Transgraniczny geopark Karpaty fliszowe i ich wody mineralne

Transkrypt

Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 9, 2011
ARTYKU£Y GEOTURYSTYCZNE
Krzysztof Miœkiewicz1, Jan Golonka1, Anna Waœkowska1, Marek Doktor1, Tadeusz S³omka1
K. Miœkiewicz
J. Golonka
A. Waœkowska
M. Doktor
T. S³omka
Flysch Carpathians and their mineral waters cross-border geopark. Prz. Geol., 59: 611–621.
A b s t r a c t. The occurrence of mineral waters and related spas constitutes the leading theme of the projected geopark: Flysch
Carpathians and their mineral waters. The geopark is located on the Beskid S¹decki and Beskid Niski area on the Polish side. It is
situate in the area of the occurrence of three Carpathian units: Magura Nappe (the major part of the area), which includes Krynica,
Bystrica, Racza and Siary tectonic-facies zones; Silesian Nappe and Grybów Unit. Besides mineral waters, the geodiversity of the area
is defined by well exposed flysch rocks profiles including clastic type localities of the Magura Nappe described in the XIX century pioneers of geological investigations. The landslide morphology, attractive geomorphological forms like waterfalls, diversified river valleys, tors as well as places connected with history and tradition of exploration and exploitation of Carpathian hydrocarbons fields. The
type localities of profiles of Grybów, Siary and Krynica Units as well as £abowa Variegated Shales, Beloveza and Malcov formations.
All these elements represent geotouristical attractions with high potential. They will be included in the network of preserved geosites
within the projected geopark. The analysis of proposed geopark Flysch Carpathians and their mineral waters indicates high degree of
diversification of natural values, especially geodiversity as well as richness of historical-cultural heritage. The preservation and protection methods are also diversified. This region represents unique geoenvironmental and historical values on the European scale,
therefore providing good chances for establishment of geopark. The proposition of geopark with mineral waters and related spas in the
Flysch Carpathians is first such project in the world. The documentation of geosites was already gathered during this stage of work, it
requires only actualization, minor additions and construction of unified database. The evaluation of the actual touristic infrastructure
provided also generally positive results, only the eastern part of geopark requires additional investments and promotion.
Keywords: geopark, mineral waters, Outer Carpathians, flysch, valorization, spa, geotourism
Wystêpowanie wód mineralnych i zwi¹zanych z nimi
uzdrowisk jest g³ównym argumentem propozycji powo³ania geoparku o nazwie Karpaty fliszowe i ich wody mineralne (Miœkiewicz & Golonka, 2010). Po stronie polskiej
geopark obejmowa³by teren Beskidu S¹deckiego oraz
zachodni¹ czêœæ Beskidu Niskiego. Oprócz wód mineralnych o georó¿norodnoœci obszaru stanowi wystêpowanie
dobrze eksponowanych fliszowych profili skalnych, w tym
klasycznych profili p³aszczowiny magurskiej z pionierskich opracowañ Paula (1869) oraz profili stratotypowych
poszczególnych wydzieleñ litostratygraficznych. Elementami istotnymi s¹: rzeŸba osuwiskowa, obecnoœæ atrakcyjnych form geomorfologicznych, tj. wodospady, ró¿norodne
typy dolin rzecznych i formy ska³kowe, jak równie¿ miejsca zwi¹zane z tradycj¹ eksploatacji i przetwarzania karpackich z³ó¿ wêglowodorów (Alexandrowicz & Poprawa,
2000; Vozár i in., 2002). Wszystkie te komponenty o
du¿ym potencjalne atrakcyjnoœci geoturystycznej wejd¹ w
obrêb sieci chronionych geostanowisk (ryc. 1). Dodatkowym atutem tego regionu jest odrêbnoœæ kulturowa oraz
unikatowoœæ florystyczna i faunistyczna.
Obszar projektowanego geoparku obejmie po stronie
polskiej Beskid S¹decki, Hañczowskie Góry Rusztowe w
Beskidzie Niskim po pasmo Magury W¹tkowskiej, a po stronie s³owackiej Góry Lubowelskie (L'ubovnianska vrchovina)
oraz Pogórze Ondawskie (Ondavska vrchovina). Granicê
wschodni¹ i pó³nocno-wschodni¹ wyznacza linia przebiegu pasma Magury W¹tkowskiej a¿ po miejscowoœci
Cigla i Bardiów (Bardejov) na S³owacji. Granica pó³nocna
biegnie podnó¿em Beskidu Niskiego i S¹deckiego przez
Wapienne, Gorlice, Grybów, Nawojow¹, Rytro i Jazowsko.
Granica zachodnia prowadzona jest na linii rzeki Dunajec,
od szczytów Przehyby i Radziejowej, a granicê po³udniow¹
wyznaczaj¹ miejscowoœci Mniszek nad Popradem (Mnišek
nad Popradom) i Bardiów na S³owacji.
Budowa geologiczna
Geopark Karpaty fliszowe i ich wody mineralne znajdzie siê na obszarze zbudowanym z utworów fliszowych
Karpat zewnêtrznych (ryc. 2A–C). Od po³udnia graniczyæ
bêdzie z pieniñskim pasem ska³kowym, na terenie którego
1
Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, al. Mickiewicza 30, 30-059
Kraków; [email protected], [email protected], [email protected], [email protected], s³omka@
geol.agh.edu.pl.
611
Zagórzany
Dêbowiec
Mszanka
GRYBÓW
Sêkowa
Szymbark
Wapienne
Ro
Ropa
5
Jaworze
Binczarowa
Florynka
PIWNICZNA
ZDRÓJ
Uhryñ
21
31
Hraniène
Litmanová
15
wik
Hranicna
Wysoka
KRYNICA
ZDRÓJ
22
Szcza
SZCZAWNICA
ZDRÓJ
Sulin
Hañczowa
11
Banica
Wierchomlanka
S³otwiny
Wierchomla Runek
£omnica
Jaworzyna
Ma³a
Zdrój
Krynicka
Sucha Kosarzyska
Mniszek nad Wierchomla Pusta
Dolina
Wlk.
Popradem Wlk.
Pilhov
Medzibrodnie
Jastrzêbik
Eliaszówka
Szczawik
¯egiestów
18
17
M
32
Tylicz
a
14
Leluchów
Plavnica
3
4
5 km
Zborov
Muszynka
30
Kurov
Zimne
2
Becherov
PowroŸnik
Stará
¼ubovna¡
1
Wysowa
Zdrój
Cigie¾ka
MUSZYNA
0
Konieczna
Kozie
¯ebro
Lackowa
k
yn
z
us
Z³ockie
Zdynia
Regetów
Krzy¿ówka
Roztoka
Wlk.
Kwiatoñ
Wo³owiec
nec
19
Radziejowa
24
6
ica
Mos
Wierch nad
Kamieniem
ien
7
Zd
Malcov
10
Dlha
Luka
BARDEJOV
Top¾a
Krulov
Lukov
Richwald
L’ubotin
17 – Z³ockie – spa, mineral waters, mofet
Wapienne – wody mineralne
18 – ¯egiestów – spa, mineral waters
Ropica Górna – dolina Sêkówki, profil p³aszczowiny magurskiej
19 – Piwniczna – spa, mineral waters, Piwniczna Sandstone Member type locality
Magura Ma³astowska – cmentarz z I wojny œwiatowej
20 – ¯yczanów – ¯yczanów Gorge
Klimkówka – £osie – Pieniny Gorlickie, flisz karpacki p³aszczowiny magurskiej,
zapora wodna, hydrotechnika
21 – Zagubione Ska³ki – tors
hydrotechnics
22 – Diabelski Kamieñ – tors
2 – Wapienne – mineral waters
3 – Ropica Górna – Sêkówka valley, Magura Nappe profile
4 – Magura Ma³astowska – I World War cemetery
5 – Klimkówka – £osie – Gorlice Pieniny Gorge, Carpathian flysch, Magura Nappe, dam,
Malcov – stratotyp formacji malcowskiej
10 – Malcov – Malcov Formation type locality
Izby – profil p³aszczowiny magurskiej
11 – Izby – Magura Nappe profile
Grybów – profil jednostki grybowskiej
12 – Grybów – Grybów Unit profile
Z³ockie – uzdrowisko wody mineralne, mofeta
¯egiestów – uzdrowisko, wody mineralne
Piwniczna – uzdrowisko, wody mineralne, stratotyp ogniwa piaskowców z Piwnicznej
¯yczanów – W¹wóz ¯yczanowski
Zagubione Ska³ki – formy ska³kowe
Diabelski Kamieñ – formy ska³kowe
Wierch nad Kamieniem – formy ska³kowe
23 – Wierch nad Kamieniem – tors
Diabelskie Œciany – formy ska³kowe
24 – Diabelskie Œciany – tors
Krzes³o Kingi – formy ska³kowe
25 – Krzes³o Kingi – tors
Wodospad Sopotnicki
26 – Sopotnicki waterfall
Gorlice – park miejski – historyczny przemys³ naftowy, stratotyp piaskowców
magdaleñskich, piaskowce istebniañskie, rzeŸba osuwiskowa
27 – Gorlice – town park – historical oil industry, Magdalena Sandstones type locality,
Istebna Sandstones, landslides
Muzeum Przemys³u Naftowego i Etnografii w Libuszy
28 – Museum of the Gas Industry and Ethnography in Libusza
£abowa – stratotyp formacji pstrych ³uków z £abowej
29 – Szymbark – Maœlana Góra landslides, tors
Tylicz – wody mineralne
30 – Bardejovské Kúpele (Slovakia) – historical spa, mineral waters
Krynica – historyczne uzdrowisko, wody mineralne
31 – Wysowa – spa, mineral waters
Muszyna – uzdrowisko, wody mineralne
32 – Cigelka (Slovakia) – historical spa, mineral water
13 – £abowa – £abowa Variegated Shales Formation type locality
14 – Tylicz – mineral waters
15 – Krynica – historical spa, mineral waters
16 – Muszyna – spa, mineral waters
9
Bardejovská
Nowa Ves
Kornuty – flisz karpacki p³aszczowiny magurskiej, rzeŸba osuwiskowa, formy ska³kowe
Belovea – stratotyp formacji beloweskiej
9 – Belovea – Beloveza Formation type locality
Cigla
Krivé
Poprad
1 – Kornuty – Carpathian flysch, Magura Nappe, landslides, tors
Hañczowa-Uœcie Gorlickie – formacja beloweska
6 – Hañczowa-Uœcie Gorlickie – Beloveza Formation
Kwiatoñ – cerkiew
7 – Kwiatoñ – wooden Orthodox church
Cigla – flisz karpacki p³aszczowiny magurskiej, struktury tektoniczne
8 – Cigla – Carpathian flysch, Magura Nappe, tectonic structures
8
me
26
Sucha
Struga
m
ia
yn
G³adyszów
Wis³oka
25
Ka
Nowa
Wieœ
23
£o
m
nic
za
nk
a
Rytro
£abowiec
Œnietnica
tysz
20
Uœcie
Gorlickie
Kamianna
Ka
£abowa
1
Bartne
4
Nowica
Jezioro
Klimkówka
Maciejowa
Ma
gu
Kornuty ra W¹
tko
wsk
a
Magura
3
a
³a
Owczary
Folusz
2
Ropica
Górna
Ma
gur
aM
a³as Ma³astów
tow
ska
Kunkowa
£osie
Nawojowa
wk
kó
Bielanka
Bia
Królowa
Grn.
