docSustainable Development - Problemy ekorozwoju
download 
Reklamacja Transkrypt
Sustainable Development - Problemy ekorozwoju
PROBLEMY EKOROZWOJU Czasopismo Europejskiej Akademii Nauki i Sztuki z siedzibą w Salzburgu i Państwowej Rady Ochrony Środowiska ISSN 1895-6912, e-ISSN 2080-1971, czasopismo dostępne w Internecie: http://ekorozwoj.pollub.pl Redaktor Naczelny Artur Pawłowski Politechnika Lubelska Zastępcy Redaktora Naczelnego Leszek Gawor Uniwersytet Rzeszowski Tomasz Winnicki Państwowa Rada Ochrony Środowiska Komitet Redakcyjny Johann Baumgaertner University of Milan, Italy Jerzy BłaŜejowski Uniwersytet Gdański Wojciech Bołoz Uniwersytet Kardynała St. Wyszyńskiego w Warszawie Tadeusz Borys Akademia Ekonomiczna Oskara Langego we Wrocławiu Józef M. Dołęga Uniwersytet Kardynała St. Wyszyńskiego w Warszawie Paul T. Durbin University of Delaware Ignacy S. Fiut Akademia Górniczo-Hutnicza Włodzimierz Galewicz Uniwersytet Jagielloński Dan Golomb University of Massachusets, Lowell Józef Hoffmann Politechnika Wrocławska Zdzisława Piątek Uniwersytet Jagielloński Gjalt Huppes Institute of Environmental Studies, Netherlands Franciszek Piontek Akademia TechnicznoHumanistyczna Zbigniew Hull Uniwersytet WarmińskoMazurski w Olsztynie Michael Redclift King’s College London John Ikerd Columbia, USA Antoni Sanchez Universitat Autonoma de Barcelona, Spain Ryszard Janikowski Górnośląska WyŜsza Szkoła Handlowa Wiesław Sztumski Uniwersytet Śląski w Katowicach Jan Krokos Uniwersytet Kardynała St. Wyszyńskiego w Warszawie Włodzimierz Tyburski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Anna Latawiec Uniwersytet Kardynała St. Wyszyńskiego w Warszawie Felix Unger The President of European Academy of Science and Arts, Salzburg, Austria Chris Laszlo Sustainable Value Partners Inc., USA Marek Haliniak Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN Ishikawa Masanobu Kobe University, Japan Lesław Michnowski Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy prezydium PAN Andrzej Papuziński Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Lucjan Pawłowski Politechnika Lubelska Lech W. Zacher Akademia Leona Koźmińskiego Stanisław Zięba Katolicki Uniwersytet Lubelski ADRES REDAKCJI Politechnika Lubelska Wydział InŜynierii Środowiska Ul. Nadbystrzycka 40B 20-618 Lublin e-mail: [email protected] Zdjęcie na okładce: A. Pawłowski PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT Journal of the European Academy of Science and Arts, Salzburg and State Environmental Council of Poland ISSN 1895-6912, e-ISSN 2080-1971, journal available in the Internet: http://ekorozwoj.pollub.pl Józef Hoffman [email protected] Lucjan Pawłowski [email protected] Gjalt Huppes [email protected] Zdzisława Piątek [email protected] Zbigniew Hull [email protected] Franciszek Piontek [email protected] John Ikerd [email protected] Michael Redclift [email protected] EDITORIAL BOARD Ryszard Janikowski [email protected] Antoni Sanchez [email protected] Johann Baumgaertner [email protected] Chris Laszlo Chris@SustainableValuePartners. com Wiesław Sztumski [email protected] EDITOR-IN-CHIEF Artur Pawłowski [email protected] COEDITORS Leszek Gawor [email protected] Tomasz Winnicki [email protected] Jerzy BłaŜejowski [email protected] Wojciech Bołoz [email protected] Tadeusz Borys [email protected] Józef M. Dołęga [email protected] Paul T. Durbin [email protected] Ignacy S. Fiut [email protected] Włodzimierz Galewicz [email protected] Dan Golomb [email protected] Jan Krokos [email protected] Anna Latawiec [email protected] Chris Laszlo Chris@SustainableValuePartners. com Marek Haliniak [email protected] Ishikawa Masanobu [email protected] Lesław Michnowski [email protected] Andrzej Papuziński [email protected] Włodzimierz Tyburski [email protected] Felix Unger [email protected] Lech Zacher [email protected] Stanisław Zięba [email protected] ADDRESS FOR CORESPONDENCE: Politechnika Lubelska Wydział InŜynierii Środowiska Ul. Nadbystrzycka 40 B 20-618 Lublin e-mail: [email protected] Cover photo: A. Pawłowski PROBLEMY EKOROZWOJU PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT VOL 5 Nr 1 2010 Spis treści – Contents OD REDAKCJI/EDITORIAL Humanitarna motywacja dla zrównowaŜonego rozwoju globalnej ekonomii Humanitarian Motives for Sustainable Developments in a Global Economy: An Essay Paul T. Durbin …………………………………………………………....... 9-13 Uwagi tetryka o zrównowaŜoności Curmudgeon’s Thoughts on Sustainability David L. Russel ……………………………………………………………………. 15-22 W kierunku sprawiedliwego i zrównowaŜonego rozwoju ludzkości: rozwaŜania filozoficzne Human Progress Towards Equitable Sustainable Development: A Philosophical Exploration Victor Udo, Artur Pawłowski …………………………………………….... 23-44 Wielofunkcyjna mozaika terenów zieleni w kontekście zrównowaŜonego rozwoju Dolnego Śląska A Multifunctional Mosaic of Green Spaces in the Context of the Lower Silesia Region (Southern Poland) Sustainable Development Anna Zaręba ………………………………………………………………. 45-51 Model trwałej eko-chemicznej edukacji pracowników przemysłu chemicznego Model of Permanent Eco-chemical Education of Employees of Chemical Industry in the Function of Ecological Development Stanko Cvjetićanin, Mirjana Segedinac, Jasna Adamov ............................... 53-58 Dekada edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju – polskie wyzwania Decade of Education for Sustainable Development – Polish Challenges Tadeusz Borys ……………………………………………………………… 59-70 Niektóre teoretyczne aspekty zrównowaŜonego rozwoju w świetle chrześcijańskiej filozofii średniowiecznej Some of the Theoretical Sustainable Development Aspects in the Reflection of the Christian Middle Ages Philosophy Krzysztof Bochenek ………………………………………………………… 71-79 Polskie i niemieckie doświadczenia w projektowaniu i wdraŜaniu zrównowaŜonego rozwoju Polish and German Experiences in Planning and Implementation of Sustainable Development Aleksandra Kuzior …………………………………………………………. 81-89 Ocena bioróŜnorodności jako jeden z waŜnym warunków ekorozwoju Biodiversity Conservation as One of Necessary Conditions of Ecodevelopment Andrzej Urbisz ……………………………………………………………... 91-94 Przemiany krajobrazów kulturowych w świetle idei zrównowaŜonego rozwoju Transformation of Cultural Landscapes in the Light of the Idea of Sustainable Development Urszula Myga-Piątek ………………………………………………………. 95-108 Relacja sacrum – profanum w ujęciu cybernetycznym A Cybernetic Approach to sacrum – profanum relation Lesław Michnowski ………………………………………………………….……. 109-138 Problemy ocen uciąŜliwości dźwiękowych i zapachowych w zrównowaŜonym rozwoju Problems of Evaluation of Sound and Odour Discomfort in Sustainable Development Sebastian Bernat …………………………………………………………... 139-144 RECENZJE/REVIEWS Czas ekologiczny a rozwój zrównowaŜony (W. Sztumski, Quo ruis homo? Środowisko Ŝycia, czas, ludzie, 2008) Ecological Time and Sustainable Development Ignacy S. Fiut ………………………………………………………………………. 145-148 O cywilizacyjnej roli idei zrównowaŜonego rozwoju (L. Gawor, Szkice o cywilizacji, 2009) About Civilization Role of Sustainable Development Idea Jacek Lejman ………………………………………………………………. 148-151 LISTY DO REDAKCJI/LETTERS TO THE EDITORIAL OFFICE ZrównowaŜona gospodarka oparta na wiedzy Sustainable Economy Based on Knowledge Bazyli Poskrobko …………………………………………………………... 153-154 NOTA DO AUTORÓW/INSTRUCTIONS FOR AUTHORS ………………… 155-156 COMMUNIQUES AND DOCUMENTS ON ACTIVITIES OF THE STATE ENVIRONMENTAL COUNCIL OF POLAND 6th Plenary Meeting of PROS …………………………………………………… 157 The Standpoint of the State Environmental Council on Removal of Insulations and Cover Materials Containing Asbestos ………………………… 159 State Council on Nature Conservation in Poland, tenure 2009 – 2014 ………... 159 EEAC supporting a major Rio-plus-20 event in 2012 on a sustainable global society and economy. Recommendations taken by the EEAC 2009 Annual Plenary Session, Dubrovnik, 24th October 2009 ………………………………… 160 International Coalition to Protect the Polish Countryside (ICPPC) ………......... 161 The Framework Convention on the Protection and Sustainable Development of the Carpathians ………………………………………………………………... 163 Carpathians Environment Outlook 2007 (KEO) Report ..................................... 164 OD REDAKCJI EDITORIAL Humanitarna motywacja dla zrównowaŜonego rozwoju globalnej ekonomii Humanitarian Motives for Sustainable Developments in a Global Economy: An Essay Paul T. Durbin University of Delaware, Newark, DE 19716, USA, e-mail: [email protected] This is an editorial in only a limited sense: It is no more nor less than a personal essay by a relative newcomer to the board – not anything officially representing the views of the journal. As a philosopher, I feel the need to begin with definitions. And it is clear to me that, as with the term “sustainability,” the related term “globalization” has many meanings – almost as many as there are authors and organizations using it. For me, the term has political connotations, and thus covers the whole range of political philosophies, from the most extreme left to the most extreme right end of the political spectrum. Some people seem to assume that globalization stands primarily for an economics-based politics: the market is the most important factor, economies of scale are crucial, and the global market – without trade limitations of any kind – is what is more important than anything in today´s technologized world. But no sooner than we have put the matter in those terms, it is clear that there is another pole. Ever since Lenin, Marxists have maintained that globalization in that sense means no more than an extension of capitalism, the exploitation of less developed parts of the world for the advantage of imperialist capitalist managers in the most developed parts of the world. That, it seems to me, is the root of the rhetoric of many outspoken leftist critics of globalization in the past decade or so. That said, it seems to be clear in principle that there is a whole range of political interpretations of globalization that lie between these extremes. From near-egalitarian views on the left – think of Martha Nussbaum and Amartya Sen´s “capabilities” approach (see Nussbaum, 2006), especially as applied to development politics (Crocker, 2008) – to the roaring juggernaut of Chinese state capitalism, Niniejszy artykuł jest tylko w ograniczonym stopniu „od redakcji”. To tylko osobisty szkic, napisany przez osobę stosunkowo nową w ekipie. Jako filozof, czuję potrzebę rozpoczęcia od zdefiniowania terminów. Jest dla mnie jasne, Ŝe termin „zrównowaŜenie”, podobnie jak związana z nim „globalizacja” posiada wiele znaczeń – niemal tak wiele, ilu autorów i ile organizacji go stosuje. Dla mnie, termin ten ma konotacje polityczne i jest związany z wieloma filozofiami politycznymi, od skrajnej lewicy po skrajną prawicę. Niektórzy zakładają, Ŝe globalizacja dotyczy głównie polityki opartej na ekonomii: rynek jest najwaŜniejszym czynnikiem, ekonomia skali ma kluczowe znaczenie, a globalny rynek – bez Ŝadnych ograniczeń handlowych – jest tym, co najwaŜniejsze we współczesnym technologicznym świecie. Jednak gdy tylko zawrzemy tę materię w owych terminach, jest jasne, Ŝe istnieje inny biegun. Od czasów Lenina, marksiści utrzymywali, Ŝe globalizacja w tym znaczeniu oznacza tylko rozszerzenie kapitalizmu i wykorzystywanie mniej rozwiniętych części świata przez imperialistycznych zarządców kapitalistycznych najbardziej rozwiniętych części świata. To według mnie jest źródło retoryki wielu mówiących bez ogródek lewicowych krytyków globalizacji w ciągu ostatniej dekady. W zasadzie jest chyba jasne, Ŝe istnieje cały szereg politycznych interpretacji globalizacji, które leŜą gdzieś pomiędzy tymi skrajnościami. Od poglądów niemal egalitarnych na lewicy – myślę o „podejściu moŜliwościowym” (ang. capabilities approach) Marthy Nussbaum i Amartyi Sen (Nussbaum, 2006), szczególnie w zastosowaniu do polityki rozwoju (Crocker, 2008) – po niszczycielską siłę chińskiego państwowego kapitalizmu, który wielu krytyków postrzega jako coś zbliŜonego do 10 Paul T. Durbin, Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 9-13 which many critics view as being close to the extreme of the global market imperative on the right. In between, some countries´ globalization policies favor a range of market interpretations, and opponents tending toward the opposite extreme of the spectrum tend to favor a range of limitations on international capital, whether in the name of environmentalism or of humanitarianism or of defending the rights of Native populations threatened by the capitalist juggernaut, whether of the fastgrowing Chinese type or that of multinational corporations allegedly exploiting the resources of the world heedlessly in the name of “progress.” Sustainability plays a large role in many of the arguments of many of the defenders of these various policies. The way I see the matter: “Globalization” as a slogan in international political economics discourse has reached its current level of importance almost step by step alongside “sustainability”; and both terms can be traced back about 50 years – again, in steps – to C. P. Snow´s Two Cultures (1959), to the claim that only a scientifictechnological culture has the tools to save the lessdeveloped world from poverty, even from widespread tropical diseases and mass starvation. Some of the slogans of the intervening steps have included “technology transfer”, “limits to growth,” “alternative (or soft) technology”, before the socalled Bruntland Report (1987) explicitly endorsed “sustainable development” as the key policy slogan – and I am sure I have missed some other faddish slogans that came and went along the way. What was key to Snow´s claim was that the “humanistic” culture, the other one of the two included in his title – and the culture whose traditional prerogative it was to be the champion of morality, individual or collective – had failed utterly and was doomed to continue to fail in the face of the disastrous conditions of what was then called the Third World. Only the scientific and technological communities had the wherewithal, the tools, to combat, even to conquer, disease and poverty worldwide. And, what is more, his fellow scientists (along with engineers) had learned from their experiences in ending the Second World War a moral code of working for the common good of the human race. Critics claim that the defenders of the “globalization” slogan have hijacked the humanitarianism associated with Snow´s favored technical and scientific communities in adapting it to the ruthless exploitation of peoples and resources throughout the world in the name of “free trade”, of capitalism without the restraints of tariffs and other limits on world commerce. But even if that is true, I do not think it undercuts my claim about a fifty year history of slogans and related movements that have had humanitarian impulses at their core. skrajności imperatywu rynku globalnego na prawicy. Pomiędzy nimi, polityka globalizacyjna niektórych państw faworyzuje interpretacje rynkowe, a przeciwnicy preferują szereg ograniczeń wobec kapitału międzynarodowego, czy to w imię działań na rzecz środowiska, humanitaryzmu czy obrony praw populacji miejscowych, zagroŜonych przez niezwaŜającą na nic siłę kapitalizmu - niezaleŜnie, czy jest to szybko rozwijający się model chiński czy wielonarodowe korporacje lekkomyślnie wykorzystujące zasoby świata, rzekomo w imię „postępu”. ZrównowaŜenie odgrywa waŜną rolę w szeregu argumentacji wielu obrońców tych róŜnych polityk. Ja widzę to tak: „Globalizacja” jako hasło w międzynarodowej ekonomii politycznej osiągnęła swój aktualny poziom waŜności niemal krok w krok ze „zrównowaŜeniem”. W przypadku obu tych terminów naleŜy cofnąć się jakieś 50 lat wstecz (znów stopniowo) – do Two Cultures C. P. Snow´a (1959) i stwierdzenia, Ŝe tylko kultura naukowotechnologiczna posiada narzędzia, dzięki którym moŜe ocalić mniej rozwinięty świat od biedy, nawet od szeroko rozpowszechnionych chorób tropikalnych i masowego głodu. Niektóre hasła kroków pośrednich zawierały takie sformułowania jak „transfer technologii”, „ograniczenia wzrostu”, „alternatywna (lub miękka) technologia”, zanim tzw. raport Bruntland (1987) wyraźnie określił zrównowaŜony rozwój jako kluczowe hasło polityczne – a jestem pewien, Ŝe umknęło mi kilka innych chwytliwych haseł, które pojawiły się po drodze. Tym, co jest kluczowe w twierdzeniu Snowa to sformułowanie, Ŝe kultura „humanistyczna”, odmienna od dwóch zawartych w tym tytule – kultura, której tradycyjnym nakazem było orędownictwo na rzecz moralności, indywidualnej lub zbiorowej – zawiodła i była skazana na poraŜkę w obliczu katastrofalnych warunków panujących na obszarze, nazywanym kiedyś Trzecim Światem. Tylko społeczności naukowe i technologiczne miały potrzebne środki i narzędzia do walki z chorobami i biedą, a nawet powstrzymaniem ich na całym świecie. Co więcej, jego koledzy naukowcy (oraz inŜynierowie) bazując na własnych doświadczeń, wynikających z zakończenia II wojny światowej, przyswoili sobie kodeks moralny dotyczący pracy na rzecz dobra powszechnego rasy ludzkiej. Krytycy utrzymują, Ŝe obrońcy hasła „globalizacji” przywłaszczyli sobie pojęcie humanitaryzmu powiązanego z technicznymi i naukowymi społecznościami Snowa, adaptując go do bezlitosnej eksploatacji ludzi i zasobów w imię „wolnego handlu”, kapitalizmu bez ograniczeń celnych oraz innych ograniczeń dotyczących handlu światowego. Nawet jeśli jest to prawdą, nie uwaŜam, Ŝe podkopuje to moje twierdzenia o 50-letniej historii haseł i związanych z nimi ruchów, które u swoich korzeni miały załoŜenia humanitarne. Paul T. Durbin, Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 9-13 11 So, without further argument, I will take this to be my starting point. Whatever it may have turned into, the globalization movement had its roots in, and still derives its rhetorical force from, humanitarianism. In those terms, I would next ask, How humanitarian have the institutions and practices been that have been put in place in the name of globalization? – with or without an explicit tie-in to our other popular slogan of sustainability (the heart of this journal´s mission). As I argued in my first contribution to this journal – that sustainability must be judged successful or not in terms of local campaigns in local communities (even if those mounting the campaigns hoped they would all add up to a worldwide sustainable economy) – I would again argue that every answer to this humanitarianism question must be assessed at the local level. We cannot talk about the success or failure of globalization, in humanitarian terms, without beginning with assessments of individual initiatives in particular locales – leaving aside for now the question of how small the local initiatives to implement globalization need to be for a fair assessment. That claim, of course, paints me into a corner – as the cliché has it in the United States – since I can not talk knowingly about any development efforts with which I am not familiar, let alone offer my assessment as to whether their effects have been beneficial in humanitarian terms. So what I do here is offer this approach to all the readers of Problems of Sustainable Development: If you want to talk about the success or failure of globalization (or sustainability) efforts, begin with ones you know something about, personally or professionally. To będzie mój punkt wyjściowy. Ruch globalizacyjny, w cokolwiek się przeobraził, ma swoje korzenie w humanitaryzmie, z którego wciąŜ czerpie swoją retoryczną siłę. Dlatego zapytam dalej, jak humanitarne były instytucje i praktyki, które tworzono w imię globalizacji? – niewaŜne czy istniało wyraźne powiązanie z naszym popularnym hasłem zrównowaŜoności (główny cel misji niniejszego pisma). Jak podkreślałem w moim pierwszym artykule dla tego pisma, owo zrównowaŜenie naleŜy uznać na sukces lub poraŜkę w kontekście lokalnych kampanii w lokalnych społecznościach (nawet jeśli ich organizatorzy mieli nadzieję, Ŝe przyłączą się do ogólnoświatowej zrównowaŜonej gospodarki). Da-lej będę twierdzić, Ŝe kaŜda odpowiedź na kwestię humanitarną musi być oceniana na poziomie lokalnym. Nie moŜemy mówić o sukcesie lub poraŜce globalizacji w kontekście humanitaryzmu, nie rozpoczynając od oceny poszczególnych inicjatyw w konkretnych miejscach – pozostawiając na razie na boku kwestię, jak małe muszą być lokalne inicjatywy „wdraŜające” globalizację, by móc je rzetelnie ocenić. Oczywiście to twierdzenie zapędziło mnie w kozi róg – jak to się mówi potocznie – poniewaŜ nie mogę mówić z pełną wiedzą o Ŝadnych działaniach rozwojowych, z którymi nie jestem zaznajomiony, chcę jedynie zaoferować moją ocenę względem stwierdzenia, czy ich efekty były korzystne w kontekście humanitarnym. W tym miejscu przybliŜam to podejście wszystkim czytelnikom Problemów Ekorozwoju: Jeśli chcecie rozmawiać o sukcesie lub poraŜce działań globalizacyjnych (lub związanych ze zrównowaŜeniem), zacznijcie od czegoś, co znacie (zawodowo lub nie). My Personal Conclusions Moje osobiste wnioski Within this corner into which I have painted myself, what has been my experience of globalization or sustainability efforts? And to answer that, I simply refer the reader to the two articles I have had published in this journal (Durbin, 2008, 2009). In the first article, I referred to my long experience collaborating with locals in Costa Rica, striving mightily to save precious rainforests in the name of sustainability. In that first article, I talk about how Indigenous cultures – in spite of their vulnerability – need not necessarily be left out of sustainability debates, or the ensuing “progress” (if there is such). They can even profit from development, in some cases – though typically at the cost of their traditional cultures being modified in adaptation to the dominant new local culture. For Costa Rica, Indigenous cultures are important, but a minority issue. More important are other Costa Rican natives who depend on the forests, and who might well damage them for short term profit. Elsewhere Jakie były moje doświadczenia związane z działaniami na rzecz globalizacji lub ekorozwoju? Aby na to odpowiedzieć, odsyłam czytelnika do dwóch artykułów, które opublikowałem w niniejszym piśmie (Durbin, 2008, 2009). W pierwszym artykule odniosłem się do moich wieloletnich doświadczeń związanych mieszkańcami Kostaryki, energicznie walczącymi, by w imię ekorozwoju uratować cenne lasy deszczowe. W pierwszym artykule, mówię o rdzennych kulturach, które pomimo, Ŝe są bardzo słabe i wraŜliwe, niekoniecznie naleŜy wykluczać z debat o ekorozwoju lub wynikającego z nich „postępu” (jeśli takowy istnieje). Mogą one w niektórych przypadkach czerpać zyski z rozwoju, – chociaŜ zwykle kosztem zmiany ich tradycyjnej kultury, która adaptuje się do dominującej nowej kultury obowiązującej lokalnie. Dla Kostaryki kultury miejscowe są waŜną, acz pomniejszą kwestią. WaŜniejsi są inni rdzenni Kostarykanie, związani z lasami, którzy mogą mo- 12 Paul T. Durbin, Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 9-13 (Durbin, 2002), I have argued that the so-called “Tico way” of dealing with public controversies has so far led to good outcomes all around. This is still a matter of controversy, as President Oscar Arias is nearing the end of his second (non-consecutive) term; but in this arena of public disputes about sustainable development – the one I know best from firsthand experience – the humanitarian impulse has not been lost, at least not totally. I add the “not totally” proviso because there is one development in Costa Rica, indeed in all of Central America, that does seem headed for a negative impact as a result of globalization. One institution that Costa Rica has welcomed in the last decade or so – so-called “big box” merchandisers, such as Wal-Mart (operating under local names) – does seem to threaten the livelihood of small farmers. Costa Rica has a long tradition of cooperatives, going all the way back to the nineteenth century in terms of coffee production for export (Arias´s family is part of that culture). But even farmers in cooperatives cannot produce at the quantity level needed for these large stores, so traditional small farming in Costa Rica is sorely threatened, by importation of products previously produced at the local level. Defenders of “the international market” (and Arias sometimes uses this rhetoric himself) maintain that people from farm families can now find work in these large non-Costa Rican enterprises (even though they have local names and local managers), but I would say that the net impact is as devastating, in terms of traditional ways of life, as for any Indigenous culture. In the second article – while I also included an appendix on CEEP director John Byrne´s initiative to help the State of Delaware to cut greenhouse gas emissions back to 2003 levels within a decade – I focused primarily on doctoral student efforts throughout the world. From Native American women´s rights in the USA, to multiple efforts aimed at sustainability in India and China, to Africa, to the Philippine Islands and Chuuk Island in the South Pacific, to environmental activism in Taiwan and reactions to economic monopolies in South Korea. In most of these cases, where my knowledge was not firsthand but based on the firsthand knowledge of my doctoral students, humanitarian concerns – or at least efforts to support grass roots (including Indigenous) initiatives – were prominent. But in at least two cases, mainland China (Inner Mongolia) and Chuuk Island, the introduction of new technologies was the dominant theme. In China, the effort ended up getting central government support; on Chuuk, US territorial government agents now had a demonstration of the utility of GPS in environmental protection efforts. In every case, moreover, even in cases where government initiatives were criticized, a humanitarian motivation for technological improvement of social life in local communities was the dominant theme. cno je nadwątlić dla szybkiego zysku. W innym miejscu (Durbin, 2002), stwierdziłem, Ŝe tzw. „metoda Tico” w rozwiązywaniu sporów publicznych jak dotąd dała wszędzie dobre rezultaty. Pozostają kontrowersje, poniewaŜ prezydent Oscar Arias zbliŜa się do końca swojej drugiej (ale nie z rzędu) kadencji, jednak na arenie debaty publicznej o zrównowaŜonym rozwoju impuls humanitarny nie został zagubiony, przynajmniej nie całkowicie. Dodaję „nie całkowicie” z zastrzeŜeniem, poniewaŜ w Kostaryce, a i w całej Ameryce Środkowej, istnieje element rozwoju, który jako wynik globalizacji najwyraźniej wywołuje wpływ negatywny. Instytucja, która pojawiła się ostatnio w Kostaryce – tzw. sieci „big box”, takie jak WalMart (działający pod lokalnymi nazwami) – wydaje się zagraŜać dochodom małych gospodarstw rolnych. Kostaryka posiada długoletnią tradycję wspólnot, która funkcjonowała od XIX w. przy produkcji kawy na eksport (Rodzina Ariasa stanowi część tej kultury). Jednak nawet rolnicy we wspólnotach nie są w stanie wytwarzać na poziomie ilościowym potrzebnym dla większych sklepów, tak więc tradycyjne małe gospodarstwa rolnicze w Kostaryce są powaŜnie zagroŜone z powodu importu produktów, które wcześniej wytwarzano na poziomie lokalnym. Obrońcy „rynku międzynarodowego” (Arias sam czasami uŜywa tej retoryki) utrzymują, Ŝe osoby z rodzin rolniczych mogą teraz znaleźć pracę w duŜych nie-kostarykańskich przedsiębiorstwach (mają one lokalne nazwy i lokalnych menadŜerów), jednak w kontekście tradycyjnego sposobu Ŝycia ogólny ich wpływ dla kultury miejscowej jest niszczący. W drugim artykule – gdzie równieŜ zamieściłem dodatek na temat inicjatywy dyrektora CEEP Johna Byrne´a, dotyczącej pomocy stanowi Delaware w zmniejszeniu emisji gazów cieplarnianych do poziomu z 2003 roku w ciągu dekady – skupiłem się głównie na wiedzy studentów-doktorantów z całego świata. Od praw indiańskich kobiet w Stanach Zjednoczonych, poprzez róŜne działania ukierunkowane na zrównowaŜenie w Indiach i Chinach, Afryce, na Filipinach i wyspie Chuuk na Południowym Pacyfiku, po aktywizm na rzecz środowiska na Tajwanie i reakcje na monopole gospodarcze w Korei Południowej. W większości tych przypadków problemy humanitarne – lub przynajmniej działania wspierające inicjatywy oddolne (włączając dawne kultury) – były bardzo wyraźne. Jednak w przynajmniej dwóch przypadkach, w Chinach (Mongolia Wewnętrzna) i na wyspie Chuuk, tematem dominującym było wprowadzenie nowych technologii. W Chinach skończyło się uzyskaniem wsparcia rządu centralnego, z kolei na Chuuk, terytorialni przedstawiciele amerykańskiego rządu przeprowadzili demonstrację uŜyteczności GPS w działaniach na rzecz ochrony środowiska. W kaŜdym przypadku, nawet w sytuacjach, gdzie inicjatywy rządowe były krytykowane, tematem dominującym była hu- Paul T. Durbin, Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 9-13 Final conclusion: Some of my readers – I´m assuming there are some who have followed my philosophical musings all the way to this point – are likely to complain that I have stacked the deck, or loaded the dice, in favor of mere local answers to what is usually perceived as a global problem. To which I say No. If anyone feels that he or she is knowledgeable enough to answer the globalizationand-humanitarianism question at the global level, I say to them, more power to you. But just be sure that you have weighed the impact, whatever your global conclusion might be, on local communities. References 1. 2. 3. 4. CROCKER D., Ethics of Global Development, Cambridge University Press, New York 2008. DURBIN P.T., 2002, Can Corcovado National Park in Costa Rica Be Saved? How to Apply the Principles of the Earth Charter, in: Just Ecological Integrity, eds. Miller P., Westra L., Lanham, MD: Rowman & Littlefield, Oxford 2002, p. DURBIN P.T., 2008, Is There a Best Ethic of Sustainable Development?, in: Problemy Ekorozwoju/ Problems of Sustainable Development, vol 3 no 2, p. 5-14. DURBIN P.T., 2009, Sustainable Activism, the Center for Energy and Environmental Poli- 13 manitarna motywacja dla ulepszeń technologicznych w Ŝyciu społecznym lokalnych społeczności. Ostateczny wniosek. Niektórzy z moich czytelników – zakładam, Ŝe ktoś jednak śledził moje filozoficzne rozwaŜania aŜ do tego momentu – mogą narzekać, Ŝe wszystko sobie tak specjalnie ukartowałem na korzyść odpowiedzi dotyczących spraw lokalnych, zamiast zająć się tym, co zwykle jest postrzegane jako problem globalny. Odpowiadam im tak: Jeśli ktokolwiek uwaŜa, Ŝe ma wystarczającą wiedzę, aby odpowiedzieć na kwestię globalizacyjno-humanitarną, Ŝyczę powodzenia. Pamiętajcie jednak, aby wziąć pod uwagę wpływ, niezaleŜnie od ogólnego wniosku, jaki wywiera ona na lokalne społeczności. 5. 6. 7. cy and Experimental Learning, in: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol 4 no 1, p. 15-32. NUSSBAUM M., Frontiers of Justice: Disability, Nationality, Species Membership, Harvard University Press, Cambridge MA 2006. WCED, Our Common Future, Report of the World Commission on Environment and Development of the United Nations [the so-called Bruntland Report], Oxford University Press, Oxford 1987. SNOW C. P., The Two Cultures and the Scientific Revolution, Cambridge University Press, Cambridge England 1959. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, str. 15-22 Uwagi tetryka o zrównowaŜoności A Curmudgeon’s Thoughts on Sustainability David L. Russell President of Global Environmental Operations, Inc, 4642 Warrior Trail, SW, Lilburn, GA, 30047, USA, e-mail: [email protected] Streszczenie Niniejszy artykuł przedstawia odmienne podejście do idei zrównowaŜonego rozwoju, które sugeruje: 1) Ŝe pewne działania są ze swej natury niezrównowaŜone; 2) Ŝe zrównowaŜony rozwój powinien być definiowany w odniesieniu do technologii, gospodarki i popytu na poziomie podstawowym; 3) Ŝe zrównowaŜony rozwój moŜe być lepiej kontrolowany dzięki obserwacji ilości energii, odpadów i zuŜycia zasobów w produkcji, oraz dzięki traktowaniu technologii jak „czarne skrzynki”; 4) Ŝe dane o pozwoleniach środowiskowych otrzymywanych przez koncerny produkcyjne powinny być szerzej upubliczniane, gdyŜ umoŜliwi to większą redukcję emisji zanieczyszczeń; 5) Ŝe naleŜy określić receptory zanieczyszczeń i przypisać im koszty opracowania transgranicznych rozwiązań; oraz 6) Ŝe wciąŜ pozostaje wiele owocnej pracy do wykonania w zakresie opracowania dokładnych danych szacunkowych na temat wydajności receptorów rolniczych, pozarolniczych i oceanicznych. Słowa kluczowe: zrównowaŜony rozwój, populacja, działania niezrównowaŜone, pozwolenia środowiskowe, potrzeby badawcze Abstract This is a different approach to the subject of sustainability which suggests: 1) that certain activities are inherently unsustainable; 2) that sustainability be defined with regard to a basic level of technology, economy, and demand; 3) that sustainability can be better managed by looking at the energy and waste and consumption from manufacturing, and treating the technologies as "black boxes"; 4) the environmental permit data from manufacturing concerns needs to be made more public because the effect of the publication of that information will enhance pollution reduction; 5) that we need to define pollution receptors and assign the costs to develop trans-boundary solutions; and 6) that there is a lot of fruitful work still to be performed on developing very good estimates of the capacity of agricultural, non-agricultural, and oceanic receptors. Key words: sustainability, population, un-sustainable activities, environmental permits, research needs Introduction Wstęp One of the fundamental problems with the movement to promote sustainable activity is much like what a US Congressman said about obscenity: I may not be able to define it, but I will know it when I see it! Part of the problem with determining what is sustainable is the lack of information, and another significant part is the lack of clear definitions in terms. This brief paper attempts to provide some information on the informational database and its Jeden z fundamentalnych problemów ruchu promującego działania zrównowaŜone moŜna określić podobnymi słowami, jakich pewien amerykański kongresman uŜył w odniesieniu do pornografii: MoŜe nie potrafię jej zdefiniować, ale rozpoznam ją, kiedy ją zobaczę! Częścią problemu z określeniem, co jest zrównowaŜone, jest brak informacji, a takŜe brak przejrzystych definicji pojęć. Niniejszy artykuł podejmuje próbę dostarczenia wiadomości na temat bazy informacji oraz jej granic, i być moŜe 16 David L. Russell/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 15-22 Limits, and perhaps shed some small amount of clarity on the definitions of Sustainability. rzucenia pewnego światła na definicje zrównowaŜonego rozwoju. Fundamental Challenges Podstawowe wyzwania One person’s sustainable activity is another person’s unsustainable activity. It depends upon where we start the definition process, and how carefully we treat the data and their sources. Let us start with the prospect of mining, because we can largely agree upon the idea that almost any type of mining is unsustainable because it consumes finite resources for whatever purposes. Balancing that, our lifestyles, unless we all decide to abandon our modern conveniences such as indoor plumbing, heated homes, and decide to go back to wearing animal skins, all use stuff. That stuff has to come from somewhere. If there are metals involved in that stuff, those metals have to be mined, the ore crushed, the ore separated, and refined into usable metals. If our definition of unsustainable activity includes mining, then much of our entire manufacturing economy is unsustainable because it relies upon mined materials, which are by the strictest definition irreplaceable. Not so, you say? Well, even if you were able to recycle 100% of all that you extracted, you are ignoring the basic laws of thermodynamics. According to my very elementary phrasing, “You don’t get something for nothing!” I can be more scientific and talk about the increase in entropy or the problems in heat not being able to flow from a cooler body to a hotter body, but for the sake of this discussion, we can use the “something for nothing” definition. This entropy effect manifests itself in strange and simple. Not everything is 100% recyclable, as there are always impurities and unusable ends from any technology. We must first make allowances for how far we have come and then what we are willing to sacrifice in the name of being sustainable or as some would put it, totally green. In some instances, the impediments to sustainability are generated by some of it’s loudest and most visible advocates. I include the Hollywood crowd among these “green problem children” who are for the most part politically correct and proactive faux practitioners of sustainability. I love the mental image of some of the US hard-core “greens” in the US. They want to return to nature. They will be satisfied if they can live in a mountain cabin where they can commune with and return to nature, enjoying the benefits thereof as long as they can have access to the fruits of modern technology - an SUV or 4 wheel drive vehicle to navigate the rough road and get them away from the evil impacts of civilization, an Internet Connection to accompany their Large Screen TV which is hanging on the wall of their log cabin. They are self-satisfied because they heat with wood and solar panels and are dis- ZrównowaŜone działanie dla jednej osoby moŜe być niezrównowaŜonym dla drugiej. ZaleŜy to od tego, gdzie rozpoczniemy proces definiowania i jak ostroŜnie traktować będziemy dane i ich źródła. Zacznijmy od górnictwa – większość ludzi zgodzi się, Ŝe niemal kaŜdy rodzaj wydobycia jest niezrównowaŜony, gdyŜ zuŜywa ono wyczerpywalne zasoby. Z drugiej strony, nasz tryb Ŝycia – chyba, Ŝe wszyscy nagle porzucimy nowoczesne wygody typu bieŜąca woda wewnątrz domu i postanowimy wrócić do noszenia skór zwierzęcych – powoduje potrzebę uŜywania pewnych rzeczy. Te rzeczy muszą skądś pochodzić. Jeśli są zbudowane z metali, rudy tych metali muszą zostać wydobyte, następnie rozdrobnione, oddzielone, i przetworzone w metale uŜytkowe. Jeśli w definicji niezrównowaŜonego działania mieści się górnictwo, wówczas większość całej gospodarki wytwórczej takŜe jest niezrównowaŜona, poniewaŜ opiera się na materiałach, które są niemoŜliwe do odzyskania. Powiecie: to nie do końca prawda? CóŜ, nawet jeśli bylibyście w stanie odzyskiwać 100% wydobytych surowców, ignorujecie podstawowe prawa termodynamiki: „COŚ nie moŜe powstać z NICZEGO!" Mógłbym wyjaśnić to bardziej „uczenie”, mówiąc o zwiększeniu entropii czy o niemoŜliwości przepływu ciepła z ciała chłodniejszego do cieplejszego, ale dla dobra tej dyskusji moŜemy skorzystać z powyŜszej zasady „coś z niczego”. Efekt entropii przejawia się zarówno w zjawiskach skomplikowanych, jak i prostych. Nie wszystko jest w 100% odnawialne, poniewaŜ w kaŜdej technologii zawsze występują zanieczyszczenia i nieuŜyteczne resztki. Musimy oszacować, jak daleko chcemy się posunąć i co jesteśmy gotowi poświęcić w imię zrównowaŜonego rozwoju. W niektórych przypadkach przeszkody na drodze do zrównowaŜonego rozwoju wznoszone są przez jego najgłośniejszych zwolenników. Mam tu równieŜ na myśli hollywoodzki ludek pomiędzy tymi „zielonymi dziećmi”, które w większości są osobami politycznie poprawnymi i proaktywnymi, choć fałszywymi, propagatorami zrównowaŜonego rozwoju. Uwielbiam wyobraŜenie, jakie my, Amerykanie, mamy o niektórych radykalnych amerykańskich „zielonych”. Chcą powrotu do natury. Są szczęśliwi, mieszkając w chatce w górach, obcując z naturą i korzystając z jej błogosławieństw, pod warunkiem, Ŝe wciąŜ mają dostęp do nowoczesnych technologii – samochodu terenowego, który zabiera ich daleko od całego zła cywilizacji; oraz stałego łącza internetowego, podłączonego oczywiście do wielkoekranowego telewizora wiszącego na ścianie salonu ich drewnianej chatki. Są bardzo zadowoleni z siebie, bo ogrzewają dom drewnem i David L. Russell/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 15-22 connected from the local power grid. But don’t take away their cell phones, e-mail, and convenient grocery store because they might need it. These people are often self-satisfied that they are somehow “superior humans” because of their efforts to be green. Another term one might use is selfcentered hypocrites. They conveniently chose to ignore the fact that the electronics they use have consumed thousands of gallons of water, and produced pollution in the manufacture of the chips that power their sources of communications, controls, solar panels, plastics, and even the clothes they wear on their backs, to say nothing of the rubber in the soles of their boots. All are products of modern technology and are essentially inescapable in a modern society. Absurd nonsense? Not at all. This type of individual really exists. It is no more ridiculous than Mr. Al Gore, who lives in a house which is reportedly over 500 square meters and who thinks nothing of flying to various anti-global warming rallies sometimes on his private Lear jet which spews out tons of CO2, and which is about as high tech as one can get. I guess it’s all in your definitions. But I digress, and the topic is sustainability. I would propose that we consider a different definition of sustainability which is inextricably linked with technology. When you define a level of acceptable technology, population, and demand, you can define what is sustainable. That basic definition has to exclude the non-recyclable raw materials which are used for bootstrapping the technology. By this I mean metals, minerals, petroleum, and other things that are consumed as basic units of production and not solely for energy. Under this definition, coal mining, except for development of materials, would be classified as unsustainable. Mineral extraction and petroleum extraction for basic fabrication would similarly be unsustainable. We need raw materials to make stuff. This approach is not without some challenges. You need stuff to make stuff. Even in coal mining, we use petroleum or natural gas which must be drilled, pumped, refined, transported etc. until it gets to the end point of use - such as the fork lift trucks which are used to move things within the mine, and power the trucks and trains which bring goods and take coal from the mines. Trying to define which piece of equipment is used for which purpose is a thankless task and one which will end in frustration because there is no really good measure or database which will allow us to correctly assign the petroleum used for the fork lift truck to one purpose, and the similar engine used to pull coal cars to various track locations to another accounting code. The goal of sustainability should be, I believe, to minimize, as far as practical, the overall energy, and irreplaceable raw materials input. We should also seek to develop sources of energy 17 bateriami słonecznymi i nie są podłączeni do lokalnej sieci energetycznej. Ale nie zabierajmy im ich komórek, dostępu do e-maila i supermarketu, bo przecieŜ to wszystko moŜe im się przydać. Ludzie ci często odczuwają samozadowolenie na myśl o tym, Ŝe są lepszymi od innych dzięki swoim wysiłkom, by być ekologicznymi. Inne pasujące do nich określenie to „egocentryczni hipokryci”. Ignorują fakt, Ŝe elektronika, z której korzystają, pochłania tysiące litrów wody i powoduje zanieczyszczenie środowiska w procesie produkcji chipów zasilających ich narzędzia komunikacji, baterie słoneczne, przy produkcji tworzyw sztucznych, a nawet ubrań, które noszą. To wszystko produkty nowoczesnych technologii, przed którymi nie moŜna uciec. Nonsens i absurd? Ani trochę. Tacy ludzie naprawdę istnieją. I nie są wcale bardziej niedorzeczni niŜ Al Gore, który mieszka w domu o powierzchni ponad 500 m2 i dla którego nie jest problemem latanie na wiece przeciwko globalnemu ociepleniu od czasu do czasu własnym odrzutowcem, który emituje tony CO2 i jest przykładem nowoczesnej technologii. Widocznie wszystko zaleŜy od naszej prywatnej definicji. Ale odchodzę od głównego tematu. Istnieje inna definicja zrównowaŜonego rozwoju, nieodłącznie związaną z technologią. Określając dopuszczalny poziom rozwoju technologicznego, zaludnienia oraz popytu, moŜemy zdefiniować to, co jest zrównowaŜone. Taka podstawowa definicja musi wykluczać nieodzyskiwalne surowce, napędzające rozwój technologiczny – np. metale, minerały, ropę naftową wykorzystywane jako podstawowe jednostki produkcyjne, a nie tylko dla pozyskania energii. W tym kontekście wydobycie węgla, z wyjątkiem celów pozyskania materiałów, kwalifikuje się jako działanie niezrównowaŜone. NiezrównowaŜonym byłoby takŜe wydobycie minerałów i ropy naftowej dla podstawowych celów produkcyjnych. Aby produkować, potrzebujemy surowców. Podejście to niesie za sobą wyzwania. Potrzebujemy przedmiotów do produkcji innych przedmiotów. Nawet przy wydobyciu węgla uŜywamy ropy naftowej lub gazu ziemnego, które równieŜ muszą zostać odwiercone, wypompowane, oczyszczone, przetransportowane itd. aŜ do osiągnięcia celu ich przeznaczenia – np. do napędzana wózków widłowych uŜywanych do transportu materiałów i sprzętu wewnątrz kopalni, oraz cięŜarówek i pociągów przewoŜących węgiel z kopalni. Próba określenia, które sprzęty uŜywane są w jakim celu prowadzi nas do frustracji, poniewaŜ nie ma dobrego sposobu, który pozwoliłby na poprawne przypisanie ropy uŜytej do wózka widłowego jednemu celowi, a ropy zastosowanej w napędzie systemu kierującego wagoniki z węglem na róŜne tory – innemu. Według mnie, celem zrównowaŜonego rozwoju powinna być jak największa moŜliwa minimalizacja ogólnego zapotrzebowania na energię, oraz wkładu surowców nieodzyskiwalnych. Powinniśmy 18 David L. Russell/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 15-22 which are replaceable or self-regenerating and as non-polluting as practical – because it is the right thing to do, and not because we are afraid of the Armageddon of Global Warming or Global Cooling. We need to do this because we want to be good stewards of the Earth. A problem exists in how we define sustainability. As external observers, we cannot even begin know enough about the products and processes of manufacture to be able to calculate the sustainability of a manufactured item. As a qualifier, this may not be true for very simple processes, but it is definitely true for complex processes. Gross measures per unit of production only help to identify energy efficiency and sustainability as far as we can define the technology and compare one to another1. Plant A uses Process A, and Plant B uses Process B. There is a valid comparison only to the extent that Process A and Process B are extremely similar, or are the same process. Then the comparisons can be scaled up or down as appropriate, and production unit based comparisons can be valid for determining the sustainability of the process. The plant with the lower unit measure is more sustainable - in terms of whatever that measure is. If the processes are dissimilar processes, the attempt to compare sustainability is difficult if not impossible. If Plant A’s production is greater than Plant B, but plant A has a more efficient process than Plant B, the energy consumptions could indicate that the unit cost of energy production for plant A is much less than that for Plant B, and the unless we are using several measures, we might come to the incorrect conclusion about which facility is more sustainable. This is especially true when there are economies of scale and fundamentally different processes involved between the plants. One of the advantages of defining sustainability by tying it to a gross measure of technology and economic activity is that the improvements are real and can be measured. Given the output of Plant C, we can often know what the annual production and the gross economic output is for the plant, and we can, if we are careful, determine the waste materials and recycled materials from the plant by treating it as if it were a black box of a particular size. If Plant D produces something similar to Plant C, we can takŜe starać się rozwijać zastępowalne lub samoodnawialne, a przy tym jak najmniej zanieczyszczające źródła energii – dlatego, Ŝe takie postępowanie jest właściwe, a nie z obawy przed Armagedonem globalnego ocieplenia. Powinniśmy tak robić, gdyŜ chcemy być dobrymi kustoszami naszej planety. Problem w tym, jak definiujemy zrównowaŜony rozwój. Jako zewnętrzni obserwatorzy nie posiadamy nawet minimum wiedzy o produktach i procesach wytwórczych, potrzebnej do obliczenia wartości zrównowaŜenia dla danego produktu. Jako kwalifikator moŜe to nie być prawdą w odniesieniu do bardzo prostych procesów, ale w przypadku procesów złoŜonych – z pewnością tak. Kalkulacja miary brutto na jednostkę produktową jest sposobem na określenie wydajności energii i zrównowaŜenia tylko wtedy, gdy potrafimy zdefiniować daną technologię i porównać ją z inną2. Zakład A korzysta z Procesu A, a Zakład B korzysta z Procesu B. Porównanie tych zakładów ma sens tylko wówczas, jeśli Proces A i Proces B są do siebie bardzo zbliŜone lub są de facto tym samym procesem. Wówczas właściwość porównania moŜna by skalować w górę lub w dół, a porównania oparte na jednostkach produktowych byłyby wiąŜące dla ustalenia stopnia zrównowaŜenia procesu. W tym przypadku zakład z niŜszą miarą jednostkową byłby bardziej zrównowaŜony – pod względem tej właśnie miary. Jeśli porównywane procesy nie są do siebie podobne, próba porównania ich zrównowaŜenia jest bardzo trudna, jeśli nie niemoŜliwa. Jeśli wielkość produkcji Zakładu A jest większa niŜ Zakładu B, ale Zakład A wykorzystuje bardziej wydajny proces niŜ Zakład B, zuŜycie energii mogłoby wskazywać, Ŝe jednostkowy koszt produkcji energii dla Zakładu A jest znacznie mniejszy niŜ Zakładu B, i jeśli nie weźmiemy pod uwagę róŜnych środków, moŜemy dojść do błędnych wniosków. Szczególnie, gdy zakłady charakteryzują się róŜnymi skalami wielkości i fundamentalnie róŜnymi procesami. Jedną z korzyści definiowania zrównowaŜonego rozwoju przy uŜyciu miary brutto technologii i aktywności gospodarczej jest fakt, Ŝe uzyskiwana poprawa jest prawdziwa i moŜliwa do zmierzenia. Znając wydajność Zakładu C, często moŜna obliczyć wielkość rocznej produkcji oraz wydajność ekonomiczną 2 1 Back in the early 1980’s the USEPA decided that it wanted to take a building block approach to the task of defining technology levels so that it could better regulate water pollution coming from chemical processes. This approach was tried for about three years before being abandoned because there was more than one way of manufacturing chemical X, and in order to attempt regulation, the processes would have to be thoroughly examined, and a regulatory framework developed for the specific unit process or plant. The approach sounded simple but the complexity was enormous and the regulatory attempt was ultimately abandoned for a more generalized approach. The problem with defining energy utilization by a specific process is similarly complex. Na początku lat 80. USEPA (Agencja Ochrony Środowiska Stanów Zjednoczonych) zastosowała podejście modularne do zadania zdefiniowania poziomów technologii, tak by bardziej efektywnie kontrolować zanieczyszczenie wód procesami chemicznymi. Po 3 latach porzucono tę metodę, poniewaŜ stwierdzono, Ŝe do wyprodukowania substancji X moŜna było zastosować więcej niŜ jeden sposób. W tej sytuacji, aby wprowadzić kontrolę, naleŜałoby dokładnie przebadać wszystkie procesy, oraz opracować ramy kontrolne dla konkretnych procesów jednostkowych i zakładów. Metoda wydawała się prosta, ale w rzeczywistości jej złoŜoność była ogromna i została porzucona na rzecz bardziej ogólnego podejścia. Problem zdefiniowania utylizacji energii w danym procesie jest podobnie skomplikowany. David L. Russell/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 15-22 19 compare the inputs and outputs from the plant, measure the economic activity, the waste materials and the units of energy and waste products for inter-plant comparisons, without knowing the specifics of the process. The data we are seeking show up in internal plant statistics and account ledgers, and often in the public record in the form of permits. Air permits, water permits, solid and hazardous waste permits, and other environmental data can reveal a lot about each plant and provide critical information which will allow us to take a preliminary measure their environmental sustainability by measuring their environmental output. One of the advantages to this approach is that we do not need to worry about changes in technology as the newer less polluting technologies would still be measured by looking at the inputs and outputs and waste disposal costs and other environmental costs. Do we really care if Plant C has to haul its wastes 300 km for disposal while Plant D only has an 80 km haul? The costs of wasted disposal and the hauling and tipping fees will be accounted for each of the plants, and the difference in costs for transportation and disposal will be measured automatically in the internal accounting, and perhaps the external disclosures from the plant. The fact that one plant has a higher disposal cost per unit of production will not go unnoticed, and the mere publication of the differences will spark attempts at wastes minimization and costs reductions. In the US, it is often amazing what can be learned by one competitor about another competitor’s processes by perfectly legal investigation of their environmental permits, the number of employees, the size and shape of their factories, and other things. Most of this information is available in the US in the public information records. brutto, a takŜe ustalić (z pewną ostroŜnością) ilość odpadów i materiałów odzyskiwanych z zakładu, traktując to jak czarną skrzynkę pewnej wielkości. Jeśli Zakład D ma wielkość produkcji podobną do Zakładu C, moŜemy porównać ich nakłady oraz wydajność, zmierzyć ich aktywność gospodarczą, ilość odpadów i jednostek energii, nie znając nawet specyfiki ich procesów produkcyjnych. Dane, których szukamy, pojawiają się w wewnętrznych statystykach zakładu oraz księgach rachunkowych. Często są ogólnodostępne w formie pozwoleń środowiskowych związanych z powietrzem, wodą, ciałami stałymi oraz niebezpiecznymi odpadami. Potrafią one wiele powiedzieć o kaŜdym zakładzie, dostarczając informacji, dzięki którym będziemy mogli wstępnie zmierzyć jego stopień zrównowaŜenia względem środowiska – poprzez zmierzenie wydajności środowiskowej. Jedną z zalet tego podejścia jest to, Ŝe nie musimy martwić się zmianami technologicznymi, jako Ŝe nowsze, mniej szkodliwe technologie wciąŜ będzie moŜna zmierzyć patrząc na nakłady i wydajność, na koszty utylizacji odpadów i inne koszty środowiskowe. Czy to waŜne, Ŝe Zakład C musi przewozić swoje odpady do utylizacji w miejsce oddalone o 300 km, podczas gdy Zakład D transportuje je tylko 80 km dalej? Koszty wywozu odpadów i opłaty za przewóz i przeładunek będą wzięte pod uwagę w przypadku kaŜdego z zakładów, a róŜnica w ich wysokości będzie zmierzona automatycznie przez wewnętrzną księgowość. Fakt, Ŝe jeden z zakładów ponosi wyŜsze koszty utylizacji na jednostkę produktową na pewno zostanie zauwaŜony, a juŜ sama publikacja danych o róŜnicy w kosztach pomiędzy zakładami spowoduje próby minimalizacji ilości odpadów i redukcji kosztów. Trying to calculate the unknown Jak zatem zdefiniujemy to, co jest zrównowaŜone? Pierwszym zadaniem jest ustalenie wydajności receptora. Jest to wielkie wyzwanie. Moim zdaniem informacje, które posiadamy na temat zdolności róŜnych typów zasobów rolniczych i naturalnych do redukcji zanieczyszczenia, nie są wystarczające do obliczenia, jaka ilość danej substancji zanieczyszczającej lub grupy takich substancji moŜe być odparta przez daną właściwość środowiska. Choć moŜemy dokonać tej kalkulacji w przybliŜeniu, wynik wciąŜ będzie bardzo niepewny. Powstaje wówczas pytanie na temat zanieczyszczenia transgranicznego. Jeśli dany kraj posiada zapas zdolności do wchłonięcia zanieczyszczeń, ale jego zakłady produkcyjne są usytuowane przy granicach państwowych, jak wówczas naleŜy obliczyć obciąŜenie zanieczyszczeniami oraz zrównowaŜenie danego zakładu? Kto na tym skorzysta, a kto poniesie koszty? Jeśli np. elektrownia znajduje się przy wschodniej granicy państwa, prawdopodobnym jest, Ŝe zanieczyszczenie powietrza, które So how do we define what is sustainable? The first challenge is to determine the capacity of the receptor. And there we have a challenge. I don’t believe that the information we have about the capacity of various types of agricultural and natural resources to abate pollution is sufficient to permit us to make the calculation of how much of a particular pollutant or group of pollutants can be abated by a particular property. While we may be close to making this calculation by some estimates, there is still a lot of uncertainty in the calculation. The question of trans-boundary pollution then arises. If a country has excess capacity to consume pollution but has production facilities at its borders, how should the burden of pollution and the sustainability of the facility be calculated? Who gets the credits, who gets the costs? If, for example a power plant is situated on the eastern border of a country, Próba obliczenia niewiadomej 20 David L. Russell/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 15-22 it’s air pollution will likely be affecting the country to its west. Pollution discharges, and heat discharges to water may also become trans-boundary problems3. How do we calculate the costs and the damage, and who is liable for the damage, especially if that damage occurs in another country. In the US, there is a current problem between the states in the Northeast, and in Canada. These regions are sill having a problem with the coal being burned in the Midwest power stations. The sulfur and nitrogen oxides form sulfuric acid and nitric acid in the atmosphere and are precipitated in acid rain. The acid rain lowers the pH of rivers and lakes with low alkalinity, making then uninhabitable for aquatic and plant life. The capacity of the greatest environmental receptor of all, the ocean is being studied but many variables remain to be evaluated before predictive models can accurately forecast the assimilative capacity on a global or even a regional basis. The marine research community can make very rough calculations about the pollution assimilative capacity – and that capacity is finite.4 The accuracy of that capacity estimate is open to question because of the large number of variables such as temperature – depth profiles, ocean mixing, alkalinity, salinity, algae production, solar radiation, etc. Discharges into the ocean’s waters can deplete the dissolved oxygen concentration and make substantial changes in marine life. The discharge of garbage into the oceans has created the Pacific Subtropical Gyre, a huge patch of floating plastic garbage which has depleted the oxygen concentration of the region and which may be causing more long term damage than either the Torrey Canyon or Exxon Valdez Oil spills. There are similar gyres in the Atlantic and other oceans where there are circular current patterns. The reports indicate that the gyres are mostly made up of plastics, polypropylene and polyethylene and similar plastics which have washed from the shore. Marine dumping was supposedly outlawed in 1988. What is the cost of the gyres? How do we measure their impact, and how do we assess and assign the long term remediation costs of cleaning up these areas (if they ever are to be cleaned). Do the costs get assigned to the manufacture of polypropylene and polyethylene? Do they get assigned to the production of water bottles? And more importantly, what do we do to prevent further contamination from these sources? A tax on 3 For an example of transboundary water pollution, one has to look no further back than the February 2000 cyanide spill to the Danube. The effects were definitely transboundary and affected a number of countries. 4 The estimated absorptive capacity of the Oceans has been estimated at 2.1 Giga Tonnes per year, http://www2. ec.gc.ca/soer-ree/English/SOER/1996report/Doc/1-7-3-72-2-1.cfm#box10.2 generuje, rozprzestrzeni się równieŜ do sąsiada. Zrzuty zanieczyszczeń i ciepła do wody równieŜ mogą stać się problemami transgranicznymi5. Jak obliczyć koszty i szkody powstałe w ten sposób? Kto jest za nie odpowiedzialny – zwłaszcza, jeśli szkody powstały w innym kraju? Problem ten jest obecny w USA – odniesieniu do stanów na Północnym Wschodzie – oraz w Kanadzie. Rejony te wciąŜ mają kłopoty z powodu węgla spalanego w elektrowniach na Środkowym Zachodzie. Tlenki siarki i azotu tworzą w atmosferze kwas siarkowy i azotowy, i opadają na ziemię w formie kwaśnych deszczy. ObniŜają one pH rzek i jezior o niskiej zasadowości, czyniąc je niezdatnym do zamieszkania przez florę i faunę wodną. Bada się wydajność największego receptora środowiskowego, jakim jest ocean, ale naleŜy jeszcze ocenić wiele zmiennych, zanim modele prognozujące będą zdolne prawidłowo przewidzieć zdolność asymilacyjną w skali światowej, czy wręcz regionalnej. Naukowcy potrafią wykonać zaledwie przybliŜone obliczenia zdolności asymilacji zanieczyszczeń6. Ponadto dane te moŜna kwestionować ze względu na duŜą liczbę zmiennych, takich jak stosunek temperatury do głębokości, mieszanie wód oceanicznych, zasadowość, zasolenie, produkcję glonów, promieniowanie słoneczne itd. Zrzuty do wód oceanicznych mogą zmniejszyć stęŜenie tlenu i spowodować znaczące zmiany w morskim ekosystemie. Zrzuty odpadów do oceanów doprowadziły do powstania Podzwrotnikowego Wiru Pacyficznego – ogromne pływające wysypisko plastikowych śmieci, które zredukowało stęŜenie tlenu w regionie i które moŜe wyrządzić większe szkody niŜ wycieki ropy z tankowców Torrey Canyon czy Exxon Valdez. Podobne wiry moŜna znaleźć równieŜ na Atlantyku i innych oceanach, na których występują prądy okręŜne. Raporty wskazują, Ŝe wiry te zawierają głownie plastikowe śmieci z polipropylenu i polietylenu, które zostały zabrane przez fale z wybrzeŜy. Oficjalnie zrzuty morskie zostały zakazane w 1988 roku. Jaki jest koszt wirów? Jak zmierzyć siłę i skalę ich oddziaływania i jak ocenić długoterminowe koszty naprawcze i wyznaczyć fundusze na oczyszczenie tych obszarów (jeśli to w ogóle kiedykolwiek nastąpi)? Czy tymi kosztami zostaną obarczeni producenci polipropylenu i polietylenu? Producenci butelek do napojów? I co waŜniejsze, co naleŜy zrobić, by zapobiec dalszym zanieczyszczeniom pochodzącym z tych źródeł? Wprowadzić podatek od produkcji? Opodatkować butelki? 5 W poszukiwaniu przykładu transgranicznego zanieczyszczenia wód nie trzeba sięgać daleko. W lutym 2000 roku miał miejsce wyciek cyjanidów do Dunaju. Jego skutki miały zdecydowanie transgraniczny charakter i objęły swym zasięgiem kilka krajów. 6 Zdolność oceanów do absorpcji zanieczyszczeń szacuje się na 2.1 gigaton rocznie. David L. Russell/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 15-22 production? A tax on plastic bottles? There is much fruitful research which can be performed. I do not believe that we will be able to successfully calculate or define sustainability until we have a relatively “good” set of estimates for the production and assimilative capacities of this planet. That does not mean that we should give up, but we need to look at things a bit smarter, and define what elements we are going to use rather than define every factor and every element in the process. In a societal sense we cannot and will not retreat from technology. We need to embrace the technology and look for better and cleaner manufacturing techniques, because they are to our benefit. We need more public information about the environmental emissions from our processes. It is the awareness of that information which will cause great improvements through natural competiveness processes, and without abusive governmental mandates. Before I get off my soap box and relinquish this platform, let me conclude with the subject of Global Warming as it relates to sustainability. Question: When is a tonne of CO2 emitted by one location not equal to a tonne of CO2 emitted in another location? The answer, unfortunately is in the Kyoto Protocols. The treaty is a political and economic development document in the guise of an global environmental protection treaty7. From a scientific viewpoint, this inequality between discharges of CO2 in one country versus another is clearly nonsense. The ability of a “First World Country” to transfer manufacturing processes to a “Third World Country”, and receive pollution control credits for that transfer is less than environmentally beneficial. In a few cases, less efficient technology has been installed in the “Third World Country” and the result is greater net pollution, but it is counted as “sustainable” because the recipient country has a lot of forests to absorb the pollution (CO2), or is in need of economic development. Sustainability must be based on an overall balance with an appropriate assimilative capacity. We must also make these assessments with a critical eye to the costs and with an innate skepticism about the prognosticated disaster scenarios, the state of the knowledge of the system, and the long term consequences of our actions8. 21 NaleŜy jeszcze przeprowadzić wiele badań. UwaŜam, Ŝe nie będziemy w stanie prawidłowo obliczyć wartość zrównowaŜenie lub zdefiniować zrównowaŜony rozwój, dopóki nie uzyskamy stosunkowo „dobrego” zestawu danych szacunkowych dotyczących zdolności produkcyjnych i asymilacyjnych ziemi. Musimy spojrzeć na te sprawy w mądrzejszy sposób i określić elementy, które wykorzystamy – zamiast definiować kaŜdy czynnik i element procesu. W sensie społecznym nie moŜemy zrezygnować i nie zrezygnujemy z technologii. Musimy ją zaakceptować i poszukiwać lepszych i czystszych technik produkcyjnych, poniewaŜ posłuŜy to dla naszego dobra. NaleŜy równieŜ upubliczniać informacje dotyczące emisji zanieczyszczeń do środowiska. To właśnie świadomość istnienia tych informacji spowoduje krok naprzód w procesach naturalnej konkurencji i to bez nakazów rządowych. Poruszę jeszcze na koniec temat globalnego ocieplenia, który jest związany z kwestią zrównowaŜonego rozwoju. Pytanie: Kiedy tona CO2 wyemitowana w jednym miejscu nie jest równa tonie CO2 wyemitowanej gdzie indziej? Odpowiedzi dostarcza niestety Protokół z Kioto. Dokument ten to plan rozwoju politycznego i gospodarczego pod przykrywką traktatu o globalnej ochronie środowiska9. Z naukowego punktu widzenia, nierówne proporcje dozwolonych emisji CO2 w róŜnych krajach to czysty nonsens. Zdolność „Kraju Pierwszego Świata” do przeniesienia procesów wytwórczych do „Kraju Trzeciego Świata” i otrzymywanie za to kredytów redukcji emisji nie przyniesie korzyści dla środowiska. W kilku takich przypadkach w „Kraju Trzeciego Świata” zastosowano mniej wydajną technologię, co spowodowało większe zanieczyszczenie netto, ale działanie takie nadal uwaŜa się za „zrównowaŜone”, poniewaŜ krajodbiorca ma duŜe obszary leśne zdolne pochłonąć zanieczyszczenia (CO2) lub istnieje w nim potrzeba rozwoju gospodarczego. ZrównowaŜony rozwój musi opierać się na ogólnej równowadze z odpowiednią zdolnością asymilacyjną. Musimy równieŜ dokonywać oceny, patrząc krytycznie i sceptycznie na prognozowane koszty, scenariusze katastrof, stan wiedzy systemowej oraz długofalowe konsekwencje naszych działań10. 7 Despite the fact that we now may be facing a period of “global cooling”, advocates of global warming are still pushing for everyone to sign on to the treaty to prevent global warming. If the science is bad or questionable, it is not a settled issue, and it is a poor basis for making economic policy which has sweeping economic implications. 8 I refer specifically to those who have vested interests in the disaster scenarios posed in such fictional films as An Inconvenient Truth, and would also refer the reader to the differences between the first and second IPCC reports with regard to the change in the knowledge about climate change and the prognostications in those reports. It will indeed be interesting to see what happens in the next IPCC report, especially since the skeptics have and are organizing scientifically based challenges to the conclusions presented therein. 9 Pomimo, Ŝe być moŜe obecnie czeka nas okres „globalnego ochłodzenia”, głosiciele nadejścia globalnego ocieplenia wciąŜ naciskają, by wszyscy podpisali Protokół, zapobiegając globalnemu ociepleniu. Jednak jeśli ta teoria jest niesłuszna lub budzi wątpliwości, nie moŜna jej przyjmować za pewnik i opierać na niej plany gospodarcze o dalekosięŜnych skutkach. 10 Mam tu na myśli szczególnie tych ludzi, którzy powaŜnie zainteresowali się scenariuszami katastrof przedstawionymi w takich filmach (fabularyzowanych) jak 22 David L. Russell/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 15-22 Conclusion Podsumowanie We have to carefully select the definition of sustainability and decide to exclude those fundamental processes which are supplying raw materials. We need to define sustainability with respect to our technologies, population demands, and society, and use economic terms for those definitions. We need to look at the total kg of wastes emitted to the environment, and attempt to get that to a level where the environment can accept the contamination without damage. One of the ways to do this is to collect and publish the environmental permitting, discharge and cost data – and make it public. We need to focus greater effort on defining the assimilative capacity of our natural and agricultural resources. We need to address the major outstanding issues in defining sustainability and focus on the “right stuff”, with respect to our current technological base. We need to get better information sources and make them public, and we need to be sure that we are looking at the right things for the right reasons. Musimy bardzo ostroŜnie definiować zrównowaŜony rozwój, wykluczając z tej definicji podstawowe procesy dostarczające surowców. Definicja ta musi mieć odniesienie do technologii, wymogów populacyjnych i społeczeństwa, oraz zawierać pojęcia ekonomiczne. Musimy wziąć pod uwagę całkowitą masę odpadów emitowanych do środowiska i starać się zredukować ją do poziomu, gdzie środowisko będzie mogło przyjąć zanieczyszczenia bez ponoszenia szkody. Jednym ze sposobów na to jest zbieranie i publikacja danych o pozwoleniach środowiskowych, wielkości zrzutów oraz kosztach – i nagłośnienie ich. Musimy zwiększyć nasze wysiłki w kierunku określenia zdolności asymilacyjnej naszych zasobów naturalnych i rolniczych. Musimy rozwiązać najwaŜniejsze kwestie w definiowaniu zrównowaŜonego rozwoju i skupić się na „słusznych sprawach” w odniesieniu do obecnej bazy technologicznej. Musimy pozyskać lepsze źródła informacji i upublicznić je, a takŜe upewnić się, Ŝe spoglądamy na właściwe rzeczy z właściwych powodów. Niewygodna prawda. Chciałbym równieŜ zwrócić uwagę na rozbieŜności pomiędzy pierwszym a drugim raportem IPCC (Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu) w zakresie zmiany poziomu wiedzy o zmianach klimatycznych, jak równieŜ w prognozach zawartych w tychŜe raportach. Z zaciekawieniem oczekuję następnego raportu IPCC, zwłaszcza, Ŝe wnioski zawarte w poprzednich raportach były i są naukowo podwaŜane przez sceptyków. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2009, vol. 4, no 2, str. 23-44 W kierunku sprawiedliwego i zrównowaŜonego rozwoju ludzkości: rozwaŜania filozoficzne Human Progress Towards Equitable Sustainable Development: A Philosophical Exploration Victor Udo1, Artur Pawłowski2 1 Manager, Enterprise Risk Governance and Policy, Pepco Holdings Inc., Energy and Technology Center, P.O. Box 6066, Newark, DE 19714, USA, e-mail: [email protected] 2 Politechnika Lubelska, Wydział InŜynierii Środowiska, Zakład Podstawowych Problemów Ekorozwoju, ul. Nadbystrzycka 40B, 20-618 Lublin, e-mail: [email protected] Streszczenie W artykule zaproponowano nowy model rozumienia i zarządzania światowym rozwojem ludzkości w kontekście ogólnej równowagi naszej planety. Oparty jest on na złoŜonych, wzajemnych powiązaniach pomiędzy społeczeństwem, technologią i środowiskiem, rozpatrywanych z perspektywy globalnej. Autorzy zastosowali model kaskadowy krzywej S dla zbadania rozwoju ludzkości i wyzwań w zakresie zachowania równowagi od początków ludzkości do dnia dzisiejszego. Autorzy zaobserwowali, Ŝe na znaczny postęp historyczny i teleologiczny składa się pięć krytycznych etapów: aktualny poziom rozwoju, etap przełomu związanego z kryzysem, etap edukacji spowodowanej przełomem, etap działań transformacyjnych oraz etap nowego poziomu rozwoju. W artykule aktualny poziom rozwoju ludzkości określa się mianem globalizacji opartej na dogmatycznej ekonomii wolnego rynku, lekcewaŜącej równowagę cywilizacji. Ludzkość znajduje się na skraju wyczerpania zasobów nieodnawialnych i pogorszenia stanu środowiska na tyle, Ŝe pod duŜym znakiem zapytania stoi moŜliwość zapewnienia potrzeb dla przyszłego pokolenia. Nowa sytuacja, w której kraje rozwijające się nie są w stanie osiągnąć poziomu konsumpcji na równi z krajami rozwiniętymi, a kraje rozwinięte nie będą mogły zachować obecnego poziomu konsumpcji, stanowi wystarczający impuls dla rozwoju ludzkości w kierunku sprawiedliwego i zrównowaŜonego globalnego rozwoju. Wspólna wola rodziny narodów, aby przeprowadzić takie przejście z aktualnego poziomu rozwoju opartego na konsumpcjonizmie ekstrakcyjnym do nowego poziomu rozwoju opartego na odnawialnej równowadze wymaga następujących etapów: przełomu wynikającego z kryzysu, edukacji spowodowanej kryzysem i działań transformacyjnych ze strony wszystkich zainteresowanych – kaŜdego człowieka. Słowa kluczowe: model kaskadowy krzywej S, globalizacja, zrównowaŜona konsumpcja Abstract This paper suggests a new paradigm for understanding and managing global human progress in the context of overall sustainability of our planet. It deals with the complex interrelationship between society, technology, and the environment from the global perspective. The authors use the Cascaded –S Curve Model to explore humanity progress and the challenge of sustainability from the first human to the contemporary. They observed that major historical and teleological human progress tends to occur in five critical stages: the existing level of progress, crisis-breakthrough stage, breakthrough education stage, transformative action stage, and a new level of progress stage. The paper characterizes contemporary human level of progress as globalization based on a dogmatic free market economy that neglects the sustainability of the human civilization, which are in the edge of exhausting nonrenewable resources and deterioration of the environment below the carrying capacity that can support the future generation of humankind. The emerging reality that the developing world cannot reach a level of consumption of 24 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 the present developed world and the developed world will not be able to retain the present level of consumption is a sufficient trigger for the five stage human progress towards equitable global sustainable development. The collective will of the family of nations to manage such transition from today’s existing level of progress based on extractive consumerism to the new level of progress based on renewable sustainability requires crisisbreakthrough, education-breakthrough and transformative action by all stakeholders – every human being. Key words: Cascaded S Curve Model, globalization, sustainable consumerism Introduction Wprowadzenie It seems that sustainability in terms of human survival and progress is an inherent societal characteristic that appears to have been a part of human behavior from the beginning of time. For example, it is written in the Bible: In the beginning God created heaven and the earth. And the earth was without form and void; and darkness was upon the face of the deep. And the Spirit of God moved upon the face of the waters. And God said, Let there be … and there was… So God created man in His own image…male and female created He them. And God blessed them and God said unto them: Be fruitful and multiply and replenish the earth….And God saw everything that he had made and behold it was very good (King James Version of the Holy Bible chapter 1 verses 1 to 29). This quotation seems as the earliest and most compelling articulation and lasting construct of global society sustainability – multiply and replenish the earth. Society is defined here as people who live within a specific territorial borders (e.g. a nation, region or the planet) and who share a common culture where culture is defined as the technology as well as patterns of thinking, feeling and behaving that are passed from generation to generation (Shepard, 1999). From the first human1 (Adam and Eve), through the primitive human, the subsistence human, the industrial human, to the corporate human the global society seems to have focused on the fruitful and multiply aspect of the above quotation as illustrated by Ellul's technological society (Ellul, 1964). The “environmentally conscious” human seems to have appeared in the last three to four decades crying: “stop exploiting the earth” keep earth in the balance (see Gore's Earth in the Balance, 1993 for example) or replenish the earth. Deterioration of the environment was brought to the global public policy arena through ecological activities and events in the 1960s. It was dominated Wydaje się, Ŝe równowaga w kontekście ludzkiego przetrwania i rozwoju stanowi nieodłączną cechę charakterystyczną społeczeństwa, która okazuje się być częścią ludzkiego zachowania od samego początku stworzenia. Np., jak mówi Biblia: Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię. Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem, ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch BoŜy unosił się nad wodami. Wtedy Bóg rzekł: Niechaj się stanie... i stała się... Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz ...stworzył męŜczyznę i niewiastę. Po czym Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: Bądźcie płodni i rozmnaŜajcie się, abyście zaludnili ziemię… A Bóg widział, Ŝe wszystko, co uczynił, było bardzo dobre (Pismo Święte, Rdz 1,1-31). Ten cytat wydaje się być najwcześniejszym, najistotniejszym sformułowaniem i interpretacją globalnej równowagi społecznej – poprzez zaludnianie Ziemi. Społeczeństwo zdefiniowano tutaj jako ludzi, którzy Ŝyją na określonym terytorium (np. naród, region lub planeta) i mają wspólną kulturę, przy czym kultura rozumiana jest jako technologia, a takŜe sposób myślenia, odczuwania i zachowania, przekazywany z pokolenia na pokolenie (Shepard, 1999). Wydaje się, Ŝe od czasów pierwszych ludzi2 (Adama i Ewy), poprzez człowieka pierwotnego, człowieka epoki samowystarczalnego rolnictwa, człowieka epoki rewolucji przemysłowej, po człowieka epoki wielkich korporacji, społeczeństwo światowe skupiło się na przesłaniu dotyczącym urodzaju i rozmnaŜania zawartym w powyŜszym cytacie, zgodnie z ujęciem proponowanym przez Ellula (1964) w społeczeństwie technologicznym. Człowiek „świadomy zagroŜeń dla środowiska” pojawił się przed 34 dziesięcioleciami z hasłem: „przestańcie eksploatować Ziemię” – zachowajcie równowagę (np. Gore, 1993) lub uzupełnijcie zasoby na Ziemi. Kwestia pogarszającego się stanu środowiska naturalnego pojawiła się na publicznej arenie mię- 1 2 The First human has been defined here to represent our human ancestors that were the first to live and populate the earth. The Primitive human is the nest generation of human beings on the progress continuum right before the mostly subsistence farming and agricultural age before the machine and industrial age. The Corporate human represents the modern age, which is fast giving way to the contemporary post-modern, post-industrial Cyber human. Definicja Pierwszego Człowieka, którą tutaj zastosowano, oznacza naszych przodków, którzy jako pierwsi zamieszkali i zasiedlili Ziemię. Człowiek pierwotny to następne pokolenie ludzkie w chronologii rozwoju, zaraz przed epoką samowystarczalnego rolnictwa i hodowli, a takŜe przed erą maszyn i rewolucją przemysłową. Człowiek epoki wielkich korporacji reprezentuje współczesność, co z kolei prowadzi do cyber-człowieka ery postmodernistycznej i industrialnej. Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 25 Table 1: Summary of S-Curve Model Applications in Society Tabela 1. Podsumowanie zastosowań krzywej S w społeczeństwie Phenomena/ S-curve Stages Stage 1 Stage 2 Stage 3 Stage 4 Stage 5 Application Area Issues Addressed Zjawisko/ Etapy krzywej S Etap 1 Etap 2 Etap 3 Etap 4 Etap 5 Obszar zastosowania Poruszane tematy Źródło Idea Diffusion/ Products Life Cycle Innovators/ Introduction Early Adopters/ Early Growth Early Majority/ Late Growth Late Majority/ Maturity Laggards/ Decline Technology/ Business Economic- Profit & Market Share Dyfuzja idei/ Cykl Ŝycia produktu Innowatorzy/ Wprowadzenie Pierwsi zwolennicy/ Wczesna faza rozwoju Wczesna większość/ Późna faza rozwoju Późna większość/ Dojrzała faza Spóźnieni zwolennicy/Schyłek Technologia/ Biznes Ekonomia – udziały w zyskach i rynku Hargadon/Capon Economic Growth Traditional Society Pre-Conditions for Take Off Take Off Rise to Maturity High Mass Consumption Political Economy Equity -Wealth re-distribution Rozwój ekonomiczny Tradycyjne społeczeństwo Warunki konieczne do funkcjonowania Funkcjonowanie Scientific Revolution Old Paradigm Anomalies Crisis Extra Science New Paradigm Social Science Empowerment Political Power Rewolucja naukowa Stary paradygmat Anomalie Kryzys Rozwój do dojrzałego funkcjonowania Wysoka masowa konsumpcja Ekonomia polityczna Sprawiedliwość – Redystrybucja zasobów Rostow by concept of preservation of the nature, and the man in most discussion was treated not as a part of the nature, but rather as a monster living apart from the Nature, who was, and sometimes is, responsible for deterioration of the nature. In some fundamentalist approach the man was treated as unwanted species. This is a equitable sustainable development (ESD) problem. The concept of preservation of the nature because of neglecting human beings is not widely accepted and it is not able to motivate people to change their behavior. However same problems seen and addressed as ESD, can spur crisis breakthrough, education and transformative action since it accepts harmony between the man and the nature. Since ESD has a chance to deeply change relation the man with the nature surrounding him perceived as a whole globe i.e. reserve of recourses for the human civilization, a place to live with peace with other species, it may be treated in according to Pawłowski (2008) as a beginning of a Nowa nauka Nowy paradygmat Nauki społeczne Wzmocnienie pozycji – Siła polityczna Blakie(Kuhn) Global Human Social Progress Existing Level of Progress CrisisBreakthrough BreakthroughEducation Transformative Action New Level of Progress Applied Sustainability EGSD Światowy Rozwój Społeczny Ludzkości Aktualny poziom rozwoju Przełom spowodowany kryzysem Edukacja związana z przełomem Działania transformacyjne Nowy poziom rozwoju Stosowany zrównowaŜony rozwój EGSD Udo, 2002 dzynarodowej poprzez działalność i akcje proekologiczne w latach 60. Dominująca była koncepcja ochrony przyrody, a człowiek w większości dyskusji traktowany był nie jako część środowiska naturalnego, a raczej jako potwór Ŝyjący poza Przyrodą, który był, i nadal jest, odpowiedzialny za pogarszający się stan środowiska naturalnego. W podejściu fundamentalistycznym człowieka traktowano jako niechciany gatunek. To ESD – problem sprawiedliwego zrównowaŜonego rozwoju (ang. equitable sustainable development problem). Koncepcja ochrony środowiska naturalnego ze względu na lekcewaŜącą postawę człowieka nie jest powszechnie akceptowana i nie ma mocy, aby motywować ludzi do zmiany swojego zachowania. Poprzez ESD jest moŜliwe przełamanie kryzysu i głęboka zmiana relacji pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem (źródłem zasobów dla naszej cywilizacji i miejscem Ŝycia w równowadze z innymi gatunkami). Takie podejście moŜe oznaczać, jak pisze Pawłowski 26 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 Figure 1. S-Curve Model of Global Human Social Progress Trajectory Rysunek 1. Model krzywej S ilustrujący trajektorię światowego rozwoju społecznego ludzkości new revolution or equitable global sustainable development (EGSD). (2008), początek nowej rewolucji, czyli sprawiedliwy, globalny, zrównowaŜony rozwój (ang. EGSD, equitable global sustainable development). W celu zbadania historycznego i teleologicznego postępu oraz zrównowaŜonego rozwoju, zastosowano model kaskadowy krzywej S. Zastosowano go juŜ w przynajmniej trzech aplikacjach, aby opisać róŜne zjawiska, co podsumowano w tabeli 1 i przedstawiono na rysunku 1. To explore historical and teleological human progress and sustainability, the cascading S-curve model is employed. S-curve model is not a new concept. It has been used in at least three applications to describe different phenomena as summarized in Table 1. and depicted in Figure 1. Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 As shown in Figure 1, a trajectory beginning at the discovery of fire, through the Stone Age, Agric Age, Machine Age, Computer Age and the emerging Internet Age could be approximated by cascading S-curves. It should be noted that there is no time scale for the stages in human progress illustrated in Figure 1. However, the successive ages are getting much closer especially if the Computer Age is compared with the Internet Age for example. The transition from the Machine Age to the Computer Age has been blurred by the speed of convergence between electro-mechanical and electrical/electronic technologies and their diffusion rate. Through the modern era, there have been significant changes and Meta narratives of social and technological dynamism in the global political economy including feudalism, imperialism, colonialism, internationalism, capitalism, communism, socialism and of late, globalization. All of these modernity project narratives have inherent inequities that are being compounded by environmental limitation and increasing global population growth in the contemporary world system organization thus resulting in the EGSD problem. In his attempt to address the inequity problem, Karl Marx (1867) used economic history in a three level dialectical sense to show communism as a synthesis of feudalism and capitalism. History seems to have proven Marx wrong as was demonstrated by the fall of the Iron Curtin, preceded by the born of Solidarity movement in Poland. Recall, that according to Plato, Hegel, and Marx dialectics starts first with a thesis, second with an anti-thesis, and then third a synthesis to form a new thesis. In (Udo, 2002) the fourth level called a pro-thesis which is a combination of not just two thesis but several syntheses into a transformative action is proposed. Combining this notion of pro-thesis with Fay's (Fay, 1975, 1987) components of critical social science (theory of false consciousness, theory of crisis, theory of education and the theory of transformative action) and the S-Curve modeling shown in Table 1, historical and teleological human progress can be shown to occur in five major stages as illustrated in Figure 1. For the EGSD problem, notice that Figure 1 assumes no environmental constraints in terms of the planet’s carrying capacity. As summarized in Table 1, the first of such five stages is the existing level of progress, which represents the prevailing conditions at the tail end of the lower S-curve. The second stage is the crisisbreakthrough stage, followed by the breakthrougheducation stage, then the transformation stage that leads to the new level of progress thus beginning another pair of cascaded S-curves as demonstrated Figure 1 and discussed below. 