeciwpadaczkowe Hypersensitivity Syndrome
– HSS lub zespół DRESS (Drug Reaction with Eosinophilia and Systematis Symtoms) tj. reakcja na leki
z eozynofilią i objawami narządowymi [6, 7]. Zarówno HSS, jak i zespół DRESS nie doczekały się jak
dotąd powszechnie przyjętej definicji. Niektóre z nich zawierają objawy ZSJ i ZNN.
W związku ze zróżnicowaną etiologią opisanych wyżej zespołów WHO sugeruje, aby określać związek
między stwierdzonym obrazem klinicznym a stosowanym lekiem jako jeden z następujących: pewny,
prawdopodobny, możliwy, nieprawdopodobny, warunkowy/niesklasyfikowany i nieokreślony/niesklasyfikowany [8].
Etiologia
Zespoły nadwrażliwości na leki z towarzyszącymi zmianami skórnymi mogą być wywołane przez różne czynniki etiologiczne: infekcje (zwłaszcza w przypadku RW), leki lub inne substancje chemiczne.
Spośród czynników infekcyjnych najczęściej stwierdzanym patogenem są wirusy Herpes simplex oraz
Mycoplasma [9].
Ponad sto różnych leków może powodować zespoły nadwrażliwości; skutkuje to trudnościami w określeniu leku, który wywołał reakcję w przypadku stosowania politerapii [10]. Spośród leków stosowanych w leczeniu zaburzeń psychicznych najczęściej zespoły te pojawiają się podczas stosowania leków
przeciwpadaczkowych [9].
Uważa się, że połowa przypadków ZSJ jest związana ze stosowaniem leków, przy czym leki przeciwpadaczkowe, penicyliny i sulfonamidy odpowiadają za 91% przypadków zespołów polekowych [11].
Karbamazepina jest przyczyną 5-6% przypadków ZSJ wśród osób rasy kaukaskiej, natomiast wśród
Azjatów aż 25-33% przypadków ZSJ jest wywołanych przez ten lek [12]. Z kolei zespół DRESS najczęściej wywołują leki przeciwpadaczkowe o budowie pierścieniowej, sulfonamidy, allopurinol, sole złota
[9, 13]. Według Roujaeau i wsp. TNN w ponad 80% przypadków wywołują leki.
Postuluje się także występowanie podłoża genetycznego. W badaniu Chunga w populacji chińskiej
stwierdzono występowanie markera HLA – B*1502 u 100% pacjentów, u których rozpoznano ZSJ
indukowany karbamazepiną, ten sam marker stwierdzono jedynie u 3% pacjentów tolerujących leczenie
tym lekiem i u 8,6% osób w populacji ogólnej [12]. Epidemiologia.
223
Monika Szewczuk-Bogusławska, Elżbieta Trypka: Zespoły nadwrażliwości na leki przeciwpadaczkowe
Częstotliwość występowania RW szacuje się na 0,01–1%, zaś ZSJ i ZNN na 0,4-1,2% oraz 1,2–6% na
milion na rok. Śmiertelność w przypadku ZSJ wynosi 5%, w ZNN zaś 30% [11]. Potwierdzono różnice
rasowe w częstości występowania ZSJ; pojawia się on u 2-3 osób/mln/rok w przypadku rasy kaukaskiej,
natomiast wśród Azjatów stwierdza się tę chorobę u 8 osób/mln/rok [12].
W literaturze istnieją rozbieżne dane odnośnie związku pomiędzy wiekiem a ryzykiem występowania
reakcji uczuleniowych na leki. Według niektórych ryzyko wystąpienia reakcji uczuleniowej na leki
wzrasta z wiekiem. Zjawisko to uzasadnia się częstszym stosowaniem leków u osób starszych. ZSJ
w 50% przypadków dotyczy osób w wieku poniżej 40 lat, TNN zaś jedynie w 25% [9]. Kaur i wsp.
oceniają, że szczyt zachorowania na ZSJ i TNN przypada między 4. a 6. dekadą życia. Z drugiej strony
Breathnatch i wsp. stwierdzają, że ryzyko to jest mniejsze u osób starszych prawdopodobnie ze względu
na zmniejszenie aktywności układu immunologicznego.
