1 ORATORIUM – WPROWADZENIE Skrypt dla Studentów
Transkrypt
1 ORATORIUM – WPROWADZENIE Skrypt dla Studentów
ORATORIUM – WPROWADZENIE Skrypt dla Studentów Jagiellońskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku ORATORIUM 1) (wł. oratorio - miejsce, dom modlitwy) - powstający przy włoskich kościołach specjalny dom modlitewny, w którym obok modlitw śpiewano religijne pieśni (laudy), wielogłosowe motety, sakralne madrygały 2) gatunek muzyczny powstały we Włoszech na przełomie XVI i XVII w., rozwijający się równolegle z operą. To utwór niesceniczny, zazwyczaj o tematyce religijnej, przeznaczony na solistów, chór i orkiestrę, zawierający akcję dramatyczną i postaci dramatu. Początkowo niezbyt długi, jednoczęściowy, z czasem nabrał sporych rozmiarów. Od opery różni się tematyką i koncertowym sposobem wykonania (często w kościołach). PODSTAWOWE INFORMACJE kiedy pojawił się termin? pierwsze oratorium (dom modlitewny) otworzył w 1575 roku Philippo Neri przy rzymskim kościele Chiesa Nuova. Z czasem śpiewy wykonywane w tego typu domach modlitwy nazwano właśnie oratoriami. Jako nazwa konkretnej kompozycji muzycznej termin ten pojawił się dopiero w XVII w. inne nazwy gatunku i jego korzenie: obok niego używano wielu innych określeń, m.in. historia, dialogo, azione sacra, melodramma sacra. Korzenie gatunku wywodzą się z rozmaitych wokalnych form dramatycznych przełomu renesansu i baroku: religijnych madrygałów, dialogowanych pasji i historii biblijnych, dramatycznych laud oraz monodii akompaniowanej wczesnej opery włoskiej za najstarsze oratorium w dziejach muzyki uważa się Rappresentazione di anima e di corpo (Przedstawienie o duszy i ciele) Emilia de Cavalierego, wystawione w Rzymie w 1600 roku. Był to jednak bardziej rodzaj opery religijnej z recytatywami, chórami, a nawet tańcami, niż właściwe oratorium. ważną rolę w powstaniu nowego gatunku odegrały madrygały koncertujące Giovanniego Francesca Aneria (1619). Występują tam postacie dramatu, partie zbiorowe oraz samodzielne głosy instrumentalne. Krystalizacja właściwego oratorium nastąpiła w twórczości L. Rossiego, a zwłaszcza G. Carissimiego STRUKTURA ORATORIUM centralną postacią oratorium jest narrator, przekazujący treść opowiadanej historii w recytatywach z basem cyfrowanym. Jego partię określano m.in. jako testo (świadek). pozostałe partie: postaci dramatu oraz chóry (turbae) przedstawiające zbiorowość. Partie te, wraz ze wstawkami instrumentalnymi, przeplatano ze sobą, tworząc ciąg arii, recytatywów, ensembli, chórów i instrumentalnych intermediów. źródła tekstu: teksty oratoriów opierały się przede wszystkim na wydarzeniach Starego Testamentu, rzadziej odwoływały się do Nowego Testamentu czy legend o świętych. Pisano też oratoria do tekstów mitologicznych – wówczas mogły mieć one religijny lub świecki charakter. język tekstu: libretta oratoriów mogły być napisane po łacinie (oratorio latino) albo po włosku (oratorio volgare). TWÓRCY ORATORIUM W XVII-WIECZNYCH WŁOSZECH najwybitniejszy kompozytor oratoriów w XVII-wiecznych Włoszech to działający w Rzymie Giacomo Carissimi. Zachowało się 15 jego oratoriów (przeznaczonych na zespół wokalny, basso continuo i czasami dodatkowo dwojga skrzypiec), m.in. Historia Jeftego, Historia Jonasza, Historia Abrahama i Izaaka. oprócz Carissimiego, oratoria w XVII wieku komponowali jeszcze m.in. Luigi Rossi, Alessandro Stradella i Marc-Antoine Charpentier, który przeszczepił włoski gatunek na grunt muzyki francuskiej. 