27 Zgodnie z rys. 1, trajektorię rozpoczętą wraz z odkryciem ognia, poprzez epokę kamienia, epokę rolnictwa, epokę maszyn, erę komputerową oraz nową erę internetową moŜna przybliŜyć poprzez kaskadowe krzywe S. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe nie istnieje Ŝadna skala czasowa dla etapów rozwoju ludzkości przedstawionych na rys. 1. Widać jednak, Ŝe kolejne epoki następują po sobie w coraz krótszych odstępach czasu, zwłaszcza patrząc na niewielki odstęp czasowy pomiędzy epoką komputerową a erą internetową. Przejście od epoki maszyn do epoki komputerowej nie było bardzo wyraźne ze względu na prędkość zbieŜności pomiędzy technologiami elektro-mechanicznymi i elektrycznoelektronicznymi oraz tempem ich rozprzestrzeniania. W obecnej erze nastąpiły znaczne zmiany i Meta relacje dynamizmu społecznego i technologicznego w światowej ekonomii politycznej, w tym feudalizm, imperializm, kolonializm, internacjonalizm, kapitalizm, komunizm, socjalizm i w końcu globalizacja. Wszystkie te współczesne relacje projektowe nowoczesności charakteryzują się inherentnymi nierównościami, które dodatkowo potęgują ograniczenia środowiskowe i ciągle rosnąca liczba ludzkości, co skutkuje problemem EGSD. Karol Marks (1867) podejmował temat nierówności, uŜywając w swoich rozwaŜaniach na ten temat historii ekonomii w 3-stopniowym dialektycznym rozumieniu, które ukazuje komunizm jako syntezę feudalizmu i kapitalizmu. Upadek śelaznej Kurtyny, poprzedzony powstaniem „Solidarności” w Polsce wydaje się obalać tę teorię. NaleŜy pamiętać, Ŝe według Platona, Hegla i Marksa dialektyka rozpoczyna się tezą, następnie powstaje antyteza, a trzecim etapem jest synteza dla powstania nowej tezy. Udo (2002) proponuje dodanie czwartego poziomu zwanego pro-tezą, który to poziom nie jest prostym połączeniem dwóch tez, ale kilku syntez w działania transformacyjne. Poprzez połączenie tego pojęcia pro-tezy z elementami krytycznych nauk społecznych Faya (Fay, 1975 i 1987) (teorii fałszywej świadomości, teorii kryzysu, teorii edukacji i teorii działań transformacyjnych) i modelu krzywej S przedstawionego w tab. 1, historyczny i teleologiczny postęp ludzkości moŜna pokazać jako zachodzący w pięciu głównych etapach, co ilustruje rys. 1. Z uwagi na problem EGSD, naleŜy zauwaŜyć, Ŝe rys. 1 nie zakłada Ŝadnych ograniczeń środowiskowych związanych z moŜliwościami zasobowymi naszej planety. Zgodnie z tab. 1, pierwszy z tych pięciu etapów to aktualny stan rozwoju, który jest równoznaczny z przewaŜającymi warunkami na końcówce niŜszej krzywej S. Drugi etap to przełom spowodowany kryzysem, po którym następuje etap edukacji spowodowanej przełomem, a później etap transformacji prowadzący do nowego poziomu rozwoju. Rozpoczyna się w ten sposób kolejna para kaskadowych krzywych S, co zaprezentowano na rys. 1 i omówiono poniŜej. 28 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 Stage 1: Existing level of progress Etap 1: Aktualny poziom rozwoju At any point in history (except at the very beginning of time when no human was there to observe and so we can only theorizes using such concepts as big bang and black holes) human progress seems to build on the historical or existing level of progress that was either passed down by tradition, or was invented by the prevailing society. It should be noted that depending on the specific society, a choice of measure, and the timing of the measure, a society’s overall well being might actually be in a state of retrogression (“negative progress”) instead of positive progress. During this existing level of progress, the society whether local or global is comfortable with their culture - philosophy, history, language, and technology and is prone to fall into false consciousness. There are minimal internal and external threats and the society tends to be overconfidence and boastful. A society (say a nation for example) at this stage of false consciousness can become hegemonic and impose their technology weather superior or inferior on other societies or nations that are within their sphere of influence. The “Sun Never Sets in England” is such boastful false consciousness stage that the United Kingdom found itself at the height of the colonialism era. UK then tried to impose their technology and way of life on their colonies or satellite nations including India for example (Kumar, 1978). But then, all of a sudden things began to change and overconfidence is gone as the society move into the crisis stage – India and other colonies began to demand and fight for independence. England managed to survive the crisis stage and went through education stage into the new level of development – the post colonial era. However, the UK never regained their single hegemonic global super power position just as Spain and Netherland before UK did not. The new stage of global human progress had transitioned from the single hegemon to a bipolar world of the USA and USSR. The USSR (Soviet Union) was another nation with false consciousness but unlike UK, USSR could not transition into a new level of progress and was thus disintegrated while the remnant Russia is by several indications, a developing country – except in military capabilities. Fortunately for the world system and global human progress, as hegemonic societies rise and fall in influence and power, the global system though historically divided into regions and spheres of influence tends to survive and continues to develop. Only time will tell the overall global impact of September 11 on the single super power position of the USA especially consequences of military intervention in middle East. It seems that China is on the way to emerge as a new super power, but time will tell what country or group of countries may try to emerge as the next hegemon in the glo- W dowolnym punkcie historii (poza samym początkiem stworzenia, gdy nie było jeszcze Ŝadnego człowieka) rozwój ludzkości wydaje się opierać na historycznym lub aktualnym poziomie rozwoju, przekazanym kolejnemu pokoleniu przez tradycję lub powstaje w wyniku inicjatywy dominującego społeczeństwa. W zaleŜności od konkretnego społeczeństwa, doboru środków i czasu zastosowania tych środków, ogólne dobro danego społeczeństwa moŜe być właściwie w stanie retrogresji („negatywnej progresji”) zamiast pozytywnego rozwoju. W czasie trwania aktualnego poziomu rozwoju społeczeństwo – lokalnie lub globalnie – jest zadowolone ze swojej kultury – filozofii, historii, języka i technologii, przez co jest naraŜone na przebywanie w stanie złudnej świadomości, nadmiernej pewności siebie i dumy. W tej fazie złudnej świadomości społeczeństwo (na przykład naród) moŜe stać się hegemoniczne i narzucić swoją technologię – niewaŜne czy bardziej, czy mniej zaawansowaną – innym społeczeństwom lub narodom, które są w zasięgu jego strefy oddziaływania. „Anglia jako imperium nigdy niezachodzącego słońca” to właśnie taki dumny stan złudnej świadomości, w którym znalazła się Wielka Brytania u szczytu ery kolonialnej. Próbowała wówczas narzucić swoją technologię i styl Ŝycia w koloniach lub państwach satelitach, w tym między innymi w Indiach (Kumar, 1978). Wtedy sytuacja zaczęła się nagle zmieniać. Zniknął cały nadmierny entuzjazm, społeczeństwo przeszło do fazy kryzysu – Indie i pozostałe kolonie zaczęły walkę o uzyskanie niepodległości. Anglii udało się przetrwać etap kryzysu, przejść etap edukacji, a następnie wejść na nowy poziom rozwoju – erę postkolonialną. Kraj ten nigdy jednak nie odzyskał swojej pozycji jedynego światowego supermocarstwa, podobnie zresztą jak nie udało się to wcześniej Hiszpanii ani Holandii. Nowy etap światowego rozwoju ludzkości oznaczał zmianę z jednego hegemona – na świat, gdzie dwa przeciwległe bieguny wyznaczały USA i ZSRR. Ten drugi był kolejnym narodem w stanie złudnej świadomości, jednak, w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii, ZSRR nie potrafiło przejść do kolejnego etapu rozwoju i uległo dezintegracji. Na szczęście dla porządku światowego i globalnego rozwoju ludzkości, w momencie, gdy hegemoniczne społeczeństwa przeŜywają swoje wzloty i upadki, światowemu systemowi (pomimo historycznych podziałów na regiony i strefy wpływów) udaje się przetrwać i dalej się rozwijać. Trudno jest oszacować wpływ wydarzeń z 11 września (łącznie z konsekwencjami interwencji wojskowej na Bliskim Wschodzie) na pozycję USA jako jedynego supermocarstwa, szczególnie, jeŜeli uwzględnić w dyskusji Chiny, stające się nowym supermocarstwem. Czas pokaŜe, które państwo lub grupa państw moŜe zaistnieć jako kolejny hegemon w sy- Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 bal technological norm to steer the global society toward a new level of progress via a crisisbreakthrough as illustrated in Figure 1. Retrogression, stagnation or threat to human survival are potential outcome in the absent of a lasting breakthrough during the crisis stage of progress such as the present global sustainability and other challenges. 29 stemie światowym, zapoczątkowując nową społeczną i technologiczną normę, aby skierować światowe społeczeństwo w stronę nowego poziomu rozwoju poprzez przełom spowodowany kryzysem, zgodnie z rys. 1. Retrogresja, stagnacja lub zagroŜenie dla przetrwania ludzkości to potencjalny wynik braku trwałego przełomu w fazie kryzysu, takiego jak m.in. obecne dąŜenia do zachowania równowagi światowej. Stage 2: Crisis-breakthrough Etap 2: Przełom spowodowany kryzysem The crisis stage is the time of root awakening for any given society, which has been overcome by false consciousness at their present existing level of progress. With time, the law of diminishing returns sets in for the existing social and technological paradigm and the existing philosophy fails to reconcile history and the linguistic challenges of the culture. People's worldview begins to change. There are concerns regarding the future. Nothing is taken for granted any longer. This crisis leads people to search for new solutions thus resulting in a breakthrough. Considering the issues of global warming, ozone layer depletion, threat of dispersed biological/chemical and nuclear weapon based terrorism, global drug trafficking, epidemic of disease such as AIDs and Ebola, the increasing gap between the haves and the have-nots, increasing inter tribal and ethnic conflicts, it is not difficult to argue that our contemporary global society is at a crisis stage of progress in need of a breakthrough. Crisis can lead a society to a breakthrough point when new technique, theories, methods and norms in Ellul's sense of a new “one best way” are developed, tested, rejected and/or accepted. At this stage, similar to Kuhn's period of extraordinary science in the scientific revolution, various thesis and anti-thesis are proposed and combined into synthesis of new theories and schemes, which compete with themselves for public policy agenda. This is time of great innovation by trial and error such as was found during the time of Edison in the early development of electrical technology when a new breakthrough leads to education of the populace toward another level of progress – through technological or public policy pro-thesis. For example in the last few decades, a new idea, the idea of sustainable development is attracting more and more attention, especially in policy of the European Union. It presents a new way of human development and gives chance for survival of human civilization, both by decreasing international tension and by calling for intergeneration justice and saving non renewable resources for future generation. However, sustainable development must be simultaneous local and global hence the EGSD approach. Etap kryzysu to czas przebudzenia świadomości korzeni w kaŜdym danym społeczeństwie, które uległo złudnej świadomości. Do głosu dochodzi prawo malejących przychodów krańcowych, poniewaŜ obowiązujący społeczny i technologiczny paradygmat oraz istniejąca filozofia nie potrafią pogodzić ze sobą historii i kulturowych wyzwań językowych. Zmienia się światopogląd ludzi. Pojawiają się obawy dotyczące przyszłości. Nic nie jest juŜ brane za pewnik. Taki kryzys prowadzi ludzi do poszukiwania nowych rozwiązań, co z kolei skutkuje przełomem. Biorąc pod uwagę kwestie związane z globalnym ociepleniem, niszczeniem warstwy ozonowej, zagroŜeniem terroryzmem, epidemią AIDS, rosnącą przepaścią pomiędzy zamoŜnymi i ubogimi, eskalacją konfliktów etnicznych, nietrudno dojść do wniosku, Ŝe współczesne światowe społeczeństwo znajduje się w rozwojowej fazie kryzysu i potrzebuje jednocześnie przełomu. Kryzys moŜe doprowadzić społeczeństwo do punktu przełomowego, w którym nowe techniki, teorie, metody i normy w rozumieniu Ellula stanowiące nową „jedyną, najlepszą drogę” podlegają rozwojowi, testom, odrzuceniu i/lub akceptacji. Na tym etapie, podobnie jak w przypadku okresu wyjątkowej nauki w trakcie rewolucji naukowej, proponowanego przez Kuhna, proponuje się róŜne tezy i antytezy, które są następnie łączone dzięki syntezie nowych teorii i schematów. To czas ogromnych innowacji opartych na próbach i błędach, takich samych, jakie miały miejsce w okresie, gdy Edison rozpoczynał rozwijanie elektryczności, czyli gdy nowy przełom prowadził do edukacji ludności w kierunku kolejnego poziomu rozwoju – poprzez technologiczną lub publiczną politykę pro-tezy. Taki przełom moŜe przynieść pomysł zrównowaŜonego rozwoju, który zyskuje sobie coraz więcej zainteresowania, zwłaszcza w formacie polityki Unii Europejskiej. Przedstawia nowy sposób rozwoju ludzkości i daje szansę za przetrwanie ludzkiej cywilizacji, zarówno dzięki obniŜaniu napięcia na arenie międzynarodowej jak i wezwaniu do sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej, a takŜe oszczędzaniu zasobów nieodnawialnych dla przyszłych pokoleń. ZrównowaŜony rozwój (EGSD) musi jednak przebiegać jednocześnie na poziomie lokalnym jak i globalnym. 30 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 Stage 3: Breakthrough-education Etap 3: Edukacja spowodowana przełomem The end of a crisis is the emergence of a new norm with a critical mass which is the basis for this new stage of progress. In the breakthrougheducation stage, the winning technological prothesis and/or public policy pro-thesis (typically a convergence of various techniques, ideas, approaches, methods and organizations) from the previous stage becomes predominant and infrastructure is built around them as the society begins to learn, adapt, change and adopt/use the new technological and social norms for survival and progress. Some sections of the society may choose not to adopt such new norms but continue to operate with their existing historical or traditional norm and paradigm. The USA Amish community is an example of a sub-culture that may choose to reject new technological norm. The most recent global example of a technological pro-thesis has been the research and testing of the new emerging Internet infrastructure and competing bandwidth sources - fiber, wireless, power-line, cable toward becoming “a super information highway” for knowledge management. Breakthrough-education helps to develop a well informed society to be ready for transformative action. Breakthrough-education is resistant to manipulation by mass-media and/or control by an authoritarian ideologically motivated governments and/or economic sites of authorities that may control the world economy. This stage of progress determines what transformation actions are taken. An historical example is the transformation in Poland from the autocratic communist government to a mere capitalist ideology could have been managed as an ESD if there were critical masses for more grass root technological pro-thesis and local to global public policy pro-thesis. A teleological example is the current climate change debate in the USA Congress key stakeholders such as the electric utility industry are working together with the environmental groups to forge a workable but cost effective cap and trade public policy to reduce greenhouse gas emission by 80% from year 2005 levels by the year 2050 (Electric Perspective). In this example, an amalgamation of several policy positions, energy technology solutions (nuclear, solar, natural gas, wind, clean coal etc) are being considered. Koniec kryzysu to moment pojawienia się nowej normy o krytycznej masie, która stanowi bazę dla tego nowego etapu rozwoju. Na etapie edukacji spowodowanej kryzysem, zwycięska pro-teza technologiczna i/lub publiczna polityka pro-tezy (zazwyczaj połączenie róŜnorodnych technik, idei, podejść, metod i organizacji) z poprzedniej fazy staje się dominująca i wokół niej powstaje infrastruktura, poniewaŜ społeczeństwo zaczyna się uczyć, adaptować, zmieniać i przejmować nowe technologiczne i społeczne normy, aby przetrwać i dalej się rozwijać. Niektóre warstwy społeczne mogą kontynuować funkcjonowanie na bazie ich dotychczasowych norm i paradygmatu historycznego czy dyktowanego tradycją. Społeczność Amiszów w USA jest przykładem subkultury, która zdecydowała się na odrzucenie nowej normy technologicznej. Najbardziej aktualnym w skali światowej przykładem technologicznej pro-tezy stanowią badania i testy nowo powstającej infrastruktury internetowej i rywalizacji pomiędzy źródłami Internetu szerokopasmowego – światłowody, sieci bezprzewodowe, linie wysokiego napięcia, kable, a wszystko to dla stworzenia „super autostrady informacyjnej” dla zarządzania wiedzą. Edukacja spowodowana przełomem pozwala rozwijać wiedzę w społeczeństwie, które staje się gotowe do podjęcia działań transformacyjnych. Edukacja spowodowana przełomem jest odporna na manipulację ze strony mass-mediów i/lub kontrolę ze strony autokratycznych, ideologicznie motywowanych rządów i/lub ekonomicznych autorytetów, które mają wpływ na światową gospodarkę. Ten etap rozwoju stanowi o tym, jakie działania transformacyjne zostaną podjęte. Przykładem teleologicznym jest obecna debata na temat zmian klimatycznych prowadzona w Kongresie USA przez kluczowych akcjonariuszy, takich jak przemysł elektryczny, którzy współpracują z grupami ekologicznymi w celu wypracowania realnego i jednocześnie wydajnego rozwiązania i publicznej polityki handlowej redukującej emisję gazów cieplarnianych o 80% do roku 2050 w stosunku do poziomu z roku 2005 (Perspektywa Elektryczna). W tym przykładzie rozwaŜa się połączenie kilku stanowisk politycznych i rozwiązań róŜnych technologii (nuklearnej, słonecznej, gazowej, wiatru, czystego węgla, itp.). Stage 4: Transformative action Etap 4: Działanie transformacyjne The transformation stage is that stage at the Scurve where the rate of adoption of the emergent public policy pro-thesis and technological prothesis begins to accelerate. In the emerging Internet age, for instance, we see a jump in global Internet users from 171 million in 1999 to over 300 million by March 2000 (International Technology and Etap transformacji to ten fragment krzywej S, gdzie tempo przyswajania nowo powstałej pro-tezy w polityce publicznej i pro-tezy technologicznej zaczyna się zwiększać. Np. w kształtującej się obecnie erze internetowej moŜna zaobserwować skok w globalnej liczbie uŜytkowników Internetu z poziomu 171 mln w roku 1999 do ponad 300 mln Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 31 Trade Associates - State of the Internet 2000 Report). And by 2009 almost every household in countries like the USA have Internet access and many across the globe are using PDAs and cell phones to access the Internet. Society in general begins to take the new social or technological breakthrough seriously. This is the take off point in the cascaded S-curve model where society demands public policy that may result in equitable resource allocation and people empowerment. Changes can also be seen in the distribution of wealth during the transformative action stage. Wealth re-distribution occurs as ownership of business corporations are transferred more and more to mutual funds in places as the USA. So from social sustainability standpoint, technology breakthrough can be seen as helping to create opportunity for equity in term of wealth redistribution when new technologies such as Solar energy becomes mainstream business and old business models give way to newer business models. It can also be seen as providing an opportunity for the marginalized groups in the society (or their representatives) to demand for more inclusion and empowerment. Contemporary society seems positioned for a transformational change in the predominant means of human transactions from physical face-to-face transaction to E-transactions including E-business, E-government, E-learning, Ecommunities to mention just a few and thus leading toward a possible new level in human progress that may lead to EGSD. Transformative action public policy pro-thesis is represented by such event where contrary to expectations a year or two prior, a critical mass of grass root Americans (after a long period of break-through race education) come together to elect President B. Obama with a mandate to take them and the world to a new level of human progress that is more equitable and more sustainable at the global level. For the climate changes example, a transformative action will be the final passage and implementation of the legislation and the push for other nations including China and India who are the emerging major emitters to follow suit. w marcu 2000 roku. W roku 2009 prawie kaŜde gospodarstwo domowe w krajach takich jak USA ma dostęp do Internetu. Ogólnie społeczeństwo zaczyna powaŜnie podchodzić do kwestii nowego przełomu społecznego i technologicznego. Na kaskadowym modelu krzywej S widać to w punkcie wzniesienia, w którym to społeczeństwo wymaga polityki publicznej prowadzącej do sprawiedliwego przydziału zasobów i równouprawnienia. Zmiany moŜna równieŜ zaobserwować w układzie zasobów na etapie działań transformacyjnych. Ponowny rozdział zasobów ma miejsce w momencie, gdy własność korporacji biznesowych przekazywana jest w coraz większym stopniu funduszom wzajemnym w miejscach takich, jak USA. Zatem z punktu widzenia zachowania równowagi, przełom technologiczny moŜna traktować jako pomocny przy tworzeniu warunków dla sprawiedliwości w zakresie redystrybucji zasobów, kiedy nowe technologie, takie jak energia słoneczna zaczynają dominować, a stare modele biznesowe ustępują miejsca nowym. MoŜna go równieŜ interpretować jako szansę dla marginalnych grup społecznych (lub ich przedstawicieli), którzy w ten sposób mogą wymagać prawa do większego równouprawnienia. Wydaje się, Ŝe współczesne społeczeństwo jest przygotowane na zmianę transformacyjną w głównych środkach ludzkich transakcji, czyli do odejścia od transakcji bezpośrednich przeprowadzanych osobiście na rzecz między innymi etransakcji, w tym e-biznesu, e-rządu, e-learningu, espołeczności. W ten sposób powstaje moŜliwość zapoczątkowania nowego poziomu rozwoju ludzkości, który moŜe prowadzić do EGSD. Politykę pro-tezy transformacyjnych działań na arenie publicznej ilustruje wybór B. Obamy na prezydenta. Takiego wyboru ze strony decydującej większości przeciętnych Amerykanów (po długim okresie przełomowej edukacji rasowej) nikt by się nie spodziewał jeszcze rok czy dwa wcześniej, a tymczasem powierzyli B. Obamie zadanie wprowadzenia ich i całego świata na nowy poziom rozwoju ludzkości, gdzie w skali światowej panować ma większa sprawiedliwość i równowaga. Stage 5: New level of progress Etap 5: Nowy poziom rozwoju As shown in Figure 1, at the crisisbreakthrough there are two worlds – the dying old and the emergent new. The two levels of progress tend to co-exist. The transformative actions taken in the previous stage – typically over a period of centuries, decades or years have become mainstream in the existing level of progress but is now ineffective. At the transformative action stage, the new technology, dominant philosophy, language and written history are understood from an emergent perspective. This new world view becomes dominant and permanent and the new level of progress and people wonder how they survived in the old level of pro- Jak widać na rys. 1, w momencie przełomu spowodowanego kryzysem obecne są dwa światy – zamierający stary i ten nowo powstający. Oba te poziomy rozwoju zwykle istnieją równolegle. Działania transformacyjne podejmowane na wcześniejszym etapie – zwykle na przestrzeni wieków, dekad lub lat, dominujące na aktualnym poziomie rozwoju, zaczynają być nieskuteczne. Na etapie działań transformacyjnych nowa technologia, dominująca filozofia, język i historia interpretowane są zgodnie z nowo powstającym rozumieniem. Ten nowy światopogląd staje się dominujący, a na nowym poziomie rozwoju ludzie zastanawiają się, jak było 32 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 gress. For example people are wondering today (if they still remember) how they used to live a live without cell phones and Internet access just a few years ago. In a matter of time, false consciousness sets-in again and the five-staged process is repeated while the society moves from one level of progress to another. As a point of departure from Marxian and Hegelian dialectics and Rostow’s economic development, this five-staged cascading S-curve exploration and trajectory indicate that human progress is not as simple as a thesis, anti-thesis combination into synthesis or new thesis in a linear fashion. The pluralist will argue that various thesis combine to result in an acceptable or governable public policy. It can be argued that various synthesis of technologies also converge in a dialectical pro-thesis to form general-purpose technological infrastructure such as the civil infrastructure of roads, seaports, airports and accommodations during the agricultural-rural transformation into industrial-urban society. In the emerging E-global society, electrical/electronic technologies seem to be converging into a global general purpose E-infrastructure. It must also be mentioned that arguments exists that could show that human survival and progress is not necessarily in an upward positive direction, as indicated in Figure 1, especially during the modernity project. This is why other alternatives to GDP (such as quality of life) are being explored to measure the true position of human progress. The above historical and teleological consideration of global human survival and progress in terms of social and technological sustainability did not consider the environmental aspects of the global system. If the planet’s carrying capacity was also expanding as human activities and population growth then the five stage process discussed above could theoretically continue forever. This theoretical possibility seems questionable because of the intensive resource depletion by the OECD nations and the former Soviet Union during the modernity project. Human survival and progress on the planet thus raise the environmental sustainability challenge as discussed below. moŜliwe, Ŝe przetrwali w starym porządku świata. Zastanawiają się np., jak moŜliwe było Ŝycie bez telefonów komórkowych i dostępu do Internetu. To tylko kwestia czasu, Ŝeby do głosu doszła ponownie złudna świadomość i powtórzył się 5-stopniowy proces, w którym społeczeństwo przechodzi do kolejnego poziomu rozwoju. Wychodząc od dialektyki Marksa i Hegla oraz rozwoju ekonomicznego według Rostowa, badanie i trajektoria tej 5-stopniowej kaskadowej krzywej S wskazuje, Ŝe rozwój ludzkości nie sprowadza się tylko do prostego połączenia tezy, antytezy i syntezy lub nowej tezy w sposób liniowy. Pluraliści będą twierdzić, Ŝe róŜne tezy moŜna połączyć i w rezultacie uzyskać akceptowalną lub zarządzalną politykę publiczną. MoŜna równieŜ twierdzić, Ŝe róŜnorodne syntezy technologii łączą się w dialektyczną pro-tezę, tworząc tym samym ogólną infrastrukturę technologiczną, np. infrastrukturę drogową, portową, lotniskową i hotelarską w trakcie przejścia od społeczeństwa rolniczo-wiejskiego do przemysłowo-miejskiego. W powstającym światowym e-społeczeństwie technologie elektryczne/elektroniczne wydają się łączyć w ogólną globalną e-infrastrukturę. Istnieją równieŜ argumenty świadczące o tym, Ŝe ludzkie przetrwanie i rozwój niekoniecznie zachodzą w pozytywnym kierunku w górę, jak to przedstawiono na rys. 1, szczególnie nie podczas projektu nowoczesności. Z tego powodu szuka się alternatyw do PKB (takich jak jakość Ŝycia) jako wskaźnika prawdziwej kondycji rozwoju ludzkości. PowyŜsze rozwaŜania historyczne i teleologiczne na temat rozwoju ludzkości w kontekście równowagi społecznej i technologicznej nie uwzględniają aspektów środowiskowych w systemie światowym. Gdyby dopuszczalna wydajność planety zwiększała się tak samo, jak działania ludzkości i wzrost zaludnienia, 5-stopniowy proces opisany powyŜej mógłby teoretycznie trwać w nieskończoność. To jednak wątpliwe z uwagi na istotne uszczuplenie surowców przez państwa naleŜące do OECD i ZSRR w okresie projektu nowoczesności. Przetrwanie i rozwój ludzkości na planecie podnosi tym samym wyzwania związane z zachowaniem równowagi zgodnie z opisem poniŜej. Application to the EGSD problem Zastosowanie do kwestii EGSD Throughout the modernity project in the capitalistic, communistic and mix-economy versions, economic growth measured in GDP has become a predominant means of measuring human development and progress (Rosenburg, 1972, 1994) in what Ellul (1964) described as the technological society. Under the modernity project, USA has emerged as the only super power and a “model” of development for most underdeveloped nations. Rostow (1990) has shown the stages of the economic growth the USA went through which he thinks other countries might have to follow if they may W projekcie nowoczesności w wersjach kapitalistycznej, komunistycznej i ekonomii mieszanej, rozwój ekonomiczny mierzony w PKB stał się dominującym sposobem pomiaru rozwoju i postępu ludzkości (Rosenburg, 1972 i 1994) w społeczeństwie technologicznym, jak to określił Ellul (1964). W ramach projektu nowoczesności USA wyłoniło się jako jedyne supermocarstwo oraz „wzór” rozwoju dla większości państw słabo rozwiniętych. Rostow (1990) przedstawił etapy rozwoju ekonomicznego, przez które przeszło USA, a które według niego mogłyby powielić inne kraje, gdyby mo- Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 minimize their scarcity and enjoy modernity mass production and consumption. According to Rostow modern society goes from Traditional stage to Preconditions for take-off, to Take-off, Rise to maturity and then Mass consumption stage. Assuming every nation is on Rostow’s economic growth trajectory, John Foster (1994) posits that the planet is limited or vulnerable for every nation to reach the mass consumption stage. Due to environmental concerns such as exhaustion of non renewable resources, global warming, acid rain, ozone layer depletion, toxic waste accumulation, ecological pollution, species elimination and so on; global population growth; and the associated acceleration of the growing gap between the haves and the havenots at the national and international levels raise significant questions as to the viability, reliability and validity of using only GDP to measure human development and overall global social progress thus suggesting a crisis-breakthrough stage on the EGSD problem. It is becoming apparent that there might not be sufficient global carrying capacity to support the level and type of industrialization that made the USA and the other OECD nations developed if the developing nations are to catch-up with the OECD nations. To this end, many, including Drucker (1966), and Bell (1989), have suggested that the knowledge society based on advanced computer and communications technology can replace the energy intensive, pollution prone industrial-urban modernity project as the world transition into a more high technologically driven service oriented level of social and technological progress. David Harvey (1989) articulates the conditions for postmodernity culture while Escobar (1996) join the post-modern discourse with a focus on environmental crisis and political ecology respectively. Schumacher (1973) seems to respond to the modernity macro-economic based mass consumption driven development process represented by Rostow, with a traditional micro-economic based approach with emphasis on people and their values. Redclif (1984) provides an environmentally based critic of the developed countries driven global economy and technology as a means of control that is making the underdeveloped countries perpetually dependent on the OECD countries and their technologies. Beckerman (1996) on the other hand challenges the notions of limited resources that is based on economic projections and conclude that the finite resource argument is flawed and reflects a “petty, defeatist view of human resourcefulness”. As a compromise to these environmental problem, economic dependency, technological imposition, population growth and increasing inequity at the global level, the Brundtland Report (WCED, 1987) proposed the concept of sustainable development. According to this report, sustainable development is a means for meeting the need of the 33 gły zadbać o uzupełnienie swoich braków i stosować masową produkcję oraz konsumpcję. Wg Rostowa współczesne społeczeństwo przechodzi od etapu tradycyjnego do warunków koniecznych dla zaistnienia zmian, przez osiągnięcie punktu dojrzałości, a następnie etapu masowej konsumpcji. Przy załoŜeniu, Ŝe kaŜdy naród znajduje się na trajektorii wzrostu ekonomicznego według Rostowa, John Foster (1994) przyjmuje, Ŝe sytuacja planety jest zbyt ograniczona, aby kaŜdy naród był w stanie osiągnąć etap masowej konsumpcji. Ze względu na kwestie środowiskowe, zwiększenie liczby ludności na całym świecie oraz związane z tym przyspieszone powstawanie róŜnic pomiędzy zamoŜnymi i biednymi na poziomie narodowym i międzynarodowym – to prowadzi do powstania pytań o zasadność, wiarygodność i waŜność stosowania PKB jako jedynego wskaźnika rozwoju ludzkości i ogólnoświatowego rozwoju społecznego, co tym samym sugeruje etap przełomu wywołanego kryzysem w zakresie kwestii EGSD. Coraz wyraźniej widać, Ŝe moŜe brakować wystarczającej dopuszczalnej wydajności światowej, aby udało się utrzymać poziom i rodzaj industrializacji, który zapewnił USA i innym krajom OECD status krajów rozwiniętych, jeśli kraje rozwijające się mają rzeczywiście dogonić kraje OECD. W tym celu wiele osób – w tym Drucker (1966) oraz Bell (1989) – zaproponowało, Ŝe wiedza społeczna oparta na zaawansowanej technologii komputerowej i komunikacyjnej moŜe zastąpić projekt nowoczesności, oparty na intensywnym wykorzystaniu energii i modelu przemysłowo-miejskim skłonnym do generowania zanieczyszczeń, w czasie gdy świat przechodzi na bardziej zaawansowany poziom rozwoju technologicznego i społecznego. David Harvey (1989) podaje warunki dla kultury postmodernistycznej, podczas gdy Escobar (1996) łączy dyskurs postmodernistyczny odpowiednio z zainteresowaniem kryzysem środowiskowym i ekologią polityczną. Schumacher (1973) proponuje stanowisko oparte na tradycyjnej mikroekonomii z naciskiem na ludzi i ich wartości. Redclif (1984) przeprowadził opartą na argumentach środowiskowych krytyczną analizę światowej ekonomii i technologii jako środka kontrolnego, dzięki któremu słabo rozwinięte kraje wiecznie zaleŜą od krajów OECD i ich technologii. Z drugiej strony Beckerman (1996) podwaŜa koncepcję ograniczonych zasobów i dochodzi do wniosku, Ŝe argument o wyczerpywalnych zasobach jest nieprawidłowy i odzwierciedla „drobiazgowy, defetystyczny pogląd na ludzką zaradność”. Kompromisem dla tego problemu środowiskowego, zaleŜności gospodarczej, presji technologicznej, wzrostu zaludnienia i coraz większych nierówności na poziomie globalnym jest koncepcja zrównowaŜonego rozwoju (WCED, 1987). Jest to środek do gospodarczego zaspokojenia aktualnych potrzeb bez kładzenia na szali szansy przyszłych 34 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 present economically without mortgaging the ability of posterity to meet their ecological dependent needs. Herman Daly (1990) seeing sustainable development as sustainable growth condemns it as an oxymoron, such as mixing water and oil. He advocates the economic impossibility theorem similar to those found in the natural science as a way to understand the politic of scarcity. Norgaard (1994) paints a very pessimistic if not a nihilistic picture of modernity and development and conclude that modernity promise of development and progress are betrayal and illusion respectively. Esteva (1992) equates development to economic growth, social evolution, and modernization and proclaims it to be a “conservative, if not a reactionary myth”. In the Wolfgang Sachs's school, Esteva seems to propose spiritual values of traditional cultures as an alternative to the deterministic technological society that is supported by endless economic growth, third world dependency and environmental unsustainability. Using the cascaded S-curve historical and teleological human progress model previously discussed in this paper, this environmental challenge on the social and technological sustainability trajectory we illustrate the EGSD problem as shown Figure 2 (Udo, 2002). Since the primitive age, humans have always found ways to develop, progress and survive. But with a finite earth, the global ecological carrying capacity may be declining as theoretically illustrated in the right vertical axis of the graph in Figure 2 if global GDP and population continue to grow while the environment is economized without adequate restoration. Figure 2 is demonstrates the superposition of the environmental challenge in terms of the carrying capacity constraint of the planet on the social and technological and sustainability path. It represents the contemporary world crisis point where at least three ideological positions - optimistic, naturalistic and pessimistic worldviews exists for global sustainable development as a new level of human progress compared to the existing environment polluting and ecology depleting modern level of progress. According to the Novartis Foundation for Sustainable Development, the term was probably coined by Barbara Ward, the founder of the International institute for Environment Development (Norvartis, 1999B). She pointed out that socioeconomic development and environmental protection must be linked. But even before her, as early as the eighteen century when there was growing dependence on wood for energy in Europe, people had started seeing the need to replant trees or replenish wood source to ensure a “sustainable future” (Daly, 1996). So the idea of sustainability or ecological replenishment is not new. The WCED coined the most generally quoted if not the most acceptable meaning of the term (The WCED, 1987, pp 8): pokoleń na zaspokojenie swoich środowiskowych potrzeb. Herman Daly (1990) traktując zrównowaŜony rozwój jako zrównowaŜony wzrost potępił tę ideę, uwaŜając ją za oksymoron, tak jak na przykład mieszanie wody i oleju. Jest on zwolennikiem twierdzenia o gospodarczej niemoŜliwości – podobnego do tych, które moŜna spotkać w naukach przyrodniczych – jako sposobu na zrozumienie polityki niedostatku. Norgaard (1994) zarysowuje bardzo pesymistyczny obraz współczesności i rozwoju, konkludując, Ŝe współczesna obietnica rozwoju i postępu to oszustwo i iluzja. Esteva (1992) przyrównuje rozwój do wzrostu gospodarczego, ewolucji społecznej i modernizacji, twierdząc jednocześnie, Ŝe jest to „konserwatywny, jeśli nie reakcyjny, mit”. Zgodnie ze szkołą Wolfganga Sachsa, Esteva wydaje się proponować wartości duchowe tradycyjnych kultur jako alternatywę dla społeczeństwa technologicznego. Korzystając z modelu kaskadowego krzywej S prezentującego historyczny i teleologiczny postęp ludzkości omówiony powyŜej w tym artykule, na rys. 2 (Udo, 2002) przedstawiono problem EGSD dotyczący środowiskowych wyzwań w trajektorii równowagi społecznej i technologicznej. Od czasów pierwotnych ludzie zawsze znajdowali sposób, Ŝeby się rozwijać i przetrwać. Jednak ze względu na ograniczone moŜliwości Ziemi, światowa dopuszczalna wydajność moŜe się zmniejszać. Zostało to przedstawione na prawej pionowej osi wykresu na rys. 2 (jeŜeli światowy PKB i zaludnienie nadal będą rosnąć, a środowisko będzie wykorzystywane bez odpowiedniej polityki renowacji). Rys. 2 pokazuje nałoŜenie się wyzwań środowiskowych na ścieŜkę zrównowaŜonej polityki społecznej i technologicznej w kwestii ograniczenia dopuszczalnej wydajności planety. Ilustruje obecny światowy punkt kryzysowy, w którym istnieją przynajmniej trzy stanowiska ideologiczne – światopogląd optymistyczny, naturalistyczny i pesymistyczny – dotyczące światowego rozwoju zrównowaŜonego jako nowego poziomu rozwoju ludzkości w przeciwieństwie do aktualnego poziomu postępu charakteryzującego się zanieczyszczaniem środowiska i uszczuplaniem zasobów przyrody. Według Fundacji Novartis na Rzecz ZrównowaŜonego Rozwoju, termin ten stworzyła prawdopodobnie Barbara Ward, załoŜycielka Międzynarodowego Instytutu na Rzecz Rozwijania Środowiska (Norvartis, 1999B). ZauwaŜyła ona, Ŝe naleŜy połączyć rozwój społeczno-gospodarczy oraz ochronę środowiska. W rzeczywistości przed tym stwierdzeniem juŜ w XVIII wieku, gdy w Europie zasoby energetyczne w coraz większym stopniu zaczęły zaleŜeć od dostępności drewna, ludzie dostrzegli potrzebę zasadzania drzew na obszarach wycinki lub uzupełniania źródeł drewna dla zapewnienia „zrównowaŜonej przyszłości” (Daly, 1996). Idea zrównowaŜonego rozwoju czy uzupełniania zasobów środowiska nie jest zatem nowa. WCED sfor- Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 Rysunek 2. Teoretyczne przedstawienie ścieŜki kolizji rozwoju społecznego i technologicznego z potencjałem zasobów (wezwanie do równowagi środowiskowej) Restore and Preserve the Environment Naturalistic Economize the Environment Internet Age ? Carrying Capacity Constraints Pessimistic cia So d l an l ica log o n ch Te s Su lit abi tain y h Pat Fire Discovered Computer Age Machine Age Contemporary Crisis Point: Competing worldviews and ideologies Primitive Age Sustainable Society? Optimistic Preserve the Environment Measure of Remaining Global Carrying Capacity Measure of Global Human Progress Such As GDP Figure 2. Theoretical Illustration of Social and Technological Progress Collision Path with Carrying Capacity (Call for Environmental Sustainability) 35 Time of Global Human Progress in Decades and Centuries Humanity has the ability to make development sustainable - to ensure that it meets the needs of the present without compromising the ability of future generation to meet their own needs …But technology and social organizations can be both managed and improved to make way for a new era of economic growth. …Poverty is not only an evil in itself, but sustainable development require meeting the mułowała najczęściej przywoływane, jeśli nie równieŜ najbardziej akceptowalne, rozumienie tego terminu (WCED, 1987, str. 8): Ludzkość moŜe sprawić, Ŝe rozwój będzie zrównowaŜony, aby zapewnić, Ŝe spełnia on aktualne wymagania bez negatywnego wpływu na moŜliwości rozwoju przyszłego pokolenia… MoŜna jednak tak zarządzać i udoskonalać technologię 36 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 basic needs of all and extending to all the opportunity to fulfill their aspiration for a better life. A world in which poverty is endemic will always be prone to ecological and other catastrophes. There seems to be two diametrically opposed extremes in the current debate on sustainable development (Norvatis, 1999A) – or the sustainable development continuum. The pessimistic school seems to argue that the end is near, and that only a drastic and widespread change in human behavior can stop the downward spiral towards selfdestruction - the steady-state-growth school (Daly, 1996) see the pessimistic declining curve of carrying capacity in Figure 2, which represent the historical exploitation of the environment for economic purposes. The “techno-euphoriasm” school seems to argue that there is no reason to worry, as all trends towards a better life will continue as long as we invest in the Natural Capital (Hawken et al, 1999). This position is represented by the optimistic carrying capacity curve on Figure 2 with the goal to restore and preserve the environment. Experience will suggest that the truth lies somewhere in between these two extremes - represented by the naturalistic carrying capacity curve in Figure 2. Global public policy pro-thesis based on competing worldviews and ideologies at this emergent crisis-breakthrough stage of contemporary human progress will determine the assumptions and praxis trajectory toward EGSD. For instance, a pessimistic global public policy choice where the carrying capacity is assumed to decline based on an economized environment will call for significant reduction in the adoption and diffusion of pollution prone technologies such as conventional cars and other unsustainable mass consumption. This implies that the developing countries could not aspire to attain the level of consumption (standard of living?) currently obtained in the industrialized nations (WCED, 1987; The Ecologist, 1993). The industrialized nations will have to reduce their current level of consummations to match the declining carrying capacity as represented by the downward trending pessimistic social and technological sustainability trajectory (dotted line) in Figure 2. A naturalistic global public policy choice on the other hand assumes a stabilizing carrying capacity where the environment is preserved and the adoption and diffusion of technology is balanced with the carrying capacity. For the optimistic choice, low technology such as tree planting and high technology such as solar power, other renewable technologies and genetic engineering are used not only to preserve the environment but also to restore and replenish it as much as possible. This optimistic assumption implies a slightly improving carrying capacity and therefore the possibility for an upward asymptotic trend in the social and technological progress trajectory below the carrying capacity as shown in Figure 2. This car- i organizacje społeczne, Ŝeby otworzyć drogę dla nowej ery wzrostu gospodarczego. (…) Ubóstwo nie jest tylko złem samo w sobie, zrównowaŜony rozwój wymaga spełnienia podstawowych potrzeb wszystkich i umoŜliwienia wszystkim realizacji ich aspiracji do prowadzenia lepszego Ŝycia. Świat, w którym ubóstwo jest powszechne, zawsze będzie naraŜony na katastrofy ekologiczne i inne. Wydaje się, Ŝe istnieją dwa róŜne stanowiska na temat zrównowaŜonego rozwoju (Norvatis, 1999A). Według szkoły pesymistycznej koniec jest blisko i jedynie drastyczna i szeroko zakrojona zmiana w ludzkim zachowaniu moŜna przerwać autodestrukcję. Zwolennicy szkoły ekorozwoju (Daly, 1996) dostrzegają pesymistyczną krzywą zniŜkową dopuszczalnej wydajności widoczną na rys. 2, która symbolizuje wykorzystywanie środowiska dla celów gospodarczych. Szkoła „technoeuforii” twierdzi, Ŝe nie ma powodów do zmartwienia, o ile tylko podtrzymane będą inwestycje w Kapitał Naturalny (Hawken i in., 1999). To stanowisko na rys. 2 ilustruje optymistyczna krzywa dopuszczalnej wydajności, z zamiarem odnowy i ochrony środowiska. Prawda leŜy gdzieś pomiędzy tymi dwoma ekstremami (na rys. 2 naturalistyczna krzywa dopuszczalnej wydajności). Pro-teza globalnej publicznej polityki oparta na konkurujących światopoglądach i ideologiach na tym nowo powstałym etapie przełomu wywołanego kryzysem w rozwoju współczesnej ludzkości zadecyduje o załoŜeniach i trajektorii w kierunku EGSD. Np. pesymistyczne stanowisko publicznej polityki globalnej, w którym zakłada się, Ŝe dopuszczalna wydajność obniŜy się ze względu na wykorzystywanie środowiska do celów gospodarczych, wzywać będzie do znacznej redukcji w stosowaniu i rozpowszechnianiu technologii powodujących zanieczyszczenie i wspierających niezrównowaŜonej masową konsumpcję. To oznacza, Ŝe kraje rozwijające się nie będą mogły aspirować do osiągnięcia poziomu konsumpcji (standardu Ŝycia), jakim obecnie cieszą się kraje uprzemysłowione (WCED, 1987, The Ecologist, 1993). Te ostatnie będą musiały zredukować aktualny poziom konsumpcji, tak aby dostosować się do malejącej dopuszczalnej wydajności, co na rys. 2 ilustruje trajektoria równowagi społecznej i technologicznej (przerywana linia) pokazująca pesymistyczną tendencję spadkową. Z kolei naturalistyczna globalna polityka publiczna zakłada stabilizującą dopuszczalną wydajność, w której środowisko podlega ochronie, a przyjmowanie i rozpowszechnianie technologii jest utrzymanie w równowadze z dopuszczalną wydajnością. W opcji optymistycznej proste technologie, takie jak sadzenie drzew, i złoŜone technologie, takie jak energia słoneczna, inne odnawialne technologie i inŜynieria genetyczna stosowane są nie tylko dla ochrony środowiska, ale równieŜ dla odnowy i uzupełniania jego zasobów. Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 37 rying capacity challenge is a fundamental problem of EGSD. Since the global players are nations or polities, they become both the units of measurement and units of analyzing and evaluating EGSD. To help address this problem, an empirical exploration of sustainable development among national polities should be performed to identify performance patterns/gaps for global public policy toward a new level of progress away from the contemporary modernity based level of progress. Questions such as what is a quantitative measure of sustainable development, how do we measure the sustainable development of each nation, how do each nation compare in the world system in terms of their sustainable development capacity? This empirical exploration will be covered in a subsequent paper. To optymistyczne załoŜenie wskazuje lekką poprawę wskaźnika dopuszczalnej wydajności, a zatem moŜliwość zwyŜkowej tendencji asymptotycznej w trajektorii rozwoju społecznego i technologicznego poniŜej poziomu dopuszczalnej wydajności, co widać na rys. 2. To wyzwanie dopuszczalnej wydajności stanowi zasadniczy problem EGSD. PoniewaŜ światowymi graczami są narody lub państwa, stają się one jednocześnie jednostkami pomiarowymi i jednostkami do analizy i oceny EGSD. Aby lepiej zająć się tą kwestią naleŜy wśród państw przeprowadzić empiryczne badanie zrównowaŜonego rozwoju i zidentyfikować wzorce/luki w działaniu globalnej polityki publicznej w kierunku nowego poziomu rozwoju. Będą one tematem kolejnego artykułu. Conclusion Wnioski An alternative paradigm for understanding and managing global human progress towards equitable global sustainable development for the shared survival of the planet and the people has been explored. The complex interrelationship between society, technology, and the environment at the global level has been illustrated as the chronic challenge of human progress and environmental sustainability. While the Cascaded–S Curve Model has been shown as an historical and teleological framework for understanding human progress events in five stages, its utility depends on the stakeholders’ ability to understand the critical point when an existing paradigm has to give way to the new. We call this the crisis-breakthrough stage of progress where and when the false consciousness of the existing level of progress is manifest. Crisisbreakthrough demands breakthrough-education that leads to a transformative action towards the new level of progress. Applying this framework to the contemporary human level of progress which is characterized as globalization based on a dogmatic free market economy that neglects the sustainability of the human civilization, which are in the edge of exhausting non-renewable resources and deterioration of the environment, the model has been used to illustrate that the planet’s carrying capacity to support the future generation of humankind is on the decline. The emerging reality that the developing world cannot reach a level of consumption of the present developed world and the developed world will not be able to retain the present level of consumption is a sufficient trigger for the five stage human progress towards equitable global sustainable development. The collective will of the family of nations to manage such transition from today’s existing level of progress, which is based on extractive consumerism, to the new level of progress based on equitable global sustainable development is advocated. The empirical data showing each Zbadano alternatywny paradygmat dotyczący rozumienia i zarządzania światowym postępem ludzkości w kierunku globalnego, zrównowaŜonego rozwoju. ZłoŜoną zaleŜność pomiędzy społeczeństwem, technologią i środowiskiem na poziomie światowym przedstawiono jako stałe zagroŜenie dla rozwoju ludzkości i równowagi ekologicznej. Model kaskadowy krzywej S pokazano jako szkielet dla historycznego i teleologicznego rozumienia rozwoju ludzkości, na który składa się pięć etapów, przy czym jego uŜyteczność zaleŜy od zrozumienia przez wszystkich zaangaŜowanych wagi roli, jaką ma krytyczny punkt, gdy aktualny paradygmat musi ustąpić miejsca nowemu. Ten moment określa się jako etap przełomu spowodowanego kryzysem, kiedy objawia się złudna świadomość aktualnego poziomu rozwoju. Przełom wywołany kryzysem wymaga edukacji na temat nowości, która z kolei prowadzi do działań transformacyjnych w kierunku nowego poziomu rozwoju. Zastosowanie tych ram do współczesnego poziomu rozwoju ludzkości, który określa się mianem globalizacji opartej na dogmatycznej gospodarce wolnorynkowej, lekcewaŜącej równowagę cywilizacji ludzkiej, pokazuje, Ŝe dopuszczalna zdolność planety w zakresie wspierania kolejnego pokolenia ludzkości jest bliska osiągnięcia limitu. Nowo powstająca rzeczywistość, w której rozwijające się kraje nie mogą dojść do obecnego poziomu konsumpcji krajów rozwiniętych i w której kraje rozwinięte nie będą mogły utrzymać aktualnego poziomu konsumpcji, stanowi wystarczający impuls dla uruchomienia 5-stopniowego postępu w kierunku sprawiedliwego, zrównowaŜonego rozwoju globalnego. Popiera się wspólną wolę rodziny narodów, aby faktycznie nastąpiło takie przejście od dzisiejszego poziomu rozwoju, opartego na ekstrakcyjnym konsumpcjonizmie, do nowego poziomu rozwoju, opartego na sprawiedliwym, zrównowaŜonym rozwoju globalnym. Dane empiryczne dotyczące zdolności kaŜdego kraju do zastosowania 38 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 nation’s capacity for sustainable development will be presented in a subsequent paper. idei zrównowaŜonego rozwoju zostaną przedstawione w kolejnym artykule. References/Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. ANNAN K., 1998, The Causes of Conflict and the Promotion of Durable Peace and Sustainable Development in Africa. Report to the United Nations Security Council, April 1998, retrieved August 15, 2001, from: http:// www.un.org/ecosocdev/geninfo/afrec/sgreport/ index.html. ALBERT D. S., CZERWINSKI T. J., Complexity, Global Politics and National Security, National Defense University Symposium, Washington D.C. 1996. ALVARES, C., Decolonizing History: Technology and Culture in India, China, and the West, 1492 to the Present Day, Apex Press, New York 1991. AYUPAN L. B., OLIVEROS T. G., Filipino Peasant Women in Defense of Life, in: Close to Home: Women Reconnect Ecology, Health, and Development Worldwide, ed. Shiva V., New Society, Philadelphia 1994, pp. 113-120. BABBIE E., The Practice of Social Research, Wadsworth/Thompson Learning, Belmont 2001. BAKER B., Exploring Complex Adaptive Systems: A Literature Review, CSIRO Wildlife and Ecology’s Complex Adaptive Systems (CAS) Group, Canberra 1999. BAZIN M., 1986, The Technological Mystique and Third World Options, in: Monthly Review, July/August 1986, pp. 99-109. BECKERMAN W., Through Green-colored Glasses: Environmentalism Reconsidered, Cato Institute, Washington DC 1996. BELL D., 1989, The Third Technological Revolution and its Possible Socio-economic Consequences, in: Dissent, Spring, pp. 164-176. BELL T. E., DOOLING D., Technologies for Society's Infrastructure, in: Engineering Tomorrow: Today's Technology Experts Envision the Next Century, ed. Fouke J., IEEE Press, New York 2000, pp. 31-77. BHALLA A. S., Globalization, Growth and Marginalization, St. Martin's Press, New York 1998. BLAKIE N., Approaches to Social Enquiry, Polity Press, Cambridge MA 1995. BOGNAR J., Global Problems in an Interdependent World, in: The Global Economy: Today, Tomorrow, and the Transition, ed. Didsbury H.F., World Future Society, Bethesda 1985, pp. 16-32. BORJA J., CASTELLS M., Local and Global Management of Cities in the Information Age, Earthscan, London 1997. 15. CANNON T., Welcome to the Revolution: Managing Paradox in the Information Age, Pitman, London 1996. 16. CAPON N., The Product Life Cycle, in: The AMA Management Handbook, ed. Hampton J.J., AMACOM (3rd edition), New York 1994, pp. 2-18-2-25. 17. CAPRA F., A New Scientific Understanding of Living Systems: The Web of Life, Anchor Books, New York 1996. 18. CAPRA F., PAULI G. (eds.), Steering Business Toward Sustainability, United Nations University Press, New York 1995. 19. CHAITKIN A., The Franklin School Starts Modern England, Retrieved October, 22, 2000, from The American Almanac online may 1997, http://members.tripod.com/~american_almanac /chaiben.htm. 20. CHARLES C. A., FURAR L. E., Building the Global Information Economy: A Roadmap from the Global Information Infrastructure Commission, Global Information Infrastructure Commission (GIIC) Report, Washington, DC 1998. 21. CHIA R., 1998, From Complexity Science to Complex Thinking: Organization as Simple Location, in: Organization, 5(3), pp. 341-369. 22. CHOPRA K. R., Participatory Development: People and Common Property Resources, Sage, Newbury Park CA 1990. 23. CHRISTENSEN C. M., The Evolution of Innovation, in: The Technology Management Handbook, ed. Dorf R.C., CRC Press and IEEE Press, Boca Raton 1999, pp. 3-4-3-11. 24. CILLERS P., Complexity and Postmodernism: Understanding Complex Systems, Routledge, London 2000. 25. CLEAVER H., Computer-linked Social Movements and the Global Threat to Capitalism, retrieved January, 10, 2000, from: http://www. oco.utexas.edu/Homepages/Faculty/Cleaver/po lnet/html. 26. COGBURN D. L. (ed.), Information and Communications for Development: Nationalism, Regionalism, and Globalism in Building Information Society, Global Information Infrastructure Commission Report, Center for Strategic & International Studies, Washington, D.C. 1996. 27. Commission On Global Governance, Our Global Neighborhood, Oxford University Press, Oxford 1998. 28. CONCA K., DABELKO G. D., 1998, Green Planet Blues: Environmental Politics from Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. Stockholm to Kyoto, Westview Press, Boulder CO 1998. CONTRACTOR N. S., 1998, Self-organizing Systems Research in the Social Sciences: Reconciling the Metaphors and the Models. Paper presented at the Annual Conference of the International Communication Association, Jerusalem, Israel, retrieved February, 26, 2001, from: http://www.tec.spcomm.uiuc.edu/nosh/ icassost/nc.html. COOK E., Man, Energy, Society, Freeman, San Francisco 1976. CRAHAN M. E., VOURVOULIAS-BUSH, A. (eds.), The City and the World: New York's Global Future, Council on Foreign Relations Book, New York 1997. DALY H., 1990, Sustainable Growth: An Impossibility Theorem, in: Development, 3(4), pp. 45-47. DE ANGELIS M., 1996, The Autonomy of the Economy and Globalization, retrieved November, 20, 2000, from: http://Lists.Village, Virginia.edu/spoons/aut-html/glob.html. DENHARDT R. B., 1981, Toward a Critical Theory of Public Organization, in: Public Administration Review, 41, pp. 628-635. DEWAN A. H., Measuring Sustainable Development: Problems and Prospects, unpublished doctoral dissertation, University of Texas, Austin 1998. DEWEY J., The Public and its Problems, Alan Swallow, Denver CO 1927. DOOLEY K., 1996, A Complex Adaptive System: A Nominal Definition, in: The Chaos Network, 8(1), pp. 2-3. DOOLEY K., 1997, A Complex Adaptive Systems Model of Organization Change, in: Nonlinear Dynamics, Psychology, and Life Science, 1(1), pp. 69-97. DOORMAN F., Global Development: Problems, Solutions, Strategy, A Proposal for Socially Just, Ecologically Sustainable Growth, International Books, Utrecht, Netherlands 1998. DRUCKER P. F., 1966, The First Technological Revolution and its Lessons, in: Technology and Culture, 7(2), pp. 143-151. Electric Perspective, Finding Common Ground on Climate Change, Edison Electric Institute, Washington DC 2009, pp. 9, 18-25, 58-61. Electric Power Research Institute, Electricity technology Roadmap: Powering Progress, EPRI Distribution Center, Pleasant Hills CA 1999. ELLUL J., The Technological Society, Vintage Books, New York 1964. Environment Canada, 1997, Sustainable Development Strategy, retrieved June, 29, 2000, from: http://www.ec.gc.ca/sd-dd_consult/Final/ SDG13_E.HTM. 39 45. ESCOBAR A., Constructing Nature: Elements for a Poststructural Political Ecology, in: Liberation Ecologies: Environment, Development, Social Movement, eds. Peet R., Watts M., Routledge, New York 1996, pp.46-68. 46. ESTEVA G., Development, in: The Development Dictionary: A Guide to Knowledge as Power, ed. Sachs W., Zed Books, Atlantic Highlands NJ 1992, pp. 6-25. 47. FALOLA T., The History of Nigeria, Greenwood Press, Westport CT 1999. 48. FAY B., Social Theory and Political Practice, Holmes and Meier, New York 1975. 49. FAY B., Critical Social Science: Liberation and its Limits, Cornell University Press, Ithaca NY 1987. 50. FEENBERG A., Critical Theory of Technology, Oxford University Press, New York 1991. 51. FEENBERG A., 2000, From Essentialism to Constructivism: Philosophy of Technology at the Crossroads, retrieved June, 7, 2001, from: http://www.rohan.sdsu.edu/faculty/feenberg/tal k4.html. 52. FELLENSTEIN G., WOOD R., Exploring Ecommerce, Global E-business, and E-societies, Prentice Hall, Upper Saddle River NJ 2000. 53. FOSTER J. B. The Vulnerable Planet: A Short Economic History of the Environment, Monthly Review Press, New York 1994. 54. Freedom House, 2001, Freedom in the World 2000 Report, retrieved September, 2001, from: http://www.freedomhouse.org/research/. 55. FRIEDMAN J., MILLER J., 1965,, The Urban Field, in: Journal of the American Institute of Planners, 31, pp. 312-320. 56. GARCIA J. D., 1991, Creative Transformation: A Practical Guide for Maximizing Creativity, retrieved September, 17, 2001 from: http://www.see.org/e-ct-dex.htm. 57. GELL-MANN M., The Quark and the Jaguar, Freeman, New York 1994. 58. GLENN J. C., GORDON T. J., 2001 State of the Future, The Millennium Projects 2001, American Council for the United Nations University, Washington DC 2001. 59. GORE A., Earth in the Balance: Ecology and the Human Spirit, Penguin Books, New York 1993. 60. GUINIER L., The Tyranny of the Majority, Basic Books, New York 1994. 61. GRAHAM S., MARVIN S., Splintering Urbanism: Networked Infrastructures, Technological Mobilities and the Urban Condition, Routledge, New York 2001. 62. HABERMAS J., Theory and Practice, Beacon Press, Boston 1974. 63. HAGE J., Theories of Organization, John Wiley, New York 1980. 40 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 64. HALL R. H., Organizations: Structures, Processes and Outcomes, Prentice Hall (7th ed.), Upper Saddle River, NJ 1999. 65. HARGADON A. B., Diffusion of Innovations, in: The Technology Management Handbook, ed. Dorf R. C., IEEE Press, Boca Raton 1999, pp. 3-20-3-27. 66. HARRISON L. E., HUNTINGTON S. P. (eds.), Culture Matters: How Values Shape Human Progress, Basic Books, New York 2000. 67. HARVEY D., The Condition of Postmodernity: An Enquiry into the Origins of Cultural Change, Basil Blackwell, Cambridge MA 1989. 68. HASENCLEVER A., MAYER P., RITTBERGER V., Theories of International Regimes, Cambridge University Press, Cambridge UK 1999. 69. HAWKEN P., LOVINS A., LOVINS L. H., Natural Capitalism: Creating the Next Industrial Revolution, Little Brown, Boston 1999. 70. HAYS S. P., The Response to Industrialism 1885-1914, University of Chicago Press, Chicago 1995. 71. HOLLAND J. H., Hidden Order, AddisonWesley, Reading MA 1995. 72. HYMAN L. S., America's Electric Utilities: Past, Present and Future, Public Utilities Reports (5th ed.), Arlington VA 1994. 73. IEEE Spectrum, 2001, Technology 2001 Analysis and Forecast: Always on: Living in a Networked World, retrieved February, 10, 2001, from: http://www.spectrum.ieee.org. 74. IMD International, The 2001 World Competitiveness Yearbook, Author, Lausanne, Switzerland 2001. 75. International Institute for Sustainable Development, Indicators for Sustainable Development: Theory, Method and Applications, A Report to the Balaton Group by Hartmut Bossel, Author, Winnipeg, Manitoba 1999. 76. International Institute for Sustainable Development, 2001, The Measure of Progress: The Dashboard of Sustainability, retrieved December, 15, 2001, from: http:// www.iisd.org. 77. International Telecommunications Union, 1999, Challenges to the Network: Internet for Development, retrieved October, 21, 2000, from: http://www.itu.int/ti. 78. JAFFEE D., Levels of Socio-economic Development Theory, Praeger, London 1998. 79. JANTSCH E., The Self-organizing Universe, Pergaman Press, Oxford 1980. 80. KAHIN B., NESSON C., Borders in Cyberspace: Information Policy and the Global Information Infrastructure, MIT Press, Cambridge MA 1997. 81. KAPLAN R. S., NORTON D. P., The Balanced Scorecard, Harvard Business School Press, Boston 1996. 82. KAUFMAN R., THIAGARAJAN S., MACGILLIS P., The Guidebook for Performance Improvement: Working with Individuals and Organizations, Pfeiffer, San Francisco 1997. 83. KAUFMANN D., KRAAY A., ZOIDOLOBATÓN P., Aggregating Governance Indicators, World Bank, Washington D.C. 1999. 84. KAUFFMAN S., At Home in the Universe: The Search for Laws of Self-organization and Complexity, Oxford University Press, Oxford 1995. 85. KEARLNEY A. T., 2001, Measuring Globalization, retrieved August, 27, 2001, from: http://www.foreignpolicy.com/issue_janfeb_20 01/atkearney.html. 86. KEGLEY C. W. Jr., WITTKOPF E. R., World Politics: Trends and Transformations, Worth (7th edition), New York 1999. 87. KEOHANE R. O., After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy, Princeton University Press, Princeton NJ 1984. 88. KIMBALL C. A., 1998, Biblical Interpretation of World History, retrieved July, 7, 2001, from: http://pages.ancientsite.com/~Berosus_Etana/ Worldhis/Index.htm 89. KLING J., Complex Society/Complex Cities: New Social Movements and the Restructuring of Urban Space, in: Mobilizing the community, eds. Fisher R., Kling J., Sage, Newbury Park CA 1993, pp. 28-51. 90. KOCH R., Financial Times A-Z of Management and Finance: The Definitive Guide to Tools, Terms and Techniques, Financial Times/Pitman, London 1995. 91. KRASNER S. D., 2001, Sovereignity, retrieved August, 27, 2001, from: http://www.foreign policy.com/ issue_janfeb_2001. 92. KUHN T. S., The Structure of Scientific Revolutions, University of Chicago Press, Chicago 1970. 93. LARRAIN J., Theories of Development: Capitalism, Colonialism, and Dependency, Polity Press, Cambridge 1989. 94. LEWIN R., Complexity: Life at the Edge of Chaos, MacMillan, New York 1992. 95. LOW M., Representation Unbounded: Globalization and Democracy, in: Spaces of Globalization, ed. Cox K.R., Guilford Press, New York 1997, pp. 240-280. 96. LUMLEY T., 1997, Complexity & the Learning Organization, in: Complexity, 2(5), pp. 1422. 97. LUSTINGER-THALER H., SHRAGEE E., 1998, The New Urban Left: Parties Without Actors, in: International Journal of Urban and Regional Research, 22(2), pp. 232-244. Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 98. MACISAAC, D., 1996, The Critical Theory of Jurgen Habermas, retrieved February, 5, 2001, from: http://www.physics.nau.edu/~danmac/ habcritthy.html. 99. MARX K., The Process of Capitalist Production, in: Capital: A Critique of Political Economy Vol. 1, Random House, New York 1907 (original work published in 1867), pp. 405-422, 430-478. 100. MASLOW A., 1943, A Theory of Human Motivation, in: Psychological Review, 50, pp. 370-396. 101. MCLEAN I., Concise Oxford Dictionary of Politics, Oxford University Press, Oxford UK 1996. 102. MCQUILLAN A. G., PRESTON A. L. (eds.), Globally and Locally: Seeking a Middle Path to Sustainable Development, University Press of America, Lanham MD 1998. 103. MEDD W., HAYNES P., 1998, Complexity and the Social, retrieved January, 11, 2001, from: http://www.keele.ac.uk/depts./stt/cstt2/ medd.htm. 104. METZ H. C., 1991, Nigeria: A Country Study, Library of Congress, Washington D.C., retrieved August, 26, 2001 from: http:// lcweb2.loc.gov/frd/cs/ngtoc.html. 105. MORGAN G., Imagination: New Mindsets for Seeing, Organizing, and Managing, BerrettKoehler, San Francisco 1993. 106. MURCOTT S., 1997, Definitions of Sustainable Development. A compilation for American Association for the Advancement of Science (AAAS) Annual Conference, International Institute for Applied Systems Analysis (IIASA) Sustainability Indicators Symposium Seattle, WA, retrieved August 25, 2000, from: http://www.sustainableliving.org/appen-a.htm. 107. MUMFORD L., Technics and Civilization, Harcourt, Brace, New York 1934. 108. NAISBITT J., Global Paradox: The Bigger the World Economy, the More Powerful its Smallest Players, William Morrow, New York 1994. 109. National Research Council Board on Sustainable Development, Our Common Journey: A Transition Toward Sustainability, National Academy Press, Washington DC 1999. 110. New England Complex Systems Institute, 2000, Concepts in Complex Systems, retrieved August, 15, 2001, from: http://necsi.org/guide/ whatis.html. 111. NORGAARD R., Development Betrayed: The End of Progress and a Coevolutionary Revisioning of the Future, Routledge, New York 1994. 112. NOVAK T. P., HOFFMAN D. L., 1998, Bridging the Digital Divide: The Impact of Race on Computer Access and Internet Use, retrieved June, 17, 2000, from: http://ecommerce. 41 Vanderbilt.edu/ papers/race/science.html. 113. Norvartis Foundation for Sustainable Development, 1999a, Sustainable Development at the Turn of the Century: Perception, Reality, and Outlook, retrieved May, 27, 2000, from: http://www.foundation.norvartis.com/sustainab le-development.htm. 114. Norvartis Foundation for Sustainable Development, 1999b, Sustainable Development: A Common Challenge for North and South, retrieved May, 27, 2000, from: http://www.found ation.norvartis.com/sustainable-development. htm. 115. Norvartis Foundation for Sustainable Development, 1999c, Development Assistance at the Threshold of the 21st Century, retrieved May, 27, 2000, from: http://www.foundation.norva rtis.com/sustainable-development.htm. 116. OJO B. A. (ed.), Problems and Prospects of Sustaining Democracy in Nigeria: Voices of a Generation, Nova Science, Huntington NY 2001. 117. OLSON E. E., EOYANG G., Facilitating Organization Change: Lessons from Complexity Science, Jossey-Bass/Pfeiffer, San Francisco 2001. 118. ONIMODE B., A Political Economy of the African Crisis, Zed Books, Atlantic Highlands, NJ 1988. 119. Organization for Economic Cooperation and Development, 1999, The Interim Report on the OECD 3-year Project on Sustainable Development, retrieved May, 27, 2000, from: http://www.oecd.org//subject/sustdev/sitemap.h tm. 120. PAWŁOWSKI A., 2008, How Many Dimensions Does Sustainable Development Have?, in: Sustainable Development vol. 16 no 2, pp. 81-90. 121. PAWŁOWSKI A., 2009, Rewolucja Rozwoju ZrównowaŜonego/Sustainable Development Revolution, in: Problemy Ekorozwoju/ Problems of Sustainable Development vol. 4 no 1/2009, pp. 65-76. 122. PHILIPS C. F. Jr., The Regulation of Public Utilities: Theory and Practice, Public Utilities, Arlington, VA 1993. 123. PLSEK P., LINDBERG C., ZIMMERMAN B., 2001, Some Emerging Principles for Managing in Complex Adaptive Systems, retrieved November, 10, 2001, from: http://www.vha. com/edgeplace/think/main_filing1.html. 124. POPKIN R. H., STROLL A., Philosophy Made Simple, Doubleday (2nd rev. ed.), New York 1993. 125. POPOVICH M. G. (ed.)., Creating High Performance Government Organizations, JosseyBass, San Francisco1998. 42 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 126. REDCLIFT M., Development and the Environmental Crisis: Red or Green Alternative? Methuen, New York 1984. 127. REINICKE W. H., DENG F., 2000, Critical Choices and the United Nations, Networks, and the Future of Global Governance, International Development Research Center, Ottawa, Canada, retrieved October, 22, 2001, from: http:// www.globalpublicpolicy.net. 128. RENSHAW E. F., The End of Progress: Adjusting to a No-growth Economy, Wadsworth, Belmont CA 1976. 129. RITTBERGER V., Regime Theory and International Relations, Oxford University Press, New York 1997. 130. ROSECRANCE R., 1996, The Rise of the Virtual State, in: Foreign Affairs, 75(4), pp. 4561. 131. ROSENAU J. N., Many Damn Things Simultaneously: Complexity Theory and World Affairs, in: Complexity, global politics and national security, Chapter 4, eds. Albert D.S., Czerwinski T.J., National Defense University, Washington DC 1996. 132. ROSENAU J. N., Along the Domestic-foreign Frontier: Exploring Governance in a Turbulent World, Cambridge University Press, Cambridge UK 1997. 133. ROSENAU J., CZEMPIED E. O. (eds.), Governance Without Government: Order and Change in World Politics, Cambridge University Press, Cambridge UK 1998. 134. ROSENBERG N., Technology and American Economic Growth, M. E. Sharpe, New York 1972. 135. ROSENBERG N., Inside the Black Box: Technology and Economics, Cambridge University Press, Cambridge UK 1982. 136. ROSENBERG N., Science-technologyEconomy Interactions, in: Economics of Technology, ed. Granstrand O., Elsevier Science, Amsterdam 1994, pp. 323-337. 137. ROSENBERG N., Chemical Engineering as a General Purpose Technology, in: General Purpose Technologies and Economic Growth, ed. Helpman E., MIT Press, Cambridge MA 1998. 138. ROSTOW W. W., The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto, Cambridge University Press (3rd edition), New York 1990. 139. RUBAAI A., UDO V., 1992, An Adaptive Control Scheme For Load-frequency Control of Multi-area Power Systems, part I and part II, in: Electric Power Systems Research Journal, 24, pp. 183-197. 140. RUBAAI A., UDO V., 1994, Self-tuning Load Frequency Control: Multilevel Adaptive Approach, in: Institute of Electrical Engineers Proceedings on Generation, Transmission and Distribution, 141(4), pp. 285-290. 141. RUTTAN V. W., Technology, Growth, and Development: An Induced Innovation Perspective, Oxford University Press, New York 2001. 142. SACHS J., Notes on a New Sociology of Economic Development, in: Culture Matters: How Values Shape Human Progress, eds. Harrison L.E., Huntington S.P., Basic Books, New York 2000, pp.24-43. 143. SACHS W., Global Ecology and the Shadow of Development, in: New Arena of Political Conflict, ed. Sachs W., Zed Books, Atlantic Highlands NJ 1993, pp.3-21. 144. SAMPLER J., 1999, Redefining Industry Structure for the Information Age, in: Strategic Management Journal,19(4), pp. 343-355. 145. SARACCO R., HARROW J. R., WEIHMAYER R., The Disappearance of Telecommunications, Institute of Electrical and Electronic Engineers Communication Society, Piscataway NJ 1999. 146. SCHUMACHER E. F., Small is Beautiful: Economics as if People Mattered, Harper and Row, New York 1973. 147. SCHUMPETER J., 1949, Science and Ideology, in: American Economic Review, pp. 345-359. 148. SHEPARD J. M., Sociology, Wadsworth (7th edition), New York 1999. 149. SHEPARD S., Telecommunication Convergence: How to Profit From the Convergence of Technologies, Services, and Companies, McGraw-Hill, New York 2000. 150. SHIVA V., The Violence of the Green Revolution: Third World Agriculture, Ecology and Politics, Zed Books, Atlantic Highlands NJ 1991. 151. SMART B., Postmodern Social Theory, in: Social Theory, ed. Turner B.S., Blackwell, Cambridge MA 1996, pp. 396-428. 152. STIGLITZ J., 1999, Scan Globally, Reinvent Locally: Knowledge Infrastructure and the Localization of Knowledge, paper presented at the First Global Development Network Conference, Bonn, Germany. 153. STONE C., 1993, Urban Regimes and the Capacity to Govern: A Political Economy Approach, in: Journal of Urban Affairs, 15(1), pp. 1-28. 154. TANER O., Legislating for Sustainable Development, in: Current Issues in Planning Vol. 2, eds. Trench S., Taner O., Averbury, Brookfield, Hampshire, New Zealand 1995, pp. 284293. 155. The Ecologist, Whose Common Future: Reclaiming the Commons, New Society Publishers, Gabriola Island BC Canada 1993. 156. The Heritage Foundation, 2001, The 2001 Index of Economic Freedom, retrieved June 26, 2001, from: http://www.heritage.org/research/ features/index/2001. Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 157. THEODOULOU S. Z., CAHN M. A., Public Policy: The Essential Readings, Prentice Hall, Englewood Cliffs NJ 1995. 158. UDO V. E., Adaptive Hierarchical Control Strategy for Large Scale Interconnected Systems, unpublished master’s thesis, Howard University, Washington DC 1991. 159. UDO V., AGARWAL S. K., VOJDANI A., HARLACHER M. I., 1997, Balancing Cost and Reliability: A Quantitative Study at Atlantic Electric, in: Institute of Electrical and Electronic Engineers Transaction on Power Systems, 12(3), pp. 1103-1111. 160. UDO V., Exploring Patterns of Sustainable Development, Governance and E-Infrastructure Capacities of Nations for Global Equity Praxis, School of Urban Affairs and Public Policy, University of Delaware, Newark, Delaware 2002. 161. United Nations, 2000, We the People, retrieved January, 10, 2002, from: http://www. un.org/millennium/sg/repor/cover.htm. 162. United Nations, Basic Facts About the United Nations, United Nations Department of Public Information, New York 2001. 163. United Nations Development Program, The Human Development Report, Oxford University Press, Oxford 1999. 164. United Nations Development Program, The Human Development Report, Oxford University Press, Oxford 2000. 165. United Nations Development Program, The Human Development Report, Oxford University Press, Oxford 2001. 166. United Nations Environmental Program, Global Environment Outlook 2000, Author, London 1999. 167. United States Department of State, 2001, International Human Rights Conventions, 1999 Country Report, retrieved March, 2001 from: http://www.usis.usemb.se/human/human1999/a ppe. 168. United States Department of State, 2002, CIA World Fact Book, 2001, retrieved April, 2002 from: http://www.odci.gov/cia/download2001. htm. 169. United States Government, Toward a Sustainable America: Advancing Prosperity, Opportunity, and a Healthy Environment for the 21st Century, Final Report of the President's Council on Sustainable Development, U.S. Government Printing Office, Washington DC 1999. 170. United States Government, 1995, The Global Information Infrastructure: Agenda for Cooperation, retrieved October, 26, 2000, from: http://www.ntia.doc/oiahome/giiagenda.txt. 171. VAN DYNE G. M., Ecosystems, Systems Ecology, and Systems Ecologists, in: Complex Ecology: The Part-whole Relation in Ecosys- 43 tems, eds. Patten B.C., Jorgensen S.E., Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ 1995, pp. 1-27. 172. WALDROP M. M., Complexity: The Emerging Science at the Edge of Chaos, Simon and Schuster, New York 1992. 173. WALLERSTEIN I., The Capitalist World Economy, Cambridge University Press, New York 1979. 174. WARREN R., Urban Governance, Local Autonomy, and National Development, in: Proceedings of the International Symposium on National Development and Local Autonomy Development Strategy, Korea Research Institute for Local Administration, Seoul 1993. 175. WARREN R., WESCHLER L. F., The Multiple Boundaries of Cities: A Framework for Policy Analysis of Urban Space, in: Problems of Theory in Policy Analysis, ed. Gregg P.M., Lexington Books, Lexington, MA 1976, pp. 103-113. 176. WEI-MING T., Mustering the Conceptual Resources to Grasp a World in Flux: International Studies in the Next Millennium, Meeting the Challenge of Globalization, Praeger, Westport CT 1998. 177. WEISS T. G., GORDNKER L., NGOs, the UN, and Global Governance, Lynne Rienner, Boulder CO 1996. 178. WELLS H. G., A Paper on Administrative Areas Read Before the Fabian Society, in: Mankind in the Making, Chapman and Hall, London 1903. 179. WHEATLEY M. J., Leadership and the New Science: Learning About Organizations from an Orderly Universe, Berrett-Koehler, San Francisco 1993. 180. WHITE J. D., 1986, On the Growth of Knowledge in Public Administration, in: Public Administration Review, 46, pp. 15-24. 181. World Auditing Organization, 2001, Press Freedom and Democracy Rank: Democracy Audit 2001, retrieved May, 28 from: http:// www.worldaudit.org/. 182. World Bank, Greening Industry: New Roles for Communities, Markets, and Governments, Policy Research Report, World Bank, Washington DC 1999a. 183. World Bank, 1999b, Global Economic Prospects and the Developing Countries, World Bank, Washington DC 1999b. 184. World Bank, 1999/2000 Development Report, World Bank, Washington DC 1999c. 185. World Bank, Knowledge for Development, World Bank, Washington DC 1999d, 186. World Bank, Can Africa Claim the 21st Century? World Bank, Washington DC 2000a. 187. World Bank, Local Dynamics in an Era of Globalization, World Bank, Washington DC 2000b. 44 Victor Udo, Artur Pawłowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 23-44 188. World Bank, 2000/2001 Development Report, World Bank, Washington DC 2000c. 189. World Business Council for Sustainable Development, 1997, Signals of Change: Business Toward Sustainable Development, retrieved March, 20, 2001, from: http://www.wbcsd.ch/ publications/signals.htm. 190. World Business Council for Sustainable Development, Building a Better Future: Innovation Technology and Sustainable Development, a Progress Report, WBCSD, Conches-Geneva Switzerland 2000. 191. WCED (World Commission on Environment and Development), Our Common Future, Oxford University Press, New York 1987. 192. World Economic Forum, From the Global Digital Divide to the Global Digital Opportunity, Proposals Submitted to the G-8 KyushusOkinawa Summit 2000, Japan, Tokyo 2000. 193. World Economic Forum, Pilot Environmental Sustainability Index: An Initiative of the Global Leaders for Tomorrow Environment Task Force, presented at the Annual Meeting of the World Economic Forum, Switzerland, Davos, 2000b. 194. World Economic Forum, 2001 Environmental Sustainability Index: An Initiative of the Global Leaders for Tomorrow Environment Task Force, presented at the annual meeting of the World Economic Forum, Switzerland, Davos 2001. 195. World Resource Institute, 2000, World Resources 2000-2001: People and Ecosystems, the Fraying Web of Life, retrieved August, 5, 2001, from: http://www.wri.org/wr2000. 196. World Resource Institute, 2002, Tomorrow’s Markets: Global Trends and Their Implications for Business, retrieved May 23, 2002, from: http://www.wri.org/. 197. Worldwatch Institute, State of the World 2000: A Worldwatch Institute Report on Progress Toward a Sustainable Society, Norton, New York 2000. 198. WRISTON W. B., Clintonomics: The Information Revolution and the New Global Market Economy, in: The Business Speakers Almanac, eds. Griffin J., Marks A., Prentice Hall, Englewood Cliffs NJ 1994(pp .409-422 199. YAMAGUCHI K., Sustainable Global Communities in the Information Age: Visions from Futures Studies, Praeger, Westport CT 1997. 200. YOUNG O. R., Governance in World Affairs, Cornell University Press, Ithaca NY 1999. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, str. 45-51 Wielofunkcyjna mozaika terenów zieleni w kontekście zrównowaŜonego rozwoju Dolnego Śląska (południowa Polska) A Multifunctional Mosaic of Green Spaces in the Context of the Lower Silesia Region (Southern Poland) Sustainable Development Anna Zaręba Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, ul. Kuźniucza 49/55, 50-138 Wrocław e-mail: [email protected] Streszczenie W artykule prezentowany jest model ‘Zielonej Sieci’, którą tworzy mozaika terenów zieleni - elementów powierzchniowych i liniowych w mieście i strefie podmiejskiej, zaplanowana dla róŜnych celów: ekologicznych, rekreacyjnych, kulturowych, estetycznych i innych zgodnych z zasadami zrównowaŜonego rozwoju policentrycznych miast-regionów. Elastyczny model „Zielonej Sieci” składa się z węzłowych obszarów zieleni, powiązanych ze sobą za pomocą systemu greenways (korytarzy zieleni wzdłuŜ naturalnych i sztucznych ciągów) oraz strefy buforowej terenów rolniczych w strefie podmiejskiej, które mogą być adaptowane na róŜne potrzeby zagospodarowania przestrzennego. Koncepcją jest stworzenie dynamicznego systemu pomagającego w zagospodarowaniu przestrzeni urbanistycznej, chroniącego jednak wartościowe pod względem rekreacji i środowiska tereny zieleni. Słowa kluczowe: ‘Zielona Sieć’, ochrona krajobrazu, greenways, zrównowaŜony rozwój Abstract The aim of the paper is to present the core of the “Green Grid’ - an environmentally functioning web of linear and surface elements in the city and its urban fringe that have been planned for multiple purposes, including ecological, recreational, cultural, aesthetic and other uses in the sustainable development of polycentric cityregions. The idea is to introduce a flexible model of the ‘Green Grid’ consisting of green core areas, linear spaces along natural or human-made features (greenways) and buffer zones of agricultural land which could be applied in different spatial settings. The concept is to create a system which is flexible in accommodating new urban development but at the same time constant in protecting valuable terrain for recreation and the environment. key words: “Green Grid’, landscape protection, greenways, sustainable development 1. Introduction The management of green areas within reach of the general public is usually a problematic question. The high cost of land within the bounds of a city centre and the congestion of building areas influence the location of recreation spaces and force them to be moved outside the city borders. The extent of a city grows, which is connected with increasing congestion in joined suburbs. Further from the city centre we see the division between rural and urban areas being blurred. The transitory zone between the city area and the neighboring terrain could constitute recreation spaces with vari- 46 Anna Zaręba/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 45-51 ous functions: sporting, recreational or for exhibition. The urban fringe also creates vast opportunities for continuous natural and semi-natural habitats. The issue of the formation of green spaces in cities creates a spectrum of possibilities for future development connected, first of all, with various urban schemes, different traditions and local conditions. The system of communication joins inner communities (housing estates) through roads and pedestrian paths. The development is a consequence of local needs and spatial potentiality for management in a recreation terrain. The landscape of the city-region has traditionally been one of intensive urban land on the one hand, and agricultural land on the other, separated by a visually incoherent and under-utilised fringe zone. This functional and visual division is now becoming more fluid. The green network is, ideally, interconnected and performs a variety of functions, such as recreation and sustainable drainage. It becomes an infrastructure delivering a range of interdependent functions. This represents a key shift in the move towards sustainable development. The city’s expansion results in urban sprawl, a rapid disappearance and fragmentation of green areas and the disruption of ecological balance. The worst case scenario of urban sprawl could precipitate irreversible changes in ecological and hydrological systems. It is important for the future development of accessible green areas that they are integrated within a connected green infrastructure, rather than existing as isolated and fragmented sites. The ‘Multifunctional green space’ model focuses on the emergence of a green infrastructure within the transformation of city-regions. 