Ryzyko wystąpienia zespołu HSS podczas stosowania leków przeciwpadaczkowych wynosi 1-10 na
10.000 w przypadku stosowania fenytoiny, karbamazepiny, fenobarbitalu i lamotryginy. Jak dotąd nie
stwierdzono przypadków zespołów nadwrażliwości podczas stosowania topiramatu, gabapentyny czy
lewetiracetamu [13].
Obraz kliniczny
I. Zależność czas trwania leczenia - początek objawów
Ryzyko wystąpienia ZSJ lub TNN w przypadku zastosowania pojedynczej dawki leku występuje
w okresie od kilku dni do 3 tygodni od momentu przyjęcia leku. Jeśli lek jest stosowany
codziennie, największe ryzyko występuje w pierwszych tygodniach terapii, następnie zmniejsza
się znacząco.
Wydaje się, że w przypadku leków przeciwpadaczkowych czas pojawienia się objawów ZSJ jest
ograniczony do 8 tygodni od rozpoczęcia leczenia [12].
Zespół DRESS rozwija się typowo między 2. a 6. tygodniem leczenia.
W ciągu kilku tygodni od rozpoczęcia leczenia rozwija się również HSS [16].
II. Objawy
Łagodne skórne objawy niepożądane – osutki polekowe występują zazwyczaj w postaci przemijających rumieniowych zmian plamisto-grudkowych, jakkolwiek zmiany o takim charakterze mogą
być wstępnym objawem poważnych reakcji śluzówkowo-skórnych takich jak ZSJ lub TNN.
Ze względu na morfologię zespołów nadwrażliwości z objawami skórnymi obecnie wyróżnia się:
1. Rumień wielopostaciowy łagodny (RW łagodny):
- symetryczne zmiany złuszczające na zewnętrznych powierzchniach ramion lub nóg,
- zmiany punktowe i pęcherzowe, może towarzyszyć im świąd,
- zmiany w obrębie śluzówek ograniczone do jednego miejsca, zazwyczaj śluzówki jamy ustnej,
pod postacią powierzchownej erozji,
- zmiany w jamie ustnej mogą dotyczyć tylko śluzówek bez zajęcia skóry lub przechodzić poza
obręb śluzówki na skórę, mogą występować owrzodzenia. Wargi - często stwierdza się obrzęk,
pęknięcia i krwawiące strupy,
- może występować gorączka,
- nasilenie objawów od bardzo łagodnego do bardzo ciężkiego [17, 18, 19];
2. Rumień wielopostaciowy ciężki (RW ciężki):
- występują zmiany wielu śluzówek,
- symetryczne zmiany złuszczające na zewnętrznych powierzchniach ramion lub nóg podobne
do stwierdzanych w RW małym, występują jednak także zmiany na twarzy oraz zmiany mniej
charakterystyczne, bardziej rozlane (zazwyczaj zajęte mniej niż 10% powierzchni skóry), zmiany
pęcherzowe,
- drobne pękające zmiany grudkowo-pęcherzykowe zajmujące przednią
część jamy ustnej i dziąsła,
- obrzęk warg, mogą występować pokryte strupami krwawiące nadżerki,
224
Monika Szewczuk-Bogusławska, Elżbieta Trypka: Zespoły nadwrażliwości na leki przeciwpadaczkowe
- zmiany złuszczające w obrębie ust mogą poprzedzać o kilka dni zmiany skórne,
- obecność zmian w obrębie śluzówek może być najbardziej znaczącym objawem choroby
[20, 21, 22];
3 . Ze s p ó ł S t e ve n s a -J o h n s o n a ( Z S J ) :
- objawy prodromalne są bardzo nie charakterystyczne, występują: objawy grypopodobne, ból
gardła, kaszel, nudności i/lub biegunka, bóle głowy, bóle stawów i mięśni, gorączka, katar, wysypka grudkowa odropodobna, może wystąpić wysypka pęcherzowa (na twarzy, szyi, policzkach