1 TWÓRCY ORATORIUM W XVIII-WIECZNYCH WŁOSZECH przełom XVII i XVIII w. przyniósł gruntowną przemianę stylistyczną i formalną oratorium, głównie za sprawą szkoły neapolitańskiej i Alessandra Scarlattiego. Dawną formę recytatywów i arii zastąpiły: recytatyw krótki i akompaniowany, brawurowa aria jednoczęściowa oraz trzyczęściowa aria da capo. Podobnie jak w operze, recytatywy były nośnikiem akcji, arie zaś – lirycznym do nich komentarzem. Znacząco zwiększyła się rola instrumentów – w ariach wokalistom nierzadko towarzyszyła cała orkiestra. Miejsce otwierających oratoria sinfonii zajęły uwertury (głównie włoskie i francuskie). najważniejsza zmiana to jednak nasilenie się fundamentalnej opozycji: głębia barokowej retoryki – barokowa wirtuozeria i brawura, często na granicy dobrego smaku. przykładowe oratorium Scarlattiego: Święty Kazimierz, król Polski. Inspiracją do tego oratorium stała się postać syna Kazimierza Jagiellończyka, kanonizowanego w 1602 roku. Kazimierz był najpopularniejszym polskim świętym w dziejach muzyki, już wcześniej na kanwie jego biografii napisano operę wystawioną w Neapolu i inne oratorium. ORATORIUM W NIEMCZECH charakterystyczną cechą oratoriów w Niemczech była obecność tekstów i melodii chorału protestanckiego, ale generalnie pozostawały one pod wpływem tradycji włoskich prototyp oratorium niemieckiego: Historia o Zmartwychwstaniu Heinricha Schütza (1623) elementy tradycyjne (np. opozycja narrator - postaci dramatu) łączą się tam z nowymi (np. konsekwentne wprowadzenie b.c. w całym utworze) inne słynne oratoria Schütza: Historia o Bożym Narodzeniu, Siedem słów Chrystusa na Krzyżu w XVIII w. najwspanialsze oratoria w Niemczech skomponował Jan Sebastian Bach; są to trzy dzieła: na Boże Narodzenie, na Wielkanoc i na Wniebowstąpienie. według niektórych badaczy wszystkie trzy oratoria Bacha są tak naprawdę kantatami – mają postać kantaty protestanckiej lub ich cyklu, a nazwa oratorio pojawiła się w wyniku panującej wówczas nieścisłej terminologii gatunku ORATORIUM W ANGLII za największego twórcę barokowych oratoriów uchodzi jednak Georg Friedrich Handel, który przeszczepił ten włoski gatunek na grunt muzyki angielskiej swoje pierwsze oratoria napisał jeszcze we Włoszech, w stylu neapolitańskim; przykłady: Zmartwychwstanie, Triumf Czasu i Rozczarowania w Londynie komponował oratoria już wyłącznie w języku angielskim napisał łącznie 25 oratoriów, tworząc wzór dojrzałego barokowego oratorium; przykłady: Saul, Samson, Salomon, Juda Machabeusz wykazują one silne podobieństwa do oper Handla, ale główna różnica tkwi w znacznie większej roli chóru i jego monumentalnych partiach ponieważ Handel pisał oratoria przez całe życie, można w nich prześledzić ewolucję gatunku: od włoskiego oratorium solowego po monumentalny dramat chóralny największe i najsławniejsze oratorium Handla to Mesjasz, skomponowany w 1742 roku w ciągu zaledwie 24 dni; paradoksalnie jednak Mesjasz nie jest typowym przykładem gatunku – nie ma w nim klasycznie rozumianej akcji dramatycznej, postaci narratora ani osób dramatu centralną i jedyną postacią dzieła jest Chrystus; kompilacja tekstów ST i NT opowiada w trzech częściach o życiu Jezusa: od narodzenia po mękę, śmierć i zmartwychwstanie Mesjasz stanowi znakomitą syntezę stylów: niemieckiego (polifonia), włoskiego (arie), angielskiego (anthemy) i francuskiego (elementy ilustracyjne) najsławniejsze ogniwo całego oratorium – chór Alleluja, wieńczący drugą część Mesjasza. Gdy król Jerzy II z dynastii hanowerskiej po raz pierwszy słuchał tego oratorium, był tym chórem tak bardzo poruszony, że wysłuchał go na stojąco. Zwyczaj ten utrzymuje się do dziś. 2