2. Materials The system of correlation between a “patchwork” of urban parks, regional parks, community forests and greenways has not been well identified. The ‘green web’ concept of Patrick Abercrombie for Greater London (Abercrombie, 1944) provides an example of an attempted correlation. His idea that all forms of open space need to be considered as a whole, and to be co-ordinated into a closely linked park system, with parkways along existing and new roads forming the links between the larger parks could be easily transmitted into a larger scale of the mutual connection between the city and its surroundings (Abercrombie, 1945). The concept of a ‘Green Grid’ is endorsed in the Milton Keyes and South Midlands Sub-Regional Strategy and The Northamptonshire Green Infrastructure Project (River Nene Regional Park, 2005). Some research has been provided to create an East London Green Grid, which will contribute to the environmental enhancement of East London. The main task is to deliver new public open space and, more specifi- cally, it is to provide public access along the river tributaries and green areas. Research on green spaces show that the spatial structure of multifunctional urban green areas may significantly contribute to sustainable economic and ecological development and the quality of urban life. Analyses performed within the research enable to combine modern urban achievements in the studies of green and other open spaces in the urban structure. The ‘Green Grid’ system takes a new approach at framing the role of green spaces within a multifunctional infrastructure, and to developing a planning model which promotes spatial integration, sustainable transport, health and accessibility. Until now, planning models have tended to rely on simple rules of provision, which may be relatively insensitive to local needs and which may have little regard for other social and environmental functions. Despite the policy importance of this issue, very little has been published in the literature about the multifunctional role of the ‘Green Grid’ in sustainable development, and there has been very little crossEuropean comparative work. 3. The ‘Green Grid’ System The growing city demands more green space to protect it from the negative effects of urbanization. The ‘Multifunctional mosaic of green spaces’ develops a concept for regional planning - to create a sustainable system of green spaces – the ‘Green Grid’. The idea is to introduce a flexible model of the ‘Green Grid’ consisting of green core areas, linear spaces along natural or human-made features (greenways) and buffer zones of agricultural land which could be applied in different spatial settings. The central task is to form a green network which will contribute to improving biodiversity, leisure and recreation, tidal and fluvial flood risk management, grey water treatment and the quality of life. The ‘Green Grid’ is a network of new and improved parks and woodlands linked to the town and country by continuous green corridors (greenways) and a ‘blue infrastructure’ (river valleys, waterways, floodplains) (Turner, 1995). 3.1 Post-industrial area usage The basic assumptions of the ‘Green Grid’ model are based on the belief that post-industrial brownfields in some EU regions constitute the key nexus around which a green grid can cohere to. One of the aims of the research is to prove the role of brownfields in maintaining ecosystem integrity. Brownfield sites can support a wide range of habitats and species. In Germany, some of the brownfields, such as the current Emsher Landscape Park, are recognised as some of the city’s most ecologically diverse areas. Building the ‘Green Grid’ will Anna Zaręba/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 45-51 present a range of possibilities for the creation of new public spaces in correlation with postindustrial sites. The EU Draft Work programme for 2007 for framework research – Theme 8: Socioeconomic sciences and Humanities – draws attention to the importance of increased globalisation, demographic change, migration and ecological challenges. It notes that these are important for social and regional cohesion within an enlarged EU. Within the EU policy context, these issues are strongly expressed in the post-industrial landscapes of polycentric city-regions. 3.2 Ecological integrity The hierarchical structure (‘Green Grid’) and extent of vegetation in urban areas have an impact on temperature, humidity and surface run–off. Groundwater levels are gradually falling across all EU countries. Green roofs in cities can reduce storm water attenuation and the urban heat island effect. The aim of the project is to introduce the ‘Green Grid’ model, which would play an important role in air conditioning, improving the microclimate and an overall softening of the urban heat island effect. New housing developments influence the fragmentation of habitat and species isolation. An integration of the green patchwork and building the ‘Green Grid’ model could only be achieved by joining ecologically coherent networks and corridors – greenways. Following Ahern’s definition: ‘Greenways are networks of land containing linear elements that are planned, designed and managed for multiple purposes including ecological, recreational, cultural, aesthetic, or other purposes compatible with the concept of sustainable land use’ (Ahern, 1995). Greenways exist in regional planning as multi-objective corridors, which have a key meaning in urban flood damage reduction, enhancing water quality and wildlife protection. One of the project objectives is to use different functions of greenways including: water resource protection, riparian habitat enhancement, flood hazard reduction, reduction of bank erosion, biodiversity improvement and recreation and environmental education (Platt, 1991) into building the ‘Green Grid’ functional green areas system. 3.3 Biodiversity Enhancement and improvement of biodiversity is the basis for successful sustainable development. Sustainable management of natural and man-made resources and biodiversity is one of the fundamental issues of successful regional planning. The Strategic Plan for the Convention on Biological Diversity, introduced in 2002, focused attention on sustainable use of biodiversity, maintaining and enhancing ecosystem integrity and reducing the rate of loss of the components of biodiversity. The key 47 2010 Biodiversity Target is focused on significant reduction of the current rate of biodiversity and its components. The main foundation of the convention is that maintaining ecosystem integrity helps in the provision of goods and services provided by biodiversity in support of human well-being. The idea of the ‘Multifunctional mosaic of green spaces’ project is to introduce a model of ecological integrity which will protect the river-floodplain system and which could help in the regeneration of the environment and reclamation of derelict landscape. The concept is to create a system which is flexible in accommodating new urban development but at the same time constant in protecting valuable terrain for recreation and the environment. The basic task introduced in the ‘Green Grid’ concept is to link existing and new parks within and between built up areas. Such planning allows for the creation of high quality multi-functional spaces and gives opportunities for the improvement of the quality of life. Community forests provide large areas of habitat on the urban fringe and create a source of biodiversity for a city and its neighbourhood. 3.4 Social integrity The ‘Green Grid’ system is an environmentally functioning web of linear and surface elements that are planned for multiple purposes, including ecology, recreational, culture, aesthetics and other activities compatible with the concept of sustainable land use. An easily accessible green space creates a spectrum of possibilities to practise sport, increase children’s creative play and improve social relationships. The EU Draft Work programme for 2007 for framework research – Theme 8: Socioeconomic sciences and Humanities – draws attention to the importance of improving health and the quality of life, and decreasing social exclusion and discrimination. A natural green space can encourage social interaction and can contribute to making higher density housing more attractive and safe. Widely accessible green spaces favour human interactions and, in this way, help in decreasing social exclusion and strengthening the links between urban and rural communities. The ‘Green Grid’ model provides new opportunities for the educational use of the area and ensures a mosaic of habitats in the forest which can be used for a full range of environmental education needs of surrounding schools. The green network contributes to improving biodiversity, leisure and recreation, tidal and fluvial flood risk management, grey water treatment and the quality of life. 48 Anna Zaręba/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 45-51 3.5 Accessibility One of the ‘Green Grid’ project objectives is to explore a network of green spaces that would be easily accessible. The Transport Act 2000 put attention on investment in public infrastructure through the promotion of Light Rapid Transport. The greenway network allows new space in order to create sustainable urban development, which could be environmentally favourable. It softens the impact of transport on climate change and opens up possibilities for clean and safe regional transport. Positive environmental improvements enhance land value. The main task in building the ‘green web’ is a correct analysis of the hierarchy of greenways in terms of their function, size and levels. The ESDP (European Spatial Development Perspective, 1999) placed securing public access to infrastructure and knowledge among the three main spatial planning objectives. Wide access to leisure and recreation could reduce social exclusion and increase employment opportunities (The UK Government White Paper: ‘Saving lives: Our Healthier Nation’, 1999). The task of the research project is to introduce a model which will take into account the needs of pedestrian penetration of recreation terrain. The essential research question is whether there are new and inclusive patterns of leisure use occurring within the urban green infrastructure. Following from this, the research will ask what the most appropriate method of spatial planning is to promote accessible, connected and sustainable patterns of leisure activity. Public environmentally friendly transport could help in building and improving the education net. Greenways provide new opportunities for educational use of the area and a patchwork of natural and semi-natural habitats could be used for environmental education needs. The EU Draft Work programme for 2007 for framework research – Theme 8: Socio-economic sciences and Humanities – puts attention on improving health and the quality of life, and decreasing social exclusion and discrimination. This project focuses on the emergence of a green infrastructure within the transformation of cityregions, particularly the role of accessible leisure and its applicability as a model for an enlarged EU. 4. The “Green Grid” model and it’s development on the example of the Lower Silesia region 4.1 'Green grids’ in towns and cities The compositional role of green areas is to create a clear division of a town/city into distinct historic and modern districts, at the same time separating the industrial parts. The placement of 'green grids’ in a town/city depends on the social and economic function of the town/city, its location, as well as the time it was established. In towns and cities of the Lower Silesia region, ‘green grids’ are placed like irregular patches on a canvas. This results from the topography of the area and, not seldom, from chaotic spatial development. When we take into consideration the health, ecological and aesthetic functions of the 'green grids’, placing them in an unbroken arrangement would be more beneficial. In other words, forests surrounding the towns and cities could be connected with the greenery in the residential districts by wedges of greenery making their way among buildings. City parks complement and extend forest complexes, creating a smooth transition between the greenery of the open landscape and the urban landscape. Incorporating post-mining dumps rehabilitated into forests into the system of urban greenery can bring about similar results. 4.2 Creation of new post-industrial open places The term ‘post-industrial area’ defines a number of terrain types which, as a result of various functional uses, have been degraded when compared to their original state. The following kinds of postindustrial areas can be distinguished, i.e. stockpiles, surface excavations, areas in which hard coal was extracted underground (including dumps and sedimentation tanks) and post-industrial areas within developed urban areas. There is no uniform and officially binding classification of these areas at present. The Lower Silesia region in Poland has seen massive industrial and structural changes. Coal mining and the steel industry create a specific urban pattern. Mining and industrial activities were some of the main reasons for deterioration of the areas. The necessities of revitalising neglected land in the city and on the urban fringe and building sustainable communities are one of the main priorities. Lower Silesia is a region with a very differentiated structure, ranging from typical urban features to productive agricultural areas, from very valuable ecological zones and landscapes to damaged industrial areas; which creates the basis for various activities fulfilling the different expectations of its inhabitants. Rapidly changing land use has left large areas of poorly utilised land following deindustrialisation, while at the same time there is a need to optimise the use of accessible land for multiple functions related to polycentric city-regions – recreation, water management, health, biodiversity, renewable energy, sustainable transport, etc. Post-industrial cities are less clear in their urbanrural divide, and green networks are now pervading the urban fabric, at the same time as the countryside is becoming a setting for sustainable urban and industrial uses. The model of the ‘Green Grid’ presents a range of possibilities for creating new public spaces in post-industrial sites. The postindustrial landscape has the potential to create im- Anna Zaręba/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 45-51 portant new landscapes, generate new sources of employment and wealth, and contribute to public health and fitness, as well as having indirect benefits for a range of environmental services. 4.3. The role of green spaces in ecological integrity and waste treatment In cities one of the development priorities is to maintain and expand municipal forests and to improve the ecological network between the cities and their suburban neighbourhoods. In order to preserve the most valuable virtues of the environment and to prevent its further deterioration, the need to find solutions for building an environmentally functioning web is growing. Research has shown that many parts of the EU ecological network have been eroded and their continuity has been broken. In connection with this fact it is expected that the frequency of fluvial flooding along river corridors and other watercourses will increase. The flood in Poland in 1997 has shown how important establishing a system of passive and active protection for flood protection is. Green areas have a special significance in minimising the risk of flash floods and research shows that afforestating the upper reaches of a river delays water flows downstream. Hence, it is important to conduct research on renaturalisation objectives of ecosystems and increase forest cover in river catchments. Environmental protection programmes of towns and cities of the Lower Silesia region include provisions describing the role green areas have in maintaining the ecological integrity of these urban areas. The Environmental Protection Programme for the city of Wałbrzych for the years 2004-2007 contains a number of significant arrangements. These are, among others, related to maintaining, creating and restoring green corridors, preventing the formation of new ecological barriers, protecting the valleys of the Pełcznica river and the Szczawinka stream together with their tributaries. The valleys are the best ecological corridors and potential flooding areas for flood waters. They are to be rehabilitated into forest and tree-covered areas. A part of these areas is also to be extensively used as meadows and pastures. To maintain ecological integrity, it is of paramount importance to reduce to a minimum the number of trees and bushes which are cut down along rivers and streams. Apart from this, marshlands and streams are to be preserved in river valleys, and selected fragments of the valleys are to be renatured. Large urban areas and extensive agriculture creates pressure on water quality because of pollution and surface water run-off. River quality objectives included in the Urban Waste Water Treatment Directive (2008) have forced a search for new solutions in urban waste recycling in order to reduce direct effluent discharges to rivers. The Lower 49 Silesia Province is in the lead among Polish provinces in producing industrial waste (second place in the country after the Silesian Province). The usage of greenways in water and waste treatment has not been identified and research focusing on this issue should be provided. 4.4. Implementation of the “Green Grid” model – future perspectives In this interdisciplinary research it is necessary to make connections between the fields of landscape planning (emergent multifunctional post-industrial landscapes), polycentric spatial planning (modes of land use allocation), environmental management (building an environmental network), sociology and politics. It involves social survey techniques, Geographic Information Systems (GIS) and statistical data analysis. The final effect of the research: ‘Multifunctional mosaic of green spaces’ is to develop a model for urban planning of a sustainable system of green space management (‘Green Grid’) by using the Wałbrzych conurbation as a case study. The methodology of the research combines: • a desk study of practices and policies focusing on green area management, an analysis of green space development perspectives in EU countries, • a desk study of Wałbrzych urban planning perspectives concerning environmental issues, • construction of a GIS (Geographic Information System) model of green spaces in the city of Wałbrzych and its urban fringe, • interviews with local government and nongovernmental representatives, • evaluation processing proposals after each step of the research. The GIS studies involve four basic steps: collection, arrangement, testing and combination. Collection: understanding the landscape character requires a number of layers of information which include: physical factors and the landscape cover. The CORINE Land Cover (CLC) Programme applies a method for land cover data collection based on a hardcopy inventory from satellite image printouts. The task is to build a data base of Wałbrzych and its urban fringe land cover. The collected information will include: data about the geographical environment (e.g. administrative units, water pattern, slopes, settlement pattern, transport network), nature base (e.g. biotopes, designated areas, natural vegetation areas), land base (e.g. soil type, land quality, soil erosion sites), a water resources base and it will also provide information on: soil erosion, pollutant emissions into the air by the vegetation, etc. Arrangement: the analysis includes arrangement of the land cover after converting the database into a DXT format – to be read by ArcInfo. The GIS 50 Anna Zaręba/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 45-51 allows the interaction of both modern and historical maps of Sheffield and the immediate surrounding areas. The data interpretation allows land cover classification: artificial surfaces (for example: urban fabric, industrial, commercial and transport units, mines), agricultural areas (e.g. arable land, pastures), forest and semi-natural areas, wetland and waterbodies and indicates zones of: scenic value, ecological value, hydrological value and recreational value. Testing: this part of the research is focused on introducing various models of green space management. The patchwork of green spaces and greenways would be tested to form different models of the ‘Green Grid’. This would include combining different layers of landscape characteristics to achieve the best scenario for green space management. Different combinations of green area management will be transmitted to the IDRISI GIS Programme, which operates on a raster system. The IDRISI Programme will allow impacts of land cover change on biodiversity to be modelled. The main purpose of comparing different concepts is to show the sphere of activity of the ‘Green Grid’ model and its application in different conditions. The final task of the research is to devise a functional and spatial scheme – the ‘Green Grid’ model, which could be introduced into the future development of urbanised regions. The model will be presented in a Genesis IV – GIS programme to interpret the landscape by using photorealistic rendering. 5. Conclusion Individual patches and greenways should be treated as elements of the whole landscape. The main challenge in the organisation of spatial management is to find a basis in order to build a hierarchical system of functioning of green areas. Current studies show how important it is to work on different scales of green areas – from single parcels to the whole continent in order to maintain ecosystem integrity (Burgi, Herperger, Schneeberger, 2004). Greenways as linear wildlife corridors can provide linkages between green spaces in a city and its urban fringe and larger areas of habitats, and have a principal significance in increasing biological diversity. The ‘Green Grid’ could have an important meaning in air conditioning, improving the microclimate and flood protection, and eventually moderating the global warming effect. High quality, nearby green spaces will encourage higher levels of physical activity, reduce travel distances, improve people’s quality of life, provide opportunities for learning and encourage expenditure in the local economy. They may also make areas more attractive for inward investment. Building the ‘Green Grid’ system allows the reparation of ecosystem integrity and enhances biodiversity in the urban environment, which influence better provision of goods and services to support human wellbeing. Current research on urban development emphasises the significance of communication, green spaces and other public spaces oriented towards pedestrians. The principal role of transport and its sustainable development have become a key objective of European Union policy. The ‘Multifunctional mosaic of green spaces’ system focuses on the issue of sustainable development by providing a spatial scheme based on the configuration of a green system network. Leisure uses are one of the key functions of this infrastructure, not least because it is increasingly essential for people to have access to local recreation facilities. The main purpose of the ‘Green Grid’ model is, in accordance with European Union policy, to promote sustainable development ‘without sacrificing either economic growth or the freedom of movement’. 6. Final remarks The usage of greenways in water and waste treatment has not been identified and research focusing on this issue should be provided. Greenways, from an ecological point of view, could be places to recycle storm water and non-toxic liquid wastes, and they are important buffers for urban communities. They can ensure a more natural approach to the treatment of rainwater by using SUDS (the Sustainable Urban Drainage System). They could be used to clean polluted rivers through nature’s filtering systems and to recycle treated sewage effluent. The innovative task of the research project: ‘Multifunctional mosaic of green spaces’ is to confirm the ecological possibilities of greenways and join them into the ‘Green Grid’s’ vital structure. References 1. 2. 3. 4. 5. ABERCROMBIE, Greater London Plan 1944, Her Majesty’s Stationery Office, London 1945. AHERN, J., 1995, Greenways as a Planning Strategy, in: Landscape and Urban Planning, Special Greenways Issue, 33:1-3, pp. 131-155. BÜRGI, M.; HERSPERGER, A.M.; SCHNEEBERGER, N., 2004, Driving Forces of Landscape Change - Current and New Directions, in: Landscape Ecology 19, Elsevier, pp. 867-868. Department of Health, The Government White Paper, Saving lives: Our Healthier Nation, Command Paper, United Kingdom 1999, p.159. Directive 2008/98/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November 2008 on Waste and Repealing Certain Directives, The European Parliament and the Council of the European Union, Official Journal of the European Union L 312, pp. 0003 – 0030. Anna Zaręba/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 45-51 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. European Commission, European Spatial Development Perspective: Towards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the EU, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 1999. PLATT R. H., Land Use Control: Geography, Law and Public Policy. Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs NJ 1991. Program Ochrony Środowiska dla miasta Wałbrzycha na lata 2004-2007 z uwzględnieniem perspektywy do roku 2015, Załącznik do Uchwały nr XXXIV/144/04 Rady Miasta Wałbrzycha z dnia 30 grudnia 2004 roku, Agencja Rozwoju Refionalnego „Agroreg”, Nowa Ruda 2004. Regional Spatial Strategy for Yorkshire and the Humber to 2016, Yorkshire and Humber Assembly 2004. TURNER T., 1995, Greenways, Blueways, Skyways and Other Ways to a Better London, in: Landscape and Urban Planning 33, pp. 269-282. The Countryside Agency, The Northamptonshire Green Infrastructure Project, Planning Sustainable Communities - A Green Infrastructure Guide for Milton Keynes & the South Midlands, United Kingdom 2005. Office of the Deputy Prime Minister, The Milton Keyes and South Midlands Sub-Regional Strategy, The Stationery Office, United Kingdom 2005. The Transport Act 2000, The Stationery Office Limited, 2001 No. 242 (C. 13), United Kingdom 2001. 51 PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, 53-58 Model of Permanent Eco-chemical Education of Employees of Chemical Industry in the Function of Ecological Development Model trwałej eko-chemicznej edukacji pracowników przemysłu chemicznego Stanko Cvjetićanin1, Mirjana Segedinac2, Jasna Adamov2 1 Faculty of Pedagogy in Sombor, University of Novi Sad, Preradoviceva 141, 21132 Petrovaradin, Serbia; e-mail: [email protected] 2 Faculty of Sciences, University of Novi Sad, Trg D. Obradovica 3, 21000 Novi Sad, Serbia; e-mail: [email protected] Streszczenie Pracownicy przemysłu chemicznego odgrywają istotną rolę w ochronie środowiska. Aby rozwiązać problemy środowiskowe jest koniecznym, aby poprawić ich wiedzę na temat wpływu na środowisko substancji chemicznych, z którymi mają oni styczność. Celem badań jest analiza wiedzy eko-chemicznej pracowników przemysłu nawozów mineralnych w regionie Nowego Sadu (Serbia) i określenie zakresu wiedzy, który powinien zostać przez nich przyswojony w przyszłości. UŜyto metod analitycznych i deskryptywnych. Zastosowanym narzędziem był oryginalny kwestionariusz. Rezultaty badań pokazują, Ŝe pracownicy posiadają wprawdzie pewną wiedzę o wpływie na środowisko związków chemicznych, jednak nie jest ona wystarczająca. W celu poprawy sytuacji zaproponowano model zróŜnicowanej eko-chemicznej edukacji przygotowany dla osób dorosłych, pracujących zawodowo. Słowa kluczowe: wpływ substancji chemicznych na środowisko, przemysł nawozów mineralnych, pracownicy, środowisko, wiedza Abstract Employees of chemical industry play a significant role in environmental protection. In order to solve environmental problems it is necessary for them to improve knowledge on environmental impact of chemicals which they come in contact with. The aim of research is the analysis of the ecochemical knowledge in employees of the fertilizer industry in the Novi Sad region (Serbia), and structuring of chemical contents for further increase of their knowledge. Analytical and descriptive methods were used. The research instrument was a questionnairre, specially designed for the purpose of this research. Techniques of research were: field investigation, action investigation and combined techniques. It was shown that workers have certain, but insufficient knowledge of environmental effect of chemical pollutants. They should improve the existing and acquire new knowledge. A model of differentiated eco-chemical education was created for permanent adult professional education. Key words: effect of chemicals on the environemnt, mineral fertilizer industry, employees, environment, knowledge Introduction Development of chemical industry is followed by the incresed environmental pollution (Djukano- vić, 1996). Thus improvement of technical and technological processes must be accompanied by the adequate protection measures (Markovic, 1995). 54 Cvjetićanin, Segedinac, Adamov/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 53-58 One of the most significant factors in pollution, but also in environmental protection, are workers employed in various branches of chemical industry. Most employees of the fertilizer plants in Serbia have completed secondary education, lasting three or four years. Ecochemical content in threeyear program in secondary professional schools comprizes environmental protection, pollution sources and damage sanation, and are being studied through the course Ecology and environmental protection (1 class per week during one school year). These topics are also studied within one educational theme in a Chemistry course. Ecochemical content in four-year program comprizes very few classes within Biology course and, indirectly, through Geography and Chemistry courses. In high schools, ecochemical content is not studied as the separate course, but are incorporated in Biology course. Modern technology, as well as new scientific discoveries in the field of ecochemistry, require the workers to possess additional knowledge (Andevski, 1997), which includes improvement of ecochemical knowledge of effects of chemicals on living organisms, environment, objects etc. (White, 2004). Industry of mineral fertilizers is one of the most important branches of chemical industry in Novi Sad (Vojvodina, Serbia). It has a great impact on the level of environmental pollution and the quality of life. Production of fertilizers is a source of significant environmental pollution (Markovic, 1996), which imposes the need to additionaly educate workers employed in this branch of chemical industry (Matijevic, 2008). Motivation of workers for continuing education is greatly influenced by previous knowledge, age, working conditions, possibilities to them for further education and numerous other factors (Schmidt, 2007). In the Republic of Serbia, there is an ongoing reform of education at all levels. It also includes development of new programs for continual professional development of workers. Mechanisms of accreditation of the programs of professional development are still being created in all educational fileds, including improvement and development of courses in the field of environmental protection. The industry of mineral fertilizers imposes the need to design programs for specialized courses, and the purpose of this investigation is to analyze the existing level of ecochemical knowledge in workers with secondary education, with an aim to create models for permanent ecochemical education of workers in chemical industry. Experimental Section Object of research The object of this research is developed from the need to analyze the level and quality of knowledge in workers employed by the fertilizer industry on environmental impact of chemicals, especially mineral fertilizers, in order to suggest a model for their further professional development. Aims and tasks of the research The aim of this research is the analysis of the ecochemical knowledge in workers employed by the fertilizer industry in the region of Novi Sad, as well as structuring of chemical contents for further increase of their knowledge. This content should become a vital part of the model of differentiated adult ecochemical education. The following tasks were set for this investigation: • Analysis of workers’ knowledge on environmental impact of pollutants, • Analysis of knowledge level of employees on effects of mineral fertilizers on the environment. Research hypotheses The main hypothesis is defined as follows: Employees of the mineral fertilizer industry in region of Novi Sad have certain, but insufficient knowledge on environmental impact of chemical pollutants. Specific hypotheses: • Workers with high school/university education are more familiar with environmental impact of chemical pollutants in general than workers with secondary education. • Workers with high school/university education are more familiar with environmental impact of mineral fertilizers than workers with secondary education. Research methods and techniques In this investigation, analytical and descriptive methods were used. The research instrument was a questionnairre which was specially designed for the purpose of this research. Techniques of research were: field investigation, action investigation and combined techniques. Cvjetićanin, Segedinac, Adamov/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 53-58 55 Table 1. Level of knowledge of chemical workers on averse environmental effects of chemical contaminants. High school/university education Secondary education Completely (%) Partially (%) No (%) Completely (%) Partially (%) No (%) Do you know which the adverse environmental effects of pesticides are? 66.67 33.33 0 91.3 8.7 0 Do you know which the adverse environmental effects of solvents are? 66.67 33.33 0 82.61 17.39 0 44.44 44.44 11.11 30.43 60.87 8.7 44.44 44.44 11.11 26.09 65.21 8.70 66.67 11.11 22.22 69.57 30.43 0 77.78 22.22 0 73.91 26.09 0 77.78 22.22 0 60.87 39.13 0 Do you know which the adverse environmental effects of aldehydes and ketones are? Do you know which the adverse environmental effects of aromatic compounds are? Do you know which the adverse environmental effects of heavy metals are? Do you know which the adverse environmental effects of nitrogen compounds are? Do you know which the adverse effects of chemicals on objects are? Sample Investigation included 141 workers, employed in the mineral fertilizer plant in Novi Sad, of which 89 workers had secondary education and 52 workers had high school or university education. Results and discussion Most workers of all education levels believe that they know the environmental impact of pesticides, solvents, heavy metals, and nitrogen compounds. However, the percentage of workers who think that they know these facts only partially 56 Cvjetićanin, Segedinac, Adamov/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 53-58 Table 2. Level of knowledge of chemical workers on adverse environmental effects of mineral fertilizers ARE THESE STATEMENTS CORRECT? High school/university education Secondary education Yes (%) No (%) I don’t know (%) Yes (%) No (%) I don’t know (%) 100 0 0 73.91 17.39 8.70 77,78 22.22 0 69.56 30.44 0 77.78 22.22 0 69.56 8.70 21.74 88.89 11.11 0 69.56 8.70 21.75 100 0 0 60.87 4.35 34.78 Nitrogen fertilizers contributes to the natural water pollution more than phosphoric fertilizers. 77.78 11.11 11.11 26.09 43.48 30.43 Content of nitrogen fertilizers in surface and groundwater is increased with the increased application of these fertilizers in soil. 100 0 0 100 0 0 Increased application of nitrates as mineral fertilizers leads to their increased content in water. 88.89 11.11 0 69.56 8.70 21.74 Nitrates in water cause the disease called methemoglobinaemia ? 44.44 0 55.56 34.78 0 65.22 Components of mineral fertilizers are accumulated in plants and agricultural products. 100 0 0 61.40 38.6 0 Ammonia, accumulated in soil, and its salts formed in transformation of nitrogen fertilizers, increase pH of soil. Nitric acid is formed in soil by oxidation of ammonium salts, thus reducing pH of soil. Phosphates from phosphoric fertilizers penetrate deeper layers of soil and are transformed into thermodinamically most stable compounds with low solubility products, which plants can’t absorb. Diffusion of phosphates into deeper layers of soil causes increased concentrations of phosphates in soil and environmental pollution. Transformation of phosphates into insoluble compounds and their reaction with soil components (which yields more soluble compounds) causes their low mobility. cannot be neglected (Table 1). According to the obtained results, workers with secondary education have better knowledge of effects of pesticides, solvents, heavy metals, and nitrogen compounds on the environment, then workers with higher education. Adverse health and environmental effects of aldehydes, ketones and aromatic compounds is not very well known to most workers. All workers claim that they have a complete knowledge of impact of chemicals on objects. Cvjetićanin, Segedinac, Adamov/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 53-58 When asked to specify the specific knowledge of effects of mineral fertilizers (Table 2), workers stated that they are completely acquainted with the adverse effects of the following: 1. Effects of ammonia and ammonium salts, which are produced in transformation of nitrogen fertilizers in soil on pH of soil; 2. Production of nitric acid in soil in reaction of oxidation of ammonium salts and its effect on pH of soil; 3. Transformation of phosphoric fertilizers in deeper soil layers into thermodynamically most stable compounds with low solubility products, which plants cannot absorb; Dif- 4. 5. 6. 57 fusion process of phosphoric fertilizers, which causes the increase in phosphorous content in soil, and their environmental impact; Transformation of phosphates into insoluble compounds and their reaction with soil components; Transformation of phosphates into insoluble compounds and their reaction with soil components; Consequences of increased content of nitrates in water as a result of frequent application of mineral fertilizers that contain nitrate ion as a basic component; Table 3. Proposal of content for additional education of workers with high/school/university diploma I General content 1.1. Basic consequences of chemical pollution of atmosphere, hydrosphere and soil 1.2. Basic consequences of effects of chemicals on living organisms 1.3. Effects of pesticides on organisms and the environment 1.4. Effects of polychlorinated biphenyls 1.5. Effects of contaminants on aquatic biocenose 1.5.1. Effects of heavy metals 1.5.1.1. Effects of silver 1.5.1.2. Effects of cadmium 1.5.1.3. Effects of chromium 1.5.1.4. Effects of copper 1.5.1.5. Effects of lead 1.5.1.6. Effects of mercury 1.5.1.7. Effects of nickel 1.5.1.8. Effects of iron 1.5.1.9. Effects of manganese 1.5.2. Effects of oil 1.5.3. Effects of surfactants 1.5.4. Effects of pesticides 1.5.5. Effects of phenol 1.5.6. Effects of chlorine 1.5.7. Effects of ammonia 7. 1.6. Contamination of food pollution by chemicals 1.6.1. Mycotoxins 1.6.2. Toxic metals 1.6.3. Halogen compounds 1.6.4. Pesticides 1.6.5. Antibiotics, hormones and additives 1.6.6. Synthetic substances 1.7. Environmental effects of chemical contaminants originated from agricultural production 1.8. Effects of acidic oxides 1.8.1 Oxides of sulfur 1.8.2. Nitric oxides 1.9. Effects of fluorides 1.10.Environmental effects of aerial precipitation 1.11. Pollution of troposphere with oxidants 1.12. Environmental effects of emissions of basic pollutants 1.13. Greenhouse effect 1.14. Environmental effects of pollutants on objects 1.15. Effects of reduced content of stratospheric ozone II Special content 2. Mineral fertilizers as pollutants 2.1. Effects of mineral fertilizers on water pollution 2.1.1. Effects of nitrogen fertilizers 2.1.2. Effects of phosphoric fertilizers Accumulation of mineral fertilizers in plants and their implementation into trophical chains. It should be emphasized the significant percentage of workers who think that they have insufficient knowledge of the following facts: • processes of transformation and diffusion of phosphates in soil and their environmental impact; • 2.2. Effects of mineral fertilizers on soil pollution 2.3. Effects of mineral fertilizers on air pollution 2.4. Application of fertilizers that contain microelements 2.5. Transformation of mineral fertilizers in soil 2.5.1. Transformation of nitrogen fertilizers 2.5.2. Transformation of phosphoric fertilizers 2.5.3. «Big nitrogen pump» 2.6. Effects of mineral fertilizers on pH of soil 2.7. Pathways for reducing mineral fertilizer content in soil 2.8. Environmental effects of nitrates as fertilizers 2.9. Accumulation of fertilizers in plants 2.9.1. Transformations in plants caused by fertilizers 2.10. Problem of partial exhaustion of fertilizers 2.11. Effects of mineral fertilizers on humans and animals 3. Environmental effects of pesticides 3.1. Accumulation of pesticides in plants 3.2. Effects of pesticides on flora and fauna effects of nitrates in fertilizers on their increased content in water. Participants have exhibited excellent knowledge on relationship between content of nitrogen fertilizers in soil and in water, but most of them don’t know the adverse health effects of nitrates, such as methemoglobinaemia. In contrast to workers with university education, most workers with 58 Cvjetićanin, Segedinac, Adamov/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 53-58 Table 4. Proposal of content for additional education of workers with secondary school diploma I General content 1.1. Basic consequences of chemical pollution of atmosphere, hydrosphere and soil 1.2. Basic consequences of effects of chemicals on living organisms 1.3. Effects of pesticides on organisms and the environment 1.4. Effects of phenols and polychlorinated biphenyls 1.5. Effects of contaminants on aquatic biocenose 1.6. Environmental effects of chemical contaminants 1.7. Environmental effects of chemical contaminants originated from agricultural production 1.8. Effects of acidic oxides 1.8.1 Oxides of sulfur 1.8.2. Nitric oxides 1.9. Effects of fluorides 1.10.Environmental effects of aerial precipitation 1.11. Pollution of troposphere with oxidants 1.12. Environmental effects of emissions of basic pollutants 1.13. Greenhouse effect 1.14. Environmental effects of pollutants on objects 1.15. Effects of reduced content of stratospheric ozone secondary education don’t have sufficient knowledge on effects of nitrogen and phosphoric fertilizers on pollution of natural waters. Model of additional education of workers in mineral fertilizers industry in the field of environmental effect of chemicals Analysis of the questionaire has revealed the fact that present knowledge of participants should be improved and that workers should be further educated on effects of chemical substances on the environment, and especially of mineral fertilizers which they come in contact with. Educational content is differentiated according to the previous academic level of workers: • content for additional education of workers with high school/university education (Table3), • content for additional education of workers with secondary education (Table 4). Content is also divided into general and specific. General content includes knowledge on environmental impact of different chemical contaminants, while specific content includes knowledge on effects of mineral fertilizers and pesticides on the environment. Workers with high shool/university education should be offered wider ecochemical content since they are more interested in learning than workers with secondary education. Educational process should include various teaching methods: monologue and dialogue, discussion, textual method, demonstration, method of written essays II Special content 2. Mineral fertilizers as pollutants 2.1. Application of fertilizers that contain microelements 2.2. Transformation of mineral fertilizers in soil 2.2.1. «Big nitrogen pump» 2.3. Effects of mineral fertilizers on pH of soil 2.4. Pathways for reducing mineral fertilizer content in soil 2.5. Effects of mineral fertilizers on water pollution 2.6. Effects of mineral fertilizers on soil pollution 2.7. Effects of mineral fertilizers on air pollution 3. Environmental effects fertilizers 3.1. Environmental effects of nitrates as fertilizers 3.2. Accumulation of fertilizers in plants 3.3. Problem of partial exhaustion of fertilizers 3.4. Effects of mineral fertilizers on humans and animals 4. Environmental effects of pesticides 4.1. Accumulation of pesticides in plants 4.2. Effects of pesticides on flora and fauna and graphics, film projections, laboratory method, projects, case-study etc. (Oljaca, 1997) On the basis of the obtained results it can be concluded that the workers who participated in the survey, employed in the industry of mineral fertilizers in the region of Novi Sad (Vojvodina, Serbia) have sufficient knowledge on environmental effect of various chemical pollutants, including mineral fertilizers, but they also should improve the existing and acquire new knowledge, which confirms the main research hypothesis. Workers with high school/university diploma have in many fields better knowledge than workers with secondary education, except in case of environmental effects of pesticides, solvents, heavy metals and nitrogen compounds. This means that the specific hypothesis of this research has been only partially confirmed. In order to provide workers with additional ecochemical knowledge, it is necessary to design the model of permanent ecochemical education of workers in mineral fertilizer industry, in which the important part would be information on environmental impact of various chemical contaminants, and especially effects of mineral fertilizers and pesticides. This content should be differentiated according to the academic level of employees and should be divided into general content (data on environmental effects of various pollutants) and specific content (data on imact of fertilizers and pesticides). Additional knowledge of these facts not only improves the professional position of workers, but also develops their correct attitude towards the Cvjetićanin, Segedinac, Adamov/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 53-58 environment, which reduces the risk of further environmental pollution. Permanent ecochemical education of the workers in chemical industry is of a great significance in prevention of further pollution and sanation of existing environmental problems. 3. 4. Acknowledgement 5. Research presented in this paper was supported by the Ministry of Science and Environmental Protection of the Republic of Serbia (Project No. 149009). 6. References 7. 1. 2. DJUKANOVIC, M., Životna sredina i održivi razvoj, Elit, Beograd 1996. MARKOVIC, D., DJARMATI, S., GRZETIC, I., Fizičkohemijski osnovi zaštite životne sredine, knjiga I, Univerzitet u Beogradu, Beograd 1995. 8. 59 ANDEVSKI, M., Uvod u ekološko obrazovanje, Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet, Novi Sad 1997. WHITE, L., 2004, A Workable Future: Delineating the Role of Education in Environmental and Economic Sustainability, in: New Horizons in Adult Education, no. 18(4), pp. 39-50. MARKOVIC, D., DJARMATI, S., GRZETIC, I., Fizičkohemijski osnovi zaštite životne sredine, knjiga II, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1996. MATIJEVIC, M., 2008, New (Multi)media Environment and Lifelong Learning, in: Andragogy, no. 20(1), pp. 19-28. SCHMIDT, B., 2007, Older Employee Behaviour and Interest in Continuing Education, in: Journal of Adult and Continuing Education, no. 13(2), pp. 55-71. OLJACA, M., Andragogija, psihološke osnove učenja odraslih, Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski fakultet, Novi Sad, 1997. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, 59-70 Dekada edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju – polskie wyzwania Decade of Education for Sustainable Development – Polish Challenges Tadeusz Borys Profesor, Katedra Zarządzania Jakością i Środowiskiem, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział w Jeleniej Górze, e-mail: [email protected] Streszczenie Przy rozwaŜaniach polskich wyzwań w kształtowania systemu edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju, następujące kwestie zasługują szczególnie na podkreślenie: potrzeba odejścia od wąskiego rozumienia edukacji, która kładzie nacisk tylko na stronę „rozumową” (intelekt, racjonalizm intelektualny) i nawiązuje w małym stopniu do nowych paradygmatów rozwoju na rzecz przejścia do edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju, czyli szerokiego ujęcia roli, zakresu i zadań edukacyjnych, łączących w spójną całość edukację ekologiczną, edukację społeczną i edukację ekonomiczną. Myślenie w kategoriach potrzeby poprawy jakości Ŝycia, zwłaszcza w kontekście zrównowaŜenia jej trzech holistycznych wymiarów (fizyczno/materialnego, psychicznego i duchowego/uczuciowego) niesie ze sobą przemawiające do wszystkich argumenty na rzecz samej idei zrównowaŜonego rozwoju i konieczności integrowania edukacji, która powinna obejmować róŜne wymiary jakości Ŝycia w aspekcie jej ścisłych związków z szeroko pojętą kulturą. Filarem łączącym te obszary edukacji powinna być jasno sformułowana postawa aksjologiczna, oparta na przekazywaniu i kształtowaniu „ciepłych” wartości (dobro, empatia, uczciwość itd.). Podstawowym przekaźnikiem systemów wartości do róŜnych obszarów holistycznie rozumianej edukacji jest z pewnością kultura, która powinna w tej roli przenikać wszystkie poziomy oraz rodzaje edukacji. Istota takiej edukacji wyraŜona jest wprost w europejskiej Strategii Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju, a takŜe wynika z podstawowego przesłania ogłoszonej przez ONZ Dekady Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju na lata 2005-2014. Słowa kluczowe: edukacja, rozwój zrównowaŜony, jakość Ŝycia, system aksjologiczny Abstract Taking into consideration Polish challenges in shaping educational system for sustainable development, the following issues should be underlined: need to enhance narrow understanding of education, aimed at “mind” side (intellect, intellectual rationalism) and very little referring to new paradigms of development for shifting to education for sustainable development, so wide approach to the role, scope, and educational tasks joined for coherent entirety of education for sustainable development, social education and economic education. Thinking in categories of need to improve quality of live, especially in the context of balancedness of its three holistic dimensions (physical/material, psychical and spiritual/affective) is giving us good arguments for the idea of sustainable development itself and means the need of integrated education, which should include different dimensions of quality of life in the aspect of its close connections with widely understood culture. The pillar integrating these areas of education should be clearly formulated axiological attitude, based on giving and shaping “”warm” values (i.e. good, empathy, effectiveness). The basic transmitter of value systems to different spheres of holistic education is certainly culture, which should – in this role – infiltrate all dimensions and kinds of education. The essence of such education is directly expressed in European Strategy of Education for Sustainable Development, and is also the basic direction which is presented in the UN’s Decade of Education for Sustainable Development 2005-2014. Key words: education, sustainable development, quality of life, axiological system 60 Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 Kilka uwag wstępnych W ostatnich latach dyskusja wokół koncepcji zrównowaŜonego rozwoju staje się coraz bardziej Ŝywa i wielowątkowa. Wydaje się, Ŝe widoczne róŜnice poglądów są najczęściej prostą konsekwencją zróŜnicowania w przyjętych lub wyznawanych postawach aksjologicznych. Zwraca się na to coraz częściej uwagę, bowiem polaryzacja poglądów uwidacznia się coraz wyraźniej, co naleŜy uznać i zaakceptować jako oczywisty skutek zróŜnicowania aksjologicznego. Jego istotą jest swoista rywalizacja starych i nowych paradygmatów rozwoju, a kluczowe pytanie przejawia się w refleksji – czy przechodzenie od starych do nowych paradygmatów oparte jest na rozwoju aksjologicznym? Bez odpowiedzi na to pytanie trudno dokonać istotnych zamian w systemie edukacji. Zgłaszane wątpliwości dotyczą głównie dylematu - czy koncepcja zrównowaŜonego rozwoju jest utopią czy realną moŜliwością? Przy tak radykalnych wątpliwościach zapominanie o istocie aksjologicznej zrównowaŜonego rozwoju pozbawia całą dyskusję o tym paradygmacie fundamentów i przekształca ją w puste dywagacje - w czasie gdy konstruktywność propozycji zmian w systemie edukacji jest nader pilną koniecznością. Na problemy te zwracają m.in. uwagę M. R. Redclift w art. Sustainable Development (19872005) – an Oxymoron Comes of Age (Redclift, 2009, s. 33-34). W polskiej literaturze znamienne są tu zwłaszcza dwa artykuły: L. W. Zachera Trwały rozwój – utopia czy realna moŜliwość (Zacher, 2008, s. 63-68) i W. Sztumskiego Refleksja na temat zrównowaŜonego rozwoju – czy rozwój zrównowaŜony jest fikcją, utopią, iluzją czy oszustwem?(Sztumski, 2008, s. 133-139). Dekada jako kluczowa inspiracja dla krajowych systemów edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju Proces przenoszenia sygnałów i inspiracji do głębokich zmian w krajowych systemach edukacyjnych płynących z organizacji międzynarodowych, a zwłaszcza agend Narodów Zjednoczonych, jest nader zróŜnicowany. Polska na tle innych krajów ma swoje osiągnięcia, ale teŜ ewidentne poraŜki czy słabości. Do najwaŜniejszych inicjatyw międzynarodowych proponujących holistyczną zmianę w systemie edukacji jest z pewnością ustanowienie Dekady Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju na lata 2005-2014 (The United Nations Decade of Education for Sustainable Develpoment - 20052014). We wrześniu 2002 roku, czyli 10 lat po Konferencji w Rio de Janeiro, odbył się w Johannesburgu kolejny Szczyt Ziemi mający na celu zweryfikowanie postępów we wdraŜaniu Agendy 21 i opracowanie nowych deklaracji i programów przyspieszających postęp we wprowadzanie w Ŝycie fundamentów koncepcji zrównowaŜonego rozwoju. Jednym z najwaŜniejszych rezultatów II Szczytu Ziemi (World Summit for Sustainable Development) było rekomendowanie Zgromadzeniu Ogólnemu Narodów Zjednoczonych ustanowienia Dekady Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju.1 NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe ONZ od ponad dwudziestu lat (od 1985 roku) ogłasza takie Międzynarodowe Dekady, w celu zwrócenia uwagi społeczności świata na najwaŜniejsze problemy i w celu wspierania międzynarodowych oraz krajowych działań o kumulujących się skutkach globalnych. JuŜ trzy miesiące po Szczycie Ziemi, 20 grudnia 2002 roku, Zgromadzenie Ogólne ONZ Narodów Zjednoczonych przyjęło na zasadzie konsensusu rezolucję ustanawiającą Dekadę2. Lata 2005 – 2014 mają więc być zgodnie z wizją i celami Dekady okresem zasadniczych zmian w systemie edukacji, polegających na konsekwentnym uwzględnianiu w treściach i formach edukacyjnych nowego paradygmatu rozwoju. Oficjalne ogłoszenie rozpoczęcia Dekady nastąpiło w dniu 1 marca 2005 roku w Głównej Siedzibie ONZ. Dokonał tego Koichiro Matsuura - Dyrektor Generalny UNESCO. UNESCO3, jako główna agenda ONZ specjalizująca się w edukacji, została zobowiązana do tworzenia i wdraŜania odpowiednich standardów edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju. Celem Dekady jest wspieranie dąŜeń promujących zrównowaŜony rozwój społeczny, gospodarczy i ekologiczny. Stanowi ona równieŜ okazję do dokonania postępu w zakresie rozwoju człowieka oraz poprawy jakości kształcenia, w celu uczynienia z niego kluczowego czynnika przemian. Realizacja celów Dekady powierzona została poszczególnym komitetom narodowym ds. UNESCO. W skali globalnej UNESCO rolę tą wypełnia w trojaki sposób: • promując, koordynując i prowadząc działania w ramach Dekady, • prowadząc konsultacje z innymi agendami ONZ, organizacjami międzynarodowymi, rządami państw, organizacjami pozarządowymi, w celu stworzenia planu działania, • inicjując własne projekty związane z Dekadą, które realizuje w ramach czterech głównych programów: Edukacja, Nauka, Komunikacja i Informacja oraz Kultura. Jako główny promotor Dekady, UNESCO stawia sobie za cel: po pierwsze - wprowadzenie proble1 Uczestnicy Szczytu potwierdzili tym samym znaczenie tej edukacji i zalecili, by Zgromadzenie Ogólne ONZ rozpatrzyło przyjęcie Dekady Edukacji na temat ZrównowaŜonego Rozwoju rozpoczynającej się w 2005 r. 2 Począwszy od 1 stycznia 2005 roku. 3 Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation) Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 matyki zrównowaŜonego rozwoju do narodowych systemów edukacyjnych i polityki edukacyjnej krajów, po drugie - uświadomienie znaczenia załoŜeń zrównowaŜonego rozwoju róŜnym udziałowcom społeczeństwa obywatelskiego: mediom, organizacjom społecznym i pozarządowym, sektorowi prywatnemu i szkolnictwu. Jedną z pierwszych inicjatyw słuŜących promocji Dekady, było stworzenie interaktywnego portalu w trzech wersjach językowych: angielskiej, francuskiej i hiszpańskiej, którego zadaniem jest gromadzenie informacji o wszystkich działaniach, wydarzeniach i projektach lokalnych, krajowych czy międzynarodowych związanych z Dekadą. Interaktywny portal słuŜy takŜe wymianie informacji i materiałów pomiędzy uczestnikami. W praktycznej realizacji zadań Dekady dla ZrównowaŜonego Rozwoju wiodącą rolę odgrywają: • sieć Szkół Stowarzyszonych UNESCO, zrzeszająca ponad 7900 placówek edukacyjnych na świecie (w Polsce 92); realizują one oprócz obowiązkowego programu szkolnego, programy UNESCO, dotyczące pokoju, dialogu kultur i cywilizacji oraz ekologii i środowiska; • sieć około 592 Katedr UNESCO w 124 krajach (9 Katedr w Polsce) działających przy uczelniach wyŜszych; prowadzą one badania związane z róŜnymi aspektami zrównowaŜonego rozwoju.4 Europejską odpowiedzią i kontynentalną formą realizacji celów Dekady było opracowanie przez Europejską Komisję Gospodarczą ONZ Strategii Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju i przyjęcie jej na spotkaniu wysokiego szczebla przedstawicieli Ministerstw ds. Środowiska oraz Edukacji w Wilnie w marcu 2005 roku (Strategia edukacji…, 2008). Celem Strategii jest włączenie kluczowych tematów zrównowaŜonego rozwoju do formalnych systemów kształcenia oraz edukacji nieformalnej i pozaformalnej. Za te tematy uznano m.in.: prawa człowieka, zmniejszenie ubóstwa, zdrowie, róŜnorodność kulturową, pokój, etykę, demokrację, sprawiedliwość społeczną, bezpieczeństwo, gospodarkę, ochronę środowiska i zarządzanie zasobami naturalnymi. Strategia ta jest taktowana jako podstawa do wprowadzania na poziomie europejskim celów Dekady oraz zaleceń będących rezultatem Światowego Szczytu ZrównowaŜonego Rozwoju w Johannesburgu. 4 Wśród katedr polskich są m.in.: Katedra UNESCO Trwałego Rozwoju na Uniwersytecie Warszawskim, Katedra UNESCO Jakości Nauczania i Nauki na Uniwersytecie Warmii i Mazur, Katedra UNESCO ds. Kobiet, Społeczeństwa i Rozwoju na Uniwersytecie Warszawskim, Katedra UNESCO/EOLOSS Zarządzania dla Rozwoju w Akademii Przedsiębiorczości i Zarządzenia im. L. Koźmińskiego, Katedra Interdyscyplinarnych Układów ZłoŜonych na Uniwersytecie Wrocławskim. 61 Polskie formy realizacji celów Dekady Grupy robocze i niedostateczne wsparcie instytucjonalne Polska odpowiedź zawarta jest w działaniach Polskiego Komitetu Narodowego d/s UNESCO, które spełnia rolę promotora i koordynatora działań. Dla celów koordynacji i promocji powstała w Polsce Grupa Robocza do spraw Dekady Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju - działająca pod przewodnictwem Anny Kalinowskiej. Głównym celem Grupy jest propagowanie i upowszechnianie załoŜeń Dekady (UNESCO, 2009). NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe podobna grupa robocza (o nazwie Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju) działa od 2008 roku w strukturach Państwowej Rady Ochrony Środowiska5. Istotnym problemem jest więc stan koordynacji działań polskich środowisk twórczych działających w sposób mniej lub bardziej jawny na rzecz wprowadzania do systemu edukacji nowego paradygmatu rozwoju. Ocenę tego stanu moŜna sprowadzić do następujących głównych konkluzji: • nie w pełni wykorzystana jest „moc” promocji i koordynacji Polskiego Komitetu Narodowego d/s UNESCO w zakresie łączenia róŜnych środowisk twórczych w zakresie realizacji celów Dekady Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju. Integracja tych działań jest pilną koniecznością, choć powołanie grupy roboczej i wzrost aktywności w organizacji konferencji „integrujących” jest z pewnością przejawem pozytywnym (dobrym przykładem jest organizacja w 2009 roku konferencji Kultura a zrównowaŜony rozwój: środowisko-ład przestrzenny - dziedzictwo); warto tu jednak zwrócić uwagę na konieczność większej koordynacji działań obu ministerstw edukacyjnych, Ministerstwa Infrastruktury (w zakresie edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju transportu), Ministerstwa Gospodarki (w zakresie edukacji dla zrównowaŜonej konsumpcji i produkcji), Komitetu Narodowego d/s UNESCO i instytucji z nią związanych, działań uczelni współpracujących ze Stowarzyszeniem Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych oraz działań sektora organizacji pozarządowych w zakresie edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju; • kształcenie uwzględniające filary nowego paradygmatu rozwoju nie ma jeszcze w Polsce charakteru systemowego i ta konkluzja odnosi się zarówno kształtu oferty edukacyjnej, jak i do niewielkiej aktywno5 Autor niniejszego artykułu przewodniczy pracom tej Grupy. Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 62 • ści dwóch ministerstw, którym podlega edukacja: Ministerstwa Edukacji Narodowej (MEN) i Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego (MNiSW). Obie te instytucje – mimo zapisu konstytucyjnego o konieczności wprowadzania w Ŝycie zasady zrównowaŜonego rozwoju – nadal nowego paradygmatu rozwoju nie dostrzegają lub budzi on znaczne opory mentalne wynikające najczęściej z niezrozumienia tej kategorii, traktowanej najczęściej jako większe uwzględnienie w edukacji zagadnień ochrony środowiska; bardzo słabą stroną implementacji załoŜeń i celów Dekady jest brak zainteresowania tym globalnym zobowiązaniem sfery politycznej, zarówno na poziomie krajowym, regionalnym, jak i lokalnym. Brak w Polsce uchwalonego przez parlament planu działań dla realizacji załoŜeń Dekady kontrastuje np. z niemieckimi działaniami. W Niemczech realizacją załoŜeń Dekady zajmuje się Niemiecka Komisja UNESCO i Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych przy bardzo duŜym wsparciu politycznym (uchwalony przez Bundestag Plan działań w ramach DEKADY ONZ). W Polsce edukacyjne implikacje koncepcji zrównowaŜonego rozwoju dla sposobu rozumienia polityki (słuŜby czy władzy), sposobów jej uprawiania, funkcjonowania całej sfery rządzenia itp., rozpatrywane są bardzo rzadko i nadmierną ostroŜnością aksjologiczną. Zwraca na to uwagę - w odniesieniu do realiów brytyjskich - m.in. M. Redclift (Redclift, 2009, s. 33). • Inicjatywy szkół wyŜszych Polskie inicjatywy dotyczące edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju wyprzedzają o kilka lat ogłoszenie przez ONZ Dekady. JuŜ w końcu lat 90. obserwuje się nowy jakościowy okres koordynacji działań edukacyjnych, zwłaszcza na poziomie szkolnictwa wyŜszego. W okresie ostatnich dziesięciu lat moŜna odnotować co najmniej kilka waŜnych inicjatyw koordynacji programowej i praktycznej na rzecz edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju. Zaliczyć moŜna do nich organizację: • w 1999 roku w ramach Programu Jakość – oferta – współpraca krakowskiej Fundacji „Partnerstwo dla środowiska” pierwszej konferencji poświęconej wyłącznie wymianie informacji i doświadczeń dydaktycznych związanych z nowym paradygmatem rozwoju. Wyniki tej konferencji przedstawiono w ksiąŜce Edukacja dla ekorozwoju (Borys, Jamka, 1999). Konferencja ta – co było charakterystyczne dla tamtego okresu – choć była istotnym kro- • kiem w kierunku koordynacji działań edukacyjnych, zawęziła swój przedmiot zainteresowań w zasadzie do edukacji ekologicznej. Pojawiły się juŜ jednak pierwsze sugestie dydaktyczne pod adresem przedmiotów z zakresu ekonomii i zarządzania, a takŜe filozofii i etyki; w 2002 roku ogólnopolskiej konferencji pod hasłem Edukacja dla ekorozwoju organizowanej przez jeleniogórski ośrodek akademicki wspólnie ze Europejskim Stowarzyszeniem Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych. Tak jak poprzednia konferencja i to spotkanie „obciąŜone” było piętnem kategorii ekorozwoju, czyli zawęŜającego do środowiskowego (ekologicznego) ujęcia problematyki ładu zintegrowanego (Narodowy Program…2001; Narodowa strategia…, 2001). Wydane w 2003 roku w formie ksiąŜkowej materiały konferencyjne pod nazwą Rola wyŜszych uczelni w edukacji dla ekorozwoju (Borys, 2003) stanowiły pierwsze w Polsce bardzo obszerne kompendium wiedzy o działania edukacyjnych na rzecz nowego paradygmatu rozwoju w róŜnych typach polskich szkół wyŜszych. Prezentowane w tej pracy konkretne propozycje programów specjalności dydaktycznych, przedmiotów nauczania związanych przede wszystkim z ekonomią, ekonomiką, zarządzaniem, ekologią, etyką i inŜynierią środowiska zainteresowały nie tylko pracowników wyŜszych uczelni, ale takŜe samorządy lokalne i organizacje pozarządowe. Stanowiły więc konkretną pomoc takŜe w prowadzeniu róŜnych działań edukacji nieformalnej. Oceniając wartość tej publikacji z obecnej perspektywy, widać wyraźnie, Ŝe diagnozuje ona tylko w przybliŜony sposób stan edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju w polskim szkolnictwie wyŜszym. Zawiera ona bowiem jeszcze wiele luk informacyjnych i nie przedstawia pełnej oferty dydaktycznej w zakresie zrównowaŜonego rozwoju, realizowanej na wyŜszym poziomie kształcenia; np. świadomie, ze względu na cel konferencji, pominięto programy kształcenia realizowane na wydziałach inŜynierii środowiska, a takŜe, choć w mniejszym stopniu, na uniwersyteckich wydziałach przyrodniczych; w 2005 roku kolejnej ogólnopolskiej konferencji dydaktycznej z cyklu Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju, która zgromadziła ponad 100 reprezentantów prawie 20 ośrodków naukowych z całej Polski (akademii ekonomicznych, akademii rolniczych, politechnik i uniwersytetów), instytucji regionalnych i centralnych (m.in. z Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 Ministerstwa Środowiska i funduszy ochrony środowiska) oraz reprezentantów uczelni niemieckich. Obrady konferencji przebiegały w skojarzonym układzie dyskusji panelowej z pracą warsztatową w ramach tzw. grup problemowych6. Wyniki prac uczestników konferencji przedstawiono w wydanej w 2006 roku pracy Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju (Borys, 2006). Jednym z najwaŜniejszych wniosków konferencji z 2005 roku było wzmocnienie nurtu transgranicznej współpracy w edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju, zwłaszcza z uczelniami niemieckimi. Dobrą infrastrukturę dla tej współpracy tworzą inicjatywy konferencji dydaktycznych organizowane przez katowickie Centrum ZrównowaŜonego Rozwoju i Społeczeństwa Informacyjnego przy Uniwersytecie Śląskim oraz mocno zaawansowana współpraca tego Centrum z partnerami niemieckimi, a zwłaszcza z Centrum Zastosowań Planowania Systemów Logistycznych i Systemów Informacyjnych im. Fraunhofera w Cottbus oraz organizacja cyklu konferencji ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii (Banse, Kiepas, 2005). WaŜne zapisy o współpracy w zakresie edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju zawiera teŜ porozumienie między uczelniami polskimi i niemieckimi związane z realizacją przyjętych w 2005 roku Tez berlińskich na rzecz zrównowaŜonego rozwoju. Przykładem regionalnej współpracy w waŜnym segmencie edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju – edukacji ekologicznej jest Trójstronna (czesko – dolnośląska – saksońska) Sieć Edukacji Ekologicznej. Warto tu jednak zwrócić uwagę na występującą nadal niekorzystną autonomię działań związanych z Polskim Komitetem Narodowym d/s UNESCO i instytucji z nim związanych i autonomię działań uczelni współpracujących ze Stowarzyszeniem Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych. Miejmy nadzieję, Ŝe przeprowadzona w 2009 roku konferencja, organizowana przez jeleniogórski Wydział Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, przyczyni się do przełamania tych niekorzystnych separacji. Akceleratory realnego postępu w edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju Przyspieszenie rzeczywistych zmian w systemie edukacji na rzecz uwzględnienia w nim podstawowych zasad zapisanego w polskiej konstytucji nowego paradygmatu rozwoju wymaga rozwiązania przede wszystkim następujących problemów (Borys, 2009, s. 243-263; Borys, 2007, s. 269-283): 6 Praca warsztatowa toczyła się w trzech grupach problemowych: ład środowiskowy i przestrzenny, ład ekonomiczny i ład społeczny. • • • • 63 rezygnacji z nieuzasadnionego zawęŜanie celów edukacji i uprawiania edukacji z „rozmytą” aksjologią, wprowadzenia rozszerzonej wizji edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju w nadal jeszcze egocentrycznej rzeczywistości, jednoznacznego ujawnienia w systemie edukacji nowego paradygmatu rozwoju, połączenia w zintegrowany system edukacji dla zrównowaŜonej jakości Ŝycia z edukacją dla zrównowaŜonego rozwoju z wyeksponowaniem spajającej te kategorie roli kultury. ZawęŜanie celów edukacji i „rozmycie” aksjologii Edukacja w ujęciu etymologicznym (od łac. educatio) to tyle co wychowanie/wykształcenie, a edukować to tyle co wychowywać/kształcić. Ujęcie to oddaje trafnie podstawową intuicję tej kategorii. Edukacja jest pojęciem związanym najczęściej z rozwojem umysłowym/mentalnym i efektem tego rozwoju - wiedzą człowieka. Pojęcie to stosowane jest w zasadzie tylko w dwóch podstawowych znaczeniach – jako (Borys, 2006; Wikipedia, 2009): • proces zdobywania wiedzy głównie w szkole (edukacja formalna) lub poza nią (edukacja nieformalna); w tym sensie czynnościowym edukacja nazywana jest teŜ uczeniem się, kształceniem, czy nauką (ogół procesów mających na celu przekazywanie wiedzy, kształtowanie określonych cech i umiejętności itp.); • stan wiedzy danej osoby, społeczeństwa czy narodu; w tym sensie mówi się o dobrej lub złej edukacji, wystarczającej lub niewystarczającej – ten efekt procesu zdobywania wiedzy (kształcenia, nauki) określa się na ogół pojęciem wykształcenia – rzadziej wychowaniem (głównie pod względem umysłowym). Jest oczywiste, Ŝe takie rozumienie edukacji jest obecnie niewystarczające, bowiem kładzie ono główny nacisk czy akcent na stronę „rozumową” (mental, intelekt, racjonalizm intelektualny, zgromadzoną wiedzę i umiejętności wynikające z tej wiedzy). Ta interpretacja edukacji i jej systemowe stosowanie nie zauwaŜa, lub uwzględnia w wysoce niewystarczającym stopniu, inne intelekty czy inteligencje, które powinny być rozwijane w systemie edukacji, a mianowicie inteligencję emocjonalną, intuicyjną czy inteligencję uczuciową/duchową. Konstrukcją łączącą te obszary edukacji powinna być jasno sformułowana postawa aksjologiczna oparta na kształtowaniu „ciepłych” wartości (dobro, empatia, uczciwość itd.). Edukacja powinna więc ułatwiać nam zrozumieć siebie i budowanie dobrych relacji z bliŜszym i dalszym otoczeniem. Łącznikiem czy podstawowym przekaźnikiem systemów wartości do róŜnych obszarów holistycz- 64 Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 nie rozumianej edukacji jest z pewnością kultura, która w tej roli przenikać powinna wszystkie poziomy7 oraz rodzaje edukacji 8. Częste ograniczanie edukacyjnej roli kultury do systemu edukacji formalnej nie ma uzasadnienia, bowiem zarówno edukacja nieoficjalna9 czy edukacja akcydentalna10 jako rodzaje edukacji nieformalnej powinny być miejscem szczególnego nasycenia kulturą (jako nośnika aksjologicznych fundamentów jakości Ŝycia). Dotyczy to zwłaszcza edukacji odbywającej się w ramach aktywności zawodowej (w miejscu pracy) czy w ramach aktywności organizacji społeczeństwa obywatelskiego (np. międzysektorowych partnerstw organizacji pozarządowych, sektora publicznego i biznesu). Konieczność rozszerzenia wizji edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju Wydaję się, Ŝe właśnie z takiego przesłania wyrasta podstawowa idea edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju. Jej istota jest wyraŜona przede wszystkim w europejskiej Strategii Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju (Strategia edukacji…, 2008). Zgodnie z jej pięknymi zapisami sednem tej edukacji jest: • dąŜenie do osiągnięcia równowagi pomiędzy społecznym i ekonomicznym dobrem oraz kulturą, tradycją i naturą (ochroną zasobów naturalnych Ziemi), • rozumienie i poczucie godności ludzkiej, poszanowania róŜnorodności, ochrony środowiska naturalnego i zasobów naszej planety, w taki sposób by zaspokoić po7 Ŝłóbek przedszkole szkoła podstawowa gimnazjum szkoła ponadgminazjalna (zasadnicza szkoła zawodowa – technikum – liceum) szkoła policealna szkoła wyŜsza (studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranckie). 8 Edukacja formalna (szkolna/szkoleniowa) i edukacja nieformalna. Ta pierwsza (formalna) ma miejsce na etapie edukacji szkolnej, w trakcie studiów oraz w ramach róŜnego typu szkoleń. Zazwyczaj jest to proces prowadzący do uzyskania dyplomów, certyfikatów czy zaświadczeń, oparty na określonej strukturze i organizacji kształcenia/ nauki. Tę drugą (nieformalną) moŜna ogólnie opisać jako trwający przez całe Ŝycie proces kształtowania się postaw, systemów wartości, umiejętności i wiedzy na podstawie róŜnych doświadczeń oraz wpływu edukacyjnego otoczenia (rodziny, znajomych, środowiska pracy, zabaw, rynku) oraz oddziaływania mass mediów. Przykładem mogą tu być m.in. róŜnego rodzaju edukacyjne konkursy, projekty, filmy, słuchowiska, itp. 9 Edukację nieoficjalną, która zazwyczaj ma miejsce obok oficjalnego procesu nauczania bądź szkolenia, ale zazwyczaj nie prowadzi do uzyskania w sposób sformalizowany certyfikatów i dyplomów. 10 Edukację akcydentalną (ad hoc), wynikającą z codziennych sytuacji, które wydarzyły się niespodziewanie i nie były zaplanowane, ale były źródłem cennej wiedzy lub doświadczenia. trzeby obecnego pokolenia, nie pozbawiając przy tym moŜliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń (WCED, 1987), • uświadomienie wartości solidarności, równości, sprawiedliwości, społecznej harmonii i wzajemnego szacunku pomiędzy ludźmi, krajami oraz pokoleniami, • zapewnienie kaŜdej jednostce moŜliwości kształcenia zgodnego z jej zdolnościami oraz wpajanie w procesie kształcenia wartości, bez których niemoŜliwy byłby zrównowaŜony rozwój społeczny. Tak ukształtowana edukacja, będąca jednym z podstawowych praw człowieka (Oświadczenie…, 2003), jest z pewnością warunkiem koniecznym wprowadzenia koncepcji zrównowaŜonego rozwoju w Ŝycie. Wpływając na zmianę sposobu myślenia, powinna umoŜliwić ludziom tworzenie bezpieczniejszego, zdrowszego i lepiej prosperującego świata, podnosząc tym samym jakość Ŝycia. Jest to w duŜym stopniu zgodne z definicją zawartą w materiałach polskiego Komitetu Narodowego d/s UNESCO, zgodnie z którą edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju to edukacja (Wikipedia, 2009): • która umoŜliwia uczącemu się zdobywanie umiejętności, wiedzy i przymiotów zapewniających mu zrównowaŜony rozwój, • jednakowo dostępna na wszystkich szczeblach i we wszelkich społecznych kontekstach (rodzinnym, szkolnym, zawodowym, w lokalnej społeczności), • budującą odpowiedzialność obywatelską i promującą demokrację poprzez uświadomienie jednostce jej praw i obowiązków, • opartą na zasadzie nauki przez całe Ŝycie, • wspierającą zrównowaŜony/holistyczny rozwój jednostki. Tak więc w praktyce edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju oznacza o wiele więcej niŜ tylko edukację ekologiczną. Obejmuje bowiem wszystko co przyczynia się do kreowania ładu zintegrowanego, na który poza ładem środowiskowym i przestrzennym, składa się takŜe ład społeczny (prawa człowieka, rozwiązywanie konfliktów, dobre rządy/dobre rządzenie, słuŜba publiczna jako przeciwieństwo sprawowania władzy, kultura i sztuka, integracja społeczna itp.) oraz ład gospodarczy, itp. Edukacja ta oznacza multidyscyplinarne podejście do reformy edukacji, oferujące wszystkim ludziom, we wszystkich kontekstach edukacyjnych i we wszystkich fazach Ŝycia okazję do nauki takiego stylu Ŝycia, który zapewni im rozwój zrównowaŜony (…) wykracza daleko poza formalne systemy edukacyjne, natomiast powinna wywierać na nie wpływ, znajdując odzwierciedlenie w podręcznikach, programach i metodach nauczania (Strategia edukacji…, 2008, s. 1). Tymczasem tempo uświadamiania w skali globalnej potrzeby takich radykalnych zmian w całym systemie edukacji jest z pewnością wysoce niedo- Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 stateczne. Dotyczy to nie tylko decydentów i całej klasy politycznej, ale takŜe w bardzo duŜym stopniu osób prowadzących działalność edukacyjną – formalną lub nieformalną. W wielu przypadkach realizowane koncepcje edukacyjne: • albo w ogóle nie dostrzegają kategorii zrównowaŜonego rozwoju lub „nominalna” popularność tej koncepcji nie idzie w parze z powszechnością jej zrozumienia i uznaniem konieczności stosowania praktycznego zasad tego paradygmatu w systemie edukacji, • albo są wewnętrznie sprzeczne - zawierają w sobie kategorie i zasady antagonistyczne, np. nominalnie i na wysokim poziomie ogólności opowiadają się za „jakąś tam zasadą zrównowaŜonego rozwoju”, bo się ostatnio o niej duŜo mówi i jest w polskiej Konstytucji, a programy dydaktyczne są w swej istocie nośnikiem koncepcji rozwoju niezrównowaŜonego. Ta rzeczywistość edukacyjna wynika z oddziaływania na nią swoistej schizofrenii społecznej, czyli rozdwojenia jaźni w podejściu do nowego paradygmatu rozwoju. Z jednej strony, mamy coraz piękniejsze zapisy w konstytucjach (polskiej i projektach konstytucji europejskiej), ustawach i politykach (strategiach, programach itp.) o pilnej konieczności realizacji nowego paradygmatu rozwoju, który w Polsce nazywany jest często zamiennie rozwojem zrównowaŜonym, trwałym, ekorozwojem i rzadziej – samopodtrzymującym (sustensywnym). Z drugiej zaś strony, w sferze społecznej (i w systemie edukacji) istnieją potęŜne siły egocentryzmu preferujące egoizm gatunku ludzkiego, dominację myślenia w skali jednego pokolenia, urynkowienie praktycznie wszystkiego (łącznie z relacjami między ludźmi), ocenę ludzi na podstawie wyłącznie miary sukcesu materialnego, zastępujące ideę społeczeństwa obywatelskiego/empatycznego technokratycznym kreowaniem róŜnych koncepcji społeczeństwa „narzędziowego” (informatycznego, informacyjnego, sieciowego, internetowego, konsumpcyjnego itp.) oraz uznające nowy paradygmat za ideę przebrzmiałą, „wypaloną” czy iluzję/utopię. Filozofia dominującego nadal egocentryzmu oparta jest na niemal dosłownym przeciwobrazie cech koncepcji zrównowaŜonego rozwoju jakości Ŝycia, zrównowaŜonego rozwoju społecznego i gospodarczego oraz empatycznego podejścia do ochrony środowiska i jego zasobów. Bardzo trudnym tu problemem jest „profesjonalne” i tylko nominalne (bez wewnętrznego przekonania wynikającego z wyznawanego systemu wartości) uprawianie edukacji dla zrównowaŜonego, która po głębszej analizie – ze względu na jej narzędziowe nastawienie - jest edukacją typowo konwencjonalną (dla rozwoju niezrównowaŜonego). 