Cieklin
pa
12
Ptaszkowa
Ropica
Polska
Sê
CZECHY
CZECH REP.
29
Maœlana
Góra
Lipinki
27
GORLICE
POLSKA
POLAND
Szymbark – rzeŸba osuwiskowa Maœlanej Góry, formy ska³kowe
Bardejovské Kúpele (S³owacja) – historyczne uzdrowisko, wody mineralne
Wysowa – uzdrowisko, wody mineralne
Cigelka (S³owacja) – historyczne uzdrowisko, wody mineralne
Ryc. 1. Mapa wybranych geostanowisk i obiektów architektonicznych na terenie planowanego geoparku Karpaty fliszowe i ich wody
mineralne
Fig. 1. Map of selected geosites and architectural objects in proposed geopark Flysch Carpathians and their mineral waters
612
zaprojektowano geopark Pieniny (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 2004; Miœkiewicz, 2006; Golonka & Krobicki,
2007; Miœkiewicz & Golonka, 2007, 2010; Bartuœ i in.,
2010). Utwory fliszowe tworz¹ szereg regionalnych jednostek tektonicznych, z których trzy wystêpuj¹ na analizowanym terenie. S¹ to: p³aszczowina magurska, p³aszczowina
œl¹ska i jednostka grybowska (ryc. 2A–C).
Najwiêksza czêœæ proponowanego geoparku – zarówno
na obszarze Polski, jak i S³owacji – znajdzie siê na terenie
p³aszczowiny magurskiej. W obrêbie tej p³aszczowiny
wyró¿nia siê cztery jednostki tektoniczno-facjalne: krynick¹,
bystrzyck¹, raczañsk¹ i Siar. Jednostka krynicka (nazwa
pochodzi od uzdrowiska w Krynicy znajduj¹cego siê na
terenie geoparku) ods³oniêta jest na obszarze Popradzkiego
Parku Krajobrazowego. Jednostka bystrzycka (od miejscowoœci Nová Bystrica na S³owacji) rozci¹ga siê miêdzy
Tyliczem a Nawojow¹. Jednostka raczañska (od góry Wielka
Racza w Beskidzie Wysokim) buduje wiêksz¹ czêœæ Beskidu
Niskiego (Hañczowskie Góry Rusztowe) i przyleg³y obszar
na S³owacji. Jednostka Siar (od miejscowoœci Siary ko³o
Gorlic) wystêpuje w pó³nocnej czêœci Beskidu Niskiego.
Profil litologiczny p³aszczowiny magurskiej jest ró¿norodny i zawiera utwory wieku od póŸnej kredy po oligocen.
Najstarszymi utworami tej p³aszczowiny s¹ górnokredowo-paleoceñskie warstwy ropianieckie (formacja ropianiecka),
a najm³odszymi – zlokalizowane na S³owacji oligoceñskie
warstwy malcowskie (formacja malcowska). Najwiêksze
zró¿nicowanie w wykszta³ceniu litologicznym pomiêdzy
poszczególnymi jednostkami tektoniczno-facjalnymi znajduje siê w obrêbie utworów wieku eoceñskiego.
Pasma górskie Beskidu S¹deckiego i Beskidu Niskiego
zbudowane s¹ z ró¿nych odmian grubo³awicowych piaskowców formacji magurskiej (eocen–oligocen). W strefie
bystrzyckiej udzia³ piaskowców magurskich jest znacznie
mniejszy, dlatego w po³udniowej czêœci geoparku nie ma
wyraŸnie zaznaczonych pasm górskich i dominuje ³agodna
morfologia o ni¿szych wysokoœciach bezwzglêdnych i
wzglêdnych. Szeroko rozprzestrzenione s¹ tu eoceñskie
utwory formacji beloweskiej, podœcielone pstrymi ³upkami
formacji z £abowej (paleocen–eocen). Nazwa „warstwy
beloweskie” pochodzi od miejscowoœci Belovea ko³o Bardiowa na S³owacji, gdzie w XIX w. Paul (1869) wyró¿ni³ te
utwory jako typowy drobnorytmiczny przek³adaniec piaskowców i ³upków. Praca Paula (1869) nale¿y do klasyki
geologii karpackiej, choæ sama nazwa wydzielenia by³a
przedmiotem dyskusji i kontrowersji wœród geologów pracuj¹cych nad fliszem karpackim (Waœkowska & Golonka,
2010). Na obszarze geoparku znajd¹ siê ponadto bardzo
istotne w aspekcie naukowym, dydaktycznym i poznawczym profile stratotypowe jednostek grybowskiej, Siar i
krynickiej, a tak¿e formacji pstrych ³upków z £abowej,
formacji beloweskiej i formacji malcowskiej (ryc. 1).
W sk³ad p³aszczowiny œl¹skiej wchodz¹ utwory fliszowe
reprezentowane przez górnokredowe warstwy godulskie
(formacjê godulsk¹; zob. Golonka & Waœkowska-Oliwa,
2007), warstwy istebniañskie (formacjê istebniañsk¹) wieku
senon–paleocen, eoceñskie pstre ³upki, piaskowce ciê¿kowickie, warstwy hieroglifowe oraz oligoceñskie warstwy
menilitowe i kroœnieñskie (formacje menilitowa i kroœnieñska). Kredowo-dolnopaleogeñskie formacje piaskowcowe
p³aszczowiny œl¹skiej maj¹ ogromne znacznie w przemyœle
naftowym, gdy¿ s¹ g³ównymi ska³ami zbiornikowymi
wêglowodorów karpackich. Najwa¿niejsz¹ ska³¹ zbiornikow¹ s¹ piaskowce ciê¿kowickie, w których w okolicach
Gorlic zlokalizowane jest jedno z najbogatszych karpackich
z³ó¿ ropy naftowej – Kryg–Libusza–Lipinki. Innymi istotnymi ska³ami zbiornikowymi wêglowodorów s¹ piaskowce
istebniañskie górne.
Kolejnymi elementami, które dope³niaj¹ budowy geologicznej geoparku, s¹ utwory jednostki grybowskiej wystêpuj¹ce w oknach tektonicznych w rejonie Grybowa, Ropy i
Uœcia Gorlickiego, a tak¿e na terenie S³owacji w okolicach
Smilna (Œl¹czka i in., 2006 i literatura tam¿e).
Ewolucja geotektoniczna obszaru jest odzwierciedlona
w rzeŸbie strukturalnej (ryc. 2A–C). Utwory zewnêtrznych
Karpat fliszowych zosta³y odk³ute od swego pod³o¿a i
nasuniête na platformê pó³nocnoeuropejsk¹. Z kolei poszczególne jednostki karpackie s¹ ponasuwane na siebie. P³aszczowina magurska nasuniêta jest na jednostki grybowsk¹
i œl¹sk¹. Jednostka grybowska jest w wielu miejscach
diapirowo wypchniêta i przebija p³aszczowinê magursk¹,
tworz¹c tzw. nasuniêcia pozasekwencyjne (ang. out of sequence thrusts). Te nasuniêcia w wielu wypadkach s¹ uwarunkowane systemem g³êbokich uskoków przesuwczych.
