EKONOMIA SPOŁECZNA I JEJ PODMIOTY

EKONOMIA SPOŁECZNA I JEJ PODMIOTY
Od kilku lat często w publicznej debacie przewija się temat ekonomii społecznej. Rozważane
są jej funkcje i zadania, rola, jaką spełnia w budowie i funkcjonowaniu społeczeństwa
obywatelskiego, a także szanse, jakie daje obywatelom. Czym jednak jest ekonomia społeczna
i jakie organizacje i instytucje możemy zaliczyć do podmiotów ekonomii społecznej? Pytanie takie
szczególnego znaczenia nabiera w sytuacji, w której gros unijnych środków przeznaczonych jest
właśnie na wsparcie ekonomii społecznej i jej podmiotów.
Przedsiębiorczość społeczna, określana zamiennie także jako gospodarka społeczna
i ekonomia społeczna, opiera się na założeniu, że podejmowana przez dany podmiot gospodarczy
działalność gospodarcza zorientowana jest nie na podział wypracowanego zysku, a na zaspokojenie
potrzeb osób tworzących ten podmiot. Jeśli jednak wydaje się nam, że powyższe stwierdzenie
wystarczy, by scharakteryzować ekonomię społeczną, jesteśmy w błędzie.
W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele różnych definicji ekonomii społecznej,
wskazania na wiele różnorodnych funkcji, jakie spełnia ekonomia społeczna oraz koncepcji jej
realizacji. Bez względu jednak na to, jaką klasyfikacją się posłużymy lub jakie kryterium weźmiemy
pod uwagę, zgodzić się należy, że zasadniczo ekonomia społeczna z jednej strony kompensuje
niedostatki w zakresie realizacji opiekuńczej funkcji państwa (pojawiła się zresztą jako odpowiedź na
kryzys państwa socjalnego), z drugiej proponuje i promuje oddolne inicjatywy na rzecz zaspokajania
potrzeb określonych zbiorowości, kategorii osób, które to potrzeby nie mogą zostać zrealizowane
ani za pośrednictwem państwa, ani – podmiotów prywatnych. W ten sposób przyczynia się także do
rozwijania obywatelskości i demokratycznych stosunków społecznych.
Przedsiębiorczość społeczna nie jest „wynalazkiem” naszych czasów i ma dość długą historię.
Dla nas jednak istotne jest,
że jej współczesne ujęcia powstały w kontekście dyskusji o tzw.
trzecim sektorze. Warto jednak pamiętać, że ekonomia społeczna nie jest terminem jednoznacznym
z „trzecim sektorem” i nie powinna być z nim utożsamiana. Trzeci sektor, sektor obywatelski, to
zasadniczo sektor organizacji pozarządowych. Obejmuje on zarówno organizacje dobroczynne,
organizacje non-profit i organizacje pożytku publicznego (tzw. voluntary sector), jak i podmioty
zaliczane do przedsiębiorstw społecznych. Nie każda organizacja należąca do trzeciego sektora jest
przedsiębiorstwem społecznym, jednak już podmioty ekonomii społecznej są traktowane jako
zawierające się w ramach podmiotów przynależnych do trzeciego sektora, czasami zaś ujmowane są
jako łączące trzeci sektor z sektorem prywatnym stając się tym samym jedną z instytucjonalnych form
powiązania społeczeństwa obywatelskiego z gospodarką rynkową.
Skąd waga ekonomii społecznej i ożywione na jej temat dyskusje? Otóż akcesja Polski do UE
przyniosła zmiany w wielu sferach; jedną z nich było dookreślenie zasad działania podmiotów
ekonomii społecznej, ich rozumienie oraz – możliwości unijnego (w tym finansowego) wsparcia ich
powstawania i rozwoju.