65 Niepokojąca jest tu jednak nie tylko relatywnie niska świadomość istnienia tego rozdwojenia jaźni, lecz takŜe, a moŜe przede wszystkim, niska świadomość jego destrukcyjnych skutków dezintegrujących i zmniejszających szanse realnego postępu we wprowadzaniu w Ŝycie nowego paradygmatu rozwoju. W skali Unii Europejskiej zjawisko to jest widoczne w dysonansie między filozofią Strategii Lizbońskiej a filozofią strategii Unii budowanej na zasadach nowej koncepcji rozwoju, określanej na ogół jako sustainable development. Czy nowej, skoro pojawiła się ona i została dobrze zdefiniowana juŜ 1987 roku w raporcie Brundland Our Common Future, czyli ponad 20 lat temu! Powstaje więc pytanie – dlaczego w Polsce koncepcja ta z tak wielkim trudem dociera do sfery edukacji, dlaczego jest często ograniczana do wąsko rozumianej ochrony środowiska, czyli do edukacji ekologicznej (Borys, 2005, s. 9). Potrzeba jednoznacznego ujawnienia w systemie edukacji nowego paradygmatu rozwoju Problemem w Polsce jest precyzyjność odpowiedzi na pytanie: w odniesieniu do jakiej koncepcji rozwoju, a w konsekwencji jakości Ŝycia, chcemy prowadzić edukację? Tu pojawiają się pewne niejasności, o istotnych konsekwencjach dla przejrzystości oferty edukacyjnej i roli w niej kultury. Czy prowadzenie edukacji dla ochrony środowiska, ekorozwoju, rozwoju zrównowaŜonego i trwałego oznacza to samo?. A przecieŜ takie są fakty edukacyjne. Na przykład, na niektórych polskich uczelniach wykładanie podobnych treści edukacyjnych (podobnie jest w legislacji, pracach naukowych czy w języku potocznym itp.) odbywa się pod róŜnymi nazwami, związanymi z wymienionymi kategoriami rozwoju. Potrzeba ustabilizowania sytuacji w tej mierze jest więc pilną koniecznością. Zwraca na to uwagę m.in. Krzysztof Kafel w pracy W gąszczu definicji zrównowaŜonego rozwoju (Kafel, 2007, s. 13-20). Dyskusje nad istotą nowego paradygmatu rozwoju rzadko mają jasne odzwierciedlenie w dydaktyce. Dyskusje te mają juŜ w Polsce wieloletnią tradycję i prowadzone są nie tylko w środowisku ekonomistów, ale takŜe wśród politologów, filozofów, inŜynierów, kulturoznawców itp. W dyskusjach tych chodzi z reguły o poszukiwanie odpowiedzi na następujące pytania (Borys, 2005): • czy angielski termin sustainable development został przez dane środowisko naukowe czy autora właściwie przetłumaczony?, • czy róŜnice w tłumaczeniu moŜna uznać za nieistotne i zamiennie uŜywać w praktyce i w działalności naukowej takich pojęć jak: rozwój sustensywny (sustainable development), rozwój trwały (durable development), rozwój zrównowaŜony (balan- 66 Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 ced development) czy ekorozwój (ecodevelopment)? Rzadko natomiast pojawiają się pytania – jak się wydaje - istotniejsze: • czy pojęcia te wynikają z jasno wyraŜonej ogólnej istoty samego rozwoju?, • czy są one nowymi paradygmatami rozwoju czy teŜ tylko nową, dodatkową zasadą wzbogacającą pod jakimś względem dotychczasowe (konwencjonalne) koncepcje rozwoju?, • czy dotyczą te koncepcje rozwoju wszystkich sfer funkcjonowania społeczeństwa: społecznej (w tym instytucjonalno-politycznej), ekonomicznej i środowiskowej (w tym przestrzennej); czy są zatem szeroką interpretację rozwoju?, czy teŜ dotyczą tylko wybranej sfery, np. ochrony środowiska z pewnymi tylko implikacjami „prośrodowiskowymi” do innych sfer; czy są więc wąską interpretację rozwoju? • czy wymienione sfery, rodzaje rozwoju mają taką samą rangę czy teŜ tworzą układ hierarchiczny (o zróŜnicowanej randze); czy np. sfera gospodarcza jest waŜniejsza niŜ społeczna i środowiskowa, czy teŜ ma taką samą rangę co sugeruje koncepcja ładu zintegrowanego? • czy uprawnione jest zamienne uŜywanie wyŜej wymienionych pojęć, a jeśli nie, jakie są rzeczywiste relacje między nimi: autonomii (rozdzielności zakresów), zaleŜności (zawierania) i na ile są to relacje rozpoznane itp. Ilość tych pytań nie jest z pewnością pełna, lecz wyznacza dość konkretne kierunki dyskusji, która powinna być prowadzona z udziałem przedstawicieli róŜnych środowisk naukowych, a takŜe z udziałem praktyków. Dyskusja ta ma kluczowe znaczenie nie tylko poznawcze, ale takŜe – a moŜe przede wszystkim – znaczenie praktyczne, takŜe dla praktyki prowadzenia edukacji upowszechniającej zapisany w polskiej konstytucji paradygmat zrównowaŜonego rozwoju. Dyskusja ta ma znaczenie nie tylko w Polsce i dla polskiego systemu edukacji, bowiem podobne pułapki widoczne są takŜe w innych krajach Unii Europejskiej, jak i w samych agendach Unii. Szczególnie waŜne i to nie tylko poznawcze konsekwencje przynosi jednoczesne praktykowanie wąskiej (pochodzącej od ekorozwoju) i szerokiej interpretacji kategorii zrównowaŜonego rozwoju (kojarzonej z ładem zintegrowanym). W Polsce dominuje nadal wąskie rozumienie koncepcji zrównowaŜonego rozwoju sprowadzające tę koncepcję do zagadnień ochrony środowiska. Jedną z prostych konsekwencji takiej interpretacji było skazanie z góry na niepowodzenia źle sformułowanej misji krajowej Rady do Spraw ZrównowaŜonego Rozwoju, spełniającej obecnie funkcje Państwowej Rady Ochrony Środowiska „bis” przez powielanie w swoim stylu działania syndromu rady o charakterze wąskodziedzinowym. Podstawową konsekwencją szerokiego rozumienia zrównowaŜonego rozwoju, a takŜe podstawowym postulatem dla prowadzenia edukacji w tym zakresie jest uznanie tej koncepcji za całościowy, nowy paradygmat generujący w ramach co najmniej antropocentrycznego systemu wartości nową wizję ładu zintegrowanego, a nie jak sugeruje to wąska interpretacja – za dodatkową zasadę (cechę) w ramach dotychczasowego, starego (konwencjonalnego) paradygmatu rozwoju (jak to ma miejsce np. w Strategii Lizbońskiej) (ZrównowaŜona Europa…, 2001). śeby realizować taką koncepcję edukacji powinien być jak najszybciej uzgodniony komplementarny i spójny układ zasad wszystkich wymienionych wcześniej koncepcji rozwoju niekonwencjonalnego, czyli zasad: rozwoju sustensywnego (sustainable development), wywodzących się z filara sprawiedliwości międzygeneracyjnej: zaspokojenie potrzeb obecnego pokolenia bez uszczerbku dla moŜliwości zaspokojenia analogicznych potrzeb przyszłych pokoleń (Pezzey, 1989); rozwoju trwałego (durable development), specyfikujących bardziej operacyjnie cztery zasady trwałości, rozwoju zrównowaŜonego (balanced development), pozwalających rozszyfrować w języku konkretnych zestawów zasad istotę ładu zintegrowanego poprzez wyjaśnienie istoty ładu ekonomicznego, społecznego, przestrzennego i środowiskowego. Integracja system edukacji dla zrównowaŜonej jakości Ŝycia z edukacją dla zrównowaŜonego rozwoju Jest to jedno z kluczowych wyzwań edukacyjnych. Obecnie edukacja dla zrównowaŜonej jakości Ŝycia praktycznie nie istnieje, a nauki społeczne w niewielkim stopniu na to zapotrzebowanie odpowiadają – dotyczy to zwłaszcza nauk związanych z socjologią, filozofią i psychologią. Tymczasem drastyczne i coraz powszechniejsze naruszenia równowagi między aspektami jakości Ŝycia związanymi z mieć i być stało się faktem. Jej przywrócenie powinno być podstawowym wyzwaniem dla działań edukacyjnych na wszystkich poziomach kształcenia. Wymaga to wszakŜe spełnienia jednego koniecznego warunku pochodzącego ze sfery Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 Rys. 1. Dwie wielkie trójki kategorii „rozwojowych” a edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju 67 Źródło: T. Borys (red.), Wskaźniki zrównowaŜonego rozwoju, s. 46. KULTURA jako nośnik aksjologii rozwoju 1. Określona koncepcja rozwoju jakości Ŝycia uwzględniająca cechy: samopodtrzymywania (I - pierwszy poziom) (I) (sustainability) 2. Określona koncepcja rozwoju, społecznego, gospodarczego i środowiskowego uwzględniająca cechy: trwałości (II) 3. Określona koncepcja rozwoju instrumentarium uwzględniająca cechy: zrównowaŜenia (III) (durability) (balance) III – trzeci poziom Warunek - zgodność podstaw aksjologicznych: antropocentryzm Pierwsza wielka trójka Druga wielka trójka EDUKACJA DLA ZRÓWNOWAśONEGO ROZWOJU świadomości społecznej – powszechnego uświadomienia, Ŝe jakość Ŝycia jest celem nadrzędnym wszelkich działań, a jej eksplikacja powinna być ściśle powiązana z jasno określonym systemem wartości (aksjologią) oraz niezbędnym wyjaśnieniem, Ŝe określona koncepcja rozwoju, zwłaszcza gospodarczego, jest tylko jednym z narzędzi zapewnienia jakości Ŝycia (por. rys. 1). JeŜeli się przyjmie trudne do zakwestionowania załoŜenie, Ŝe jakość Ŝycia i jej rozwój (I poziom na rys.1) jest celem nadrzędnym dla tworzenia określonych koncepcji rozwoju w poszczególnych sferach (społecznej, gospodarczej itd.) (II poziom), dwie wielkie trójki kategorii „rozwojowych”, edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju oraz tworzenia i rozwoju instrumentarium realizacji tych koncepcji (poziom III), to w systemie edukacji musi się pojawić odpowiednik tej trójki kategorii rozwojowych i to na kaŜdym poziomie kształcenia z wyeksponowaniem spajającej te kategorie roli kultury. Oznacza to, Ŝe określanie istoty jakości Ŝycia, jej rodzajów i praktycznych odniesień powinno być punktem wyjścia dla wszelkich działań edukacyjnych, a zwłaszcza w edukacji na poziomie wyŜszym. Odrzucenie tego załoŜenia oznacza koncentracją nauczania na instrumentarium nieokreślonego lub rozmytego celu nadrzędnego. Być moŜe jest to jeden z głównych powodów technokratycznego podejścia do treści i programów nauczania; podejścia bez myśli przewodniej, która powinna wynikać z edukacyjnego wprowadzenia do zrozumienia istoty jakości, a zatem i sensu Ŝycia. Jest to chyba jedno z największych wyzwań systemu edukacyjnego, które moŜe być teŜ rozpatrywane w skali globalnego wyzwania cywilizacyjnego. NaleŜy podkreślić, Ŝe podjęcie tego wyzwania przyczyniłoby się do wzmocnienia praktycznej realizacji Deklaracji z Johannesburga ze Szczytu Ziemi w 2002 roku, w której zawarte jest zobowiązanie do budowy sprawiedliwej, opiekuńczej i empatycznej społeczności światowej poprzez zmianę podejścia do wszystkich filarów obecnej cywilizacji: gospodarczego, społecznego oraz do środowiska, a takŜe z rezygnacji w praktyce z hybrydowej koncepcji rozwoju zawierającej elementy sprzecznych ze sobą paradygmatów. Rola kultury powinna być tu szczególnie eksponowana, bowiem rozumiana jako całokształt duchowego, psychicznego i materialnego dorobku społeczeństwa ma z natury rzeczy duŜe pokrewieństwo z kategorią cywilizacji (Czerwiński, 2000), a 68 Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 Rys. 2. Aksjologia, kultura i edukacja a) kultura i edukacja oparta na ANTROPOcentrycznym systemie wartości Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Borys, Problemy edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju perspektywa aksjologiczna, Warszawa 2009. ZRÓWNOWAśONA JAKOŚĆ śYCIA Sfera fizyczna/materialna Sfera psychiczna Sfera duchowa KULTURA Aksjologiczny punkt wyjścia dla edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju – ANTROPOcentryczny system wartości KULTURA Ład gospodarczy Ład społeczny Ład ekologiczny Ład przestrzenny ROZWÓJ ZRÓWNOWAśONY EDUKACJA DLA ZRÓWNOWNOWAśONEGO ROZWOJU takŜe ścisłe powiązania z aksjologią z której czerpie systemy wartości, a takŜe w duŜym stopniu je kreuje. Wynika stąd, Ŝe w zaleŜności na jakim systemie wartości kultura się opiera moŜe ona stwarzać - lub nie - podwaliny dla edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju. Ilustrują to rys. 2 a i b. Rola kultury w edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju będzie jasno określona, gdy: • przepływ podstaw aksjologicznych do kultury i z kultury do poszczególnych sfer tworzących ład zintegrowany będzie oparty na jednolitym, co najmniej antropocentrycznym systemie wartości, • ogólny dorobek dziedzin związanych z kulturą (kulturoznawstwa, socjologii kultury, filozofii kultury, historii kultury czy antropologii kultury itd.) wykreuje spójne przesłanie edukacyjne dla poszczególnych sfer kultury w ramach koncepcji zrównowaŜonego rozwoju, tzn. dla kultury społecznej (w tym politycznej), kultury ekonomicznej, kultury ekologicznej (środowi- skowej) czy kultury w ładzie przestrzennym (w architekturze, urbanistyce itp.). TakŜe przytoczone wcześniej cele edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju wymienione w europejskiej Strategii wprost nawiązują do wiąŜącej roli kultury wyraŜającej się poprzez róŜnorodność dziedzictwa materialnego i niematerialnego (psychicznego i duchowego) oraz dóbr kultury współczesnej. Rola ta ujawnia się w przenikaniu kultury do wszystkich elementów systemu edukacji, zarówno na róŜnych poziomach edukacji (przedszkolnym, podstawowym, średnim i wyŜszym), w systemie edukacji formalnej i nieformalnej, jak i na róŜnej skali przestrzennej (krajowej, regionalnej i lokalnej). To właśnie w tych wszystkich trzech odniesieniach, kultura oparta na filarze sprawiedliwości międzypokoleniowej (stanowiącej istotę antropocentryzmu) stwarza właściwe spoiwo łączące roŜne systemy edukacyjne w jednolity (spójny) system edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju, w którym eksponuje się jako cele: Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 Rys. 2. Aksjologia, kultura i edukacja b) kultura i edukacja oparta na EGOcentrycznym systemie wartości 69 Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Borys, Problemy edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju perspektywa aksjologiczna, Warszawa 2009. NIEZRÓWNOWAśONA JAKOŚĆ śYCIA Sfera fizyczna/materialna Sfera psychiczna Sfera duchowa KULTURA Egocentryczny system wartości KULTURA NIEład gospodarczy NIEład społeczny NIEład ekologiczny NIEład przestrzenny ROZWÓJ NIEZRÓWNOWAśONY EDUKACJA DLA STAREGO PARADYGMATU ROZWOJU − wzrost spójności społecznej i minimalizację wykluczenia społecznego, − pogłębienie procesów demokracji, zwłaszcza w układzie lokalnym, oraz wolności do czynienia dobra, − akcentowanie roli róŜnorodności kulturowej jako głównej siły napędowej implementacji koncepcji zrównowaŜonego rozwoju, wpływającej w zasadniczy sposób na określenie toŜsamości obywatelskiej i kulturowej, − zastąpienie filozofii walki współpracą i akceptacją odmienności, − budowę w kaŜdej skali – zgodnie z deklaracja Johannesburską – sprawiedliwego, empatycznego i obywatelskiego społeczeństwa, − pobudzanie potrzeb poznawczych i estetycznych poprzez kształtowanie wraŜliwości estetycznej na piękno, wzmocnienie toŜsamości kulturowej, zwłaszcza na poziomie lokalnym, − ujawnianie kulturowych aspektów zrównowaŜonego rozwoju w konkretnych układach sektorowych, np. w koncepcjach zrównowaŜonej turystyki, zrównowaŜonego transportu, zrównowaŜonej konsumpcji, zrównowaŜonej produkcji czy zrównowaŜonej gospodarki przestrzennej. W realizacji tych celów powinny harmonijnie współdziałać formalne instytucje oświatowe (przedszkola i szkoły) oraz róŜnego typu instytucje ochrony i propagowania kultury (muzea, ośrodki kultury itd.) oraz środki masowego przekazu. To współdziałanie powinno zapewnić urzeczywistnienie integralnej roli kultury w zrównowaŜonym rozwoju. Na razie jest to tylko postulat wymagający pilnej realizacji poprzez opracowanie przyjaznych dla poszczególnych poziomów kształcenia konkretnych i spójnych ze sobą programów edukacyjnych, które ukazują sposoby realizacji idei zrównowaŜonego rozwoju poprzez pryzmat wysokiej jakości Ŝycia. 70 Tadeusz Borys/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 59-70 Literatura 1. BANSE G., KIEPAS A. (red.), ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, wyd. Sigma, Berlin 2005 2. BORYS T., Wąskie i szerokie interpretacje zrównowaŜonego rozwoju oraz konsekwencje wyboru, w: ZrównowaŜony rozwój – od utopii do praw człowieka, red. Papuziński A., wyd. Branta, Bydgoszcz 2005. 3. BORYS T., Problemy edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju – perspektywa aksjologiczna w: Kultura a zrównowaŜony rozwój: środowisko-ład przestrzenny - dziedzictwo, red. Janikowski R. i Krzysztofek K., UNESCO Warszawa 2009. 4. BORYS T., Bildung fur eine nachhalitige Entwicklung –polische Erfahrungen, w: Nachhalitge Entwicklung in Polen und Deuschland: Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, Edition Sigma, Berlin 2007, s. 269-283. 5. BORYS T. (red.), Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju, Wyd. „Ekonomia i Środowisko” Białystok 2006. 6. BORYS T., JAMKA R. (red.), Edukacja dla ekorozwoju, wyd. Fundacja „Partnerstwo dla Środowiska” Program „Jakość – Oferta – Współpraca”, Kraków – Jelenia Góra 1999. 7. BORYS T. (red.) Rola wyŜszych uczelni w edukacji dla ekorozwoju, wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 2003. 8. BORYS T. (red.), Wskaźniki zrównowaŜonego rozwoju, wyd. Ekonomia i Środowisko, Warszawa- Białystok, 2005. 9. CZERWIŃSKI M., Pytając o cywilizację, Wyd. Cis, Warszawa 2000. 10. EDUKACJA, http://pl.wikipedia.org/. 11. KAFEL K., W gąszczu definicji zrównowaŜonego rozwoju, w: Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Teoria i praktyka zrównowaŜonego rozwoju, red. Kalinowska A., Lenart W., Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2007. 12. Narodowy Program Edukacji Ekologicznej (NPEE Program wykonawczy Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej oraz warunki jego wdroŜenia), Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2001. 13. Oświadczenie w sprawie Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju; V Konferencja Ministerialna „Środowisko dla Europy” („Environment for Europe”), Kijów 2003. 14. PEZZEY J., Economic Analysis of Sustainable Growth and Sustainable Development, Environment Department Working Paper – The World Bank, no 15, 1989. 15. Przez edukację do zrównowaŜonego rozwoju. Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej – NSEE, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2001. 16. REDCLIFT M. R, Sustainable Development (1987-2005) – an Oxymoron Comes of Age (Rozwój (1987-2005) zrównowaŜony - oksymoron czasu dorastania, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 4, no 1, 2009, s. 33-34. 17. Strategia Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju, Europejska Komisja Gospodarcza ONZ Warszawa 2008 (przyjęta na spotkaniu wysokiego szczebla przedstawicieli Ministerstw ds. Środowiska oraz Edukacji; Wilno, 17-18 marca 2005 r.). 18. SZTUMSKI W., Refleksja na temat rozwoju zrównowaŜonego rozwoju – czy zrównowaŜony rozwój jest fikcją, utopią, iluzją czy oszustwem?, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development vol. 3, no 2, 2008, s. 133-139. 19. UNESCO, http://www.unesco.pl/edukacja/dek ada-edukacji-nt-zrownowazonego-rozwoju/nes te/1/. 20. WCED, Our Common Future, Oxford University Press, New York 1987. 21. ZrównowaŜona Europa dla lepszego świata: Strategia ZrównowaŜonego Rozwoju Unii Europejskiej, Komunikat Komisji Europejskiej, Bruksela 15 maja 2001. 22. ZACHER L.W., Trwały rozwój – utopia czy realna moŜliwość?, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 3, no 2, 2008, s. 63-68. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, 71-79 Niektóre aspekty zrównowaŜonego rozwoju w świetle chrześcijańskiej filozofii średniowiecznej Some of the Theoretical Sustainable Development Aspects in the Reflection of the Christian Middle Ages Philosophy Krzysztof Bochenek Uniwersytet Rzeszowski, Międzywydziałowy Instytut Filozofii ul. Rejtana 16 C, 35-959 Rzeszów, e-mail: [email protected] Streszczenie Punktem wyjścia rozwaŜań jest ukazanie średniowiecza jako okresu, w którym dostrzec moŜna wyraźną – choć uwarunkowaną charakterem epoki – refleksję odnoszącą się, uŜywając współczesnego języka, do teoretycznej problematyki zrównowaŜonego rozwoju. Dysputy średniowieczne dotyczyły np. kwestii centralnego miejsca człowieka wśród róŜnych bytów, bądź teŜ stopnia doskonałości całego świata i poszczególnych tworzących go bytów, hierarchicznie uporządkowanych. Optymalną równowagę ekologiczną w świecie determinowała w średniowieczu chrześcijańska wizja świata - pełna dąŜenia do porządku, harmonii i syntezy. Co waŜne, najwaŜniejszym punktem odniesienia ówczesnych dysput ekologicznych, podobnie jak dzisiejszych, pozostawał człowiek. Słowa kluczowe: zrównowaŜony rozwój, filozofia, średniowiecze, człowiek Abstract The starting point of this article is revealing the Middle Ages as a period of time in which one could perceive an explicit reflection about, using our modern language, theoretical sustainable development issues, though conditioned by the character of en era. The Middle Ages disputations were concerned on for example the matter of the central place of man among different beings or the degree of perfection of the whole world and its separate hierarchically organized beings. In the Middle Ages the optimal ecological balance of the world was determined by the Christian vision of the world full of order, harmony and synthesis. However, similarly to the contemporary’s, the Middle Ages disputation’s most significant point of reference was the man itself. Key words: sustainable development, philosophy, the Middle Ages, man Kwestie związane z ekologią jawią się zazwyczaj jako element klimatu filozoficznospołecznego ostatnich kilku dekad. Czy jednak rzeczywiście problematyka ta stanowi jedynie fenomen współczesnej cywilizacji? Celem tego artykułu jest odniesienie się do okresu średniowiecza. Prowadzona w tym okresie dyskusja, choć naznaczona charakterem epoki, podejmowała zagadnienia, które charakterystyczne są takŜe dla współczesnej dyskusji o rozwoju zrównowaŜonym. Wbrew wciąŜ popularnemu mitowi „ciemnego średniowiecza”, zgodnie z którym radykalnie deprecjonowano wtedy materialną sferę ludzkiej egzystencji, w ramach ówczesnej refleksji filozoficznej poruszano waŜne dla tych obszarów zainteresowań tematy. Gorące dysputy średniowieczne dotyczyły kwestii granicznego a zarazem centralnego miejsca człowieka wśród róŜnych bytów, ujęcia go jako mikrokosmosu, bądź odbijania się doskonałości Boga w kaŜdym elemencie świata. Spierano się teŜ o stopień doskonałości całego świata i poszczególnych tworzących go bytów, czy teŜ o pozycję człowieka w stosunku do istot od niego doskonalszych – aniołów oraz niŜej postawionego – świata przyrody. To 72 Krzysztof Bochenek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 71-79 centralne zagadnienia takŜe we współczesnej ekofilozofii, które zarazem wyznaczają sposób, w jaki człowiek traktuje środowisko, co stanowi zarazem odniesienie do rozwoju zrównowaŜonego. Choć moŜna uznać, iŜ problemy z zakresu szeroko rozumianej ekologii nie były ludziom z tamtej epoki obce, to trudno nie zauwaŜyć, Ŝe w związku z poziomem ówczesnego rozwoju techniki, a właściwie jej braku, czymś zupełnie nieznanym był strach przed moŜliwością zniszczenia środowiska naturalnego. W związku z brakiem m.in. dyskusji o skutkach globalnego ocieplenia nie istniała równieŜ w średniowieczu filozofia zrównowaŜonego rozwoju rozumiana jako dziedzina refleksji dotyczącej relacji człowiek – środowisko przyrodnicze rozpatrywana w kontekście kryzysu ekologicznego oraz struktury i funkcji systemu społecznoprzyrodniczego. W ówczesnych pracach trudno teŜ dostrzec inne, charakterystyczne dla dzisiejszej filozofii ekologii tematy: krytyka filozofii zachodniej, krytyka kultury, krytyka nauki i techniki (Wróblewski, 2002, s. 67). Optymalną równowagę ekologiczną w świecie determinowała w średniowieczu jakŜe odległa od tej nam współczesnej wizja świata. Wizja ta, przyjmowana zawsze w ramach jakiejś kultury stanowi bez wątpienia jeden z najwaŜniejszych jej komponentów. Nawet wtedy, kiedy jakaś kultura nie jest w stanie wygenerować zwartego i powszechnie akceptowanego obrazu świata bądź teŜ neguje sens jego posiadania, to juŜ ten fakt duŜo nam powie o jego kształcie. Ten ostatni problem nie dotyczył jednak średniowiecza, gdyŜ w tej epoce za oczywistą przyjmowano chrześcijańską wizję świata, przepełnioną dąŜeniem do porządku, harmonii i syntezy. DąŜenie to uznać naleŜy zresztą za zupełnie zrozumiałe, gdy uzmysłowimy sobie, Ŝe zręby tej kultury kształtowały się na gruzach kultury grecko-rzymskiej, w burzliwych czasach wędrówki ludów. Pragnąc stabilizacji człowiek średniowiecza oczekiwał stworzenia struktur społecznych, które umoŜliwią mu spokojną i uporządkowaną egzystencję. PrzezwycięŜenie chaosu wywołanego upadkiem „starej” wizji świata nie mogło się jednak dokonać bez opracowania jej „nowej”, ulepszonej wersji. W tym celu proponowano nowy porządek oparty na syntezie rozumu, wiary, prawa, filozofii, teologii, a nawet sztuki. Wszystko miało tu swoje właściwe, często symboliczne miejsce, począwszy od wspaniałych romańskich i gotyckich strzelistych katedr, po ówczesne dzieła naukowe, zwłaszcza summy, ukazujące niepowtarzalną jasność, precyzję i porządek. Symbolem wszechświata była katedra, która swoją konstrukcją miała być podobna porządkowi kosmicznemu; spojrzenie na jej układ wewnętrzny, kształt kopuły, ołtarze, nawy boczne miało dać wyobraŜenie o budowie świata. KaŜdy jej szczegół oraz rozplanowanie całości pełne były symbolicznej wymowy. Modlący się w świątyni podziwiał piękno i harmonię boskiego stworzenia. Portale katedr i kościołów, łuki triumfalne, czy wejścia do zamków traktowano jako „bramy niebieskie”, samą zaś monumentalną budowlę jak „dom boŜy” albo „ogród boŜy” (Guriewicz, 1976, s. 73-80). Mimo tego, Ŝe filozofowie i teologowie (podobnie zresztą jak ci współcześni) kroczyli róŜnymi drogami do prawdy, to w ich dociekaniach odnajdujemy zawsze podobny, hierarchiczny schemat świata: Bóg, aniołowie, kosmos, człowiek. W światopoglądzie chrześcijańskim – juŜ w staroŜytności, ale w szczególności w średniowieczu – uległy hierarchizacji (zwłaszcza pod wpływem neoplatonizmu): przestrzeń kosmiczna, społeczna, religijna, nadnaturalna, ideologiczna. Bardzo ostro podkreślono zarówno hierarchię stworzeń BoŜych i chórów anielskich, jak i hierarchię pomiędzy ludźmi na ziemi. Cały system feudalny i relacje między ludźmi i wszelkimi innymi stworzeniami miały pionowy układ stopni wskazujących na odległość poszczególnego człowieka i kaŜdego innego stworzenia od Boga (Wielgus, 1996, s. 327-333). Średniowiecze za fundament równowagi zarówno w funkcjonowaniu całego świata, jak i jego poszczególnych części uznawało przestrzeganie odpowiedniej ich hierarchii. Choć bowiem wszystkie stworzenia są dobre i godne miłości, to przesunięcie jakiegoś bytu z niŜszego miejsca w hierarchii na wyŜsze, czyli obdarzenie go nienaleŜną mu z racji ładunku tkwiącego w nim poziomu dobra miłością narusza równowagę w świecie (Wielgus, 2002, s. 105). W refleksji średniowiecznej dominowało wywodzące się z Biblii przekonanie o pięknie i harmonii stworzonego przez Boga świata, a św. Franciszek głosił nawet powszechne braterstwo wszystkich stworzeń (Kijas, 2002, s. 29-38). Skoro kaŜdy element świata przyrody jest dziełem Boga, to takŜe stworzeni przez Niego ludzie powinni go szanować; jako najdoskonalsze istoty w świecie materialnym odgrywają w nim szczególną rolę. Myśliciele średniowieczni wskazywali na perfekcyjny porządek kosmosu tworzącego wspaniałą całość róŜnorodnych, pełniących sobie przypisaną rolę elementów. Porządek świata, w którym nic nie jest zbędne, a wszystko, co istnieje jest dobre, stanowił wymowne odzwierciedlenie mądrości i doskonałości swego Stwórcy. Choć dostrzegano w świecie przejawy zła uwidaczniającego się zwłaszcza poprzez cierpienie dotykające wszystkie byty oŜywione, to odrzucając pokusy manicheizmu, zachowywano zazwyczaj metafizyczny optymizm, traktując zło jedynie jako brak jakiegoś dobra. Stwierdzano zarazem, Ŝe porządek w świecie zakłada zróŜnicowanie poszczególnych elementów, gdyŜ hierarchicznie zorganizowana całość domaga się niejako z samej swej istoty nierówności jej poszczególnych części. Mimo tego, Ŝe wśród bytów istniejących w świecie są doskonalsze i mniej doskonałe, to kaŜdy z nich na swój sposób przyczynia się do budowania doskonale zorganizowanej cało- Krzysztof Bochenek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 71-79 ści. Nawet Augustyn, chociaŜ wciąŜ ujawnia ślady platońskiego spirytualizmu, to jednak łagodzi to tezą, iŜ Bóg wszystko stworzył i Ŝe kaŜde stworzenie jest refleksem Boskiej mądrości i dobroci. Nie wolno wprawdzie pozostać przy stworzeniu i w nim spocząć, lecz nie oznacza to wcale zakazu radowania się kaŜdym z nich, i to bez Ŝadnego wyjątku. Stworzenia są dla Augustyna śladami Stwórcy poprzez które objawia się Jego mądrość i dobroć. Grzech zaczyna się dopiero wtedy, gdy kochamy stworzenia bardziej niŜ Boga i gdy z ich powodu o Nim zapominamy (Böhner, 1962, s. 204-206). RównieŜ według Pseudo-Dionizego Areopagity Bóg stworzył poszczególne istoty hierarchicznie uporządkowane, nakładając tym samym na kaŜdą z nich określone zadanie. PoniewaŜ wszystkie, z wyjątkiem najwyŜszej podlegają stopniowaniu, dlatego dąŜą do wypełnienia swego zadania w pewnym „układzie”, w którym odbywa się nieustanny ruch ku górze i ku dołowi (Dionizy, s. 165A). Dla Jana Szkota Eriugeny kaŜde stworzenie widzialne i niewidzialne jest światłem danym przez Ojca światłości: Gdy obserwuję ten lub inny kamień, wiele rzeczy przychodzi mi na myśl, które oświecają mój umysł. Uświadamiam sobie bowiem, Ŝe jest on czymś dobrym i pięknym w znaczeniu analogicznym, Ŝe poprzez róŜnicę w gatunku i rodzaju oddziela się od innych gatunków i rodzajów, Ŝe przez swoją liczbę, przez którą jest jednością, tworzy całość, Ŝe nie przekracza swego porządku i zgodnie z właściwością swego cięŜaru zdąŜa do swego miejsca (Böhner, 1962, s. 275). Natomiast Tomasz z Akwinu, odpowiadając na zarzut, Ŝe Bóg jako doskonały powinien stworzyć wszystkie części jako sobie równe zwraca uwagę, iŜ opiera się on na ekwiwokacji. Gdy działa byt doskonały, skutek jego działania powinien być doskonały w całości, natomiast wcale nie jest konieczne, aby część tego skutku była w sobie doskonała; wystarczy, aby była doskonale dostosowana do całości. Dostosowanie to moŜe bowiem wymagać, aby szczegółowa doskonałość pewnych części była sama w sobie pośledniejsza. Dlatego choć oko jest najszlachetniejszą częścią ciała, to ciało byłoby obarczone wadą, jeśliby wszystkie jego części posiadały takie jak ono znaczenie, albo, co więcej, gdyby kaŜda część ciała była okiem. KaŜda z pozostałych części ma bowiem do spełnienia właściwe sobie zadania, których mimo swojej wielkiej doskonałości nie jest w stanie zrealizować oko. Z tego względu nierówność odkrywana w elementach, nie tylko nie jest sprzeczna z doskonałością Boskiej natury, lecz stanowi Jej oczywisty dowód. Nie chodzi przy tym o to, Ŝe Bóg koniecznie chciał ograniczyć piękno stworzeń, lecz po prostu do Jego nieskończonej doskonałości stworzenie nie moŜe nic dodać. Jest więc czymś zgodnym z porządkiem Boskiej mądrości, aby wielość nierównych sobie stworzeń tworzyła doskonały wszechświat (Gilson, 73 1998, s. 184-185). Akwinata wskazuje, Ŝe stworzenie bytu w pełni doskonałego jest niemoŜliwe, poniewaŜ istnieje jeden czysty akt. Dlatego w stworzeniach tylko wielość bytów moŜe dojść do moŜliwie doskonałego wyraŜenia tego, co jednym aktem wyraŜa się w Bogu. Stąd potrzebna jest wielość stworzeń i ich odmian i tu tkwi ostateczna przyczyna tego, Ŝe na wszechświat składają się liczne i nierówne pod względem stopnia doskonałości gatunki bytów. Tworzą one swoistą hierarchiczną drabinę doskonałości: mieszaniny, rośliny, zwierzęta i ludzie (SwieŜawski, 2000, s. 667). Na gruncie krakowskim warto w tej kwestii zwrócić uwagę na ciekawą opinię Stanisława z Zawady (+1491). Ten autor największego średniowiecznego krakowskiego komentarza do Księgi Rodzaju zwraca uwagę, Ŝe mniejsza doskonałość pewnych stworzeń znajdujących się na niŜszym szczeblu hierarchii bytowej jest im rekompensowana poprzez ich większe piękno zewnętrzne. Myśl scholastyczna, idąc zresztą za patrystyczną, była równieŜ zgodna co do tego, Ŝe do zrozumienia obecnej kondycji człowieka i świata czymś koniecznym jest uwzględnienie sytuacji egzystencji rajskiej – stanu tzw. pierwotnej niewinności, gdy panowała doskonała harmonia wszystkich bytów. Doświadczając licznych słabości i ograniczeń wynikających z ludzkiej natury, które ludziom średniowiecza jawiły się wyraźniej niŜ współczesnym, chętnie zwracano się do „początku”, gdy człowiek zaistniał jako byt obdarzony o wiele większymi niŜ in statu viae moŜliwościami. W epoce ciągłych wojen, powszechnego głodu, licznych chorób, zwłaszcza zaraz prowadzących nierzadko do wyludniania całych miast, refleksja nad wolnym od tych nieszczęść światem rajskim miała nie tylko wymiar terapeutyczny, ale ukazywała takŜe wspaniały porządek świata niedotkniętego dramatycznymi konsekwencjami grzechu pierwszych ludzi. W tym kontekście łatwiej zrozumieć dlaczego najwaŜniejszą z nauk w średniowieczu, ich królową, nie była jak obecnie fizyka, czy teŜ chemia, lecz teologia. Tylko ta ostatnia pozwalała przecieŜ, na drodze objawienia i spekulacji, zgłębiać tajemnice doskonale funkcjonującego świata rajskiego, gdzie kaŜde stworzenie osiągnąć mogło pełnię dla siebie przeznaczonego szczęścia. Tymczasem, jak sądzono, tzw. nauki empiryczne dosięgnąć mogą jedynie świata ziemskiego, pełnego chaosu i braku równowagi pomiędzy poszczególnymi bytami; dlatego nie ma powodu, aby poświęcać mu zbyt wiele uwagi. Spekulacje dotyczące charakteru świata rajskiego mocno pochłaniały krakowskich scholastyków. O raju jako pełnej róŜnorakiej radości krainie, obdarzonej takŜe doskonałymi warunkami zewnętrznymi pisze szeroko Michał Falkener (+1534) (Falkener, 1521). Ukazując precyzyjnie pełnię doskonałości rajskiej egzystencji człowieka Stanisław z Zawady zwraca uwagę, iŜ w 74 Krzysztof Bochenek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 71-79 raju zawsze panował wspaniały zapach, gdyŜ nawet aktom wypróŜniania nie towarzyszył wtedy Ŝaden fetor. I choć procesy fizjologiczne charakteryzujące wszelkie Ŝywe organizmy mogą jawić się jako coś niezbyt godnego, to jednak w raju były one odseparowane od nieczystości. Człowiek spoŜywał bowiem wówczas rajskie owoce odznaczające się duŜo większą subtelnością, zapachem i mocą niŜ ma to miejsce obecnie (Stanisław z Zawady, s. 158160). Rajski świat stworzony przez Boga, gdzie całe stworzenie, pełne hierarchicznie uporządkowanego dobra i piękna, egzystowało w stanie idealnej równowagi, utracił swój doskonały charakter, adekwatny do potęgi Stwórcy wraz z grzechem pierwszych ludzi. W kontekście refleksji chrześcijańskiej, bez względu na inspiracje, zgadzano się powszechnie, Ŝe grzech pierworodny doprowadził w przypadku całej rzeczywistości do ontologicznego pęknięcia; najbardziej dramatyczne skutki ujawniło ono w ludzkiej naturze, która utraciła bezpośrednie, „obrazowe podobieństwo” do Boga oraz „partnerską” więź z Nim (Moltmann, 1995, s. 388). Gdy weźmie się pod uwagę bolesne skutki grzechu pierworodnego, skrupulatnie zresztą wyliczane, to trudno dziwić się, Ŝe rozliczne dotyczące tej tematyki kwestie, naleŜały do kanonu refleksji scholastycznej dostarczając okazji do określania inspiracji doktrynalnych poszczególnych autorów. WyraŜające głęboką ciekawość ludzi średniowiecza rozwaŜania związane na przykład z motywem tego grzechu uwidaczniają tendencje bądź obwiniające za jego zaistnienie intelekt bądź sferę zmysłową, a co za tym idzie ludzką cielesność. Wśród kwestii związanych z grzechem pierworodnym odnaleźć moŜna równieŜ takie, które mówią o jego skutkach dla całego świata. Refleksja średniowieczna nie pozostawia wątpliwości, Ŝe upadek Adama i Ewy miał zupełnie nieobliczalne konsekwencje nie tylko dla nich, ale takŜe dla całej ludzkiej natury i świata przyrody. Pozbawił bowiem zarówno kolejne pokolenia ludzi, jak i wszelkie inne byty stworzone przez Boga integralności charakterystycznej dla stanu pierwotnej doskonałości. Jeśliby więc człowiek nie zgrzeszył, nie byłoby równieŜ wśród nich Ŝadnych braków i słabości. Jako najdoskonalszy z bytów w świecie przyrody jest on winny wszelkich zakłóceń w jego funkcjonowaniu. Kierując się chciwością, nieostroŜnością, bądź niewiedzą, niszczy BoŜe stworzenie, a powodem tych działań w świetle filozofii chrześcijańskiej jest pierwotna skaza ludzkiej natury powodująca, Ŝe właściwie Ŝaden człowiek nie potrafi w pełni zrealizować BoŜego ideału w swoim osobistym i społecznym Ŝyciu; nie jest tego w stanie zrobić w skali globalnej i w skali środowiska. Nie wolno takŜe zapominać, Ŝe w oparciu o Biblię niemal od samego początku próbowano uzasadniać opinie o konieczności zachowania przez człowieka pewnego dystansu wobec natury. Zwraca się tu uwagę, Ŝe choć świat przyrody uznać naleŜy za dzieło BoŜe, to zarazem nie jest on czymś odpowiednio godnym specjalnego szacunku ze strony człowieka, skoro juŜ w akcie stworzenia został on wyniesiony do stanu nadnaturalnego. W ramach pomysłów z cyklu „pogardy świata”, skłaniających się ku jakiejś wersji antynaturalizmu, a nawet manicheizmu starano się pomniejszać naturę uznając, Ŝe nie ma ona w sobie samej zasady bytu: jest zaleŜna od Boga (Lotariusz di Segna, s. 715). Zwracano teŜ – choć rzadko – uwagę, Ŝe wskutek BoŜej decyzji natura jest dla człowieka właściwie niepoznawalna; wysiłki mające na celu jej poznanie są więc praktycznie bezuŜyteczne. Wydaje się, Ŝe wszystkie te pomysły moŜna traktować jako swoisty wariant antyfilozoficzności, a nawet jako „uchrześcijanioną” wersję sceptycyzmu – aspekt teoretycznego deprecjonowania natury i świata. Praktyczną odmianą tej deprecjacji jest przekonanie, Ŝe człowiek nie moŜe nim władać ani szukać w nim pomocy; nawet jeśli przyjmuje się, za Księgą Rodzaju, władztwo człowieka nad światem, to uznaje się, iŜ dane ono zostało po to, aby zwrócić go ku Bogu. Nie w tym jednak rzecz, aby świat, który człowiek uczynił sobie poddanym, stał się etapem czy teŜ drogą prowadzącą do Boga. Chodzi o to, Ŝeby – raczej wbrew tej idei czynienia sobie ziemi poddaną – świat całkowicie ignorować niezaleŜnie od tego, Ŝe jest dziełem BoŜym, albowiem nie jest on właściwym miejscem człowieka. Wygnanie z raju moŜna przecieŜ traktować jako strącenie z nieba na ziemię (Domański, 1997, s. 18-19). Przekaz Księgi Rodzaju wydaje się tu ambiwalentny: z jednej strony człowiek otrzymał od Boga misję panowania nad światem, a z drugiej: jako stworzony po części z prochu, z naturą, którą ma kierować ściśle jest powiązany. Warto równieŜ zauwaŜyć, Ŝe gdy skrajny dychotomizm antropologiczny sprzyjał w średniowieczu spirytualizmowi, to orientacja naturalistyczna, znajdująca sprzymierzeńca w medycynie i przyrodoznawstwie, zwłaszcza w XV wieku niosła ze sobą podatny grunt pod rzadkie, co oczywiste, przejawy materializujących teorii ludzkiej natury. Panowała powszechna zgoda, Ŝe w jednym rzędzie ze zwierzętami stawia człowieka sfera zmysłowości oraz zróŜnicowane i złoŜone funkcje zmysłów wewnętrznych. Choć jednak dostrzegano podobieństwo pomiędzy ludźmi i zwierzętami, to znacznie częściej zastanawiano się nad charakteryzującymi ich róŜnicami (SwieŜawski, 1983a, s. 166-167). Trzeba przy tym pamiętać, Ŝe człowiek średniowiecza nie tyle kierował się chęcią opisu doświadczalnych zjawisk, ile miał na celu ich wyjaśnianie i tłumaczenie. Zjawisko to szczególnie dobrze widać w upodobaniu do tworzenia etymologii oraz myśleniu poprzez analogię i symbol. Podstawą etymologii jest wiara, Ŝe w nazwie tkwi w jakiś sposób istota rzeczy, nazwy zatem nie są obojętne, ani nie Krzysztof Bochenek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 71-79 są czystą koniecznością. Skoro Adam nadał zwierzętom ich imiona, w nazwach tkwi mistyczna moc danej rzeczy i to ona bardziej interesuje ówczesnych ludzi, aniŜeli sama rzecz (SwieŜawski, 2000, s. 471). Od czasów patrystycznych powtarzano opinię Nemezjusza z Emezy, Ŝe człowiek jest panem świata przyrody przede wszystkim z tego względu, iŜ posiada ducha. Władztwo to wynika takŜe bezpośrednio z samej jego natury, gdyŜ stworzenie bezrozumne powinno być podporządkowane rozumnemu. Tak jak w naszej duszy obie nierozumne części: poŜądanie i odwaga, podporządkowane są nous i muszą go słuchać, tak w wielkim świecie stworzenia bezrozumne muszą słuchać istoty rozumnej (SwieŜawski, 2000, s. 527). Nemezjusz zauwaŜył teŜ, Ŝe częste przykłady osłabienia władzy człowieka nad przyrodą, ujawniające się choćby przez to, Ŝe pewne zwierzęta go przewyŜszają swoją siłą są konsekwencją grzechu pierworodnego. Wystarczy zwrócić uwagę, Ŝe ludziom doskonałym, jak Dawid lub św. Paweł zwierzęta nie mogły zaszkodzić, a w ich przyjaznym stosunku do św. Hieronima czy św. Franciszka dostrzec moŜna zadziwiającą komplementarność doskonałości świata ducha i materii; stan świata materialnego wydaje się bowiem w jakimś stopniu odbijać walor, albo marność świata duchowego (Nemezjusz, 1982, s. 31). Według Hugona ze Świętego Wiktora, choć Bóg stworzył człowieka na samym końcu, to nie jest on bynajmniej podporządkowany światu widzialnemu; ma to raczej wskazywać, Ŝe w porządku celowości wyprzedza świat. PoniewaŜ człowiek jest ze względu na Boga, a świat ze względu na człowieka, to on jest posiadaczem i panem świata; jemu są podporządkowane wszystkie stworzenia widzialne, a on jedynie Bogu (Hugon ze św. Wiktora, s. 205B). Aby zachować zdobyte przez siebie dobra człowiek nie moŜe jednak przestać słuŜyć Bogu. Musi teŜ pamiętać, Ŝe jest niedoskonały, dlatego chcąc pomnaŜać swoje dobra potrzebuje pomocy innych stworzeń: aby mu słuŜono, sam musi słuŜyć. W słuŜeniu i odbieraniu słuŜby człowiek otrzymuje całe dobro i szczęście; pierwsze dobro pochodzi z dołu i jest pomocą w biedzie, inne przychodzi z góry i czyni człowieka szczęśliwym (Hugon ze św. Wiktora, s. 205D). Według Tomasza z Akwinu Pierwsza Przyczyna z racji najwyŜszego stopnia swojej dobroci nie tylko udziela innym rzeczom istnienia, ale sprawia równieŜ, Ŝe i one są przyczynami. Dzięki temu wszystkie stworzenia, choć kaŜde w innym stopniu, odzwierciedlają ostateczną przyczynowość Boga. Dlatego i tu nie moŜe być Ŝadnych wątpliwości: pozbawiać rzeczy ich własnych działań to uwłaczać BoŜej dobroci. Zdanie to niesie ze sobą waŜną prawdę – im bardziej jakieś stworzenie rozwinie siebie, tym lepiej wyrazi doskonałość i dobroć BoŜą. Tomasz chciał więc powiedzieć, Ŝe Ŝaden byt 75 nie moŜe zmierzać we właściwy sposób do Boga jako do swego celu, jeŜeli nie spełnia swego własnego, jemu powierzonego dobra. Jest to zasada autonomii doczesności – kaŜdy byt musi się rozwijać zgodnie z rządzącymi jego naturą prawami, dojść do pewnej miary rozwoju i dopiero wtedy moŜe się w pełnym wymiarze przyczyniać do chwały Boga; kaŜde jestestwo zmierzające do swojej własnej doskonałości, zmierza do podobieństwa BoŜego. Dlatego utrzymanie praw stworzeń jest jedynym sposobem utrzymania praw BoŜych, a ich deptanie sprzeciwia się planowi Boga. Warto w tym miejscu podkreślić, Ŝe opinia św. Tomasza nie była w średniowieczu odosobniona. Np. wizja świata św. Bonawentury, która choć płynie z innych źródeł doktrynalnych, to niewiele róŜni się od ujęcia tomistycznego. Dla uczonego franciszkańskiego świat to wielki system zwierciadeł: lustra są małe albo ogromne, mniej czy bardziej czyste, ale wszystkie odzwierciedlając Boga odbijają Jego doskonałość (SwieŜawski, 1983b, s. 90-92). Klasycznym tematem scholastycznym ukazującym człowiekowi jego miejsce w optymalnie funkcjonującym świecie jest umiejscowienie go w jego środku (in medio). Według wspomnianego Nemezjusza, będąc bytem złoŜonym z ciała oraz rozumnej duszy człowiek stoi pośrodku, między naturą czysto duchową i światem zwierzęcym; duchem wdziera się w świat duchów, ciałem naleŜy do kręgu stworzeń bezrozumnych (Böhner, 1962, s. 119). Takie ujęcie człowieka nabrało znaczenia zwłaszcza od czasu Hugona ze Świętego Wiktora, gdy chwiał się geocentryzm umieszczający ludzi w nieruchomym centrum wszechświata. Myśliciel ten zwraca uwagę, Ŝe mając panować nad światem człowiek stoi w środku kosmosu i zasadniczo nie jest samowystarczalny. MoŜe stracić dobra otrzymane od Boga, ale moŜe teŜ je pomnoŜyć dzięki temu, Ŝe słuŜą mu stworzenia. Stąd człowiekowi dane są dobra „z góry” i „z dołu”. Chciał bowiem Bóg, Ŝeby człowiek mu słuŜył, Ŝeby sam radował się z tej słuŜby (a nie tylko Bóg); podobnie chciał, Ŝeby świat słuŜył człowiekowi, ten radował się tym, a wszystko było jego dobrem, poniewaŜ ze względu na niego zostało uczynione (Hugon ze św. Wiktora, s. 205C). RównieŜ według Bonawentury, jako byt „pośredni” pomiędzy naturą duchową a przyrodą człowiek zajmuje w świecie pozycję wyróŜnioną, centralną (Domańska, 1986, s. 20). Na gruncie polskiej refleksji średniowiecznej juŜ Witelon uznał, Ŝe w hierarchicznej strukturze bytu, złoŜony z wyŜszej hierarchicznie duszy i niŜszego ciała człowiek, aktywny i wolny, moŜe kierować swoje dąŜenia bądź ku dobru ontycznie wyŜszemu od duszy samej, bądź ku ontycznie niŜszym od niej przedmiotom szeroko rozumianego poŜądania cielesnego (Domański, 1989, s. 20). Motyw człowieka jako jestestwa tkwiącego w samym centrum wszechrzeczy podejmuje teŜ Mateusz z Krakowa (+1410) (SwieŜawski, 1983a, s. 76 Krzysztof Bochenek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 71-79 193-196), a Jan z Kwidzyna stwierdza, Ŝe Bóg uczynił człowieka z natur w najwyŜszym stopniu od siebie pod względem substancji oddalonych (czyli z łączących się ciała i duszy), aby objawiła się w tym Jego najwyŜsza moc (Borzyszkowski, 1974, s. 111-116). Stanisław z Zawady sądzi, Ŝe świat roślin, mimo swego piękna jest tylko cielesny, a wolne istoty duchowe zdąŜać mogą do Ŝycia wiecznego. Stworzenia irracjonalne i zmysłowe nie delektują się nawet rzeczami cielesnymi i zmysłowymi, gdyŜ do tego zdolny jest tylko człowiek. Nie wolno przy tym zapominać, Ŝe ludziom, czyli zwierzętom rozumnym Stwórca dał zmysły nie dla delektowania się rzeczami cielesnymi, lecz raczej po to, aby poznając je mogli docierać do prawdy (Stanisław z Zawady, BJ 1358, 254v-277v). Człowiek został stworzony jako mieszkaniec ziemi i Pan pozostałych stworzeń. Wszystkie byty niŜsze, nierozumne, zostały mu poddane, a ten Bogu, gdyŜ Jego zamiarem było, aby człowiek swoje szczęście upatrywał w posłuszeństwie Stwórcy. Byty niedoskonałe zostały stworzone ze względu na doskonalsze: rośliny dla zwierząt, a te na potrzeby człowieka. Dlatego rośliny uŜywają wody i ziemi jako poŜywienia, zwierzęta korzystają z roślin i słuŜą ludziom, a aniołowie kierują ludźmi, gdyŜ byty doskonalsze zarządzają niŜszymi. Dzięki cnocie roztropności, charakteryzującej w pełni tylko człowieka, a zwierzętom dostępnej tylko częściowo, mówić moŜna o jego królewskiej wobec nich władzy. Skoro człowiek został stworzony na obraz Boga, to jest rzeczą sprawiedliwą, Ŝeby podobnie jak w stanie natury niewinnej, równieŜ po opuszczeniu raju słuŜyły mu niŜsze stworzenia; posiadł bowiem prawo, aby całego stworzenia uŜywać według swojej woli. Od razu przecieŜ Adam dostrzegł swoje niepodobieństwo ze zwierzętami nie mogąc znaleźć wśród nich kogoś sobie podobnego (Stanisław z Zawady, s. 15, 9596). Maciej ze Sąspowa sięga, jak i wielu innych autorów, do opinii Grzegorza z Nyssy wskazującego, Ŝe człowiek stworzony został jako byt stojący pośrodku świata, tak, iŜ przez duchową nieśmiertelność łączy w sobie naturę wyŜszą, anielską, a przez śmiertelne ciało naturę stojącą poniŜej niego – bezrozumne zwierzę (Maciej z Sąspowa, f. 216v). Często eksponowanym w średniowieczu uzasadnieniem wyjątkowej roli człowieka w świecie, choć stwierdzającym zarazem jego powiązanie z naturą, jest dopatrywanie się w nim cech mikrokosmosu. Sięgając do tego wątku nadmieniano, Ŝe termin ten odnosi się do człowieka ze względu na jego wielorakie podobieństwo do świata, gdyŜ znajdują się w nim per figuram wszystkie tworzące go elementy (Kurdziałek, 1996, s. 281-283). Myślicielem do którego powszechnie sięgano podejmując ten wątek był przede wszystkim Nemezjusz z Emezy, który sądził, Ŝe człowiek to mikrokosmos jednoczący w sobie świat duchowy i cielesny. Odbija się w nim niejako jedność całego świata, a ta pro- wadzi nas do uznania jedności Stwórcy, który ją stworzył i nadal utrzymuje. Poszczególne stopnie jestestw, układające się w hierarchiczną całość, uszeregowane są w sposób ciągły – pomiędzy nimi nie ma Ŝadnych przerw. Między światem minerałów i roślin znajdują się magnesy, między roślinami i zwierzętami są nieruchome zwierzęta morskie oraz muszle, pomiędzy zaś zwierzętami a człowiekiem występują specjalnie sprytne zwierzęta, w postępowaniu swoim „przebiegłe i twórcze”. To graniczne stanowisko człowieka niesie ze sobą konieczność wyboru między ziemskimi przyjemnościami a niebem. Płyną jednak równieŜ z niego korzyści, a zwłaszcza zdolność uprawiania nauk i sztuk oraz władanie przyrodą. Nemezjusz kreśli tu obraz analogii pomiędzy mikro- i makrokosmosem: jak w człowieku zmysłowość poddana jest umysłowi, tak i w makrokosmosie poddane jest wszystko, co nierozumne, rozumnemu człowiekowi (Nemezjusz, 1982, s. 31). W wieku XV, a więc u schyłku średniowiecza, juŜ nie tylko filozofia i teologia, ale astrologia i medycyna oraz dosyć silna tradycja neoplatońska, gnostycka i hermetyczna powodują, Ŝe ujęcie człowieka jako mikrokosmosu nabiera nowych znaczeń. Uznaje się, Ŝe człowiek to mały świat, nie tylko z tego względu, Ŝe łączy w sobie naturę zmysłowocielesną z intelektualną, lecz takŜe dlatego, Ŝe zespalają się w nim natury wszystkich rzeczy. W ramach medycyny teoretycznej, która w znacznej mierze stawała się filozofią człowieka podkreślano, Ŝe jeŜeli wszystko ze wszystkim jest powiązane, to musi teŜ zachodzić związek i analogia między światem gwiazd, planet i meteorów a zbierającym w sobie wszystkie elementy wszechświata człowiekiem. Ujęcie człowieka jako mikrokosmosu, choć raczej w klasycznym rozumieniu, pojawia się takŜe u myślicieli krakowskich. Maciej z Łabiszyna nie izoluje człowieka ani od świata przyrodzonego, ani nadprzyrodzonego, lecz traktuje go jako mikrokosmos, w którym dusza – obraz i podobieństwo Boga naleŜy do świata wyŜszego, a ciało do świata niŜszego. Człowieka łączy coś z wszystkimi rodzajami bytów: poznanie z aniołami, odczuwanie ze zwierzętami, Ŝycie z roślinami, a istnienie z bytami nieoŜywionymi (Maciej z Łabiszyna, f. 126rb, 231vb). Maciej z Sąspowa podkreśla zaś, Ŝe człowiek rozumuje wspólnie z aniołami, odczuwa zmysłowo z bezrozumnymi zwierzętami, Ŝyje z drzewami, bytuje z roślinami. Mówi się wprawdzie, Ŝe jest on mikrokosmosem, mniejszym światem (minor mundus), lecz nie powinno się tego rozumieć w ten sposób, Ŝe jest skomponowany ze wszystkich elementów tworzących kosmos; chodzi tu tylko o pewne podobieństwo (Maciej z Sąspowa, f. 216r.). Wspólnym mianownikiem niemal kaŜdej średniowiecznej refleksji, niezaleŜnie od nurtu doktrynalnego, waŜnym dla rozumienia funkcjonowania ówczesnego świata i miejsca w nim człowieka pozostaje ujęcie kaŜdego bytu w świecie jako śladu Krzysztof Bochenek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 71-79 Boga (vestigium Dei). Jak zauwaŜył juŜ PseudoDionizy Areopagita, w zaleŜności od swego miejsca w hierarchii stworzeń, wszelkie byty uczestniczą w Bogu, choć w róŜnym stopniu: byty nieoŜywione przez to, Ŝe są, byty Ŝywe przez to, Ŝe Ŝyją, duchy rozumne przez to, Ŝe poznają (SwieŜawski, 2000, s. 367). Nie było przy tym w średniowieczu wątpliwości, Ŝe najdoskonalszy ślad Boga w świecie, oczywiście oprócz aniołów, uwidacznia się w człowieku. Dlatego niezmiennie najwaŜniejszym źródłem godności człowieka, jego szczególnego wyróŜnienia spośród całego stworzenia, jest ujęcie go w kategorii nie tylko śladu Boga, ale Jego obrazu (imago Dei). KaŜdy byt stanowi niedoskonały obraz i nieadekwatne podobieństwo Boga, lecz stosownie do swojego większego stopnia doskonałości, niektóre z nich uczestniczą w istnieniu w sposób pełniejszy; skoro odznaczają się większą doskonałością, to i większym do Boga podobieństwem. Człowiek jest szczytem stworzenia, ostatnim dziełem Stwórcy, dziełem najdoskonalszym, najpełniej odbijającym w sobie bogactwo Jego działania. Nie tworzy On człowieka jako kolejnego, jednego z wielu, masowego i seryjnego okazu swojej mądrości, ale zatrzymuje się przed powołaniem go do Ŝycia, zamyśla się, rozwaŜa; dokonuje się w tej kwestii swoista rozmowa Boskich osób. Jako noszący w sobie szczególne podobieństwo do Boga zostaje człowiek obdarzony władzą panowania nad całym stworzeniem; od samego początku jest zdolny do bycia „partnerem” Stwórcy, istotą prowadzącą z Nim prawdziwy dialog (Filipiak, 1977, s. 81). Co waŜne, nie traci przy tym swego związku z resztą stworzenia, gdyŜ jak podkreśla Akwinata, fakt pozostawania obrazem Boga wydaje się jego cechą równie naturalną jak bycie zwierzęciem rozumnym (Gilson, 1998, s. 396). Motyw człowieka jako obrazu Boga znalazł teŜ waŜne miejsce w polskiej filozofii średniowiecznej, stając się okazją do obszernych rozwaŜań z zakresu filozofii, teologii, etyki, a nawet astronomii i medycyny. Według Mateusza z Krakowa godność człowieka płynie z trojakiego źródła: z wielkości natury ludzkiej, z łaski BoŜej i z władzy, jaką mamy nad stworzeniem (Mateusz z Krakowa, 1998, s. 166-167). Jan z Głogowa (+1507) zwraca uwagę, Ŝe Stwórca obdarzył człowieka niezwykłymi darami ciała i duszy, wywyŜszając go ponad inne istoty. Jego ciało, harmonijnością swej budowy i szlachetnością góruje nad ciałami wszystkich zwierząt. RównieŜ odnośnie nieśmiertelnej duszy, człowiek zajmuje wśród innych istot śmiertelnych pierwsze miejsce; słusznie więc, przewyŜszając naturę istot śmiertelnych, jest celem całego stworzenia (Jan z Głogowa, 1978, s. 439-440). Nawiązując do Bonawentury Falkener przypomina, Ŝe pierwszy człowiek, stworzony przez Boga w stanie niewinności otrzymał od Stwórcy wszelkie dobra i prawo naturalne, a takŜe przeznaczenie do dóbr wiecznych, 77 które miał posiąść w wyniku osobistych zasług za wypełnianie danego mu przez Boga przykazania (Falkener, 1521, f. 60r). Stanisław z Zawady zaznacza, Ŝe choć całe stworzenie zawiera w sobie śladowe podobieństwo do Boga, to jednak dla doskonałości świata jest czymś koniecznym Ŝeby w pewnych bytach, takich jak ludzie, to zbliŜenie się ku Stwórcy było większe. Stwarzając świat Bóg kierował się najwyŜszą dobrocią pozwalając stworzeniom współuczestniczyć w Jego chwale. Nie moŜe jednak być mowy o doskonałej chwale, jeśli nie istniałby ktoś kto ją zaaprobuje; nie byłoby doskonałego objawienia, jeśli nikt nie mógłby go zrozumieć; bez człowieka – istoty mogącej z niego skorzystać nie moŜna teŜ byłoby mówić o doskonałym współuczestnictwie w dobru stworzonym przez Boga (Stanisław z Zawady, s. 15-16). Średniowieczny obraz świata uwidacznia się równieŜ w sposobie, w jaki rozpatrywano wtedy eschatologię. Rozumiana tradycyjnie jako nauka o rzeczach ostatecznych bywa ona nierzadko uwaŜana za fantastykę i religijną fabułę. Ujęta jednak w aspekcie dąŜenia rzeczywistości ku stanom finalnym, staje się nie tylko częścią teologii, lecz takŜe filozofii i wielu nauk ścisłych (Bartnik, 2002, s. 11). Trudno przy tym nie zauwaŜyć, Ŝe zgodnie ze średniowieczną metodologią oraz kontekstem egzystencjalnym epoki, obok tak rozumianej eschatologii w obrębie ówczesnych rozwaŜań scholastycznych znalazły się motywy naleŜące do eschatologii transcendentnej: nadprzyrodzonej, pozahistorycznej, pozaczasowej; w śmierci człowieka nie widziano bowiem wtedy kresu historii doczesnej, lecz bramę do poza-historii. Refleksja średniowieczna często w większym stopniu wybiegała w kierunku losów człowieka po śmierci, w niebie, bądź teŜ w piekle, niŜ do czasu krótkiej, zwykle pełnej udręk, egzystencji in statu viae (Michałowska, 1996, s. 539). Warto równieŜ zaznaczyć, Ŝe wraz z pogłębianiem się kryzysu metafizyki, pojęcie Ŝycia sprowadzano do sensu biologicznego i doświadczalnie sprawdzalnego. Refleksja ta była jednym z wyrazów afirmacji jedności psychofizycznej człowieka i dowartościowania sfery cielesnej, degradowanej przez skrajny spirytualizm (SwieŜawski, 1983a, s. 193-196). Mimo oczywistej doskonałości rajskiej egzystencji człowieka, zwłaszcza na tle jego mizerii egzystencji doczesnej, tak widocznej w średniowieczu, nie było wątpliwości, Ŝe pełne zwieńczenie perfekcji całej natury dokona się dopiero w czasach eschatologicznych. Temat ten pojawia się u Stanisława z Zawady, który wskazuje, Ŝe dyspozycja człowieka ze stanu natury pierwotnej nie była identyczna z tą, która będzie mu przysługiwała w stanie chwały. W stanie chwały człowiek nie moŜe zgrzeszyć i umrzeć, a w stanie pierwotnym mógł i jedno i drugie. Inaczej niŜ w raju, po zmartwychwstaniu człowiek nie będzie juŜ takŜe potrzebował Ŝadnej odnowy przez poŜywienie (Stanisław z Zawady, s. 78 Krzysztof Bochenek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 71-79 15-16, 41). Zwracano teŜ uwagę, Ŝe koniec świata ma nastąpić wtedy, gdy lista wybranych będzie pełna. Od tego momentu nie będą się juŜ rodzić nowi ludzie, nie będą teŜ potrzebne nowe rośliny i zwierzęta. A poniewaŜ ruch planet nakierowany jest na generatio i corruptio nie będzie on miał juŜ sensu. Dlatego średniowieczni autorzy stwierdzają zgodnie, Ŝe na końcu świata wstrzymany zostanie ruch ciał niebieskich. Słońcu, KsięŜycowi i planetom przydzielone zostanie takie miejsce, jakie przysługuje im odpowiednio do ich natury. Ich działanie będzie zatem ograniczone. Będą mogły wywierać jedynie taki wpływ, jaki jest moŜliwy bez poruszania się, jak na przykład promieniowanie światła i ciepła. Sąd ostateczny zbiegnie się z oczyszczeniem natury i zmartwychwstaniem ciał. Ziemia nie zostanie, jak chciał Bonawentura, zupełnie spustoszona, lecz ogień strawi wszystko, co moŜe być spalone, jak np. rośliny i zwierzęta. Cztery Ŝywioły, a przede wszystkim powietrze i ziemia, zostaną oczyszczone i odnowione (Wildiers, 1985, s. 66-87). Orygenes sądził nawet, Ŝe męka Chrystusa nie jest tylko Odkupieniem samego człowieka, ale i całego Kosmosu. W kresie tym zło zostanie całkowicie wymazane, pierwotny porządek w pełni przywrócony, a wszystkie jestestwa duchowe wrócą do swej pierwotnej równości. Jednak ta ogólna teza pociągała za sobą inną – zginie zupełnie materia, której jedynym zadaniem jest być lekarstwem dla ducha. Jest czymś godnym uwagi, Ŝe ta ostatnia opinia Orygenesa spotkała się z najostrzejszą repliką Kościoła i została potępiona przez Sobór Konstantynopolitański w roku 543 (SwieŜawski, 2000, s. 303-304). W kontekście dyskusji dotyczących odnowienia człowieka po zmartwychwstaniu na gruncie krakowskim warto zwrócić uwagę na „protoekologiczną” opinię Michała Falkenera wskazującego, Ŝe zostanie w tym czasie odnowiony cały świat zmysłowy. Obok argumentów z Biblii potwierdza to według niego fakt stworzenia świata zmysłowego na uŜytek człowieka – stworzenia rozumnego. W stanie doczesnym moŜe on widzieć Boga na sposób cielesny, lecz tylko jakby w zwierciadle – przez stworzenia. W stanie zaś przyszłym poznanie to będzie o wiele doskonalsze. Dlatego czymś koniecznym będzie ulepszenie i oczyszczenie świata, aby lepiej odbijał Stwórcę umoŜliwiając Jego widzenie (Falkener, 1521, f. 147r). Mimo tego, Ŝe te „eschatologiczne” dyskusje mają nierzadko charakter czystej spekulacji, to wydaje się, Ŝe nie ma Ŝadnej przesady w stwierdzeniu, iŜ w świetle refleksji chrześcijańskiej Jezus przyszedł nie tylko po to, aby pojednać ludzkość z Bogiem i ludzi między sobą, ale takŜe po to, aby pojednać ludzkość z przyrodą. Wprawdzie rezultat tego pojednania, zgodnie z zasadami wiary chrześcijańskiej jest przesądzony, to jednak nie zmienia to faktu, Ŝe kaŜdy ma obowiązek starać się o to pojednanie, a wszyscy chrześcijanie są powołani do współuczestnictwa w dziele wyzwalania przyrody (Shannon, 2007, s. 304-305). Jest to bardzo waŜna refleksja w kontekście teoretycznej dyskusji o zrównowaŜonym rozwoju. Przy podsumowaniu średniowiecznego sposobu rozumienia kwestii zrównowaŜonego rozwoju moŜna dojść do dosyć nieoczekiwanej konkluzji. Wprawdzie współczesna tematyka z zakresu ekologii wydaje się bardzo róŜnić od tej średniowiecznej, to widać tu takŜe zadziwiające podobieństwo. Trudno przecieŜ nie zauwaŜyć, Ŝe mimo raczej obcych nam współcześnie zagadnień: hierarchicznego układu bytów, ujęcia człowieka jako mikrokosmosu, jego centralnej pozycji w świecie, podobieństwa do Boga, to niezmiennie najwaŜniejszym punktem odniesienia wszelkich dysput ekologicznych pozostaje człowiek. Dlatego bez względu na to, czy w kwestii optymalnego funkcjonowania świata, a nawet jego istnienia, pozostajemy optymistami, czy pesymistami, to z jednym musimy się zgodzić – w duŜej mierze to od kaŜdego z nas zaleŜy jego i nasza przyszłość. Tak była przed wiekami i tak będzie bez wątpienia zawsze. Literatura 1. BARTNIK C., Myśl eschatologiczna, Standruk, Lublin 2002. 2. BöHNER P., GILSON E., Historia filozofii chrześcijańskiej, PAX, Warszawa 1962. 3. BORZYSZKOWSKI M., Komentarz do Prologu Expositio Symboli Apostolorum Jana z Kwidzyna, w: Textus et Studia 2, s. 12-38. 4. DIONIZY Pseudo-Areopagita, De caelesti Hierarchia, Patrologia Graeca 3, s. 119-340. 5. DOMAŃSKA A., 1986, Antropologia filozoficzna Bonawentury, w: Studia Mediewistyczne 24 (2), s. 3-45. 6. DOMAŃSKI J., Wieki XIII-XV, w: Zarys dziejów filozofii w Polsce, wieki XIII-XVII, red. Z. Ogonowski, PWN, Warszawa 1989, s. 7219. 7. DOMAŃSKI J., Z dawnych rozwaŜań o marności pogardzie świata oraz nędzy i godności człowieka, PAN IFIS, Warszawa 1997. 8. FALKENER M., Epithoma conclusionum theologicalium, Kraków 1521. 9. FILIPIAK M., RUMIŃSKI S., Biblijnoteologiczne ujęcie problematyki antropologicznej, w: Chrześcijańska wizja człowieka, red. Kurczewski J., Św. Wojciech, Poznań 1977, s. 65-111. 10. GILSON E., Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, PAX, Warszawa 1998. 11. GURIEWICZ A., Kategorie kultury średniowiecznej, PIW, Warszawa 1976. 12. HUGON ze Świętego Wiktora, De sacramentis christianae fidei, Patrologia Latina 176, s. 173-617. Krzysztof Bochenek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 71-79 13. JAN z GŁOGOWA, Physionomia hincinde ex illustribus scriptoribus per venerabilem virum magistrum Ioannem Glogoviensem diligtntissime recolecta, Kraków 1518, w: 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna XIII-XV wieku, red. Domański J., PWN, Warszawa 1978, s. 439-440. 14. KIJAS Z., Biblijne i teologiczne motywy ochrony przyrody, w: Mówić o ochronie przyrody. Zintegrowana wizja ochrony przyrody. Podręcznik dla studentów, red. Grzegorczyk M., Perzanowska J., Kijas Z., Mirek Z., PAN, Kraków 2002, s. 29-38. 15. KURDZIAŁEK M., Średniowieczne doktryny o człowieku jako mikrokosmosie, w: Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem, TN KUL, Lublin 1996, s. 271-310. 16. LOTARIUSZ DI SEGNA, O pogardzie świata i nędzy kondycji ludzkiej, Patrologia Latina 217. 17. MACIEJ z ŁABISZYNA, Collecta super Evangeliam secundum s. Ioannem, rkps BJ 1273. 18. MACIEJ z SĄSPOWA, Quaestiones super IV librum Sententiarum Petri Lombardi, rkps BJ 2241. 19. MATEUSZ z KRAKOWA, Kazanie Synodalne na temat słów Apostoła Pawła „Godnie postępujcie”, w: 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna XIII-XV wieku, red. Domański J., PWN, Warszawa 1978, 165-174. 79 20. MICHAŁOWSKA T., Średniowiecze, PWN, Warszawa 1996. 21. MOLTMANN J., Bóg w stworzeniu, Znak Kraków 1995. 22. NEMEZJUSZ, O naturze ludzkiej, PAX, Warszawa 1982. 23. SHANNON T., Chrześcijaństwo, w: Problemy etyczne w tradycjach sześciu religii, PAX, Warszawa 2007, s. 253-310. 24. STANISŁAW z ZAWADY, Commentum Super Genesim,, rkps BJ 1358. 25. STANISŁAW z ZAWADY, Commentum Super Genesim, rkps BJ 1429. 26. SWIEśAWSKI S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, PWN, Warszawa-Wrocław 2000. 27. SWIEśAWSKI S., Dzieje filozofii europejskiej, t. 6, Człowiek, ATK, Warszawa 1983a. 28. SWIEśAWSKI S., Święty Tomasz na nowo odczytany, ZNAK, Kraków 1983b. 29. WIELGUS S., Chrześcijańska średniowieczna filozofia i teologia u podstaw nowoŜytnego przyrodoznawstwa, w: Problemy współczesnego Kościoła, red. Rusecki M., RW KUL, Lublin 1996, s. 327-333. 30. WILDIERS N., Obraz świata a teologia, PAX, Warszawa 1985. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, 81-89 Polskie i niemieckie doświadczenia w projektowaniu i wdraŜaniu zrównowaŜonego rozwoju Polish and German Experiences in Planning and Implementation of Sustainable Development Aleksandra Kuzior Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania, Katedra Stosowanych Nauk Społecznych, ul. Roosevelta 26-28, 41-800 Zabrze, e-mail: [email protected] Streszczenie Artykuł porusza zagadnienia związane z projektowaniem i wdraŜaniem zrównowaŜonego rozwoju w róŜnych sektorach działalności człowieka. Polskie i niemieckie doświadczenia, mimo róŜnic sytuacji wyjściowej, są podobne. Naukowcy obu krajów zwracają uwagę na konieczność naukowego podbudowania działań politycznych poprzez wyposaŜenie polityków w niezbędną informację naukową. Jednak wskazują takŜe, Ŝe polityka zrównowaŜonego rozwoju nie moŜe być jedynie implementacją wiedzy naukowej, ale musi uwzględniać wzajemne oddziaływania nauki i polityki w ciągłych cyklach uczenia się i rezonansu. Nauka dla zrównowaŜonego rozwoju powinna mieć określone zadania badawcze, w których podstawę stanowią komponenty aksjologiczne, empiryczna weryfikacja, ekstrapolacja wykorzystująca modelowanie i symulację, ewaluacja, interpretacja rezultatów oraz weryfikacja strategii i działań. W dalszej części artykuł porusza zagadnienia zrównowaŜonego przemysłu, zrównowaŜonego rolnictwa i edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju, przy czym edukacja staje się głównym czynnikiem budowania świadomości zrównowaŜonego rozwoju i w związku z tym podstawą działań w pozostałych sektorach. Słowa kluczowe: zrównowaŜony rozwój, zrównowaŜone przedsiębiorstwo, zrównowaŜone rolnictwo, edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju Abstract The article presents issues connected with planning and initiating sustainable development in different sectors. Polish and German experiences, despite the differences of datum-points, don’t really vary. The scientists from both countries point at the necessity of building up scientific background to the political acting through providing the politicians with necessary scientific information. They mention also that politics of sustainable development can’t be only implementation of scientific knowledge, but it also has to include interplays of science and politics in continuous cycles of learning and resonance. Science for sustainable development should have specified research fields, where the background are axiological components, empirical verifications, extrapolation using modeling and simulation, evaluation, results’ interpretation or verification of strategies and actions. In the further part the article we are moving to issues of sustainable industry, sustainable agriculture and education for sustainable development, where education becomes the main initiator for building sustainable development awareness and – in connection with that – the base for actions in other sectors. Key words: sustainable development, sustainable industry, sustainable agriculture, education for sustainable development Wstęp Polska w projektowaniu zrównowaŜonego rozwoju ma juŜ długoletnie doświadczenia, sięgają- ce 1989 r. 28 dezyderatów, wskazujących kierunki rozwoju kraju w fazie transformacji ustrojowej i gospodarczej zawarto w protokole z obrad Okrągłego Stołu. Postulaty obradującej wówczas komisji 82 Aleksandra Kuzior/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 81-89 d/s środowiska posłuŜyły jako podstawa do sformułowania Polityki Ekologicznej Państwa, którą Sejm przyjął w maju 1991 roku (Kozłowski, 2000, 2005b). Kolejne strategiczne dokumenty powstały w 2000 roku: Polska 2025 – Długookresowa strategia trwałego i zrównowaŜonego rozwoju (dokument przyjęty przez Rząd RP w lipcu 2000 r., ukonkretnienie wielu zapisów strategii znalazło się w II Polityce ekologicznej państwa (dokument przyjęty przez Radę Ministrów w czerwcu 2000 r. i Sejm RP w sierpniu 2001 r.). 2003 rok przyniósł kolejne strategiczne dokumenty wskazujące kierunki rozwoju modernizującego się kraju: Polityka ekologiczna państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010, Narodowy plan rozwoju na lata 2004-2006, Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego uŜytkowania róŜnorodności biologicznej wraz z programem działań. Modyfikacje zasad polityki ekologicznej wymuszone zostały standardami obowiązującymi w Unii Europejskiej (Kozłowski, 2005a; Banse, 2005). Jednak trudne jest dostosowanie działań do wymogów Unii Europejskiej, stąd teŜ wiele okresów przejściowych, które pozwolą na łagodniejsze przejście do etapu całkowitego dostosowania się do standardów unijnych. Na etapie wdraŜania zrównowaŜonego rozwoju Polska boryka się jeszcze z wieloma trudnościami, które wynikają m.in. z zaszłości historycznych (rabunkowa gospodarka zasobami naturalnymi w okresie gospodarki sterowanej centralnie, problemy związane z transformacją ustrojową i gospodarczą) i mentalności społeczeństwa przyzwyczajonego do wyłącznie instrumentalnego traktowania przyrody. Powoli jednak zaczyna się kształtować nowy paradygmat odpowiedzialności za przyrodę. Nauka dla zrównowaŜonego rozwoju Jak podkreśla G. Banse (Banse, 2005) czy G. Bachmann (Bachmann, 2007) polityczne strategie muszą brać pod uwagę badania naukowe i informację naukową. Działania polityczne potrzebują bowiem opartego na wiedzy uzasadnienia działań politycznych. A. Pawłowski podkreśla, Ŝe: Aspekt naukowy rozwoju zrównowaŜonego jest więcej niŜ istotny, szczególnie w odniesieniu do długofalowych konsekwencji ludzkiej działalności w środowisku. Objawiają się one wszak dopiero po dłuŜszym czasie (efekt zwłoki), kiedy nie ma juŜ moŜliwości przeciwdziałania (Pawłowski, 2001). Polityczne decyzje niejednokrotnie obarczone są duŜym marginesem błędu i, jak wskazuje L. Michnowski, to właśnie Brak wiedzy o licznych – na pierwszy rzut oka niewidocznych, częstokroć jakościowo nowych zwrotnych sprzęŜeniach – współzaleŜnościach i ubocznych skutkach politycznych decyzji, (...) powoduje ich następstwa radykalnie odmienne od zamierzonych (Michnowski, 2007). Aby uniknąć brzemiennych w skutki pomyłek naleŜy politykę i polityków wyposaŜyć w niezbędną wiedzę i dostarczać im na bieŜąco aktualizowaną informację naukową. Wspomniany L. Michnowski wskazuje na opracowaną juŜ w latach 60. XX w. metodę Dynamiki Systemów, która, wykorzystując metody analizy systemowej i symulacji komputerowej, moŜe wspomóc działania polityczne. W swoim wystąpieniu na konferencji System Dynamice Society w Nijmegen w Holandii w 2006 r. zwrócił uwagę na konieczność uruchomienia światowego systemu informacyjnego dla potrzeb trwałego rozwoju społeczeństwa globalnego, postulując zastąpienie tradycyjnego monitoringu środowiska społecznego i przyrodniczego – monitoringiem dynamicznym. Monitoring dynamiczny miałby się stać informacyjną podstawą polityki trwałego rozwoju (Michnowski, 2007). Nie ulega wątpliwości, Ŝe naukowe podstawy politycznych decyzji są niezbędne. A. Grunwald wskazuje, Ŝe działania polityczne potrzebują wiedzy naukowej ze względu na złoŜoność procesów społeczno-politycznych, gospodarczych i przyrodniczych, a bez solidnych podstaw naukowych nie da się wypracować strategii i zoperocjonalizować ich w działaniach. Projekt Federacji Centrów Badawczych im H. Helmholtza pt. Rozwój globalnie przyszłościowy – perspektywy dla Niemiec dostarcza wielu odpowiedzi na pytanie, jaka wiedza jest potrzebna dla zrównowaŜonego rozwoju. RóŜni się ona zapewne od tradycyjnie pojętej wiedzy opartej na obserwowaniu i wyjaśnianiu. Wiedza dla zrównowaŜonego rozwoju musi uwzględniać trzy komponenty: wyjaśnianie, orientowanie, operacjonalizację. Wiedza o charakterze wyjaśniającym ma dostarczyć podstaw do rozumienia funkcjonowania systemów przyrodniczych i społecznych oraz uwzględniać wzajemne korelacje i oddziaływania antroposfery i biosfery. Wyjaśnianie oparte na badaniach eksperymentalnych i obserwacji stanowi podstawę tak rozumianej wiedzy. Wiedza o charakterze orientacyjnym obejmuje naukowe wyjaśnianie zjawisk istotnych z punktu widzenia zrównowaŜonego rozwoju oraz ewaluację opartą na normatywnych przesłankach, dotyczącą procesów rozwojowych: społecznych, gospodarczych i przyrodniczych w perspektywie globalnej. Wiedza o charakterze operacyjnym, mająca charakter prognostyczny, wskazywać powinna na działania skuteczne dla zrównowaŜonego rozwoju. Ten typ wiedzy jest najistotniejszym warunkiem kompetentnego politycznego decydowania. A. Grunwald konkluduje, Ŝe głównym zadaniem nauki (…) jest przyczynienie się do terapii problemów zrównowaŜonego rozwoju, a celem badań nad zrównowaŜonym rozwojem jest (...) koherentna i zintegrowana wiedza operacyjna na potrzeby polityki i społeczeństwa. Jednym z zadań jest tu transparentne wykrywanie niepewności i niepełności tej wiedzy i wskazywanie dróg działania w warunkach niepewności (Grunwald, 2005), Wiedza dla zrównowaŜonego rozwoju musi Aleksandra Kuzior/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 81-89 być wiedzą interdyscyplinarną. Podstawy wiedzy z nauk szczegółowych muszą być umiejętnie wykorzystane dla wyjaśnienia złoŜoności zjawisk społecznych, gospodarczych i przyrodniczych. Jednak polityka zrównowaŜonego rozwoju nie moŜe być jedynie implementacją wiedzy naukowej, ale musi uwzględniać wzajemne oddziaływania nauki i polityki w ciągłych cyklach uczenia się i wzajemnego rezonansu (Grunwald, 2005). Polsce i polskim politykom potrzebna jest systematyczna współpraca z placówkami naukowymi wiodących szkół wyŜszych naszego kraju. Wiedza ekspertów moŜe przyczynić się do uniknięcia brzemiennych w skutki decyzji podyktowanych jedynie aktualną sytuacją polityczną, bez perspektywicznego ujęcia problemów. By wiedza ta była wystarczająca, niezbędne jest zwiększenia nakładów finansowych na naukę i programy badawcze, których wyniki powinny wspomagać decyzje polityczne. Nasi zachodni sąsiedzi mają w tym względzie większe doświadczenia i moŜliwości. Interdyscyplinarne podejście do problemów zrównowaŜonego rozwoju jest konieczne dla wypracowania wiedzy strategicznej. Wspomniany projekt badawczy HGF Rozwój globalnie przyszłościowy – perspektywy dla Niemiec wskazuje na zadania badawcze słuŜące zrównowaŜonemu rozwojowi, wyszczególniając: 1. Badanie normatywnej struktury i aksjologicznych komponentów zrównowaŜonego rozwoju. 2. Empiryczną obserwację zjawisk w czasie. 3. Ekstrapolacje na przyszłość (wykorzystanie modelowania i symulacji). 4. Tworzenie róŜnorodnych scenariuszy i dzięki nim wykrywanie najgorszych i najlepszych stron rozwoju w celu pozyskania wiedzy strategicznej dla wytyczenia kierunków działania. 5. Sustainability Assessment – kryteria oceny, ewaluacja. 6. Ranking deficytów zrównowaŜonego rozwoju – określenie, który z problemów naleŜy uznać za priorytetowy, np.: wymagający natychmiastowego rozwiązania. 7. Rozpoznanie zaleŜności przyczynowoskutkowych, stanowiących podstawę modelowania i operacjonalizacji. 8. Interpretacja rezultatów - szczegółowa i interdyscyplinarna. 9. Badania nad zaleŜnościami działanie-skutek (zastosowanie oceny ex ante). 10. Weryfikację i nadzór nad działaniami (badania empiryczne, monitoring). 11. Retrospektywną analizę rozbieŜności miedzy celami osiągniętymi a zamierzonymi - potrzebną do modyfikacji starych bądź opracowania nowych działań (Grunwald, 2005). Nie bez przyczyny wymiar aksjologiczny koncepcji zrównowaŜonego rozwoju rozpoczyna listę zadań badawczych, komponenty aksjologiczne stanowią bowiem podstawę wszelkich innych dzia- 83 łań. Koncepcja zrównowaŜonego rozwoju bardzo mocno akcentuje wymiar aksjologiczny, wskazując m.in. na takie wartości jak: Ŝycie, zdrowie, sprawiedliwość, odpowiedzialność, solidarność, tolerancja (Tyburski, 2007; Kuzior, 2008a,b,c). Wypracowanie skutecznych metod edukacji uwzględniającej świat wartości moŜe wspomóc procesy edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju1, poniewaŜ: wartości wyraźnie uświadomione, wyartykułowane i respektowane zawsze do czegoś zachęcają, mobilizują, zobowiązują – nie tylko jednostki, takŜe organizacje, społeczeństwa, państwa (Tyburski, 2007). Jak widać z powyŜszych dociekań, nauka dla zrównowaŜonego rozwoju jest podstawą niezbędną, wspomagającą polityczne decyzje w róŜnych obszarach i w róŜnych zakresach. Politycy teŜ często do wiedzy naukowej odwołują się, zwracając się do ekspertów i znawców zagadnień związanych z róŜnymi obszarami zrównowaŜonego rozwoju. Często teŜ wybitni naukowcy róŜnych dziedzin sami są politykami. Ciągle jednak brak jest systematycznej współpracy i wymiany doświadczeń między róŜnymi ośrodkami naukowymi i światem polityki. Ciągle brak postulowanego przez Grunwalda rezonansu. To skutkuje często błędami decyzyjnymi. Ubolewał nad tym Stefan Kozłowski, kiedy kolejne rządy niweczyły dorobek poprzednich ekip. Zwracał uwagę, Ŝe regionalne i lokalne strategie rozwoju często nie uwzględniają polityki państwa w zakresie zrównowaŜonego rozwoju. Odniósł się krytyczne m.in. do strategii woj. śląskiego i woj. łódzkiego, które, jego zdaniem, w najbardziej raŜący sposób rozmijają się z zasadą zrównowaŜonego rozwoju (Kozłowski, 2005). Jednak serce woj. śląskiego – miasto Katowice – od 1999 r. realizuje Lokalny Program Agenda 21, stanowiący bazę budowy zrównowaŜonego rozwoju w mieście. Narzędziem wspomagającym realizację tego programu jest system zarządzania jakością. Katowice w zakresie projektowania i wdraŜania zrównowaŜonego rozwoju mają określone, mierzalne rezultaty, co w swoim wystąpieniu na polsko-niemieckiej konferencji ZrównowaŜony rozwój – od naukowego badania do politycznej strategii w 2004 r. przedstawił Prezydent Miasta Katowice Piotr Uszok (Uszok, 2005). Nie ulega jednak wątpliwości, Ŝe sprawozdania polityków często jedynie zwracają uwagę na pozytywne aspekty, pomijając braki i niedociągnięcia, które nader często mają miejsce podczas realizacji konkretnych programów. W wystąpieniu zabrakło analizy krytycznej i być moŜe wskazania nowych kierunków działań, bądź intensyfikacji juŜ podjętych w celu osiągnięcia jak najlepszych rezultatów. Nie ma takŜe wzmianki o współpracy z ośrodkami naukowymi regionu, których badania mogłyby się przyczynić do wypraco1 Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju powinna wykorzystywać aktywizujące metody nauczania. J. Leśniak proponuje wykorzystanie m.in. minigier i makrogier symulacyjnych. 84 Aleksandra Kuzior/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 81-89 wania najbardziej efektywnych strategii działania w wyszczególnionych w Programie obszarach. Trzeba pamiętać, ze Katowice są jednym z większych miast śląskiej aglomeracji przemysłowej. Przez lata niezrównowaŜonego ro-zwoju przemysłu cięŜkiego i górnictwa straty w środowisku naturalnym, wpływające takŜe na środowisko ludzkie, są znaczne i zaradzenie wszystkim problemom jednocześnie nie jest moŜliwe. WciąŜ naleŜy poszukiwać alternatywnych rozwiązań i optymalnych kierunków rozwoju, co nie jest łatwe. Dodatkowo Polska po 1989 roku znalazła się w specyficznej sytuacji zmian ustrojowych i gospodarczych, co przyczyniło się do niezrównowaŜonych, często chaotycznych działań politycznych i gospodarczych. Likwidacja zakładów przemysłowych w regionie zapewne przyczyniła się do poprawy jakości środowiska naturalnego, ale otworzyła nowe problemy związane z bezrobociem, pauperyzacją społeczeństwa, wykluczeniem społecznym i róŜnego rodzaju patologiami. Wprawdzie likwidacja przemysłu jest jednym ze sposobów humanizacji przestrzeni przemysłowych, a tym samym elementem ekologizacji przemysłu, ale nierozwaŜne decyzje w tym zakresie mogą przynieść więcej szkód niŜ poŜytku, jeśli nie są podbudowane naukowymi prognozami i projektami. Zachodni sąsiedzi w tym względzie mają spore doświadczenia. Przykładem humanizacji przestrzeni przemysłowych moŜe być utworzenie Emscher Park w Zagłębiu Ruhry, rozciągającego się od Duisburga po Bergkamen (Sirojć, 1998). W Polsce dyskutuje się nad podobnym przedsięwzięciem. M.in. Wydział Architektury Politechniki Śląskiej zorganizował ogólnopolskie warsztaty SilesiaMegalopolis, na których studenci z całego kraju mieli pracować nad projektami utworzenia megamiasta Silesii, składającego się z 17 miast Górnego Śląska. Zaproszony na warsztaty holenderski architekt i urbanista Hikori Matsuura wskazał na zalety związku miast Emscher Park, podając go jako dobry przykład do naśladowania dla Polaków. Podobne pomysły utworzenia wielkiej metropolii na Śląsku miały miejsce juŜ wcześniej. Na przełomie 2005 i 2006 r. utworzono Górnośląski Związek Metropolitalny, który pierwotnie miał zrzeszać 17 miast Górnego Śląska. Ostatecznie zdecydowano, Ŝe członkami związku mogą być jedynie miasta na prawach powiatu. Deklarację przystąpienia do związku podpisali prezydenci 14 miast: Bytomia, Chorzowa, Dąbrowy Górniczej, Gliwic, Jaworzna, Katowic, Mysłowic, Piekar Śląskich, Rudy Śląskiej, Siemianowic Śląskich, Sosnowca, Świętochłowic i Zabrza. Pomysł stworzenia w konurbacji śląskiej megamiasta ma jednak jeszcze wcześniejsze źródła, sięgające dwudziestolecia międzywojennego. Przykładem humanizacji przemysłu na Górnym Śląsku moŜe być takŜe Wojewódzki Park Kultury i Rekreacji, powstały w latach 50. XX w., połoŜony w samym centrum Górnośląskiego Okręgu Przemy- słowego. Uznaje się go za największą inwestycję ekologiczną na Śląsku, powstałą na poprzemysłowych nieuŜytkach i wysypiskach śmieci. MoŜna ją nazwać „zielonymi płucami Śląska”. Przez lata z róŜnych form rekreacji i wypoczynku w parku korzystali mieszkańcy okolicznych miast. 620 ha zieleni w znacznym stopniu wpłynęło na jakość środowiska, w którym przyszło Ŝyć mieszkańcom wysoko uprzemysłowionego regionu. Współczesne niemieckie prace badawcze nad zrównowaŜonym rozwojem zwracają uwagę na wypracowanie długotrwałych, zorientowanych na przyszłość koncepcji, w których uwzględnione zostaną wzajemne uwarunkowania rozwoju przemysłowego, społecznego i ochrony środowiska naturalnego m.in. poprzez wprowadzenie mechanizmów odnowy naturalnych zasobów. Projekty badawcze prowadzone w ramach programu Badania dla zrównowaŜonego rozwoju (FONA) ogniskują się wokół róŜnych problemów. Enforchange jest jednym z 24 projektów prowadzonych w ramach omawianego programu. Koncentruje się na badaniu wpływu wysoko uprzemysłowionych regionów na środowisko naturalne, przede wszystkim lasów rejonów, w których dynamicznie rozwijał się przemysł. Jednym z obszarów objętych badaniami jest przemysłowy trójkąt leŜący w środkowych Niemczech, obejmujący miasta Leipzig, Halle i Bitterfeld. Innym regionem modelowym jest Oberlausitz, połoŜony wzdłuŜ Nysy. Jest to przestrzeń, na której szczególnie silnie objawiają się wpływy oparów przemysłowych z Niemiec, Czech i Polski. Oba regiony zaliczane są do postindustrialnych przestrzeni, w których zachodziły i nadal zachodzą intensywne zmiany środowiska naturalnego i zmiany struktury społeczeństwa. Do niedawna były to rozwijające się centra przemysłowe, naznaczone typowymi dla takich regionów problemami dotyczącymi zanieczyszczeń środowiskowych, głównie wysokich stęŜeń niebezpiecznych substancji w atmosferze. Obecnie punkt cięŜkości połoŜony jest na rozwój miejsc rekreacji i wypoczynku oraz turystyki. Niegdyś zniszczone i zaniedbane okoliczne lasy są dzisiaj korytarzami programu Natura 2000, a takŜe istotnym elementem regionalnego i ponadregionalnego zaopatrzenia w surowiec drzewny, dzięki procesom regeneracji zasobów leśnych. Głównymi celami programu Enforchange są: ewidencja, opis i ocena miejscowych stanowisk leśnych i siedlisk; opisanie rozwoju systemów leśnych z uwzględnieniem uwarunkowań przestrzennych oraz ocena tego rozwoju i wykorzystanie wiedzy w koncepcjach planowania; przygotowanie i przedłoŜenie rezultatów badań roŜnym grupom docelowym – transfer wiedzy poprzez wykorzystanie mediów2 (Fürst, Makeschin, 2007). 2 W celu dostarczania na bieŜąco informacji dotyczących programu utworzono internetową platformę Enforchange, na której zainteresowani mogą zapoznać się z działaniami i wynikami badań, adres: http://www.enforchange.de. Aleksandra Kuzior/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 81-89 Ekologizacja przemysłu moŜe być prowadzona róŜnymi sposobami. Wspomniana wcześniej likwidacja zakładów przemysłowych nie jest jednak najlepszym sposobem, bo choć stan środowiska przyrodniczego moŜe ulec poprawie, likwidacja zakładów pracy generuje problemy społeczne. Innymi sposobami ekologizacji przemysłu są: modernizacja, restrukturyzacja i budowa nowoczesnych ośrodków przemysłowych (Sirojć, 1998). Sposoby te opierają się głównie na wprowadzaniu nowoczesnych technologii proekologicznych, które są podstawowymi instrumentami realizacji zrównowaŜonego rozwoju w przemyśle. Technologie proekologiczne są przyjazne dla środowiska naturalnego, generują mniej zanieczyszczeń, pozwalają na racjonalne gospodarowanie odnawialnymi i nieodnawialnymi zasobami naturalnymi i racjonalną gospodarkę odpadami. Technologie proekologiczne opierają się na zdobyczach technicznych, niezbędnej wiedzy (know how), odpowiednich standardach usług i wypracowanych zasadach organizacji i zarządzania (Burchard-Dziubińska, 2005). Wszystkie te elementy muszą wzajemnie się dopełniać, by moŜna było mówić o proekologicznych technologiach. Samo wprowadzanie nowinek technicznych nie jest wystarczające. Na wprowadzanie technologii proekologicznych mają wpływ uwarunkowania róŜnego typu: ekonomiczne (rachunek zysków i strat, konkurencyjność na rynku), społeczne (świadomość ekologiczna), prawno-instytucjonalne i informacyjne (Burchard-Dziubińska, 2005). Kraje rozwijające się (w tym Polska) zdecydowanie mniej uwagi poświęcają nowym technologiom. WiąŜe się to bowiem z określonymi kosztami, które nie zawsze mogą zostać poniesione. W lepszej sytuacji jest przemysł krajów wysoko rozwiniętych. Mało optymistyczne konkluzje dotyczące inwestycji w zakresie ochrony środowiska i zrównowaŜonego rozwoju w Polsce potwierdzają badania przeprowadzone w latach 2000, 2002 i 2004 na reprezentatywnej próbie kadry menedŜerskiej. Badania przeprowadzone na zlecenie Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych wykazały, Ŝe małe i średnie przedsiębiorstwa nie są obecnie jeszcze przygotowane do realizacji zasad zrównowaŜonego rozwoju. Świadomość kadry zarządzającej w tym zakresie jest nikła. MenedŜerowie i właściciele przedsiębiorstw w większości nie znają pojęcia zrównowaŜony rozwój. Bardziej nośnym znaczeniowo terminem i identyfikowanym przez kadrę zarządzającą jest ekorozwój. Znajomość pojęcia ekorozwój nie warunkuje jednak umiejętności implementacji jego zasad w strategiach rozwojowych firm. Małe i średnie przedsiębiorstwa nie posiadają zakładowych polityk ekologicznych. Przedsięwzięcia ekologiczne jeśli się pojawiają noszą znamiona sporadycznych działań, wymuszonych roŜnymi czynnikami, głównie koniecznością dostosowania się do standardów unijnych. Brak jednak spójnej polityki i zarządzania środowiskowego. Przedsiębiorstwa 85 wprawdzie podejmują starania o uzyskanie certyfikatów ISO 14000, ale motywacja jest głównie ekonomiczna i słuŜy pozyskaniu partnerów strategicznych. Ponadto małe i średnie przedsiębiorstwa często naduŜywają sformułowań „ekologiczny” czy „ekologicznie” dla określenia jakości swoich produktów, chociaŜ owa „ekologiczność” nie jest w Ŝaden sposób potwierdzona przez audyt zewnętrzny i właściwe certyfikaty. Niemniej jednak małe i średnie przedsiębiorstwa muszą uwzględniać na płaszczyźnie mikroekonomicznej koszty związane z opłatami i karami ekologicznymi (Czaja, 2005), chociaŜ obowiązujące prawo jest w tym względzie zbyt łagodne dla zanieczyszczających. Przedsiębiorstwa często wolą raczej zapłacić karę, niŜ wprowadzić drogie rozwiązania technologiczne, słuŜące ochronie środowiska. WaŜne jest zatem prawno-instytucjonalne uregulowanie tych obszarów działalności przedsiębiorstw, które są podstawą budowania „zrównowaŜonego przedsiębiorstwa”, kierującego się w swoich działaniach odpowiedzialnością społeczną, przy czym w obszar odpowiedzialności społecznej włączona zostaje takŜe ochrona środowiska naturalnego (Kuzior, 2007a,b). Odpowiedzialność społeczna w „zrównowaŜonym przedsiębiorstwie” moŜe wiązać się m.in. z zastosowaniem strategii prewencyjnych. B. Rosemann wyróŜnia cztery tego typu strategie: 1. Design for Environment (DFE), polegającą na ewaluacji produktu, określeniu mocnych i słabych stron i udoskonalenie produktu; 2. Ekologicznie innowacyjny rozwój produktu to strategia polegająca na poszukiwaniu alternatywnych rozwiązań przyjaznych dla środowiska od początku powstawania produktu; 3. Refabrykacja i regeneracja produktów; 4. Czystsza produkcja (Rosemann, 2005). W zakresie wdraŜania strategii czystszej produkcji Polska ma juŜ niemałe doświadczenia. Od 1996 r. wprowadzono System Dobrowolnych Zobowiązań Ekologicznych, opierający się na określonej procedurze weryfikacyjnej. Pakiet zobowiązań ekologicznych został takŜe poszerzony o zobowiązania o charakterze społecznym, zgodnie z programem ONZ Global Compact (Nowak, 2005, Kuzior 2007b). Polskich i niemieckich doświadczeń w planowaniu i wdraŜania zrównowaŜonego rozwoju w przemyśle i usługach nie wyczerpują przedstawione przykłady, jednak dają one pogląd na faktyczne działania podejmowane w tym zakresie. Zwrócić naleŜy uwagę na wymaganą zasadę kompatybilności działań politycznych, naukowych i praktycznych w sferze przemysłowej. ZrównowaŜony rozwój rolnictwa Doświadczenia niemieckie, jak i polskie odnośnie zrównowaŜonego rozwoju są roŜne i nie ograniczają się jedynie do sfery przemysłu. Dotyczą równieŜ innych obszarów naukowych dociekań i praktycznych działań, związanych ze zrównowaŜo- 86 Aleksandra Kuzior/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 81-89 nym leśnictwem, rolnictwem, turystyką i edukacją dla zrównowaŜonego rozwoju. Przykłady działań w sektorze rolniczym są szczególnie ciekawe, ze względu na diametralnie róŜną sytuację wyjściową rolnictwa niemieckiego i polskiego. Rolnictwo dla Polski było sferą szczególnie waŜną, filarem gospodarki narodowej, mimo Ŝe struktura własnościowa gospodarstw rolnych sprawiała, Ŝe ekonomicznie były one w większości mało efektywne i technologicznie przestarzałe. Polityczno-społeczne zmiany na początku lat 90. XX w. stały się takŜe dla rolnictwa wielkim wyzwaniem, do którego dołączyły jeszcze wymagania dostosowania się do zasad zrównowaŜonego rozwoju. Sytuacja wyjściowa w polskim i niemieckim rolnictwie, jak wspomniano, była diametralnie róŜna. Niemieckie rolnictwo musiało zrezygnować z intensyfikacji produkcji i dostosować się do jakościowych kryteriów zrównowaŜonego rozwoju. Polskie z kolei z racji technologicznych opóźnień i stosowania tradycyjnych form uprawy roli, nie obciąŜało zbytnio środowiska naturalnego, ale było takŜe z ekonomicznego punktu widzenia mało wydajne. Dostosowanie rolnictwa do wymogów zrównowaŜonego rozwoju wymaga pewnych zmian technicznych, co wiąŜe się z określonymi kosztami, często przerastającymi prywatnych właścicieli drobnych gospodarstw rolnych. MoŜliwe jest pozyskanie funduszy unijnych na modernizację gospodarstw, ale i tak wymaga to własnych nakładów i określonych umiejętności (Kiepas, 2007). A. Radecki wskazuje, Ŝe rolnictwo zrównowaŜone w Polsce często utoŜsamiane było z rolnictwem ekstensywnym, czyli nienaruszającym bezpieczeństwa ekologicznego, ale przez to mało opłacalnym (Radecki, 1998). Rolnicy Ŝyli biednie, często nawet musieli podejmować pracę zarobkową w mieście, by utrzymać gospodarstwo i zapewnić sobie i rodzinie godziwe warunki Ŝycia. W takim przypadku nie moŜna mówić o rolnictwie zrównowaŜonym, gdyŜ to uwzględniać musi zarówno potrzeby ludzkie, jak i potrzeby środowiska naturalnego. A. Radecki podkreśla, Ŝe istnieje potrzeba opracowania i wdroŜenia takich systemów gospodarowania, które pogodzą wymogi ochrony środowiska naturalnego z rozwojem dochodowej produkcji rolnej. Nowe systemy gospodarowania uwzględniać muszą, oprócz konkretnych kierunków rozwoju, takŜe całą potrzebną infrastrukturę, a więc i budynki mieszkalne słuŜące człowiekowi, zabudowania zagrodowe, ale takŜe zakłady przetwórcze dla produkcji rolnej i hodowlanej. WaŜne jest zaopatrzenie infrastruktury przetwórczej w niezbędne zabezpieczenia, instalacje unieszkodliwiania odpadów, specjalne miejsca składowania odpadów i ewentualne stworzenie moŜliwości wtórnego ich wykorzystania. WaŜne jest stosowanie technologii energooszczędnych. Postulowane zasady znajdują swoją egzemplifikację w systemie rolnictwa integrowanego (SIPR – System Integrowanej Produkcji Rolniczej), definiowanym jako taki (...) sposób gospodarowania, który umoŜliwia realizowanie celów ekonomicznych i ekologicznych, poprzez świadome wykorzystanie nowoczesnych technik wytwarzania, systematyczne usprawnianie zarządzania oraz wdraŜanie róŜnych form postępu, głównie biologicznego, w sposób sprzyjający realizacji celów systemu (Radecki, 1998). Być moŜe paradoksem w obliczu technologicznego zacofania rolnictwa polskiego, a być moŜe wyzwaniem kształtującym przyszłe kierunki jego rozwoju stało się uznanie Polski jako kraju wiodącego w sektorze rolniczym w przyjętej do realizacji przez Ministerialną Radę Państw Bałtyckich Agendy 21 dla regionu Morza Bałtyckiego. Zadaniem Polski jest dawanie przykładu wdraŜania programu zrównowaŜonego rozwoju w sektorze rolniczym. Celem zrównowaŜonego rozwoju rolnictwa jest wytworzenie w długim czasie dobrej jakości Ŝywności i innych produktów rolniczych w sposób uwzględniający zagadnienia ekonomiczne, społeczne, jak teŜ zachowanie bazy surowców odnawialnych i nieodnawialnych, a zarazem zachowanie społecznego i kulturowego dziedzictwa wsi (Sapek, Sapek, 1998). E. Kośmicki i T. Wałowski podkreślają, Ŝe rozwój rolnictwa ma zasadniczy wpływ na jakość Ŝycia i jakość środowiska naturalnego. Zwracają uwagę, Ŝe konwencjonalne rolnictwo zawsze bardziej zagraŜa ludziom i przyrodzie, dlatego potrzebne jest ekologiczne rolnictwo i ekologizacja obszarów rolniczych w Polsce, co ma zasadnicze znaczenie dla realizacji zasad zrównowaŜonego rozwoju. W tym kontekście toczył się program pilotaŜowy rozwoju ekologicznego rolnictwa w Wielkopolsce (2004-2006). Od 2001 r. dodatkowo instrumenty prawne regulują funkcjonowanie ekologicznego rolnictwa3 (Kośmicki, Wałowski 2007; Kiepas 2007). Uzupełniająca analiza stanu i zagroŜeń polskiego rolnictwa pojawia się takŜe w artykułach E. Warycha (Warych, 2007) i P. Warycha (Warych, 2007). Niemiecka perspektywa „zielonego” zrównowaŜonego rozwoju przedstawiona jest m.in. w artykule R. Meyera (Meyer, 2007). Zagadnienia dotyczące zrównowaŜonego rolnictwa w Polsce rozpatrywane są z roŜnych perspektyw. Bierze się pod uwagę naukowe rozwiązania dotyczące wdraŜania nowych technologii w rolnictwie, prowadzone są badania naukowe odnośnie wpływu działalności rolniczej na środowisko naturalne, przede wszystkim w obszarze zanieczyszczeń gleby, wód i powietrza. Wyniki badań wykorzystywane są do nakreślania kierunków rozwoju i słuŜą wypracowaniu politycznych strategii. Opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Roz3 Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. z dnia 2 maja 2004 r.), Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym ( Dz. U. Z dnia 30 kwietnia 2004 r.) – z dniem wejścia w Ŝycie ustawy z 2004 r. ustawa z 2001 r. traci moc prawną. Aleksandra Kuzior/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 81-89 woju Wsi oraz Ministerstwo Ochrony Środowiska Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej uwzględnia naukową wiedzę przy nakreślaniu wskazówek wprowadzających w arkana przyjaznych dla środowiska praktyk rolniczych, które systematycznie stosowane mogą zapewnić zrównowaŜony rozwój rolnictwa i wsi.4 Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju Na zakończenie kilka uwag o edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju. ZrównowaŜony rozwój nie moŜe ograniczać się jedynie do politycznych strategii i prób ich operacjonalizacji. Podstawą rozwiązywania pojawiających się problemów ekologicznych, społecznych i ekonomicznych jest ukształtowanie odpowiedniego typu świadomości społecznej, zwanej świadomością zrównowaŜonego rozwoju (Kuzior, 2005; Kuzior, 2006). Dopiero współdziałanie sfery nauki, polityki, biznesu i społeczeństwa jako całości moŜe przynieść wymierne rezultaty w realizowaniu podstawowych załoŜeń koncepcyjnych sustainable development. Istotne jest zatem urzeczywistnianie kształcenia dla zrównowaŜonego rozwoju, by moŜliwe było zapewnienie jak najwyŜszej jakości Ŝycia teraźniejszych i przyszłych generacji. Problematyka edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju w polskiej i niemieckiej literaturze naukowej została dosyć wnikliwie opracowana.5 Jasno sprecyzowane zostały podstawowe załoŜenia i kierunki działań. Rezultaty jednak nie zawsze są zadowalające. Badania potwierdzają nikłą świadomość zrównowaŜonego rozwoju (Kuzior, 2005). Konieczna jest intensyfikacja prac w tym zakresie. Polskie działania wpisują się w ogłoszoną przez ONZ na lata 2005-2014 Dekadę Edukacji dla ZrównowaŜonego Rozwoju (Decade of Education for Sustainable Development). Intensyfikacja edukacji w tym zakresie powinna zapewnić zbudowanie świadomości zrównowaŜonego rozwoju, co moŜe stanowić kluczowy czynnik przemian społeczno-gospodarczych i środowiskowych oraz przygotowanie gruntu pod kształtowanie nowego typu społeczeństwa - społeczeństwa humanistycznego. Podstawą kształcenia dla zrównowaŜonego rozwoju powinny stać się refleksje ekofilozoficzne, ekoetyczne i sozologiczne. Na gruncie nauki polskiej moŜna znaleźć wiele pomocnych dla kształcenia w tym zakresie opracowań, m.in. prace Z. Piątek, W. Tyburskiego, A. Papuzińskiego, Z. Hulla, J.M. Dołęgi, H. Skolimowskiego, i in. Z. Tyburski stwierdza, Ŝe ekofilozofia ma szczególnie doniosłe znaczenie w kształceniu dla zrównowaŜonego rozwoju, poniewaŜ (...) ukierunkowuje proces edukacji na kreowanie takiego myślenia, które cechuje: 4 Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, http://www.mos. gov.pl. 5 Kilka wybranych opracowań autorskich i zbiorowych z tego zakresu zamieszczono w bibliografii. 