Przez obszar geoparku przebiega uskok Kraków–Preszów,
zwi¹zany z diapirowymi wypchniêciami jednostki grybowskiej w rejonie Ropy, Ujœcia Gorlickiego i Smilna na
S³owacji.
Strefy tektoniczno-facjalne w obrêbie p³aszczowiny
magurskiej s¹ oddzielone od siebie dyslokacjami pod³u¿nymi, maj¹cymi najczêœciej charakter lokalnych nasuniêæ
(ryc. 2A–C). W tektonice p³aszczowiny magurskiej wystêpuj¹ te¿ fa³dy o wergencji pó³nocnej. W osiach antyklin
znajduj¹ siê utwory formacji pstrych ³upków z £abowej i
formacji beloweskiej, rzadziej formacji ropianieckiej. Synkliny zbudowane s¹ z piaskowców formacji magurskiej.
Powszechnym zjawiskiem jest inwersja rzeŸby terenu, gdy¿
najwy¿sze pasma górskie Beskidu S¹deckiego i Niskiego
s¹ zbudowane z utworów wystêpuj¹cych w j¹drach form
synklinalnych.
Wody mineralne
Wody mineralne na terenie projektowanego geoparku
w wiêkszoœci nale¿¹ do centralnej strefy wystêpowania
wód w Karpatach zewnêtrznych (Wêc³awik, 1967, 1991;
Chowaniec, 2009 i literatura tam¿e). Strefa ta rozci¹ga siê
mniej wiêcej równole¿nikowo od rejonu Piwnicznej w
Beskidzie S¹deckim po rejon Bardiowa na S³owacji. Znajduj¹ siê w niej uzdrowiska, w których eksploatowane s¹
wody mineralne: Piwniczna, ¯egiestów, Muszyna, Z³ockie
i Krynica w Beskidzie S¹deckim; Wysowa i Wapienne w
Beskidzie Niskim, Cigelka i Bardiów na S³owacji, a tak¿e
liczne Ÿród³a wystêpuj¹ce poza obszarami uzdrowiskowymi, np. w dolinie Popradu i jego dop³ywach, miêdzy
Piwniczn¹ a Muszyn¹ oraz w rejonie Tylicza i Snakova
(S³owacja). W tym rejonie wykonano szereg otworów w celu
rozpoznania i eksploatacji wód mineralnych (Chowaniec,
2009 i literatura tam¿e). W strefie centralnej wystêpuj¹
szczawy: zwyk³e, chlorkowe i chlorkowe z siarkowodorem, zawieraj¹ce znaczne iloœci dwutlenku wêgla pochodzenia wg³êbnego. Obecnoœæ tych szczaw jest zwi¹zana z
tektonik¹ opisywanego obszaru. Strefy uskokowe zawieraj¹ liczne otwarte spêkania, którymi infiltruj¹ wody z
powierzchni i którymi nastêpuje migracja i wymiana wód,
a tak¿e migracja dwutlenku wêgla z wg³êbnych stref fliszu
karpackiego (Chowaniec, 2009 i literatura tam¿e). Dwutlenek wêgla mo¿e te¿ wydobywaæ siê na powierzchniê w
wiêkszej iloœci i tworzyæ mofety, czego przyk³adem jest
atrakcyjna geoturystycznie mofeta im. Henryka Œwidziñ613
®
Ryc. 2. A – po³o¿enie proponowanego geoparku na tle jednostek geologicznych Karpat; B – schemat litostratygraficzny utworów na terenie
geoparku (na podstawie Wagnera, 2008); C – uproszczony przekrój geologiczny przez teren geoparku (na podstawie Paula, 1991) wg linii
N–S na ryc. 2A
Fig. 2. A – location of the proposed geopark against the geological units of Carpathians; B – lithostratigraphic scheme of the deposits in the
geopark area (after Wagner, 2008); C – simplified cross-section through the area of geopark (after Paul, 1991) along N–S line on the Fig. 2A
skiego w Z³ockiem (Kiciñska-Œwiderska & £asak, 2005;
Rajchel & Rajchel, 2006 i literatura tam¿e). Ska³ami zbiornikowymi s¹ g³ównie kompleksy piaskowcowe ró¿nych
formacji paleocenu i eocenu jednostek krynickiej i bystrzyckiej p³aszczowiny magurskiej (Oszczypko i in., 1999;
Oszczypko & Zuber, 2002; Oszczypko, 2004; Oszczypko
& Zuchiewicz, 2007; Chowaniec, 2009). Wody mog¹
wystêpowaæ w porowatych piaskowcach, a tak¿e w spêkaniach pochodzenia tektonicznego. W Beskidzie Niskim
znajduj¹ siê równie¿ Ÿród³a siarczkowe (Wêc³awik, 1991;
Rajchel, 2000; Chowaniec, 2009). Eksploatowane s¹ one w
ma³ym uzdrowisku Wapienne.
Zdrowotne oddzia³ywanie wód mineralnych znane by³o
ju¿ w œredniowieczu, a nasilona popularnoœæ uzdrowisk
karpackich rozpoczê³a siê pod koniec XVIII w. (Chowaniec & Zuber, 2008). Pierwszymi uznanymi i ciesz¹cymi siê
du¿¹ popularnoœci¹ w Galicji uzdrowiskami by³y Bardejovské Kúpele (ryc. 3A, B) i Krynica (ryc. 3C). Zaczê³a tam
powstawaæ charakterystyczna drewniana architektura uzdrowiskowa. Kurorty by³y modne i odwiedza³o je wiele s³awnych osobistoœci. Pobyty niektórych z nich upamiêtniono
w formie tablic pami¹tkowych i pomników – np. pomnik
cesarzowej monarchii austrowêgierskiej El¿biety (Sissi)
(ryc. 3B). Najm³odszymi XX-wiecznymi uzdrowiskami s¹
Wysowa i Wapienne w Beskidzie Niskim (ryc. 3D–F).
Du¿y wk³ad w badania wód mineralnych oraz zas³ugi dla
rozwoju uzdrowisk karpackich wnieœli pracownicy Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie: prof. Henryk Œwidziñski i jego wychowankowie, Stanis³aw Wêc³awik, Jerzy
Chrz¹stowski, Hanna Ostrowicka oraz Lucyna i Jacek Rajchel. W ostatnim czasie walory geoturystyczne uzdrowisk
karpackich s¹ mocno podkreœlane i promowane (Chowaniec & Zuber, 2008; Kiciñska, 2009; S³omka & Kiciñska,
2009; Miœkiewicz & Golonka, 2010).
Charakterystyka reprezentatywnych geostanowisk
– wybrane przyk³ady
Na terenie proponowanego geoparku znajduj¹ siê liczne
geostanowiska i obiekty geoturystyczne, z których wybrane
przedstawiono na rycinie 1. Wœród nich pierwszoplanowe
s¹ te, które posiadaj¹ walory zwi¹zane z wystêpowaniem,
eksploatacj¹ i oddzia³ywaniem wód mineralnych. Klasycznym obiektem geoturystycznym jest uzdrowisko Wysowa
(Chowaniec & Zuber, 2008; Kiciñska, 2009; S³omka &
Kiciñska, 2009; Miœkiewicz & Golonka, 2010) (31 na ryc. 1).
Wystêpuj¹ce tu wody o ró¿norodnym sk³adzie chemicznym s¹ eksploatowane w 18 ujêciach. Wykorzystuje siê je
na terenie samej Wysowej w lecznictwie balneologicznym,
w ciesz¹cych siê du¿ym powodzeniem sanatoriach, s¹ one
równie¿ butelkowane jako wody lecznicze i sto³owe pod
mark¹ Wysowianka. Wspomagaj¹ leczenie schorzeñ przewodu pokarmowego, uk³adu moczowego, górnych dróg
oddechowych, niedokrwistoœci i innych dolegliwoœci. Wœród
wysowskich wód mineralnych przewa¿aj¹ szczawy wodorowêglanowo-chorkowo-sodowe ze zwi¹zkami ¿elaza,
jodu, bromu, utlenionej siarki i z pierwiastkami œladowymi, tj. litem, cynkiem, kobaltem i miedzi¹. Zawartoœæ dwu614
tlenku wêgla jest relatywnie wysoka i wynosi od 1,22 do
3,03 g/litr, zawartoœæ substancji sta³ych szacowana jest od
1,5 do 24, 9 g/litr. Wody Wysowej wystêpuj¹ w zbiorniku o
charakterze szczelinowym, wœród utworów paleocenu i
eocenu jednostki raczañskiej p³aszczowiny magurskiej (Œwidziñski, 1966; Wêc³awik, 1967, 1969; Leœniak, 1980; Chowaniec & Zuber, 2008; Chowaniec, 2009). Ujêcia wody w
Wysowej znajduj¹ siê w obrêbie parku zdrojowego, w którym stoi Stary Dom Zdrojowy o ciekawej architekturze
(ryc. 3D).