Ekonomia społeczna i jej podmioty (przedsiębiorstwa społeczne) stanowią jeden z istotnych
elementów unijnej polityki spójności. Najistotniejsze cechy europejskich przedsiębiorstw społecznych
można wskazać wykorzystując definicję wypracowaną przez badaczy z Europejskiej Sieci Badawczej
EMES. Będą nimi kryteria natury społecznej i ekonomicznej. Wśród tych pierwszych znajdą się:
1) wyraźnie określone ukierunkowanie działalności przedsiębiorstwa na wspieranie społeczności
lokalnej i promowanie odpowiedzialności społecznej w danej społeczności lokalnej. Działania
te są bardzo zróżnicowane i dotyczą szeregu dóbr i usług;
2) oddolny charakter przedsiębiorstw społecznych – przedsiębiorstwa takie powstają jako
rezultat działania podjętego przez grupę obywateli dzielących wspólny zamysł, ideę;
3) demokratyczne zarządzanie – proces podejmowania decyzji (moc decyzyjna) nie jest oparty
na kapitale;
4) partycypacyjny charakter przedsiębiorstwa, czyli dynamika oparta na uczestnictwie. Założenie
to oznacza także, że w strukturach przedsiębiorstwa są reprezentowani oraz uczestniczą
użytkownicy usług tego przedsiębiorstwa;
5) ograniczenie dystrybucji zysków, co wyraża się w reinwestowaniu tych zysków albo w lokalną
społeczność, albo w organizację. Przedsiębiorstwa społeczne obowiązuje zakaz podziału
zysków (ewentualnie – bardzo duże ograniczenia w tym zakresie), co ma zapewnić, że nie
będą one dążyć do maksymalizacji zysku.
Kryteria ekonomiczne, wyróżniające spośród ogółu przedsiębiorstw te o charakterze przedsiębiorstw
społecznych, odnoszą się do następujących charakterystyk:
1) prowadzenie stałej produkcji lub sprzedaży dóbr i usług, która to zasada wskazuje, że
działalność przedsiębiorstw społecznych nie jest tylko i wyłącznie działalnością w zakresie
obrony interesów (rzecznictwo i lobbing) bądź redystrybucji środków finansowych (fundacje).
Ta aktywność produkcyjna zapewnia uczestnikom, interesariuszom
przedsiębiorstwa
społecznego stanowiska pracy albo cykle szkoleniowe, które podnoszą ich kwalifikacje
zawodowe;
2) autonomia działania – przedsiębiorstwa społeczne mogą być wspierane środkami publicznymi
(dotacje), jednak zarządzanie pozostaje w rękach zakładających te przedsiębiorstwa
obywateli. Przedsiębiorstwem społecznym nie może zarządzać ani firma prywatna, ani władza
publiczna;
3) ryzyko ekonomiczne w prowadzeniu działalności gospodarczej, co oznacza, że dotacje
publiczne nie stanowią podstaw utrzymania przedsiębiorstwa, a jedynie uzupełnienie pracy
jego pracowników i członków;
4) zatrudnianie płatnego personelu przynajmniej na minimalnym poziomie. Oczywiście zasada ta
nie oznacza, że przedsiębiorstwa społeczne nie mogą korzystać z pracy wolontariackiej,
jednakże nie mogą opierać się wyłącznie na niej.
Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce w ostatnich latach (perspektywa 2007-2013) mogły
korzystać ze środków, jakimi wspiera ten sektor Unia Europejska. Dodatkowo rozwój ekonomii
społecznej umożliwić miało wsparcie podmiotów spoza tego sektora, lecz działających na jego rzecz
poprzez z jednej strony promowanie idei, z drugiej – wypracowywanie i promowanie rozwiązań
służących większej efektywności działających w jego ramach podmiotów dzięki wsparciu
finansowemu i szkoleniowemu.
Podmioty ekonomii społecznej były w większości tych programów potencjalnymi
beneficjentami środków. Przede wszystkim, aczkolwiek nie tylko tutaj, w Programie Operacyjnym
Kapitał Ludzki mogły starać się o środki w wielu działaniach (chyba że wykluczały je ustalane przez
samorządy regionalne tzw. kryteria dostępu), jednak zwłaszcza Priorytet VII oferował wiele
możliwości, zarówno w zakresie powstawania, jak i poprawy funkcjonowania podmiotów ekonomii
społecznej.