87 a) nastawienie holistyczne i systemowe w pojmowaniu biosfery i roli człowieka (społeczeństwa) w biosferze, czyli przekonanie, iŜ człowiek jest integralną częścią przyrody i rządzących nią praw; b) zdolność kojarzenia i integrowania wiedzy pochodzącej z róŜnych dziedzin nauki i praktyki, sprzyjającą konstruowaniu spójnego systemu w sferze teorii i działania; c) pogląd, iŜ człowiek wykorzystując dobra i siły natury, moŜe kontrolować przyrodę, ale powinien to czynić bezpiecznie, tylko w ramach jej praw; d) uznanie, iŜ jeśli świat przyrody ma być podstawą Ŝycia jednostki i społeczeństwa, to jego zdolności do samoodnowienia muszą być utrzymane; e) postulat, aby w stosunkach człowieka z przyrodą postawa walki i dominacji ustąpiła postawie pojednania, opiekuństwa, partnerstwa; f) przekonanie, Ŝe ludzkie myślenie jest <<programowo aksjologiczne>>, zorientowane określonym systemem wartości, regułami i wskazaniami, który to fakt respektować powinna zorientowana na problematykę zrównowaŜonego rozwoju edukacja (Tyburski, 2007). Skuteczność edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju warunkowana jest, jak podkreśla T.Borys, szerokim rozumieniem tej koncepcji i stworzeniem „nowego paradygmatu” generującego „nową wizję ładu zintegrowanego” (Borys, 2006). Podsumowanie Przedstawione zagadnienia to tylko zarys polskich i niemieckich doświadczeń w projektowaniu i wdraŜaniu zrównowaŜonego rozwoju. MoŜna podać szereg przykładów konkretnych rozwiązań w przemyśle, rolnictwie, turystyce, edukacji, budownictwie, które realizują postulaty zrównowaŜonego rozwoju. Jednak droga do zbudowania solidnych i trwałych podstaw istnienia człowieka na Ziemi, zapewnienia mu jak najwyŜszego standardu Ŝycia z zagwarantowaniem takich samych praw przyszłym pokoleniom, jest jeszcze daleka. Dlatego tak istotne są działania podbudowane solidnymi podstawami naukowymi i szeroko zakrojona edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju. Na obecnym etapie projektowania i wdraŜania zrównowaŜonego rozwoju nasi zachodni sąsiedzi mają więcej mierzalnych sukcesów, chociaŜ Polska, zgodnie z Konstytucją (Art. 5), takŜe podejmuje wielokierunkowe działania. JednakŜe róŜnorodne bariery, głównie bariery finansowe sprawiają, Ŝe rezultaty wdraŜania zrównowaŜonego rozwoju w Polsce nie są zadowalające. Kolejne polskoniemieckie sesje naukowe stwarzają moŜliwość spotkania naukowców, polityków i przedstawicieli 88 Aleksandra Kuzior/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 81-89 przemysłu obu krajów oraz wymiany doświadczeń i uwag dotyczących projektowania i wdraŜania zrównowaŜonego rozwoju w Polsce i w Niemczech. Miejmy nadzieję, Ŝe zostaną wypracowane nowe strategie, jak skutecznie zarządzać zrównowaŜonym rozwojem w poszczególnych sektorach gospodarki oraz jak skutecznie edukować dla tego rozwoju. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. BACHMANN G., Politische Beratung zur Nachhaltigkeitspolitik, w: Nachhaltige Entwicklung in Polen und Deutschland. Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2007, s. 27-36. BANSE G., Znaczenie nauki, badań i kształcenia dla zrównowaŜonego rozwoju. Uwagi wprowadzające, w: ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2005, s. 31-41. BORYS T., Bildung fur eine nachhaltige Entwiclung – polnische Erfahrungen, w: Nachhaltige Entwicklung in Polen und Deutschland. Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2007, s. 269-282. BORYS T., Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju jako wyzwanie globalne, w: Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju, red. Borys T., Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Jelenia Góra-Białystok 2006, s. 16-27. BURCHARD-DZIUBIŃSKA M., Rozwój technologii proekologicznych jako instrument realizacji zrównowaŜonego rozwoju, w: ZrównowaŜony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie, red. Czaja S., I-BiS, Wrocław 2005, s. 67-76. CZAJA S., Poziom przygotowania małych i średnich przedsiębiorstw do realizacji strategii rozwoju zrównowaŜonego w Polsce na początku XXI stulecia, w: ZrównowaŜony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie, red. Czaja S., I-BiS, Wrocław 2005, s. 85-97. CICHY D., Kształcenie dla zrównowaŜonego rozwoju jako wyzwanie dla dzisiejszej szkoły, w: ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2005, s. 121131. Edukacja środowiskowa dla społeczności lokalnej, red. Cichy D., Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2006. Edukacja środowiskowa wzmocnieniem zrównowaŜonego rozwoju, IBE, Warszawa, Radom 2005. 10. FüRST Ch., MAKENSCHIN F., ENFORCHANGE. Einfluss gerichteter Veranderungen von Umweltfaktoren auf Landnutzungssystwme am Beispiel des Waldes, w: Nachhaltige Entwicklung in Polen und Deutschland. Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2007, s. 37-47. 11. GRUNWALD A., Badania dla zrównowaŜonego rozwoju. Wyzwania dla naukowego doradztwa politycznego, w: ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2005, s. 43-56. 12. KIEPAS A. Landwirtschaft und nachhaltige Entwicklung, w: Nachhaltige Entwicklung in Polen und Deutschland. Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2007, s. 51-54. 13. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, http://www.mos.gov.pl. 14. KOŚMICKI E., WAŁOWSKI T., Nachhaltege Etwicklung der polnischen Landwirschaft. Landwirschaft – EU – Mitgliedschaft – globale Risikogesellschaft, w: Nachhaltige Entwicklung in Polen und Deutschland. Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 15. KOZŁOWSKI 2007, s. 75-87. S., Podstawowe problemy rozwoju w wymiarze politycznym, w: ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2005 a, s. 57-82. 16. KOZŁOWSKI S., Polityka ekologiczna Państwa 1989-2000 – ujęcie historyczne, w: Polityka ekologiczna III Rzeczypospolitej, red. Papuziński A., Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2000, s. 37-87. 17. KOZŁOWSKI S., Przyszłość ekorozwoju, Wydawnictwo KUL, Lublin 2005 b. 18. KUZIOR A., 2006, Człowiek jako racjonalny podmiot działań w świetle załoŜeń koncepcji zrównowaŜonego rozwoju, w: Problemy ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 1, no 2, s. 67-72. 19. KUZIOR A., Etyczny wymiar działalności „zrównowaŜonego przedsiębiorstwa, w: Zarządzanie rozwojem, aspekty społeczne, ekonomiczne i ekologiczne, red. Piontek F., Piontek B., PWE, Warszawa 2007 a, s. 463-481. 20. KUZIOR A., Społeczna odpowiedzialność menadŜerów i społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw - recepcja poglądów Petera F. Druckera, w: Świadectwo Petera Druckera, red. Sobieraj I., Broda J., Rąb J., Zabrze 2007 b, s. 97-109. 21. KUZIOR A., Paradygmat odpowiedzialności w perspektywie koncepcji sustainable development, w: Moralka a sucasnost, red. Gluch- Aleksandra Kuzior/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 81-89 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. man V., Filozoficka fakulta Presovskej univerzity, Preszów 2008 a, s. 88-96. KUZIOR A., Sprawiedliwość pokoleniowa i międzypokoleniowa w kontekście załoŜeń koncepcji zrównowaŜonego rozwoju, w: Czy sprawiedliwość jest moŜliwa?, red. Probucka D., Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008 b, s. 333-339. KUZIOR A., Tolerancja dla przyszłości. Uwagi na marginesie koncepcji sustainable development, w: Tolerancja a edukacja, red. Patalon M., Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008 c, s. 400-407. KUZIOR A., ZrównowaŜony rozwój w edukacji ekologicznej, w: ZrównowaŜony rozwój. Od utopii do praw człowieka, red. Papuziński A., Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2005, s.279-293. LEŚNIAK J., Metody aktywizujące w edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju, w: Edukacja dla zrównowaŜonego rozwoju, red. Borys T., Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Jelenia Góra-Białystok 2006, s. 87-99. MEYER R., „Grune Nachhaligkeit” in Wissenschaft und Politik. Ein Uberblick aus deutscher Perspektive, w: Nachhaltige Entwicklung in Polen und Deutschland. Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin MICHELSEN 2007, s. 53-73. G., Kształcenie dla zrównowaŜonego rozwoju: polityka – teoria – praktyka, w: ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2005, s. 133148. MICHNOWSKI L., 2007, XXIV – międzynarodowa konferencja naukowa „System Dynamice Society”, 30-31.07.06 – informacja, Monitoring dynamiczny – w budowie informacyjnych podstaw trwałego rozwoju, w: Problemy ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 3, no 2, s. 79-81. NOWAK Z., Czystsza produkcja. Strategia zrównowaŜonego rozwoju sektora produkcji i usług – przykład polski, w: ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2005, s. 221-225. PAPUZIŃSKI A., Edukacja ekologiczna jako instrument polityki ekologicznej (Uwagi na marginesie Narodowej Strategii Edukacji Ekologicznej „Przez edukację do zrównowaŜonego rozwoju”), w: Polityka ekologiczna III Rzeczypospolitej, red. Papuziński A., Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2000, s. 113- 132. 89 31. PAWŁOWSKI A., Dylematy rozwoju zrównowaŜonego, w: ZrównowaŜony rozwój w polityce i badaniach naukowych, red. Pawłowski A., Dudzińska M.R., Liber, Lublin 2001, s. 135-146. 32. Podstawy kształcenia dla zrównowaŜonego rozwoju, red. Cichy D., IBE, Warszawa 2000. 33. RADECKI A., Zasady zrównowaŜonego rozwoju obszarów wiejskich, w: Materiały z seminarium „Rozwój zrównowaŜony jako wyzwanie dla polskiej gospodarki”, Zeszyty Naukowe WSDG, Warszawa 1998, s. 46-53. 34. ROSEMANN B., ZrównowaŜony rozwój a produkcja. Wzajemne związki, problemy i strategie działania, w: ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2005, s. 191-204. 35. SAPEK A., SAPEK B., Rolnictwo polskie i odnowa jakości wody. Wydanie specjalne, Agenda 21 dla regionu Morza Bałtyckiego – zrównowaŜony rozwój rolnictwa w Polsce, WIMiUZ, Falenty 1998. 36. SIROJĆ Z., Humanizacja przestrzeni przemysłowych jako element ekologizacji przemysłu, w: Materiały z seminarium „Rozwój zrównowaŜony jako wyzwanie dla polskiej gospodarki”, Zeszyty Naukowe WSDG, Warszawa 1998, s. 69-74. 37. TYBURSKI Z., 2007, Etyczne załoŜenia edukacji dla zrównowaŜonego rozwoju, w: Problemy ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 2, no 1, s. 41-47. 38. USZOK P., Ekskurs – program zrównowaŜonego rozwoju w Katowicach, w: ZrównowaŜony rozwój: od naukowego badania do politycznej strategii, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2005, s. 283-290. 39. WARYCH E., Oekologische und integrierte Landwirtschaft. Chancen fur das polnische Dorf, w: Nachhaltige Entwicklung in Polen und Deutschland. Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2007, s. 89-102. 40. WARYCH P., Vielfalt in der biologischen, sozialen und intellektuallen Dimension. Zum Zusammenfasung von Vielfalt und Sicherung der Nachhaltigkeit der Zivilisationsentwicklung, w: Nachhaltige Entwicklung in Polen und Deutschland. Landwirtschaft – Tourismus – Bildung, red. Banse G., Kiepas A., Edition Sigma, Berlin 2007, s. 103-118. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, 91-94 Ocena bioróŜnorodności jako jeden z waŜnym warunków ekorozwoju Biodiversity Conservation as One of Necessary Conditions of Ecodevelopment Andrzej Urbisz Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Śląski, Zakład Botaniki Systematycznej, ul. Jagiellońska 28, 40-032 Katowice, e-mail: [email protected] Streszczenie Artykuł prezentuje pojęcie i sposoby mierzenia róŜnorodności biologicznej oraz jej znaczenie, jako wskaźnika zrównowaŜonego rozwoju i ekorozwoju. Ocena bioróŜnorodności moŜe być przeprowadzana na róŜnych poziomach organizacji przyrody. Najwięcej uŜywanych obecnie wskaźników jest związanych z róŜnorodnością gatunkową oraz ekosystemową (krajobrazową). Stwierdzono, Ŝe wskaźniki dotyczące stanu środowiska przyrodniczego mają zasadnicze znaczenie przy ocenie realizacji załoŜeń zrównowaŜonego rozwoju, którego waŜnym celem powinno być zahamowanie tempa wymierania gatunków na Ziemi. Słowa kluczowe: bioróŜnorodność, róŜnorodność gatunkowa, ekorozwój, rozwój zrównowaŜony, wymieranie gatunków Abstract The article presents the concept and modes of measurement of biological diversity as well as its significance as an indicator of sustainable development and ecodevelopment. Estimation of biodiversity can be carried out on various levels of organisation of nature. The majority of currently used indicators are linked to species and ecosystem (landscape) diversity. It has been established that indicators concerning the state of the natural environment are of great importance for evaluation of fulfilment of the assumptions of sustainable development, for which the important goal should be the restriction of the rate of species extinction on Earth. Key words: biodiversity, species diversity, ecodevelopment, sustainable development, species extinction Termin „róŜnorodność biologiczna” (ang. biological diversity) stworzony został przez badacza ekologii lasów tropikalnych Thomasa Lovejoya w 1980 r. W tym samym roku została opracowana Światowa Strategia Ochrony Przyrody (World Conservation Strategy), przygotowana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i jej Zasobów (IUCN). Jej celem było przyczynienie się do trwałego rozwoju poprzez ochronę Ŝywych zasobów przyrody polegającą na utrzymywaniu podstawowych procesów ekologicznych i systemów będących ostoją Ŝycia, zapewnieniu trwałego uŜytkowania gatunków i ekosystemów oraz zachowaniu róŜnorodności genetycznej (Olaczek 1985). Na ko- nieczność ochrony bioróŜnorodności wskazuje takŜe Światowa Karta Przyrody (World Charter for Nature), która została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 28 października 1982 roku. Znaczenie pojęcia „bioróŜnorodność” zostało sprecyzowane podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku, na którym światowi przywódcy przyjęli ogólną strategię dla zrównowaŜonego rozwoju. NaleŜy tu wspomnieć, Ŝe nie wszyscy autorzy utoŜsamiają pojęcia ekorozwój oraz rozwój zrównowaŜony, podkreślając, Ŝe ten pierwszy jest związany głównie z ochroną środowiska, podczas gdy 92 Andrzej Urbisz/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 91-94 drugi obejmuje równieŜ potrzeby człowieka (Borys 2005). Jednym z podstawowych dokumentów uchwalonych w Rio była Konwencja o róŜnorodności biologicznej, która definiuje róŜnorodność biologiczną, jako zróŜnicowanie wszystkich Ŝywych organizmów pochodzących, między innymi, z ekosystemów lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz zespołów ekologicznych, których są one częścią. Dotyczy to róŜnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz ekosystemami. Przygotowano wtedy równieŜ tzw. Kartę Ziemi (The Earth Charter), zawierającą zbiór 27 podstawowych zasad zrównowaŜonego rozwoju, której ostateczną wersję ogłoszono w marcu 2000, w siedzibie UNESCO w ParyŜu. RóŜnorodność biologiczna moŜe występować na róŜnych, wzajemnie ze sobą powiązanych poziomach organizacji przyrody: genetycznym (wewnątrzgatunkowym), gatunkowym oraz ekosystemowym (krajobrazowym). W zaleŜności od poziomu róŜnorodności biologicznej istnieje wiele sposobów jej pomiaru. RóŜnorodność genetyczna warunkuje indywidualne cechy kaŜdego osobnika i decyduje o jego wyglądzie a częściowo równieŜ o zachowaniu – jej źródłem są mutacje w łańcuchach DNA. Stanowi ona podstawowe źródło bioróŜnorodności i prowadzi stopniowo do powstawania nowych gatunków. Wraz ze spadkiem zmienności genetycznej następuje obniŜanie się zdolności rozrodczych i Ŝywotności gatunku a w rezultacie jego stopniowe wymieranie. Do jej określania wykorzystuje się najczęściej techniki biologii molekularnej, głównie systemy markerowe DNA (ISSR, PCR, SSR, ALFP, RFLP, RAPD). Na tym poziomie znaczenie bioróŜnorodności, jako wskaźnika ekorozwoju jest stosunkowo niewielkie, poniewaŜ poznanie róŜnorodności genetycznej określonego gatunku moŜe nie odzwierciedlać w wystarczającym stopniu wpływu antropopresji na środowisko przyrodnicze. Działalność człowieka oddziałuje praktycznie na wszystkie gatunki, a ocena ich róŜnorodności genetycznej byłaby bardzo kosztowna i czasochłonna. Znacznie prostsza do oszacowania jest róŜnorodność gatunkowa, której wielkość wpływa bezpośrednio na zachowanie stabilności ekosystemów. Najprostszym jej wskaźnikiem jest liczba gatunków na określonym terenie, ale do jej oceny stosuje się równieŜ inne wskaźniki róŜnorodności biologicznej (Pullin 2005), np.: Simpsona D = 1 / ∑ ( pi ) 2 gdzie pi to proporcja gatunku i w całej próbie, Shannona-Wienera H = −∑ ( pi )(ln pi ) gdzie pi to proporcja gatunku i w całej próbie, Margalefa I = ( S − 1) / ln N gdzie S to liczba gatunków a N – liczba osobników. Wskaźniki te róŜnią się znaczeniem przykładanym do względnej liczebności lub równomierności (D), bogactwa gatunkowego (H) czy całkowitej wielkości próby (I). Takie miary bioróŜnorodności są o wiele prostsze i znacznie mniej kosztowne od metod molekularnych. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe duŜa liczba gatunków na określonym obszarze nie zawsze związana jest ze słabym oddziaływaniem antropopresji. W wielu przypadkach przy nasilonej działalności człowieka jest ona nawet wyŜsza, niŜ przy jej braku. Wynika to z pojawiania się na tym terenie nowych gatunków, które przybywają tu za pośrednictwem człowieka. Zjawisko to sprawia, Ŝe przy ocenie bioróŜnorodności danego obszaru większa liczba gatunków obcego pochodzenia moŜe mieć znaczny wpływ na wartość wyŜej wymienionych wskaźników, co powoduje obniŜenie ich przydatności do określania skuteczności realizacji celów ekorozwoju. Obecnie opisano na Ziemi około 1 750 000 gatunków Ŝywych organizmów (Hawksworth, KalinArroyo 1995), natomiast nie wiadomo, jaka jest ich rzeczywista liczba. RóŜni autorzy podają wartości od 3,6 do 117,7 mln gatunków, jednakŜe najczęściej od 13 do 20 mln (Hammond 1995, Cracraft 2002). Głównym zagroŜeniem dla globalnej bioróŜnorodności jest obecnie działalność człowieka, która prowadzi do masowego wymierania gatunków. Wprawdzie w historii Ziemi zdarzały się kilkakrotnie tzw. wielkie wymierania, w wyniku których zanikała znaczna część gatunków, jednakŜe ich tempo nigdy nie było tak szybkie jak w czasach współczesnych. Uwzględniając zanik gatunków nauce nieznanych – szacuje się, Ŝe dziennie wymiera ich ok. 70, a rocznie ok. 25 000 (Wilson 1992). Zjawisko to stanowi ogromne zagroŜenie nie tylko dla wielu roślin i zwierząt, ale równieŜ dla człowieka. RóŜnorodność biologiczna Polski w skali europejskiej jest stosunkowo wysoka. Łączna liczba gatunków opisana na terenie naszego kraju wynosi około 60 000 a liczba zespołów roślinnych dochodzi do 500 (Andrzejewski, Weigle – red. 2003). Problemy związane z pomiarem i ochroną bioróŜnorodności w Polsce oraz działania słuŜące jej zachowaniu, podejmowane w naszym kraju zostały szczegółowo omówione m.in. w opracowaniu pod redakcją B. Poskrobki (2003). Jako wskaźnik zrównowaŜonego rozwoju moŜe być takŜe wykorzystana bioróŜnorodność ekosystemowa (krajobrazowa), czyli zróŜnicowanie ekosystemów na danym obszarze. Według A. Richlinga i J. Solona (1996) oraz R. Andrzejewskiego i J. Wiśniewskiego (1996) o bioróŜnorodności krajobrazu decydują strukturalne właściwości ekosyste- Andrzej Urbisz/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 91-94 mów, tj. ich powierzchnia, liczba, kształt, rozwinięcie granic (mozaikowatość), kontrastowość granic i uporządkowanie przestrzenne. Z róŜnorodnością ekosystemową związana jest koncepcja tzw. ekoregionów oraz ochrony ekoregionalnej (Ecoregional Conversation – ERC). Ekoregiony są to stosunkowo duŜe fragmenty lądu lub wody wyróŜniające się określonym składem gatunkowym, naturalnymi zbiorowiskami i warunkami siedliskowymi (WWF 1999). Olson i Dinerstein (2002) wyróŜnili 238 ekoregionów nazwanych „Global 200”, które powinny być otoczone szczególną ochroną ze względu na to, Ŝe reprezentują róŜnorodność ekosystemów całej kuli ziemskiej. Są to róŜnego typu lasy, obszary trawiaste, pustynie, namorzyny, delty rzek, jeziora, morza oraz rafy koralowe. Mimo, Ŝe początki ochrony bioróŜnorodności sięgają czasów staroŜytnych, pierwsze rezerwaty i parki narodowe pojawiły się dopiero w XIX wieku w Europie i Stanach Zjednoczonych (Pullin 2005). Później, kiedy okazało się, Ŝe ochrona bierna (polegająca na nie ingerowaniu w przyrodę chronionego obiektu) nie zawsze jest skuteczna, powstała idea ochrony aktywnej (czynnej), która zakłada moŜliwość odwrócenia niekorzystnych zmian dokonanych w środowisku przyrodniczym w wyniku działalności człowieka. Obecnie stosowane są róŜne formy ochrony czynnej. Jedną z nich jest reintrodukcja, czyli ponowne wprowadzenie do ekosystemu gatunku, który kiedyś został z niego usunięty, zastosowana np. w przypadku endemicznej rośliny – warzuchy polskiej, która w stanie dzikim juŜ w Polsce nie występuje. Inną formą czynnej ochrony jest zalesianie i przebudowa drzewostanów w celu doprowadzenia ich do naturalnej zróŜnicowanej gatunkowo i wiekowo postaci. Zanikowi rzadkich gatunków muraw kserotermicznych moŜe zapobiec np. tradycyjny wypas owiec lub kóz lub mechaniczne usuwanie zarastających murawy drzew i krzewów. Istotne są równieŜ działania mające na celu umoŜliwienie przetrwania rzadkim gatunkom zwierząt, jak np. przeciwdziałanie kłusownictwu, dokarmianie, umoŜliwienie dostępu do wody itp. Skuteczność realizowania koncepcji zrównowaŜonego rozwoju jest określana nie tylko przez wskaźniki dotyczące środowiska przyrodniczego ale równieŜ przez róŜne parametry związane z rozwojem gospodarczym i społecznym np. procent ludności Ŝyjącej poniŜej krajowego poziomu ubóstwa, procent uŜytkowników Internetu, średnia liczba dzieci w rodzinie, poziom emisji gazów cieplarnianych, udział rolnictwa ekologicznego w całkowitym areale obszarów rolnych, PKB per capita, udział energii ze źródeł odnawialnych oraz nieodnawialnych, procent odpadów poddanych recyklingowi i wiele innych. W 1996 roku Komisja Rozwoju ZrównowaŜonego Narodów Zjednoczonych (UNDSD) podała wykaz 134 wskaźników ekorozwoju podzielonych na 4 kategorie: ekono- 93 miczne, społeczne, środowiskowe i administracyjne (Borys 1999). Niedawno ukazało się kolejne opracowanie zawierające około 100 wskaźników (UNDSD 2006). Wskaźniki środowiskowe zostały w nim podzielone na 5 grup dotyczących: atmosfery (poziom emisji gazów cieplarnianych, poziom konsumpcji substancji niszczących ozon, stęŜenie zanieczyszczeń w powietrzu w ośrodkach miejskich), uŜytkowania gruntów (np. udział terenów zdegradowanych, udział powierzchni lasów, grunty orne i stale zajęte pod uprawy, poziom uŜycia pestycydów), oceanów, mórz i strefy przybrzeŜnej (np. koncentracja glonów w strefie przybrzeŜnej, zanieczyszczenie wód przybrzeŜnych, procent ludności kraju mieszkającej w strefie przybrzeŜnej), wód słodkich (np. procent ujęć wody pitnej zanieczyszczonej ponad normy WHO bakteriami E. coli, wartość BZT5 w częściach wodnych, roczny pobór wód powierzchniowych i podziemnych jako procent zasobów odnawialnych) oraz bioróŜnorodności. Do tej ostatniej grupy naleŜy 6 wskaźników. Są to: • procent chronionych ekosystemów w odniesieniu do wszystkich ekosystemów i w podziale na lądowe, słodkowodne i morskie, • efektywność zarządzania obszarami chronionymi, • powierzchnia najwaŜniejszych ekosystemów, • stopień fragmentacji kluczowych ekosystemów, • zmiany liczebności populacji cennych gatunków, • ocena kondycji gatunków zagroŜonych (wg Czerwonej Listy IUCN). W Unii Europejskiej działa Europejska Agencja Środowiskowa (EEA), która zajmuje się monitorowaniem stanu środowiska naturalnego. Instytucja ta zaproponowała 37 wskaźników do monitorowania zrównowaŜonego rozwoju – Core Set of Indicators (EEA, 2005). Bezpośrednio bioróŜnorodności dotyczą tylko 3 z nich: gatunki zagroŜone i chronione, tereny chronione i róŜnorodność gatunkowa. Pozostałe związane są z zanieczyszczeniami atmosfery, zmianami klimatu, uŜytkowaniem terenu, odpadami, wodą, rolnictwem, energią, rybołówstwem i transportem. Wśród takiej róŜnorodności wskaźników zrównowaŜonego rozwoju trudno jest wybrać najlepsze, szczególnie Ŝe niektóre z nich są obecnie powszechnie kwestionowane. Obok parametrów ekonomicznych, społecznych i administracyjnych, naleŜy podkreślić duŜe znaczenie wskaźników środowiskowych a szczególnie tych, które są związane z bioróŜnorodnością. Wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego niestety nie zawsze idzie w parze z troską o zachowanie wszystkich Ŝywych organizmów, z którymi wspólnie zamieszkujemy naszą Planetę. Współcześnie zbyt wielką uwagę poświę- 94 Andrzej Urbisz/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 91-94 camy własnemu gatunkowi, zapominając o innych. Nie uświadamiamy sobie, Ŝe cała biosfera jest „jednym wielkim organizmem” i jako gatunek nie moŜemy przeŜyć na Ziemi bez roślin i zwierząt. Literatura 1. ANDRZEJEWSKI R, WEIGLE A. (red.), RóŜnorodność biologiczna Polski, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa 2003. 2. ANDRZEJEWSKI R., WIŚNIEWSKI J., (red.), Biodiversity: Concepts, Estimations, Problems of Protection and Formation. Instytut Ekologii PAN, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996. 3. BAILEY R.G., Ecoregions: the Ecosystem Geography of the Oceans and Continents, Springer-Verlag, New York 1998. 4. BORYS T. (red.), Wskaźniki ekorozwoju. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999. 5. BORYS T. (red.), Wskaźniki zrównowaŜonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Warszawa-Białystok 2005. 6. CRACRAFT C., 2002, The Seven Great Questions of Systematic Biology: an Essential Foundation for Conservation and the Sustainable Use of Biodiversity, w: Annals of the Missouri Botanical Garden, 89, s. 127-144. 7. EEA, Core Set of Indicators, Guide, EEA Technical Report No 1. 2005, Copenhagen 2005. 8. GROOMBRIDGE B., JENKINS M.D., World Atlas of Biodiversity, prepared by the UNEP World Conservation Monitoring Centre, University of California Press, Berkeley USA 2002. 9. HAMMOND P., The Current Magnitude of Biodiversity, w: Global Biodiversity Assessment, red. Heywood V.H., Watson R.T., Cambridge University Press, Cambridge U.K. 1995, s. 113-138. 10. HAWKSWORTH D.L., KALIN-ARROYO M.T., Magnitude and Distribution of Biodiversity, w: Global Biodiversity Assessment, red. Heywood, V., Cambridge University Press, Cambridge U.K. 1995, s. 107-191. 11. IUCN, Red List of Threatened Species, http://www.iucn.org/themes/ssc/red_list_2004/ GSAexecsumm_EN.htm. 12. LECOINTRE G., LE GUYADER H., Classification phylogenetique du vivant. Paris, France, Berlin 2001. 13. MAY R.M., 1998, How Many Species are There on Earth? Science 241(4), s. 1441–1449, http://infoserver.ciesin.org/docs/002-253/002253.html. 14. OLSON D.M., DINERSTEIN E., 2002, The Global 200: Priority Ecoregions for Global Conservation, w: Annals of the Missouri Botanical Garden, 89, s. 199-224. 15. POSKROBKO B. (red.), Sterowanie zachowaniem róŜnorodności biologicznej. Wydaw. Politechniki Białostockiej, Białystok 2003. 16. PULLIN A.S., Biologiczne podstawy ochrony przyrody, PWN, Warszawa 2005. 17. RICHLING A., SOLON J., Ekologia krajobrazu, wyd. II zmienione i rozszerzone, PWN, Warszawa 1996. 18. STEIN B.A., KUTNER L.S., ADAMS J.S., Precious Heritage: the Status of Biodiversity in the United States, Oxford University Press, Oxford U.K. 2000. 19. Światowa Strategia Ochrony Przyrody. Ochrona śywych Zasobów dla Trwałego Rozwoju. Opracowanie IUCN i UNESCO, Liga Ochrony Przyrody, Warszawa 1985. 20. United Nations Division for Sustainable Development, Revising Indicators of Sustainable Development – Status and Options”, a background paper presented the Expert Group Meeting on Indicators of Sustainable Development, New York, 3-4 October 2006. 21. WILSON E.O., The Diversity of Life, Harvard University Press, Cambridge MA 1992. 22. WWF, 1999, WWF in Action. Ecoregion-based Conservation. [WWF's Global Conservation Programme 1999/2000]. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, 95-108 Przemiany krajobrazów kulturowych w świetle idei zrównowaŜonego rozwoju Transformation of Cultural Landscapes in the Light of the Idea of Sustainable Development Urszula Myga-Piątek Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG Ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, e-mail: [email protected] Streszczenie Artykuł poświecony jest analizie ewolucji krajobrazów kulturowych i ich współczesnym zagroŜeniom. Omawia czynniki i etapy przeobraŜeń krajobrazów kulturowych w nawiązaniu do naturalnych cykli przemian środowiska geograficznego w holocenie. Krajobraz kulturowy traktowany jest w sposób kompleksowy jako matryca (tło) działań człowieka oraz swoisty palimpsest - źródło znaczeń i symboli. Jednocześnie w krajobrazie skupiają i odzwierciedlają się postawy człowieka wobec świata. Skoro przejawem współczesnej, świadomej postawy człowieka wobec środowiska jest etyka ekologiczna, powinna ona znaleźć swój wyraz takŜe w zrównowaŜonym rozwoju krajobrazu. Dlatego w czasach postępującej konsumpcji przestrzeni, autorka uzasadnia konieczność rozszerzenie działań w zakresie rozwoju zrównowaŜonego na fizjonomię środowiska czyli krajobraz kulturowy. Zagadnienia te dotyczą nie tylko potrzeby wypracowania mechanizmów i narzędzi skutecznej ochrony, ale przede wszystkim właściwego projektowania, zarządzania krajobrazem oraz coraz częściej partycypacji społecznej. Artykuł odnosi się takŜe do współczesnej polityki krajobrazowej, która znalazła zapis w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Słowa kluczowe: krajobraz kulturowy, etapy rozwoju krajobrazu, czynniki ewolucji krajobrazu, rozwój zrównowaŜony, polityka krajobrazowa, zarządzanie przestrzenią Abstract The article is dedicated to the analysis of evolution of cultural landscapes and their present-day threats. It discusses the factors and stages of transformation of cultural landscapes in relation to natural cycles of changes in the geographical environment in the Holocene. The cultural landscape is dealt with in a comprehensive way as the matrix of human activities and a peculiar palimpsest – the source of meanings and symbols. At the same time, landscape concentrates and reflects human attitudes towards the world. Since the contemporary, aware attitude of the man towards the environment is reflected in environmental ethics, it should also find its expression in sustainable development of landscape. This is why, in the times of ongoing consumption of space, the author points out that the actions related to sustainable development need to be extended onto the physiognomy of the environment or the cultural landscape. These issues concern not only the need for mechanisms and tools for efficient protection, but first of all appropriate designing, management of landscape and, more and more often, social participation. The article also refers to the modern landscape policy, which was included in the European Landscape Convention. Key words: cultural landscape, stages of landscape development, factors of landscape evolution, sustainable development, landscape politics, spatial management 96 Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 Wstęp Pojęcie zrównowaŜonego rozwoju dotychczas najczęściej odnoszono do racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego, do sposobu zarządzania, który zapewniając ogólny postęp cywilizacyjny pozwoli zachować i chronić walory przyrodnicze przez ograniczanie szkodliwego wpływu procesów produkcji i konsumpcji na stan środowiska. Opierając się o filary ekofilozofii, rozwój zrównowaŜony ma w sposób trwały zapewnić takŜe równowagę społeczno-gospodarczą. Ma umoŜliwić wypracowanie właściwej proporcji między wzrostem a rozwojem i wdroŜenie jej w ludzkich działaniach w środowisku geograficznym (Meadows, Meadows, Behrens, Meadows, 1973; Meadows, Randers, 1995; Tietenberg, 2005). Obecnie pojęcie ekorozwoju powinno być rozszerzone i wzmocnione takŜe na zarządzanie krajobrazem kulturowym. Do sądu takiego upowaŜnia nowa filozofia środowiskowa, która kulturę rozumie jako osobliwe zjawisko natury i tym samym łagodzi przepaść miedzy człowiekiem a Naturą (Piątek, 2007). Zagadnienia te zostały juŜ zasygnalizowane na łamach Problemów Ekorozwoju m.in. przez A. Pawłowskiego (2006, 2009), który wymienia i hierarchizuje kilka płaszczyzn, których dotyczy pojęcie rozwoju zrównowaŜonego. Odnosząc się do wyróŜnionych tam aspektów: etycznych, ekologicznych, społecznych, ekonomicznych, technicznych, prawnych i politycznych, w niniejszym artykule zostaną poruszone kwestie lokujące się na styku wyŜej wymienionych płaszczyzn. PrzeobraŜenia krajobrazów kulturowych są bowiem efektem działania bardzo złoŜonego zespołu czynników manifestujących się w przestrzeni, a mających swe źródła zarówno w prawach ekonomii, decyzjach politycznych, kwestiach społecznych, a nade wszystko powiązane są prawidłowościami z systemem środowiska przyrodniczego. Obecnie jesteśmy świadkami rewolucyjnych przeobraŜeń krajobrazu. Nigdy wcześniej w dziejach cywilizacji działalność człowieka nie wywoływała tak drastycznych i gigantycznych w sensie przestrzennym zmian. Proces „konsumpcji” krajobrazu zaczyna przybierać masową skalę i fakt ten jest dostatecznym powodem, aby i w tej kwestii zacząć działać w odniesieniu do załoŜeń rozwoju zrównowaŜonego. Począwszy od roku 1969, który raportem U’Thanta symbolicznie rozpoczyna erę rozwoju zrównowaŜonego, dostatecznie uświadomiono ludzkości konieczność przestrzegania reguł i praw środowiska przyrodniczego. Drugim etapem tej ery powinno być wszczęcie „pospolitego ruszenia” na rzecz zrównowaŜonego zarządzania krajobrazem, w trosce o jego ochronę i harmonijne kształtowanie jako naturalnego otoczenia człowieka. Celem artykułu jest przedstawienie procesu przemian ewolucji krajobrazów kulturowych, wy- róŜnienie w nim charakterystycznych etapów. Będzie to spojrzenie z perspektywy geografii humanistycznej. Na tle czynników warunkujących zmiany w krajobrazach, artykuł uzasadnia swoistą „stratygrafię” i „miąŜszość” krajobrazów europejskich. A poniewaŜ prawie kaŜdy krajobraz europejski jest w duŜej mierze dziełem człowieka, moŜna jego jakość interpretować jako wyraz dojrzałości intelektualnej społeczeństwa, stopnia świadomości ekologicznej i umiejętności zarządzania. Artykuł odnosi się takŜe do najnowszych wykładni współczesnej polityki w tym zakresie jaką stanowi Europejska Konwencja Krajobrazowa. Autorka omawia współczesne zagroŜenia dla jakości krajobrazów na przykładzie Polski i odnosi je do polityki zrównowaŜonego rozwoju. Krajobraz kulturowy – zakres znaczeń Najprostsza definicja krajobrazu mówi, Ŝe jest on fizjonomią środowiska geograficznego. Za krajobraz kulturowy uwaŜa się krajobraz przekształcony przez człowieka w wyniku rozwoju cywilizacyjnego. Stanowi on ewolucyjne następstwo krajobrazów pierwotnych (przyrodniczych – róŜniących się strefowo i piętrowo) jakie istniały na Ziemi do czasów neolitu. Rozwój krajobrazów kulturowych następował w ślad za rozszerzaniem się ekumeny. Począwszy od pierwszej rewolucji neolitycznej, która dała początek produktywnej gospodarce rolniczo-hodowlanej – przybliŜone daty: Bliski Wschód: 10 000 BC, Europa: ok. 4 500 BC, Azja: 2500 BC (z uwagi na osadzenie problematyki artykułu w treściach nauk o Ziemi stosowane będą datowania przyjęte w geografii i geologii: BC: Before Christ, odpowiadające datowaniu p.n.e. i BP: Before Present, czyli przed współczesnością) – obok krajobrazów pierwotnych, na Ziemi pojawiały się obszary noszące ślady kulturowego oddziaływania człowieka. Poszerzająca się ekumena, okresowo się stabilizowała, a zasiedlający ją ludzie oswajali nowo poznaną przestrzeń do postaci miejsca1, czemu towarzyszyły przemiany fizjonomiczne. KaŜda kolejna rewolucja w dziejach cywilizacji zachodniej – naukowa, przemysłowa, rozwoju zrównowaŜonego (Pawłowski, 2009) – wnosiła nowe podejście do kwestii zarządzania przestrzenią. Tym samym krajobraz kulturowy moŜna, do pewnego stopnia, uznać za odzwierciedlenie ewolucyjnie narastających umiejętności i moŜliwości człowieka w stosunku do wykorzystywania i przeobraŜania środowiska - odpowiednio agrogenezy, technogenezy i infogenezy (Andreychouk, 2008). Z tego powodu obecnie, w róŜnych częściach świata, współistnieją odmienne typy krajobrazów kulturowych, róŜniące się genezą, stopniem przekształce1 O relacjach miejsca i przestrzeni pisał wiele Yi-Fu Tuan (1987). Tu moŜemy przyjąć najprostsze rozumienie pojęcia miejsca jako: „udomowioną”, „oswojoną formę przestrzeni. Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 nia, dynamiką przeobraŜeń i wiodącymi czynnikami modelującymi. W efekcie wielowiekowej adaptacji i przeobraŜeń środowiska przyrodniczego powstała urozmaicona mozaika krajobrazów o odmiennej strukturze i fizjonomii. Krajobrazy te stanowią wyzwanie dla badań geograficznych i podlegają licznym próbom naukowych klasyfikacji (Degórski, 2005; Myga-Piątek, 2005 a, b; Pietrzak, 2005; Wilczyński, 2007). W czasach geografii przedscjentystycznej B. Zaborski i A. Wrzosek w historycznym juŜ dziele Antropogeografia, [bez daty] związek człowieka z krajobrazem ujęli następująco: Musimy uprzytomnić sobie, Ŝe stan, który dziś przedstawia się naszym oczom, jest tylko jednym – dziś ostatnim – ogniwem długiego łańcuch przeobraŜeń, jest to jak gdyby zdjęcie migawkowe, które moŜna by nazwać przekrojem historycznym dokonanym w określonym czasie. Z kolei wybitna polska badaczka krajobrazu kulturowego M. Dobrowolska (1948) rozumiała krajobraz kulturowy jako (…) syntezę działalności społeczeństwa w jego środowisku geograficznym. To on odzwierciedla najlepiej współzaleŜność i związek Ŝycia przyrody i społeczeństw ludzkich, nasilenie i szybkość przeobraŜeń, zachodzących w ciągu długiego rozwoju historycznego. Zatem krajobraz kulturowy moŜna rozpatrywać jako efekt długotrwałych procesów historycznych rozgrywających się w „zakodowanej” przez naturę matrycy krajobrazu przyrodniczego. Z punktu widzenia procesów przeobraŜeń najwaŜniejszym czynnikiem warunkującym jest czas. Zarówno ten, odmierzany zegarem geologicznym (liczony milionami i setkami tysięcy lat – w których zachodziła ewolucja środowiska przyrodniczego), jak i zegarem historycznym (odmierzającym czas liczony w setkach i dziesiątkach lat – ewolucja krajobrazu kulturowego). W takim załoŜeniu strukturę i jakość krajobrazu kulturowego moŜna rozpatrywać w kategoriach produktu, będącego wynikiem skomplikowanych oddziaływań pomiędzy ludzką społecznością, o określonych preferencjach i moŜliwościach, a pewnym zestawem warunków środowiskowych (Zonneveld, 1990); a nawet jako dziedzictwo wielu epok oddziaływania kultury na krajobraz naturalny (Wagner, Miksell, 1962). Znaczenie krajobrazu daje się takŜe interpretować jako kapitał kulturowy (por. Norberg-Schulz, 2000; Plit F., 2008). Zasadne jest teŜ poszukiwanie specyficznych dla poszczególnych cywilizacji przestrzennych układów2, które moŜna traktować jak swoiste repery krajobrazowe - elementy przewodnie, podobnie jak skamieniałości przewodnie w geologii bądź teŜ jako tzw. gatunki sztandarowe w biologii (Pullin, 2004). 2 Podobnie jak w geografii fizycznej charakterystycznymi układami przestrzennymi mogą być piętra roślinne w górach bądź katena na stoku. 97 W literaturze geograficznej, i z pogranicza nauk geograficznych, a takŜe w architekturze krajobrazu istnieją dziesiątki definicji krajobrazu (w tym krajobrazu kulturowego). Dyskusję o ich wieloznaczności, a takŜe ich typologię prowadziła autorka na łamach kilku artykułów naukowych (MygaPiątek, 2001, 2005 a, b; 2008 a). Tu, nie wdając się w przegląd definicji oraz roŜnych aspektów badawczych, przyjmiemy Ŝe: krajobraz kulturowy to historycznie ukształtowany fragment przestrzeni geograficznej, powstały w wyniku zespolenia oddziaływań środowiskowych i kulturowych, tworzący specyficzną strukturę, objawiającą się regionalną odrębnością postrzeganą jako swoista fizjonomia (Myga-Piątek, 2001). W myśl tej definicji krajobraz jest wizerunkiem regionu, a przez analizę jego składników moŜemy odczytać jego historię i przewidywać perspektywy przyszłego rozwoju; takŜe interpretować zawartą w nim treść i symbolikę. Tym samym krajobraz jest nośnikiem informacji i znaczeń, który moŜna, podobnie jak zapisywany wielokrotnie palimpsest, dowolnie interpretować jako swoisty i wieloznaczny obraz (tekst) o wielowarstwowej semantyce (Casgrove, Daniels, 2004; Hall, 2002). Wymaga to umiejętności „czytania krajobrazu“ - rozumianego jak przyrodniczokulturowe dziedzictwo oraz jako tło i wynik dziejów. Dopiero ta umiejętność pozwoli zrozumieć genius loci krajobrazów, ich kształtowaną przez stulecia strukturę, pozwoli dostrzec prawdziwe wartości zapisane w przestrzeni, a co za tym idzie stworzy podstawy kształcenia postaw szacunku o odpowiedzialności za wartości przestrzeni, którymi powinniśmy umiejętnie zarządzać i którą powinniśmy nauczyć się chronić. Czytanie krajobrazu jest takŜe „elementarzem” współczesnej architektury krajobrazu (Black, 2003). Bez wątpienia krajobraz jest dowodem naszej działalności w przestrzeni przyrodniczo-kulturowej, co zauwaŜył juŜ Ortega y Gasset pisząc słynne zdanie: PokaŜ mi krajobraz w którym mieszkasz a powiem Ci kim jesteś. Tak naświetlony kierunek oglądu krajobrazu pomoŜe udowodnić zasadnicza tezę tego artykułu: odpowiedzialność za krajobraz kulturowy jest jednym z warunków powodzenia rozwoju zrównowaŜonego. Czynniki przeobraŜeń krajobrazu Obecnie bardzo wiele dziedzin nauki zajmuje się krajobrazem. RóŜni je cel, metoda, narzędzia i aspekty badawcze. Spośród wielu, na czoło wysuwa się kompleksowa geografia fizyczna i ekologia krajobrazu, geofizyka i geochemia krajobrazu oraz sozologia, które analizują krajobraz wyłącznie w kategoriach przyrodniczych jako geosystem. Kulturowy aspekt do badań nad krajobrazem wprowadza geografia humanistyczna, antropogeografia, geografia kultury, geografia regionalna, etnologia, filozofia przyrody, psychologia, socjologia. Natomiast praktyczny aspekt techniczny – związany z 98 Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 planowaniem i urządzaniem przestrzeni - architektura krajobrazu, fizjografia urbanistyczna, planowanie przestrzenne (Myga-Piątek, 2001, 2005 a,b; 2008 a,b; Pietrzak, 1998, 2005, Richling, 1992, 1996, 2001). Skupiając uwagę na drugiej grupie badawczej, przyjmując optykę wyzwoloną z nadmiernego scjentyzmu prześledźmy etapy rozwoju krajobrazów kulturowych w nawiązaniu do głównych czynników ich przeobraŜeń. Wśród czynników o fundamentalnym wpływie na ewolucję krajobrazu naleŜy przyjąć (uznając jako inspirację pracę M. Dobrowolskiej, 1948)3: • czynniki przyrodnicze: w tym określona budowa geologiczna (litostratygrafia i tektonika obszaru), rzeźba terenu, stosunki wodne (wody powierzchniowe i podziemne), warunki klimatyczne, pokrycie glebowe, szata roślinna i świat zwierzęcy. NaleŜy mieć na uwadze, fakt bardzo duŜej zmienności tych czynników, które z wyjątkiem budowy geologicznej i rzeźby terenu zmieniały się wielokrotnie w czasach historycznych (porównaj tab. 1). Zgodnie z załoŜeniami determinizmu geograficznego (Ratzel, 1891)4, to te czynniki określają warunki zasiedlenia ekumeny i postępu cywilizacyjnego. Ułatwiają, utrudniają lub wręcz uniemoŜliwiają rozwój gospodarki na danych obszarach, a łamanie praw przyrodniczych doprowadza do zaburzenia równowagi w geosystemie, w skrajnych przypadkach nawet do katastrof ekologicznych, • czynniki historyczne i polityczne – zdarzenia wynikające ze zmiany granic, wojen, podziałów administracyjnych, systemy władzy i zarządzania ludźmi i przestrzenią (doktryny i ustroje polityczne), systemy prawne i administracyjne – które zmieniały się wielokrotnie w czasach historycznych, pozostawiając (na przykładzie Europy) wyraźne piętno w cechach organizacji przestrzeni, • czynniki społeczno-gospodarcze – w tym systemy osadnicze, formy własności ziemi i dóbr materialnych, struktura zawodowa, własnościowa i społeczna mieszkańców zasiedlających określone terytoria, • czynniki kulturowe – będące przejawem stopniowego kulturowego dojrzewania społeczeństw, doskonalone w dziejach wzorce budownictwa, style architektoniczne, odkrycia naukowe i wynalazki techniczne, tradycja, rosnące poczucie 3 Porównaj pracę J. Plit (2005), omawiającej wybitny dorobek M. Dobrowolskiej. 4 Na marginesie tych rozwaŜań determinizm przyrodniczy wpłynął na rozwój geopolityki, dla której stworzył podstawę filozoficzną. przynaleŜności terytorialnej, kultura duchowa: język (gwara), obyczaje, obrzędy, zwyczaje, wierzenia i religia, • czynniki cywilizacyjne – określone potencjałem intelektualnym i biologicznym społeczeństw, dostępnością do osiągnięć technicznych i dóbr materialnych. Czynniki te zrodziły rosnące poczucie bezpieczeństwa człowieka, stopniowe rozluźnianie związków ze środowiskiem przyrodniczym, a z czasem zachwyt zdobyczami techniki, co objawiło się w postaci filozoficzno-naukowego prądu - nihilizmu przyrodniczego. KolaŜ powyŜszych czynników tworzy układ wielu zmiennych, bardzo trudno dających się interpretować w skali globalnej; jest on przedmiotem interpretacji geografii kultury, najczęściej w odniesieniu do poszczególnych regionów świata. Udział tych czynników w Ŝyciu społeczeństw jest bez wątpienia zmienny, a ich wyjaśnianie na gruncie przeciwstawnych koncepcji determinizmu lub nihilizmu środowiskowego było źródłem zaciętych sporów naukowych. Dopiero idea posybilizmu wprowadzona przez Paula Vidal de la Blache’a otworzyła drogę do holistycznej i komplementarnej ich roli w Ŝyciu społeczeństw i procesach przeobraŜeń krajobrazów. Tym samym myśl vidaliańska otworzyła drogę dla rozwoju zrównowaŜonego w dzisiejszym pełnym rozumieniu (w ujęciu Pawłowskiego, 2009), jako harmonijnego rozwoju społeczeństw w poszanowaniu praw natury i osiągnięć kultury5. Etapy przeobraŜeń krajobrazu kulturowego W nawiązaniu do udziału powyŜszych czynników w kształtowaniu fizjonomii środowiska moŜna wyróŜnić kilka etapów przeobraŜeń krajobrazu. Przyjmując metodę ewolucyjną M. Dobrowolskiej (1948) i załoŜenie o „stratygraficznej” konstrukcji krajobrazu kulturowego, będącego efektem długotrwałych nawarstwień kulturowych na podłoŜu geograficznym, moŜna wskazać na kluczowe etapy przemian krajobrazów na przykładzie Europy. Odzwierciedlają one ewolucję społeczeństw i przełomowe momenty w dziejach cywilizacji europejskiej. Tłem tych rozwaŜań będzie podlegające autonomicznej6 ewolucji środowisko przyrodnicze, które jako dynamiczny system jest w nieustannym 5 Aktualnie powstaje nowa dziedzina wiedzy - historia klimatyczno-ekologiczna, (środowiskowa), która stawia sobie za cel uchwycenie związku między zmianami środowiska naturalnego a głównymi etapami dziejów człowieka. Tworzy się zatem nowy odłam determinizmu, który wszystkie zdarzenia i zmiany historyczne tłumaczy zmianami klimatu. 6 Do momentu kiedy człowiek zaczął sterować procesami przyrodniczymi i zaburzać naturalną równowagę i funkcjonowanie geosystemu. Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 procesie przemiany. Głównym motorem tych przemian były zmiany klimatu wywoływane pierwotnie 99 wyłącznie przyczynami astronomicznymi lub geologicznymi. PLEJSTOCEN HOLOCEN Tabela 1. Wiek granic holoceńskich chronozon, zaproponowany przez Mangeruda i in. (1974). Okres Chronozony Granice w latach Charakterystyka klimatyczno-roślinna na przykładowych 14 C BP regionach Subatlantycka Zmalało znaczenie dębu, wiązu i lipy jako składników lasów; wzrosła rola lasotwórcza sosny, buka i jodły; powstała przerwa w zasięgu świerka; w górach wykształcił się regiel dolny; w lasach bukowych pojawiły się subatlantyckie gatunki roślin, m.in. Chrysosplenium oppositifolium i Potentilla sterilis; dodatkowo z zachodu przybyły leśne rośliny górskie, m.in. Galium hercynium, Luzula silvatica. 2500 Subborealna Okres rozpoczęło początkowe ochłodzenie, zmalało znaczenie lasotwórcze wiązu i lipy, a wzrosło świerka, grabu, buka i jodły. Temperatury zaczęły spadać, wydłuŜyły się lodowce górskie, lasy szpilkowe wycofały się na południe, obniŜył się poziom morza, następowało pustynnienie. Następnie ocieplenie klimatu, wzrost wilgotności powietrza. 5000 Atlantycka Okres klimatu ciepłego i wilgotnego rozprzestrzeniały się ciepłolubne gatunki drzew liściastych m.in. lipa, dąb, wiąz i jesion; dodatkowo pojawiał się buk i jodła, w okresie tym doszło do zetknięcia się północnego i południowego zasięgu świerka; w górach uległa podniesieniu górna granica lasu. 8000 Borealna Okres stopniowego ocieplania i zwilgotnienia klimatu; pojawiły się pierwsze lasy, w których występowała olsza, sosna, leszczyna i wiąz; dodatkowo pojawiła się lipa i dąb, a na północnymwschodzie świerk; na bezleśnych i mających parkowy charakter siedliskach pojawiły się liczne rośliny kserotermiczne i kontynentalne, m.in. Trifolium lupinaster, Prunus fruticosa, Adenophora liliifolia, Inula hirta i Aster amellus. Czas rozwoju borealnych lasów iglastych (tajga) zachodniej Syberii i Kanady, rozciągały się wówczas 300 km dalej na północ. Temperatura wód oceanicznych była na niektórych obszarach wyŜsza o 6°C. WzmoŜone opady wypełniły po brzegi baseny i jeziora saharyjskie, a jezioro Czad przybrało rozmiary morza co zapewniło wzmoŜone osadnictwo na obszarze saharyjskim. 9000 Preborealna Okres zimny i suchy, z czasem stopniowo ulegał ociepleniu i zwilgotnieniu; dominowała przede wszystkim roślinność światłolubna; rozprzestrzeniły się holoceńskie lasy brzozowe i brzozowo-sosnowe, przy czym na południu zwiększył się udział świerka; cechą charakterystyczną był brak buka; relikty tego okresu to: Ajuga pyramidalis, Bupleurum longifolium, Pleurospermum austriacum, Pulsatilla vernalis oraz Arnica montana. W górach postępował rozwój torfowisk, formowanie wysokogórskich ziołorośli i traworośli, a zwłaszcza muraw z duŜą ilością turzyc. 10 000 Młodszy Dryas Stanowił ostatni zimny epizod ostatniego zlodowacenia. Etap postoju cofającego się lądolodu skandynawskiego na morenach środkowo-szwedzkich. Wywarło to zasadniczy wpływ na roślinność całej Europy, w tym teŜ Polski. Poszerzeniu uległ bezleśny pas tundry, który sięgał zachodu aŜ po Sudety. Świadczą o tym relikty roślinności arktycznej występujące na tym terenie, np. Betula nana, Rubus chamaemorus i Saxifraga nivalis. Łuk Karpat oddzielał od Tundry las subarktyczny z dominacją brzozy na północy i sosny, modrzewia oraz limby na południu Źródło: Walanus A., Nalepka D., 2005; częściowo uzupełnione i zmienione. 100 Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 Tabela 2. Wiek granic holoceńskich chronozon w ujęciu L. Starkla (1977). Źródło: Walanus A., Nalepka D., 2005; częściowo uzupełnione i zmienione. Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 Na podstawie badań paleobotanicznych, głównie wyników analiz palynologicznych (polegających na procentowym określeniu udziału pyłków roślin w osadach głównie jeziornych i torfowych) i dendrochronologicznych, podzielono holocen na okresy klimatyczne7. Pomimo, Ŝe klimat holocenu cechuje się względną łagodnością i stabilnością (klimat interglacjalny) - zmiany średniej temperatury rocznej w tym czasie sięgały około 1-2°C w średnich szerokościach geograficznych - moŜna w trakcie ostatnich 10 000 lat wydzielić wahania, które wpłynęły zasadniczo na całą ewolucję środowiska przyrodniczego, a tym samym zdecydowały o tworzeniu warunków preferencyjnych (lub odpowiednio utrudnień) dla procesów jego uŜytkowania środowiska przyrodniczego (Lamb, 1977; 1982; Mayewski i in., 2004 ). Korelując powyŜsze prawidłowości klimatyczne i warunki florystyczne z rozwojem kultur ludzkich moŜna wskazać na następujące etapy rozwoju krajobrazu: Etap I: 12 800 BP – 11 250 BP – schyłkowy plejstocen (młodszy dryas - YD) – starsza epoka kamienia – paleolit. Stopień ingerencji w krajobraz był bardzo nieznaczny i pozwalał na zachowanie pierwotnej jego struktury. Etap II: 11 250 BP - 6 500 BP – okres mezolitu - lokalne społeczności prowadziły gospodarkę przyswajającą, zbieractwo, myślistwo, rybołówstwo. Zmiany wywoływane na tym etapie miały charakter minimalny i podlegały naturalnym procesom ekologicznej samoregulacji. Gospodarka przyswajająca przystosowywała się do rozmiarów naturalnej produktywności eksploatowanych części środowiska i nie przekraczała bezpiecznego dla nich poziomu wykorzystania. 7 W 1974 roku ukazała się fundamentalna praca Mangeruda i innych, w której określono granice holoceńskich i późnoglacjalnych chronozon, a więc jednostek stratygraficznych zdefiniowanych przez czas. Chronozony nie są, zasadniczo wyznaczone przez, np. zmiany roślinności, czy ogólnie klimatu, a osadzone są tylko w czasie. Charakterystyczne jest, Ŝe ich granice wyraŜają się równymi liczbami lat, tzn. łatwymi do zapamiętania liczbami mającymi jedną lub, co najwyŜej dwie cyfry znaczące (Tab. 1). W klasyfikacji Blytta-Sernandera, zmodyfikowanej przez Mangeruda i in. (1974), a następnie przez L. Starkla, holocen podzielony jest na chronozony: preboreał, boreał, atlantyk, subboreał, subatlantyk (za Walanus A., Nalepka D., 2005; Starkel, 1991). Klimat późnego holocenu (ostatnie 4-5 tys. lat) stopniowo ochładza się w wyniku zmian parametrów orbity Ziemi - cykle Milankovicia). W tym czasie wielokrotnie powtarzające się oscylacje lodowców górskich zwiększają stopniowo swój zasięg by osiągnąć swoje postglacjalne maksimum podczas małej epoki lodowej (1300 do 1950 r.). Dlatego późny holocen określany jest takŜe jako neoglacjał. 101 Etap III: 6500 – 3800 BP – na obszarach objętych neolityczną eksploatacją środowiska krajobraz przyjmował formę kulturową. Pozostałe obszary, wolne od ludzkiej ingerencji zachowały krajobraz pierwotny. Pojawiły się realne zniszczenia w środowisku przyrodniczym polegające w pierwszym rzędzie na znacznych odlesieniach. Proces gospodarczy oparty o technikę wypaleniskową odzwierciedlił się bardzo wyraźnie w krajobrazie. Na drugą fazę neolitu, związaną w naszej strefie z gospodarowaniem człowieka kultury pucharów lejowatych, przypadł okres pogorszenia warunków klimatycznych w subboreale8. Jednocześnie trwała ekspansja osadnicza na tereny wysoczyznowe, bardziej suche, które sprzyjały stosowanej wypaleniskowej technice agrarnej. W związku ze stosowaniem ognia jako podstawowego środka agrotechnicznego gospodarka przybierała formy bardziej intensywne (Godłowska i in., 1995; Godłowski, Kozłowski, 1985). Ochłodzenie i stopniowe osuszanie klimatu w subboreale spowodowało zmiany w lokalnym obiegu wody. Zaburzenia mogły pojawiać się takŜe w związku z sumowaniem się wpływów z postępującego odlesienia. W przekształcaniu krajobrazu w tym okresie wyraźnie kumulowały się wpływy oddziaływań naturalnych, związanych ze zmianą klimatu w kierunku osuszania i efekty gospodarczej działalności człowieka. Rozwijając system wypaleniskowy, człowiek potęgował naturalny proces osuszania i przebudowy siedlisk w kierunku lasostepu i zbiorowisk trawiasto-łąkowych. W takich warunkach rekonstrukcja lasu była znacznie utrudniona. Po tym etapie nastąpiła okresowa regeneracja krajobrazu w kierunku struktur pierwotnych (moŜliwe były przerwy osadnicze). Etap IV – Epoka brązu i pierwszego okresu Ŝelaza (okres halsztacki): 3 800 – 2 500 BP – w środkowej Europie związany z działalnością społeczności kultury łuŜyckiej (w przypadku odwołań do chronologii kultur wygodniejsze jest stosowanie historycznej skali czasu „przed naszą erą” – BC. Dla kultury łuŜyckiej będą to lata 1700–1300 p.n.e. co odpowiada datowaniu 3700 – 3300 BP). Krajobraz rozwijał się w warunkach klimatu ciepłego i suchego schyłkowego subboreału. Dopiero w końcowym okresie nastąpiło ochłodzenie związane z pierwszą fazą subatlantyku. Przemiany środowiska dotyczyły głównie tradycyjnych juŜ obszarów zasiedlenia, do których wracały kolejne grupy osadników. Etap ten charakteryzowała stacjonarne osadnictwo i długotrwałe uŜytkowanie terytoriów gospodarczych, związane z osiadłym trybem Ŝycia. Gospodarkę tego okresu cechowała równoczesność stosowania róŜnych technik eksploatacyjnych, 8 Po okresowym osuszeniu, które zamyka okres atlantycki, zaznaczyło się ochłodzenie i zwilgotnienie początkowego stadium subboreału. 102 Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 zarówno przyswajalnych jak i produkcyjnych. Wynikała z tego potrzeba uŜytkowania wszystkich stref krajobrazowych. Jednak gospodarka tego okresu wywierała miejscową, a co za tym idzie minimalną presję na środowisko naturalne, stąd stopień przekształcenia krajobrazu w stosunku do struktur pierwotnych był niewielki. Etap V: 2500 BP – 1600 BP (do IV wieku naszej ery) – związany z drugą fazą epoki Ŝelaza (okres lateński i rzymski), której odpowiadała w środkowej Europie działalność ludności kultury przeworskiej, (II–V wiek naszej ery) i rozkwit Imperium Rzymskiego na południu i zachodzie Europy (odpowiednio VIII p.n.e. – IV n.e.). Etap, charakteryzujący się ociepleniem klimatu, cechowało wprowadzanie innowacji technicznych, związanych z upowszechnianiem narzędzi Ŝelaznych, co miało swoje reperkusje w sposobach uŜytkowania ziemi (Wielowiejski, 1960). Rolnictwem obejmowano tereny o zróŜnicowanej morfologii terenu i warunkach glebowych i wodnych (takŜe kamieniste i trudne do uprawy grunty wysoczyzn). Źródła archeologiczne potwierdzają, Ŝe na tym etapie intensywnie rozwijało się hutnictwo Ŝelaza. Fakt ten rejestrują takŜe źródła palynologiczne - diagramy pyłkowe obrazują spadek lesistości. Wylesienie z tego okresu związane było ze wzmoŜonym zapotrzebowaniem na węgiel drzewny do produkcji hutniczej. Proces deforerstacji informuje jedynie o samym fakcie przemiany krajobrazu, nie moŜna stwierdzić w jaki sposób wylesienie odbiło się na innych elementach środowiska przyrodniczego np. na lokalnym obiegu wody. Struktura krajobrazu wyraźnie róŜniła się w części południowo-zachodniej Europy (gdzie m.in. powstawały silnie zaludnione miasta oraz gęsta sieć dróg), a środkowowschodniej kontynentu, gdzie przewaŜała gospodarka rolna i lokalne rzemiosło skupione wokół grodów. Etap VI: IV-VI w n.e. – był okresem wędrówek ludów i masowych migracji plemion barbarzyńskich, w szczególności Hunów i Germanów na ziemie Cesarstwa Rzymskiego u schyłku staroŜytności i w początkach średniowiecza. Zbiegł się z ochłodzeniem klimatycznym. W tym czasie wiele terytoriów zostało wyludnionych, ustały procesy lokalnej antropopresji gospodarczej, a w ślad za tym nastąpiła regeneracja pierwotnego krajobrazu zdeterminowana panującymi warunkami klimatycznymi (Mączyńska, 2001). Etap VII: okres średniowiecza (VI – XVI w) – w warunkach klimatu ciepłego i suchego (optimum klimatyczne holocenu) osadnictwo koncentrowało się w starych, niŜej połoŜonych terytoriach zasiedlania, gdzie w miejsce wycinanych lasów grądowych i łęgowych powstawały większe kompleksy pól uprawnych. Zwilgotnienie klimatu pozwoliło na częściowe uniezaleŜnienie się osadnictwa od dolin rzecznych, z czasem następowało rozproszenie osadnictwa na wysoczyzny, które wykorzystywało wody podziemne. Postępował intensywny rozwój miast na terenie całej Europy9. Etap VIII: krajobraz kulturowy okresu nowoŜytnego (XVI – do końca XVIII w wieku). Wraz z pogłębiającym się ochładzaniem klimatu związane z małą epoką lodową10 oraz przemianami ustrojowymi i gospodarczymi w Europie następowało dalsze rozpraszanie osadnictwa na nowe terytoria zasiedlenia. Podstawową formą własności ziemskiej były wielkoobszarowe folwarki. Rolnictwo rozwijało się przede wszystkim na obszarach wysoczynowych, w dolinach kwitło - oparte na energii rzek - rzemiosło. Wypełniała się struktura osadnicza. Powstawały nowe wsie, rozbudowywano stare i budowano nowe miasta. Środowisko przyrodnicze podlegało w tym okresie wpływom zjawisk ekstremalnych, których częstotliwość wyraźnie wzrosła w początkach wyróŜnionego etapu. Europa targana była licznymi konfliktami zbrojnymi. Mimo to, początkowo dało się zauwaŜyć wyraźne oŜywienie gospodarcze. Pociągnęło to za sobą zdecydowane przyspieszenie tempa przeobraŜeń krajobrazu w związku z rozwojem i wdraŜaniem wynalazków i urządzeń technicznych, które przyniosła epoka Oświecenia. Zaowocowało to większą dynamiką i represyjnością wobec środowiska i krajobrazu. Na tym etapie dają się zauwaŜyć pierwsze przejawy kryzysu ekologicznego (Pawłowski, 2009). Etap IX: krajobraz kulturowy doby wczesnoindustrialnej i industrialnej (XVIII – XX w.). Okres ten zbiega się takŜe z powolnym ocieplaniem i stabilizacją klimatu. Oprócz typowych dla poprzedniego etapu form gospodarowania zaczęły pojawiać się nowe. Stopniowo zagęszczała się „kulturowa” sieć elementów w krajobrazie. Okres ten otwiera rewolucja przemysłowa, za której przełomową datę uznajemy rok 1769, w którym J. Watt dokonał istotnej modyfikacji maszyny parowej (Pawłowski, 2009). Powstały pierwsze fabryki, kopalnie, huty. Dało to początek gwałtownej antropopresji i początkom krajobrazu antropogenicznego odmiany przemysłowej. Stopniowo zniekształceniu uległy wszystkie komponenty środowiska, a w wyniku często Ŝywiołowych procesów zawłaszczania przestrzeni zniszczeniu ulegała harmonijnie kształtowana struktura krajobrazu kulturowego. Nasilenie tych zmian, obciąŜonych dodatkowo czynnikiem politycznym (ustrojowym), nastąpiło w Europie po II wojnie światowej, kiedy po podziale Europy „Ŝelazną kurtyną” jej część środkowowschodnia podległa decyzjom gospodarki centralnie sterowanej. Przestrzeń krajów tzw. bloku wschodniego doświadczyła przemiany doby industrialnej szczególnie boleśnie. Między innymi w 9 Okres zamyka przełomowa i symboliczna data uznana za początek rewolucji naukowej 1543 r. – wydanie dzieła M. Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. 10 W tym rekordowo zimny okres zwany Minimum Maundera – trwający od 1645 do 1717 r. Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 Polsce krajobraz podlegał przymusowemu „unowocześnianiu”, co odbiło się na utracie toŜsamości i swojskości11 wielu miasteczek, ale przede wszystkim polskiej prowincji. Krajobraz Europy środkowo-wschodniej nabrał nowych funkcji i znaczeń i był wykorzystywany jako narzędzie umacniania władzy i swoiste medium reprezentującym klasę rządzącą (Czepczyński, 2006, 2008). I kiedy na zachodzie otwierał się nowy etap rozwoju, za którego symboliczny początek uznajemy opublikowanie raportu U’Thanta (Donella i in., 1973), kraje socjalistyczne trwały w postępującej degradacji środowiska i nijaczenia12 krajobrazu. Wielkie deklaracje o ograniczeniu negatywnego wpływu człowieka na środowisko w krajach socjalistycznych pozostawały w sferze abstrakcji. Etap X: krajobraz kulturowy przełomu XX i XXI wieku i obecnie – rozpoczyna go wielkie otwarcie na procesy globalizacji powszechne przyjęcie zasad rozwoju zrównowaŜonego. Okres początkują przemiany demokratyczne i ustrojowe w całej Europie oraz rozwój struktur i przestrzeni wspólnej Europy – Unii Europejskiej. Jednocześnie jest to czas wielkich przemian w krajach wysokorozwiniętych, związany z wdraŜaniem przemysłu wysokich technologii (high-tech). Krajobraz kształtowany jest poprzez procesy mające swe źródło w technogenezie i infogenezie (Andreychouk, 2008). Myśl (wiedza, nauka) czyli noos, staje się główną siłą kreującą „nowy świat”13. Większość państw europejskich dotyka potrzeba zmian funkcjonalnych i restrukturyzacji gospodarki. Przemiany pomimo, Ŝe uzasadnione ekonomicznie, często obrazują się w przestrzeni w sposób Ŝywiołowy i chaotyczny. Procesy demokratyzacji dotyczą takŜe liberalizacji i uwolnienia niegdyś centralnie sterowanych decyzji przestrzennych. Obecnie często są one podejmowane ad hock14, często zagraŜają jakości krajobrazu i wymagają pilnie wprowadzenia jasno określonych przepisów podległych idei rozwoju zrównowaŜonego. O powadze sytuacji świadczy fakt, Ŝe w deklaracjach zjednoczonej Europy bardzo waŜną rolę zaczęła pełnić polityka krajobrazowa. Dowodzi tego słynna juŜ Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona jako dokument międzynarodowy we Florencji dnia 20 października 2000 r. (weszła w Ŝycie w 2004 r.). 11 O idei swojskości miasta pisze wiele K. Pawłowska (2001). 12 Termin wprowadzony przez Czesława Miłosza, uŜyty następnie w pracach z zakresu architektury krajobrazu przez K. Pawłowską. 13 Zwracał na to uwagę juŜ w końcu lat 60. XX w m.in. Wiernackij (1967); na takich filarach oparta jest takŜe filozofia ewolucjonizmu Teilharda de Chardin. 14 Szersze omówienie tych zagadnień znajdzie czytelnik w 10 Tomie Prac Komisji Krajobrazu Kulturowego Pt.: Zarządzanie Krajobrazem kulturowym (red. U. MygaPiątek, K. Pawłowska, 2008). 103 Polityka krajobrazowa a rozwój zrównowaŜony Konwencja stanowi zbiór wytycznych i standardów prawa obowiązujących w zakresie polityki krajobrazowej wśród krajów, które ją przyjeły. Polska podpisała umowę w 2001 r., a ratyfikowana 24 czerwca 2004 roku15. Konwencja stanowi nowy instrument poświęcony wyłącznie ochronie, gospodarce i planowaniu krajobrazów w Europie. Bardzo waŜnym elementem w tych działaniach jest współpraca międzynarodowa, gdyŜ jakość i róŜnorodność krajobrazów europejskich uznana została za wspólne dziedzictwo i wspólny zasób (Gerlee, 2008). Dla potrzeb konwencji zdefiniowano pojęcie krajobrazu jako: obszar, postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich. Za politykę w zakresie krajobrazu uznano wyraŜenie przez właściwe organy publiczne ogólnych zasad, strategii i wytycznych, które pozwalają podejmować specjalne środki ukierunkowane na ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazów. Zdefiniowano takŜe pojęcie ochrony krajobrazu jako działania na rzecz zachowania i utrzymywania waŜnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby ukierunkować i harmonizować zmiany, które wynikają z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Określono pojecie gospodarowanie krajobrazem rozumiane jako działanie, z perspektywy trwałego i zrównowaŜonego rozwoju (wytłuszczenie UMP), w celu zapewnienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych. Konwencja precyzuje takŜe kolejny aspekt praktyczny w zakresie naszych działań w krajobrazie stanowiąc, iŜ „planowanie krajobrazu” znaczy skuteczne działanie perspektywiczne mające na celu powiększenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazów. Konwencja Krajobrazowa przyznaje wyjątkową rolę krajobrazu dla społeczeństwa. Dokument nadaje krajobrazowi pozycję kluczowego warunku do istnienia dobrobytu społeczeństw i jednostek przez wskazanie na jego wartość utylitarną. W myśl konwencji krajobraz jest zasobem (wytłuszczenie UMP) sprzyjającym działalności gospodarczej, a jego ochrona, gospodarka i planowanie mogą przyczynić się do tworzenia zatrudnienia. Zapisy konwencji wskazują takŜe na rolę krajobrazu w publicznym zainteresowaniu kulturą, ekologią i sprawami społecznymi oraz w przyczynianiu się do pielęgnowania kultur lokalnych. Ponadto konwencja uznaje, Ŝe krajobraz jest podstawowym komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, przyczyniającym się do dobrobytu ludzi i konsolidacji europejskiej toŜsamości. 15 Pełny tekst konwencji opublikowany został w Dzienniku Ustaw 2006, Nr 14 poz. 98. 104 Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 Stwierdza takŜe, iŜ jest on waŜną częścią jakości Ŝycia ludzi zarówno na obszarach zdegradowanych, przeciętnych jak i na tych o wysokiej jakości środowiska, w miastach i na wsi (Gerlee, 2008). Dlaczego krajobraz wymaga rozwoju zrównowaŜonego ? – casus Polski Pytanie wydaje się w pełni zasadne w kontekście powyŜszych stwierdzeń. Skoro regulacje prawne na szczeblu europejskim, stoją na straŜy ochrony toŜsamości naszego krajobrazu, to dlaczego tyle złego dzieje się w polskiej przestrzeni w zakresie np. praktyk budowlanych? Odpowiedź jest stosunkowo prosta. Z jednej strony podlegamy zasadom globalnej ekonomii, która uświęciła konsumpcję jako naczelny warunek rozwoju, z drugiej borykamy się z typowo polskimi cechami społeczeństw, które pojęcie swobody i wolności traktują z nonszalancją przykrą w skutkach. Krajobrazy są zawsze wyrazem oddziaływania określonej polityki, systemu sprawowania władzy itd. (Górka, 2008). ZauwaŜmy, Ŝe dawna polityka, takŜe przestrzenna, zakładała postęp osiągany w drodze konsekwentnego wysiłku. Obecnie polityka i władza polityków nad przestrzenią ustępują przed prawami rynku. Zarządzanie krajobrazem zdominowały reguły zysku i konsumpcji. Wizja przyszłego trwałego i harmonijnego rozwoju, zostaje zastąpiona epizodycznymi wydarzeniami (event) przynoszącymi zawsze jedynie chwilowe zyski i satysfakcję (Baudillard, 2006). Fakt, Ŝe Ŝyjemy w „turboświecie”, którego zasadniczymi cechami jest szybkozmienność, niepewność i nieprzewidywalność (Sztumski, 2006), powoduje, Ŝe wszystko traktowane jest w kategoriach produktu na sprzedaŜ. Takim towarem stały się czas i przestrzeń; stał się nim równieŜ krajobraz. Krajobraz, szczególnie ten zadbany, „estetycznie poprawny” staje się przedmiotem handlu. „Krajobrazy na sprzedaŜ” są masowo zagospodarowywane przez deweloperów lub przez tzw. kolonizację turystyczną.16 W wyniku tych przemian krajobrazy tracą swą regionalną toŜsamość a stają się markowym produktem, którego „klony” coraz częściej moŜemy obserwować w róŜnych częściach kraju17. Zarządzanie krajobrazem w Polsce nie dysponuje obecnie skutecznym narzędziem nadzoru. W 16 Szczególną jej postacią jest budownictwo „drugich domów” w strefie podmiejskiej lub budownictwo letniskowe. Zgodnie z arystotelesowską ideą kalotropizmu tak bardzo „zbliŜamy” się do jego piękna, Ŝe mu zagraŜamy (Böhm, 2008 a, Myga-Piątek, 2008). 17 Np. implanty regionalnej podhalańskiej architektury moŜemy obserwować w całym naszym kraju. W oderwaniu od swego krajobrazowego i przyrodniczego kontekstu „straszą” na Mazowszu i Wielkopolsce. Problem ten ma wiele przyczyn i wymaga odrębnego omówienia. Autorka analizuje go m.in. swych publikacjach z roku 2008 wymienionych w spisie literatury. 2003 r. z mocy ustawy straciły waŜność wszystkie plany zagospodarowania przestrzennego uchwalone przed rokiem 1995 a opracowanie nowych zaleŜy od woli gmin, które mogą wydawać pozwolenia na budowę bez planu. Rozporządzeniem z dnia 02.10. 2007 r. zlikwidowano w Ministerstwie Budownictwa Departament Ładu Przestrzennego i Architektury. Nieco wcześniej w Ministerstwie Środowiska powstała koncepcja (na razie nie zrealizowana) przekazania części uprawnień dyrekcji parków narodowych lub Lasom Państwowym (Böhm, 2008). Najnowsze pomysły resortu infrastruktury, zmierzają do tego, aby plany urbanistyczne opracowywali deweloperzy lub osoby budujące dom samodzielnie. Tak lekcewaŜące podejście parlamentu do gospodarki przestrzennej w skali kraju, budzi zdumienie zachodnich ekspertów, którzy zapoznali się bliŜej z polską praktyką (Raport NajwyŜszej…, 2007). Polski paradoks polega na tym, Ŝe to co jest obowiązkowe jest nieobowiązujące, natomiast to co jest obowiązujące – nie jest obowiązkowe. Obowiązkowo opracowywana Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, jest bardzo ogólnikowa i nie związana bezpośrednio z planami niŜszego szczebla. RównieŜ obowiązkowo opracowywane Plany regionalne i Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, są nieprzekładalne na decyzje administracyjne (Böhm, 2008 b). A Górka (2008) zwraca uwagę, Ŝe terytorialne środki i finalne załoŜenia nie potrafią teŜ sprostać powszechnie poŜądanej elastyczności i mobilności rozwiązań. „Śmierć czasu” i „śmierć przestrzeni” dotyka paradoksalnie najbardziej terytorialnego i trwałego wymiaru naszej działalności – kształtowania krajobrazu (Górka, 2008). Z. Bauman (2006) pisze, Ŝe idea zarządzania jako myśl o realizowaniu „świata z góry zaprojektowanego” dobiegła w świecie konsumpcji swego kresu. Trwałość wydaje się w nim przekleństwem, bo wyklucza atrakcyjność nowości. Wydarzenie wygrywa ze strategią. Nasze Ŝycie, a zatem nieuchronnie i krajobraz, zostało opanowane przez rządzone logiką prestiŜu i mody, ludyczne gadŜety, a reklama przekonuje, Ŝe Świat jest twoim placem zabaw! Obecnie zarządzanie przestrzenne zostało ograniczone do sterowania pojedynczymi projektami – wydarzeniami. Projekty osiedli czy pojedynczych obiektów nie wynikają z Ŝadnej porządkującej wizji (koncepcji) planistycznej krajobrazu jako spójnej całości, lecz wyraŜają gorączkę ruchu - przymus poszukiwania za wszelka cenę nowych obszarów aktywności (Górka, 2008). W efekcie narasta chaos przestrzenny – dowód naszej „polskiej” rozrzutności. Popełnione błędy wynikające z pośpiesznie podejmowanych decyzji (takŜe tych, uwarunkowanych lukami prawnymi)18 18 Np. regulacjami prawnymi, w tym Ustawą o planowaniu przestrzennym z 27 marca 2003r (Dz. U. Nr 80 p. 717 z 2004 r., czy Prawem zamówień publicznych z 29 stycznia 2004 r. Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 wymagają kosztownych rewitalizacji. Przypadek Polski jest w tym względzie szczególny, gdyŜ jak wynika z przedstawionych powyŜej etapów rozwoju krajobrazu przyszło nam doświadczać historii nasyconej dość skrajnymi wydarzeniami19. Wszystko wskazuje na to, Ŝe krajobraz podobnie jak środowisko przyrodnicze, naleŜy traktować jako zasoby strategiczne (Redclift, 1996; 2009). Musimy nauczyć się go „oszczędzać”, podobnie jak uczymy się oszczędzać wodę czy energię. Wymaga to przewartościowania sposobów myślenia o krajobrazie, tak jak uczyniliśmy to w odniesieniu do środowiska przyrodniczego. Bardzo wiele zadań stoi przed edukacją; konieczne jest wprowadzanie do programów szkolnych treści uczących estetyki i pielęgnacji piękna20 krajobrazu a takŜe wychowujących do przestrzegania zasad racjonalnego korzystania z „wolnych przestrzeni”. Pomocne w tym względzie będzie takŜe uświadomienie sobie roli partycypacji społecznej na rzecz krajobrazu. Partycypację rozumianą jako uczestnictwo w korzyściach i uczestnictwo w kosztach. Pierwsza cieszy się duŜym powodzeniem, druga mniejszym. Ale Ŝadnej wartości nie moŜna posiąść za darmo – taki jest najgłębszy jej sens. Zdobywa się ją z trudem, poprzez wyrzeczenia, kosztem czegoś. W tym konkretnym przypadku, za wartość pięknego krajobrazu płacimy przede wszystkim ograniczeniem swobody zachowywania się – niekiedy takŜe swobody w osiąganiu spodziewanego zysku z tytułu praw własności do danego terenu (Böhm, 2008 b). 105 Krajobraz stanowi źródło olbrzymiej ilości informacji związanych nie tylko z jego formą i substancją, ale równieŜ z treścią, a niejednokrotnie z funkcją, oddziałując na nasz intelekt, wywołując róŜne skojarzenia i stany emocjonalne (DąbrowskaBudziło, 2008). Wartości krajobrazowe są dobrem publicznym i naleŜą do wszystkich obywateli. Nie jest to jednak wystarczająca gwarancja dla ich przetrwania i dla- tego wymagają niekiedy ochrony „przed właścicielem”. Jak stwierdza A. Böhm jest to zajęcie kłopotliwe, niemodne, niechętnie podejmowane ale wykonalne i poŜyteczne. Kluczem do sukcesu są właściwe proporcje (podobnie jak zasygnalizowane we wstępnie proporcje miedzy wzrostem a rozwojem które dotyczą środowiska przyrodniczego). Krajobraz nie jest jednym z wielu przedmiotów konsumpcji i nie moŜe być tak traktowany (Górka, 2008). Rosnąca bezradność władzy, działającej pod naciskiem społeczeństwa, zmuszanej do rozwiązań chaotycznych i populistycznych była przez profesora J. Kołodziejskiego juŜ w 1996 r. zaliczona do scenariuszy ostrzegawczych. Krajobraz domaga się zatem zrównowaŜonego rozwoju przede wszystkim przez powszechną edukację krajobrazową21 i partycypację społeczną. Miejmy nadzieję, Ŝe obecny etap rozwoju krajobrazu, w którym podstawą jego kreowania była „gra w przestrzeni” i „gra o przestrzeń” dobiega końca. Aktualnie bardzo powoli dorastamy do naprawdę świadomego planowania przestrzennego. Wszystkie przykre w skutkach doświadczenia z historii powinny umacniać nas w dojrzałych i przemyślanych decyzjach. Powinniśmy powszechniej lansować tezę, Ŝe krajobraz jest dobrem publicznym i jednocześnie stanowi absolutną podstawę dalszej egzystencji społeczeństw (Pietras, Myga-Piątek, 2005). Ogniskuje w sobie kondycję środowiska przyrodniczego oraz kondycję (takŜe moralną) społeczeństw. Wymaga to zmiany optyki patrzenia na otoczenie, przewartościowania hierarchii potrzeb i oczekiwań w skali globalnej. Stawia przed lokalnymi politykami państw, parlamentem zjednoczonej Europy i wszystkich pozostałych państw, niespotykane dotychczas wyzwania. Wyzwania, które będą opierały się na konieczności wprowadzania konkretnych ograniczeń, które zapewne trudno będzie przyjąć, szczególnie w krajach o stosunkowo niedawno odzyskanej lub wprowadzonej demokracji. W przeciwnym jednak razie zapisy Europejskiej Konwencji Krajobrazowej jak i wykładnie zrównowaŜonego rozwoju pozostaną bezwartościowe. 19 Literatura Podsumowanie NaleŜy tu wymienić odmienną politykę przestrzenną trzech zaborców, następnie starania Polski okresu dwudziestolecia międzywojennego w odbudowie dawnego potencjału kulturowego i gospodarczego, przerwane II wojną światową, która przyniosła ogromne straty dziedzictwa kulturowego ale takŜe w środowisku przyrodniczym – których nota bene nikt jeszcze nie oszacował – wreszcie po 1989 r. demokratyczne państwo, którego obywatele po latach niewoli zachwycili się wolnością. 20 W maju 2005 r. na zlecenie Stowarzyszenia Architektów Polskich, CBOS przeprowadziło sondaŜ na próbie dorosłej ludności (Polska przestrzeń…, 2007). W ankietach 83% badanych osób deklarowało zainteresowanie jakością swojego otoczenia, w tym 37 % twierdziło, Ŝe jest to bardzo duŜe zainteresowanie. 69 % badanych uwaŜa, Ŝe zmiany zachodzące w ich otoczeniu zmierzają w dobrym kierunku, 6 % Ŝe w złym. Reszta nie potrafiła ich ocenić (Böhm, 2008). 1. 21 ANDREYCHOUK V., Evolution of the Geographical Environment and Contemporary Geography, in: Methodology of Landscape Research, ed. Andreychouk V, Dissertations Commission of Cultural Landscape No. 8, Commission of Cultural Landscape, Sosnowiec 2008, s.5- 29. Polska od niedawna doczekała się własnych absolwentów z kierunku architektura krajobrazu. Ale edukacji prokrajobrazowej (kursy, szkolenia, studia zawodowe, studia podyplomowe) wymaga całe społeczeństwo, w tym przede wszystkim administracja samorządowa i członkowie rady gmin. 106 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 BAUDRILLARD J., Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury. Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2006, s. 58-112. BAUMAN Z., Społeczeństwo w stanie oblęŜenia, Wydawnictwo Sic! Warszawa 2006. BLACK I.S., (Re)reading Architectural Landscapes, in: Studying Cultural Landscape, ed. Robertson I., Richards P., London 2003, s. 1946. BÖHM A., Between the Theory and Practice of Landscape Formation, in: Methodology of Landscape Research, ed. Andreychouk V., Dissertations Commission of Cultural Landscape No. 8, Commission of Cultural Landscape, Sosnowiec, 2008a, s. 63-74. BÖHM A., Między mandatem a partycypacją społeczną, w: Zarządzanie krajobrazem kulturowym, red. Myga-Piątek U., Pawłowska K., Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 10, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2008b, s. 515-524. CASGROVE D., DANIELS S., (eds.), The Iconography of Landscape. Essays on the Symbolic Represenataion, Designand Use of Past Environment, Cambrigde University Press, Cambrigde 2004. CZEPCZYŃSKI M., Krajobraz kulturowy miast po socjalizmie. Tendencje przemian form i znaczeń, w: Przestrzenie miast po socjalizmie. Studia społecznych przemian przestrzeni zurbanizowanych, red. Czepczyński M., Uniwersytet Gdański, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk 2006, s. 45-62. CZEPCZYŃSKI M., Cultural Landscape of Post-Socialist Cities. Representation of Powers and Needs, Ashgate, Adlershot 2008. DEGÓRSKI M., Krajobraz jako obiektywna wizualizacja zjawisk i procesów zachodzących w mega systemie środowiska geograficznego, w: Krajobraz kulturowy. Aspekty teoretyczne i metodyczne, red. Myga-Piątek U., Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 4, Komisja krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2005, s. 13-25. DOBROWOLSKA M., 1948, Dynamika krajobrazu kulturalnego, w: Przegląd Geograficzny, t. XXI, z. 3–4, s.151–205. DOBROWOLSKA M., Przemiany środowiska geograficznego Polski do XV w., PWN, Warszawa 1961. DONELLA H. MEADOWS D.H, DENNIS L. MEADOWS D.L., BEHRENS J, Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973. Europejska Konwencja Krajobrazowa z 20 października 2000 roku, (Dz.U. z 2006 r. nr 14, poz. 98). GERLEE A., Krajobraz i jego walory w polskim prawie oraz percepcji społecznej, w: Studia krajobrazowe jako podstawa właściwego gospodarowania przestrzenią, red. Zaręba A., Chylinska 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. D., Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2008, s. 301-309. GODŁOWSKI K., KOZŁOWSKI J. K., Historia staroŜytna ziem polskich, PWN, Warszawa 1985. GODŁOWSKA M. i in., Młodsza epoka kamienia, w: Pradzieje i średniowiecze, Natura i kultura w krajobrazie Jury, Kraków 1995, s. 49-85. GÓRKA A., Zarządzanie krajobrazem w czasach konsumpcji, w: Zarządzanie krajobrazem kulturowym, red. Myga-Piątek U, Pawłowska K, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 10, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2008, s. 560-566. HALL S., The Work of Representation, in: Representation. Cultural representation and Signifying Practices, ed. Hall S., Sage Publication, London 2002, s. 13-74. LAMB H., Climate, Present, Past and Future. Climate History and the Future, vol. 2, Methuen and Company, Ltd. London 1977. LAMB H., Climate, History and the Modern World. Methuen London, New York 1982. MANGERUD J., ANDERSEN S.T., BERGLUND B.E., DONNER J., 1974, Quaternary Stratigraphy of Norden, a Proposal for Terminology and Classification, in: Boreas 3, p. 109-126. MĄCZYŃSKA M., Europa w okresie wędrówek ludów, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Poznaniu, Poznań 2001. MAYEWSKI P.A., ROHLING E., STAGER C., KARLÉN W., MAASCH K., MEEKER L.D., MEYERSON E., GASSE F., VAN KREVELD S., HOLMGREN K., LEE-THORP J., ROSQVIST G., RACK F., STAUBWASSER M., SCHNEIDER R., 2004, Holocene Climate Variability, in: Quaternary Research 62, p. 243– 255. MEADOWS D.H., MEADOWS D.L., J. BEHRENS, Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973. MEADOWS D.H., MEADOWS D.L., RANDERS J, Przekraczanie granic. Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość, Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa 1995. MYGA-PIĄTEK U., 2001, Spór o pojecie krajobrazu w geografii i dziedzinach pokrewnych, w: Przegląd Geograficzny, T. 73, z. 1-2, s. 163-176. MYGA-PIĄTEK U., Krajobraz kulturowy w badaniach geograficznych, w: Krajobraz kulturowy, aspekty teoretyczne i metodologiczne, red. Myga-Piątek U., Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, nr 4, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2005a, s. 4053. Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 29. MYGA-PIĄTEK U., Historia, metody i źródła badań krajobrazów kulturowych, w: Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu, red. Szponar A., Horska-Schwarz S., Problemy ekologii krajobrazu, t. XVII, Wrocław 2005 b, s.71-77. 30. MYGA-PIĄTEK U., Between Tradition and Modernity of the Cultural Landscape Research Discussion on Methodology, in: Methodology of Landscape Research, ed. Andreychouk V., Dissertations Commission of Cultural Landscape, No 9, Commission of Cultural Landscape, Sosnowiec 2008a, p. 75-92. 31. MYGA-PIĄTEK U., Krajobrazy kulturowe wyŜyny krakowsko-częstochowskiej, rozwaŜania o przyrodzie, historii, wartościach i zagroŜeniach, w: Zarządzanie krajobrazem kulturowym, red. Myga-Piątek U, Pawłowska K., Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 10, Komisja krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2008b, s. 337-357. 32. PIETRAS M., MYGA-PIĄTEK U., Własność prywatna, własność publiczna: o znaczeniu posiadania dla kształtowania krajobrazu oraz relacji człowieka z miejscem i przestrzenią, w: Krajobraz kulturowy. Aspekty teoretyczne i metodyczne, red. Myga-Piątek U., Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 4, Komisja krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2005, s. 13-25. 33. PIETRZAK M., Syntezy krajobrazowe – załoŜenia, problemy, zastosowania, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1998. 34. PIETRZAK M., Ewolucja poglądów geograficznych na krajobraz, w: Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie, red. Maik W., Rembowska K., Suliborski A., Zakład Geografii społecznej i Turystyki, UMK, Zakład Badań Społecznych i Regionalnych UŁ, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2005, s. 151-162. 35. Polska przestrzeń, Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju, Rada Ministrów, Warszawa 2007. 36. KOŁODZIEJSKI J., Polska przestrzeń w europejskiej perspektywie XXI wieku, Elipsa, Warszawa 1996. 37. NORBERG-SCHULZ Ch., Bycie, przestrzeń, architektura, Wyd. Murator, Warszawa 2000. 38. PAWŁOWSKA K., Idea swojskości miasta, Politechnika Krakowska, Kraków 2001. 39. PAWŁOWSKI A., 2006, Wielowymiarowość rozwoju zrównowaŜonego, w: Problemy ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 1, nr 1, s. 23-32. 40. PAWŁOWSKI A., 2009, Rewolucja rozwoju zrównowaŜonego, w: Problemy ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 4 nr 1, s. 65-79. 107 41. PIĄTEK Z., 2007: Filozoficzne podłoŜe zrównowaŜonego rozwoju, w: Problemy ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 2, nr 1, s 5-18. 42. PLIT J., WciąŜ aktualne spostrzeŜenia Marii Dobrowolskiej na temat krajobrazu kulturowego i jego przemian, w: Krajobraz kulturowy. Aspekty teoretyczne i metodologiczne, red. Myga-Piątek U., Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 4, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2005, s. 32-39. 