Kolejnym uzdrowiskiem jest Wapienne (2 na ryc. 1),
po³o¿one 10 km na po³udniowy wschód od Gorlic. Status
uzdrowiska uzyska³o w 1986 r. Jest to najmniejsze polskie
uzdrowisko zdrojowe, wystêpuj¹ w nim s³abo zmineralizowane wody siarczkowe, czerpane ze Ÿróde³ Marta, Kamila
i Zuzanna (Wêc³awik, 1991; Rajchel, 2000; Chowaniec,
2009). Eksploatuje siê tu tak¿e wysokiej jakoœci borowinê
z pobliskiego torfowiska. Uzdrowisko posiada ok. 80 ca³orocznych miejsc dla kuracjuszy. Leczy siê tu m.in. choroby
narz¹dów ruchu, reumatyzm i goœciec. Ju¿ w XVII w.
wodami z Wapiennego leczono choroby weneryczne, a w
latach 1810–1812 kurowali siê tu podobno napoleoñscy
weterani. W 1848 r. zak³ad zdrojowy posiada³ trzy wille i
³azienki z 50 stanowiskami k¹pielowymi. Odbudowane po
I wojnie œwiatowej Wapienne by³o uzdrowiskiem, w którym
leczy³a siê lokalna ludnoœæ, dopiero po II wojnie œwiatowej
dzia³alnoœæ uzdrowiskowa by³a prowadzona na wiêksz¹
skalê. Dzisiaj Wapienne obok funkcji uzdrowiskowej spe³nia
rolê miejscowoœci letniskowej z du¿ym oœrodkiem wczasowym z odkrytym basenem, z gospodarstwami agroturystycznymi i kwaterami prywatnymi. Do II wojny œwiatowej
Wapienne by³o tak¿e jednym z oœrodków ³emkowskiego
kamieniarstwa ludowego. Wyrabiano tu p³yty posadzkowe,
¿arna, a tak¿e cembrowiny kamienne kute z jednego bloku
piaskowca. Materia³ skalny pozyskiwano g³ównie z po³o¿onej na po³udnie od wsi Kamiennej Górze. W minionych
latach na terenie wsi wydobywano ropê naftow¹ (Krukar &
Luboñski, 2007)
W miejscowoœciach Z³ockie i Jastrzêbik (17 na ryc. 1),
w górnym biegu Z³ockiego Potoku, znajduje siê kilkadziesi¹t ch³odnych ekshalacji CO2 (Œwidziñski, 1965; Ciê¿kowski, 2002; Kiciñska-Œwiderska & £asak, 2005). Najwiêksz¹
z nich ustanowiono pomnikiem przyrody nieo¿ywionej i
znana jest jako mofeta im. prof. Henryka Œwidziñskiego.
Iloœæ ulatniaj¹cego siê gazu oszacowano na 15 tys. m3/dobê,
a w sk³adzie poza dominuj¹cym CO2 stwierdzono œladowe
iloœci azotu i metanu (Rajchel & Rajchel, 2000). Wyziewy
gazu pochodz¹ z g³êbokich stref skorupy ziemskiej i
migruj¹ systemem uskoków i szczelin (Œwidziñski, 1965).
W pobli¿u mofety znajduj¹ siê dwa Ÿród³a wód mineralnych mocno nasyconych CO2. Towarzyszy im ochra, specyficzna ska³a ilasto-¿elazista barwy od ¿ó³tej przez rdzaw¹ do
czerwonej (Kiciñska-Œwiderska & £asak, 2005).
Jezioro Klimkówka (ryc. 4A) to najmniejszy zbiornik
zaporowy w Karpatach zewnêtrznych, usytuowany w dolinie rzecznej, pomiêdzy £osiami a Uœciem Gorlickim (5 na
ryc. 1). Utworzono go przez spiêtrzenie wód Ropy zapor¹
ziemno-betonow¹, która zaczê³a funkcjonowaæ od 1994 r.
Karpaty wewnêtrzne – utwory paleozoiczne i mezozoiczne
Inner Carpathian – Paleozoic and Mesozoic deposits
A
Karpaty wewnêtrzne – utwory paleogeñskie
Inner Carpathian – Paleogene deposits
POLSKA
POLAND
pieniñski pas ska³kowy
Pieniny Klippen Belt
strefa krynicka
Krynica Unit
Kraków
sterfa bystrzycka
Bystrica Unit
stefy raczañska i Siar
Raca and Siary Units
N
Nowy
S¹cz
p³aszczowina
magurska
Magura Nappe
Kraków
jednostki grybowska i dukielska
Grybów and Dukla Units
p³aszczowina œl¹ska
Silesian Nappe
jednostka podœl¹ska
Subsilesian Unit
p³aszczowina skolska
Skole Nappe
S
Zakopane
przedpole Karpat – utwory paleozoiczne i mezozoiczne
Carpathian Foreland – Palaeozoic and Mesozoic deposits
przedpole Karpat – utwory neogeñskie
Carpathians Foreland – Neogene deposits
jednostka Zg³obic – utwory neogeñskie
Zg³obice Unit – Neogene deposits
wulkanity neogeñskie
Neogene volcanics
g³ówne uskoki
major faults
10
20 km
geopark
geopark
B
P£ASZCZOWINA MAGURSKA
MAGURA UNIT
JEDNOSTKA
KRYNICKA
JEDNOSTKA
BYSTRZYCKA
JEDNOSTKA
RACZAÑSKA
KRYNICA SUBUNIT BYSTRICA SUBUNIT RACA SUBUNIT
OLIGOCEN
OLIGOCENE
JEDNOSTKA
SIAR
SIARY SUBUNIT
warstwy kroœnieñskie
formacja malcowska
formacja malcowska
Malcov Fm.
Malcov Fm.
formacja
makowska
Maków Fm.
formacja magurska
Magura Fm
EOCEN
EOCENE
fm. beloweska
fm. bystrzycka
formacja
i ¿eleŸnikowska
z Zarzecza Bystrica and ¯eleŸnikowa Fm.
Zarzecze Fm.
Beloveza Fm.
formacja
ropianiecka
formacja
szczawnicka
Ropianka Fm.
Szczawnica Fm.
KREDA
GÓRNA
UPPER
CRETACEOUS
Krosno beds
wastwy menilitowe
Menilitic beds
margle globigerinowe
Globigerina marls
³upki zielone
warstwy
Green sh.
hieroglifowe
Hieroglyphic beds
formacja pstrych ³upków z £abowej
£abowa Sh. Fm.
PALEOCEN
PALEOCENE
P£ASZCZOWINA
ŒL¥SKA
SILESIAN UNIT
formacja
ze Szczawiny
formacja
z Jaworzynki
pstre ³upki
Variegated sh. p-ce ciê¿kowickie
Ciê¿kowice Sd.
warstwy
istebniañskie
Istebna Beds
Jaworzynka Fm.
Szczawina Fm.
formacja z Bia³ego
formacje
z Malinowej i z Cebuli
Bia³y Fm.
Malinowa and Cebula Fm.
S
m n.p.m.
m a.s.l.
800
400
0
STREFA KRYNICKA
KRYNICA UNIT
C
P£ASZCZOWINA MAGURSKA
MAGURA NAPPE
S T R E FA B Y S T R Z Y C K A
BYSTRICA UNIT
S T R E FA R A C Z A Ñ S K A
RACA UNIT
S T R E FA S I A R
SIARY UNIT
JEDNOSTKA GRYBOWSKA
GRYBÓW UNIT
P£ASZCZOWINA ŒL¥SKA
SILESIAN UNIT
0
N
615
Ryc. 3. Uzdrowiska karpackie po³o¿one na terenie planowanego geoparku. A – Bardejovské Kúpele – Dom Zdrojowy Astoria. Fot. J. Golonka;
B – Bardejovské Kúpele – pomnik cesarzowej El¿biety (Sissi). Fot. J. Golonka; C – Krynica – pijalnia wód mineralnych. Fot. A. Waœkowska;
D – Wysowa – Stary Dom Zdrojowy. Fot. A. Waœkowska; E – Wysowa – ujêcie Franciszek. Fot. A. Waœkowska; F – Wysowa – ujêcie
Józef. Fot. J. Golonka
Fig. 3. Carpathian spas situated in proposed geopark. A – Bardejovské Kúpele – spa Astoria. Photo by J. Golonka; B – Bardejovské Kúpele
– monument of empress Elizabeth (Sissi). Photo by J. Golonka; C – Krynica – spring and pump-room of mineral water. Photo by A. Waœkowska;
D – Wysowa – Stary Dom Zdrojowy (old spa). Photo by A. Waœkowska; E – Wysowa – Franciszek spring. Photo by A. Waœkowska; F –
Wysowa – Józef Spring. Photo by J. Golonka
Tamê wzniesiono w obrêbie odcinka prze³omowego rzeki
zwanego Gorlickimi Pieninami, pomiêdzy Kiczer¹ Zd¿ar
(609 m n.p.m.) a wzniesieniem Czerte¿yki (622 m n.p.m.)