i środkowej części tułowia), zapalenie płuc, zapalenie nerek i mięśnia serca. Objawy te trwają
od 1 do 14 dni,
- faza progresji objawów może trwać 4 dni lub dłużej, w zależności od okresu biologicznego półtrwania leku. Szczyt nasilenia objawów trwa od kilku dni do 2 tygodni, mogą mu towarzyszyć:
sepsa, poważne zaburzenia hemodynamiczne, a nawet zawał serca,
- objawy skórne to początkowo uczucie bólu i pieczenia, które poprzedzają wystąpienie obrzęku
i rumienia, następnie pojawiają się pęcherze, które pękając, tworzą krwotoczne nadżerki lub
płytkie, podobne do aftów wrzody,
- powieki – początkowo występuje obrzęk i zmiany krwotoczne,
- może się pojawić towarzyszące zapalenie spojówek, w zakresie spojówek objawy mogą mieć
charakter łagodnego zapalenia, ale także znaczącego obrzęku ze zmianami pęcherzowo–krwotocznymi,
- rozległe zmiany (odwarstwienie nabłonka) w obrębie błon śluzowych ust, oczu, gardła, przełyku,
skóry, narządów płciowych i odbytu rozprzestrzeniające się na skórę kończyn i resztę ciała,
- zmiany skórne – płaskie, atypowe punktowe lub plamiste, zajmujące mniej niż 10% powierzchni
skóry, niekiedy wypukłe i zlewające się,
- zmiany skórne spełzające dotyczą mniej niż 10% powierzchni ciała,
- zmiany skórne do momentu, gdy nie zaczną się zlewać, mogą być mylnie diagnozowane jako
uogólniona polekowa wysypka odropodobna [10, 17, 22, 23, 24];
4 . TNN (toksyczna nekroliza naskórka) bez zmian plamistych [9, 22, 23, 24]:
- zmiany złuszczające obejmują więcej niż 10% powierzchni skóry, nie obserwuje się zmian plamistych ani punktowych,
- pęcherze mogą występować lub nie;
5. TNN (toksyczna nekroliza naskórka) z plamami [9, 13, 22, 23, 24]:
- obecne pęcherze,
- może imitować oparzenie skóry,
- spełzanie naskórka zajmuje ponad 30% powierzchni skóry, w związku z tym często istnieje
potrzeba hospitalizacji w specjalistycznych oddziałach leczenia oparzeń,
- rozległe zmiany w postaci plam lub płaskie punktowe,
- objawy narządowe bardziej wyrażone niż w ZSJ. W zakresie układu oddechowego: martwica
nabłonka tchawicy i oskrzeli prowadząca do duszności, zapalenia płuc i oskrzeli, a nawet do ostrej
niewydolności oddechowej; w zakresie przewodu pokarmowego: biegunka, ból, krwawienie,
możliwa perforacja okrężnicy,
- w obrębie oczu – zmiany podobne do stwierdzanych w ZSJ;
6. Zespół nadwrażliwości na leki przeciwpadaczkowe (anticonvulsant-induced HSS) [13, 26]:
- obecne zmiany narządowe (najczęściej w obrębie nerek, wątroby, płuc) i skórne podobne do
stwierdzanych w ZSJ i TNN,
- obecna gorączka i powiększenie węzłów chłonnych,
- nie stwierdza się rozległych zmian w obrębie błon śluzowych lub spełzania naskórka
7. DRESS (reakcja na leki z eozynofilią i objawami narządowymi) [7]:
- polekowa wysypka skórna,
- eozynofilia powyżej 1,5 x 109 /L lub występowanie atypowych postaci limfocytów,
- zmiany narządowe: powiększenie węzłów chłonnych (mogące imitować objawy chłoniaka)
zapalenie wątroby lub nerek albo śródmiąższowe zapalenie płuc lub zapalenie mięśnia serca.