43. PLIT F., The Determinants of the Landscape of European Civilization. in: Methodology of Landscape Research, ed. Andreychouk V., Dissertations Commission of Cultural Landscape No. 8, Commission of Cultural Landscape, Sosnowiec 2008, s. 92-104. 44. PULLIN A.S., Biologiczne podstawy ochrony przyrody, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. 45. Raport NajwyŜszej Izby Kontroli o stanie planowania przestrzennego w Polsce, w: Urbanista 10/2007. 46. RATZEL F., Anthropogeographie, 2. Die geographische Verbreitung des Menschen, Stuttgart, Engelhorn 1891. 47. REDCLIFT M.R., Wasted: Counting the Costs of Global Consumption, Earthscan, London 1996. 48. REDCLIFT M. R. 2009, Sustainable Development (1987-2005) – an Oxymoron Comes of Age, w: Problemy ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 2009, vol. 4, No 1, p.33-50. 49. RICHLING A., Krajobraz w ujęciu nauk geograficznych, w: Wybrane problemy ekologii krajobrazu, red. Ryszkowski L., Bałazy S., Poznań 1992, s.27-39. 50. RICHLING A., 1996, Ekologia krajobrazu jako dyscyplina jednocząca przyrodników, w: Przegląd Geograficzny, t. LXVIII, 1-2, s. 3140. 51. RICHLING A., Krajobraz jako przedmiot badań ekologii krajobrazu, w: Krajobraz kulturowy – idee. Problemy, wyzwania, red. MygaPiątek U., WNoZ UŚ, Oddz. Katowicki PTG, Sosnowiec 2001, s. 138-141. 52. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 26 sierpnia 2003, Dz.U.nr.164, poz.1588. 53. „Rzeczpospolita” z dnia 17.XII.2007. 54. STARKEL L. (red.), Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, PWN, Warszawa 1991. 55. SZTUMSKI W., 2006, Turboświat i zasada odspieszania, w: Problemy ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 1, nr 1, s. 49-57. 56. TIETENBERG Th. H., Environmental and Natural Resource Economics, Addison-Wesley 2005. 108 Urszula Myga-Piątek/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 95-108 57. TUAN Y. F., Przestrzeń i miejsce, PIW, Warszawa1987. 58. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz. U. z dnia 10 maja 2003 r.). 59. Ustawa Prawo zamówień publicznych z dnia 29 stycznia 2004 r. (Dziennik Ustaw z 2007 r. Nr 223 poz. 1655). 60. WAGNER L., MIKESELL M., Readings in Cultural Geography, University of Chicago Press, Chicago 1962. 61. WALANUS A., NALEPKA D., 2005, Wiek rzeczywisty granic chronozon wyznaczonych w latach radiowęglowych, w: Botanical Guidebooks, nr 28, s. 313-321. 62. WIELOWIEJSKI J., 1960, Przemiany gospodarczo-społeczne u ludności południowej Pol- 63. 64. 65. 66. ski w okresie późnolateńskim i rzymskim, w: Materiały StaroŜytne, t. VI. WIERNACKI W.I., Biosfera, Myśl, Moskwa, 1977. WILCZYŃSKI W., Uwagi na temat przemian współczesnego świata w świetle koncepcji geograficznego biegu dziejów i jedności geografii, w: Geografia a przemiany współczesnego świata. Podstawowe idee i koncepcje w geografii, red. Maik W., Rembowska K., Suliborski A., t.3, Bydgoszcz 2007, s. 55-70. Zaborski B., Wrzosek A., Antropogeografia, Nakładem Trzaski, Everta i Michalskiego sp. akc., Warszawa [bez daty]. ZONNEVELD J. I., Introduction to „Cultural Aspects of Landscape”. First. Inf. Conf. of the IALE, Working group „Cultural Landscape”, ed. H. Svobodova, Wageningen 1990. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, 109-138 Relacja sacrum – profanum w ujęciu cybernetycznym A Cybernetic Approach to Sacrum – Profanum Lesław Michnowski Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN (Committee for Futures Studies "Poland 2000 Plus", Polish Academy of Sciences), Al. 3 Maja 2/164, 00-391 Warszawa, Poland, e-mail: [email protected], http://www.kte.psl.pl Streszczenie W artykule podejmuję próbę dokonania oceny dorobku społecznego nauczania Jana Pawła II, patrząc przez pryzmat wiedzy systemowej/cybernetycznej, określającej wymagania dostosowanej do Stanu Zmian i Ryzyka organizacji Ŝycia społeczno-gospodarczego. W świetle takiej analizy dorobek ten powinno się traktować jako dialogowy wkład w przekształcanie światowych stosunków społecznych w zgodne z wymogami Ŝycia i rozwoju, przy wysoko rozwiniętej nauce i technice. Myślą przewodnią tego nauczania jest doprowadzenie do przemiany cywilizacyjnej umoŜliwiającej kierowanie się w działalności społeczno-gospodarczej aksjologią dobra wspólnego, rozumianego jako łączenie interesu indywidualnego z dobrem społeczno-przyrodniczego środowiska – w układzie globalnym i lokalnym. Oznaczałoby to przekształcenie współczesnej cywilizacji, opartej na zasadach socjal-darwinizmu, w Cywilizację śycia i Miłości – zgodną z wymaganiami Ŝycia w Stanie Zmian i Ryzyka. Podstawowy wniosek z tych systemowych badań dotyczy konieczności wbudowania instytucji religijnych w spójny, na wartości dobra wspólnego oparty, system społecznego rozwojowego sterowania procesem Ŝycia światowej – oraz lokalnych – społeczności. A więc ani „religia do kruchty”, ani teŜ nie „religijny fundamentalizm”, lecz partnerskie obronno-rozwojowe sterownicze współdziałanie. Słowa kluczowe: Jan Paweł II, Stan Zmian i Ryzyka, system naturalny, Erwin Laszlo, homeostat, dobro wspólne, struktury grzechu, kryzys globalny, kryzys finansowy, wartości chrześcijańskie Abstract A new approach to religion institutions is proposed. To adopt world society to era of highly developed science and technology we ought to put away social-Darwinistic social relations and organize humans/world society on three – by John Paul II proposed – universal values: common good/common interest, solidarity and subsidiarity. For life in such State of Change and Risk we have to activate big intellectual – cognitive and innovative – currently in most cases, passive creative potential and allow access to knowledge used up to-date usually for egoistic – business and/or political – purposes. For this end we have to change work force position from “tools like” into creative one. We have also to build world information system that especially will allow to get knowledge about future complex effects of human activity. Civilization of Life and Love, proposed by John Paul II, should be treated as draft of proper long-term socioeconomy transformation that allow to adapt world society to life supported by high science and technology. To avoid global catastrophe and achieve sustainable development of the world society, it would be convenient to include strong religion institutions – for example in Poland, Catholic Church – into social homeostats that control proper process of defense and development of local and global societies. Social teaching of John Paul II should be treated – as soon as possible – as important input into Polish, European and global sustainable development strategy building. Key words: John Paul II, State of Change and Risk, natural system, Erwin Laszlo, common good, structures of sin, global crisis, financial crisis, Christian values 110 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 Introduction Wstęp The World is in the global crisis. The symptoms of this crisis were recognized and published in early warning forecast Limits to Growth from The Club of Rome in 1972 (Meadows, 1973; Michnowski, 1995, 2009, 2009a). 1 If then social relations (including axiology, economics, information infrastructure) are not changed, it will cause for short period the big economic growth and “demographic explosion”. After that, accessible natural resources will be exhausted and natural environment destroyed. As a result of above in the first half of the 21st century world socio-economic crisis will happen, followed by humanitarian catastrophe. In the light of the system analysis2 – some outcome of it I present in this text – current financialeconomic crisis is the open phase of this global crisis described in above early warning forecast. The main cause of this crisis is underdeveloped world society homeostat, i.e. multi-level control system of global socio-economic and natural processes. To overcome such crisis we need to transform world social relations into ones adequate to era of high science and technology and create inter alia control and information foundations of world society sustainable development3. What role Catholic Church can (and should) play in overcoming global crisis and creating ability/skill of supporting sustainable development of the Polish, European and World society? It appears that there are two predominant and radically different approaches to faith and role of religious institutions. The first, strongly present in the lay part of society, assumes that faith is by nature "private" and that religious institutions should not influence state policy. Here religion's role is limited to providing Świat jest w globalnym kryzysie. Przejawy tego kryzysu ukazane zostały prognozą ostrzegawczą Raportu dla Klubu Rzymskiego Granice wzrostu (Meadows, 1973; Michnowski, 1995, 2009, 2009a)4. Pozostawienie ówczesnej – dla 1970 r. – formy stosunków społecznych (w tym aksjologii, ekonomiki, informacyjnej infrastruktury) spowoduje wyczerpanie dostępnych zasobów naturalnych oraz zdegradowanie środowiska przyrodniczego. Towarzyszyć temu będzie „demograficzna eksplozja” i w ślad za tym, w pierwszej połowie XXI wieku, światowy kryzys społeczno-gospodarczy, a za nim katastrofa humanitarna. W świetle omawianych badań, obecny kryzys finansowo-gospodarczy i społeczny to jawna faza globalnego kryzysu, a szczególnie niedorozwoju homeostatu światowej społeczności5. Jaką rolę w przezwycięŜaniu tego kryzysu i kształtowaniu zdolności sustainable development polskiej i światowej społeczności moŜe i powinien 6 spełniać Kościół Katolicki? 1 The next computer simulation research of the world conditions showed ineffectiveness of anti-crisis UN sustainable development strategy (Meadows, 1992, 2004, Michnowski, 1995, 2006, 2009a). 2 I carried out system analysis of the essence of global crisis and the conditions needed to achieve sustainable development of the world society with the help of a selfdeveloped conceptual model of man-technologyenvironment systems which I call System of Life. For more about System of Life and my conclusions from the above analysis inter alia see: Michnowski, 1994, 1995, 2006, 2007, 2009a. 3 In cybernetics approach sustainable development is a such form of the world society development, that is nor interrupted by crisis and necessity to build new forms of life adequate to the new life-conditions on the ruins of the old crisis generating forms of life and allow for durable growth of quality of life of all human beings. Sustainable development is based on integration of three its pillars: social development, economic development and environment protection (and proper shaping), see: United Nations, 2002, Michnowski, 2006, 2007, 2008a. 4 Przejawy tego kryzysu, określone zostały metodą monitoringu dynamicznego. Monitoring dynamiczny to przetwarzania za pomocą symulacji komputerowej danych statystycznych odwzorowujących proces Ŝycia danego społeczeństwa w prognozę przyszłego przebiegu tego procesu, pod warunkiem braku interwencji w ten przebieg. Efektem tego mogą być prognozy ostrzegawcze stymulujące podejmowanie przedsięwzięć obronnych. Kolejne badania skutków prognozy ostrzegawczej dotyczącej roku 1970 (Meadows, 1973, 1992, 2004, Michnowski, 1995, 2009, 2009a) wykazały nieskuteczność dotąd podejmowanych działań obronnych, w tym realizacji ONZ-owskiej strategii zrównowaŜonego rozwoju (WCED, 1987, United Nations, 1992, 2002, 2005). 5 Poprawnie współcześnie zbudowany homeostat światowej społeczności, a zarazem podsystem homeostatu globalnego ekosystemu - Ziemi (Lovelock, 1979) powinien składać się nie tylko ze sprawnego (funkcjonującego w oparciu o zasadę pomocniczości) mechanizmu sterowania procesem Ŝycia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego całej światowej społeczności oraz obronnorozwojowych mechanizmów poszczególnych państw/ społeczności, lecz takŜe z odpowiednio ukształtowanej i informacyjnie wspomaganej świadomości stanowiących te społeczności osób – umoŜliwiającej ich intelektualną samodzielność oraz działanie na rzecz dobra wspólnego/wspólnego interesu. Istotnym sposobem jego funkcjonowania moŜe być prowadzenie globalnego monitoringu dynamicznego i upowszechnianie prognoz ostrzegawczych wobec tak rozpoznawanych zagroŜeń, a następnie – w razie potrzeby – koordynowane działań je eliminujących. 6 Ze względu na odmienne oficjalne tłumaczenia, w tekście tym zastosowano nie przełoŜone na język polski strategiczne – w przezwycięŜaniu globalnego kryzysu – ONZ-owskie pojęcie sustainable development. Uwagi dotyczące przekładu tego pojęcia, patrz: Michnowski, 2006, 2008a. Zdaniem autora najwłaściwszy polski termin to trwały rozwój. Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 spiritual support, its institutions at most permitted to play moral lore. In the second approach, often described as "religious fundamentalism", religious institutions play a predominant role in public and economic life, and only they are able to ensure full access to the Truth that underlies human life and development. Today, however, both are obsolete. The development of science and technology, joined with growing inertia of social and economic structures, have placed world society in qualitatively new life conditions7 – in the State of Change and Risk. Humanity's to-date survival methods, created to cope with a different reality than the present, no longer help sustain life, therefore all our to-date operation methods (e.g. in medicine, construction, defense, etc.), generated to function in a now non-existent environment8, have ceased to be effective. Equally ineffective are attempts to correct these methods now, when our conditions of life have already changed. In the State of Change and Risk changes in life conditions must be foreseen in time to allow forms of life to adapt in anticipatory way. From the perspective of development cybernetics global crisis results from world society's inability to function in the State of Change and Risk. Our ever-faster-changing life conditions force us to seek new ways of adjustment. Most importantly, we must show much more far-sightedness and flexibility than to-date in order to be able to foresee change and undertake necessary measures in time. Predicting change will employ practically all of humanity's knowledge. Also, such forecasts will call for a healthy dose of modesty, as they can often be wrong. Predictions of change always carry a high risk factor as we lack full knowledge about the oncoming changes and the long-term effects of the steps we undertake to adjust to new life conditions. It will therefore be crucial to glean all intellectual and material resources necessary to cope with unforeseen change. In this new situation it is necessary to create conditions enabling global cooperation for the sustainment of life and development of world society. For this aim humanity should strive to employ – and constantly enlarge – its entire civilizational wisdom and knowledge. This knowledge embraces not only lay fields like science, empirical experience or politics, but also knowledge about our world possessed by various religious institutions, especially in the sphere of social control. In today's State of Change and Risk we need to effectively employ and multiply – in synergetic way – this knowledge by means of dialo7 Conditions of life (life-conditions): state of socioeconomic and natural environment, including natural resources accessibility, natural environment quality, intellectual-, science-technology- and war- potential level, etc. 8 When I use the word “environment” it means social and/or natural environment. 111 W stosunku do instytucji religijnych dość powszechnie występują dwa radykalnie odmienne podejścia. Pierwsze z nich to, postulowana przez środowiska laickie, „prywatność” wiary, Ŝądanie oddzielenia instytucji religijnych od wpływu na kształtowanie polityki, ograniczenie sfery wiary do przeŜyć osobistych. W następstwie takiego podejścia przyjmuje się dopuszczenie tych instytucji co najwyŜej do kształtowania moralnych postaw wiernych. Podejście drugie – ujmowane pojęciem „fundamentalizmu religijnego” – prowadzi do udzielenia instytucjom religijnym dominującego w sferze publicznej wpływu na przebieg Ŝycia społecznogospodarczo-przyrodniczego. Jest ono oparte na głoszeniu przekonania, Ŝe tylko te instytucje zapewniają pełen dostęp do PRAWDY, warunkującej poprawne Ŝycie i prawdziwy rozwój człowieka. Współcześnie oba te podejścia stają się niewłaściwe. W wyniku rozwoju nauki i techniki – oraz związanego z tym wzrostu bezwładności struktur społeczno-gospodarczych – światowa społeczność znalazła się w jakościowo nowym stanie uwarunkowań Ŝycia (stanu środowiska, dostępności zasobów, i in.). Zmiany w tych uwarunkowaniach zachodzą obecnie na tyle szybko, Ŝe niezbędne stało się wyprzedzające względem nich podejmowanie działań adaptacyjnych. Ponadto przekroczona została zdolność przyrody do samoodtwarzania jej postaci w sposób zgodny z potrzebami Ŝycia człowieka. Ten nowy stan to Stan Zmian i Ryzyka. Dotychczasowe metody ludzkiego funkcjonowania, lub inne formy Ŝycia (stosunki społeczne, aksjologia, ekonomika, technika, infrastruktura, i in.), wypracowane dla innych aniŜeli aktualne uwarunkowań Ŝycia, ulegają moralnej degradacji, czyli przestają być czynnikiem nadal podtrzymującym Ŝycie. A zatem takŜe metody działań – np. lecznicze, budowlane, obronne, itp. – wypracowane dla innych uwarunkowań środowiskowych, przestają być skuteczne. RównieŜ nieskuteczne staje się korygowanie tych metod post factum, czyli dopiero po praktycznym stwierdzeniu degradujących je zmian w uwarunkowaniach Ŝycia. W Stanie Zmian i Ryzyka, zmiany w uwarunkowaniach Ŝycia trzeba zatem przewidywać i z takim wyprzedzeniem podejmować dostosowywanie form Ŝycia względem tych zmian, aby zakończenie procesu adaptacji odpowiadało pojawieniu się tych nowych uwarunkowań. Ponadto przy tym przewidywaniu trzeba być poznawczo skromnym, gdyŜ przewidywania te będą zawsze obarczone błędem poznawczym. Stąd teŜ i działania dostosowawcze będą nieuchronnie obarczone ryzykiem błędu na skutek braku pełnej wiedzy o nadchodzących – częstokroć chaotycznych lub katastroficznych – zmianach w uwarunkowaniach Ŝycia i kompleksowych skutkach działań (a zatem takŜe konieczność zapewniania coraz to większej elastycz- 112 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 gue and cooperation. And this requires friendly, broadscale and innovative cooperation for the common interest between lay and religious organizations. Here I will undertake an evaluation of the social teachings of John Paul II in light of the systemic and cybernetic knowledge necessary to adapt social and economic life to the State of Change and Risk. Seen from this perspective, the Pope's work in this field should be preceived as a dialogue-based contribution to the adjustment of global social relations to the realities of the State of Change and Risk. The leading thought in John Paul II's teachings is the attainment of civilizational change that would enable common good/common interest axiology – understood as the global and local coordination of individual interests with the needs of society and the environment – to act as the guiding force in social and economic life9. This means that to meet the demands of the State of Change and Risk, our contemporary, social-Darwinism-based civilization would have to change into a ecohumanistic civilization – Civilization of Life and Love. Ecohumanism is a partnership-based cooperation for the common good of all people (rich and poor, from countries highly developed and developing), their descendants, and natural environment – commonly supported by science and high technology, as well as information culture10. The conclusion that arises is that religious institutions must become part of a well-organized, common-good-based global homeostat, i.e. multilevel control system taking care of the life and development of local and world society. Religion needs neither to be "banned to the naves", nor does it have to be "fundamentalistic" – it only needs to show the will for partnership and cooperation in steering/controlling and protecting of social life and development. 1. “The natural system" theory in recognizing the global crisis causes and essence Of particular importance for building a social, economic and environmental control system – answering to the demands of the State of Change and Risk – are A. P. Sage and J. W. Forrester's (Sage, 1977; Forrester, 1995, 1998, Michnowski, 2006, 2007, 2009c) postulates to support defense and development policy by computer simulations of large-scale eco-social systems. In order for this to 9 A more precise definition of common interest as a factor in evaluating the effects of human activity can be found in: WCED, 1987. According to this approach activity for the common interest should benefit both the active subject and the social and natural environment. 10 Notion „information”, see: Wiener, 1961, 1971; Michnowski, 1995, 2006, 2007. ności oraz gromadzenia rezerw zasobów intelektualnych i materialnych niezbędnych dla przezwycięŜania zagroŜeń odpowiednio wcześnie nie rozpoznanych). W tej jakościowo nowej sytuacji głównym kryzysogennym czynnikiem staje się moralna degradacja form Ŝycia do niedawna poprawnych, lecz juŜ niezgodnych z nowymi uwarunkowaniami Ŝycia. Eliminowanie negatywnych jej skutków wymaga dalszego rozwoju nauki i techniki, co z kolei, wraz z dalszym wzrostem tempa zmian w uwarunkowaniach Ŝycia, intensyfikuje natęŜenie tej moralnej degradacji i wymusza zwiększanie dalekowzroczności w kształtowaniu polityki. Skuteczność sterowania procesem Ŝycia światowej społeczności, w tym przewidywania zmian w uwarunkowaniach Ŝycia oraz eliminowania negatywnych ich następstw wymaga, aby nie pomniejszać, lecz wykorzystywać i pomnaŜać istniejący potencjał intelektualny oraz wiedzę zgromadzoną przez ludzkość i bieŜąco odwzorowującą szybko zmieniającą się rzeczywistość. W świetle cybernetyki rozwoju, omówiony powyŜej kryzys globalny – trwający co najmniej od ok. 1970 r. – jest skutkiem braku właściwej koordynacji społecznego procesu pracy w wyniku niedostosowania homeostatu światowej społeczności do Ŝycia w Stanie Zmian i Ryzyka, a wraz z tym, jej krótkowzroczności i niskiej elastyczności oraz dominującej, moralnie zdegradowanej egoistycznej aksjologii. Aby w tej nowej sytuacji skutecznie działać na rzecz podtrzymywania Ŝycia i rozwoju człowieka, trzeba (i obecnie moŜna) odrzucić socjaldarwinistyczny egoizm na rzecz partnerskiej współpracy ukierunkowanej na dobro wspólne/wspólny interes całej światowej społeczności. Jest to niezbędne aby zarazem być w stanie „dawać” środowisku więcej aniŜeli się zeń „bierze”, co stanowi obecnie niezbędny warunek kontynuowania rozwoju. Współcześnie konieczne się stało doprowadzenie do globalnej obronno-rozwojowej współpracy z wykorzystywaniem moŜliwie całego cywilizacyjnego dorobku ludzkości. Ten dorobek zawarty jest nie tylko w świeckiej wiedzy naukowej i empirycznej, technicznej oraz politycznej, lecz takŜe w odwzorowującej rzeczywistość wiedzy pozyskiwanej, wypracowanej i gromadzonej przez róŜnorodne instytucje religijne, zwłaszcza w postaci wiedzy przydatnej w sterowaniu społecznym (Fides et ratio, FER, p. 8; Capra, 1987). W Stanie Zmian i Ryzyka niezbędna jest zatem szeroka i na dobro wspólne ukierunkowana – sterownicza oraz poznawczo-innowacyjna – współpraca organizacji świeckich i religijnych. W niniejszym artykule przedstawiam wyniki oceny – dokonanej przez pryzmat wiedzy systemowej/cybernetycznej – wybranego dorobku katolickiego nauczania społecznego, przydatnego w prze- Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 work, politicians and those responsible for the simulations must (in Sage’s and Forrester's opinion) get the access to knowledge about the fundamental characteristics of social and economic systems (Sage 1977; Forrester, 1995). In the course of their development system theory and cybernetics have produced many reality models which help us to evaluate the usefulness of various proposed civilizational changes. The following models as especially suited to evaluate the social teachings of John Paul II: - L. von Bertalanffy's open, homeostatic system which draws its energy (in larger sense11) from the environment and subsequently employs it to sustain itself and the environment (Bertalanffy , 1952); - L. von Bertalanffy's general, dynamic and oscillating system based on feedbacks between all its elements (Bertalanffy , 1968). - M. Mazur's autonomous system featuring a homeostat which transforms the flow of information and energy into the system activity that sustains it (Mazur, 1969, 1999); - L. Laszlo's natural system (Laszlo, 1972). I have used all above models in building System of Life conceptual model of reality (Michnowski, 1994, 1995, 2006, 2007). I will limit myself – in this text – only to the "natural system", which I consider especially wellsuited for subject at hand. The natural system offers a precise description of the structure and functioning of its homeostat – i.e. the multi-levelled mechanism steering the system's life processes. The natural system is a development on L. von Bertalanffy's open systems and "general system" theories and strives to adapt them to the needs of individual and collective life. The natural system is hierarchic in structure. In this model natural systems include living organisms, communities, and other forms of collective life (therefore humanbeings consciousness is an important element of the global homeostat). A natural system's life depends on the quality and condition of its environment and its ability to get energy from it, transform it by work into means that sustain its life and development, and emit it back to the environment. If the form of thus reemitted energy answers the needs of other natural systems co-forming the environment, we will witness the emergence of a mutual life-supporting system consisting of the natural system and the environment. A natural system's impact on the environment is the cause of the environment change, which in turn is changing the form of the energy which the system can draw from the environment. Thus, in order to be able to sustain itself and develop, the 11 Energy in larger sense: wave and substantial form, see: Wiener, 1961; Bogdanski, 1985. 113 zwycięŜaniu globalnego kryzysu. Oceniam zwłaszcza przydatność modernizacyjnych zaleceń Jana Pawła II. W świetle tej analizy powyŜszy dorobek powinno się traktować jako dialogowy wkład w przekształcanie światowych stosunków społecznych, zgodny z wymogami Ŝycia i rozwoju w Stanie Zmian i Ryzyka. Powinien on być zatem wnikliwie przemyślany i uwzględniony przy wypracowywaniu przeciwdziałań obecnemu kryzysowi. Myślą przewodnią nauczania Jana Pawła II jest doprowadzenie do przemiany cywilizacyjnej, umoŜliwiającej powszechne kierowanie się w działalności społeczno-gospodarczej aksjologią dobra wspólnego, a w ślad za tym ukształtowanie Cywilizację śycia i Miłości. A więc – w miejsce socjaldarwinistycznej selekcji, poprzez śmierć słabszych – ekohumanistyczna współpraca na rzecz wzajemnego rozwoju, a wraz z tym jakościowo nowa selekcja: preferująca aktywność podtrzymującą Ŝycie ludzi i przyrody. A takŜe zdolność do solidarnego wspomagania społeczności w rozwoju opóźnionych, stwarzania im moŜliwości osiągnięcia pełni zdolności twórczych. Ekohumanizm, to partnerskie współdziałanie dla dobra wspólnego – wszystkich ludzi (bogatych i biednych, społeczności wysoko rozwiniętych i w rozwoju opóźnionych), ich następców oraz środowiska przyrodniczego – powszechnie wspomagane nauką i wysoką techniką oraz kulturą informacyjną12. Podstawowy wniosek z tych systemowych badań dotyczy konieczności – dla trwałego przezwycięŜenia obecnego kryzysu – radykalnego usprawnienia homeostatu światowej społeczności, dostosowania go do Stanu Zmian i Ryzyka, w tym ukształtowania edukacyjnych, etycznych i informacyjnych podstaw polityki i gospodarki sustainable development tej społeczności. W tym celu wskazane jest wbudowanie kierujących się dobrem wspólnym instytucji religijnych w ten globalny system obronno-rozwojowego sterowania procesem Ŝycia światowej i lokalnych społeczności, jak równieŜ kształtowania środowiska przyrodniczego. A więc ani „religia do kruchty”, ani teŜ nie „religijny fundamentalizm”, lecz partnerskie, na rzecz trwałego rozwoju światowej społeczności, współdziałanie sacrum i profanum. 12 Kultura informacyjna (w węŜszym znaczeniu): wiedza o (m.in. synergetycznych) właściwościach i metodach tworzenia oraz wykorzystywania informacji i innych informacyjnych środków wspomagania Ŝycia i rozwoju (Wiener 1961, 1971, Sage, 1977, Michnowski, 1990, 2006, 2009). Bez tej wiedzy oraz wysoko rozwiniętej techniki informacyjnej wspomagających politykę nie moŜna uzyskiwać podstawowego w zrównowaŜonym rozwoju efektu przewyŜszania pozytywnymi negatywnych skutków działań, czyli aby więcej „dawać” aniŜeli się „bierze”. 114 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 system will have to gradually adjust its structure (and life forms)13 to the changing environment. Moreover, in order for the system's impact on the environment to be life-sustaining, the changes in its structure will have to take account not only the system's life needs but also the life needs of the environment. This means that the system will have to be gradually reconstructed until its functioning fully answers both its own needs and those of the constantly-changing environment. Only "young" systems with little destructive impact on the environment can allow themselves to function and develop without taking into account environmental needs. Therefore, a "mature" natural system capable of sustaining itself and its growth will have to have an adequately-constructed homeostat. In the natural system the homeostat consists of two complementary control subsystems: one progressive (Cybernetic I), the other conservative (Cybernetic II). The progressive mechanism's main task is adjusting the system to the changes in its life conditions. Preventing errors in these adjustments is the main purpose of the conservative mechanism. Both control subsystems must work well if the homeostat is to fulfill its defense and developmental functions. The homeostat's structure depend on the system's current life conditions, hence radical changes in these conditions will call for equally radical reconstruction of the homeostat. 2. Society prepared for life in the State of Change and Risk In discussing the homeostat let’s focus on one kind of natural systems: societies, especially those functioning in (and determined by) social and natural environment in which rising science and technology has led to rapid change. The pace in which this change takes place depends on a society's and its environment's scientific and technological advancement. The faster the changes, the more human wisdom and work is needed to adjust human life forms to new life conditions. At the same time, a society's scientific, technological and organizational advancement considerably determines its inertia level. The conclusion is that the pace of environmental change influences the functioning of the homeostat, which must also adjust to scientific and technological progress. An important element of such adjustments is axiology, thanks to which societies are able to undertake adequate individual and collective defense/developmental measures in both the public and economic spheres. If the environmental changes take place very slowly the conservative control subsystem domina- 1. „System naturalny” jako pomoc w diagnozowaniu kryzysu globalnego Szczególne znaczenie dla ukształtowania – zgodnego z wymogami Stanu Zmian i Ryzyka – globalnego systemu sterowania procesem Ŝycia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego ma zgłaszany przez J.W. Forrestera postulat wspomagania polityki metodami symulacji komputerowej wielkich systemów ekospołecznych (Forrester, 1995, 1998). Aby to wspomaganie było skuteczne niezbędne jest zapewnienie – politykom i naukowcom prowadzącym wspomagające ich badania symulacyjne – dostępu do wiedzy odwzorowującej istotne właściwości systemów społeczno-gospodarczych lub systemów ekospołecznych (Sage, 1977; Michnowski, 1995, 2006, 2009; Haliniak, 2008). Według A. P. Sage’a skuteczność współczesnej polityki uwarunkowana jest nie tylko komputerowym symulacyjnym badaniem konsekwencji politycznych zamierzeń i dokonań, lecz takŜe posiadaniem modelu konceptualnego, odwzorowującego podstawowe właściwości obiektów przekształcanych polityką oraz realizacyjne ograniczenia. Natomiast J.M. Bocheński zaproponował jako jakościowo nową metodę poznawczą, metodę budowy teorii aksjomatycznej z wykorzystaniem adekwatnej do rzeczywistości wiedzy filozoficznej14. W ramach teorii systemów i cybernetyki zbudowano juŜ cały szereg modeli konceptualnych rzeczywistości spełniających co najmniej cząstkowo poznawcze wymogi Forrestera i Sage’a. Za takie modele, szczególnie przydatne w przezwycięŜaniu globalnego kryzysu, proponuję m.in. uznać: • system otwarty ze zdolnością homeostazy (Bertalanffy, 1952), pozyskujący ze środowiska szeroko rozumianą energię, wykorzystywaną następnie do podtrzymywania Ŝycia i rozwoju tego systemu oraz środowiska; • system ogólny – dynamiczny, oscylacyjny, którego wszystkie elementy związane są wzajemnie sprzęŜeniami zwrotnymi (Bertalanffy, 1968); • system autonomiczny (Mazur 1969, 1999), wyposaŜony w homeostat sterujący przekształcaniem dopływającej do systemu szeroko rozumianej informacji oraz energii, w działania podtrzymujące jego stabilność/Ŝycie; • system naturalny (Laszlo, 1972) wyposaŜony w dwa homeostatyczne podsystemy: progresywny i konserwatywny; • a takŜe opracowany przeze mnie, z zastosowaniem wyŜej wymienionej, aksjomatycznej metody Bocheńskiego, syntetyzujący powyŜsze modele konceptualny model o nazwie System śycia (Michnowski, 1994, 1995, 2006, 2007). 13 Forms of life (life-forms): social relations, axiology (dominant values), economics, technology, diet, medicine, infrastructure, etc. 14 Metodę tę J.M. Bocheński przedstawił w latach 80. w cyklu audycji telewizyjnych TVP2. Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 tes. In such cases its task is to sustain and multiply society's best-tested life forms and prevent "risky" experimentation. However, if life conditions change at a rapid pace – as they do in the State of Change and Risk – it becomes necessary to radically strengthen the progressive control subsystem – and for both subsystems to work and cooperate well. The progressive control subsystem's main tasks are: - monitoring the changes taking place in society's internal and external life conditions; - and developing and executing projects aimed at reconstructing social structures and/or other life forms, including the society's dominating axiology, according to changing life conditions. Another important task for the progressive control subsystem (and vital for modernization) is the critical evaluation of the social and environmental effects of society's continuation in its present form and structures. The conservative subsystem's main job is to keep society's life processes in order by: - evaluating projected social changes and their effects; - preventing harmful change in society's structure and life processes. Many elements of societies (people, organizations) can fulfill homeostatic functions, which are not the sole domain of a society's "centre". Thus, in the State of Change and Risk excessive centralism resulting in society's inflexibility, short-sightedness and inertia may bring on the crisis. The faster the pace of environmental change, the more of these people and organizations should feel able and obligated to fulfill the partly controlling function of sustaining the society-environment system. Let us note that the State of Change and Risk call for radical reconstruction of the progressive control subsystem. The trial-and-error method and "well-tested models" are good enough to modernize social systems in a slow-changing environment as it was possible to pull back from solutions which praxis showed to be bad – nowadays are obsolete. In the State of Change and Risk with their high inertia, however, the main modernization task is monitoring and averting oncoming threats and other changes in life conditions and the timely adjustment of social life forms to them. Moreover, where slow change and a surplus of environmental life resources allow homeostatic activity to be determined by a selfish axiology favouring that what is most successful in accessing the resources, the State of Change and Risk require an axiology founded on common interest (understood as combining personal and group interests with those of the social and natural environment). Here the relative shortage of life resources must be compensated by partnership cognition and innovative cooperation. This is a pre-condition for society to cope with its progressive control functions in the State of Change and Risk. 115 Za pomocą tych modeli moŜna wspomagać kształtowanie polityki obronnej lub rozwojowej poszczególnych społeczności, a takŜe określać wystąpienie potrzeby i generalny sposób dokonania przemiany cywilizacyjnej. W dostosowywaniu homeostatu światowej społeczności do Stanu Zmian i Ryzyka szczególnie przydatnym moŜe być model o nazwie „system naturalny”, spójny z konceptualnym modelem System śycia. Model ten uszczegółowia budowę i sposób funkcjonowania homeostatu, czyli wielopoziomowego systemu sterowania procesem Ŝycia dowolnej postaci systemu Ŝycia (organizmu biologicznego, ekosystemu, organizacji naukowowytwórczej, społeczeństwa, cywilizacji i in.). Poprawnie ukształtowany homeostat powoduje, Ŝe system Ŝycia posiada zdolność obrony Ŝycia i rozwoju, oraz podtrzymującej wzajemne Ŝycie kooperacji ze środowiskiem, a więc nie jest on prymitywnym systemem typu: bodziec – reakcja. Model „system naturalny” stanowi – dostosowujące do systemów Ŝycia indywidualnego i zbiorowego – rozwinięcie opracowanych przez L.von Bertalanffy’ego zarysu teorii systemów otwartych oraz „systemu ogólnego”. System naturalny ma budowę hierarchiczną. Wszystkie elementy układu: system naturalny – środowisko, są współzaleŜne. Poszczególne systemy naturalne są elementami większych całości będących takŜe systemami naturalnymi. śycie systemu naturalnego/systemu Ŝycia uwarunkowane jest Ŝyciem oraz odpowiednią postacią i jakością środowiska. Jest ono uzaleŜnione od zdolności takiego systemu do pozyskiwania ze środowiska szeroko rozumianej energii (o postaci substancjalnej lub falowej – Bogdański, 1985) i przetwarzania jej pracą w sposób podtrzymujący Ŝycie i rozwój danego systemu, a następnie emitowania tak przetworzonej energii do środowiska. Gdy postać tej emitowanej do środowiska energii będzie zgodna z potrzebami Ŝycia innych systemów naturalnych stanowiących środowisko, wówczas będzie występowało wzajemne wspomaganie Ŝycia w układzie: system naturalny – środowisko. O zdolności do pozyskiwania ze środowiska energii zgodnej z potrzebami Ŝycia systemu oraz – zgodnego z potrzebami Ŝycia środowiska – zwrotnego jej emitowania do środowiska, decyduje struktura systemu, w tym odpowiednia postać jego homeostatu. Oddziaływania systemu naturalnego na środowisko powodują nieodwracalne zmiany w środowisku. W ślad za tym musi następować odpowiednia – zapewniająca ultrastabilność systemu Ŝycia – adaptacyjna przebudowa struktury systemu Ŝycia (w tym jego form Ŝycia). Ta przebudowa musi uwzględniać nie tylko potrzeby Ŝycia danego systemu (czyli zapewniać zgodność form jego Ŝycia z postacią energii dostępnej mu w środowisku), lecz takŜe potrzeby Ŝycia środowiska. Jedynie system „młody”, o znikomej sile destruktywnego oddział- 116 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 When change is slow, all you need to do, in case that a newly-introduced life form is harmful, is "renew" society by diverting it from the undesired novelties and setting it back on its previous tracks. In the State of Change and Risk such situations require carrying on the modernization processes that can adapt society to its new life conditions with simultaneous improving of the homeostat and correcting the applied modernization methods. Hence, improvements of the homeostat according to its inertia level and the pace of environmental change is important for the successful modernization of society. In well-organized societies capable of life in the State of Change and Risk the steering functions of the progressive and conservative control subsystems need not be permanently linked to specific institutions or structures. For instance, an institution or organizational unit, functioning as a progressive control subsystem, can be replaced by another institution or organizational unit when it ceases to be an effective modernizer. Also possible is dual functioning, with one organizational unit temporarily functioning as a progressive and conservative control subsystem. We may assume that, since the emergence of leftwing movement, progressive and conservative functions in European societies were realized by religious institutions – mainly the Catholic Church – as the conservative control subsystem, and the broadly-understood leftwing, which functioned as the progressive control subsystem. We can also say that the downfall of real socialism was caused by the malfunction of the European socialist bloc's homeostat. Obviously the leaders of this leftist, overcentralized and inert so-called “Real Socialism” community did not realize the need for an effectively-functioning conservative control subsystem. Neither it was able to develop its science and technology to a level enabling the progressive control subsystem to function effectively in the State of Change and Risk. We may add that world society has not been able up to now to solve this strategic problem: to build the State of Change and Risk compatible progressive control subsystem (among others with the help of Sage’s and Forrester's guidelines) and a similar conservative control subsystem enabling critical assessment of planned modernization project and capable of partnership and cooperation in their successful execution. 3. The teachings of John Paul II in the light of the development cybernetics 3.1. The Catholic Church as an element of world society's homeostat From the cybernetics point of view the Catholic Church is an important element of world society's homeostat. In fact, the church is a social control ływania na środowisko moŜe chwilowo – do uzyskania dojrzałości – Ŝyć i rozwijać się bez uwzględniania potrzeb Ŝycia środowiska. Natomiast system „dojrzały” musi ukształtować zdolność kierowania się dobrem wspólnym: własnym i środowiska. Zatem „dojrzały” system Ŝycia, aby był zdolny do obrony swego Ŝycia i rozwoju, musi posiadać homeostat odpowiednio ukształtowany, zgodny ze stanem środowiska, określającym uwarunkowania jego Ŝycia. Gdy uwarunkowania te ulegają radykalnej zmianie, pojawia się równieŜ konieczność radykalnej adaptacyjnej przebudowy zarówno homeostatu, jak i całej struktury, systemu. W ujęciu modelu „system naturalny”, omawiany homeostat powinien składać się z dwu wzajemnie uzupełniających się sterowniczych układów: progresywnego, oraz konserwatywnego. Dostosowywanie struktury – w tym form Ŝycia, systemu Ŝycia – do nieuchronnie zachodzących zmian w uwarunkowaniach jego Ŝycia, to podstawowe zadanie układu progresywnego. Natomiast niedopuszczanie do błędnego przekształcania tej struktury, to podstawowe zadanie układu konserwatywnego. Spełnianie przez homeostat jego obronnorozwojowej funkcji wymaga sprawnego funkcjonowania obu tych układów: zarówno progresywnego, jak i konserwatywnego. Niedorozwój, co najmniej jednego z nich, podwaŜa szanse Ŝycia i rozwoju systemu. Oczywistym warunkiem sprawnego funkcjonowania obu powyŜszych układów jest zdolność dokonywania poprawnych adaptacyjnych przekształceń. Zdolność ta jest uzaleŜniona od dostępności wiedzy, zarówno sterowniczej, jak i m.in. o zmianach w uwarunkowaniach Ŝycia i konsekwencjach działań dostosowawczych. A takŜe od mocy sprawczej dostępnej systemowi sterowania, a niezbędnej dla wpływania na sposób funkcjonowania systemu Ŝycia/społeczeństwa. 2. Społeczeństwo zdolne do Ŝycia w Stanie Zmian i Ryzyka Trwałe przezwycięŜenie globalnego kryzysu wymaga dostosowania infrastruktury światowej społeczności – w tym jej homeostatu – do Ŝycia w Stanie Zmian i Ryzyka. Stan Zmian i Ryzyka powstał w wyniku rozwoju nauki i techniki oraz wzrostu intensywności aktywności społeczno-gospodarczej. Towarzyszył temu (i nadal towarzyszy) wzrost organizacyjnej bezwładności oraz tempa zmian w uwarunkowaniach Ŝycia. Spowodowało to utratę zdolności dostosowywana form Ŝycia światowej społeczności do nowych uwarunkowań Ŝycia głównie metodą nadąŜną (post factum, feedback), czyli dopiero po praktycznym stwierdzeniu pojawienia się tych nowych uwarunkowań. Określmy przeto wymagania jakie powinien spełniać homeostat światowej społeczności, aby był Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 system which employs an information network based on the confessional, hierarchy and the ambo as well as a multitude of monastic, educational and scientific organizations which gather knowledge inter alia about social steering and pass it on from generation to generation (together with acceptance of the system by its believers) to regulate and influence human behaviour. It may be assumed that the Catholic Church began to adjust its doctrines to the world's technological progress already in 1891 with Leo XIII's encyclical Rerum novarum. Already this early document appealed to the main players in social and economic life to abandon socially unjust social relations: some opportune remedy must be found quickly for the misery and wretchedness pressing so unjustly on the majority of the working class: (…) working men have been surrendered, isolated and helpless, to the hardheartedness of employers and the greed of unchecked competition (Rerum Novarum – RN, p. 3). Rerum novarum also defines the principle of justice: law of justice (…) which ordains that each man shall have his due (RN, p. 33), as well as: the rich must religiously refrain from cutting down the workmen's earnings, whether by force, by fraud, or by usurious dealing (RN, p. 20). Paul VI also judged reforms of unjust social relations and proposed: This duty (…) 1) mutual solidarity — the aid that the richer nations must give to developing nations; 2) social justice (…); 3) universal charity – the effort to build a more humane world community, where all can give and receive, and where the progress of some is not bought at the expense of others (Populorum Progressio – PP, p. 44). The social teachings of John Paul II offered a unique development of the Catholic Church social postulates, appearing at a time when the European socialist community's control system was beginning to show strong signs of defense and developmental inefficiency. John Paul II's main postulate was building a Civilization of Live and Love (Jan Paweł II, 1994) and he was very precise in his definition of “love”. The Pope tied love to the duty to work together for mutual development: the commandment "You shall not murder" becomes a call to an attentive love which protects and promotes the life of one's neighbour (Veritatis Splendor - VS, p. 15). The appeal for the construction of a Civilization of Life and Love can be interpreted as one more postulate to abandon the current deadly social-Darwinistic methods of stimulating social and economic growth (deadly rivalry, elimination of the weak) for methods founded on cooperation for the common interest in keeping with humanity's natural ability to build in joint effort. Below I present the results of a study of chosen fragments of John Paul II's teachings focusing on 117 on zdolny w Stanie Zmian i Ryzyka, do spełniania jego podstawowej, sterowniczej, obronno-rozwojowej funkcji. ZauwaŜmy, Ŝe czym wyŜsze tempo omawianych zmian, tym większe natęŜenie moralnej degradacji form Ŝycia. Potrzeba zatem więcej mądrej, sprawnie doinformowywanej, na dobro wspólne ukierunkowanej – poznawczej i innowacyjnej – ludzkiej pracy i współpracy, aby eliminować negatywne tego konsekwencje, dostosowując formy Ŝycia człowieka do coraz szybciej zmieniających się uwarunkowań jego Ŝycia. Ponadto poziom rozwoju nauki i techniki (w tym organizacji) ma istotny wpływ na bezwładność społeczeństwa, czyli okres czasu od pojawienia się potrzeby przebudowy jego form Ŝycia do momentu dostosowania tych form do nowych uwarunkowań Ŝycia. A zatem przy pewnym poziomie rozwoju nie wystarcza proste post factum innowacyjne reagowanie względem juŜ zaszłych zmian w uwarunkowaniach Ŝycia. Konieczna się staje adaptacja jakościowo nowa – ante factum – feedforward. Spełnienie powyŜszego nowego wymogu Ŝycia w Stanie Zmian i Ryzyka wymusza dokonanie radykalnej zmiany w stosunkach międzyludzkich. Konieczne stają się: ekohumanistyczne współdziałanie, troska o słabszych i kooperacja w miejsce wyniszczającej socjoróŜnorodność egoistycznej, śmiercionośnej socjal-darwinistycznej rywalizacji. Kooperacja ta powinna umoŜliwić, aby występujący obecnie – jako przejaw globalnego kryzysu – względny niedobór zasobów Ŝycia (w tym degradacja środowiska przyrodniczego) moŜna było eliminować partnerskim, na dobro wspólne ukierunkowanym, poznawczo-innowacyjnym współdziałaniem, a nie poprzez fizyczne – na przykład metodą „zerowego wzrostu”15 – eliminowanie konkurentów do tych źródeł zasobów. 15 Problem zagroŜenia przezwycięŜaniem kryzysu globalnego metodą „zerowego wzrostu” omawiam m.in. w: Michnowski, 1995, 2006, 2009b. Pewna formę realizacji tej metody, patrz rys. 8 w: Forrester, 1995, a takŜe Fey, 2001. Polityka „zerowego wzrostu” stanowi w istocie powtórzenie hitlerowskiej polityki „Lebensraum” dla „nadludzi”, poprzez fizyczne eliminowanie „podludzi”. Na przezwycięŜanie tego kryzysu metodą „zerowego wzrostu” m.in. wskazywałoby: (1) towarzyszące wielkiej po 1970 r. ekspansji kapitalizmu spekulacyjnego (Chomsky) szybko postępujące społeczne rozwarstwienie, w tym powstawanie w państwach post-socjalistycznych finansowych potęg oligarchicznych, nieuzasadnionych ich ekospołecznie uŜyteczną pracą; (2) eliminowanie w Peryferiach wraz z Konsensusem Waszyngtońskich obronnych i rozwojowych zdolności administracji państwowej (Bojarski, 2009); (3) znaczne intensyfikowanie zbrojeń, m.in. w USA po 2001 roku (Bielewicz, 2009), jak równieŜ technik inwigilacyjnych; (4) a takŜe stwierdzenie Angeli Merkel co do konieczności odejścia od polityki „zerowego wzrostu” – patrz: Merkel, 2007. 118 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 their role in the construction of a world society adapted to the State of Change and Risk16. 3.2. John Paul II's contributions to improving world society's social relations and control system 3.2.1. Towards a Civilization of Life and Love John Paul II's social teachings stemmed from his timely recognition of the "signs of the times" and resulting conclusion, that contemporary human existence was threatened by continued selfishness in social relations which were disturbing development of the whole human being and of all people (Sollicitudo rei socialis – SRS, p. 30). John Paul II postulated the formation of new social model, axiologically based on common good/common interest and therefore beneficial to all society, not only its chosen part. Hence his often repeated strategic advice to abandon selfishness for common good axiology and global cooperation supplemented by visions of a social and economic system capable of such axiological change17. The Pope cautioned, that the continuation of egotistical social relations and instrumental treatment of broad human groups is leading to globalscale social, economic or environmental disaster. If we want to overcome the present global crisis we will have to abandon our conflicts and quarrels and pool our forces for the common interest: in today's world, including the world of economics, the prevailing picture is one destined to lead us more quickly towards death rather than one of concern for true development which would lead all towards a "more human" life (SDS, p. 24) (…) We are all called (…) to face the tremendous challenge (…) a world economic crisis, a war without frontiers, without winners or losers (SRS, p. 47). John Paul II's words not only confirmed the existence of a worldwide crisis threatening with global social, economic and environmental disaster – the Pope also pointed at ways in which it could be averted: the good (…) and the happiness (…) cannot be obtained without (…) renouncing of personal selfishness. (…) Today (…) people are realizing that they are linked together by a common destiny, which is to be constructed together, if catastrophe for all is to be avoided (SRS, p. 26). Thus, instead of stubbornly adhering to the now destructive "eye for eye" principle we need "forgiveness and reconcilement" to help further partnership and cooperation (Jan Paweł II, 2001, 2004; Benedykt XVI 2008d, 2009). Crucial for the postulate to construct together was the recognition of human labour as a coforming element of divine creation: man (…) shares 16 See also: Michnowski, 1999, 2005, 2005a, 2006. The necessity of axiological change, inter alia see: Meadows, 1992, 2004; Schaff, 1993; Kołakowski, 1995. 17 Socjal-darwinistycznym pomniejszaniem liczebności światowej społeczności nie moŜna eliminować negatywnych konsekwencji omawianej moralnej degradacji. Rozwój nauki i techniki dokonywany w ramach prymitywnej, egoistycznej aksjologii doprowadza nie tylko do zagroŜenia Ŝycia słabszych społeczności, lecz takŜe do postępującej degradacji środowiska przyrodniczego. Przy pewnym poziomie rozwoju nauki i techniki, a wraz z tym wzrostu zewnętrznej destruktywności światowej społeczności, pojawia się konieczność rozciągnięcia troski o kondycję Ŝycia nie tylko na środowisku społeczne społeczności wysoko rozwiniętych, lecz takŜe na środowisko przyrodnicze światowej społeczności (Michnowski, 1995, 2006, 2009a). Stąd konieczność poszerzenia aksjologicznej zasady dobra wspólnego o „zieloną, ekologiczną troskę”, co ujmuję pojęciem ekohumanizmu. ZauwaŜmy, Ŝe w warunkach narastania deficytu zasobów naturalnych oraz postępującej degradacji środowiska przyrodniczego istotnym sposobem socjal-darwinistycznego eliminowania konkurentów do źródeł zasobów Ŝycia, jest niszczenie ich homeostatów, a wraz z tym pozbawianie zdolności obronnych tych słabszych społeczności (Mazur, 1969). Istotnym wymogiem dostosowania homeostatu światowej społeczności do Stanu Zmian i Ryzyka jest odpowiednia zmiana aksjologii stanowiącej podstawę podejmowania odpowiednich obronnych lub rozwojowych indywidualnych i zbiorowych działań społeczno-gospodarczych. W miejsce dotychczasowej – adekwatnej do niskiego poziomu rozwoju nauki techniki – socjal-darwinistycznej aksjologii egoistycznej, niezbędna się stała aksjologia ekohumanistyczna, czyli aksjologia dobra wspólnego wszystkich ludzi poszerzona o troskę o środowisko przyrodnicze. PowyŜsza przemiana aksjologiczna to istotny warunek zapewnienia odpowiedniego dostępu do niezbędnej w Stanie Zmian i Ryzyka wiedzy zarówno dla potrzeb prognostycznych jak i innowacyjnych. W warunkach dominacji aksjologii egoistycznej ta wiedza jest zazwyczaj społecznie niedostępna, rozproszona – znajduje się bowiem w indywidualnym lub grupowym posiadaniu i słuŜy do socjal-darwinistycznego „wzrostu kosztem środowiska”. To takŜe warunek wysokiej efektywności aktywności poznawczo-innowacyjnej, a takŜe elastyczności wspólnotowych działań obronnorozwojowych. W społeczeństwie homeostatyczne funkcje pełnią liczne podmioty jego Ŝycia, a więc nie tylko sterujące nim Centrum, lecz takŜe jego elita oraz róŜnorodne organizacje, jak równieŜ indywidualne – zwłaszcza intelektualnie samodzielne – osoby. Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 by his work in the activity of the Creator (…) through work man not only transforms nature, adapting it to his own needs, but he also achieves fulfilment as a human being and indeed, in a sense, becomes "more a human being” (Laborem exercens – LE p.p. 9, 25). John Paul II's reminder that man was created in the image of God commands us to seek social relations enabling humans to work in humane – intellectual creative – conditions. This will allow to overcome the degradation of the social and natural environment and the mounting shortage of natural resources: For this to happen, it is not enough to draw on the surplus goods which in fact our world abundantly produces; it requires above all a change of life-styles, of models of production and consumption, and of the established structures of power which today govern societies (Centesimus annus – CA, p. 58). The Pope's appreciation of human work was a sign of his protest against capitalism's treatment of the working population as "goods" or "tools" that can be freely discarded (banished into homelessness and unemployment) as soon as they lose their usefulness in multiplying capital. We ought to notice, that in Poland these wise John Paul II’s thoughts were not included in program of systemic transformation from socialism to capitalism (Bojarski, 2009). In His postulate to accompany Civilization of Life and Love by justice in social and economic life, John Paul II especially criticized neoliberalism, which he called an ideology favouring one portion of the citizens, namely the rich and prosperous, nor can it "neglect the other", which clearly represents the majority of society (CA, p. 10). We ought to understand, that neo-liberalism in the time of global crisis means social-Darwinistic elimination of weaker societies, very probably in “zero growth” way (Forrester, 1995, Merkel, 2007, Michnowski, 2006, 2009b). The Pope opposed the neo-liberal approach to the free market and its mechanisms, especially the belief that the market will ultimately resolve all social and environmental ills. In John Paul II's belief building a Civilization of Live and Love should entail care for human life throughout its duration, from conception to natural death and care which – contrary to what is stubbornly propounded by neo-liberal media – should not focus solely on abortion and euthanasia. The Pope postulated protection not only of individual human life, but the lives of human groups, nations and other communities (Evangelium vitae – EV, p. 2, 3). Consequently, John Paul II also advocated respect for human rights and believed in the need for: guarantees of untransferable human rights: to work, food, accommodation, health, education, social welfare, public participation, freedom of association and freedom of calling (Jan Paweł II, 1998). The Pope's approval of the earliermentioned: law of justice (…) which ordains that 119 W Stanie Zmian i Ryzyka nadmierna centralizacja moŜe być wystarczającą przyczyną kryzysu, będącego skutkiem niskiej elastyczności, a wraz z tym braku zdolności adaptacyjnej społeczeństwa. Nadmierna centralizacja powoduje nadmierną krótkowzroczność i bezwładność społeczeństwa. Zatem, czym wyŜsze tempo zmian w środowisku, tym większa ilość intelektualnie samodzielnych osób i społeczności winna być w stanie – i zobowiązana do – pełnienia tej podtrzymującej Ŝycie układu społeczeństwo – środowisko, współsterowniczej, homeostatycznej funkcji. Stąd takŜe konieczność doprowadzania do naukowo-technicznej i etycznej dojrzałości społeczności z róŜnych przyczyn w rozwoju opóźnionych. W ślad za powyŜszymi rozwaŜaniami określmy podstawowe wymagania jakie współcześnie – w Stanie Zmian i Ryzyka – powinien spełniać homeostat światowej społeczności, aby był on zdolny do spełniania jego podstawowej, sterowniczej, obronno-rozwojowej funkcji. Warunkiem sprawnego funkcjonowania homeostatu jest bowiem zgodność jego funkcjonowania z aktualnymi stanem uwarunkowań Ŝycia danej społeczności. Na wstępie jednak omówmy sposób funkcjonowania tego homeostatu w sytuacji zmian wolno zachodzących w uwarunkowaniach Ŝycia społeczeństwa. Podstawowym zadaniem homeostatu jest tu – dokonywane metodą nadąŜną, feedback – rozpoznawanie zmian, które juŜ zaszły w uwarunkowaniach Ŝycia społeczeństwa i dopiero na tej podstawie dokonywanie odpowiednich zmian w sposobie jego funkcjonowania. W sytuacji wolno zachodzących zmian i nadmiaru dostępnych w środowisku zasobów Ŝycia oraz przy niskim poziomie rozwoju społeczeństwa układ progresywny tego homeostatu mógł zatem funkcjonować jedynie intuicyjną metodą „prób i błędów” oraz „sprawdzonych wzorców”. Istniała wówczas zazwyczaj moŜliwość wycofania się z nowych rozwiązań, gdy praktyka nie potwierdziła ich poprawności. Dominującą rolę odgrywał tu układ konserwatywny. Jego zadaniem było podtrzymywanie sprawdzonych w praktyce form Ŝycia danej społeczności, a zarazem nie dopuszczanie do „ryzykownych” eksperymentów. Istotną metodą podtrzymywania Ŝycia społeczeństwa w takiej sytuacji było osłabianie jego społecznego środowiska, przekształcanie go w „technikę” wspomagającą pozyskiwanie zasobów Ŝycia. Było to takŜe pozbawianie go posiadanych zasobów lub wręcz fizyczne unicestwianie. Albo – przeciwdziałanie takim degradującym usiłowaniom ze strony agresywnych społeczeństw m.in. poprzez obronne integrowanie się z innymi, podobnie zagroŜonymi społeczeństwami. W Stanie Zmian i Ryzyka, a takŜe narastania deficytu aktualnie dostępnych zasobów Ŝycia, radykalnie wzrasta rola i zadania oraz sposób funkcjo- 120 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 each man shall have his due (RN, p. 33), as well as his postulates to eliminate poverty, unemployment and homelessness means that economic growth should be accompanied by efforts to enlarge global society's intellectual potential and continue the dynamic rise of global science and technology. John Paul II believed that technological progress should be subordinated to the ethics: The development of technology and the development of contemporary civilization, which is marked by the ascendancy of technology, demand a proportional development of morals and ethics (Redemptor Hominis – RH, p. 15). In this the Pope repudiated all those strictly "ecological" environmental concepts which postulate to stop technological development and see technology (perceived as the “tool”, not its faulty application forced by pathological and morally degraded social relations) as the main cause of all of today's threats. Therefore, John Paul II also opposed suggestions that peripheral societies should limit their economic activity, which would in fact mean creating "heritage parks". The Pope saw today's selfish economy as the root of a deadly pathology hampering human development. He consistently advocated axiological change that would allow human creativity to take a bigger part in overcoming global crisis, and repeatedly criticized contemporary capitalism: it is unacceptable to say that the defeat of so-called "Real Socialism" leaves capitalism as the only model of economic organization (capable of – L.M.) remedy (…) the unjust distribution of wealth and the poverty of the workers (CA, p.p. 12, 35). Instead of selfish economy the Pope recommended: an economic system which recognizes the fundamental and positive role of business, the market, private property and the resulting responsibility for the means of production, as well as free human creativity in the economic sector (CA, p. 42). Therefore: to organize a solid economy which will direct the functioning of the market to the common good. He warned: Ownership of the means of production (…) becomes illegitimate (…) when it serves (…) to gain a profit which (…) is the result of (…) illicit exploitation, speculation or the breaking of solidarity among working people. The Pope reminded: private property (…) has a social function which is based on the law of the common purpose of goods, (…) is subordinated to their original common destination as created goods (CA, p.p. 30, 43, 52). In John Paul II's view building a "social economy" should entail a creative synthesis of the best achievements of capitalism and socialism: Communism laid greater weight on the social sphere while capitalism is more individualistic. (...) there are "grains of truth" in (...) the socialist programme. (...) Supporters of capitalism will go to any pains to overlook communism's positives, whatever they might be – even the elimination of nowania homeostatu społeczeństwa. PoniewaŜ głównym czynnikiem destrukcji staje się tu moralna degradacja (do niedawna poprawnych form Ŝycia), przeto istotnym celem jego funkcjonowania staje się dalekowzroczne powodowanie permanentnej modernizacji. Oznacza to konieczność radykalnego wzmocnienia homeostatycznych mechanizmów ante factum – feedforward. Zadaniem układu progresywnego jest tu: • dokonywanie (warunkującej modernizację) krytycznej oceny konsekwencji dla społeczeństwa i środowiska kontynuowania wymuszanego aktualną jego strukturą (w tym formami Ŝycia) przebiegu procesu Ŝycia społeczeństwa (Forrester, 1998); • doskonalenie informacyjnego systemu wyprzedzającego poznawanie skutków zmian zachodzących w wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowaniach Ŝycia społeczeństwa; • oraz wypracowywanie z odpowiednim wyprzedzeniem projektów i przeprowadzanie obronno-rozwojowej przebudowy form Ŝycia społeczeństwa w sposób zgodny z nadchodzącymi zmieniającymi się uwarunkowaniami jego Ŝycia. Natomiast zadaniem układu konserwatywnego jest przyczynianie się – z wykorzystywaniem wiedzy o konsekwencjach dotychczasowej polityki oraz nadchodzących zmianach w uwarunkowaniach Ŝycia – do poprawnego przebiegu procesu Ŝycia społeczeństwa, poprzez : • dokonywanie ocen poprawności projektów i skutków modernizacyjnych zmian struktury społeczeństwa; • niedopuszczanie do błędnej „restrukturyzacji” społeczeństwa. Istotnym warunkiem sprawnego funkcjonowania oby tych sterowniczych układów jest adekwatna, ekohumanistyczna aksjologia oraz dostępność wiedzy, zwłaszcza o prawdopodobnych zmianach, w uwarunkowaniach Ŝycia oraz kompleksowych (takŜe dla środowiska, w tym dalekosięŜnych), skutkach podejmowanych działań. W sytuacji zmian szybko zachodzących w uwarunkowaniach Ŝycia – w Stanie Zmian i Ryzyka – konieczne stało się radykalne wzmocnienie układu progresywnego oraz sprawne funkcjonowanie i współdziałanie obu powyŜszych sterowniczych układów. Przyczynić się do tego moŜe – jak będę to wykazywał poniŜej – instytucjonalne włączenie Kościoła Katolickiego w podtrzymującą Ŝycie i rozwój polskiej i światowej społeczności działalność publiczną, zwłaszcza kształtującą realnie ukierunkowane na dobro wspólne etyczne postawy i aktywność wiernych. Aby tę – dość kontrowersyjną, a w tym tekście podstawową – tezę uzasadnić, powróćmy do problemu róŜnic pomiędzy uwarunkowaniami Ŝycia. W sytuacji wolno zachodzących zmian – gdy wprowadzane nowe formy Ŝycia społeczeństwa Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 unemployment and help to the poorest (Jan Paweł II, 1993). As we can see, John Paul II accentuated the need to ensure that the effects of economic activity conform with the common interest. Therefore He proposed: a society of free work, of enterprise and of participation (…) is not directed against the market, but demands that the market be appropriately controlled by the forces of society and by the State, so as to guarantee that the basic needs of the whole of society are satisfied (CA, p. 35). John Paul II supported social justice and believed that it stimulate human creativity and activity: Therefore: the principle task of the State is (…) harmonizing and guiding development (…) guarantee (…) security, so that those who work and produce can enjoy the fruits of their labours (…). He stated, that: the spread of improper sources of growing rich and of easy profits deriving from illegal or purely speculative activities, constitutes one of the chief obstacles to development and to the economic order (CA, p. 48). According to John Paul II, for human development: there is a (…) need for adequate interventions on the international level (CA, p. 52). John Paul II's critique of neo-liberal social relations was also directed against today's excluding form of globalism – pernicious globalization (CIA, 2000): g lobalization must not be a new form of colonialism (Jan Paweł II, 2001). Knowing that that globalization was unstoppable, John Paul II suggested its greater reorientation towards the common interest: an ethically responsible globalization capable of treating all peoples as equal partners and not as passive instruments (Jan Paweł II, 2003b). (…) Globalization needs to be inserted into the larger context of a political and economic programme that seeks the authentic progress of all mankind. In this way, it will serve the whole human family, no longer bringing benefit merely to a privileged few but advancing the common good of all. At the same time He warned that globalization: These (social-Darwinistic – LM) aspects of globalization can give rise to extreme reactions, leading to excessive nationalism, religious fanaticism and even acts of terrorism (Jan Paweł II, 2004). John Paul II not only condemned terrorist acts but also called for elimination of its social causes: The fight against terrorism must be conducted (…) on the political and educational levels: on the one hand, by eliminating the underlying causes of situations of injustice which frequently drive people to more desperate and violent acts; and on the other hand, by insisting on an education inspired by respect for human life in every situation (Jan Paweł II, 2004). The effectiveness of defense and developmental actions undertaken by the state and above-state international bodies will require wisdom, especially of the ruling elite: The "duty of thought" (…) is (…) 121 okazywały się być szkodliwymi – wystarczało głównie „odnawiać”/„restrukturyzować” społeczeństwo, czyli, odrzucając wdroŜone juŜ weń niewłaściwe zmiany, przywracać mu poprzednie, nadal poprawne formy Ŝycia, Natomiast w Stanie Zmian i Ryzyka konieczna jest permanentna modernizacja, dostosowująca społeczeństwo do jakościowo nowych, ciągle ulegających zmianom, uwarunkowań Ŝycia. W społeczeństwie poprawnie zorganizowanym, dostosowanym do Ŝycia w Stanie Zmian i Ryzyka, sterownicze funkcje układów progresywnego i konserwatywnego nie muszą być na stałe przypisane do określonych jego instytucji lub struktur organizacyjnych. Gdy dla przykładu jakaś instytucja lub forma organizacyjna, dotąd spełniająca funkcję układu progresywnego, przestaje być modernizacyjnie sprawną, to pojawia się konieczność przejęcia tej funkcji przez inną strukturę organizacyjną tego społeczeństwa. Dla Ŝycia i rozwoju danego społeczeństwa niezbędne jest bowiem, aby te dwie, pozornie przeciwstawne, funkcje były sprawnie realizowane – adekwatnie do wzrostu bezwładności społeczeństwa oraz tempa i rodzaju zmian w uwarunkowaniach jego Ŝycia. MoŜna przyjąć, Ŝe w warunkach europejskich, od powstania ruchu lewicowego, te dwie funkcje – progresywna i konserwatywna – realizowane były następująco: organizacje religijne, głównie Kościół Katolicki, spełniały funkcję układu konserwatywnego. Zaś szeroko rozumiany ruch lewicowy – funkcję układu progresywnego. Prawdopodobnie załamanie się systemu realnego socjalizmu było spowodowane niesprawnością homeostatu europejskiej wspólnoty socjalistycznej. Przywódcy tego lewicowego, nadmiernie scentralizowanego i bezwładnego ugrupowania ewidentnie zbyt długo nie rozumieli potrzeby umoŜliwienia efektywnego funkcjonowania sprawnego układu konserwatywnego. Nie potrafiono takŜe upowszechnić podmiotowości ludzi i kultury informacyjnej oraz rozwinąć naukę i technikę, w tym metody prognozowania, w sposób umoŜliwiający sprawne funkcjonowanie takŜe układu progresywnego. Wobec faktycznego pozbawienia światowej lewicy zdolności pełnienia homeostatycznej funkcji układu progresywnego, katolickie społeczne nauczanie zwłaszcza Jana Pawła II (lecz takŜe Benedykta XVI) przyczynia się w istocie do wzmacnianie tego, tak współcześnie niezbędnego, sterowniczego układu polskiej i światowej społeczności. Do tej pory światowa społeczność nie potrafiła doprowadzić do zbudowania dostosowanych do Stanu Zmian i Ryzyka jej homeostatycznych układów: progresywnego oraz konserwatywnego. Nie stworzono dotąd zwłaszcza niezbędnych informacyjnych podstaw poprawnego ich funkcjonowa- 122 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 serving truth in a social dimension. All intellectuals, regardless of creed, are predestined to the pursuit of this noble and difficult ideal in their function as a critical conscience over all that threatens or diminishes humanity (Jan Paweł II, 1997). In mapping out the new civilization model, John Paul II underscored the importance of learning to measureable predict the effects of political planning and action on defense and development: Of itself, an economic system does not possess criteria for correctly distinguishing new and higher forms of satisfying human needs from artificial new needs which hinder the formation of a mature personality. (CA, p. 36). Above cited John Paul II’s recommendations for Civilization of Life and Love ought to help to overcome global crisis and adapt world society to era of high science and technology development, as well as create global homeostat adequate to the State of Change and Risk. Above recommendations ought to be treated in accordance to the backcasting method of sustainable development strategy projected as a long-term vision (Michnowski, 2003, 2008a). 3.2.2. The consequences of continued socialDarwinistic social relations In his teachings John Paul II frequently warned against the serious consequences of continuing current deadly social-Darwinistic social relations – culture of death. He also suggested to combat these pathological relations by viewing them as "structures of sin": The decisions which create a human environment can give rise to specific structures of sin which impede the full realization of those who are in any way oppressed by them. To destroy such structures and replace them with more authentic forms of living in community is a task which demands courage and patience (CA, p. 38). In John Paul II's view: it is no less true that we are confronted by an even larger reality, which can be described as a veritable structure of sin. This reality is characterized by the emergence of a culture which denies solidarity and in many cases takes the form of a veritable "culture of death" (EV, p. 12). We may note that the above recommendation contains no appeal to destroy the people who function in these "sinful structures", much rather one for "forgiveness and reconcilement". Commenting today's free use of "human rights" slogans and attempts to "export democracy", the Pope wrote: If we (…) look at the wider worldwide perspective, how can we fail to think that the very affirmation of the rights of individuals and peoples (…) is a merely futile exercise of rhetoric, if we fail to unmask the selfishness of the rich countries which exclude poorer countries from access to development (…) Should we not question the very nia.18 Dominacja układu konserwatywnego, podtrzymującego moralnie zdegradowane socjaldarwinistyczne stosunki społeczne, to – w świetle omawianych systemowych badań – główna przyczyna globalnego kryzysu, w tym jawnej jego fazy w postaci obecnego światowego kryzysu finansowo-gospodarczego i społecznego. Pozostawienie takiej dominacji będzie powodowało bezskuteczne – do globalnej katastrofy prowadzące – usiłowania przezwycięŜania globalnego kryzysu poprzez śmiercionośne zmniejszanie liczebności światowej społeczności, czyli fizyczne eliminowanie konkurentów do deficytowych zasobów naturalnych i ”czystego oraz chłodnego powietrza” 19. 3. Nauczanie Jana Pawła II w świetle cybernetycznej teorii rozwoju 3.1. Kościół Katolicki jako element homeostatu światowej społeczności W ujęciu cybernetyki rozwoju Kościół Katolicki stanowi istotny element homeostatu światowej społeczności. Poprzez m.in. informacyjny system: konfesjonał – hierarchia – ambona oraz sieć organizacji zakonnych i edukacyjnych, jak równieŜ naukowych, gromadzących, opracowujących i z pokolenia na pokolenie przekazujących wiedzę (zwłaszcza związaną ze sterowaniem społecznym), a takŜe trwającą nadal akceptację wiernych – ma moŜliwości wpływania na ludzkie zachowania. Sposób realizacji przez Kościół jego sterowniczej funkcji zaleŜy od jego doktryny aktualizowanej encyklikami. MoŜna przyjąć, Ŝe Kościół Katolicki rozpoczął proces modernizacji swej doktryny – dostosowującej ją do juŜ wówczas wysokiego poziomu rozwoju techniki – ok. 1891 r., poczynając od wydanej przez 18 Kryzys globalny jest w znacznym stopniu spowodowany niskim poziomem kultury informacyjnej polityków i kadr administracji publicznej, w tym niedostatkiem wiedzy z zakresu cybernetycznej teorii rozwoju. Konsekwencją tego jest niedorozwój homeostatu światowej społeczności. Pomimo wielkich postępów w rozwoju nauki i techniki polityka nie jest wspomagana wiedzą ogólną, systemową/cybernetyczną oraz komputerowosymulacyjną o prawdopodobnych kompleksowych jej skutkach (Sage, 1977; Forrester, 1995, 1998; Michnowski, 2006, 2007, 2009). 19 Według pierwotnych ocen kryzys globalny spowodowany został radykalnym zmniejszeniem wraz z postępem naukowo-technicznym umieralności ludzi: spowodowanym m.in. poprawą opieki zdrowotnej, wyŜywienia, dostępności wspomagających Ŝycie dóbr powszechnego uŜytku, itp. Patrz m.in. (Forrester, 1971, 1995; Michnowski, 2006. 2009b). Aby tak określony kryzys przezwycięŜyć trzeba – zgodnie z taką quasi hitlerowską koncepcją – radykalnie zmniejszyć ilość zasiedlających Ziemię ludzi oraz ograniczyć wzrost gospodarczy (O nowy styl rozwoju, 1979; Martin, 1999; Fey, 2001). Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 economic models (…) disgraceful working conditions, where people are treated as mere instruments of gain rather than as free and responsible persons; all these things and others like them are infamies indeed (EV, p.p. 3, 18). In His sharp critique of today's "structures of sin" the Pope noted that, In spite of the great changes which have taken place in the more advanced societies, the human inadequacies of capitalism and the resulting domination of things over people are far from disappearing. In fact, for the poor, to the lack of material goods has been added a lack of knowledge and training which prevents them from escaping their state of humiliating subjection (CA, p.33). John Paul II voiced very hard criticism of social-Darwinistic social relations in the Culture of Death chapter of his Ecclesia in America adhortation: Nowadays, in America as elsewhere in the world, a model of society appears to be emerging in which the powerful predominate, setting aside and even eliminating the powerless (Jan Paweł II, 1999). He also warned us against the culture of death and its threat of eliminating weaker societies to ensure that stronger societies have access to the world's scant natural resources and “health” environment: In recent years (…) global threats have grown to extremely dangerous dimensions and today we must fear "ecologlical annihilation" caused by the mindless destruction of the natural environment's main resources and the mounting attacks on human life. A small, privileged group's uncontrolled urge to appropriate and exploit the earth's resources is becoming the cause of a new kind of cold war – this time between the planet's North and South, the highly-industrialized and the poorer countries (Jan Paweł II, 1993a). The Pope also condemned the heretofore unseen, covert methods by which the new "cold war" was being fought: Today (…) the extraordinary increase and gravity of threats to the life of individuals and peoples, especially where life is weak and defenceless. In addition to the ancient scourges of poverty, hunger, endemic diseases, violence and war, new threats are emerging on an alarmingly vast scale. (…) In this way a kind of "conspiracy against life" is unleashed (EV, p.p. 3, 12). In his warnings against the perils of "death culture" John Paul II pointed at the possibilities of employing advanced science and technology in its lethal selection process: Today the methods used to degrade human indiviuduals and human life are very sophisticated, and therefore extremely dangerous. (...) Contemporary humans are often no longer a subject and aim but an object, or even a "raw material" (...). The world's future will be in (...) danger if people don't become wiser (Jan Paweł II, 1997), (…) If this technology is not ordered to something greater than a merely utilitarian end, 123 Leona XIII encykliki Rerum novarum. Zawarto w niej wezwanie do odejścia od socjal-darwinistycznych, społecznie niesprawiedliwych stosunków społecznych: naleŜy szybko i skutecznie przyjść z pomocą ludziom z warstw najniŜszych, (…) robotnicy osamotnieni i bezbronni (…) wydanymi na łup nieludzkości (…) i nieokiełzanej chciwości (…) (Rerum Novarum, RN, p. 2). W encyklice Rerum novarum sformułowano takŜe zasadę sprawiedliwości: kaŜdemu oddać to, co mu się słusznie naleŜy (RN, p. 17). stwierdzając zarazem, iŜ nie wolno (…) przy ustalaniu płacy (…) korzystać z biedy i nędzy cudzej, ani teŜ w ogóle wyzyskiwać cudzego ubóstwa (RN, p. 17). RównieŜ m.in. Paweł VI zwracał uwagę na: Obowiązki (…) solidarności, czyli niesienia przez narody bogatsze pomocy tym ludom, które zdąŜają dopiero do rozwoju; (…) sprawiedliwości społecznej (…), powszechnej miłości, która stara się dla wszystkich o bardziej ludzką wspólnotę, gdzie wszyscy będą mogli dawać i pobierać, a postęp jednych nie będzie przeszkadzał rozwojowi drugich (Populorum Progressio, PP, p. 44). Szczególne rozwinięcie modernizacyjnych myśli Kościoła zawarte jest w społecznym nauczaniu Jana Pawła II, kształtowanemu w czasie, gdy zaczęły się juŜ silnie ujawniać zarówno kryzys globalny, jak i obronno-rozwojowa niesprawność systemu zarządzania europejską wspólnotą socjalistyczną. Głównym antykryzysowym postulatem Jana Pawła II było wezwanie o podjęcie budowy Cywilizacji śycia i Miłości (Jan Paweł II, 1994). Wiązał On przy tym zasadę miłości z obowiązkiem współdziałania na rzecz wzajemnego rozwoju: przykazanie «nie zabijaj» staje się wezwaniem do czynnej miłości, która ochrania i troszczy się o rozwój Ŝycia bliźniego (Veritatis Splendor, VS, p. 15). Za działanie oparte na zasadzie miłości moŜna zatem uznać takie, gdy dąŜy się, aby więcej środowisku społeczno-przyrodniczemu „dawać” aniŜeli zeń się „bierze”. Przewaga pozytywnych na negatywnymi skutkami działań to zarazem współczesny warunek rozwojowej skuteczności wszelkiego działania. To antykryzysowe wezwanie Jana Pawła II stanowi w istocie ponowne zalecenie odejścia od moralnie juŜ zdegradowanych socjal-darwinistycznych metod stymulowania rozwoju społecznogospodarczego – poprzez śmiercionośną konkurencję i eliminowanie słabszych – na rzecz metod jakościowo nowych, opartych na powszechnej kooperacji dla dobra wspólnego wszystkich ludzi (Sollicitudo rei socialis, SRS, p. 21). PoniŜej przedstawiam wyniki analizy wybranych fragmentów papieskiego nauczania20, dokonanej pod kątem oceny wkładu tego nauczania w budowę homeostatu światowej społeczności, dostosowanego do wymagań zarówno Cywilizacji śycia 20 Nieco szerzej SNK omawiam w: (Michnowski, 1999, 2005, 2005a, 2006). 124 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 then it could soon prove inhuman and even become potential destroyer of the human race (FER, p. 81). The above indicates inter alia the need to create an educational system that creates universal/common wisdom as a pre-condition for the employment of human creativity, thought and innovation for the common interest – a system necessary under the State of Change and Risk. John Paul II warned against danger of dictatorship of neo-liberal West: a democracy without values (of common good – LM) easily turns into open or thinly disguised totalitarianism (CA, p. 46). This totalitarianism is a pre-condition for employing social-Darwinism's "zero growth" strategy as a means to avert terrorism, resources deficiency and global disaster. 3.3. Civilization of Life and Love as a pre-condition of life in the State of Change and Risk In the above-quoted statements John Paul II not only criticizes today's social-Darwinistic social relations, but to a large degree also real socialism and its praxis. Especially socialism, although it did help raise the population's education level, proved to be unable to abandon its strongly centralized structures and instrumental treatment of subordinate units for a more subsidiarity-based social model. Neither did it create any scientific or technological (information-technological) base allowing any kind of long-term planning towards the "common good" it spoke so much about. John Paul II's teachings also contain criticism of today's social-democratic leftwing, whose programme ignores the need for base modernization, thorough study of current and future life conditions. The social-democratic left has not posed itself the task of abandoning social-Darwinistic social relations – hence does not intend to guide itself by the common interest or social justice. Consequently, this left do not strive to build a creatively stimulating economy directed towards the common interest. In fact, it seems to have changed from a progressive into a conservative system at best capable of smoothing out some of social-Darwinism's "rougher edges". On the other hand, the Pope's above-described civilizational change concept essentially assumes the replacement of social-Darwinistic social relations with their egotism and destruction of the weak by united effort for the common interest. Such axiological change would also fundamentally re-divide the global scene – into those who in overcoming global crisis are guided by the common good/common interest, and those who in doing so use the old, selfish methods. Therefore, this will not be a classic division into left and right, but common good/common interest and civilization based on partnership and cooperation set against i Miłości, jak i Stanu Zmian i Ryzyka, Ograniczam tę analizę do papieskich zaleceń sprzyjających udoskonaleniu układu progresywnego, a takŜe ostrzeŜeń przed groźnymi skutkami kontynuowania socjal-darwinistycznych stosunków społecznych. 3.2. Jana Pawła II wkład w doskonalenie systemu sterowania procesem Ŝycia światowej społeczności i zalecenia na rzecz Cywilizacji śycia i Miłości Celem papieskiego społecznego nauczania było ukształtowanie takiej nowej formy stosunków społecznych, w ramach których ludzie kierując się dobrem wspólnym – w działaniach na rzecz prawdziwego rozwoju całego człowieka i WSZYSTKICH LUDZI (SRS, p. 17, 24, 30) – przynosić będą korzyści całej, a nie tylko wybranej, bogatej części, światowej społeczności. PrzezwycięŜenie globalnego kryzysu wymaga zaniechania waśni i podjęcia partnerskiego współdziałania dla dobra wspólnego: świat współczesny, łącznie ze światem ekonomii, zamiast troszczyć się o prawdziwy rozwój wiodący wszystkich ku Ŝyciu „bardziej ludzkiemu” (...) zdaje się prowadzić nas szybko ku śmierci (…). Wszyscy jesteśmy wezwani (…) powaŜne niebezpieczeństwa zagraŜają wszystkim: światowy kryzys ekonomiczny, powszechna wojna bez zwycięzców i zwycięŜonych (SRS, p. 24, 47)21. PapieŜ wskazywał zarazem metodę działań obronnych: dobro (…) i szczęście (…) nie dadzą się osiągnąć bez (…) wyrzeczenia się własnego egoizmu (…) aby budować razem, jeśli chce się uniknąć zagłady wszystkich (SRS, p. 26). A więc, zamiast kierowania się nadal zasadą oko za oko, ząb za ząb, niezbędne jest przebaczenie i pojednanie 22 (Jan Paweł II, 2001; Benedykt XVI, 2008d, 2009). ZauwaŜmy, Ŝe w Polsce nie uwzględniono tych pochodzących z 1987 r. strategicznych zaleceń Jana Pawła II przy realizowaniu tak zwanej „systemowej transformacji”. Zamiast współpracy i zapowiedzianej budowy nowego, eliminującego socjaldarwinizm systemu ekonomicznego, podjęto reali21 Wśród uzasadnień konieczności zmiany systemu ekonomicznego na mniej zasobochłonny przytaczano poniŜsze dane. Pod koniec lat 70. XX w. USA i Kanada – czyli około 5% ludności świata – wykorzystywały około 30% paliw zuŜywanych przez cały system światowy. W 1978 r. cały świat zuŜywał – w przeliczeniu na mieszkańca – zaledwie 2,51 ton paliwa umownego (tpu), a Ameryka Północna aŜ 12,5 tpu (Kopecki, 1981). Według prof. K. Kopeckiego (podczas wykładu we Wszechnicy PAN, w roku 1981) oba te północno-amerykańskie kraje swój wysoki standard Ŝycia zawdzięczają ok. 60% udziałowi w zuŜywanych przez całą światową społeczność zasobach naturalnych. Stąd teŜ i kolejna przestroga Jana Pawła II przed „zagładą ekologiczną” w wyniku wojny o dostęp do deficytowych zasobów (Jan Paweł II, 1993a). 