(Doktor i in., 2005). Zbiornik wodny, który spe³nia wszystkie zamierzone funkcje, znakomicie wkomponowa³ siê w
krajobraz Beskidu Niskiego, urozmaici³ i zwiêkszy³ jego
walory estetyczne. Po³o¿ony jest on na terenie strefy raczañ616
skiej p³aszczowiny magurskiej. W strefach brzegowych
oraz w dnach licznych dolin wciosowych strumieni odprowadzaj¹cych wody do jeziora znajduje siê wiele naturalnych wychodni ska³ pod³o¿a. W rejonie zapory ods³oniêty
jest kilkusetmetrowy, niezaburzony profil eoceñsko-oligoceñskich utworów magurskich. Rozpoczyna siê on warstwami beloweskimi z prze³awiceniami pstrych ³upków,
Ryc. 4. Geostanowiska geoparku. A – Jezioro Klimkówka – najmniejszy zbiornik zaporowy w Karpatach Zewnetrznych. Fot. A. Waœkowska;
B – £osie – kamienio³om piaskowców z Popradu (górny eocen–oligocen, p³aszczowina magurska). Fot. A. Waœkowska; C – park
miejski w Gorlicach – ods³oniêcia piaskowców istebniañskich (górna kreda, p³aszczowina œl¹ska). Fot. A. Waœkowska; D – Ropica
Górna – ods³oniêcie paleogeñskiego fliszu p³aszczowiny magurskiej. Fot. J. Golonka; E – Hañczowa – ods³oniêcie warstw beloweskich
(eocen, p³aszczowina magurska). Fot. J. Golonka; F – Izby – ods³oniêcie warstw beloweskich. Fot. J. Golonka.
Fig. 4. Geopark’s geosites: A – Klimkówka Lake – the smallest water reservoir in Outer Carpathian. Photo by A. Waœkowska; B – £osie
– Poprad Sandstones quarry (Upper Eocene–Oligocene, Magura Nappe). Photo by A. Waœkowska; C – Gorlice Town Park – Istebna
Sandstones outcrop (Upper Cretaceous, Silesian Nappe). Photo by A. Waœkowska; D – Ropica Górna – Paleogene flysch outcrop of the
Magura Nappe. Photo by J. Golonka; E – Hañczowa – Beloveza Formation outcrop (Eocene, Magura Nappe). Photo by J. Golonka;
F – Izby – Beloveza Formation outcrop. Photo by J. Golonka
które przechodz¹ w piaskowce z Popradu. Wyj¹tkowo
d³ugi i ci¹g³y profil piaskowców mo¿na œledziæ w sztucznie ods³oniêtych skarpach Kiczery Zd¿ar przy drodze nad
zapor¹ oraz w obrêbie du¿ego, nieczynnego wyrobiska
ko³o elektrowni wodnej w £osiu (ryc. 4B).
Gorlicki Park (XIX/XX w.) (27 na ryc. 1) jest obiektem
zabytkowym nale¿¹cym do najstarszych parków miejskich
Polski. Zajmuje obszar ponad 20 ha i le¿y w wid³ach rzek
Ropy i Sêkówki. Obejmuje tzw. Lasek Sokolski, czyli
wyp³aszczenie bêd¹ce teras¹ rzeki Ropy, oraz Górê Par-
kow¹ (350 m n.p.m.). Od strony dolin kilkudziesiêciometrowej wysokoœci strome skarpy Góry Parkowej zosta³y uformowane przez powierzchniowe ruchy masowe. Ostatni
epizod osuwiskowy, zwi¹zany z przemieszczeniem du¿ej
iloœci materia³u, mia³ miejsce w 2010 r. Na ca³ej d³ugoœci
stoku widoczne s¹ liczne nisze osuwiskowe, skarpy obrywowe, stopnie osuwiskowe oraz koluwia. Góra Parkowa
zbudowana jest z grubo- i bardzo grubo³awicowych, charakterystycznie kuliœcie wietrzej¹cych piaskowców istebniañskich jednostki œl¹skiej (Szymakowska, 1979). Na terenie
617
parku czêsto wystêpuj¹ naturalne wychodnie tych ska³
(ryc. 4C). S¹ one ogólnodostêpne i mo¿na je obserwowaæ
w skarpach oraz w dnach wciosowych dolin potoków.
Jednym z reprezentatywnych geostanowisk geoparku
jest w¹wóz Potoku ¯yczanowskiego (20 na ryc. 1), znajduj¹cy siê niedaleko Rytra w Beskidzie S¹deckim. Ods³aniaj¹ siê w nim ska³y formacji magurskiej na kontakcie
podjednostek krynickiej i bystrzyckiej. Wystêpuj¹ tutaj
kompleksy grubych ³awic piaskowcowo-zlepieñcowatych
i masywnych piaskowców o mi¹¿szoœci ok. 30–40 m,
przek³adane kompleksami cienkich, rzadziej œrednich piaskowców z ³upkami o mi¹¿szoœci ok. 20 m. W ³awicach
grubych powszechne s¹ uziarnienie frakcjonalne i laminacja
p³aska, rzadziej obecne s¹ struktury miseczkowe. W piaskowcach cienkich i œrednich dominuj¹ laminacja równoleg³a i warstwowanie przek¹tne. Struktury sedymentacyjne
œwiadcz¹ o depozycji z pr¹dów zawiesinowych. Sekwencje
grubo³awicowe i grubookruchowe powstawa³y w kana³ach
g³êbokowodnego sto¿ka, kompleksy drobnorytmiczne w
obrze¿eniu sto¿ka lub na równi basenowej. Grube kompleksy odpowiadaj¹ epizodom sedymentacji piaskowców
magurskich w trakcie sedymentacji osadów formacji szczawnickiej w krynickiej strefie facjalnej (Oszczypko & Porêbski, 1986).
Pomnik przyrody nieo¿ywionej w potoku Sêkówka w
Ropicy Górnej (3 na ryc. 1, ryc. 4D) jest klasycznym stanowiskiem geologicznym, wa¿nym ze wzglêdów naukowo-poznawczych i w historii badañ geologicznych. Miejsce to
zosta³o wnikliwie i wszechstronnie opisane na ³amach fachowego piœmiennictwa geologicznego, na podstawie którego
mo¿na studiowaæ historiê nauk o Ziemi, a w szczególnoœci
sedymentologii i mikropaleontologii w Karpatach. Ods³oniêty jest profil utworów górnokredowych i paleoceñskich pó³nocnej czêœci strefy Siar p³aszczowiny magurskiej, w pobli¿u jej nasuniêcia na p³aszczowinê œl¹sk¹
(Walter & Dunikowski, 1882, 1883; Œl¹czka & Kaminski,
1998). W korycie Sêkówki widoczne s¹ szare, cienko- i
œrednio³awicowe laminowane piaskowce i ³upki warstw
inoceramowych. Charakterystyczne dla piaskowców s¹
warstwowanie konwolutne oraz hieroglify (ryc. 5 – patrz
na str. 643). Piaskowce stopniowo przechodz¹ w ³upki margliste. W warstwach piaskowców mo¿na znaleŸæ skorupki
ma³¿y Inoceramus, a w ³upkach otwornice aglutynuj¹ce.
Warstwy inoceramowe w profilu Sêkówki przykryte s¹
paleoceñskimi warstwami ze Œwi¹tkowej – kompleksem
ciemnoszarych i czarnych ³upków z mniejszymi wk³adkami
cienko³awicowych piaskowców i soczewkami syderytów.
Warstwy ze Œwi¹tkowej przechodz¹ w zielone i czerwone
³upki formacji ³upków z £abowej wieku eoceñskiego.
Innym reprezentatywnym geostanowiskiem jest profil
stratotypowy ogniwa piaskowca z Piwnicznej formacji
magurskiej, zlokalizowany w górnym biegu potoku Hanuszów (19 na ryc. 1). W profilu wystêpuj¹ grubo³awicowe
zlepieñce, piaskowce i mu³owce zlepieñcowate prze³awicane wk³adkami mu³owców i oliwkowozielonych ³upków
z cienkimi soczewkowatymi piaskowcami (Birkenmajer &
Oszczypko, 1989). W grubych ³awicach czêste s¹ uziarnienie frakcjonalne i zaburzenia o charakterze osuwisk podmorskich, wskazuj¹ce na powstanie z wysokogêstoœciowych pr¹dów zawiesinowych w obrêbie g³êbokowodnych
sto¿ków.
Jedno z efektowniejszych ods³oniêæ formacji belowskiej
jednostki raczañskiej p³aszczowiny magurskiej (Wêc³awik,
1969) w polskich Karpatach fliszowych znajduje siê w prawym brzegu rzeki Ropa, ok. 1,5 km na pó³noc od centrum
618
wsi Hañczowa (6 na ryc. 1). Formacja beloweska jest tu
wykszta³cona jako flisz cienko³awicowy. W ods³oniêciu,
w którym widoczny jest klasyczny profil tej formacji, przewa¿aj¹ piaskowce cienko³awicowe, wyj¹tkowo œrednio³awicowe, twarde, wapnisto-krzemionkowe, rozpadaj¹ce siê
kostkowo, z licznymi hieroglifami organicznymi i mechanicznymi (pr¹dowymi) prze³awicane ³upkami szarozielonymi lub zielonymi, ilastymi lub mu³owcowymi (ryc. 4E).
Kontakt pomiêdzy formacjmi belowesk¹ i magursk¹ jest
ods³oniêty w korycie rzeki Bia³ej w miejscowoœci Izby (11 na
ryc. 1; ryc. 4F). Przejœcie jest ci¹g³e, ku górze wrasta iloœæ
piaskowców w profilu, na pierwszej grubej ³awicy piaskowca formacji magurskiej powsta³ niewielki wodospad.