225
Monika Szewczuk-Bogusławska, Elżbieta Trypka: Zespoły nadwrażliwości na leki przeciwpadaczkowe
Trudności diagnostyczne
Dotyczą wielu przypadków polekowych zespołów nadwrażliwości ze zmianami skórnymi z następujących powodów:
a. objawy stwierdzane u pacjenta nie spełniają żadnej z opisanych wyżej kategorii diagnostycznych,
b. objawy stwierdzane u tego samego pacjenta należą do różnych zespołów w zależności od fazy
choroby (np.: początkowo spełniają kryteria RW małego, a po kilku dniach kwalifikują się do
rozpoznania dużej postaci RW),
c. brak jasnych kryteriów diagnostycznych, który powoduje, że termin „rumień wielopostaciowy”
jest używany bardzo często i obejmuje różne postaci wysypek skórnych ze zmianami w obrębie
śluzówek lub bez nich, a nawet przypadki, gdy zmiany występują w obrębie śluzówek, ale nie
występują zmiany skórne.
Większość autorów twierdzi zgodnie, że zespoły RW, ZSJ oraz TNN są tym samym procesem chorobowym, różniącym się ciężkością oraz wielkością obszaru powierzchni skóry i/lub błon śluzowych, na
którym stwierdza się zmiany [3, 10, 17].
Diagnostyka różnicowa
Poniższe choroby mogą przypominać RW i ZSJ:
1. wysypka polekowa podobna do rumienia wielopostaciowego – jak dotąd niesklasyfikowana;
2. uogólniona polekowa wysypka pęcherzowa, trudna do odróżnienia od ZSJ;
3. choroba Kawasaki – do rozpoznania choroby Kawasaki konieczne jest stwierdzenie co najmniej
5 z 6 głównych objawów choroby: utrzymującej się przez co najmniej 5 dni gorączki, powiększenia węzłów chłonnych szyjnych, zapalenia spojówek, zmian w obrębie błony śluzowej jamy
ustnej (pęknięcia czerwieni wargowej, „truskawkowy” język), rumienia i (lub) obrzęku dłoni
i stóp oraz wielopostaciowej osutki. Nie występują zmiany złuszczające nabłonka jamy ustnej
ani obrzęk warg;
4. zespół oparzenia wywołany przez gronkowce (klinicznie trudny do odróżnienia od ZSJ);
5. ostra łuszczyca pęcherzykowa - jest schorzeniem uwarunkowanym genetycznie, niezakaźnym
i niezłośliwym. Cechuje się przewlekłym przebiegiem, z tendencją do samoistnego ustępowania
i pojawiania się nawrotów. Naukowcy wskazują na związek choroby z błędnym funkcjonowaniem
układu odpornościowego. Charakteryzuje się licznymi, małymi i owalnymi (kropelkowatymi)
punkcikami. Te liczne punkciki łuszczycy występują na dużych powierzchniach takich jak tułów.
Ta postać łuszczycy jest powiązana z paciorkowym zapaleniem gardła [9, 27];
6. złuszczające zapalenie skóry - jest ciężką chorobą wywoływaną przez gronkowca złocistego.