W tym okresie również (rok 2012) zapoczątkowane zostały działania mające na celu
wdrożenie instrumentów zwrotnych dla przedsiębiorstw społecznych w formie pożyczek. Działanie
realizuje Bank Gospodarstwa Krajowego.
Jeszcze wcześniej, w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL (dwa wezwania do składania
propozycji wniosków: lata 2001 oraz 2004), podejmowano również działania w celu „Wzmocnienia
ekonomii społecznej (trzeciego sektora), a w szczególności usług dla społeczności, z ukierunkowaniem
na poprawę jakości miejsc pracy”. W związku z tak ustanowionym celem realizowano szereg inicjatyw
z jednej strony zmierzających do rozpoznania sektora ekonomii społecznej, z drugiej – tworzenia bazy
dla jego funkcjonowania i rozwoju.
Perspektywa finansowa 2014-2020 wydaje się być dla podmiotów ekonomii społecznej
bardziej obiecująca. Przedsiębiorstwa społeczne mają stanowić element służący realizacji
podstawowych celów rozwojowych dla Polski, zwłaszcza w zakresie promowania włączania
społecznego i walki z ubóstwem. Punkt wyjścia do realizacji tych założeń oraz ważny instrument,
który ma regulować działania w obszarze ekonomii społecznej w Polsce to Krajowy Program Rozwoju
Ekonomii Społecznej.
W nowej perspektywie odnajdujemy podobne założenia, jak w poprzedniej: wsparcie
udzielane będzie zarówno nowo powstałym przedsiębiorstwom społecznych, jak i już istniejącym.
Przewidziane są zarówno dotacje, jak i rozwój pożyczek i poręczeń. Działania na rzecz
przedsiębiorstw społecznych obejmą jednak przede wszystkim zwiększenie dostępu do usług
szkoleniowych, doradczych, coachingu i innych niezbędnych narzędzi sprzyjających budowaniu
potencjału sektora ekonomii społecznej. Długofalowe działania mają sprzyjać budowaniu współpracy
sieciowej przedsiębiorstw społecznych, co zwiększyć ma ich samodzielność i niezależność
ekonomiczną od wsparcia publicznego. Istotne jest zwrócenie uwagi na konieczność dokonywania
zmian w otoczeniu przedsiębiorstw społecznych poprzez budowę silnej i stabilnej sieci wsparcia.
Założeniem jest, że sieć taka - poprzez wysoką jakość świadczonych usług - przyczyni się do
zbudowania solidnych i profesjonalnie działających przedsiębiorstw społecznych, zaradnych,
potrafiących radzić sobie w warunkach rynkowych.
W związku z powyższym warto przyjrzeć się wszystkim podmiotom, które zgodnie
z obowiązującymi przepisami można uznać za podmioty ekonomii społecznej.
Jednym z ważniejszych pytań jest, czy stowarzyszenia i fundacje są podmiotami ekonomii
społecznej? Odpowiedź będzie twierdząca tylko wówczas, gdy dotyczyć będzie stowarzyszeń
i fundacji prowadzących działalność gospodarczą.
Stowarzyszenie jest to organizacja, której członkowie skupiają się wokół wspólnego celu, idei.
Działa na podstawie Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. 1989 nr 20
poz. 104 z późn. zm.).
Zasadniczo wyodrębniane są dwa rodzaje stowarzyszeń: zwykłe i rejestrowane. To pierwsze
nie ma osobowości prawnej, a środki, jakie wykorzystuje w swoich działaniach stowarzyszenie
zwykłe, pochodzić mogą wyłącznie ze składek członkowskich. Stowarzyszenie to nie może prowadzić
działalności gospodarczej, w związku z czym z punktu widzenia przedsiębiorczości społecznej jest ono
po prostu nieprzydatne.
Stowarzyszenie zarejestrowane w KRS, w odróżnieniu od zwykłego, posiada osobowość
prawną, może korzystać z różnych źródeł finansowania (środki publiczne), ubiegać się o status opp,
powoływać oddziały terenowe i wreszcie - może prowadzić działalność gospodarczą, co z punktu
widzenia ekonomii społecznej ma szczególne znaczenie.
Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą, przy czym co do zasady ma ona
charakter działalności pomocniczej. Dochód z tej działalności powinien zostać przeznaczony na
realizację celów statutowych, nie może być przeznaczony do podziału pomiędzy członków
stowarzyszenia. Stowarzyszenie, które będzie prowadziło działalność gospodarczą, podlega zgłoszeniu
do rejestru przedsiębiorców. I jeśli tam się znajdzie, staje się podmiotem ekonomii społecznej.
Fundacja to organizacja pozarządowa powoływana dla celów społecznie lub gospodarczo
użytecznych, wyposażona w majątek przeznaczony dla realizacji tych celów, ustanowiona przez
fundatora w oświadczeniu woli złożonym przed notariuszem (także: w testamencie). Fundacja działa
na podstawie przepisów Ustawy z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. 1991, nr 46, poz. 203 z późn.
zm.) oraz Ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o zmianie ustawy o fundacjach (Dz. U. 1991, nr 19, poz. 82).
Podobnie jak stowarzyszenie, może prowadzić działalność gospodarczą. Odpowiedni o tym zapis
powinien znaleźć się w statucie (a co za tym idzie – powinna zostać wpisana do rejestru
przedsiębiorców w KRS). Działalność gospodarcza fundacji nie może stanowić podstawowej
aktywności. Ma zawsze charakter działalności pomocniczej i prowadzona powinna być w rozmiarach,
jakie służą realizacji celów statutowych oraz jedynie na zasadach określonych w statucie.
Fundacje i stowarzyszenia, które prowadzą działalność gospodarczą, są prawnie
przedsiębiorcami. W związku z tym muszą przestrzegać zasad i obowiązków dotyczących
przedsiębiorców. Wśród nich należy wskazać na zasady podatkowe, przepisy dotyczące podatku
dochodowego od osób prawnych oraz podatku od towarów i usług (VAT). Organizacje pozarządowe
prowadzące działalność gospodarczą muszą także składać roczne sprawozdania do KRS.
Stowarzyszenia i fundacje są podmiotami trzeciego sektora – organizacjami
pozarządowymi, jednak nie są one jednocześnie pomiotami ekonomii społecznej –
przedsiębiorstwami społecznymi. Stają się nimi dopiero po spełnieniu określonych warunków
przedsiębiorstwa społecznego.
Organizacje pozarządowe do sfery ekonomii społecznej wkroczyć mogą jeszcze w inny
sposób, tj. prowadząc działalność ekonomiczną nie tylko jako działalność gospodarczą, a np.
w formie działalności odpłatnej pożytku publicznego, zakładając spółkę z ograniczoną
odpowiedzialnością, spółdzielnię socjalną, prowadząc zakład aktywności zawodowej lub - centrum
integracji społecznej, o których przeczytać można w dalszej części artykułu.
Kolejnym podmiotem funkcjonujących na zasadach przedsiębiorstwa społecznego są
towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Jest to podmiot, który ubezpiecza swoich członków na
zasadzie wzajemności. TUW, zgodnie z definicją przedsiębiorstwa społecznego, nie jest nastawiony na
zysk. Ochrona ubezpieczeniowa jest tania w zamian za składki pokrywające jedynie wypłacone
świadczenia oraz koszty działalności. Zawiązana w ramach TUW grupa ubezpieczających połączona
jest wspólnotą interesów jej członków. Działalność TUW regulowana jest przepisami Ustawy z dnia
22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151).
Spółka akcyjna lub z ograniczoną odpowiedzialnością może być podmiotem ekonomii
społecznej wtedy, gdy jest tzw. spółką non-profit. Prowadzenie spółki z o.o. lub akcyjnej w celach
społecznych jest rzadko spotykaną i mało znaną formą prowadzenia działalności społecznej, jednak
w świetle obowiązujących przepisów jest możliwe, by założyć spółkę nie tylko w celach zarobkowych,
ale także niezarobkowych, niegospodarczych – np. charytatywnych (Izdebski, Małek, s. 226).