Interesuj¹cymi i ciesz¹cymi siê popularnoœci¹ obiektami geoturystycznymi Beskidu S¹deckiego i Niskiego s¹
formy ska³kowe (Alexandrowicz & Poprawa, 2000). Na terenie Popradzkiego Parku Krajobrazowego wystêpuj¹ one
zarówno w paœmie Jaworzyny Krynickiej, jak i w paœmie
Radziejowej. Pojedyncze ska³ki lub grupy ska³ek posiadaj¹
swoje nazwy, np. Krzes³o Kingi (25 na ryc. 1), Diabelskie
Œciany (24 na ryc. 1), Diabelski Kamieñ (22 na ryc. 1) czy
Zagubione Ska³ki (21 na ryc. 1). Formy ska³kowe p³aszczowiny magurskiej rozwiniête s¹ w ró¿nego rodzaju piaskowcach formacji magurskiej. Ciekawe formy znajduj¹
siê w rezerwacie Kornuty (1 na ryc. 1) w paœmie Magury
W¹tkowskiej w Beskidzie Niskim (ryc. 6A). Ska³ki o typie
ambon, maczug i baszt wystêpuj¹ na progu rozleg³ej niszy
osuwiskowej (Alexandrowicz & Poprawa, 2000). S¹ one
zbudowane z grubo³awicowych piaskowców z W¹tkowej
formacji magurskiej.
W potoku Sopotnickim (26 na ryc. 1) w paœmie Radziejowej w Beskidzie S¹deckim znajduje siê spektakularny
wodospad. W dolinie ods³oniête s¹ utwory serii krynickiej
p³aszczowiny magurskiej charakterystyczne dla formacji z
Zarzecza (Golonka & R¹czkowski, 1984; Chrustek i in.,
2005). Profil skalny buduj¹ piaskowce przewarstwiane
cienkimi (1–20 cm) pakietami szarooliwkowych, zapiaszczonych ³upków. W³aœciwy wodospad o wysokoœci 4,5 m,
z klasycznym kot³em eworsyjnym u podstawy uformowa³
siê na progu skalnym utworzonym z kompleksu grubo³awicowych piaskowców (ryc. 6B) w obrêbie formacji z Zarzecza. Utwory tej formacji przykryte s¹ m³odszymi piaskowcami z Piwnicznej (najni¿szy–œrodkowy eocen), które
buduj¹ m.in. po³udniowe stoki pasma Radziejowej. Ich
profil w potoku Sopotnickim rozpoczyna siê 10-metrow¹
³awic¹. Piaskowce z Piwnicznej s¹ œrednioziarniste, wewn¹trz ³awic jednorodne, o strukturze masywnej, jasnoszare, stalowoszare lub zielonkawe wietrzej¹ce na kolor kremowo-br¹zowy.
Inne walory geoparku
Wa¿ne szlaki historyczne powi¹zane z dziedzictwem
geologicznym to niew¹tpliwie szlak bursztynowy oraz
szlaki wodne. Rzeka Poprad jest g³ównym ciekiem Beskidu
S¹deckiego i w minionych epokach wykorzystywana by³a
jako korytarz transportowy rud ¿elaza, a tak¿e zbo¿a,
p³ótna, wódki i wina wêgierskiego. Dzisiaj, w nawi¹zaniu
do dawnej tradycji, organizowane s¹ turystyczne sp³ywy t¹
rzek¹ z Piwnicznej do Rytra.
Obszar geoparku Karpaty fliszowe i ich wody mineralne
zamieszkiwali niegdyœ S³owacy, Polacy, Rusini, Niemcy,
Wêgrzy i Rumuni. Taka mieszanka narodowoœciowa
prze³o¿y³a siê na wielokulturowoœæ i bogactwo tradycji
(ryc. 6C–F). Za szczególnie interesuj¹cy nale¿y uznaæ wp³yw
Ryc. 6. Obiekty geologiczne i historyczno-architektoniczne geoparku. A – Kornuty – formy ska³kowe (piaskowce z W¹tkowej,
p³aszczowina magurska). Fot. M. Doktor; B – Potok Sopotnicki – Wodospad Zaskalnik (piaskowce formacji z Zarzecza,
p³aszczowina magurska). Fot. J. Golonka; C – cmentarz z I wojny œwiatowej na Prze³êczy Ma³astowskiej. Fot. A. Waœkowska; D – ³emkowskie krzy¿e piaskowcowe. Fot. A. Waœkowska; E – Gorlice-Magdalena – koby³ka z kopanki roponoœnej.
Fot. A. Waœkowska; F – cerkiew w Kwiatoniu (XVII w.). Fot. M. Doktor
Fig. 6. Geopark's geosites and historical-architectural objects. A – Kornuty tors (W¹tkowa Sandstones, Magura Nappe). Photo by
M. Doktor; B – Sopotnicki Stream – Zaskalnik Waterfall (sandstones of Zarzecze Formation, Magura Nappe). Photo by J. Golonka;
C – Magura Ma³astowska I World War cementary. Photo by A. Waœkowska; D – Lemko stone crosses. Photo by A. Waœkowska; E – Gorlice-Magdalena – device from oil-bearing pit. Photo by A. Waœkowska; F – Kwiatoñ wooden Orthodox church
(XVII century). Photo by M. Doktor
dziedzictwa wo³oskiego z tradycjami hutnictwa szk³a, ¿elaza,
smolarniami i potaszniami (wyrób pota¿u).
Rejon geoparku wyró¿nia koncentracja nekropolii ¿o³nierskich z I wojny œwiatowej (ryc. 6C). Pochowano w
nich uczestników bitwy pod Gorlicami, która odby³a siê
wiosn¹ 1915 r. i któr¹ okrzykniêto jedn¹ z najkrwawszych
bitew I wojny œwiatowej. Cmentarze projektowane by³y
przez ówczesnych wybitnych architektów, i mimo ¿e pod619
daj¹ siê niszcz¹cemu dzia³aniu czasu, decyduj¹ o wyj¹tkowym klimacie tego regionu. Najwiêcej jest ich wokó³
Gorlic i doliny Sokówki.
Cennym i unikatowym elementem jest dziedzictwo
historyczno-kulturowe £emków, którego pozosta³oœciami
materialnymi s¹ np. drewniane cerkiewki i kamienne krzy¿e
przydro¿ne. Te pierwsze znajdziemy m.in. w dorzeczu Ropy
i Sêkówki na po³udnie od Gorlic, gdzie jest ich najwiêcej.
Klasyczne ³emkowskie cerkiewki o trójdzielnej schodkowatej sylwetce zwieñczone charakterystycznymi baniami
mo¿na zobaczyæ tu w wieku wioskach. Do najpiêkniejszych nale¿¹ cerkwie w Kwiatoniu (7 na ryc. 1, ryc. 6F),
Skwirtnem, Owczarach, Bartnem czy Hañczowej. W tej
czêœci geoparku (zachodnia czêœæ Beskidu Niskiego) znajdziemy tak¿e koncentracjê zabytkowych kamiennych krzy¿y
przydro¿nych i cmentarnych (ryc. 6D). Na prze³omie wieków najwiêkszym oœrodkiem ³emkowskiego kamieniarstwa ludowego by³a miejscowoœæ Bartne (Welc, 2005).
Zanikaj¹cym elementem s¹ chy¿e – tradycyjne ³emkowskie domy drewniane stoj¹ce jeszcze w Bartnem, Nowinach czy Zdyni. Tradycja ³emkowska jest wci¹¿ ¿ywa i
kultywowana, wyra¿a siê w rozmaitych formach aktywnoœci. Jednym z jej przejawów jest £emkowska Watra –
coroczne wielkie œwiêto organizowane w œrodku lata w
Zdyni, na które zje¿d¿a kilka tysiêcy £emków z ca³ego
œwiata.
Wschodnia czeœæ proponowanego geoparku le¿¹ca w
zachodniej czêœci Beskidu Niskiego zachowa³a najwiêcej
autentyzmu i naturalnoœci. Nie jest poszatkowana sieci¹
dróg, pozbawiona jeszcze wiêkszych oœrodków narciarskich i hoteli. Mo¿na tu nadal wêdrowaæ ca³y dzieñ w pe³ni
sezonu turystycznego, nie spotykaj¹c na szlaku innego
turysty.
W zachodniej czêœci obszaru planowanego geoparku
infrastruktura jest lepiej rozwiniêta zarówno pod wzglêdem bazy noclegowo-gastronomicznej, jak i sieci komunikacyjnej, samochodowej i pieszej. Wiele dobrze oznakowanych szlaków przebiegaj¹cych przez tereny Popradzkiego
Parku Krajobrazowego i ca³ego Beskidu S¹deckiego prowadzi do sztandarowych obiektów przyrodniczych tego
regionu, a tak¿e do g³ównych miejscowoœci.
Wiele osad posiada cechy miejscowoœci nie tylko
uzdrowiskowych, ale przede wszystkim wypoczynkowych, letniskowych z promowanymi aktualnie atrakcjami
turystycznymi.