Dotyka najczęściej noworodki, u dorosłych zdarza się bardzo rzadko. Odpowiedzialna za zmiany
bakteria dostaje się w głąb skóry przez mikrouszkodzenia (otarcia, zadrapania), namnaża się
i produkuje substancje toksyczne (egzotoksynę i epidermolizynę). Zapalenie skóry ma charakter
uogólniony o ciężkim przebiegu, charakteryzuje się pęcherzami i spełzaniem naskórka. Wykwit
pierwotny to płaskie i wiotkie pęcherze, których pokrywy szybko ulegają przerwaniu i oddzielając
się płatowo, odsłaniają rozległe powierzchnie skóry pozbawione naskórka [9];
7. ostre zespoły paraneoplazmatyczne - pozornie niezwiązane z nowotworem objawy ze strony innych narządów, na skutek wytwarzania przez guz nowotworowy substancji biologicznie czynnych,
takich jak: parathormon, erytropoetyna, fosfataza alkaliczna, prostaglandyny, ACTH, insulina,
aldosteron, gonadotropiny, IL-6 [28, 31, 30];
8. toczeń układowy - jest przewlekłą chorobą o podłożu autoimmunologicznym, przebiegającą
z zajęciem wielu tkanek i narządów. Wyróżniamy dwie główne postacie tocznia: jedna jest ograniczona do skóry (postać skórna), a druga obejmuje wiele narządów i układów (toczeń układowy).
Zmiany skórne mają charakter rumieni, bez wyraźnego rogowacenia mieszkowego i na ogół
bez skłonności do bliznowacenia, często o charakterystycznym motylkowym układzie na nosie
226
Monika Szewczuk-Bogusławska, Elżbieta Trypka: Zespoły nadwrażliwości na leki przeciwpadaczkowe
i policzkach. W razie ostrego przebiegu objawy mogą być wybitnie nasilone, co w połączeniu
z wysoką gorączką może przypominać różę. W części przypadków dochodzi do bliznowacenia
i trwałego ubytku włosów, w obrębie błon śluzowych jamy ustnej mogą występować nadżerki
i powierzchowne owrzodzenia [9, 31, 32].
Leczenie
Najbardziej efektywną metodą leczenia jest natychmiastowe odstawienie leku wywołującego objawy
oraz postępowanie objawowe: właściwe nawilżanie i pielęgnacja zmian skórnych. W literaturze brak jest
badań kontrolowanych dotyczących leczenia farmakologicznego. Stosowanie kortykosteroidów budzi
kontrowersje z dwóch powodów. Po pierwsze - w przypadkach, gdy istnieją wątpliwości, czy czynnikiem
etiologicznym nie są wirusy lub bakterie - infekcja jest bowiem przeciwwskazaniem do stosowania leków
kortykosteroidowych, po drugie - w przypadkach ciężkich zespołów, gdy stosowanie leków o działaniu
immunosupresyjnym u osób pozbawionych naskórka i narażonych na zakażenia może być szkodliwe.
Lam i wsp. donoszą jednak, że krótkotrwałe (przez 3-5 dni) podawanie prednizolonu dożylnie lub doustnie w dawce 1-2 mg/kg m.c nie wiąże się z nasilonymi objawami niepożądanymi ani ze wzrostem
śmiertelności czy zachorowalności na inne choroby [33].
Ostatnio sugeruje się stosowanie dożylnie wysokich dawek immunoglobulin, co u niektórych pacjentów
skraca czas trwania choroby. Na przykład Tan i wsp. zastosowali immunoglobuliny dożylnie w dawce 2 g/kg masy ciała u 8 pacjentów z ZNN i 4 pacjentów z rozpoznaniem ZSJ. Jeden pacjent zmarł,
a u pozostałych 11 zaobserwowano stosunkowo szybki powrót zdrowia, początkowy efekt leczenia
zauważono po 3 dniach terapii [34].
Niezwykle ważnym elementem postępowania terapeutycznego jest bezwzględnie wskazana konsultacja
okulistyczna u pacjentów ze zmianami w obrębie spojówek, ponieważ na skutek tworzących się blizn
może dojść do zrośnięcia powieki z gałką oczną, a nawet do ślepoty [35, 36].
Piśmiennictwo
[1] Tariot PN, Porsteinsson AP. Anticonvulsant to treat agitation in dementia. Int. psychogeriatrics
2000, 12,suppl 1: 237-244.
[2] Tariot PN, Erb R, Podgorski CA et al. Efficacy and tolerability of carbamazepine for agitation
and aggression in dementia Am J Psychiatry 1998;155; 115-118.