Formalnie w przepisach podmiot taki jak spółka non-profit nie występuje (nie jest nazwany). Spółka
staje się „non-profit”, jeśli w swoich dokumentach określających zasady i tryb funkcjonowania posiada
odpowiednie zapisy (niedziałanie w celu osiągnięcia zysku, przeznaczanie całości dochodu na
realizację celów statutowych, nieprzeznaczanie zysku do podziału pomiędzy swoich członków,
udziałowców, akcjonariuszy lub pracowników).
Co ważne – jako że ustawodawca nie przewiduje spółki non-profit lub not-for-profit,
ustawodawstwo nie zostało dostosowane do takich podmiotów. W efekcie działające jak podmioty
trzeciego sektora lub – przedsiębiorcy społeczni - spółki kapitałowe są traktowane jak po prostu
przedsiębiorcy. Nie mogą m.in. korzystać z wielu przywilejów przynależnym organizacjom
pozarządowym oraz innym podmiotom ekonomii społecznej (zwolnienia podatkowe itp).
Kolejne podmioty ekonomii społecznej to określone typy spółdzielni. Jak wszystkie
spółdzielnie, funkcjonują na podstawie Ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (Dz. U.
2003, nr 188, poz. 1848 z późn. zm.). Każda spółdzielnia to, zgodnie z art. 1 przywołanej ustawy,
dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym
funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi działalność gospodarczą. Każda
spółdzielnia posiada osobowość prawną.
Spółdzielnie dzielą się na grupy, typy i rodzaje. Są dwie podstawowe grupy spółdzielni:
użytkowników i wytwórcze (pracy). Dla nas szczególnie istotne są te drugie. Spółdzielnia pracy to
dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym
funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą.
Jest przedsiębiorstwem prowadzącym działalność w oparciu o osobistą pracę swoich członków,
z którymi to członkami istnieje obowiązek nawiązania stosunku pracy (podpisania określonej
w przepisach spółdzielczej umowy o pracę).
Spółdzielnia socjalna działa na podstawie przepisów prawa spółdzielczego oraz Ustawy z dnia
27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 2006, nr 94, poz. 651), jednak samą taką formę
organizacyjno-prawną wniosła już Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2004, nr 99, poz. 1001 z późn. zm).
Swoiste dla spółdzielni socjalnej jest działanie na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej
jej członków, realizowane w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Spółdzielnia socjalna
musi zatem prowadzić działalność gospodarczą, z której zysk jest środkiem do realizacji celów
statutowych. Podobnie jak spółdzielnia pracy - może także prowadzić działalność społeczną
i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lokalnego, a także działalność
społecznie użyteczną w sferze zadań publicznych. Spółdzielnię socjalną mogą założyć tylko określone
kategorie osób, które są wymienione w ustawie (art. 203a par.1):
osoby bezrobotne w rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku, pracy
bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu
przepisów o pomocy społecznej,
uzależnieni od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa
odwykowego,
uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu
terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej,
chorzy psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego,
zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu
przepisów o pomocy społecznej,
uchodźcy realizujący indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy
społecznej, którzy podlegają wykluczeniu społecznemu i ze względu na swoja sytuację
życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb
życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub
ograniczającej uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym,
osoby niepełnosprawne w rozumieniu ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Założycielami spółdzielni socjalnej mogą być także organizacje pozarządowe, jednostki samorządu
terytorialnego, kościelne osoby prawne.
To właśnie spółdzielnie socjalne uznawane są za modelowy przykład przedsiębiorstw
społecznych, łączących funkcje ekonomiczne z funkcjami społecznymi. Powstają i działają ze dla
realizacji dwóch podstawowych celów: wspólnego prowadzenia przedsiębiorstwa oraz włączenia
spółdzielców w życie społeczne i zawodowe, odbudowy ich umiejętności tworzenia i podtrzymywania
więzi społecznych.