22 WciąŜ niedokończony proces „przebaczenia i pojednania” polskiego społeczeństwa z sąsiadami rozpoczął Stefan Wyszyński listem do biskupów niemieckich. Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 selfishness and the social-Darwinistic elimination of rivals to our scarce life resources. The fulfillment of John Paul II's civilizational project would require the global employment of man's cooperation of skills in the work process. Cooperation for the common interest will allow the elimination of the deficit on natural and environmental resources by their rational exploitation and creative, ecologically and socially useful work. Coping with this deficit is also crucial for replacing lethal rivalry by cooperation, which in turn is a precondition for building a farsighted, flexible and reserves creating society. The employment of human cooperation for the common interest would require the global-scale subjectivization of people heretofore treated as objects. To do this we would need an educational system capable to teach universal/common wisdom and a just, activity – and creativity – stimulating division of the fruit of humanity's common toil. An economic system guided by the common interest and based on the correct exploitation of private ownership and the intellectual potential of enterprisers and their employees would considerably help to build bridge between social gaps and enhance full respect of human rights. In order to function and grow for the common interest, such a cooperation-based society would also need help from the state and above-national institutions – help, which result should be the transformation of today's pathological globalization into a globalization that is "ethically responsible" – fair globalization (UN, 2005). The construction of these new social relations would have to be preceded by a creative analysis of and synthesis of the methods and achievements of real socialism and capitalism. The Pope's project to reconstruct world society is certainly a part of the tasks of progressive control subsystem (upgraded to contemporary need) of global society's homeostat. In order to steer/control social and economic life one needs a correctly-defined goals which one wishes to attain, effective methods to do it with, and the knowledge how to use them. My own systemic studies of the essence of global crisis and the possibility to combat it by creating conditions for sustainable development of the world society have led me to conclude that John Paul II's postulates generally answer the demands of life and development in the State of Change and Risk. Their fulfillment would contribute greatly to the so necessary task of making world society more far-sighted, flexible and reserves creating, and would also help to eliminate threats arising from the scarcity of life resources. In result23, we would be a 23 System studies by Meadows' group also showed the need for radical civilizational change as a means of averting global disaster. Mentioned among the aims of such change was the need to abandon selfishness for axiology based on love (Meadows, 1992, 2004). 125 zację opcji neo-liberalnej (Bojarski, 2009), redukującej obronną i rozwojową funkcję Państwa Polskiego, ograniczającej polską naukę i gospodarkę oraz patologicznie powiększającej róŜnice społeczne i bezrobocie. Jan Paweł II określał neo-liberalizm, jako ideologię: starania o dobro części obywateli, to znaczy tych, którzy są bogaci i Ŝyją w dobrobycie, a (co najmniej przyzwalającą, aby – LM) zaniedbywać resztę, stanowiącą niewątpliwie przewaŜającą większość społeczeństwa (Centesimus annus, CA, p. 10). Realizacja neo-liberalnej opcji „zerowego wzrostu” w warunkach narastania deficytu zasobów Ŝycia stanowi w istocie główną przyczynę obecnego światowego kryzysu finansowo-gospodarczego i społecznego. Szczególnie waŜnym antykryzysowym stwierdzeniem Jana Pawła II było uznanie potrzeby powszechnej ludzkiej pracy: człowiek (...) przez swoją pracę uczestniczy w dziele swego Stwórcy (...) przez pracę (...) człowiek nie tylko przekształca przyrodę, dostosowując ją do swoich potrzeb, ale takŜe urzeczywistnia siebie jako człowieka, a takŜe poniekąd bardziej staje się człowiekiem (Laborem exercens, LE, p. 4, 9, 25). Takie dowartościowanie pracy umoŜliwia uznanie potrzeby powszechnego wykorzystywania twórczych ludzkich zdolności m.in. w przezwycięŜaniu degradacji środowiska społeczno-przyrodniczego oraz narastającego deficytu zasobów naturalnych, co: Stanie się (…) moŜliwe nie tylko dzięki wykorzystaniu dóbr, które istnieją w nadmiarze, a które nasz świat wytwarza w obfitości, ale gdy zmienione zostaną style Ŝycia, modele produkcji i konsumpcji, utrwalone struktury władzy, na których opierają się dziś społeczeństwa (CA, p. 58). PowyŜsze dowartościowanie pracy stanowi zarazem wyraz sprzeciwu wobec traktowania człowieka pracy jako „towaru” lub „narzędzia”, które, gdy utraci przydatność w pomnaŜaniu kapitału moŜna bezkarnie wyrzucić „na bruk” (z czym związane jest bezrobocie, brak opieki społecznej i zdrowotnej, głód, wykluczenie, a nawet bezdomność, co w polskich warunkach klimatycznych oznacza nieco w czasie odłoŜoną śmierć). PapieŜ postulował, aby troską o Ŝycie ludzkie obejmować cały jego okres od poczęcia po naturalną śmierć, a takŜe – aby chronić Ŝycie nie tylko indywidualnych ludzi, lecz takŜe wspólnot ludzkich, narodów i innych społeczności (Evangelium vitae, EV, p. 3). PapieŜ zalecał zatem takŜe kompleksowe przestrzeganie „praw człowieka”, uznając za niezbędne takie prawa, jak: praca, poŜywienie, mieszkanie, zdrowie, wykształcenie, opieka społeczna, uczestnictwo w Ŝyciu społecznym (Jan Paweł II, 1998). Realizacja zasady sprawiedliwości – aby kaŜdemu oddać to, co mu się słusznie naleŜy – jak i zalecenie likwidacji bezrobocia, nędzy, wykluczenia, bezdomności, pociąga za sobą konieczność 126 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 able to avoid global disaster and would restore to world society its ability to develop. Of course the above discussion alone is not enough to construct a full-scale anti-crisis policy capable to resolve problems like the scarcity of natural resources, environmental destruction, climate change, etc. Nonetheless, even showing the right direction can be a help in putting modernization on the right tracks – and certainly a startingpoint for cooperation-based dialogue between different ideologies, social groups, nations, civilizations and cultures, all of which are essentially endangered by the continued employment of socialDarwinism to deal with an evidently approaching global crisis: social, economic or ecological. Alone acceptance of common good/common interest as the basic goal of development (and the provision of the computer simulation methods necessary for such strategies) would radically change human life. In place of antagonizing divisions, spreading of hate and defensive moves by societies feeling threatened by the selfishness, with which today's basic problems are approached, we could start building solidarity and inspiring creativity. In this we would also be learning more about each others' needs and how to employ synergic, win-win development to meet them. Global "zero growth" strategies – cutting down on population and social diversity and severe restrictions on economic growth (largely affecting weaker societies) – only appear to be a good answer to today's basic ills. Today the incompatibility of such solutions is increasingly evident on the example of fast-rising economies like China or India, whose growth is taking place in social-Darwinistic conditions. 4. Benedict XVI’s continuation of anti-crisis and developmental activity Benedict XVI has supplemented in important way above mentioned John Paul II’s description of notion “love/charity”: Charity goes beyond justice, because to love is to give (CIV, p. 6). Development depends on special kind of unbalance, especially contemporary – in the State of Change and Risk – “the giving” (by mature or developed subjects) for social and/or natural environment must prevail “the taking” from it. Justice means rather the balance between “the taking” and “the giving”. For example, to take under control demographic growth of underdeveloped societies, developed societies have to put them on high cultural level by means of such loving principle based policy. Loving based policy also leads to cooperation with help of “forgiveness and reconciliation”, dialogue and creation of ecosocially just social relations. To desire the common good and strive towards it is a requirement of justice and charity. (…) the common good and the effort to obtain it dalszego intensywnego – lecz na dobro wspólne ukierunkowanego – rozwoju nauki i techniki: Rozwój techniki oraz naznaczony panowaniem techniki rozwój cywilizacji współczesnej domaga się proporcjonalnego rozwoju moralności i etyki (Redemptor Hominis, RH, p. 15). Jest to zarazem zanegowanie tych „wąsko ekologicznych” koncepcji ochrony środowiska, które postulują ograniczenie dalszego rozwoju techniki, traktując to „narzędzie” (czyli technikę, a nie wymuszany patologicznymi, moralnie zdegradowanymi stosunkami społecznymi szkodliwy sposób wykorzystywania techniki), za podstawową przyczynę licznych współcześnie zagroŜeń. PapieŜ negował zatem takŜe – zalecane społecznościom peryferyjnym – ograniczanie aktywności gospodarczej i formowanie, w istocie, społeczności „skansenowej”. We współczesnej, socjal-darwnistycznej ekonomice PapieŜ upatrywał podstawowe źródło patologii: nie do przyjęcia jest twierdzenie, jakoby po klęsce socjalizmu realnego kapitalizm pozostał jedynym modelem organizacji gospodarczej (...) (zdolnym – L.M.) uleczyć obecne zło, niesprawiedliwy podział bogactw i nędzę (CA, p. 12, 35). Zarazem jako formę poŜądaną określał: system ekonomiczny, który uznaje zasadniczą i pozytywną rolę przedsiębiorstwa, rynku, własności prywatnej i wynikającej z niej odpowiedzialności za środki produkcji, oraz wolnej ludzkiej inicjatywy w dziedzinie gospodarczej (CA, p. 42). Zalecał zatem aby: tworzyć ekonomię społeczną, która będzie kierowała funkcjonowaniem rynku tak, by było to korzystne dla dobra wspólnego. (…) Własność środków produkcji (…) przestaje być uprawniona (…) kiedy słuŜy (…) uzyskiwaniu dochodu, którego źródłem jest (…) wyzysk, niegodziwe wykorzystywanie, spekulacja i rozbicie solidarności świata pracy (…).Własność prywatna ma z natury swojej charakter społeczny, oparty na prawie powszechnego przeznaczenia dóbr. (…) by nie tylko jemu, ale i innym przynosiły poŜytek (CA, p. 30, 43, 52). W ramach budowy ekonomii społecznej naleŜałoby zdaniem PapieŜa dokonać twórczej syntezy osiągnięć kapitalizmu i socjalizmu: W komunizmie była troska o sferę społeczną, podczas gdy kapitalizm jest raczej indywidualistyczny, (...) są „ziarna prawdy” w (...) programie socjalistycznym. (...) Zwolennicy kapitalizmu za wszelką cenę i w jakiejkolwiek postaci – zapominają o rzeczach dobrych zrealizowanych przez komunizm: walce z bezrobociem, trosce o ubogich (Jan Paweł II, 1993b). PapieŜ podkreślał, iŜ: społeczeństwo, w którym istnieją: wolność pracy, przedsiębiorczość i uczestnictwo (…) nie przeciwstawia się wolnemu rynkowi, ale domaga się, by poprzez odpowiednią kontrolę ze strony sił społecznych i państwa było zagwarantowane zaspokojenie podstawowych potrzeb całego społeczeństwa (CA, p. 36). W kształtowaniu stymulujących rozwój stosunków społecznych Jan Paweł II, uznawał, Ŝe: Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 cannot fail to assume the dimensions of the whole human family, that is to say, the community of peoples and nations (CIV, p. 7). John Paul II’s 1987 call for East-West cooperation was amplified by Benedict XVI in new Catholic Church approach: to Karol Marls achievements: With great precision (…) Marx described the situation of his time, and with great analytical skill he spelled out the paths leading to revolution (…) all contradictions would be resolved (…)Then everything would be able to proceed by itself along the right path, because everything would belong to everyone and all would desire the best for one another. (…) he did not say how matters should proceed thereafter. He simply presumed that with the expropriation of the ruling class, with the fall of political power and the socialization of means of production, the new Jerusalem would be realized (SS, p.p. 20, 21). Accordance to Benedict XVI it is not enough to develop technology. It is necessary also to change the human consciousness: If technical progress is not matched by corresponding progress in man's ethical formation, in man's inner growth (…) then it is not progress at all, but a threat for man and for the world (SS, p. 22). In this way He put attention on complementary educational possibility of the Church still valid in creation of love motivated human attitude towards society and neighbors. The necessity to get rid of social-Darwinistic social relations Benedict XVI express by reminding Abraham’s up to now not realized – from God received – task to build Human Family. For this – still actual – it is necessary to radically change forms of globalization. New form of globalization, together with proper structures and laws, ought to direct human activity on common good, creating with it humans really more free (Benedykt XVI, 2008c; Bertone, 2009). Accordance to the Pope, humanity is nowadays on the crossroads. Strong integrating tendency directed on common good exists, but at the same time we are confronted with growth of brutality, morality destruction, destroying of social relations. The desire to build the world more just and integrated is difficult in confrontation with fights for economic dominancy, access to sources of energy, water, and other resources (Benedykt 2008a, CIV p. 27). Therefore the important contemporary task of Catholic Church is to create the culture of life, reconciliation, freedom and love (Benedykt XVI, 2008d).World society ought to care for safety, sustainable development, environment protection, access to resources, and climate. To achieve above ends we ought to cooperate and promote solidarity with underdeveloped societies (Benedykt XVI, 2008c). Benedict XVI is against human rights treated as social manipulation agent. Integral human development, elimination of unjust social relations, 127 Naczelnym zadaniem Państwa jest (…) harmonizowania rozwoju i kierowania nim (a takŜe – LM) zagwarantowanie (…) bezpieczeństwa, tak by człowiek, który pracuje i wytwarza, mógł korzystać z owoców tej pracy, (…) mnoŜenie się niewłaściwych źródeł wzbogacenia i łatwych zysków opartych na działaniach nielegalnych czy po prostu spekulacji, jest dla rozwoju i dla porządku gospodarczego jedną z głównych przeszkód (CA, p. 48). Dla rozwiązywania problemów współczesności potrzebne są według Jana Pawła II: interwencje takŜe na płaszczyźnie międzynarodowej (CA, p. 52). Papieska krytyka neo-liberalnych stosunków społecznych skierowana była zatem szczególnie przeciwko obecnej formie globalizacji – globalizacji wykluczającej (Pernicious Globalization) (CIA, 2000): globalizacja nie moŜe być nowym kolonializmem (Jan Paweł, II 2001a). Uznając nieuchronność globalizacji, PapieŜ postulował jej przekształcenie zgodnie z zasadą dobra wspólnego i poszanowania prawa narodów „do istnienia i postępu” (Jan Paweł II, 2003b), stwierdzając, Ŝe potrzebujemy globalizacji etycznie odpowiedzialnej, zdolnej traktować wszystkie narody jako równorzędnych partnerów, a nie bierne narzędzia (Jan Paweł II, 2003b). Jan Paweł II wzywał zatem, aby: znaleźć najlepsze metody zarządzania i kierowania procesami globalizacji dla dobra całej ludzkiej rodziny (Jan Paweł II, 2003b). Przestrzegał zarazem, Ŝe: Te (aktualnie istniejące, negatywne – LM) aspekty globalizacji mogą wywołać gwałtowne reakcje i doprowadzić do pojawienia się skrajnego nacjonalizmu, fanatyzmu religijnego, a nawet zamachów terrorystycznych (Jan Paweł II, 2004). Potępiając metody stosowane przez terrorystów PapieŜ wzywał do eliminowania społecznych przyczyn terroryzmu (Jan Paweł II, 2004): Walka z terroryzmem winna być prowadzona przede wszystkim na poziomie politycznym i pedagogicznym (…) usuwając przyczyny, które rodzą sytuacje niesprawiedliwości i z których często wypływają decyzje o podjęciu najbardziej desperackich i krwawych aktów (Jan Paweł II, 2004). Dla skuteczności obronnych oraz rozwojowych działań państwa i struktur ponadpaństwowych potrzebna jest: „Posługa myślenia” (…) to (…) słuŜba prawdzie w wymiarze społecznym. KaŜdy intelektualista, bez względu na przekonania, jest powołany do tego, by (…) spełniał funkcję sumienia krytycznego wobec wszystkiego co człowieczeństwu zagraŜa lub co go pomniejsza (Jan Paweł II, 1997). Kreśląc zarys nowej cywilizacji Jan Paweł II ewidentnie zalecał konieczność poprawnego wartościowania skutków rozwojowych politycznych zamierzeń i dokonań, stwierdzając, Ŝe: W (istniejącym aktualnie – L.M.) systemie gospodarczym nie ma kryteriów pozwalających na poprawne odróŜnianie nowych i doskonalszych form zaspokajania ludzkich potrzeb od potrzeb sztucznie stwarzanych, 128 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 growth of safety ought to be the main result of human rights in socio-economic life. Lack of realization of such forms of human rights can lead to defense activity – even terrorism – of people without perspective for proper human life conditions (Benedykt XVI, 2008c). In accordance with Benedict XVI, we ought to have the hope that common good tendency will prevail over egoistic tendency to multiplication of luxury at the cost of poor persons an societies. To avoid global catastrophe, the methods of dividing of wealth should be changed. The will for such change may be generated as precondition of just, and sustainable order of development of the world society (Benedykt XVI, 2008a). Therefore it is necessary to throw away speculative capitalism (CIV, pp. 21, 40, 65), because: the entire economy and finance (…) must be used (…) to create suitable conditions for human development and for the development of peoples (CIV, p. 65). We also need more free access to development supporting knowledge: there is excessive zeal for protecting knowledge through an unduly rigid assertion of the right to intellectual property (CIV, p. 22). All of above changes are necessary for: a “development of the whole man and of all men”, to hope for progress “from less human conditions to those which are more human” (CIV, p. 8). To restore development Benedict XVI inter alia postulate: In the face of the unrelenting growth of global interdependence, there is a strongly felt need, even in the midst of a global recession, for a reform of the United Nations Organization, and likewise of economic institutions and international finance (…). To manage the global economy; to revive economies hit by the crisis; to avoid any deterioration of the present crisis and the greater imbalances that would result; (…) there is urgent need of a true world political authority. (…) The integral development of peoples and international cooperation require the establishment of a greater degree of international ordering, marked by subsidiarity, for the management of globalization. They also require the construction of a social order that at last conforms to the moral order, to the interconnection between moral and social spheres, and to the link between politics and the economic and civil spheres, as envisaged by the Charter of the United Nations (CIV, p. 67). It really means Benedict XVI’s call for creation of strong global homeostat – adequate to the State of Change and Risk. Above few chosen fragments of Catholic Church social teaching confirm thesis, that in Vatican exist – even without John Paul II – the strong will for cooperation in adopting world social relations to the era of high science and technology development. przeszkadzających kształtowaniu się dojrzałej osobowości (CA, p. 36). Omówione powyŜej wybrane zalecenia Jana Pawła II. dotyczące budowy Cywilizacji śycia i Miłości – w istocie warunkującej przezwycięŜenie globalnego kryzysu i ukształtowanie zdolności sustainable development – zawierają niezmiernie waŜne wskazania przydatne w budowie homeostatu światowej społeczności zdolnej do Ŝycia w Stanie Zmian i Ryzyka. 3.3. Przestrogi wobec kontynuowania socjaldarwinistycznych stosunków społecznych W swym społecznym nauczaniu Jan Paweł II wielokrotnie przestrzegał przed groźnymi konsekwencjami pozostawienia aktualnych, socjaldarwinistycznych stosunków społecznych – w istocie cywilizacji śmierci. Zalecał, aby stosunki te traktować jako specyficzne „struktury grzechu”: Decyzje (…) dzięki którym powstaje jakieś ludzkie środowisko, mogą tworzyć specyficzne struktury grzechu, przeszkadzając w pełnej ludzkiej realizacji tym, którzy są przez te struktury w rozmaity sposób uciskani. Burzenie takich struktur i zastępowanie ich bardziej autentycznymi formami współŜycia jest zadaniem wymagającym odwagi i cierpliwości (CA, p. 38). Według PapieŜa: stoimy (…) wobec rzeczywistości (…) którą moŜna uznać za prawdziwą strukturę grzechu: jej cechą charakterystyczną jest ekspansja kultury antysolidarystycznej, przybierającej w wielu wypadkach formę autentycznej „kultury śmierci” (EV, p. 12). Przy tym zalecenie „burzenia struktur grzechu” nie zawiera wezwania do niszczenia ludzi „grzesznie” w tych strukturach działających. Nawiązując do szermowania „prawami człowieka” wraz z „eksportowaniem” na cały świat (jakoby chrześcijańskiej formy) zachodniej demokracji PapieŜ stwierdzał: Gdy (…) przyjrzymy się szerszej sytuacji światowej, czyŜ nie zauwaŜymy bez trudu, Ŝe te deklaracje praw osób i narodów (…) są jedynie jałową retoryką, jeŜeli nie towarzyszy im zdemaskowanie egoizmu krajów bogatych, które zamykają krajom ubogim dostęp do rozwoju (…). CzyŜ nie naleŜałoby poddać pod dyskusję samych systemów ekonomicznych (…) nieludzkie warunki pracy, w których traktuje się pracowników jak zwykłe narzędzia zysku, a nie jak wolne, odpowiedzialne osoby: wszystkie te i tym podobne sprawy i praktyki są czymś haniebnym (EV, p. 3). Swą krytykę socjal-darwinistycznych stosunków społecznych PapieŜ niezmiernie ostro przedstawił: Obecnie zarówno w Ameryce, jak i w pozostałych częściach świata pojawia się niebezpieczny model społeczeństwa zapewniający dominację silnym częściom światowej społeczności, zaś wykluczający, a nawet eliminujący słabszych (Jan Paweł II, 1999, p. 63). Przed zagroŜeniem słabszych społeczności takim – w ramach „kultury Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 5. The Church: spiritual only or public? Life in the State of Change and Risk requires feedforward attitude in predicting change, effective and timely adjustment to new conditions, as well as the ability to accumulate the intellectual and material reserves necessary to cope with unforeseen threats. To do this we need to replace today's growth at the expense of others (PP, p. 44) and natural environment by a new policy – of development together with the environment. And this will entail global partnership and cooperation for the common good/common interest. Especially enhancing for such cooperation will be the joint application and enlargement of the knowledge and technology necessary to predict threats and eliminate them before they occur. Hence the need for radical change in relations between various rivaling centres of formal and informal power. It will be especially important to stop their destructive tussles for political and spiritual authority. In fact, these power centres possess complementary knowledge and the strength necessary to pursue politics. Even the best modernization programmes depend on political decisions, hence the need to create (in cooperation-oriented dialogue) a strong global political centre to further modernization. Over the years we have heard much criticism of the present social and economic realities, as well as countless statements about and appeals for civilizational change. Some came from the more enlightened part of the Catholic Church, which saw the need to pursue John Paul II's essentially political modernization postulates. However, despite all appeals and admonition, there is still no political will for such action. For instance in Poland, instead of a serious debate on John Paul II's proposals of social, economic and ethical change and how to put them to practice, we have pseudo-religious emotionality which only turns public attention away from real threats and, on the other hand, ceaseless appeals to deprive the Catholic Church of all influence on public life. Overcoming global crisis will call for solutions that are radically different from traditional methods – solutions which will primarily strengthen global society's political homeostat. This is why the conclusions that arise from the present reflections all underscore the need to replace – also in politics – mutually-destructive warfare by mutually-enriching cooperation based on knowledge about life under the State of Change and Risk. Therefore we must to transform our approach to social environment from growth at the cost of environment (PP, p. 44) – for new one that neither destroys adversaries nor hampers social diversity – i. e. into development together with this environment (VS, p. 15, SRS, p. 30). It means that we 129 śmierci” – fizycznym eliminowaniem, jako sposobem zapewniania społecznościom silniejszym dostępu do deficytowych zasobów naturalnych i przyrodniczych, przestrzegał Jan Paweł II: W ostatnich latach byliśmy świadkami gwałtownych (…) przemian społecznych (…) udało się zaŜegnać (…) niebezpieczeństwo „zagłady nuklearnej”, (…) inne zagroŜenia o charakterze planetarnym osiągnęły poziom skrajnie niebezpieczny, co kaŜe się obawiać „zagłady ekologicznej”, będącej skutkiem (…) coraz liczniejszych ataków na Ŝycie ludzkie. Niepohamowany pęd nielicznej grupy uprzywilejowanych do przywłaszczenia sobie dóbr ziemi i do ich eksploatacji staje się przyczyną nowego rodzaju zimnej wojny, tym razem między Północą a Południem planety, między krajami wysoko uprzemysłowionymi, a ubogimi (Jan Paweł II, 1993a). PapieŜ zwracał zarazem uwagę na nowe niejawne metody realizacji tej nowej zimnej wojny: Do staroŜytnych bolesnych plag (...) głodu, epidemii i przemocy, wojen, dodawane są inne, dotychczas nieznane formy o niepokojących wymiarach(…), jak nie przejmować się na przykład widząc zdumiewający spisek przeciw Ŝyciu, który zwielokrotnia się i wyraŜa coraz ostrzejszymi zagroŜeniami osób i narodów (Jan Paweł II, KAI). Jan Paweł II zwracał przy tym uwagę na potrzebę kształtowania mądrości celem eliminowania zagroŜeń „kultury śmierci”: Formy degradacji osoby ludzkiej oraz wartości Ŝycia ludzkiego stały się bardzo subtelne, a tym samym bardzo niebezpieczne.(...) Przyszłym losom świata grozi (...) niebezpieczeństwo, jeśli ludzie nie staną się mądrzejsi. (…) Jeśli te środki techniczne nie będą podporządkowane jakiemuś celowi, który wychodzi poza logikę czystego utylitaryzmu, rychło mogą ujawnić swój charakter antyludzki, a nawet przekształcić się w potencjalne narzędzia zniszczenia rodzaju ludzkiego (Jan Paweł II, 1997). Jan Paweł II takŜe przestrzegał przed współczesnym zagroŜeniem ze strony dyktatury zachodnio-liberalnej (Jan Paweł II, 2005), zwracając uwagę, Ŝe: demokracja bez wartości (zwłaszcza dobra wspólnego – LM) łatwo się przemienia w jawny lub zakamuflowany („spiskowy”, współcześnie Orwellowski – LM) totalitaryzm (CA, 46). Taki totalitaryzm, a ściślej ekofaszyzm, to warunek realizacji przez bogate Centrum obronnej, wobec zagroŜenia terroryzmem i globalną katastrofą, socjal-darwinistycznej strategii „zerowego wzrostu”. 3.4. Cywilizacja śycia i Miłości jako warunek Ŝycia w Stanie Zmian i Ryzyka Przytoczone powyŜej wypowiedzi Jana Pawła II zawierają – poza zarysem Cywilizacji śycia i Miłości – nie tylko krytykę dotychczasowych, socjal-darwinistycznych stosunków społecznych. W postulatach tych zawarta jest w znacznym stopniu takŜe krytyka praktyki realnego socjalizmu. System socjalistyczny nie potrafił, po podniesieniu pozio- 130 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 ought to base our policy directed to social environment on “loving” principle. A first task of such policy would be not to allow our up-to date enemies to destroy us. The second task would be to transfer them into our helpers in common good/common interest sustainable development activity. For sustainable development we need to cure and enrich all existing socio-diversity, and treat it as important agent of win-win developmental synergy effect. In order for this to strengthen Poland's and world’s modernizational capacity, in rallying our political forces, we will have to enrich understanding of call for overcoming evil with good principle (Jan Paweł II, 2005a) by a new form of its realization – transform evil into good.24 This principle will be crucial for the attainment of synergy for development through integration of various – and heretofore often opposed – centres of public life (in true European style). In such “loving” based approach we can better understand inter alia in 1987 to “empire of evil” in John Paul II statement: Today perhaps more than in the past, people are realizing that they are linked together by a common destiny, which is to be constructed together, if catastrophe for all is to be avoided” (SDS, p. 26). Thus, instead of commandeering the Church back to the naves, we need the mutual will for dialogue and cooperation and a lasting place for the Church on the public arena – regardless of whether its influence is progressive or conservative. Most importantly, it should aim at dialogue and the recognition of new life conditions and forms which enhance joint effort towards correct modernization. 6. Conclusion Overcoming global crisis and achieving sustainable development of the world society require qualitatively new socio-economic, connected with informatics infrastructure, technological and political solutions on the local and global levels. Seen from the perspective of development cybernetics the social teachings of John Paul II are showing the path world society must take to adjust to life in an era of highly-advanced science and technology – in the State of Change and Risk. Therefore, these teachings are good as starting-point for dialogue on cooperation between different political and civilizational options, dialogue that is crucial for the construction and execution of a programme aimed at conquering global crisis and enabling sustainable development of the world society. This dialogue ought to be based on three universal values: 24 each person and every human situation may come to know the power of God’s saving grace, which alone CAN TRANSFORM EVIL INTO GOOD, which alone can change human hearts, making them oases of peace (Benedykt XVI, 2008e, LE p.p. 9, 25). mu ogólnego wykształcenia, odejść od struktury silnie scentralizowanej, przedmiotowo traktującej szerokie rzesze ludzkie i ogniwa podporządkowane, na rzecz opartej na zasadzie subsydiarności, informacyjnie sprawnej, elastycznej infrastruktury społecznej. Nie stworzył on naukowo-technicznych podstaw deklarowanej społecznej sprawiedliwości. Błędnie lansował zasadę podziału efektów społecznego procesu pracy według ilości pracy, a nie jej ekospołecznej uŜyteczności. Nie stworzył on takŜe naukowo-technicznych, w tym zwłaszcza informacyjnych, podstaw realnego, dalekowzrocznego kierowania się formalnie głoszoną zasadą dobra wspólnego – bonum commune. Nie opanował umiejętności stymulowania rozwoju nauki i techniki poprzez kształtowanie sprawnej informacyjnie i innowacyjnie podatnej (Michnowski 1995), infrastruktury społeczno-gospodarczej. Omówiona powyŜej, w zarysie, papieska koncepcja przemiany cywilizacyjnej jednoznacznie zaleca współdziałanie dla dobra wspólnego wszystkich ludzi. Aksjologiczna przemiana, od egoizmu do dobra wspólnego, jest współcześnie niezbędna. Oznaczałaby ona zarazem jakościowo nowy podział sceny światowej: na tych, którzy w przezwycięŜaniu kryzysu globalnego realnie kierują się wartością dobra wspólnego, oraz tych, którzy nadal pozostają na egoistycznych pozycjach. A więc nie tradycyjny podział: lewica i prawica, lecz dobro wspólne i cywilizacja partnerskiego współdziałania, kontra socjal-darwinistyczny egoizm prowadzący do fizycznego – z pomocą wysoko rozwiniętej nauk i techniki – eliminowania konkurentów do źródeł deficytowych zasobów Ŝycia. PrzezwycięŜenia kryzysu globalnego poprzez przeprowadzenie postulowanej przez Jana Pawła II cywilizacyjnej transformacji uzaleŜnione jest szczególnie od stworzenia moŜliwości powszechnego wykorzystywania w pracy („na obraz i podobieństwo” ukształtowanych) twórczych, antyentropowych zdolności człowieka (Michnowski, 2006). Wykorzystywanie w słuŜbie dobra wspólnego tych twórczych zdolności wymaga powszechnego upodmiotowienia ludzi, zazwyczaj dotąd traktowanych przedmiotowo. UzaleŜnione jest to od stworzenia systemu edukacyjnego przyczyniającego się do kształtowania powszechnej mądrości, w tym kultury informacyjnej, oraz ekohumanistycznej etyki. Niezbędne jest takŜe przygotowanie powszechnie dostępnego systemu informowania o kompleksowych (rozległych w czasie i przestrzeni) skutkach zamierzeń i dokonań własnych i podejmowanych w środowisku. Wymaga to ukształtowania – stymulujjących poznawczo-innowacyjną aktywność twórczą – ekospołecznie sprawiedliwych stosunków podziału efektów społecznego procesu pracy. Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 1. COMMON GOOD/COMMON INTEREST understood as the local and global consolidation of personal interests with those of society and the environment; 2. SOLIDARITY understood as assistance by higher-developed societies to weaker communities with the purpose of rationally eliminating social and civilizational differences; 3. SUBSIDIARITY – necessary for the release of global creativity and its sustainment in a "one for all" spirit where the tasks are too hard for one community. Subsidiarity also helps the ruling elites to map out long-perspective, “vision” strategies. The John Paul II’s main postulate regarding modernization is to build a Civilization of Life and Love in place of today's obsolete, morally degradated social-Darwinistic social and economic model. And to simultaneously replace a policy based on division and lethal rivalry by partnership cooperation for the broadly-understood common good/ common interest. For this end – as a first task – we will have to create access to information concerning the future complex consequences of current human activity and necessary for avoiding approaching dangers. Civilizational change enabling the global society's sustainable development skills will be a huge social, ethical, economic, scientific, technological and informational process which will last years (Michnowski, 2003, 2008a). If it is to bring the desired effects (and avert global annihilation) we will have to work towards partnership cooperation between all "people of good will". The correct modernization of global society's life forms will call for the radical reinforcement of the systems that control global and local societies, economy and environment, and basing them on common good/common interest axiology rather than egoism. In order to work better these control systems should be supplemented (globally and locally) by sustainable development strategies backed by political will and enriched by the steering know-how possessed by religious organizations – including the Catholic Church – and so necessary in coping with threats25. This indeed unceasing modernization process aimed at adapting world society to today's fast-changing human and natural environment will need both progressive forces to System ekonomiczny, kierujący się dobrem wspólnym, stymulujący ekospołecznie uŜyteczną aktywność twórczą, przyczyniający się do poprawnego wykorzystywania własności prywatnej oraz potencjału intelektualnego przedsiębiorców i pracowników, powodowałby racjonalne zmniejszanie rozwarstwienia społecznego oraz pełne respektowania praw człowieka. Sprawne funkcjonowanie na rzecz dobra wspólnego współtworzącej światowej społeczności wymagałoby jej wspomagania przez struktury państwowe i ponadpaństwowe, uorganizowane na zasadzie subsydiarności. Efektem takiego – zwłaszcza informacyjnego – wspomagania powinno być przekształcenie obecnej patologicznej formy globalizacji w „globalizację etycznie odpowiedzialną” (United Nations, 2005; Merkel 2007; CIV p. 38). Budowa takiej jakościowo nowej formy stosunków społecznych wymagałaby dokonania twórczej syntezy dorobku realnego socjalizmu oraz kapitalizmu, zwłaszcza jako podstawy ukształtowania dostosowanego do Stanu Zmian i Ryzyka homeostatu światowej społeczności. Skrótowo omówiony w tej pracy (a syntetycznie ujęty – w postać zarysu Cywilizacji i Miłości) papieski projekt antykryzysowej przebudowy form Ŝycia światowej społeczności ewidentnie wpisuje się w zakres działań – dostosowanego do wymogów współczesności – progresywnego układu tego homeostatu. Aby poprawnie sterować procesem Ŝycia społeczno-gospodarczego, trzeba mieć poprawnie wytyczony cel, który chce się osiągnąć, jego realizacyjną wizję oraz prowadzącą do tego celu dalekowzroczną strategię (Michnowski, 2003, 2006), a takŜe poprawne metody jej realizacji oraz zdolność ich stosowania. Z prowadzonych przeze mnie systemowych badań istoty kryzysu globalnego oraz uwarunkowań jego przezwycięŜenia i ukształtowania zdolności trwałego rozwoju światowej społeczności, wynika zgodność tych dalekosięŜnych strategicznych papieskich postulatów z wymogami Ŝycia i rozwoju w Stanie Zmian i Ryzyka. Ich zrealizowanie powinno przyczynić się walnie do niezbędnego zwiększenia dalekowzroczności i elastyczności światowej społeczności, jej upodmiotowienia, twórczego uaktywnienia, a wraz z tym – wyeliminowania zagroŜenia eksplozją demograficzną, deficytem dostępnych zasobów i degradacją środowiska przyrodniczego.26 26 25 In his UN address Gordon Brown underscored the need to speed up the elimination of social differences and the pursuit of the UN's other Millennium Development Goals. Brown also said, that this will require close cooperation between governments and religious communities (Brown, 2007). This address may be understood as a proposal to combat terrorism by eliminating its causes instead of military action. 131 TakŜe systemowe badania zespołu Meadows’ów doprowadziły do wniosku co do konieczności przeprowadzenia radykalnej przemiany cywilizacyjnej jako warunku uniknięcia globalnej katastrofy. Wśród warunków takiej przemiany wymienia się konieczność odejścia od egoizmu na rzecz aksjologii opartej na miłości - loving. Por. (Meadows i in.: 1973, 1993, 2004. Na konieczność przemiany aksjologicznej zwraca się takŜe uwagę w: Schaff, 1993; Kołakowski, 1995. 132 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 change human life and conservative centres to rationally oppose bad change. Consistently upheld and developed by his successors and other Catholic authorities, the social teachings of John Paul II have a chance to place the Catholic Church in the mainstream of global society's progressive system – its correctly-executed modernization. When this happens, the foremost conservative system's mainstay will be neoliberalism. Thus, instead of admonishing the Church to stick to religion, let us concentrate on creating the right conditions for John Paul II's only seemingly utopian Civilization of Life and Love. We will not be able to master global crisis by social-Darwinism – at best we will only postpone the system's and its beneficiaries' fall. In our scientifically and technologically advanced era there is no axiological alternative to the common good/common interest and partnership cooperation between subjectively-treated and well-informed people aided by highly-developed science and technology, as well as information culture. References/Literatura 1. BENEDYKT XVI, Spe Salvi (SS), Vatican 2007. 2. BENEDYKT XVI, God is the Great Hope Humanity Needs, Vatican 2008a. 3. BENEDYKT XVI, 2008b, Homily of His Holiness Benedict XVI, Washington Nationals Stadium, 17 April 2008, in: Holy Father's Documents, Vatican 2008. 4. BENEDYKT XVI, 2008c, Meeting With the Members of the General Assembly of the United Assembly of the United Nations Organization, Address of His Holiness Benedict XVI, New York, 18 April 2008, in: Holy Father's Documents, Vatican 2008. 5. BENEDYKT XVI, 2008d, Votive Mass for the Universal Church, Homily of His Holiness Benedict XVI, St Patrick's Cathedral, New York19 April 2008, in: Holy Father's Documents, Vatican 2008. 6. BENEDYKT XVI, 2008e, Urbi Et Orbi Mesasage of His Holiness Pope Benedict XVI, Christmas 2008, in: Holy Father's Documents, Vatican 2008. 7. BENEDYKT XVI, 2009, In the Holy Land There is Room For Everyone, in: VIS 12 May. 8. BENEDYKT XVI, Caritas In Veritate (CIV), Vatican 2009. 9. BERTALANFFY von, L., Problems of Life, Harper, New York, 1952. 10. BERTALANFFY von, L., General System Theory: Foundations, Development, Applications, George Braziler, New York 1968. Nie oznacza to, Ŝe powyŜsze papieskie wskazania w pełni wypełniają program antykryzysowych działań niezbędnych m.in. dla rozwiązania problemów społecznego wykluczenia, deficytu zasobów naturalnych, degradacji przyrody, zmian klimatycznych i in. Zaznaczmy jednaj, Ŝe juŜ samo nakreślenie właściwego kierunku moŜe się przyczynić do zwiększenia skuteczności poprawnej modernizacji. Z pewnością mogą one stanowić podstawę do dialogu i współpracy róŜnorodnych ideologicznych opcji, warstw społecznych, narodów, cywilizacji, kultur – na równi zagroŜonych kontynuowaniem socjal-darwinistycznych form przeciwdziałania totalnej światowej zapaści społeczno-gospodarczej i ekologicznej. Doprowadzenie choćby do uznania dobra wspólnego/wspólnego interesu za podstawę wartościowania projektów rozwojowych zamierzeń i dokonań – oraz stworzenia informacyjnych podstaw takiego wartościowania – przemieni formy ludzkiego współŜycia w formy radykalnie odmienne od dotychczasowych. Zamiast antagonizującego dzielenia, siania nienawiści i powodowania aktywności obronnej ze strony społeczności zagroŜonych partykularnym rozwiązywaniem podstawowych problemów współczesności, kształtowana będzie moŜliwość solidarności wspomagającej twórczą aktywność. A wraz z tym tworzone będą przesłanki do wzajemnego poznawania swych potrzeb Ŝycia i wspólnotowego, z wykorzystaniem synergii rozwoju, ich zaspakajania. Tylko pozornie te podstawowe problemy współczesności rozwiązywać moŜna socjaldarwinistyczną metodą „zerowego wzrostu”. Nieprzydatność takich rozwiązań coraz wyraźniej ukazuje szybki wzrost gospodarczy i zdolności obronnych Chin i Indii. Obecny kryzys ujawnia słabość polskich elit, takŜe tych z „katolickim rodowodem”. Ewidentnie nie były one w stanie usłyszeć i docenić papieskich przestróg przed socjal-darwinizmem, uznać za poprawne modernizacyjnych zaleceń Jana Pawła II, odrzucić neo-liberalizm i w ślad za tym przekształcić polską „systemową transformację” w etap budowy Cywilizacji śycia i Miłości. Gdyby równieŜ światowe elity uznały te papieskie zalecenia jako zasługujące co najmniej na refleksję, nie stalibyśmy obecnie na progu globalnej katastrofy albo równie groźnego globalnego „jawnego albo zakamuflowanego totalitaryzmu” (CA, p. 46), jedynie nieco w czasie odsuwającego taką katastrofę. Totalitaryzmu niosącego zagładę takŜe społecznościom najbogatszym (Meadows, 1992, 2004). 4. Kontynuowanie przez Benedykta XVI działań na rzecz rozwoju Opisując pojęcie „miłość” Benedykt XVI przyrównał je do „sprawiedliwości”: miłość przewyŜsza Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 11. BERTONE T., Chrześcijańskie ujęcie dobra osoby i społeczeństwa, wykład z okazji uroczystości wręczenia doktoratu honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, KUL, Lublin 2009. 12. BIELEWICZ J., 2009, Pittsburgh... i co dalej, w: Gazeta Bankowa, nr 40 (1092). 13. BOGDAŃSKI K., Studium nad regulonami, Siedlce 1985. 14. BOJARSKI W., Społeczna gospodarka rynkowa w Polsce, w: Radio Maryja 12.08.2009. 15. BROWN G., In Full: Brown's Speech at UN, BBC, London 2007. 16. CAPRA F. Punkt zwrotny, PIW, Warszawa, 1987. 17. CHOMSKY N., Erozja demokracji i wizje nowego świata, w: Po kapitalizmie, Wizja nowego świata według teorii PROUT, red. Maheshvarananda, D., Stowarzyszenie Ananda Marga w Polsce” Miłków. 18. CIA, Report: Global Trends 2015: A Dialogue About the Future With Nongovernment Experts, Central Intelligence Agency 2000. 19. FEY W.R., LAM A.C.W., 2001, The Bridge To Humanity’s Future: A System Dynamics Perspective on the Environmental Crisis and its Resolution, in: Ecocosm Dynamics. 20. FORRESTER J. W., World Dynamics, WrightAllen Press, Cambridge MA 1971. 21. FORRESTER J.W., 1995, Counterintuitive behavior of social systems, http://sysdyn.clexch ange.org/sdep/Roadmaps/RM1/D-4468-2.pdf. 22. FORRESTER J.W., 1998, Designing the Future, http://sysdyn.clexchange.org/sdep/papers/ Designjf.pdf. 23. HALINIAK M., 2008, Filozofia polityki ekologicznej, w: Episteme 80. 24. HELLER M., LUBAŃSKI M., ŚLAGA S.W., Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki. Wstęp do filozofii przyrody, ATK, Warszawa 1980. 25. JAN PAWEŁ II, Redemptor Hominis (RH), Vatican 1979. 26. JAN PAWEŁ II, Laborem exercens (LE), Vatican 1981. 27. JAN PAWEŁ II, Sollicitudo rei socialis (SRS), Vatican 1987. 28. JAN PAWEŁ II, Centesimus annus (CA), Vatican 1991. 29. JAN PAWEŁ II, Veritatis Splendor (VS), Vatican 1993. 30. JAN PAWEŁ II, Fides et ratio (FER), Vatican 1998. 31. JAN PAWEŁ II, Evangelium vitae (EV), Vatican 1995. 32. JAN PAWEŁ II, 1993a, Dialog między nauką a wiarą, Wizyta w międzynarodowym centrum naukowym im. Ettore Majorany, 8 maja 1993 r., w: L'Osservatore Romano, nr 7. 133 sprawiedliwość, poniewaŜ kochać to znaczy darować (Caritas In Veritate, CIV, p. 6). PowyŜsze ujęcie zawiera omawiany juŜ podstawowy problem współczesnego rozwoju, aby dawać „więcej” aniŜeli się „bierze”, a takŜe aby być w stanie przewyŜszać pozytywnymi nieuchronne negatywne konsekwencje kaŜdego działania. Stanowi to zarazem podstawę tak współcześnie niezbędnego w działaniach na rzecz dobra wspólnego i opanowywaniu zdolności trwałego rozwoju „przebaczenia i pojednania”: pragnienie dobra wspólnego i angaŜowanie się na jego rzecz stanowi wymóg sprawiedliwości i miłości, (…) dobro wspólne i zaangaŜowanie na jego rzecz muszą przyjąć wymiar całej rodziny ludzkiej, to znaczy wspólnoty ludów i narodów, (CIV, p. 7). Zatem wytyczony przez Jana Pawła II dialogowy kurs antykryzysowy jednoznacznie został przez Benedykta XVI podtrzymany, a nawet wzbogacony. Wystosowane przez Jana Pawła II – w 1987 roku, przed rozwiązaniem Układu Warszawskiego – wezwanie do pojednania i wzajemnie wzbogacającej współpracy na rzecz rozwojowej przebudowy, zwłaszcza systemu ekonomicznego, wzmocnione zostało przez Benedykta XVI dowartościowującą oceną marksizmu: Z wielką precyzją (…) Marks opisał sytuację swojego czasu i z wielkim talentem analitycznym przedstawił drogę do rewolucji, (…) miały (…) zostać zniesione wszystkie sprzeczności (…) Odtąd wszystko miało toczyć się samo słuszną drogą, poniewaŜ wszystko miało naleŜeć do wszystkich, a wszyscy mieli chcieć dla siebie nawzajem dobra. (…) Nie powiedział jednak, jak sprawy miały się potoczyć potem. (…) Zakładał (…), Ŝe wraz z pozbawieniem klasy panującej dóbr, z upadkiem władzy politycznej i uspołecznieniem środków produkcji zrealizuje się Nowe Jeruzalem (Spe Salvi, SS, p. 20-22). Benedykt XVI zwraca zarazem uwagę, Ŝe taka – odrzucająca socjaldarwinizm – przebudowa stosunków społecznych („burzenie struktur grzechu” – CA, p. 38; Bertone 2009) musi być połączona z odpowiednim przekształcaniem ludzkich postaw: Jeśli wraz z postępem technicznym nie dokonuje się postęp w formacji etycznej człowieka (…), wówczas nie jest on postępem, ale zagroŜeniem dla człowieka i dla świata (SS, p. 22). Wyraźnie tym stwierdzeniem podkreśla On potencjalną wychowawczą (nadal niedocenianą) rolę Kościoła Katolickiego. Konieczność odrzucenia socjal-darwinizmu Benedykt XVI ujmuje zadaniem (które nie zostało zrealizowane od czasów Abrahama) ukształtowania rodziny ludzkiej i w tym celu m.in. dokonania radykalnej przebudowy obecnej formy globalizacji (Benedykt XVI, 2008a). Potrzebne jest w tym celu ustanowienie praw i struktur warunkujących ukierunkowaną na dobro wspólne aktywność ludzką, co powinno stanowić zarazem realną podstawę ludzkiej wolności (Benedykt XVI, 2008c; Bertone 2009). 134 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 33. JAN PAWEŁ II, 1993b, PapieŜ między Zachodem a Wschodem, Wywiad z Janem Pawłem II wydrukowany we włoskim dzienniku „La Stampa”, w: Magazyn Słowo. Dziennik Katolicki nr 8. 34. JAN PAWEŁ II, Przekroczyć próg nadziei, KUL, Lublin 1994. 35. JAN PAWEŁ II, 1997, Spotykamy się w imię wspólnej miłości do prawdy, przemówienie z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagielońskiego, w: Jezus Chrystus wczoraj, dziś i na wieki, Jan Paweł II w Polsce 31 maja – 10 czerwca 1997 roku, Numer specjalny polskiego wydania L’Osservatore Romano. 36. JAN PAWEŁ II, 1998, Homilia w Santa Clara podczas wizyty na Kubie w 1998 r, w: Opoka. 37. JAN PAWEŁ II, Ecclesia in America, Vatican 1999. 38. JAN PAWEŁ II, 2001, Przebaczenie drogą pokoju. Orędzie Ojca Świętego na Wielki Post 2001, w: Opoka. 39. JAN PAWEŁ II, Globalization Must Not Be a New Form of Colonialism , Vatican 2001a. 40. JAN PAWEŁ II, Crisis of Civilization, Vatican 2003a. 41. JAN PAWEŁ II Paweł II, 2003b, Globalizacja a dobro całej rodziny ludzkiej, Przemówienie do uczestników IX Sesji Plenarnej Papieskiej Akademii Nauk Społecznych, w: Opoka. 42. JAN PAWEŁ II, 2003c, Orędzie Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju 2003, w: Opoka. 43. JAN PAWEŁ II, 2004, Orędzie Ojca Świętego Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2004 r., w: Opoka. 44. JAN PAWEŁ II, 2005a, Orędzie Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju, 1 stycznia 2005 r., w: Opoka. 45. JAN PAWEŁ II, Pamięć i toŜsamość, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005. 46. JAN PAWEŁ II, PapieŜ w Koloseum: „Wielki Piątek to dzień, który zmienia los i przeznaczenie ludzkości”, Depesza Katolickiej Agencji Informacyjnej, Rzym. 47. KOŁAKOWSKI L., 1995, Introductory Remarks, in: Dialogue and Universalism, 1/1995. 48. KOPECKI K., Jutro energetyczne Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981. 49. KOZŁOWSKI S., Ekorozwój - Wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa 2000. 50. LASZLO E., Introduction to System Philosophy: Towards a New Paradigm of Contemporary Thought, Cordon and Breach, New York 1972. 51. LEON XIII, Rerum Novarum (RN), Vatican 1891. 52. LOVELOCK, J., Gaia: A New Look at Life on Earth, Oxford University Press, Oxford 1979. Benedykt XVI przestrzega, Ŝe ludzkość znajduje się na rozdroŜu. Z jednej strony występują na dobro wspólne ukierunkowane integracyjne tendencje, z drugiej zaś zagraŜa nam narastanie brutalności, niszczenie moralności, degradowanie międzyludzkich relacji (Benedykt XVI, 2008b). DąŜenie do budowy świata bardziej sprawiedliwego i zjednoczonego utrudniane jest walką o ekonomiczną dominację i dostęp do źródeł energii, wody, surowców (Benedykt XVI, 2008a, CIV p. 27). Zadaniem Kościoła jest przeto krzewienie kultury Ŝycia, pojednania, wolności i miłości (Benedykt XVI, 2008d). NaleŜy zapewniać bezpieczeństwo, podtrzymywać rozwój, eliminować globalne i lokalne społeczne nierówności, chronić środowisko przyrodnicze, dostępność zasobów naturalnych oraz klimat. Trzeba to czynić poprzez współpracę, promując zarazem solidarność ze społecznościami słabszymi (Benedykt XVI, 2008c). Benedykt XVI przeciwstawia się wykorzystywani „praw człowieka” do celów manipulacyjnych. Respektowanie tych praw powinno przejawiać się awansowaniem osoby ludzkiej, eliminowaniem nierówności społecznych oraz wzrostem bezpieczeństwa. Nie respektowanie tych praw moŜe prowadzić do obronnego oporu ze strony ludzi pozbawianych ich godności (Benedykt XVI, 2008c). Zdaniem Benedykta XVI, trzeba mieć nadzieję, Ŝe dąŜenie do dobra wspólnego przewaŜy nad dąŜeniem nielicznych do luksusów, kosztem biedy większości. Powstrzymanie globalnej katastrofy dokonać moŜna jedynie poprzez wolę dokonania zmiany stosunków podziału dóbr, co stanowi podstawowy warunek doprowadzenia do sprawiedliwego, trwałego rozwoju światowej społeczności (Benedykt XVI, 2008a). Konieczna jest zatem odrzucenie kapitalizmu spekulacyjnego27 (CIV, p. 21, 40, 65), gdyŜ: cały system finansowy powinien mieć na celu wspieranie prawdziwego rozwoju (CIV, p. 65). Potrzebne jest usprawnienie dostępu do istniejącej wiedzy: mamy do czynienia z nadmiernymi formami ochrony wiedzy ze strony krajów bogatych przez zbyt sztywne korzystanie z prawa własności intelektualnej (CIV, p. 22). Taka przebudowa powinna umoŜliwiać: «rozwój całego człowieka i wszystkich ludzi», (…) przejście «z mniej ludzkich warunków Ŝycia do warunków bardziej godnych człowieka (CIV, p. 7). Niezbędnej w tym celu 27 Przed globalnym kryzysem w wyniku kapitalizmu spekulacyjnego przestrzegał goszczący w Polsce w latach 80. Akio Morita, współtwórca koncernu Sony i ówczesnego japońskiego „cudu” gospodarczego. Kapitalizm spekulacyjny wstrzymuje – jego zdaniem – tak współcześnie niezbędny postęp naukowo-techniczny wymagający długiego (w Sony dwudziestoletniego) horyzontu inwestycyjnego: od badań podstawowych do wejścia „na rynek z nową generacją wyrobów. W tym patologicznym systemie nie ma powiązania pomiędzy dostępem do bogactw a ekospołeczną uŜytecznością aktywności gospodarczej. Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 53. JAN PAWEŁ II, 1993b, PapieŜ między Zachodem a Wschodem, Wywiad z Janem Pawłem II wydrukowany we włoskim dzienniku „La Stampa”, w: Magazyn Słowo. Dziennik Katolicki nr 8. 54. JAN PAWEŁ II, Przekroczyć próg nadziei, KUL, Lublin 1994. 55. JAN PAWEŁ II, 1997, Spotykamy się w imię wspólnej miłości do prawdy, przemówienie z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagielońskiego, w: Jezus Chrystus wczoraj, dziś i na wieki, Jan Paweł II w Polsce 31 maja – 10 czerwca 1997 roku, Numer specjalny polskiego wydania L’Osservatore Romano. 56. JAN PAWEŁ II, 1998, Homilia w Santa Clara podczas wizyty na Kubie w 1998 r, w: Opoka. 57. JAN PAWEŁ II, Ecclesia in America, Vatican 1999. 58. JAN PAWEŁ II, 2001, Przebaczenie drogą pokoju. Orędzie Ojca Świętego na Wielki Post 2001, w: Opoka. 59. JAN PAWEŁ II, Globalization Must Not Be a New Form of Colonialism , Vatican 2001a. 60. JAN PAWEŁ II, Crisis of Civilization, Vatican 2003a. 61. JAN PAWEŁ II Paweł II, 2003b, Globalizacja a dobro całej rodziny ludzkiej, Przemówienie do uczestników IX Sesji Plenarnej Papieskiej Akademii Nauk Społecznych, w: Opoka. 62. JAN PAWEŁ II, 2003c, Orędzie Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju 2003, w: Opoka. 63. JAN PAWEŁ II, 2004, Orędzie Ojca Świętego Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2004 r., w: Opoka. 64. JAN PAWEŁ II, 2005a, Orędzie Jana Pawła II na Światowy Dzień Pokoju, 1 stycznia 2005 r., w: Opoka. 65. JAN PAWEŁ II, Pamięć i toŜsamość, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005. 66. JAN PAWEŁ II, PapieŜ w Koloseum: „Wielki Piątek to dzień, który zmienia los i przeznaczenie ludzkości”, Depesza Katolickiej Agencji Informacyjnej, Rzym. 67. KOŁAKOWSKI L., 1995, Introductory Remarks, in: Dialogue and Universalism, 1/1995. 68. KOPECKI K., Jutro energetyczne Polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981. 69. KOZŁOWSKI S., Ekorozwój - Wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa 2000. 70. LASZLO E., Introduction to System Philosophy: Towards a New Paradigm of Contemporary Thought, Cordon and Breach, New York 1972. 71. LEON XIII, Rerum Novarum (RN), Vatican 1891. 72. LOVELOCK, J., Gaia: A New Look at Life on Earth, Oxford University Press, Oxford 1979. 135 zmianie metod globalizacji słuŜyć powinna przeto odpowiednia przebudowa systemu ekonomicznego i wzmocnienie Organizacji Narodów Zjednoczonych: Wobec niepowstrzymanego wzrostu wzajemnej światowej zaleŜności odczuwa się mocno, w świetle recesji równieŜ posiadającej wymiar światowy, pilną potrzebę reformy zarówno organizacji narodów zjednoczonych, jak i międzynarodowej struktury ekonomicznej i finansowej, (…) istnieje pilna potrzeba prawdziwej politycznej władzy światowej (…) dla zarządzania ekonomią światową; dla uzdrowienia gospodarek dotkniętych kryzysem; dla zapobieŜenia pogłębieniu się kryzysu i wynikającego stąd zachwiania równowagi; (…) integralny rozwój narodów i współpraca międzynarodowa wymagają, aby ustanowiono wyŜszy stopień porządku międzynarodowego o charakterze pomocniczości dla zarządzania globalizacją i Ŝeby wreszcie zaprowadzono porządek społeczny zgodny z porządkiem moralnym i z tym odniesieniem między sferą moralną i społeczną, między polityką a sferą ekonomiczną i obywatelską, jaki juŜ jest zarysowany w statutach Narodów Zjednoczonych (CIV, p. 67). PowyŜszą wypowiedzią Benedykt XVI opowiada się w istocie za radykalnym – warunkującym trwałe przezwycięŜenie globalnego kryzysu – wzmocnieniem homeostatu światowej społeczności. JuŜ tylko te wybrane omówienia lub fragmenty wypowiedzi Benedykta XVI potwierdzają tezę, Ŝe w Kościele Katolickim istnieje nadal – pomimo odejścia Jana Pawła II – wola współudziału w kształtowaniu stosunków społecznych zgodnych z wymogami wysoko rozwiniętej nauki i techniki, oraz sterowniczego układu progresywnego. Jest to takŜe wola zastąpienia dotąd nieuchronnej selekcji socjal-darwinistycznej, poprzez wdroŜenie – wraz z Cywilizacją śycia i Miłości – jakościowo nowych, w istocie ekohumanistycznych, stosunków społecznych. 5. Kościół do „kruchty”, czy do podtrzymującej rozwój aktywności publicznej? Uniknięcie globalnej katastrofy uzaleŜnione jest od zastąpienia dominującej dotąd socjaldarwinistycznej zasady „wzrostu (silnych) kosztem środowiska (społeczno-przyrodniczego)” zasadą nową, wspólnotową – „rozwoju razem ze środowiskiem” i wraz z tym radykalnego usprawnienia homeostatu światowej społeczności. Stąd teŜ konieczność radykalnej zmiany w stosunkach pomiędzy róŜnorodnymi dotychczasowymi, konkurującymi ośrodkami władzy formalnej i nieformalnej. Trzeba koniecznie odejść od wzajemnie wyniszczającej walki o przywództwo polityczne lub duchowe. Te róŜnorodne polityczne ośrodki i organizacje posiadają bowiem wzajemnie uzupełniającą się wiedzę oraz dysponują dość znaczną mocą sprawczą niezbędną w realizacji rozwojowej polityki. 136 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 73. MARTIN H.P., SCHUMANN H., Pułapka globalizacji. Atak na demokracje i dobrobyt, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999. 74. MAZUR M., Cybernetyka a zarządzanie, MSW, Warszawa 1969. 75. MAZUR M., Cybernetyka i charakter, Warszawa 1999. 76. MEADOWS D.H., MEADOWS D.L., RANDERS J., BEHRENS W.W., Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973. 77. MEADOWS D.H., MEADOWS D.L., RANDERS J., Beyond the Limits, Global Collapse or a Sustainable Future, Earthscan, London 1992. 78. MEADOWS D.H., RANDERS J., MEADOWS D.L., Limits to Growth, The 30-Year Update, Chelsea Green Publishing Company, Vermount 2004. 79. MERKEL A., Opening Address by Chancellor Angela Merkel of Germany at the World Economic Forum, Davos on January 24, 2007. 80. MERKEL A., Speech by Federal Chancellor Angela Merkel at the World Economic Forum, Fri, 30.01.2009. 81. MICHNOWSKI L., 1994a, Holistic Approach to Development, in: Dialogue and Humanism, nr 2-3. 82. MICHNOWSKI L., Kryzys globalny a przywracanie zdolności rozwoju, Aneks 1, w: Pajestka J., O orientację na przyszłość w reformach polskich. Megatrendy cywilizacyjne a proces transformacji systemowej, Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa 1994. 83. MICHNOWSKI L., Jak Ŝyć? Ekorozwój albo … , Wyd. „Ekonomia i Środowisko”, Białystok 1995, http://www.psl.org.pl/kte/books.htm. 84. MICHNOWSKI, L., Czy regres człowieczeństwa?, Wyd. LTN-K, Warszawa 1999. 85. MICHNOWSKI L., Analiza zmienności w kształtowaniu strategii trwałego rozwoju, w: Filozoficzne i społeczne uwarunkowania zrównowaŜonego rozwoju, Monografie Komitetu InŜynierii Środowiska PAN, vol. 16, red. Pawłowski A., Komitet InŜynierii Środowiska PAN, Lublin 2003. 86. MICHNOWSKI L., Globalizacja inkluzywna jako warunek trwałego rozwoju, w: Filozoficzne, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zrównowaŜonego rozwoju, Monografie Komitetu InŜynierii Środowiska PAN vol. 26, red. Artur Pawłowski, Monografie Komitetu InŜynierii Środowiska PAN vol. 26, Komitet InŜynierii Środowiska, Lublin 2004. 87. MICHNOWSKI L., 2005, Cywilizacja śycia i Miłości drogą do trwałego rozwoju światowej społeczności, w: Jan Paweł II Wielki, 18 V 1920 – 16 X 1978 – 2 IV 2005, Episteme 50. Wzmocnieniu homeostatu światowej społeczności sprzyjać powinno zatem włączenie Kościoła Katolickiego w struktury kształtowania obronnorozwojowej polityki polskiej i światowej społeczności, a więc stworzenie Kościołowi trwałego miejsca w Ŝyciu publicznym. Włączenie to – bez względu na to, jaką ten Kościół będzie zajmował pozycję: progresywną czy konserwatywną – musi być realnie motywowane dobrem wspólnym/ wspólnym interesem oraz wspomagane dostępem do wiedzy o prawdopodobnych zmianach w uwarunkowaniach Ŝycia i kompleksowych konsekwencjach aktualnie realizowanej polityki. Aby taka kooperacyjna droga wzmacniania homeostatycznego potencjału światowej społeczności okazała się skuteczną, trzeba wzbogacić wołane zawarte w zasadzie zło dobrem zwycięŜaj (Jan Paweł II, 2005a) nową formą jego realizacji zło w dobro przekształcaj (Benedykt XVI, 2008e). To istotny warunek uzyskiwania synergicznego efektu rozwoju, poprzez integrowanie juŜ istniejących róŜnorodnych, dotąd często przeciwstawnych, podmiotów Ŝycia społeczno-gospodarczego. Oznacza to (w warunkach co najmniej europejskich) zamiast wezwań „Kościół do kruchty”, potrzebę wzajemnie wyciągniętej dłoni do dialogu i współpracy na rzecz poprawnej modernizacji – dostosowującej do Stanu Zmian i Ryzyka. 6. Dobro wspólne – postulat strategiczny Jesteśmy w trakcie poszukiwania dróg wyjścia z obecnego kryzysu finansowo-gospodarczego i społecznego. Postuluje się odrzucenie neoliberalizmu i ukształtowania jakościowo nowego systemu ekonomicznego, eliminującego nieuchronność kryzysowych zapaści – wyniszczających cykli koniunkturalnych (Merkel, 2009). W budowie tego nowego systemu polscy politycy powinni zalecać międzynarodowej społeczności kierowanie się zarówno omówionym powyŜej intelektualnym dorobkiem PapieŜa Polaka, wzbogaconym przez Benedykta XVI, jak i doświadczeniami realnego socjalizmu (Jan Paweł II, 1993b). Podstawę projektowania tej antykryzysowej transformacji powinny stanowić, następujące wartości: • DOBRO WSPÓLNE, rozumiane jako łączenie interesu indywidualnego z dobrem społeczno-przyrodniczego środowiska w planie lokalnym i globalnym, oraz podstawa „przebaczenia i pojednania”; • SOLIDARNOŚĆ, jako racjonalnie wyrównywujące społeczne i cywilizacyjne róŜnice wspomaganie przez społeczności wyŜej rozwinięte słabszych partnerów współpracy, przy wspomaganiu takich rozwojowych działań ze strony społeczności słabszych; Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 88. Michnowski, L., 2005a, Ekohumanizm i trwały rozwój a koncepcja cywilizacji Ŝycia i miłości Jana Pawła II, w: Rozmaitości ekofilozofii, Episteme 57. 89. MICHNOWSKI L.. 2006a, World - Grid Type, Continuously Under-development - System Dynamics, in: Proceedings of the XXIV International System Dynamics Society Conference 2006, Nijmegen, The Netherlands. 90. MICHNOWSKI L., Społeczeństwo przyszłości a trwały rozwój. Cybernetyczne spojrzenie na przyszłość świata, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”, PAN, Warszawa 2006. 91. MICHNOWSKI L., 2007, Eco-Humanism and Popular System Dynamics as Preconditions for Sustainable Development, in: Solidarity, Sustainability, and Non-Violence (SSNV) Research Newsletter, Vol. 3, No. 11. 92. MICHNOWSKI L., Ecohumanism as a Developmental Crossing, in: Transformative Pathways Attainable Utopias, ed. Sangeeta Sharma, Jaipur (India) 2008. 93. MICHNOWSKI L., 2008a, Odnowiona Strategia Trwałego Rozwoju Unii Europejskiej - warunek powstrzymania degradacji polskiego społeczeństwa, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 3 no 2. 94. MICHNOWSKI L., 2009a, Ecohumanism as a Developmental Crossing (with Supplement), in: The Pelican Web's Journal of Sustainable Development, Research Digest on Integral Human Development, Spirituality, Solidarity, Sustainability, Democracy, Technology, Nonviolence, Vol. 5, No. 10. 95. MICHNOWSKI L., 2009b, O potrzebie ekohumanizmu i ewolucji ultraintelektualnej, w: Zeszyty Wszechnicy Świętokrzyskiej, nr 1(26). 96. MICHNOWSKI L., To Overcome the Global Crisis, (Towards Sustainable Development Policy and Economy), The Club of Rome, European Support Centre, 2009c. 97. MICHNOWSKI L., HALINIAK M. Sustainable Development Policy Making – Challenges and Opportunities, in: Creativity and Innovation, European Year 2009, International Greening Education Event, Karlsruhe, Germany, 2009d. 98. NADLER G.. Work Systems Design: the Ideals Concept, Illinois 1967. 99. NIC, Global Trends 2025: A Transformed World, National Intelligence Council 2008. 100. Nowy styl rozwoju. Raport fundacji Hammarskjolda dla ONZ w sprawie rozwoju i współpracy międzynarodowej, w: Nowy Międzynarodowy Ład Ekonomiczny, PWE, Warszawa 1979. 101. PAWEŁ VI, Populorum Progressio (PP),1967. 102. SAGE A.P, Methodology for Large-Scale Systems, MCGrew-Hill B.C., New York 1977. 137 • oraz POMOCNICZOŚĆ (SUBSYDIARNOŚĆ) – niezbędna dla wyzwalania powszechnej aktywności twórczej i jej wspomagania działaniami na zasadzie „jeden dla wszystkich”, tam gdzie w pojedynkę nie moŜna skutecznie sprostać róŜnorodnym wyzwaniom, a takŜe zwiększająca elastyczność oraz stwarzająca elitom moŜliwość skutecznej dalekowzrocznej myśli i aktywności strategicznej. Uznanie tych fundamentalnych wartości za podstawę – zapobiegającej globalnej katastrofie i kształtującej zdolność sustainable development – przebudowy światowych stosunków społecznych, umoŜliwi dostosowanie homeostatu systemu światowego do wymagań Stanu Zmian i Ryzyka. Pozwoli to na stworzenie informacyjnych podstaw polityki i gospodarki trwałego rozwoju, oraz przekształcenie światowego systemu finansowego w czynnik wspomagania działań na rzecz takiego rozwoju (CIV, p. 65). Natomiast stare, egoistyczne wartości będą wymuszały, w miejsce sustainable development światowej wspólnoty, kontynuowanie przez jej Centrum wraz z socjal-darwinizmem polityki „zerowego wzrostu” drogą nowego, tym razem globalnego, totalitaryzmu (CA, p. 46) lub światowej wojny. Zakończenie W świetle cybernetyki rozwoju, głównym czynnikiem globalnego kryzysu jest moralna degradacja form Ŝycia, niezgodnych z nowymi jego uwarunkowaniami. Postępuje ona coraz szybciej wraz z niezbędnym dalszym rozwojem nauki i techniki. Negatywnych jej skutków nie moŜna przezwycięŜać kierując się nadal socjal-darwinistycznym egoizmem. Stąd nauczanie społeczne Jana Pawła II wzbogacane przez Benedykta XVI wytycza poprawnie kierunek działań dla przezwycięŜenia globalnego kryzysu oraz ukształtowania zdolności sustainable development światowej społeczności. Realizacja zaleceń SNK przyczyni się do dostosowania światowej społeczności do Ŝycia w erze wysoko rozwiniętej nauki i techniki – w Stanie Zmian i Ryzyka. Aktywizują one zarazem poszukiwanie praktycznych sposobów realizacji tej wielkiej modernizacyjnej wizji. Głównym papieskim postulatem jest podjęcie budowy pozornie utopijnej Cywilizacji śycia i Miłości, w miejsce juŜ moralnie zdegradowanych socjal-darwinistycznych form Ŝycia społecznogospodarczego – swoistej „struktury grzechu”. Wraz z tym – zastąpienie polityki podziałów oraz śmiercionośnej rywalizacji, partnerskim wzajemnie podtrzymującym Ŝycie współdziałaniem na rzecz szeroko rozumianego dobra wspólnego wszystkich ludzi. 138 Lesław Michnowski/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 109-138 103. SCHAFF A., Pora na spowiedź, BGW, Warszawa 1993. 104. SEDLAK W., śycie jest światłem, PAX, Warszawa 1985, 105. UN, Rio Declaration on Environment and Development, 1992. 106. UN, The Johannesburg Declaration on Sustainable Development, 2002. 107. UN, World Summit Outcome, 2005. 108. WCED, Our Common Future, Oxford University Press, Oxford 1987. 109. WIENER N., Cybernetyka i społeczeństwo, Warszawa 1961. 110. WIENER N., Cybernetyka, czyli sterowanie i komunikacja w zwierzęciu i maszynie, PWN, Warszawa 1971. W efekcie, w miejsce wzajemnie skonfliktowanej, zwalczającej się światowej społeczności, miałoby wreszcie miejsce ukształtowanie wspomagającej się Rodziny Ludzkiej – Rodziny Narodów. Trwałe przezwycięŜenie kryzysu globalnego i ukształtowanie zdolności trwałego rozwoju wymaga jakościowo nowych rozwiązań społecznogospodarczych, w tym finansowych. Potrzebne jest w tym celu radykalne wzmocnienie ukierunkowanego na dobro wspólne systemu sterowania procesem Ŝycia społeczno-gospodarczo-przyrodniczego Ziemi, a więc takŜe ukształtowanie edukacyjnych, etycznych i informacyjnych podstaw polityki i gospodarki sustainable development światowej społeczności. Takiemu wzmocnieniu zdolności sterowniczych powinno słuŜyć inkorporowanie, w globalny (a takŜe lokalne) system formułowania strategii sustainable development i osiągania jej celów, silnych mocą sprawczą oraz bogatych wiedzą sterowniczą, organizacji religijnych, w tym Kościoła Katolickiego28. Poprawny proces – warunkującej ultrastabilność światowej społeczności – permanentnej modernizacji jej form Ŝycia wymaga radykalnego usprawnienia jej homeostatu. Niezbędne jest wraz z tym radykalne wzmocnienie zarówno sterowniczego układu sił progresywnych, dąŜących do zmian w formach ludzkiego Ŝycia, jak i układu sił konserwatywnych, czyli tych, które racjonalnie przeciwstawiają się niewłaściwym zmianom, celem uniknięcia modernizacyjnych błędów. Swym społecznym nauczaniem Jan Paweł II silnie wpisał Kościół Katolicki w ten pierwszy, tak współcześnie waŜny progresywny układ homeostatyczny. Zatem zamiast pozbawiania Kościoła Katolickiego moŜliwości udziału w Ŝyciu publicznym twórzmy warunki niezbędne dla praktycznej realizacji jedynie pozornie utopijnej dalekowzrocznej wizji Jana Pawła II: Cywilizacji śycia i Miłości – cywilizacji ekohumanistycznej. Zamiast jej negowania, wzbogacajmy ją realizacyjnymi poszukiwaniami. W pierwszym rzędzie doprowadźmy do podjęcia w układzie globalnym budowy edukacyjnych (mądrość, kultura informacyjna), etycznych (miłość, dobro wspólne) i informacyjnych (synergia rozwoju) podstaw polityki i gospodarki sustainable development. Skuteczne eliminowanie negatywnych konsekwencji coraz szybciej postępującej wraz z rozwojem nauki i techniki moralnej degradacji wymaga odejścia od wzajemnego antagonizowania na rzecz ekohumanistycznej kooperacji. Jest ona niezbędna dla opanowania współcześnie strategicznej zdolności, aby (zgodnie z zasadą „miłości”) środowisku społeczno-przyrodniczemu „dawać” więcej, aniŜeli się zeń „bierze”. Szczególnie bez wiedzy o kompleksowych skutkach działań nie moŜna – w Stanie Zmian i Ryzyka – kierować się zasadą dobra wspólnego/wspólnego interesu. Kontynuując socjal-darwinistyczne formy „współŜycia” kryzysu globalnego nie przezwycięŜymy. Upadek beneficjentów, tej współcześnie juŜ patologicznej formy Ŝycia, będzie co najwyŜej nieco odłoŜony w czasie za pomocą globalnego, głównie Orwell’owskiego, totalitaryzmu. W erze wysoko rozwiniętej nauki i techniki nie ma alternatywy dla aksjologii ekohumanistycznej/dobra wspólnego i powszechnego, wspomaganego wysoką nauką i techniką oraz kulturą informacyjną partnerskiego współdziałania mądrych, podmiotowo traktowanych i sprawnie doinformowywanych, ludzi i narodów29. 28 Gordon Brown w wystąpieniu w ONZ w lipcu 2007 r. jako strategiczne zadanie przedstawił konieczność przyspieszenia zmniejszania rozwarstwienia społecznego i realizacji innych Rozwojowych Celów Milenijnych ONZ. Stwierdził on zarazem, Ŝe będzie to wymagało ścisłej współpracy rządów oraz społeczności religijnych. Patrz: Brown, 2007. Wystąpienie to moŜna potraktować jako – alternatywną do metod militarnych – propozycję zwalczania terroryzmu poprzez eliminowanie społecznych jego przyczyn. 29 Omówiona powyŜej w zarysie koncepcja trwałego przezwycięŜenia kryzysu globalnego poprzez ukształtowanie zdolności sustainable development światowej społeczności nie została uwzględniona w: NIC, 2008. PROBLEMY EKOROZWOJU – PROBLEMS OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2010, vol. 5, no 1, str. 139-144 Problemy ocen uciąŜliwości dźwiękowych i zapachowych w zrównowaŜonym rozwoju Problems of Evaluation of Sound and Smell Discomfort in Sustainable Development Sebastian Bernat Zakład Ochrony Środowiska, Instytut Nauk o Ziemi UMCS, 20-718 Lublin, Al. Kraśnicka 2cd, e-mail: [email protected] Streszczenie Koncepcja rozwoju zrównowaŜonego zakłada trwałą poprawę jakości Ŝycia współczesnych i przyszłych pokoleń, co integralnie łączy się z poprawą stanu środowiska. Dźwięk i zapach są istotnymi składnikami odczuwalnej w kaŜdej chwili „jakości Ŝycia”, uznanej za wyznacznik efektywności wdraŜania rozwoju zrównowaŜonego. UciąŜliwości zapachowe i dźwiękowe są źródłem skarg i czynnikami utrudniającymi „przeŜywanie krajobrazu”. Ocena uciąŜliwości zapachowych i dźwiękowych w środowisku jest problematyczna poniewaŜ uciąŜliwości te są subiektywnym odczuciem, związanym z ludzkim doświadczeniem. W artykule scharakteryzowano znaczenie zapachu i dźwięku w środowisku. Przedstawiono metody ochrony środowiska przed hałasem i odorami. Następnie omówiono przykładowe projekty wskazujące na waŜność jakościowych aspektów środowiska. Subiektywna ocena uciąŜliwości dźwiękowej i zapachowej powinna być integralnym elementem programów ochrony środowiska i zrównowaŜonego rozwoju. WaŜne jest takŜe podnoszenie poziomu świadomości na temat dźwięku i zapachu w środowisku oraz o ich oddziaływaniu na człowieka. Słowa kluczowe: hałas, odór, krajobraz dźwiękowy, jakość Ŝycia Abstract The conception of sustainable development assumes a long-lasting improvement of living quality of present and future generations what is integrally associated with environmental improvement. Sound and smell are vital elements of “quality of life” which is constantly felt in our life. This “quality” is also treated as a determinant of effectiveness of sustainable development implementation. Odours and noise are often reasons for many complaints and they are factors that hinder to “experience landscape”. Valuation of sound and smell discomfort is always a very problematic task because they are subjective feelings, connecting with personal sensitivity. In the paper, significance of sound and smell in the environment is emphasized. Then, some methods of protection against noise and odours are presented. In the end, examples of projects which indicate importance of environment quality are described. Subjective estimation of sound and smell discomfort should be integral component of environment protection and sustainable development strategies. Developing awareness about role of sound and smell in environment and their influence on human life are also of great importance. Key words: noise, odour, soundscape, quality of life Wstęp Rozwój cywilizacyjny jest odpowiedzialny zarówno za rozwój nauki i techniki, poprawę warun- ków naszego Ŝycia, jak równieŜ za zakłócenie harmonii człowieka i przyrody, wyniszczenie zasobów naturalnych oraz stwarzanie zagroŜeń zdrowia psychicznego i fizycznego. JuŜ w latach 60. XX 140 Sebastian Bernat/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 139-144 wieku R. Carson (1962) przedstawiła czarny scenariusz świata pozbawionego śpiewu ptaków i odgłosów zwierząt na skutek powszechnego uŜycia pestycydów. KsiąŜka ta jako pierwsza uświadomiła ludziom, Ŝe cywilizacja zagraŜa nie tylko zwierzętom, ale równieŜ i nam samym. Kilka lat później w 1969 roku sekretarz generalny ONZ U’Thant w raporcie Człowiek i środowisko zwrócił uwagę na ogólnoświatowy kryzys stosunku człowieka do środowiska oraz konieczność rozpatrzenia problemów zagroŜeń środowiska i zmiany kierunków rozwoju. Jest to tło dla koncepcji rozwoju zrównowaŜonego, wprowadzonej do realizacji na „Szczycie Ziemi” w Rio de Janeiro w 1992 roku. Przyjęto wówczas m.in. dwa podstawowe dokumenty: Deklarację z Rio (zbiór 27 zasad przyszłych praw i obowiązków) oraz Agendę 21 (Globalny program działań). Deklaracja z Rio (Dokumenty końcowe…, 1993) wskazuje Ŝe w centrum rozwoju zrównowaŜonego są ludzie, którzy mają prawo do zdrowego i twórczego Ŝycia w harmonii z przyrodą. Poprawa jakości Ŝycia powinna następować poprzez ograniczenie lub wyeliminowanie modeli produkcji i konsumpcji zakłócających ten rozwój. Konieczne jest zatem przewartościowanie dotychczasowego stylu Ŝycia i wprowadzenie „świadomego” człowieka na nową ścieŜkę rozwoju, prowadzącą w kierunku jakości a nie ilości (Skowroński, 2006). Zaspokojeniu potrzeb materialnych człowieka towarzyszyć powinien równieŜ jego rozwój duchowy. Nadrzędnym celem rozwoju zrównowaŜonego jest zatem zapewnienie odpowiedniej jakości Ŝycia ludzi (Dobrzańska i in., 2008). Wskazując na ten cel podkreśla się dodatkowo dwie jego cechy: potrzebę względnie równej dystrybucji jakości Ŝycia w obrębie obecnego pokolenia oraz konieczność osiągnięcia i utrzymania satysfakcjonującej jakości Ŝycia w długim horyzoncie czasowym poprzez zagwarantowanie trwałości podstaw osiągania nie malejącej jakości Ŝycia przez przyszłe pokolenia. Kolejne cele rozwoju zrównowaŜonego dotyczą czynników, warunków i składników, które gwarantują osiągnięcie i utrzymanie satysfakcjonującej, względnie równo rozdzielonej i trwałej długookresowo jakości Ŝycia. Są to najogólniej trzy grupy celów: społeczne, ekonomiczne i ekologiczne. Koncepcja rozwoju zrównowaŜonego zakłada zatem trwałą poprawę jakości Ŝycia współczesnych i przyszłych pokoleń, co integralnie łączy się z poprawą stanu środowiska (Skowroński, 2006). Jakość Ŝycia, związana z pozytywnymi aspektami wzrostu gospodarczego, powrotem do wartości utraconych, moŜliwością Ŝycia w czystym środowisku przyrodniczym i przyjaznym środowisku społecznym, ale równieŜ moŜliwością zaspokajania róŜnorodnych potrzeb w przyszłości, została uznana za wyznacznik efektywności wdraŜania rozwoju zrównowaŜonego. Bardzo istotnym składnikiem odczuwalnej w kaŜdej chwili „jakości Ŝycia” oraz czynnikiem odgrywającym istotną rolę w procesie kształtowania wielu istotnych cech duchowych jednostki ludzkiej są walory estetyczne krajobrazu (Wojciechowski, 1986). Bogactwo pozytywnych doznań płynących z krajobrazu wzbogaca psychikę człowieka, a to wzmacnia pasję poznawczą i twórczą, a takŜe radość Ŝycia. Wszechobecna brzydota, chaos zaśmiecenie i zdewastowanie otoczenia często skutkuje ubóstwem Ŝycia psychicznego, niejednokrotnie prowadzi do przemocy i agresji lub apatii. Krajobraz rozumiany jako spostrzegany multisensorycznie lub wyobraŜany fragment przestrzeni, stanowiący nieodłączny element Ŝycia jednostek i społeczności jest potęŜnym regeneratorem sił fizycznych. Świadczą o tym liczne uzdrowiska i kurorty zlokalizowane w pięknym otoczeniu, a takŜe powszechny wybór cichych, urokliwych miejsc na odpoczynek wakacyjny. Kontemplacja krajobrazu (czy przyrody) w ciszy niejednokrotnie prowadzi do odnowy duchowej człowieka. W odczuciach społecznych krajobraz jest postrzegany coraz częściej jako wartość wpływająca na jakość Ŝycia, co objawia się równieŜ wzrostem cen nieruchomości w miejscach atrakcyjnych krajobrazowo, poszukiwane są mieszkania z ładnym widokiem w spokojnej, bezpiecznej okolicy. Na postrzeganie krajobrazu a zatem i na jakość Ŝycia w istotny sposób oddziaływują takŜe zapach i hałas. W świetle jednego z raportów uzupełniających Europejskiej Konwencji krajobrazowej odory i hałas wpływają na percepcję krajobrazu, z drugiej strony wpływają na zdrowie – wiąŜą się z problemami środowiskowymi (Landscapes and… 2003). Badania ankietowe przeprowadzone wśród studentów geografii, ochrony środowiska oraz turystyki i rekreacji UMCS w Lublinie w latach 2007-09 (w sumie 125 ankiet) wykazały, Ŝe „przeŜywanie krajobrazu” zakłócają głównie: zapach ścieków (89,6% wskazań), zapach gnoju i gnojówki (61,6%), odgłosy pojazdów mechanicznych (48,0%), owady Ŝądlące (36,8%) i muchy (33,6%). UciąŜliwość dźwiękowa i zapachowa jest niejednokrotnie źródłem konfliktów. Większość wszystkich skarg na zanieczyszczenia powietrza dotyczy nieprzyjemnych zapachów i hałasu. W Polityce Ekologicznej Państwa w latach 2009-2012 (dokumencie strategicznym wskazującym kierunki działań zmierzających do poprawy jakości środowiska i realizacji rozwoju zrównowaŜonego) zauwaŜono, Ŝe hałas jako zanieczyszczenie środowiska nie doczekał się dotąd nadania mu wystarczająco duŜego znaczenia, na jakie zasługuje. Zapisano równieŜ, Ŝe opracowano i skonsultowano społecznie projekt Ustawy o przeciwdziałaniu uciąŜliwości zapachowej. Dostrzegana jest potrzeba działań ukierunkowanych na walkę z zanieczyszczeniami dźwiękowymi i zapachowymi. Parametry Sebastian Bernat/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 139-144 mierzalne okazują się niedostateczną miarą wpływu na subiektywnie odczuwalną jakość Ŝycia. Zapach w środowisku Zapachy tworzą atmosferę miejsca, wzbogacają poczucie przestrzeni, stymulują pobudzenie emocjonalne i motywacyjne, przez co zapadają w pamięć. KaŜde miejsce na Ziemi to aromatyczna przygoda. MoŜna odbyć podróŜ dookoła świata, w której rolę przewodnika pełni nos (Skawska, Świdrak, 2009). Wraz z postępem cywilizacyjnym zanikają naturalne zapachy powstające w środowisku przyrodniczym, wypierają je technika i chemia. Dotyczy to nie tylko miast, ale i wsi oraz obszarów chronionych, gdzie w związku z sąsiedztwem obszarów rolniczych, a zwłaszcza gospodarstw hodowlanych rozprzestrzeniają się niepoŜądane zapachy określane jako odory, bądź jako uciąŜliwości zapachowe. Pamiętać jednak naleŜy, Ŝe odory są nieodłącznym elementem procesów zachodzących w środowisku. Naturalne odory są wprowadzane do środowiska w wyniku działalności wulkanicznej, rozkładu materii przez mikroorganizmy, poŜarów lasów i stepów, emisji gazów złowonnych przez tereny bagniste a takŜe w wyniku procesów wietrzenia. Źródłem antropogenicznych odorów jest gospodarcza działalność człowieka, realizowana w gałęziach przemysłu petrochemicznego, koksowniczego, gazowniczego, celulozowego, spoŜywczego a takŜe w gospodarce komunalnej (składowiska i spalarnie odpadów, oczyszczalnie ścieków), rolnictwie i hodowli. Prowadzą one do zjawiska dyskomfortu bytowego człowieka. Oddychanie zanieczyszczonym odorem powietrzem moŜe wywoływać stany zmęczenia, senności, nadpobudliwości, odczucia odrazy itp. (Makles, Galwas-Zakrzewska, 2005). W krajach wysoko rozwiniętych, w ramach programów ochrony zdrowia i środowiska, wprowadzono unormowania prawne w zakresie dopuszczalnych wielkości emisji zanieczyszczeń zapachowych, choć nie wypracowano jednolitych kryteriów oceny uciąŜliwości zapachowej (Rutkowski i in., 1995; Kośmider i in., 2002). Za kryterium uciąŜliwości uznawane bywają stęŜenia substancji obdarzonych zapachem, poszczególne cechy wraŜenia węchowego (ocena hedonistycznej jakości zapachowej – profile polarności, oceny eksperckie – „godzina odorowa”), wyniki badań socjologicznych dotyczących warunków Ŝycia w określonym środowisku itp. Wielka Brytania, Holandia i Niemcy stosują wspólny model rozwiązywania problemów uciąŜliwości zapachowej. Cechami charakterystycznymi tego modelu są: • zasada zapobiegania nowym i ograniczania istniejących uciąŜliwości zapachowych, przy zastosowaniu najlepszych dostępnych technologii oraz zasad dobrej praktyki, 141 • zasada wyznaczania akceptowanego przez lokalną społeczność poziomu uciąŜliwości zapachowej, • ograniczenie metod pomiarów do najprostszych badań subiektywnego odczucia obywateli naraŜonych na uciąŜliwość zapachową, • opracowanie jednego standardu pomiaru liczby jednostek zapachowych. W Polsce prawne uregulowanie ochrony powietrza przed emisją odorów rozpoczęto w latach 90., zwracano jednak uwagę przede wszystkim na takie substancje, jak benzen, tlenki azotu, dwutlenek siarki, ozon. Prawo ochrony środowiska (2001) wskazuje na moŜliwość określenia w drodze rozporządzenia standardów jakości powietrza i metod oceny zapachowej jakości powietrza. Ponadto powstał projekt Ustawy o przeciwdziałaniu uciąŜliwości zapachowej. Projekt ten poddano ostrej krytyce, głównie dlatego, Ŝe walkę z odorami miałyby prowadzić lokalne samorządy. W projekcie zrezygnowano z wprowadzenia standardów zapachowej jakości powietrza i związanych z nimi pomiarów. W zamian zaproponowano subiektywne metody oceny uciąŜliwości zapachowej, oparte na wizji lokalnej. Według opinii naukowców Politechniki Warszawskiej wizja lokalna nie jest miarodajną metodą. UciąŜliwość zapachowa jest problemem złoŜonym, wymagającym zastosowania obiektywnych metod pomiaru stęŜeń odorantów opisanych w normie europejskiej EN 13725:2003 Air quality. W uzasadnieniu projektu ustawy podkreślano jednak, Ŝe przyczyną rezygnacji z ilościowego podejścia do oceny uciąŜliwości zapachowej było brak bezpośredniego związku pomiędzy zapachem a stęŜeniem szkodliwych dla zdrowia substancji. Pomiary w obszarach uciąŜliwych zapachowo wykazały brak przekroczeń dopuszczalnych poziomów substancji zapachowych w powietrzu. Oddziaływanie odorów jest następstwem subiektywnego odczucia. UciąŜliwość zapachową zdefiniowano więc w projekcie ustawy jako emisję szkodliwą dla zdrowia ludzi lub stanu środowiska bądź powodującą uwalnianie substancji zapachowych pogarszających jakość lub komfort Ŝycia mieszkańców, estetyczne warunki bytowe. Dźwięk w środowisku Krajobrazy świata są nieskończenie róŜnorodne, równieŜ w warstwie dźwiękowej, zaleŜnie od pory dnia i roku, miejsca czy kultury. Wokół nas rozbrzmiewają róŜnorodne dźwięki, m.in.: szmery, trzaski, stukoty, huki, świsty, zgrzytania, wycia, gwizdy, dudnienia, szelesty, trzepoty, świergoty, bzyczenia, bulgoty, pluski, rechoty, piski, jęki, skrzypienia, określane jako przyjemne bądź nieprzyjemne. Są to dźwięki naleŜące do rozmaitych kategorii: naturalne odgłosy przyrody, dźwiękowe 142 Sebastian Bernat/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 139-144 skutki uboczne cywilizacyjnej działalności człowieka (np. hałas pracujących urządzeń technicznych), dźwięki powstałe w wyniku artystycznej działalności człowieka (np. muzyka), dźwięki będące obiektami semiotycznymi, czyli komunikujące treści (np. sygnał karetki) oraz dźwięki mowy ludzkiej. Współczesne czasy charakteryzuje wszechobecność hałasu, czyli niepoŜądanych, nieprzyjemnych bądź uciąŜliwych dźwięków zazwyczaj o nadmiernym natęŜeniu (zbyt głośne) w danym miejscu i czasie. Hałas wkroczył równieŜ na obszary wiejskie, do parków miejskich, a nawet do parków narodowych i rezerwatów. Stąd ochrona unikalnych krajobrazów dźwiękowych (soundscapes) jest integralną częścią strategii ochrony parków narodowych Stanów Zjednoczonych. W Wielkiej Brytanii natomiast wdraŜany jest program zachowania ciszy, równowagi (tranquillity) obszarów wiejskich. Jednak hałas jest największym problemem mieszkańców miast. Efektem długotrwałego oddziaływania niepoŜądanych dźwięków są uszkodzenia słuchu oraz pogorszenie sprawności psychicznej i ogólnego stanu zdrowia. Prawo Unii Europejskiej wymogło konieczność sporządzania dla miast strategicznych map akustycznych, polegających na powiązaniu warstw emisyjnych z warstwami wpływającymi na warunki propagacji dźwięku w środowisku zewnętrznym. Mają one słuŜyć do ogólnej diagnozy hałasu z róŜnych źródeł na danym obszarze oraz prognozowania zmian klimatu akustycznego (Lipiński, 2005). Istotne okazuje się zarządzanie środowiskiem akustycznym, uwzględniające m.in. rozkład wskaźników określających stopień zagroŜenia hałasem, liczbę naraŜonych osób, funkcje terenu. Mapy akustyczne mają być podstawą do sporządzenia programu ochrony środowiska przed hałasem. Treścią programu powinno być zwłaszcza określenie podstawowych kierunków i zakresu działań niezbędnych do przywrócenia dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku. Programy powinny być uchwalone do dnia 30 czerwca 2013 r. (w aglomeracji liczącej ponad 250 tys. mieszkańców do dnia 30 czerwca 2008 r.). W znowelizowanej ustawie Prawo ochrony środowiska, uwzględniającej wymogi Unii Europejskiej, wprowadzono instytucję „obszarów cichych” (zarówno na terenie aglomeracji, jak i poza nią). Do wyznaczenia obszarów cichych konieczne jest określenie dopuszczalnych poziomów hałasu wyraŜonych wskaźnikiem hałasu LDWN (długookresowy średni poziom dźwięku A w decybelach w ciągu wszystkich dób roku, z uwzględnieniem pory dnia, pory wieczoru oraz pory nocy). Pomimo zwiększenia dbałości o akustyczny komfort miast w małym stopniu zwraca się uwagę na jakość dźwięku w przestrzeni publicznej, nie jest doceniane znaczenie dźwięku dla uŜytkowników tej przestrzeni, dla kreowania toŜsamości miasta, jego klimatu i nastroju. W pionierskich studiach środowiska dźwiękowego miast Southworth (1969) badał reakcje róŜnych grup ludzi podczas wycieczki dookoła Bostonu i na tej podstawie wykazał, Ŝe ocena przestrzeni miejskiej zaleŜy od informacyjnej zawartości dźwięku, kontekstu w którym jest spostrzegany. Badane są preferencje krajobrazów dźwiękowych w obrębie placów miejskich (Yang, Kang, 2005). Gidlof-Gunnarsson i Ohstrom (2007) przeprowadzili studia percepcji krajobrazów dźwiękowych szwedzkich miast z perspektywy jakości Ŝycia i aspektów zdrowotnych. Dostrzega się, Ŝe w ulepszaniu jakości krajobrazu miejskiego konieczne jest (podejście semantyczne) uwzględnienie znaczeniowej zawartości dźwięku (Raimbault, Dubois, 2005). WaŜna jest dbałość o róŜnorodność krajobrazu dźwiękowego i dźwiękową toŜsamość. Istotna jest takŜe identyfikacja źródeł hałasu, rozpoznanie jego charakteru, interakcji, przebiegu w czasie oraz dokonanie pomiarów. Konieczne jest wyjaśnienie funkcji i aktywności w których dźwięk się objawia. Subiektywna ocena jakości akustycznej niezbędna jest dla kształtowania zrównowaŜonego krajobrazu dźwiękowego (Adams i in., 2006). W projekcie SILENCE badaniami objęto m.in. cztery europejskie miasta (Bruksela, Barcelona, Bristol, Genua), w których wykonano pomiary akustyczne i przeprowadzono obserwacje podczas spacerów dźwiękowych, przeanalizowano wpływ elementów struktury urbanistycznej (ukształtowanie powierzchni, roślinność, zabudowa) i poszczególnych rodzajów aktywności (transport, aktywność ludzka, mechaniczna aktywność, woda, powietrze, zwierzęta) na krajobraz dźwiękowy, przeprowadzono studia percepcji dźwiękowej metodą ankietową. Następnie w oparciu o te badania i o studia terenowe (pomiary akustyczne) wskazano propozycje dla kształtowania nowej jakości dźwiękowej tych miast. W projekcie zastosowano kilka metod, metody ilościowe (pomiary) uzupełniono metodami jakościowymi (ankietowymi) uwzględniającymi ludzkie doświadczenie. W poradniku Local Noise Action Plans, będącym rezultatem projektu SILENCE wpisano badania krajobrazów dźwiękowych jako integralną część programu walki z hałasem. Spośród konkretnych działań na uwagę zasługuje troska władz miejskich Londynu o warstwę dźwiękową krajobrazu (soundscape), zwłaszcza nadbrzeŜnych bulwarów, parków, skwerów jako rezerwuarów spokoju i równowagi. Zarządzanie jakością dźwiękową jest waŜnym wyzwaniem Strategii walki z hałasem dla Londynu (Sounder City). Poprzez partnerstwo publiczno-prywatne promowane są przykładowe projekty ulepszania warstwy dźwiękowej oraz poprzez właściwe planowanie minimalizowany jest hałas i zabezpieczane są najcenniejsze, unikalne krajobrazy dźwiękowe. Obsza- Sebastian Bernat/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 139-144 rami szczególnego zainteresowania są doliny rzeczne, skwery, parki, otwarte przestrzenie jako ostoje spokoju i równowagi (tranquillity). Planowanie przestrzenne ma promować strefy ciszy oraz obszary względnej równowagi i osobliwych krajobrazów dźwiękowych (Areas of relative tranquillity or special soundscape interest). Ponadto dostrzegana jest potrzeba tworzenia nowej jakości dźwiękowej w obrębie placów i ulic. Istotne jest wzmacnianie pozytywnych dźwięków, zapewnienie wyrazistości dźwięków charakterystycznych (np. dzwonów), kształtowanie róŜnorodności i odpowiednich sekwencji krajobrazów dźwiękowych doświadczanych podczas spacerów. WaŜne jest takŜe wkomponowywanie festiwali muzycznych w przestrzeń miasta. Krajobraz dźwiękowy jest postrzegany jako część kultury miasta. Dodatkowo projektowanie urbanistyczne ma być „świadome dźwiękowo” (uwzględnianie kryteriów akustycznych, m.in. poprzez zachowanie odpowiednich odległości między zabudową, stosowanie odpowiednich materiałów budowlanych). Istotne jest teŜ zapewnienie komfortu akustycznego w środkach komunikacji publicznej. Austriackie miasto Linz promowane jest jako modelowe pod względem troski o ciszę miasto Europy. W ramach projektu Miasto akustyczne (Hörstadt) zachęca się mieszkańców do świadomego słuchania dźwięków miasta i przeciwstawienia się hałasowi poprzez codzienne wybory. Świadome projektowanie środowiska akustycznego odpowiedniego dla ludzi ma słuŜyć zachowaniu równowagi środowiska i ułatwiać orientację w przestrzeni. W kilku miastach (Chicago, Beijing, Manchester, Londyn, Praga) realizowane są bardzo interesujące projekty dotyczące ulubionych dźwięków. Jednakowy kwestionariusz adresowany do mieszkańców umoŜliwił wskazanie dźwięków charakterystycznych dla poszczególnych miast i porównanie ich ze sobą. Dodatkowo uzyskano informacje które miejsca brzmią wyjątkowo. Przedstawione przykłady dowodzą, Ŝe stosowanie wskaźników hałasu w oparciu o pomiary jest niewystarczające dla ochrony przed hałasem. Konieczne jest takŜe m.in. wyznaczenie obszarów cichych i stref ciszy oraz kształtowanie jakości dźwiękowej przestrzeni publicznych w oparciu o subiektywną ocenę uciąŜliwości hałasowej. Badania ankietowe zastosowane w celu przygotowania programu ochrony przed hałasem miasta Poznania pozwoliły jednoznacznie wskazać punkty, gdzie problemy hałasowe są najpilniejsze. Te wskazania nie zawsze pokrywają się z wartościami wskaźnika LDWN. Wyniki ankiet w niektórych punktach miasta Poznania poddały konieczność działania przeciwhałasowego pomimo, Ŝe hałas generowany jest ze źródła które nie jest rozpatrywane na mapie akustycznej np. tor wyścigowy. Ankiety pozwoliły zidentyfikować które źródło naleŜy wyciszyć w 143 pierwszej kolejności. Odpowiedzi ankietowe potwierdziły teŜ istnienia tzw. bonusów akustycznych, czyli przykładowo, Ŝe tę samą reakcję na hałas wywołuje hałas generowany przez samochód i o 36 dB głośniejszy hałas tramwaju. Definicja LDWN nie uwzględnia jednak tego typu bonusów. Nie moŜna stosować tej samej miary dla róŜnych źródeł hałasu. Ta sama wartość LDWN nie prowadzi do tej samej oceny dokuczliwości hałasu, gdy generowane hałasy pochodzą z róŜnych źródeł. Wynika stąd konieczność uzupełnienia pomiarów o subiektywną ocenę uciąŜliwości dźwiękowej. W walce z hałasem oprócz wskaźników ilościowych (natęŜenie dźwięku) konieczne jest stosowanie podejścia jakościowego uwzględniającego znaczenie dźwięku dla mieszkańców. Wsparciem w wymienionych działaniach są coraz liczniejsze przykłady projektów, wskazujących na waŜność jakościowych aspektów dźwięku. W przedstawionym kontekście wzrasta ranga projektowania akustycznego, wywodzącego się ze szkoły „ekologii dźwiękowej” R.M. Schafera (1976), podejmującej badania krajobrazów dźwiękowych w kontekście percepcyjnym i historycznospołecznym oraz rozwijającej działalność pedagogiczną uwraŜliwiającą na dźwięk. Podstawę dla projektowania akustycznego powinno stanowić rozpoznanie dźwięków pięknych, wartościowych, znaczących lub niemiłych oraz identyfikacja miejsc szczególnych (Bernat, 2007). Istotne jest przy tym uwzględnianie opinii publicznej, co oznacza, Ŝe projektowanie akustyczne nigdy nie powinno być projektowaniem odgórnym. W ramach projektowania akustycznego dokonywana jest ocena nowych dźwięków przed ich wprowadzeniem, ocena zgodności funkcji z istniejącym lub oczekiwanym krajobrazem dźwiękowym, ochrona pewnych dźwięków charakterystycznych (soundmark) oraz tworzenie atrakcyjnego, bodźcowego środowiska akustycznego poprzez uŜycie róŜnorodności dźwięków. Projektowanie akustyczne następuje w fazie planowania projektu, w przeciwieństwie do kontroli hałasu, które podąŜają za procesem planowania. Projektowanie akustyczne wprowadza trzeci wymiar w procesie planowania, uwzględnia interaktywne funkcje, zwraca uwagę na subiektywne i estetyczne aspekty, doceniane jest ludzkie doświadczenie, znaczenie dźwięków dla mieszkańców. Wnioski i uwagi końcowe Rozwój zrównowaŜony powinien charakteryzować się dbałością o dźwiękową i zapachową jakość powietrza jako czynników wpływających na jakość Ŝycia. Postrzeganie roŜnych jakości dźwiękowych i zapachowych pozwala nam osiągnąć stan psychiczny który nazywamy radością Ŝycia. Odczuwanie radości Ŝycia pojawia się wtedy kiedy słyszane dźwięki, odczuwany zapach oraz widok sprawiają nam przyjemność, czego następstwem 144 Sebastian Bernat/Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010, 139-144 jest stan ukojenia i relaksu. Przekształcanie naszej przestrzeni Ŝyciowej w sfery percepcyjnej monotonii, w której odnosimy wraŜenie Ŝe nasze zmysły mają ograniczone moŜliwości odbioru, wywołuje stany frustracji. Dla wielu mieszkańców miast jest to stan powszechny. Stąd uciekają oni na łono natury, by wypocząć, powrócić do stanu równowagi. Tutaj zdarza się, Ŝe spotykają się z nieprzyjemnymi zapachami (odorami) oraz uciąŜliwymi dźwiękami (hałasem), odpowiedzialnymi za dyskomfort bytowania, pogorszoną jakość Ŝycia. A przecieŜ z obszarami cennymi przyrodniczo wiąŜemy obecność „świeŜego powietrza” i ciszy, dających poczucie odpręŜenia, relaksu. Stąd rodzi się konieczność ochrony dźwiękowej i zapachowej jakości powietrza jako czynników wpływających na jakość Ŝycia, potrzeba kształtowania przyjaznego pod względem zapachowym i akustycznym środowiska Ŝycia człowieka. Ocena uciąŜliwości zapachowych i dźwiękowych w środowisku jest problematyczna, poniewaŜ są one subiektywnym odczuciem, związanym z ludzkim doświadczeniem. Subiektywna ocena uciąŜliwości dźwiękowej i zapachowej powinna być integralnym elementem programów ochrony środowiska. WaŜne jest takŜe podnoszenie poziomu świadomości na temat dźwięku i zapachu w środowisku oraz ich oddziaływaniu na zdrowie człowieka. Literatura 1. ADAMS M., COX T., MOORE G., CROXFORD B., REFAE M., SHARPLES S., 2006, Sustainable Soundscapes: Noise Policy and Urban Experience, in: Urban Studies, vol. 43 no 13, pp. 2385-2398. 