[3] Bastuji-Garin S, Rzany B, Stern RS, Shear NH, Naldi L, Roujeau JC. Clinical classification of
cases of toxic epidermal necrosis, Stevens-Johnson Syndrome and erythema multiforme. Arch.
Dermatology 1993, 129: 92-96.
[4] Rieder MJ Immunopharmacology and adverse drug reactions J Clin Pharmacol. 1993;33(4):316-23
[5] Edwards IR, Aronson JK. Adverse drug reactions: definition, diagnosis, and management. Lancet
2000, 356: 1255-9.
[6] Shear NH, Knowles SR, Shapiro LE. Anticonvulsant hypersensitivity syndrome: incidence,
prevention and management. Drug Saf 1999;21:489-501.
[7] Boquet H, Bagot M, Roujeau JC. Drug – induced psudolymphoma and drug hypersensitivity
syndrome (drug rash with eosinopilia and systematic symptoms: DRESS) Seminars in Cutaneous
Medicine and Surgery 1996; 15: 250-257.
[8] Venulet J. Role and place of causality assessment. Pharamacoepidemiol Drug Saf, 1992, 1: 225-234.
[9] Braun-Falco O, Plewig G, Wolff HH, Burgdorf WHC. Dermatologia. Lublin. Wydawnictwo
CZELEJ sp. zoo. 2002; 383-407.
[10] Auquier-Dunant A et al. Correlations between clinical patterns and causes of erythema multiforme majus, Stevens-Johnson syndrome, and toxic Epidermal necrolysis. 2002, Arch. Dermatol.
138: 1019-1024.
[11] Roujeau, JC Stern RS. Severe cutaneous reactions to drugs. NEJM. 1994; 331: 1272-85.
[12] Chung WH, Hung SI, Hong HS, Hsih MS, Yang LC, Ho HC, et al. Medical genetics: a marker
for Stevens-Johnson syndrome. Nature 2004; 428:486.
[13] Krauss G. Current Understanding of Delayed Anticonvulsant Hypersensitivity Reactions Epilepsy
Curr. 2006; 6(2): 33-37.
227
Monika Szewczuk-Bogusławska, Elżbieta Trypka: Zespoły nadwrażliwości na leki przeciwpadaczkowe
[14] Kaur S, Nanda A, Sharma VK. Elucidation and management of 30 patients of drug induced toxic
epidermal necrolysis [DTEN]. Indian J Dermatol Venereol Leprol 1990;56:196[15] Breathnach SM, Phillips WG. Epidemiology of bullous drug eruptions. Clin Dermatol. 1993
Oct-Dec;11(4):441-7.
[16] Rzany B, Correia O, Kelly JP, Naldi L, Auquier A, Stern R. Risk of Stevens Johnson syndrome
and toxic epidermal necrolysis during the first weeks of antiepileptic therapy: a case control study.
Lancet 1999, 353:2190-4
[17] Forman R, Koren G, Shear NH. Erythema multiforme, Stevens-Johnson Syndrome and toxic epidermal
necrolysis in children. A review of 10 years experience. Drug Safety 2002, 25 (13) 965-972
[18] Wolf R, Matz H, Marcos B, Orion E. Drug rash with eosinophilia and systemic symptoms
vs toxic epidermal necrolysis: the dilemma of classification. Clin Dermatol. 2005;23:311–314.
[19] Mockenhaupt M, Messenheimer J, Tennis P, Schlingmann J. Risk of Stevens-Johnson syndrome
and toxic epidermal necrolysis in new users of antiepileptics. Neurology. 2005;64:1134–1138.
[20] Kennett S. Erythema multiforme affecting the oral cavity. Oral Surg. 1968:25:366-73
[21] Ayangco L, Rogers RS 3rd. Oral manifestations of erythema multiforme. Dermatology Clinics
2003, 21: 195-205
[22] Power, WJ et al. Analysis of the acute ophthalmic manifestations of the rythema multiforme/StevensJohnson/Toxic epidermal necrolysis disease spectrum. Ophthalmology 1995, 102 (11) 1669-1676.