Elementem ³¹cz¹cym walory geologiczne i historyczne
proponowanego geoparku jest historia eksploatacji wêglowodorów karpackich i przetwarzania ropy naftowej. P³ynne
wêglowodory, zwane czarnym z³otem, przyczyni³y siê do
rozwoju regionu gorlickiego. Istnia³y tu liczne kopanki,
prowadzono prace nad destylacj¹ ropy, po raz pierwszy
wykorzystano lampê naftow¹ jako latarniê do oœwietlenia
ulic miejskich, na obszarze tym funkcjonowa³y równie¿
smolarnie, olejarnie i dziegciarnie. Naturalne wysiêki ropy
naftowej s¹ wci¹¿ spotykane na trasach Beskidu Niskiego,
a w jego koloryt wpisa³y siê na sta³e eksploatuj¹ce surowiec „koby³ki” (ryc. 6E).
Ochrona przyrody
Geoparki nie s¹ kategori¹ ochrony w rozumieniu ustawowym, jednak czêsto tworzy siê je w obrêbie istniej¹cych
„czêœciowych” form ochrony przyrody. W Polsce najbardziej odpowiednie do tego s¹ parki krajobrazowe (Alexandrowicz & Alexandrowicz, 2004). G³ówn¹ form¹ ochrony
620
na terenie proponowanego geoparku Karpaty fliszowe i
ich wody mineralne bêdzie Popradzki Park Krajobrazowy.
Utworzono go w 1987 r. na powierzchni 54 212 ha i wraz
ze swoj¹ otulin¹ (³¹cznie 78 338 ha) jest najwiêksz¹ tego
typu form¹ ochrony w Karpatach i jedn¹ z najwiêkszych w
Polsce. Na obszarze Beskidu S¹deckiego i Kotliny S¹deckiej zrealizowano wzorcowy dla Karpat fliszowych projekt
ochrony obiektów i obszarów o walorach geo(morfo)logicznych (Alexandrowicz, 1996). Wybór i waloryzacja
poszczególnych geostanowisk dokonana w tym opracowaniu jest szczególnie przydatna na etapie projektowania
geoparku. Utworzenie sieci geostanowisk jest jednym z
za³o¿eñ programowych przedstawionych przez UNESCO
(Alexandrowicz & Miœkiewicz, 2007; Guidelines and criteria..., 2007). Na omawianym terenie wyró¿niono nastêpuj¹ce typy geostanowisk: profil stratotypowy i hipostratotypowy (zastêpczy), stanowiska skamienia³oœci, formy ska³kowe, formy osuwiskowe, jaskinie pseudokrasowe, wodospady, skaliste odcinki potoków, Ÿród³a, martwice wapienne
i g³azy narzutowe (Alexandrowicz, 1996). Taka kategoryzacja jasno okreœla zakres zró¿nicowania geologicznego i
geomorfologicznego obszaru. Analiza georó¿norodnoœci
polskiej czêœci Karpat wykaza³a, ¿e w tym rejonie wskaŸnik bonitacyjny jest wysoki (Miœkiewicz, 2009).
W obrêbie planowanego geoparku znajduje siê rezerwat
przyrody nieo¿ywionej (Kornuty), rezerwat krajobrazowy,
11 rezerwatów leœnych, 10 pomników przyrody nieo¿ywionej i wiele proponowanych do ochrony geostanowisk
(Alexandrowicz, 1996; Alexandrowicz & Poprawa, 2000;
Miœkiewicz, 2010). Wiele z nich znajduje siê na liœcie
reprezentatywnych geostanowisk Polski, utworzonej w
ramach miêdzynarodowego projektu Global GEOSITES
(Alexandrowicz, 2006).
Podsumowanie
Analiza potencja³u obszaru projektowanego geoparku
Karpaty fliszowe i ich wody minerlane wskazuje na du¿e
zró¿nicowanie walorów przyrodniczych (w szczególnoœci georó¿norodnoœæ), bogactwo dziedzictwa historyczno-kulturowego i szeroki wachlarz sposobów ich ochrony.
Region ten mo¿na wyodrêbniæ – zarówno pod wzglêdem
geoœrodowiskowym, jak i historycznym – jako unikatowy
w skali Europy, daj¹cy tym samym du¿e szanse na powo³anie w tym miejscu geoparku. Karpaty fliszowe i ich wody
mineralne to pierwsza taka propozycja utworzenia geoparku. Przeprowadzon¹ ju¿ dokumentacjê geostanowisk
tego regionu nale¿y jedynie uzupe³niæ i stworzyæ jednolit¹
bazê danych. Korzystnie wypada równie¿ ocena aktualnego zagospodarowania turystycznego, mimo ¿e wschodnia czêœæ geoparku wymaga zaanga¿owania inwestycyjnego i promocyjnego. Struktura zarz¹dzania geoparku jest
jeszcze niejednoznaczna. Popradzki Park Krajobrazowy,
którego du¿a czêœæ znalaz³aby siê na terenie planowanego
obiektu, móg³by zostaæ wyznaczony na g³ówn¹ jednostkê
nadzoruj¹c¹ przedsiêwziêcie. Niewykluczone jest utworzenie odrêbnego stowarzyszenia na rzecz geoparku, jak
równie¿ uczestnictwo w projekcie Miêdzynarodowej Asocjacji Geoturystyki. Du¿ym atutem idei jest transgranicznoœæ
i œcis³a wspó³praca partnerów polsko-s³owackich. Istotne
dla projektu jest opracowanie materia³ów geoturystycznych, informacyjno-promocyjnych i odpowiednie przygotowanie geostanowisk do pe³nienia zamierzonych funkcji
turystycznych.
Praca zosta³a wykonana w ramach dzia³alnoœci statutowej
Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanis³awa Staszica w Krakowie, na Wydziale Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska,
w Katedrze Geologii Ogólnej, Ochrony Œrodowiska i Geoturystyki (umowa nr 11.11.140.447).
Literatura
ALEXANDROWICZ Z. (red.) 1996 – Geoochrona Beskidu S¹deckiego i
Kotliny S¹deckiej. Stud. Naturae, 42: 1–148.
ALEXANDROWICZ Z. 2006 – Framework of European geosites in
Poland. Nature Conservation, 62: 63–87.
ALEXANDROWICZ Z. & ALEXANDROWICZ S.W. 2004 – Geoparks
– the most valuable landscape parks in southern Poland. Polish Geological Institute Special Papers, 13: 49–56.
ALEXANDROWICZ Z. & MIŒKIEWICZ K. 2007 – Œwiatowa Sieæ
Narodowych Geoparków UNESCO (procedura tworzenia). Chroñmy
Przyrodê Ojczyst¹, 63: 3–14.
ALEXANDROWICZ Z. & POPRAWA D. (red.) 2000 – Ochrona georó¿norodnoœci w polskich Karpatach. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
BARTUŒ T., DOKTOR M., GOLONKA J., MIŒKIEWICZ K.,
STADNIK R., KROBICKI M. & WAŒKOWSKA-OLIWA A. 2010 –
Projekt polsko-s³owackiego geoparku PIENINY i trudnoœci w jego
realizacji 2010. [W:] GeoTop 2009. Geotypy i wspó³praca
miêdzynarodowa. Materia³y VIII niemiecko-polskiej konferencji
poœwiêconej tematowi Geoparku £uk Mu¿akowa: 107.
BIRKENMAJER K. & OSZCZYPKO N. 1989 – Cretaceous and Palaeogene lithostratigraphic units of the Magura Nappe, Krynica Subunit,
Carpathians. Ann. Soc. Geol. Pol., 59: 145–181.
CHOWANIEC J. 2009 – Studium hydrogeologii zachodniej czêœci Karpat polskich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 434: 1–98.
CHOWANIEC J. & ZUBER A. 2008 – Touristic geoattractions of
Polish Spas. Prz. Geol., 56: 706–710.
CHRUSTEK M., GOLONKA J., JANECZKO A. & STACHYRAK F.
2005 – Geological characterisation of the Krynica Subunit in the vicinity of Kroœcienko on the Dunajec River (Magura Nappe, Outer Flysch
Carpathians). Kwart. AGH Geologia, 31: 127–144.
CIÊ¯KOWSKI M. (red.) 2002 – Wystêpowanie, dokumentowanie i
eksploatacja endogenicznego dwutlenku wêgla w Polsce. Poradnik
metodyczny. Wroc³awskie Towarzystwo Naukowe: 77–86.
DOKTOR M., WAŒKOWSKA-OLIWA A. & OLIWA F. 2005 –
Geotouristic attractiveness of Carpathian water dams exemplified by
the water reservoir in Klimkówka. [W:] Doktor M. & Waœkowska-Oliwa A. (red.) GEOTOURism – new dimensions in XXI century
tourism and chances for future development. 2nd international
conference, Kraków, Poland, 22–24 September 2005: 26–29.
GOLONKA J. & KROBICKI M. 2007 – The Dunajec River rafting –
one of the most interesting geotouristic excursion in the future
trans-border Pieniny Geopark. Geoturystyka 3: 29–44.
GOLONKA J. & R¥CZKOWSKI W. 1984 – Objaœnienia do szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000, ark. Piwniczna
(1051). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
GOLONKA J. & WAŒKOWSKA-OLIWA A. 2007 – Stratygrafia polskich
Karpat fliszowych pomiêdzy Bielskiem-Bia³¹ a Nowym Targiem.
Kwart. AGH Geologia, 33: 5–28.