Kolejny podmiot ekonomii społecznej to Centrum Integracji Społecznej (CIS) . Jego
działalność ma charakter przede wszystkim edukacyjny, a jeden z jej elementów może stanowić praca
uczestników w ramach działalności handlowej, usługowej lub wytwórczej, a także wytwórczą w
rolnictwie. Zgodnie z ustawą o zatrudnieniu socjalnym tego typu praca nie stanowi działalności
gospodarczej. Swoje działania CIS kieruje do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
CIS to swoiste „inkubatory społeczne”, a ich działania kierowane są do ściśle określonych
kategorii odbiorców, których definiuje art.1 ust. 2 Ustawy o zatrudnieniu socjalnym. Zgodnie z nim
członkami CIS mogą być:
1) bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności
(w rozumieniu przepisów pomocy społecznej),
2) uzależnieni od alkoholu po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie
lecznictwa odwykowego,
3) uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających – po zakończeniu
programu psychoterapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej,
4) chorzy psychicznie (w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego),
5) długotrwale bezrobotni (w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy),
6) zwalniani z zakładów karnych mający trudności w integracji ze środowiskiem
(w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej),
7) uchodźcy realizujący indywidualny program integracji (w rozumieniu przepisów
o pomocy społecznej),
8) osoby niepełnosprawne (w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).
Centra Integracji Społecznej są powoływane przez inne podmioty: starostów, wójtów,
prezydentów albo burmistrzów miast lub organizacje pozarządowe. Utworzone CIS funkcjonują jako
jednostki wyodrębnione w instytucji lub organizacji, a nie jako samodzielnie podmioty. Status
centrum otrzymują na 3 lata. CIS nie mają osobowości prawnej. Wszelkie umowy i inne dokumenty
CIS podpisuje instytucja/ organizacja, która CIS utworzyła. Odpowiada również za jego zobowiązania.
Inny podmiot ekonomii społecznej to Klub Integracji Społecznej (KIS), który działa w sposób
zbliżony do CIS. Zasadnicza różnica pomiędzy nimi zasadza się na fakcie, że KIS-y nie wypłacają
świadczeń. Zadania KISów wyznaczają przepisy Ustawy o zatrudnieniu socjalnym.
Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ) to jeszcze jeden z interesujących nas podmiotów.
Funkcjonują na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. nr 123 poz. 776 z późn, zm.) oraz na podstawie
Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie
warsztatów terapii zajęciowej (Dz. U. nr 63, poz. 587)
Podmiotem ekonomii społecznej jest także Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ). Jest to
jednostka wyodrębniona w instytucji lub organizacji, która działa w celach rehabilitacji zawodowej
i społecznej osób niepełnosprawnych. Prowadzi działalność określaną w przepisach jako obsługoworehabilitacyjną oraz działalność gospodarczą. Oferta ZAZ-ów skierowana jest przede wszystkim do
osób chorych psychicznie i niepełnosprawnych intelektualnie, jako że to właśnie one zostały przez
ustawodawcę uznane za znajdujące się w szczególnie niekorzystnej sytuacji na rynku pracy.
Podstawowy cel tych zakładów to przygotowanie osób niepełnosprawnych – poprzez rehabilitację
społeczną i zawodową - do zatrudnienia na otwartym rynku pracy oraz pomoc w realizacji pełnego,
niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia na miarę indywidualnych możliwości. Stanowią formę
pośrednią pomiędzy warsztatami terapii zajęciowej a pracą na otwartym rynku.
ZAZy działają w oparciu o przepisy Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. 2000, nr 6, poz. 77
z późn.zm.) oraz uzupełniających ją przepisów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej.
ZAZ mogą zostać utworzone przez gminy, powiaty, fundacje, stowarzyszenia, a także wszelkie
inne organizacje społeczne, które mają za cel rehabilitację społeczną i zawodową osób
niepełnosprawnych. Podobnie jak w przypadku CIS tutaj również umowy w sprawach ZAZ podpisuje
instytucja/ organizacja, która go utworzyła. Ona też odpowiada za jego długi.