[23] Fritsch PO, Sideroff A. Drug-induced Stevens-Johnson Syndrome/Toxic Epidermal Necrolysis.
Am. J. Clin. Dermatol 2000, (6): 349-360
[24] Prendiville J., Stevens-Johnson J. Syndrome and Toxic Epidermal Necrolysis. 2002. Advances
in Dermatology 18:151-173
[25] Roujeau JC. Clinical heterogeneity of drug hypersensitivity. Toxicology. 2005;209:123–129.
[26] Pirmohamed M, Naisbitt DJ, Gordon F, Park BK. The danger hypothesis: potential role in
idiosyncratic reactions. Toxicology. 2002; 181-182:55-63.
[27] Nickoloff BJ, Bonish BK, Marble DJ, Schriedel KA, DiPietro LA, Gordon KB, Lingen MW.
Lessons learned from psoriatic plaques concerning mechanisms of tissue repair, remodeling, and
inflammation. J Investig Dermatol Symp Proc.2006 Sep;11(1):16-29.
[28] Murphy PT, Gilmore R, Mitra S. Another case of paraneoplastic cutaneous syndrome preceding
indolent mantle cell lymphoma. Acta Haematol.2006;116(3):228.
[29] Nemets A, Ronen M, Lugassy G. Chronic paraneoplastic cutaneous syndrome preceding an indolent variant
of mantle cell lymphoma: favorable response to rituximab. Acta Haematol.2006;115(1-2):113-6.
[30] Langan SM, O’Briain S Barnes L. Dermatomyositis associated with angiotropic lymphoma. Clin
Exp Dermatol. 2003 Nov;28(6):597-9.
[31] Gleason BC, Zembowicz A, Granter SR. Non-bullous neutrophilic dermatosis: an uncommon dermatologic
manifestation in patients with lupus erythematosus. J Cutan Pathol. 2006 Nov;33(11):721-725.
[32] Yell JA, Mbuagbaw J, Burge SM. Cutaneous manifestations of systemic lupus erythematosus.
Br J Dermatol. 1996 Sep;135(3):355-62.
[33] Lam NS, Yang YH, Wang LC, Lin YT, Chiang BL. Clinical characteristics of childhood erythema
multiforme, Stevens-Johnson syndrome and toxic epidermal necrolysis in Taiwanese children.
J. Microbiol Immunol Infect 2004 Dec;37(6):366-70.
[34] Tan AW, Thong BY, Yip LW, Chng HH, Ng SK. High-dose intravenous immunoglobulins in the
treatment of toxic epidermal necrolysis: an Asian series.J Dermatol. 2005 Jan;32(1):1-6.
[35] Di Pascuale MA, Espana EM, Liu DT, Kawakita T, Li W, Gao YY, Baradaran-Rafii A, Elizondo
A, Raju VK, Tseng SC. Correlation of corneal complications with eyelid cicatricial pathologies in
patients with Stevens-Johnson syndrome and toxic epidermal necrolysis syndrome. Ophthalmology. 2005;112:904–912.
[36] McDonald MA, Favilla I. Visual loss in a patient with lamotrigine-induced cicatrizing conjunctivitis. Clin Experiment Ophthalmol. 2003;31:541–543.
Revieved/Zrecenzowano 23.11.06
Accepted/Zatwierdzono do druku 24.11.06
228
KOMUNIKAT REDAKCJI
Call for Manuscripts
The editors welcome
original full-length research articles
or short communications
within the scope of the journal,
not previously published
or submitted to another publisher,
for consideration
for publication in the Psychogeriatria Polska
(Polish Journal of Geriatric Psychiatry)
All submissions will be independently refereed.
Editorial office Psychogeriatria Polska
Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8
http://www.fozp.org.pl
e-mail: [email protected]