Guidelines and Criteria for National Geoparks seeking UNESCO's
assistance to join the Global Geoparks Network. Global Geoparks
Network. 2010, UNESCO.
KICIÑSKA A. 2009 – Nowe propozycje zagospodarowania turystycznego w polskich uzdrowiskach – trasy geoturystyczne w uzdrowiskach
beskidzkich. [W:] Golba J. & Rymarczyk-Wajda K. (red.) Innowacyjne
kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego.
XVIII Kongres Uzdrowisk Polskich, Muszyna 4–6 czerwca 2009.
KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A. & £ASAK M. 2005 – Trasa geoturystyczna w dolinie potoku Z³ockiego. Geoturystyka, 2: 33–42.
KRUKAR W. & LUBOÑSKI P. (red.) 2007 – Beskid Niski: przewodnik
dla prawdziwego turysty. Oficyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków.
LEŒNIAK P. 1980 – The origin of the chloride waters at Wysowa, West
Carpathians – chemical and isotopic approach. Acta Geol. Pol., 30:
519–550.
MIŒKIEWICZ K. 2006 – Projekt utworzenia transgranicznego geoparku
w Pieninach. [W:] KoŸma J. (red.) Geopark £uk Mu¿akowa – szans¹
rozwoju turystycznego. Artyku³y dyskusyjne 5. spotkania roboczego w
£êknicy 28–29 wrzeœnia 2006. Stowarzyszenie Geopark £uk Mu¿akowa,
80: 17–20.
MIŒKIEWICZ K. 2009 – Geoturystyka na obszarach chronionych
Karpat polskich – stan obecny i perspektywy rozwoju na wybranych
przyk³adach. Rozprawa doktorska. Wydzia³ Geologii, Geofizyki i
Ochrony Œrodowiska, AGH, Kraków.
MIŒKIEWICZ K. & GOLONKA J. 2007 – Pieniny. A proposed new
cross-border Polish-Slovak Geopark. European Geoparks Network
Abstracts. 7th European Geopark Network Open Conference in Scotland.
Landscape and People – Earth Heritage, Culture and Economy, Ulapool,
Scotland, 13–16 September 2007. UK North West Highland Geopark: 3.
MIŒKIEWICZ K. & GOLONKA J. 2010 – Transgraniczne geoparki na
obszarze Karpat. [W:] GeoTop 2009. Geotypy i wspó³praca miêdzynarodowa. Materia³y VIII niemiecko-polskiej konferencji poœwiêconej
tematowi Geoparku £uk Mu¿akowa: 84–89.
OSZCZYPKO N. 2004– The structural position and tectonosedimentary
evolution of the Polish Outer Carpathians. Prz. Geol., 52: 780–791.
OSZCZYPKO N., MALATA E., OSZCZYPKO-CLOWES M. &
DUÑCZYK L. 1999 – Budowa geologiczna Krynicy (p³aszczowina
magurska). Prz. Geol., 47: 549–559.
OSZCZYPKO N. & PORÊBSKI S. 1986 – Potok ¯yczanowski. [W:]
Birkenmajer K. & Poprawa D. (red). Przewodnik 57. Zjazdu Polskiego
Towarzystwa Geologicznego, Pieniñski Pas Ska³kowy, 18–20 wrzeœnia
1986, Kraków: 120–123.
OSZCZYPKO N. & ZUBER A. 2002 – Geological and isotopic evidence
of diagenetic waters in the Polish Flysch Carpathians. Geol. Carpath.,
53: 1–13.
OSZCZYPKO N. & ZUCHIEWICZ W. 2007 – Geology of Krynica Spa,
Western Outer Carpathians, Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 77: 69–92.
PAUL C.M. 1869 – Die geologische Verhältnisse des nördlischen Sároser
und Zempliner Comitates. Jahr. Geol. Reich., 19: 265–279.
PAUL Z. 1991 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000,
ark. Grybów (1036). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
RAJCHEL L. 2000 – ród³a wód siarczkowych w Karpatach polskich.
Kwart. AGH Geologia, 26: 309–373.
RAJCHEL L. & RAJCHEL J. 2000 – Mofeta i Ÿród³a szczaw w okolicach
Muszyny. Almanach Muszyny, 10: 89–96.
RAJCHEL L. & RAJCHEL J. 2006 – Mofeta ze Z³ockiego (Beskid
S¹decki) atrakcj¹ geologiczn¹. Prz. Geol., 54: 1089–1092.
S£OMKA T. & KICIÑSKA A. 2009 – Turystyka uzdrowiskowa i
rekreacja jako podstawa nowoczesnego produktu uzdrowiskowego.
[W:] Golba J. & Rymarczyk-Wajda K. (red.) Innowacyjne kierunki rozwoju turystyki uzdrowiskowej i lecznictwa uzdrowiskowego. XVIII Kongres Uzdrowisk Polskich, Muszyna 4–6 czerwca 2009.
SZYMAKOWSKA F. 1979 – Budowa geologiczna po³udniowego
skrzyd³a fa³du Gorlic miêdzy Gorlicami a Krygiem (Karpaty Œrodkowe).
Rocznik Pol. Tow. Geol., 49: 85–103.
ŒL¥CZKA A. & KAMINSKI M.A. 1998 – Guidebook to excursions in
the Polish flysch Carpathians. Grzybowski Foudation Spec. Publ., 6: 173.
ŒL¥CZKA A., KRUGLOW S., GOLONKA J., OSZCZYPKO N. &
POPADYUK I. 2006 – The General Geology of the Outer Carpathians,
Poland, Slovakia, and Ukraine. [W:] Picha F. & Golonka J. (red.) The
Carpathians and their foreland. Geology and hydrocarbon resources.
American Association of Petroleum Geologists, Memoir: 84, 221–258.
ŒWIDZIÑSKI H. 1965 – Naturalne ekshalacje dwutlenku wêgla w
Karpatach polskich. Rocznik Pol. Tow. Geol., 35: 417–429.
ŒWIDZIÑSKI H. 1966 – Wody mineralne Polski jako surowiec. Zeszyty Naukowe AGH, 139: 363–375.
VOZÁR J., VOJTKO R. & SLIVA K. (red.) 2002 – Guide to geological
excursions. Congress of Carpathian-Balkan Geological Association,
Beatislava 2002, Slovak Republic. Geological Survey of Slovak Republic, Dionýz Štúr Publishers, Bratislava.
WAGNER R. (red.) 2008 – Tabela stratygraficzna Polski. Karpaty.
Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
WALTER H. & DUNIKOWSKI E. 1882 – Geologiczna budowa naftonoœnego obszaru zachodnio-galicyjskiego Karpat. Czêœæ I. Kosmos, 7:
263–302.
WALTER H. & DUNIKOWSKI E. 1883 – Geologiczna budowa naftonoœnego obszaru zachodnio-galicyjskiego Karpat. Czêœæ II. Kosmos, 8:
309–334.
WAŒKOWSKA A. & GOLONKA J. 2010 – Beloveza Formation in the
Raèa Unit, Magura nappe in Hañczowa Mts. (Polish Flysch Carpathians)
and adjacent part of Slovakia and remarks on the Beloveza Formation –
Hieroglyphic Beds controversy. Min. Slov., 4: 519–520.
WELC E.M. 2005 – Propozycje tras geoturystycznych w paœmie
Magury W¹tkowskiej (Beskid Niski). Geoturystyka, 2: 43–52.
WÊC£AWIK S. 1967 – Mineral waters in the region of the Polish-Czechoslovakian state boundary, Carpathians. Bull. Acad. Pol. Sc.,
Sér. Sc. Géol. Géogr., 15: 179–185.
WÊC£AWIK S. 1969 – Budowa geologiczna p³aszczowiny magurskiej
miedzy Uœciem Gorlickim a Tyliczem. Pr. Geol. PAN, 59: 1–96.
WÊC£AWIK S. 1991 – Kompleksowa metodyka badañ ochrony surowców balneologicznych przed oddzia³ywaniem przemys³u. Studia i
Rozprawy, 11. Wyd. CPPGSMiE PAN, Kraków.
621
Zdjêcie na ok³adce: Izby (Beskid Niski, Karpaty Zachodnie), ods³oniêcie formacji belowskiej (eocen, p³aszczowina magurska) (zob. Miœkiewicz i in., str. 611) . Fot. J. Golonka
Cover photo: Izby (Beskid Niski Mts., Western Carpathians), outcrop of the Beloveza Formation (Eocene, Magura Nappe) (see Miœkiewicz et al., p. 611). Photo by J. Golonka
(patrz str. 611)
Ryc. 5. Sêkówka (Beskid Niski, Karpaty Zachodnie) – hieroglify (œlady ¿ycia) w sp¹gu piaskowca formacji ropianieckiej (kreda–
–paleocen, p³aszczowina magurska). Fot. J. Golonka
Fig. 5. Sêkówka (Beskid Niski Mts., Western Carpathians) – hieroglyphs (trace fossils) on the bottom of the sandstone of Ropianka
Formation (Cretaceous–Paleocene, Magura Nappe). Photo by J. Golonka
643

Transgraniczny geopark Karpaty fliszowe i ich wody mineralne

Transkrypt

Podobne dokumenty

Korzyści wynikające z rozwoju turystyki specjalnych zainteresowań