Aby utworzyć ZAZ, należy przejść stosunkowo skomplikowaną i długotrwałą (ok. 2 lat)
procedurę rejestracyjną. Status ZAZ nadaje wojewoda. ZAZ może korzystać z korzystnego systemu
dofinansowania ze środków PFRON oraz środków samorządu terytorialnego. PFRON może
sfinansować nie tylko koszty utworzenia ZAZ, ale także jego prowadzenia (z wyłączeniem kosztów
działalności gospodarczej), w szczególności działalność rehabilitacyjną, jak również wynagrodzenia
dla pracowników. Podmioty starające się o status ZAZu muszą wprawdzie spełnić wiele wymogów,
jednak korzystają także z wielu przywilejów (zwolnienia z różnych opłat i podatków; dofinansowanie
w wysokości 50% oprocentowania kredytów bankowych zaciągniętych na cele związane
z rehabilitacją społeczną i zawodową, jednorazowe pożyczki w celu ochrony istniejących w zakładzie
miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych, zwrotu kosztów szkoleń osób niepełnosprawnych
zatrudnionych w zakładzie – w związku ze zmianą profilu produkcji).
Ostatni z wyodrębnionych wyżej podmiotów ekonomii społecznej to niepubliczny zakład
opieki zdrowotnej (NZOZ). Funkcjonuje w oparciu o ustawę z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zakładach
opieki zdrowotnej (t. j. Dz. U. 2007 r. Nr 14, poz. 89 ze zm. Zgodnie z tą ustawą NZOZ jest to
organizacyjnie wyodrębniony zespół osób i środków majątkowych utworzony w celu zapewniania
świadczeń zdrowotnych i promocji zdrowia. Świadczenia zdrowotne to działania służące zachowaniu,
ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne, wynikające z procesu
leczenia lub przepisów odrębnych.
Oprócz udzielania świadczeń zdrowotnych i promocji zdrowia, zakład może za cel działalności
obrać także prowadzenie badań naukowych i badawczo - rozwojowych oraz realizację zadań
dydaktycznych (nauka wykonywania zawodów medycznych). Zgodnie regulacjami ustawowymi ustrój
każdego z NZOZ , a także wszystkie inne sprawy dotyczące jego funkcjonowania, nieuregulowane we
wspomnianej ustawie, określa jego statut - przy czym każda z jednostek posiada swój odrębny statut.
NZOZ nie stanowi samodzielnej formy prawnej. W związku z tym nie posiada osobowości
prawnej. Funkcjonuje jako jednostka wyodrębniona w instytucji lub organizacji, która go utworzyła
i to właśnie ta instytucja lub organizacja (prowadząca NZOZ) odpowiada za jego zobowiązania. NZOZ
może być utworzony m.in. przez fundację, stowarzyszenie, kościół, związek wyznaniowy lub spółkę.
Aby uzyskać status NZOZ, jednostka musi spełniać szczegółowe wymagania dotyczące
wykorzystywanego na ten cel obiektu i pomieszczeń. Świadczenia medyczne w tym zakładzie mogą
być udzielane wyłącznie przez osoby z uprawnieniami medycznymi. Funkcjonowanie danego NZOZ
rozpoczyna się w chwili uzyskania wpisu do rejestru zakładów opieki zdrowotnej prowadzonego przez
wojewodę.
Działalność NZOZ może być odpłatna bądź nieodpłatna. W tej drugiej sytuacji, jeżeli NZOZ
prowadzi organizacja pozarządowa, będzie to stanowiło część działalności statutowej nieodpłatnej.
Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, by pobierać opłaty od pacjentów – wówczas będzie to
odpłatna działalność pożytku publicznego lub działalność gospodarcza. W przypadku prowadzenia
NZOZ jako działalności gospodarczej, możliwość rozporządzania osiągniętą nadwyżką bilansową
będzie uregulowana przepisami właściwymi dla konkretnej organizacji prowadzącej.
Najbliższe lata pozwolą na realizację wielu zadań w zakresie promocji ekonomii społecznej, a także
jej rozwoju poprzez umocnienie już istniejących i powstawanie nowych podmiotów ekonomii
społecznej. Istotne jest zatem, byśmy wiedzieli, jakie działania i jaki typ aktywności można
w ramach takiego wsparcia dofinansować.
Jolanta Kluba
Doradca dla organizacji pozarządowych