2. BERNAT S., 2007, Projektowanie akustyczne w planowaniu przestrzennym, w: Problemy Ekologii Krajobrazu, vol. 19, s.43-50. 3. CARSON R., Silent Spring, Houghton Mifflin, Boston 1962. 4. DOBRZAŃSKA B., DOBRZAŃSKI G., KIEŁCZEWSKI D., Ochrona środowiska przyrodniczego, PWN, Warszawa 2008. 5. Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” Rio de Janeiro, 3- 14 czerwca 1992. Szczyt Ziemi, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa 1993. 6. GIDLOF-GUNNARSSON A., OHRSTROM E., 2007, Noise and Well-being in Urban Residential Environments: The Potential Role of Perceived Availability to Nearby Green Areas, in: Landscape and Urban Planning, vol. 83, pp. 115-125. 7. KOŚMIDER J., MAZUR-CHRZANOWSKA B., WYSZYŃSKI B., Odory, PWN, Warszawa 2002. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Landscapes and Individual and Social Wellbeing. European Landscape Convention Report on Theme of the 2003 Workshop, Council of Europe, Strasbourg 2003. LIPIŃSKI A., 2005, Ochrona przed hałasem – znowelizowane Prawo Ochrony Środowiska, w: Bezpieczeństwo Pracy, nr 7-8, s.10-14. Local Noise Action Plans, http://www.silenceip.org/site/fileadmin/SP_J/E-learning/Planners/ SILENCE_Handbook_Local_noise_action_ plans.pdf [29.10.2009]. MAKLES Z., GALWAS-ZAKRZEWSKA M., 2005, Złowonne gazy w środowisku pracy, w: Bezpieczeństwo Pracy, no. 9, s.12-16. Polityka Ekologiczna Państwa w latach 20092012 z perspektywą do roku 2016 http:// www.oigr.pl/pliki/legislacyjne/19.04.2009.pdf [29.10.2009]. Prawo ochrony środowiska. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001. Dz.U.2001 nr 62 poz.627. Program ochrony przed hałasem dla miasta Poznania na lata 2008-2013 http://www.po znan.pl/mim/public/publikacje/?id=11105&inst ance=1017&parent=0&lang=pl [29.10.2009]. Projekt Ustawy o przeciwdziałaniu uciąŜliwości zapachowej, http://www.gios.gov.pl/dokum enty/ proj_ustawy50307.pdf [29.10.2009]. RAIMBAULT M., DUBOIS D., 2005, Urban Soundscapes: Experience and Knowledge, w: Cities 22, 5, pp.339-350. RUTKOWSKI J.D., KOŚMIDER J., SZKLARCZYK M., Substancje odorotwórcze w środowisku, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 1995. SCHAFER R.M., The Tunning of the World, Mc Clelland and Stewart, Toronto 1976. SKAWSKA K., ŚWIDRAK K., Świat w zasięgu nosa, NG, Warszawa 2009. SKOWROŃSKI A., 2006, ZrównowaŜony rozwój perspektywą dalszego postępu cywilizacyjnego, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol.1 no 2, s.4757. Sounder City. The Mayor’s Ambient Noise Strategy. Greater London Authority 2004, http://www.london.gov.uk/mayor/strategies/noi se/docs/noise_strategy_all.pdf [29.10.2009]. SOUTHWORTH M., 1969, The Sonic Environment of Cities, in: Environment and Behavior, vol.6, pp. 49-69. YANG W. KANG J., 2005, Soundscape and Sound Preferences in Urban Squares: a Case Study in Sheffield, in: Journal of Urban Design, vol. 10 no 1, pp. 61-80. WOJCIECHOWSKI K.H., Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu, UMCS, Lublin 1986. RECENZJE BOOK REVIEW Czas ekologiczny a rozwój zrównowaŜony Ecological Time and Sustainable Development W. Sztumski, Quo ruis, homo? Środowisko Ŝycia, czas, ludzie, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2008, s. 223. W świadomości ludzi stały się obecnie oczywistymi i bezdyskusyjnymi takie prawdy, Ŝe „kto stoi w miejscu, cofa się do tyłu”, „kto wyprzedza innych, odniesie sukces”. Są one powtarzane aŜ do znudzenia na kaŜdym kroku, nawet dzieciom w przedszkolu, czemu towarzyszą niekończące się konkursy, festiwale współzawodnictwa, listy najbardziej „biegnących do przodu” właściwie we wszystkich dziedzinach Ŝycia, bo liczą się tylko zwycięzcy. Jedną z metod wzmacniania takich postaw jest uczenie agresji i stosowanie jej w Ŝyciu codziennym, by towarzyszyła działaniu i wzmacniała współzawodnictwo, a kto jej nie stosuje, skazany jest na poraŜkę i marginalizację. Sprzeciwem wobec takie sytuacji jest niewątpliwie ksiąŜka Wiesława Sztumskiego pt. Quo ruis, homo? Środowisko Ŝycia, czas, ludzie. Autor stara się krok po kroku kwestionować te obiegowe prawdy, które w jego opinii wręcz zawładnęły dogłębnie umysłami ludzi w wymiarze globalnym. Autor upatruje w tych obiegowych sloganach nowej ideologii neoliberalnej jedno z głównych źródeł obecnego kryzysu świadomości ekologicznej i niemoŜliwość faktycznej realizacji licznych programów rozwoju zrównowaŜonego. UniemoŜliwiają one bowiem w praktyce Ŝycia codziennego zaistnienie takich zmian w umysłach ludzi, aby mogli oni skutecznie realizować w róŜny sposób treści, które niesie z sobą idea zrównowaŜonego rozwoju. Sztumski uwaŜa, Ŝe przyczyniła się do tego szczególnie lansowana w rozwiniętym społeczeństwie industrialnym idea czasu i tempa Ŝycia odgórnie narzuconych na jednostki ludzkie i podporządkowująca je sobie. W swej pracy zatem zmierza on do przezwycięŜenia tej sytuacji i sugeruje rewaloryzację rozumienia czasu ludzkiego, by człowiek umiał skutecznie odróŜniać „czas ekonomiczny” od „czasu ekologicznego”, a nie bezgranicznie ufał zasadzie, Ŝe „czas to pieniądz”, gdyŜ na dobrą sprawę takie podejście do świata okazuje się ogromnie kosztochłonne i niebezpieczne dla istnienia jego Ŝycia gatunkowego, ale zarazem i całej biosfery. Praca Sztumskiego została podzielona na następujące rozdziały: Fenomen czasu, Nasze środowisko Ŝycia, Struktura i kategorie czasu, Modele czasu, Czas fizyczny i jego wpływ na Ŝycie ludzi, Globalizacja, racjonalizacja i akceleracja, Ku kulturze polichronicznej, Od człowieka monochronicznego do polichronicznego oraz Aneksu 1 – Rozwój zrównowaŜony w warunkach akceleracji tempa Ŝycia i Aneks 2 – Filozofia środowiska Ŝycia jako filozofia przetrwania. Autor rozpoczyna swą analizę fenomenu czasu od wyjaśniania jego doświadczania przez człowieka jako zmienności świata i to w sposób nieciągły, by pokazać, Ŝe ma ono charakter kwantowy, czyli Ŝe niezbędna jest wiedza do wnikania w głąb rzeczywistości danej jako pofragmentaryzowana, która wymyka się całościowemu doświadczeniu. Dzięki intelektowi – pisze Sztumski – wnikamy w głąb tego, co moŜe naprawdę być albo co zgadza się z naszymi domysłami, co moŜe się dziać między jednym stanem obiektu a drugim. W związku z tym tworzymy pojęcia, przewaŜnie abstrakcyjne; za nimi nie kryje się nic, czego istnienie dałoby się stwierdzić za pomocą zmysłów. Przy pomocy tych pojęć staramy się opisać to, czego nie da się postrzegać zmysłami. Jednym z tych abstrakcyjnych pojęć jest właśnie pojęcie czasu. JuŜ takie wyjaśnienie ludzkiego pojęcia czasu wskazuje na wiele niebezpieczeństw, które jego subiektywizacja moŜe wywoływać, jeśli idzie o relacje człowieka ze światem przez pryzmat tej kategorii oglądu rzeczywistości. Widać bowiem, Ŝe dla przeciętnego człowieka czas jawi się z jednej strony jako coś trywialnego i związanego z potoczną zmiennością rzeczy, z drugiej zaś jest czymś tajemniczym, bo wyraŜa nie tylko zmienność, ale i nieodwracalność oraz cykliczność świata. Jeśli fizyków najbardziej interesują ilościowe aspekty czasu, to filozofów i humanistów głównie zajmują jego jakościowe aspekty. Za sprawą fizyków, ale i myślenia mistyfikującego, kategoria czasu uległa substancjalizacji, choć – co podkreśla autor – proces ten dotyczy jedynie naszej ludzkiej wyobraźni. Wedle niego tak pojmowana istota czasu jest zła, bo jego ujęcie substancjalne nie oddaje jego natury i jak przysłowiowe fatum zniewala człowieka. W związku z tym dla właściwego rozumienia ekologicznego sensu czasu waŜna staje się kultura, bo ona ostatecznie determinuje czasowe relacje ludzi ze światem w niej zanurzonych. Obecnie uległo daleko posuniętej destrukcji naturalne i subiektywne pojmowanie czasu, a ludzie kierują się ekonomicznymi i technologicznymi kryteriami jego postrzegania. Czas – stwierdza Sztumski – uległ komercjalizacji i stał się juŜ towarem, podobnie jak wszystko inne, co tylko moŜe być skomercjalizowa- 146 Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010 ne. Nachodzi nas jednak wątpliwość, czy mamy traktować czas jako towar albo jako środek słuŜący do pomnaŜania bogactwa, czy odnosić się do niego w takiej samej mierze, jak do dobra natury, które naleŜy właściwie docenić, którym powinno się odpowiednio zarządzać, z którego naleŜy rozsądnie korzystać, którym trzeba mądrze się obchodzić i o którego powinno się troszczyć (s. 15-16). Autorowi idzie o to, by zasygnalizować potrzebę badania nad czasem w ramach nie tylko bioetyki, ale szeroko pojętej ekofilozofii, których celem byłoby właściwe rozumienie jego istoty, szczególnie w relacjach człowieka z naturalnym środowiskiem, by w konsekwencji uwolnić się od aktualnej jego wynaturzonej formy, która bezgranicznie panuje w tych relacjach, a która powoduje, Ŝe człowiek staje się „niewolnikiem czasu”, a raczej „braku czasu”. Obecna dominacja „czasu ekonomicznego” zrodziła bowiem monochroniczną formę kultury opartą na „czasie zegarowym”, przeciwną jego naturalnemu rytmowi i właściwemu dla Ŝycia ludzkiego. Celem zatem badań i namysłu w tej dziedzinie myślenia powinno stać się wyzwolenie spod tej monochronicznej kultury czasu rządzącej ludźmi wyalienowanymi i budowa kultury polichronicznej, w której ludzie rządzą czasem zgodnie z jego naturalną istotą w określonych kontekstach swego Ŝycia. Środowiska Ŝycia w koncepcji Sztumskiego składa się z ekosystemów przyrodniczych, społecznych oraz endosystemu, czyli cielesności specyficznie połączonej w człowieka z jego komponentami świadomościowymi. Wszystkie one tworzą nierozłączną i dynamiczną całość systemową. Cechami tak zaprojektowanego współczesnego środowiska Ŝycia są: kondensacja, szybkozmienność, niepewność, nieprzewidywalność, ryzykowność, usieciowienie, mozaikowość oraz niespotykany dotąd wzrost tempa Ŝycia. Autorowi idzie głównie o to, by wyeksponować niespotykaną dotąd gęstość społeczną Ŝycia ludzkiego, która ma zasadnicze znaczenie dla odczuwania upływu czas. Gęstość ta powoduje skrócenie interwałów czasu fizycznego potrzebnych do nawiązywania kontaktów międzyludzkich, co w konsekwencji fundamentalnie zmienia naturę interakcji społecznych oraz sposobów komunikowania się ludzi. Świat staje się coraz bardziej płynny, co wymaga od ludzi nieustannego i złoŜonego procesu adaptowania się do niego. Odbija się to istotnie na zmianie poczucia czasu psychicznego (subiektywnego) jednostek oraz na upływie czasu społecznego w zbiorowym Ŝyciu ludzi. W takiej sytuacji postęp naukowy i technologiczny dokonuje się kosztem moŜliwości biologicznego upływu czasu. Ogrom wiedzy i moŜliwości technologicznych prowadzi w praktyce do zaniku myślenie kauzalnego, przewidywania następstw coraz szybszych zmian w środowisku, a w konsekwencji zaniku poczucia bezpieczeństwa, utraty nadziei na istnienie trwałych punktów oparcia w Ŝyciu. Równocześnie rozwijające się procesy globa- lizacji stwarzają dla elit władzy nieograniczone moŜliwości manipulacji ludźmi i to w skali globalnej, co skutkuje równieŜ globalizacją nie tylko racjonalności i myślenia opartego o zasady technologii, ale równieŜ globalizacji głupoty. Jej wyrazem jest coraz większy stan chaotyzacji świata, wzrostu zagroŜeń wynikających z postępu cywilizacyjnego, a w konsekwencji postępujący rozwój procesów degradacyjnych w świecie i w Ŝyciu codziennym. Pojawiają się równieŜ niepokojące zjawisko „globalizacji zła”, które nierzadko pokonuje dobro, w konsekwencji świat staje się dla Ŝycia wielkim ryzykiem, zwielokrotnianym przez procesy usieciowienia oparte na ekspansji technologii internetowych, powodujących dodatkowo pojawianie się w otoczeniu ludzi mozaikowości, czyli hybrydalnych połączeń świata realnego z wirtualnym. W konsekwencji tych Ŝywiołowych przemian technologicznych i masowych zagęszcza się temporalność Ŝycia, powodująca implozję tradycyjnego odczuwania upływu czasu przez ludzi. Następuje rozwój dominacji „czasu kultury”(wirtualnego) nad czasem przyrodniczym (realnym), co z kolei pociąga za sobą zanik róŜnicy między przyszłością, przeszłością, a teraźniejszością, a w doświadczeniach ludzi powoduje to poszerzenie kategorii współczesności w postrzeganiu i partycypacji w świecie. Istotną konsekwencją takich przemian jest zaburzenie ewolucyjnie wykształconych naturalnych rytmów Ŝycia, a nawet zastępowanie ich rytmami sztucznymi, wynikającymi z wdroŜeń całokształtu postępu technologicznego we wszystkie sfery bytowania człowieka. Tak organizowany odgórnie czas kulturowy w wymiarze ogólnospołecznym i globalnym zniewala jednostki ludzkie, a kultura technologiczna ogranicza naturalne poczucie wolność ludzi. Analizując czas subiektywny, Sztumski pokazuje, Ŝe ulega on obecnie silnemu naciskowi czasu technologicznego, a w konsekwencji ludzie tracą tradycyjnie wypracowane przez społeczeństwa poczucie czasu, szczególnie odczucie czasu wolnego. W ich Ŝyciu codziennym zanika róŜnica między czasem pracy a czasem wolnym oraz czasem prywatnym a czasem publicznym, co w rezultacie prowadzi do owego zanikanie poczucia czasu naturalnego i jednoczesne jego zagęszczanie się. W ten sposób powstaje kultura monochroniczna i to w skali globalnej, gdzie następuje nie tylko zanik odczuwania upływu czasu, ale równieŜ odległości przestrzennych między jednostkami. W Ŝyciu codziennym takie przemiany, związane głównie z usieciowieniem zmieniają, człowieka w „robota myślącego” (robo sapiens), a całe jego Ŝycie ulega maszynizacji, gdyŜ w praktycznych działaniach ludzie stają się „przedłuŜeniami” maszyn, a w sferze racjonalności - technologii racjonalnych, co oznacza, Ŝe ich racjonalność staje się instrumentalna. Tak zdeterminowane Ŝycie połączone ze szybkimi zmianami w środowisku skraca czasokres dających się przewidzieć zmian, a taka racjonalność Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010 instrumentalna „nowego typu” – nowa metanoja, która premiuje odtwórczość, a osłabia twórcze postawy ludzi. W codziennym działaniu – podkreśla autor – przeradza się ta „racjonalność instrumentalna” w „nieracjonalność” podobną do tej, którą opisał w dialektycznym modelu rozumu Georgia W. F. Hegla, co w konsekwencji musi skutkować erupcją głupoty w Ŝyciu indywidualnych i zbiorowym człowieka. Taka właśnie sztuczna kultura monochroniczna opanowuje naturalną kulturę polichroniczną ludzi ze wszystkim patologicznym skutkami takiego stanu rzeczy. Autor uwaŜa, Ŝe naleŜy podjąć działania zmierzające do ograniczenia wpływu kultury monochronicznej oraz równoległe działania na rzecz odrodzenia się kultury polichronicznej, u podstawy której naleŜałoby przywrócić naturalne poczucie czasu przez ludzi, a więc wrócić do „czasu ekologicznego”, który został wykształcony w długim procesie ewolucji Ŝycia na planecie i dotyczy nie tylko wszystkich innych istot Ŝywych, ale i natury człowieka. Idzie bowiem o to, by odtworzyć tego typu obcowanie z czasem i by funkcjonował on nie w sensie ekonomicznym, ale w sensie etycznym, korespondującym z poprawnymi relacjami ekologicznymi człowieka ze środowiskiem naturalnym jego Ŝycia. Tak więc, ludzkość – konstatuje Sztumski – przeŜyła w dziejach trzy wielkie zakręty związane z chęci dominacji wynikającej z egoizmu gatunkowego – z antroposzowinizmu. Na pierwszym zakręcie historii rozczarowała się do skuteczności systemu wartości opartego na sile, na drugim - na wierze, a na trzecim – na rozumie. Trzecia metanoja będzie mieć wyjątkowy charakter. U jej podstawy legnie prawdopodobnie definitywne odŜegnanie się w ogóle od chęci panowania nad światem i urzeczywistnienie zasady harmonijnej koegzystencji gatunku ludzkiego z resztą przyrody. Teraz ideę panowania nad innymi istotami Ŝywymi trzeba będzie zastąpić idea współistnienia z nimi, ideę dominacji – ideą współdziałania, a chęć panowania w świecie i podporządkowywania sobie przyrody – wolą przetrwania i koniecznością poszanowania przyrody (s. 128). Do tego potrzebna będzie radykalna przebudowa świadomości ludzi w skali globalnej, która połoŜy akcent na kwestię „bycia” a nie „posiadania”, odejdzie od stylu myślenia ekonomicznego na rzecz ekologicznego, wyzwoli się od kultury monochronicznej na rzecz polichronicznej, a w konsekwencji będzie krzewić kulturę i cywilizację Ŝycia w miejsce dominującej obecnie „kultury i cywilizacji śmierci”. W kolejnych partiach pracy autor stosunkowo dokładnie buduje projekt człowieka i kultury polichronicznej kontradyktorycznie w stosunku do obecnie dominującego człowieka i kultury monochronicznej, nazywanego „człowiekiem symultanicznym”, czyli robiącym naraz wszystko w jednej chwili. Przypomina równieŜ etapy rozwoju tej monochronicznej transformacji Ŝycia zbiorowego ludzi w kilku ostatnich stuleciach, kiedy „czas zegarowy” 147 został doceniony przez kupców i bankierów, którzy odkryli jego wymiar ekonomiczny i tzw. „cenę czasu”, stwarzająca podstawę dla akumulacji ich kapitału. UwaŜa takŜe, Ŝe jedynym skutecznym sposobem na zahamowanie dalszej ekspansji tej kultury będzie świadome działanie ludzi w skali globalnej w celu „odśpieszenia” naszej cywilizacji techniczno-technologicznej, a więc odejścia od kategorii „wydajności pracy” w kierunku jej moralno-etycznego wymiaru. Wskazuje nawet na pewne przesłanki wynikające z kosmologicznych interpretacji oraz wizji „Wielkiego Wybuchu”, a właściwie rodziny „Wielkich Wybuchów”, które w ujęciu ewolucyjnym dawałyby podstawę do zmiany naszej obecnej mentalności i naszej optyki myślenia o czasie w duchu na wskroś ewolucyjnym, nie tylko na Ziemi, ale i w wymiarze kosmicznym. W konsekwencji Sztumski sądzi, Ŝe w cywilizacji postindustrialenej mogą zaistnieć warunki dla renesansu człowieka polichronicznego, głównie dzięki moŜliwości pracy przez Internet, powstawania przedsiębiorstw opartych na nowy typie ekonomii, obecnie nazywanej wikinomią, gdzie człowiek sam osobiście organizowałby się w czasie i panowałby nad czasem w zaleŜności od jego aktualnych potrzeb. Symultaniczność – pisze filozof – zaciera stopniowo, ale coraz bardziej w miarę postępu technicznego i gospodarczego róŜnice między czasem pracy a czasem wolnym, między czasem prywatnym a publicznym. RóŜnego rodzaju prace oferowane przez Internet i wykonywane w domu, jak Home Office, Mobil Office, Telejob itp. Powodują coraz większe i na szeroką skalę przenikanie się czasu pracy z czasem Ŝycia rodzinnego. Tego rodzaju prace nie wymagają przestrzegania reŜimu harmonogramu. MoŜna dowolne czynności wykonywać wtedy, kiedy ma się na to ochotę w dowolnej kolejności, równieŜ kilka na raz. A zatem, w sposób naturalny ludzie powracają do zasad wykorzystywania czasu, charakterystycznego dla kultury polichronicznej (s. 160). Ten nowy model pracy niekiedy nazywany prosumenckim, wymagający umiejętności perfekcyjnych i zakładający szeroką kooperację między ludźmi będzie sprzyjał realizacji idei rozwoju zrównowaŜonego, bo minimalizuje marnotrawstwa zasobów naturalnych, zasobów ludzkich i optymalizuje potrzeby zarówno producentów, jak konsumentów. Bez wątpienia – pisze Sztumski – moŜna stwierdzić, Ŝe w miarę globalizacji zadania realizowane przez przedsiębiorstwa i ich pracowników będą musiały być oceniane holistycznie i systemowo, i to bardziej ze względów na cele bądź interesy ogólne niŜ na cele jednostkowe i lokalne. (…)WaŜna będzie teŜ ocena nie tylko ze względu na realizację celów produkcyjnych i ekonomicznych, ale takŜe ze względu na inne cele, na przykład ekologiczne. To związane jest z realizacją rozwoju zrównowaŜonego. A – jak wiemy – ocena czynności i zadań ze względu na to, jak i w jakim stopniu są one zintegrowane z całokształtem orga- 148 Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010 nizacji działań w skali światowej oraz jak przyczyniają się one do realizacji celu ogólnego, jest typowa właśnie dla kultury polichronicznej (s. 161). Warunkiem zatem rzeczywistych moŜliwości realizacji idei rozwoju zrównowaŜonego jest odejście od ekonomii czasu i pieniądza oraz powrót na drogę czasu ekologicznego, rozumianego jako dobro i wartość, które naleŜy chronić. Zadaniem ekologii czasu będzie więc dochodzenie do właściwego zarządzania czasem i rozsądne oraz optymalne wykorzystywanie go. WaŜne w tym procesie będzie korzystanie z pamięci zbiorowej i jednostkowej ludzi, jej odzyskiwanie – podkreśla autor - w celu przywrócenia naturalnego porządku egzystowania w czasie, choć nie ulega wątpliwości, Ŝe nie będzie to powrót do wcześniejszych form jego zagospodarowywania, ale doświadczenia zapamiętane z przeszłości powinny słuŜyć jako wiedza dla właściwej antycypacji przyszłości. Sztumskiemu raczej idzie o to, by doświadczenia z przeszłości mogły być twórczo oŜywiane i przetworzone przez ludzi dla poprawienia własnej kondycji w teraźniejszości oraz antycypacji przyjaznej przyszłości człowieka na Ziemi. Pamięć jako narzędzie walki o przeŜycie – zdaniem myśliciela – powinna podlegać ochronie w ramach tzw. „ekologii pamięci”, bo świadomość człowieka bez pamięci łatwo moŜe być poddawana manipulacji, bezgranicznej eksploatacji, a w konsekwencji prowadzić do alienacji i autoalienacji ludzi w relacjach z ich środowiskiem Ŝycia. Łatwo więc zauwaŜyć, Ŝe prezentowana przez autora koncepcja ekologii czasu pod wieloma względami bliska jest wizji człowieka i społeczeństwa, którą stworzyli autorzy krytycznej teorii społeczeństwa szkoły frankfurckiej (m.in. Max Horkheimer, Herbert Marcuse, czy ostatnio Jürgen Habermas). Z drugiej strony analiza ta ma wiele momentów wspólnych z ustaleniami na gruncie teorii determinizmu technologicznego, który stworzyli w latach 60. i 70. XX w. w Kanadzie i USA Harold A. Innis, Marshall McLuhan, Derrick de Kerckhove, czy Neila Postman, według których rozwój społeczny i charakter interakcji międzyludzkich determinuje ściśle postęp technologiczny w komunikowaniu, w wyniku którego media stają się ekstensjami człowieka, a on bez własnej woli zostaje podłączony do globalnego systemu komunikacyjnego jako tzw. homo praticipans – człowiek uczestniczący, przejmujący podświadomie od mediów racjonalność technologiczną, a w wyniku przyspieszenia komunikacyjnego między ludźmi w skali globalnej następuje implozja czasu i przestrzeni, a nasz świat staje się „wioską globalna” lub „globalnym technopolem”. Tak pojmowany determinizm moŜe mieć wersję twardą – mechanistyczną, a w odczuciu ludzi pesymistyczną, albo miękką – ewolucyjną, w której człowiek adaptuje się do mediów przez tzw. „media zastępcze” i interaktywnie sobie je podporządkowuje oraz wykorzystuje, a nie staje się li tylko ich narzędziowym przedłuŜe- niem. Ta wersja jest z ducha optymistyczna i daje szansę na powrotne upodmiotowienie człowieka w jego relacjach ze środowiskiem naturalnym oraz społecznym jego Ŝycia i to nie tylko w sensie ogólnym, ale i jednostkowym. Ogólność bowiem, co wiemy dobrze od Hegla, zawsze niesie ze sobą totalizację, a w praktyce Ŝycia codziennego replikuje róŜne formy totalitaryzmu. Nie jest wolna od niej cywilizacja ponowoczesna, ale istnieje szansa na odzyskanie „czasu utraconego” przez ludzi jako zbiorowości, choćby w formie ich jednostkowych istnień. Tego jednak autor do końca nie zauwaŜa, bo przedkłada wartość Ŝycia zbiorowego nad jednostkowe i trudno mu się dziwić, gdyŜ jest to postawa typowo ludzka, która ma swoje głęboki naturalne uwarunkowania. Wizja „ekologii czasu i pamięci” Sztumskiego zastała zbudowana niewątpliwie z wielkim rozmachem i jest bardzo inspirująca pod jednym jednakowoŜ warunkiem, Ŝe czas kultury polichronicznej będzie pozostawał w symbiozie z czasem naturalnym, który obowiązuje w Przyrodzie. W przeciwnym bowiem razie, jak sugeruje myśliciel, moŜe czekać nas w bliŜej nieokreślonej przyszłości kosmiczne przesilenie, a więc pojawić się „osobliwość końcowa”, zaś po niej kosmos moŜe odrodzić się na nowo nawet bez człowieka po kolejnej „osobliwości początkowej”, czyli kolejnym „Wielkim Wybuchu”. Ignacy S. Fiut, e-mail: [email protected] O cywilizacyjnej roli idei zrównowaŜonego rozwoju About Civilizational Role of Sustainable Development Idea L. Gawor, Szkice o cywilizacji, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, s. 185. W ciągu ostatnich kilku dekad narasta coraz bardziej potrzeba teoretycznego uzasadniania zmian, z jakimi mamy do czynienia w obrębie naszego Ŝycia społecznego, gospodarczego, politycznego, etc. Jej efektem jest nowy nurt w obrębie nie tylko filozofii społecznej, ale i – wydaje się, Ŝe przez moment nieco zapomnianej – historiozofii, wynikły z potrzeby opisu owych zmian mających charakter megatrendów cywilizacyjnych. Jawi się on (w wersji pesymistycznej) jako bądź katastroficzna przestroga przed nastaniem świata zdehumanizowanej cywilizacji informatycznej wioski globalnej, jako straszak przed ekologiczną zagładą, bądź jako (w wersji optymistycznej) zapowiedź nowej ery w dziejach człowieka, której charakterystyczną cechą – panaceum na większość bolączek i prawie wszystkie klęski (w tym sensie często opis taki staje się utopią) – jawi się powszechna, uni- Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010 wersalna ludzkość, nowe człowieczeństwo, zwane najczęściej od metody jej wprowadzania globalizacją. W ten pejzaŜ piśmienniczy wpisuje się teŜ krótka praca Leszka Gawora Szkice o cywilizacji. Jak wskazuje juŜ tytuł, a o czym pisze autor we wstępie – moŜna owe szkice odczytywać dwojako: po pierwsze jako całość, mająca na celu dowiedzenie pewnej, skądinąd, oryginalnej tezy (a raczej zespołu dwóch przynajmniej tez), bądź teŜ autonomicznie, jako po prostu zespołu artykułów o cywilizacyjnych koncepcjach kilku mniej lub bardziej znanych autorów. W tym drugim znaczeniu zrozumiałe stają się powtórzenia (nawiązywania) w kolejnych rozdziałach do rzeczy opisywanych w rozdziałach wcześniejszych. Jednak mimo tej niedogodności, zdecydowanie ciekawszym jest pierwszy sposób odbioru tekstu. Na Szkice o cywilizacji składa się pięć rozdziałów, z których kaŜdy stanowić moŜe pewną integralną całość. I tak pierwszy (O cywilizacji i cywilizacjach w perspektywie historiozoficznej) stanowiąc teoretyczne zaplecze dla następnych jest takŜe swego rodzaju deklaracją zamiarów teoretycznych autora. Rozdział drugi Z dziejów polskiej refleksji cywilizacyjnej przedstawia koncepcje cywilizacji Erazma Majewskiego, Floriana Znanieckiego i Feliksa Koniecznego. Poglądy tam zawarte zostają w rozdziale trzecim Międzycywilizacyjne konfrontacje zderzone z innymi teoriami tak współczesnymi (Samuela Huntingtona), jak i nieco odleglejszymi (znakomite: Katolicyzm i prawosławie jako cywilizacyjna granica, Eurazjanizm a cywilizacje Zachodu). W ostatnich partiach omawianego rozdziału (Konfrontacje cywilizacji – mit czy rzeczywistość) Gawor kusi się o wskazanie na ich cechy paralelne. W rozdziale czwartym autor w kompetentny sposób opisuje wyróŜnioną przez siebie „filozofię zrównowaŜonego rozwoju”, stanowiąca zaplecze teoretyczne dla szerszego projektu nowej ogólnoludzkiej cywilizacji opartej o program „sustainable development”. Rozdział ostatni odnosi się do roli Polski wobec opisanych w rozdziale poprzednim nowych megatrendów cywilizacyjnych, i zarazem korzyści/zagroŜeń stąd płynących. Istotą pomysłu Leszka Gawora jest zauwaŜenie pewnej regularności w dziejach stosunku do tego czym jest cywilizacja i jaka jest jej rola. I tak w wersji oświeceniowego paradygmatu mowa jest o jednej ogólnoludzkiej cywilizacji, jednym rozwoju (postępie) kulturowym (cywilizacyjnym) i moralnym, którego nośnikiem jest Rozum ludzki. WszakŜe przynajmniej od początku XX w. narasta nowy trend (trwający przez blisko wiek), który podwaŜa opisany powyŜej paradygmat. W wyniku badań antropologów kulturowych stawia się teraz tezę przeciwną do oświeceniowej. Jej pokłosiem na gruncie historiozofii jest tzw. pluralizm cywilizacyjny, znajdujący licznych zwolenników, nie tylko w obrębie myśli zachodnioeuropejskiej. Z końcem wieku XX myśl ta wcale nie znajduje się w kryzy- 149 sie (jej szczytowym, osiągnięciem zdaje się być choćby koncepcja zderzeń cywilizacyjnych S. Huntingtona). W kryzysie znajduje się świat. Stąd powód, by powrócić - poprzez ideę zrównowaŜonego rozwoju, jak sądzi Gawor - do pojmowania cywilizacji jako wspólnego dorobku ludzkości, by przywrócić człowieczeństwo. Taka recepta ma nie tylko zapobiec kryzysowi cywilizacyjnemu, ale i ekologicznemu (zresztą od lat 70. XX wieku te dwie rzeczy zdają się być ze sobą związane). W tak przedstawionym modelu istotne są jego dwie składowe. Po pierwsze porównanie humanistycznych zapędów i ideałów oświeceniowych do współczesnych poprzez zestawienie ze sobą koncepcji rozumnej ludzkości (Rozumu ludzkiego) z projektem racjonalnego ekologiczno-politycznego ratowania współczesnego świata. W ten sposób pluralistyczne koncepcje cywilizacyjne zdają się być li tylko – waŜnym, ale jednak – epizodem w dziejach dąŜenia do „cywilizacji jednego wielkiego człowieczeństwa”. Po drugie, co jawi się jako nadzwyczaj oryginalne, autor Szkiców... widzi ramy programowe owego nowego projektu nie w informatycznym przełomie globalnej wioski, nie w ekonomiczno-społecznym fakcie tworzenia się cywilizacji świata zglobalizowanego rynku, ale w idei zrównowaŜonego rozwoju, która dotąd mogła być raczej uwaŜana za jedną ze składowych owej większej całości, na która składa się przewrót informatyczny, globalny rynek ekonomiczny, społecznopolityczne projekty wspólnego świata, czy socjologiczny fakt łamania ograniczeń przestrzennych (efektem: istnienie dwóch przeciwstawnych tendencji do globalizacji i lokalizacji świata ludzkiego), gdzie gdzieś na końcu dopiero dodany do tego zdaje się być wątek ekologiczny. W ten sposób Gawor zamienia porządek rzeczy. To nie globalizacja staje się poŜywką dla idei zrównowaŜonego rozwoju, ale idea zrównowaŜonego rozwoju intelektualnym motorem napędowym „faktycznej” globalizacji, dziejącej się zresztą na łamach Szkiców o cywilizacji gdzieś na marginesie dziejów. Boć i rzeczywiście, globalizacja jest po prostu faktem społecznym, ekonomicznym, kulturowym, podczas gdy idea zrównowaŜonego rozwoju programem, wizją, filozofią, wreszcie – co przyznaje i sam autor – utopią. Czy tak jest w istocie? Czy tezy takie da się logicznie wywieść z przedstawionego w ksiąŜce materiału? W ujęciu historiozoficznym – jak słusznie zauwaŜa jej autor – rzecz idzie o to, co jest podmiotem dziejów. W koncepcjach oświeceniowych owym podmiotem byłaby jednolita, dynamicznie rozumiana w swej drodze postępu (ducha poprzez dzieje) ludzkość. Gawor wnosi, Ŝe i obecnie mamy do czynienia z sytuacją rozpatrywania procesów dziejowych w odniesieniu do idei ogólnoludzkiej wspólnoty (ludzkości). Jednak za głównego przedstawiciela takiego nastawienia widzi nie apologetów globalizmu, ale orędowników filozofii 150 Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010 (idei) zrównowaŜonego rozwoju. I w jednym i w drugim przypadku rzecz zasadza się na koncepcji (kartezjańskiej jeszcze) wspólnej racjonalności rodu ludzkiego. W tym teŜ znaczeniu wyłuszcza zasady filozofii zrównowaŜonego rozwoju, słusznie mniemając, Ŝe bez takiego zaplecza teoretycznego byłaby to li tylko idea społeczno-ekonomiczna nie roszcząca sobie pretensji do tego, czym w istocie było oświecenie. Jednak czy od wspólnej cechy rodzaju ludzkiego (racjonalność) moŜna zasadnie przejść do tezy/postulatu ogólnoludzkiej wspólnoty? Niekoniecznie, gdyŜ związku takiego po prostu nie ma. A kto głosi inaczej, tworzyć się zdaje jeszcze jedną optymistyczną utopię rodu ludzkiego. W tym teŜ znaczeniu zwolennicy opisu świata społecznego w kategoriach pluralizmu cywilizacyjnego popełnialiby błąd (jeśli to w ogóle błędem moŜe być nazwane) irracjonalności/mistycyzmu w traktowaniu mapy ludzkich cywilizacji? AleŜ nie, przecieŜ ani opisywani przez autora Konieczny, ani Znaniecki (vide: współczynnik humanistyczny), ani Majewski, ani Huntington wreszcie takiej tezy nie głoszą. Nie głosili jej teŜ ani Bagby ani Kroeber, ani Ruth Benedict. Istnienie głębokiej natury ludzkiej (porządek opisowy), której jedną z cech jest bez wątpienia racjonalność, nie wiedzie do tezy o „dziejowej konieczności” powstania jednolitego tworu megacywilizacyjnego, obejmującego wszystkich ludzi (porządek normatywny). Zresztą przytaczane, czy to przez Baumana (lokalizacja), czy Barbera (kategoria DŜihadu) fakty temu przeczą. Podobnie teŜ jest z naturalistycznymi koncepcjami silnie zakorzenionymi we współczesnym neodarwinizmie. Człowiek jako istota plemienna nie nadaje się, powiada choćby etolog Desmond Morris w wydanym kilka przecieŜ dekad temu Human Zoo, do Ŝycia w megaplemieniu (megaspołeczeństwie). Stąd dewiacje, stąd zanik więzi rodzinnych (dysfunkcjonalności w języku Gore'a), stąd wiele innych patologii – wnosi on jeszcze w latach 70. XX wieku. W tym względzie prognozy i Ŝyczenia autora Szkiców o cywilizacji wydają się być zbyt optymistyczne. Nie znaczy to jednak, Ŝe niepotrzebne. Choć oryginalne w materiale dowodowym i planowo szkicowe w doborze treści, dają poczucie istnienia teoretycznego uzasadnienia dla opisywanej idei. Innymi słowy zasługą Gawora jest bez wątpienia dostrzeŜenie takiej potrzeby, i dalej, próba wyprowadzenia owych racji niezbędnych dla funkcjonowania idei zrównowaŜonego rozwoju jako czegoś więcej niŜ li tylko praktycznego programu z historiozoficznej bazy problemowej; a więc z najwyŜszej półki. MoŜna się z proponowanymi uzasadnieniami nie zgadzać, nie moŜna ich jednak ignorować. Współczesnemu światu zachodniej cywilizacji rzeczywiście potrzebny jest bowiem program wszechstronnej wizji przyszłości człowieka (i szerzej: Ŝycia na Ziemi), który w swych integralnych zapędach zawierałby w sobie elementy gospodar- cze, polityczne, społeczne, filozoficzne, moralne, kulturowe, i ekologiczne, by wymienić tylko te najwaŜniejsze z nich. I tutaj rzecz najistotniejsza: antropologiczna (antropologów kulturowych) teza o kulturowym pluralizmie, którą Gawor ujmuje historiozoficznie w postaci modelu cywilizacyjnego, wiedzie do przekonania o silnym wariabilizmie takŜe w sferze moralnej w obrębie wskazanych róŜnic kulturowych. Innymi słowy i upraszczając, roŜne środowiska Ŝycia ludzkiego generują (wspominany przez autora Toynbee) róŜne nań reakcje, których pochodną będą odmienne zwyczaje, prawa, zasady moralne poszczególnych społeczeństw/grup ludzkich. Model cywilizacyjny nie jest w stanie tego ująć, jest, jak się wydaje, zbyt szeroki. W perspektywie kulturowej jest to natomiast o wiele lepiej widoczne. Papuas, nawet jeśli będzie oglądał przez satelitę MTV i chodził w koszulce z napisem Chicago Bulls, nie będzie zachowywał się jak Michael Jordan; raper znad Hindusu będzie nieautentyczny śpiewając frazy wyjęte Ŝywcem z ust jego amerykańskiego oryginału. W tym względzie projekt zrównowaŜonego rozwoju (jako wyrównywania szans) jest o wiele sensowniejszy niŜ wciskanie w ręce afgańskiego Taliba puszki z Coca-Colą w nadziei, Ŝe to wszystko załatwi. Nie wystarczy więc sam fakt „istnienia” procesu globalizacji, potrzeba jeszcze jakiegoś sensownego programu generującego jedność (tolerancję) w obrębie tzw. „człowieczeństwa”. Otwartym pozostawię pytanie, czy jego realizacja jest z uwagi na religijno-cywilizacyjne odmienności światopoglądowe w ogóle na chwilę obecną moŜliwa. Podobnie rzecz się ma z kwestiami ekologicznymi, tak kompetentnie i rzeczowo odnośnie idei zrównowaŜonego rozwoju opisywanymi w rozdziale czwartym przez Gawora. Jednak to nie konflikt na osi Wschód-Zachód, ale raczej Północ-Południe generuje (generował) zastój w tej dziedzinie. Bez względu jednak na powyŜsze, „ekologia zrównowaŜonego rozwoju” jest krokiem w dobrym kierunku, tak poprzez zauwaŜenie problemu skutków „kryzysu przyrody” (diagnoza), jak i włączenie go w szerszy społeczno-polityczny kontekst ogólnego programu naprawczego (lekarstwo). WciąŜ jednak martwić moŜe jej mocno akcentowany i dobrze zauwaŜony przez Gawora paradygmat antropocentryczny. RóŜnie go jednak z Gaworem oceniamy. Sądzę, Ŝe jeśli rzeczywiście ustanowić istoty ludzkie centrum zainteresowania w procesie zrównowaŜonego rozwoju jako współczesnej wersji historiozofii (a czy przynajmniej od odrodzenia było kiedykolwiek inaczej?), to nasuwają się dwie wątpliwości. Po pierwsze mamy ewidentny paralelizm z hoministycznym, jakby powiedział w Europie i Azji Th. Lessing, a nie antropocentrycznym (wersja łagodniejsza) oświeceniem, co zresztą moŜe jest i li tylko kwestią nazewnictwa, jako Ŝe hominizmu etyki ekologicznej zrównowaŜonego rozwoju nie da się utrzymać. Po drugie zaś – i to rzecz waŜniejsza Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development 1/2010 niejasne jest, jak ma się owo „antropocentryczne/hoministyczne ustanowienie” do postulowanego, zdaniem Gawora, w idei zrównowaŜonego rozwoju biocentryzmu/ekocentryzmu. Czy nie ma tu sprzeczności? Rzecz wyjaśnię na przykładzie kategorii godności w wersji prezentowanej w omawianej pracy, a będącej, jak moŜna wnosić, wynikiem intelektualnego flirtu owej idei z ekologią głęboką. Nie moŜna bowiem bezkarnie twierdzić (str. 141142), Ŝe ową kategorię moŜna rozszerzyć nie tylko na byty zwierzęce, „jak u Singera”, ale na wszystkie organizmy Ŝywe. Nie ma bowiem – chyba na szczęście – Ŝadnych teoretycznych podstaw w obrębie etyki środowiskowej, jaka wyłania się z filozofii zrównowaŜonego rozwoju (zasługą Gawora, Ŝe świetnie jej istotę opisał), by dbać o godność marchewki, sałaty, czy (bo ktoś mi moŜe zarzucić, Ŝe to rośliny uprawiane) dębu, krzewinki czerwonej, czy trawy. Krzewinki, rzodkiewki, sałaty potrzeby godności nie mają (a przynajmniej nic sobie z niej nie robią), bo i nie mają centralnego układu nerwowego. Nie myślą, nie czują (cierpienia/przyjemności jako cierpienia i przyjemności właśnie); one są i Ŝyją (drugi stopień bytu według Bovillusa). Zasada Benthama ich nie obejmuje, o czym wie świetnie Singer, a o czym zapomniał chyba Gawor. Nie bardzo teŜ wiem, w jaki sposób autor pomysłu chciałby bronić ich godności. Poprzez humanitarne zrywanie? Troskliwą pielęgnacje (by się nie zapuściły)? Oczywiście w pewnych nurtach spirytualistycznej ekologii (panteizm) taką godność mieć mogą nawet góry i skały, ale na gruncie ekologii zrównowaŜonego rozwoju wystarcza w zupełności kategoria biodiversity (bioróŜnorodności). W efekcie bronić róŜnorodności przyrody naleŜy, trwać na straŜy godności marchewek juŜ nie. Niewątpliwą zasługą Szkiców... jest przystępne przedstawienie niezwykle interesujących koncepcji cywilizacyjnych pochodzących zarówno z dziejów polskiej, jak i szerzej słowiańskiej lub eurozjańskiej refleksji historiozoficznej. Odkurzenie teorii cywilizacji Erazma Majewskiego, przypomnienie wizji cywilizacji uniwersalnej Floriana Znanieckiego, czy wreszcie porównanie pluralistycznej teorii cywilizacji Feliksa Koniecznego z teorią zderzeń cywilizacyjnych Huntingtona – choć w tym ostatnim przypadku pytać moŜna, czy nie nazbyt bezkrytyczne i trochę momentami czynione „na siłę” (vide: sprzeczność na str. 76-77, gdy język raz określa, a raz nie określa u Huntingtona istoty cywilizacji, czy teŜ przywiązywanie zbyt duŜej wagi do konfliktu na osi Wschód-Orient vs Zachód u tegoŜ, podczas gdy cywilizacja muzułmańska wykracza poza tak wskazaną oś) – to, obok opisu eurajzanizmu, najmocniejsze strony recenzowanej pozycji. Pokazują nie tylko znawstwo w temacie autora, ale teŜ – co waŜniejsze – dowodzą, Ŝe widzenie świata w jego megatrendach cywilizacyjnych nie jest wymysłem rozwiniętego Zachodu, Ŝe 151 nie ma tu geograficznie (cywilizacyjnie) ustanowionego monopolu, ale wręcz przeciwnie; Ŝe warto zwrócić uwagę na ciekawy wkład na tym polu autorów słowiańskich, jako tych Ŝyjących na styku cywilizacyjnym, a zatem moŜe nawet i bardziej kompetentnych w kwestii zderzeń cywilizacyjnych. Wątpię czy idea zrównowaŜonego rozwoju jest programem zwiastującym nadejście nowej jakościowo cywilizacji. Po lekturze ksiąŜki Gawora jestem skłonny raczej przyznać, Ŝe uznać ją naleŜy za wskrzeszenie/udoskonalenie idei oświeceniowych poszerzone o komponent ekologiczny, nieobecny z oczywistych zresztą powodów (wyjątek: Rousseau) w myśli oświeceniowej. Wątpię teŜ, czy podzielana przez obie koncepcje i stanowiąca ich fundament teoretyczny „postulatywna racjonalność” rzeczywiście wyznacza zakres ludzkiej natury. Wydaje się, Ŝe między oświeceniem a filozofią zrównowaŜonego rozwoju mieliśmy aŜ nadto przykładów przeczących tej, jakŜe optymistycznej, a podzielanej i przez Gawora tezie, tak, Ŝe w istocie ten tchnący pozytywistyczno-scjentystycznym przesądem pogląd o rozumem podyktowanym postępie ducha ludzkiego, który jest w stanie przezwycięŜyć na swej drodze wszelkie kłopoty, nie da się utrzymać. Czy zatem tak rozumiana, jak mamy to ukazane w recenzowanej ksiąŜce, świadomość ekologiczna powiedzie nas do lepszego świata? Chciałbym, aby tak się stało, ale mam wątpliwości, czy tak będzie. Od filozoficznej, choć ciekawie uargumentowanej utopii Gawora do w gruncie rzeczy politycznego programu zrównowaŜonego rozwoju w dalszym ciągu daleka wiedzie droga. I dobrze, Ŝe tak jest. Wolę bowiem szlachetny utopizm autora Szkiców o cywilizacji od cynicznego pragmatyzmu pseudo-ekologicznych polityków. Jacek Lejman e-mail: [email protected] LISTY DO REDAKCJI LETTERS TO THE EDITORIAL OFFICE ZrównowaŜona gospodarka oparta na wiedzy Sustainable Economy Based on Knowledge WyŜsza Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku od marca 2009 roku do grudnia 2011 roku realizuje projekt Program upowszechniania osiągnięć nauki z zakresu zrównowaŜonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy. Jest on współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Zapraszamy do udziału w projekcie: • pracowników naukowo-dydaktycznych i dydaktycznych szkół wyŜszych; • studentów kierunków ekonomicznych, społecznych, humanistycznych, przyrodniczych i technicznych. Celem głównym projektu jest upowszechnienie wyników badań w zakresie zrównowaŜonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy oraz pobudzenie świadomości znaczenia tych koncepcji w procesie kształcenia na potrzeby współczesnej gospodarki. Cele szczegółowe to: • stworzenie forum naukowej dyskusji i wymiany doświadczeń w zakresie badań i dydaktyki na temat zrównowaŜonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy; • wskazanie i uzasadnienie potrzeby uwzględnienia w dydaktyce wyzwań zrównowaŜonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy; • wypracowanie propozycji standardów dydaktycznych dotyczących zrównowaŜonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy; • zapewnienie wolnego dostępu do wiedzy o zrównowaŜonym rozwoju i gospodarce opartej na wiedzy w ujęciu ekologicznospołeczno-gospodarczym (w tym nowoczesnych technologii i systemów zarządzania); • dostarczenie pracownikom naukowodydaktycznym i dydaktycznym informacji o najnowszych badaniach i programach dydaktycznych w zakresie zrównowaŜonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy, prowadzonych na uczelniach w Polsce, Europie i na świecie. Zapraszamy do udziału w: • seminariach: - Gospodarka oparta na wiedzy – aspekt badawczy, aplikacyjny i dydaktyczny – II kwartał 2010, - Polityka zrównowaŜonego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy – IV kwartał 2010, - Ekonomia zrównowaŜonego rozwoju – dyskusja nad podręcznikiem akademickim – II kwartał 2011, - ZrównowaŜona gospodarka oparta na wiedzy – dyskusja nad podręcznikami akademickimi – IV kwartał 2011; • warsztatach informacyjno-dydaktycznych – w jednym z ośmiu spotkań w roku akademickim 2010/2011; • międzynarodowej konferencji naukowej na temat zrównowaŜonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy – 2011 rok. Pracujemy nad uruchomieniem Informatorium zrównowaŜonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy. Celem tego informatorium jest stworzenie profesjonalnej, ogólnodostępnej, bezpłatnej bazy, w zasobach której znajdą się miedzy innymi: elektroniczne wersje ksiąŜek i artykułów, informacje o projektach, konspekty przedmiotów, wykazy prac doktorskich, dane o najnowszych technologiach i systemach zarządzania. Uprzejmie prosimy o przesyłanie pod naszym adresem tych materiałów, które chcielibyście Państwo zamieścić w bazie (e-mail: [email protected]). Biuro projektu: WyŜsza Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Katedra Gospodarowania Środowiskiem i Turystyki, 15-732 Białystok, ul. Choroszczańska 31, pok. 33, tel./fax: 085 6526915, e-mail: [email protected] Strona projektu: http://www.gow-zr.pl Bazyli Poskrobko NOTA DO AUTORÓW INSTRUCTIONS FOR AUTHORS Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development są czasopismem naukowym publikowanym pod patronatem Europejskiej Akademii Nauki i Sztuki (Salzburg, Austria). Rocznie publikowane są dwa zeszyty. Redakcja nie płaci honorariów. Zakres tematyczny czasopisma obejmuje: • Ekofilozofię. • Filozoficzne aspekty zrównowaŜonego rozwoju i ekofilozofii. • Społeczno-polityczne aspekty zrównowaŜonego rozwoju. • Ekologiczne aspekty zrównowaŜonego rozwoju. • Uwarunkowania gospodarki zasobami Ziemi w aspekcie zrównowaŜonego rozwoju. W czasopiśmie publikowane są prace Oryginalne i artykuły przeglądowe o objętości ok. 20 stron (40 000 znaków) oraz recenzje i listy do redakcji o objętości do 5 stron (10 000 znaków). Teksty naleŜy przygotować w formacie A4 z podwójną interlinią, lewy i prawy margines 2,5 cm, czcionka Times New Roman 12 pkt., z zachowaniem następującego układu: • tytuł w języku polski, • tytuł w języku angielskim, • imię i nazwisko, • adres, • e-mail, • streszczenie (do 1 strony), • słowa kluczowe, • abstract (streszczenie w jęz. angielskim), • słowa kluczowe – key words, • wstęp, • treść artykułu, • literatura. Literatura w treści powinna być cytowana poprzez podanie w nawiasie nazwiska i roku publikowania pracy np. (Tyburski, 2004). Zestawienie cytowanej literatury powinno być zamieszczone na końcu artykułu, uporządkowane alfabetycznie wg nazwiska pierwszego z autorów. Wykaz literatury powinien zostać sporządzony według następujących zasad: • Czasopismo: Nazwisko i inicjały imion, rok, tytuł artykułu, nazwa czasopisma (kursywą), vol., numer, strony od-do. Przykład: KOZŁOWSKI S., 2006, Miejsce Polski w Europie, w: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 1 no 2, s. 93-98. Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development is a scientific journal published under the auspices of the European Academy of Science and Arts (Salzburg, Austria). Annually two issues are published. Scope of the journal: • Ecophilosophy. • Philosophical aspects of sustainable development. • Social-political aspects of sustainable development. • Ecological aspects of sustainable development. • Earth resources management from the viewpoint of sustainable development. The magazine publishes original papers not longer than 20 pages (40 000 characters) as well as reviews and letters no longer than 5 pages (10 000 characters). Text pages should be of the A4 size, double line spacing. left and right margin of 2.5cm, 12-point Times New Roman font. The text should be organized as follows: • Title of the article, • Name and surname of the author(s), • Address, • e-mail, • Abstract, • Key words, • Introduction, • Text organized into paragraphs, • References. References quoted in the text should be given in parentheses and include the author’s surname and the publication year e.g. (Tyburski, 2004). The reference list should be given at the article end, arranged alphabetically by surnames of the first authors. Reference should be listed as the following: • Magazine: Surname and name initials of the author(s), year, article title, magazine title in italic, volume, issue, pages: from - to. Example: KOZŁOWSKI S., 2006, The Position of Poland in Europe, in: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, vol. 1 no2, pp. 93-98. • • Przypisy powinny być numerowane, a ich treść umieszczana na dole kaŜdej ze stron. Book: Surname and name initials of the author(s), title in italic, publishers’ name, publication year. Example: KOZŁOWSKI S., The Future of Sustainable Development, KUL, Lublin 2005. • Publications in collective works (monographs): Surname and name initials of the author(s), article title, title of the monograph, initalic, surname and name initials of the monograph editor, publishers’ name, publication year. Example: PAPUZIŃSKI A., Philosophical Aspects of Sustainable Development Principle, in: Philosophical, Social, and Economic Aspects of Sustainable Development, ed. Pawłowski A., Politechnika Lubelska, Lublin 2004, pp. 25-32. • Internet: Name of the web page, address, time of access. Example: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, http://ekorozwoj.pollub.pl [2.10.2009]. Footnotes should be consecutively numbered and given at the bottom of each page. Prace do druku proszę przesyłać na adres redaktora naczelnego drogą elektroniczną: [email protected] Articles to be published should be e-mailed to the Editor in-chief: [email protected] • • KsiąŜka: Nazwisko i inicjały imion autora, tytuł (kursywa), nazwa wydawnictwa, rok wydania. Przykład: KOZŁOWSKI S., Przyszłość ekorozwoju, KUL, Lublin 2005. Prace wydane w monografiach zbiorowych: Nazwisko i inicjały imion autora, tytuł artykułu, tytuł monografii (kursywą), nazwisko i inicjały imion redaktora monografii, nazwa wydawnictwa, rok wydania. PAPUZIŃSKI A., Filozoficzne aspekty zasady zrównowaŜonego rozwoju, w: Filozoficzne, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zrównowaŜonego rozwoju, red. Pawłowski A., Politechnika Lubelska, Lublin 2004, s. 25-32. Źródła Internetowe: Nazwa strony, adres, czas dostępu. Przykład: Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, http://ekorozwoj.pollub.pl [2.10.2009]. COMMUNIQUES AND DOCUMENTS OF THE STATE ENVIRONMENTAL COUNCIL OF POLAND 6th Plenary Meeting of PROS th On November 12 , the PROS gathered at the second semi-annual plenary meeting in 2009 with the following agenda: 1. Adoption of Agenda. 2. Granting of the reward entitled Merit for Environmental Protection and Water Economy to members of European Society of Economists for Environment and Natural Resources and some members of the PROS Presidium by the Minister of Environment. 3. Adoption of Minutes from the 5th Plenary Meeting held on March 12th, 2009. 4. Comments on current environmental issues by the Minister of Environment. 5. Solid Waste Management Program presented by the Ministry of Environment. 6. and discussion on the Statement on Thermal Utilization of Municipal Wastes. 7. Review of issues contained in PROS recent standpoints. 8. Elaboration of the Standpoint on removal of insulations and cover materials containing asbestos. 9. Reports on the carrying out of the 2009 Work Plan by heads of Working Groups. 10. Proposals to 2010 Work Plan by heads of WGs. 11. Information concerning the 17th EEAC APS, Dubrovnik, 22 – 24 October, 2009. 12. Information concerning the Presidium activities since the last Plenary Meeting. 13. Information on PROS budget status. 14. Current situation of the Journal Problems of Sustainable Development and preparation for edition of issue No 1 of 2010. 15. Information on R & D projects in the area of the PROS competences. 16. The PROS Members Internet Communication and Creation of the website. 17. Matters arising. Abbreviated extraction from Minutes of the most important items is as follows: (2) The reward was granted to following members of the Society: Professors: Leszek Preissner (former Chairman), Elzbieta Broniewicz and Andrzej Graczyk as well as to PROS members Professors: Piotr Paschalis-Jakubowicz and Maciej Sawicki (Deputy Chairmen), Tadeusz Borys, Irena Duer, Edward Garscia, Ryszard Janikowski, Lucjan Pawlowski, Bazyli Poskrobko and Jan Zelazo. (4) Professor Maciej Nowicki said that there have now been two ways of his membership in the new government and found this to be a good opportunity to sum-up his activities as the minister. He mentioned such crucial issues, as: Solving numerous conflicts between highway constructions and NATURA2000 regulations by novel legislation as well as the establishment of the Chief Inspectorate of Environmental Protection. The most controversial case of Rozpuda Valley has been solved as well. Further implementation of the EU-Legislation in Polish legal system – 13 new acts were passed by the Parliament, while 10 other cases are under consideration. About 70 Ministry Regulations were passed. Proper management of the absorption of the EU funds meant for environmental investments. Difficult problems dealing with Warsaw Central Sewage Treatment Plant Czajka as well as the sewage collector across Vistula River have been successfully solved. The number of applications for financing have been largely exceeding the allocated EU resources. Therefore, the plan to spend over a 1 billion Polish zloty for those tasks is not undermined. Poland has been also perfectly absorbing environmental subsidies offered by the Norwegian Project. General as well as regional strategies have been elaborated providing long-term vision of the Ministry activities. The Ministry has also been supporting the Government in its international activities, such as the organization of COP14 held in Poznan on December 1 – 12, 2008 as well as preparatory works for COP15 in Copenhagen together 158 Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 with other Polish initiatives involving the Global Warming issue. One the other hand Poland has quite voluminous CO2 emission quota, the excess of which could be sold out, following the Kyoto Mechanism. Poland has formed a coalition of countries having some CO2 emission excess to facilitate these transactions, similar to these signed between Poland and Spain and prepared to be signed with some other EU-Partners. (5) Solid Waste Management Program was presented by Ms. Malgorzata Szymborska, the Director of the Waste Management Department of the Ministry of Environment. She reported on the current situation in the solid waste management concentrating chiefly on municipal waste. Out of almost 125 000 Mg of all waste collected in 2008 the municipal fraction creates about 10 000 Mg (ca. 8%), but selectively collected were less than 7% which appears to be a small progress comparing with year 2007 (5%). Almost 87% of all volume of municipal wastes were still stored while biologically only less than 3% and thermally 0.7% were neutralized. A positive factor is that there plans of actions were established – on the country, regional and local levels. It implies the introduction of new technologies aimed at prevention of waste generation and reduction of garbage disposal, recycling of secondary useful materials and recovery of energy in thermal and biochemical processes, as well as the promotion environmental education. To meet EU requirements some ambitious figures have been presented: limiting of biodegradable fraction storage to 75% in 2010, 50% in 2013 and 35% in 2020 in comparison to 1995. Other important task is to establish such municipal waste treatment companies which would serve minimum 150 000 to 300 000 persons. The equipment investments required to complete those ambitious tasks have been listed underlining the lack of thermal methods which has been specially noticed. The presentation was commented upon by Minister Nowicki who underlined the Ministry’s determination to modify the appropriate law acts to pass all responsibility on municipal wastes to hands of local self-governments. This tendency was strongly supported by the PROS Standpoint issued during the 5th Plenary Meeting last March. During the discussion numerous voices supported such tendency for the amending of appropriate acts to meet EU Waste Directive recommendations and obligations accepted by Poland. Incineration of garbage has been seen as one of the dominating technologies to fulfill these requirements, so issuing any new standpoints on this matter was found not necessary. (6) In view of information and discussion in item (5) it was stated that the PROS Standpoint as regards the management of the solid waste in Poland was properly absorbed by the Ministry of Environment. With regard to the Standpoint on Education On Environmental Education in the Public Media it was decided to return to this issue as soon as the Parliament will return to discuss the new act on public media. (7) The PROS Presidium held on September 17th, elaborated a draft Standpoint on Removal of Insulations and Cover Materials Containing Asbestos (proposal attached). The document was approved in principle and the Presidium was authorized to introduce some changes suggested by the discussion. (8) Heads of WGs presented information the current status of 2009 PROS Work Plan. The info had been accepted and it was decided to postpone the adoption until a formal complete report will be composed by the Presidium and presented to the next Plenary Meeting to be held in March 2010. (9) Some very preliminary suggestions concerning the 2010 PROS Work Plan were proposed, therefore, it was decided to follow the same procedure that had been applied for reporting on the carrying out of the Work Plan and to compose the 2010 Work Plan by the Presidium at its February 2010 sitting to be sent to all members prior to the 7th Plenary Meeting which should approve it. (10) The PROS representative did not attend the EEAC Annual Summit in Dubrovnik, so the report on that event was based on a few documents already distributed by the EEAC Secretariat after the APS – EEAC Supporting a major Rio-plus-20 event in 2012… and Press Release. Prior to that the PROS page on the EEAC home pages was shown as well as the document Towards Sustainable European Infrastructure endorsed by the PROS Presidium. Based on the correspondence with the EEAC Secretary General dr. Ingeborg Niestroy the Chair of the PROS informed that the Polish offer to host the APS and Conference in 2011 is still valid and will be considered by the Steering Committee in spring 2010. The discussion on the set of EEAC documents and the last information included a suggestion that the 2011 Conference in Wroclaw Poland could be the EEAC preparatory stage to Rio + 20 Summit. (11) The PROS Presidium met twice – on September 17th to prepare the agenda of the 6th Plenary Meeting and on November 12th, prior to the Plenary meeting. Members of the Presidium – heads of WGs, organized numerous scientific events (presented during reporting on Work Plan) and attended other events representing the Council. Chairman was present at several meetings including anniversaries of institutions and persons addressing them on behalf of the PROS. (12) PROS 2009-budget planned for 50 000 Polish zloty was cut by 34 000 Polish zloty meant for the PSD Journal and 1/3 of traveling costs. So, the total budget was reduced to 1/5 of the planned. (13) The described financial situation put in danger the financing of the PSD so some measures were suggested to the Minister, who in principle supports Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 the issuing of the journal. Professor Lucjan Pawlowski the Co-Editor in Chief has called for contribution to both the scientific part of the journal as well as its information – PROS supervised – part. (14) This info has not been prepared and will be sent to PROS members via internet and published on PROS home page. (15) As the standard procedure some instructions were delivered to improve e-communication of PROS members. Tomasz Winnicki The Standpoint of the State Environmental Council on Removal of Insulations and Cover Materials Containing Asbestos Research completed already in the late 60’s of the last century showed that asbestos fibers which find their way into the human body via the breathing passage could cause cancer. This was reflected in an inventory of health hazards presented at historical UN-Environmental Summit held in Stockholm in 1972. Therefore, it is obvious that among numerous EU-Directives dealing with environmental standards, are also these controlling the use of materials consisting asbestos fibers, requiring their removal in such cases when they are causing a certain environmental hazard as well as demanding a safe disposal of the product. The general knowledge about dangers caused by asbestos came to Poland with other World and European environmental standards. But, it is not clear why this material has been named a toxin, since it is known from elementary chemistry that asbestos is a mineral fiber completely insoluble and non-toxic. The existing practice of removal of building shields made of asbestos – covered with multiple layers of paint and therefore perfectly protected against emitting mico-fibers to the air and the surrounding ground, appears to be a dangerous nonsense. Such removal creates a hazardous secondary distribution of fibers to human body. This senseless and dangerous activity is now repeated by removing roof tiles, engaging to that procedure even professional firemen. Throwing the roof tiles, which are usually in a good condition, from height causes their crashing into dangerous dusty particles. Legislation fixed quite a distant deadline for removal of asbestos-containing materials – year 2032. Taking into account the fact that asbestos trapped in materials covered by paints or air- 159 sediments is not creating any danger, all works dealing with its removal should be completed wisely and professionally. They should be connected with house modernization, re-construction of roofs or thermal renovation of buildings and performed by highly specialized companies. A prompt removal should be applied only to those asbestos containing materials which, due to various reasons, have been decomposed and create a real hazard to the ambient environment. The Council is postulating to bring up this important issue for discussion at a forum consisting of representatives from the involved ministries and to elaborate a novel legislation which would include both: the EU-Recommendations as well as the domestic regulations. This should exclude multibillion expenses which have already been planned for that task, but in principle would stop potential hazards to human health caused by not properly recognized nature of danger and resulting wrong procedures. Warsaw, November the 12th, 2009 State Council on Nature Conservation in Poland, tenure 2009 - 2014 Following an Article 96 of the Act on Nature Conservation of 16th April 2004 (Official Journal of Law – Dz.U. No 92, item 880) the Minister of Environment appointed the following members of the State Council on Nature Conservation: 1. prof. dr hab. Andrzej Bereszyński, Chairperson 2. prof. dr hab. Wiesław Dembek, Deputy-Chair 3. dr Andrzej Kepel, Deputy-Chair 4. dr hab. Wanda Olech-Piasecka, prof. SGGW, Deputy-Chair 5. dr Maria Baranowska-Janota 6. mgr inŜ. Jolanta Błasiak 7. prof. dr hab. Tomasz Borecki 8. Mr. Jacek BoŜek 9. prof. dr hab. Tadeusz Chmielewski 10. dr Przemysław Chylarecki 11. mgr Jacek Engel 12. prof. dr hab. Joanna Gliwicz 13. prof. dr hab. Zbigniew Głowaciński 14. prof. dr hab. Maciej Gromadzki 15. prof. dr hab. Andrzej Grzywacz 16. dr hab. Jacek Herbich, prof. UG 17. prof. dr hab. Czesław Hołdyński 18. prof. dr hab. Zygmunt Jasiński 19. dr inŜ. Ryszard Kapuściński 20. mgr inŜ. Zdzisław Kotuła 21. prof. dr hab. Maria Ławrynowicz 22. prof. dr hab. Zbigniew Myczkowski 23. prof. dr hab. Romuald Olaczek 24. dr Sabina PieruŜek-Nowak 25. dr hab. Joanna Pijanowska, prof. UW 160 Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 26. mgr inŜ. Jolanta PraŜuch 27. dr hab. Bartosz Rakoczy, prof. UG 28. dr Jan Maciej Rembiszewski 29. mgr Anna Ronikier-Dolańska 30. mgr Teodor Rudnik 31. dr Lucjan Rutkowski 32. dr Paweł Skawiński 33. prof. dr hab. Stefan Skiba 34. dr hab. Krzysztof Skóra 35. dr Wojciech Solarz 36. prof. dr hab. Ludwik Tomiałojć 37. mgr Ryszard Topola 38. dr Hanna Werblan-Jakubiec 39. prof. dr hab. Lesław Wołejko 40. prof. dr hab. Bronisław Wołoszyn According to the Act on Nature Conservation the main goals of the Council are: • to assess the proper use of adequate law, • to give opinions on strategies, plans and programs dealing with nature conservation, • to assess the proper carrying out of the National Strategy for the Conservation and Sustainable Use of Biodiversity, • to give opinions on drafts of legal acts relating to nature conservation, • to present recommendations and opinions issues related to nature conservation, • to popularize nature conservation. EEAC supporting a major Rio-plus-20 event in 2012 on a sustainable global society and economy Recommendations taken by the EEAC 2009 Annual Plenary Session, Dubrovnik, 24th October 2009 2012 marks the 20th anniversary of the UN Rio Conference on Environment and Development. What became known as the “Earth Summit” produced a number of very important international agreements on climate change, biodiversity and desertification, as well as the overarching Agenda 21. Its success was largely due to an intensive and well managed preparatory process. Furthermore, 2012 also marks the 40th anniversary of the UN Stockholm Conference on the Human Environment and, thus, adds to the sense of continuity and creativity that accounts for the idea of sustainability. Yet the promise of the various Rio outcomes has not materialised in a way that safeguards the life support processes and ecosystem functions of the planet, which ultimately control the habitability of the Earth for all future humanity. Nor has there been any overall lessening of social disparity, even though incomes and other conventional measures of economic growth have increased for some countries and citizens during this period. This somewhat unsatisfactory situation tells us that the basic objectives of sustainable development have not been met, despite the follow up conference on the World Strategy on Sustainable Development, with its Johannesburg Plan of Implementation, held in Johannesburg in 2002. In the light of the current difficulty facing all nations in trying to pursue conventional measures and objectives of economic growth, and the growing realisation that such pathways are further undermining both the life support of the planet as well as the social wellbeing of its citizens, it is appropriate to take stock and to consider better how to redirect the pathways of social, environmental, and economic betterment in ways of governing and managing that does justice to the original Rio vision. The Brazilian government has proposed that some initiative to promote a Rio plus 20 momentum should take place in Rio de Janeiro in 2012. Broad support is building up. The UN General Assembly is soon to consider the suggestion. Whatever the scale of the event will be, it should comply with the ecological and social standards of a “green meeting”. What becomes a feature of big world sport events today applies for this event without any doubt. The actual character of this conference will depend on the preparation process. Regardless of the outcome, the dramatically changed world of 20 years later on, requires us to reassess the significance, role and delivery of sustainable development throughout the world. Such a discussion must include the integration of social, economic and environmental betterment as well as the means for achieving such a vision. This opportunity is all the more timely as there is currently a valuable discussion within the EU of the appropriate role and context of the main policy strategies of the Union. These include the EU Sustainable Development Strategy, the Lisbon Strategy, the Budget procedures together with its various regional funds, the Social Chapter, competition and state aid, climate change and energy security, the European research area, as well as the scope for a sustainable spatial planning and rural land use future for the EU. In the light of this felicitous opportunity, the EEAC, at its annual conference held in Dubrovnik on 22 -24th October 2009, recommended: 1. That the Swedish Presidency, and subsequent Presidencies, are encouraged to address the Rio plus 20 agenda as part of the international di- Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 mension of the EU’s Sustainable Development Strategy. 2. That the EU supports the Brazilian proposal to hold a conference and stock take of the Rio experience and new ways of developing sustainable development beyond 2012. 3. That the EU initiates and carries out a serious and ambitious preparation process for this conference and provides the necessary funding for it. The arrangement should make good use of the existing UN CSD processes by strengthening and consolidating the CSD work flow. Following the successful model of various international preparation processes, a secretariat with appropriate working and convening power for the preparation for the Rio+20 event should be considered. 4. That a UN-mandated Peer Commission (similar to the “Brundtland II Commission”, but not a replicate) should be established. Notwithstanding the full range of diplomatic processes along the usual UN channels, such a Commission would need a fast-track-approach to bring in the eminent views of Peers as how to rearrange the current institutional architecture to make sustainable development more effective in the light of the current and foreseeable economic conditions. 5. That independent assessment bodies are established for the necessary review of national and sub-national implementation of Agenda 21. Member states might consider mandating and empowering existing national and sub-national Sustainable Development and Environment Councils (as appropriate) for this task. 6. That all relevant discussion and debate take place in the context of prosperity with redirected patterns of growth, where social wellbeing and social fairness are given due consideration in the reassessment of the economy and environment, and that appropriate attention is given to innovative forms of governance and to local experimental and community led schemes, all set within a strong and focussed sustainable development framework, so that every opportunity is available to test out the suitable redirection of economy, society, and ecosystem resilience. 7. That the primary focus of the Rio+20 conference should be directed to seeking new pathways for attaining a sustainable global society and economy. EEAC is committed to continuing its work with the EU governmental organisations and civil society organisations, such as in particular the EESC, in taking a lead in the design and outcomes of this preparatory assessment, bearing in mind the range of relevant activity already taking place. EEAC APS, Dubrovnik Oct 24, 2009 161 International Coalition to Protect the Polish Countryside (ICPPC) ICPPC was established in November 2000 with the support of 41 organizations from 18 countries. In 2002 it was registered as foundation. The mission of the organization is to protect and promote Poland’s traditional peasant farms, through raising awareness, on a national and international level, of the role they play in maintaining local economies and the overall health and diversity of the Polish countryside. ICPPC recognises that the importance of these farms and the social, cultural, economic and environmental values that they embody, are greatly undervalued. We believe that, with the right support and encouragement, they could – and should – form the foundation for the future of the Polish rural economy. The lessons of industrial agriculture are increasingly exposing the highly destructive nature of large scale, monocultural, chemical and GM dependent farming systems, throughout the world. Therefore it is of critical importance that existing, genuinely sustainable, environmentally friendly systems are recognised and promoted as the best models for the future. ICPPC is committed to this task and to demonstrating that by combining traditional farming knowledge with modern organic agriculture and ecological technologies, it is possible to maximise the positive socio-economic benefits to the countryside and its rural communities (http://www.ocppc. pl). Projects which have been running by the ICPPC: International Campaign to Protect the Polish Countryside. Huge efforts have been made to create a national and international campaign to protect the Polish countryside. Real gains have been made. 470 Polish and international organizations representing over 30 million people have been supporting ICPPC and have signed its CHARTER 21 – Manifesto for the 21st Century Polish Countryside (http://www.icppc.pl) During the early years, ICPPC organized and participated in over 100 meetings with Polish farmers and politicians, with representatives of EU and European Parliament. We have continued this approach, lobbying both nationally and internationally, holding conferences and seminars, publishing articles and pamphlets and speaking on both radio and television. We have been urging cooperation and closer working connections for the well-being of the Polish countryside. The Malopolska Group of Eco-producers “Urodzaj” initiated by ICPPC in 2001 associated a dozen or so traditional and organic farms from 162 Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 Stryszów area. Simultaneously a group of consumers were formed in Krakow securing constant demand for products. Apart from producing organic food, farmers from the group have opened their homes to ecotourism, offering accommodation on the farm, a warm, family atmosphere and tasty, healthy meals. On some farms educational classes for children, youths and teachers are acquainting them with traditional methods of making butter, cheese or baking bread. The Educational Centre “Ecocentre ICPPC” in Stryszow near Krakow is the first place in Poland where one can see ecological technology solutions working in practise, like renewable energy systems, ecological buildings and water treatment systems. It is not a static exhibition. In the ECOCENTRE ICPPC – all appliances are working to produce electricity, heating water and rooms or treating wastage. Practical working models make it easier to understand the principles of how they work. We believe that the best way to convince people to use these ecological technologies is by showing that they operate in local circumstances. In the ECOCENTRE ICPPC there is clay and straw conference building powered exclusively with solar energy. There are also organic herb and vegetable fields. Since September 2003 ICPPC ECOCENTRE ICPPC has offered one-day and residential courses and workshops, lectures and conferences. Accommodation and meals for participants of these meetings are provided by local eco-tourist farms cooperating with ICPPC. Activities of the centre contribute to the dissemination of ecological ways of living and show in practice how to protect the cultural and biological heritage of Polish countryside. Vanishing Occupations – A series of residential 3-days workshops for youth have been another feature of The ICPPC Eco Centre. Here traditional skills are demonstrated: “Basket Making”, “Traditional wooden toys”, “Pottery,” “Weaving”, “Clay and straw constructions”, “Traditional gardening and food processing”, “Embroidery”. The main aims of these trainings are to conserve traditional disappearing skills, to give the young generation new opportunities for find occupations and sources of additional incomes and also to show an alternative for free time activities. Participant are also accommodated in local farms to see how organic farming works. Campaign “Stop GMO in Poland – GMO free zones” . Since 2004 when Poland join to EU this campaign has been our main campaign and has been taking 80% of our time. During years 20042006 all Polish regions were helped to make self declarations of “GMO Free Zone” status, which means that the whole Poland achieved the distinction of being GMO-Free. However such a declaration it is not accepted as a legal tool by the European Commission or the Polish Government. In 2006 the government introduced a new act banning the import and trading of GMO in Poland. We have been cooperating with many local, national and international organizations like: FoEEngland/ Europe, GP-Poland, BUND, SOS, Pubic Eye on Science, GMFreeze, GM Free Cymru, FWWATCH, Stowarzyszenie EKOLAND, ECEAT-Poland, Bioavena, Federacja Zielonych „Gaja”, Fundacja Kultury Ekologicznej, Fundacja PRO SCIENTIAE, Instytut Ochrony Zwierząt, Instytut Spraw Obywatelskich, Klub Wegetarian, Krajowy Związek Zawodowy Rolników Ekologicznych św. Franciszka „serceEKOziemi”, Magazyn „Obywatel”, Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot, Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „EKO-KULT”, Stowarzyszenie Ziarno, Związek Zawodowy Solidarni. In December 2007 we initiated the Coalition “GMO free Poland” which now has 250 members (organizations, scientists, companies and private person). The Coalition is very active on a national level. In 2008 ICPPC organized a series symbolic protests “ALERT! Genetic modified mutants attacking our food and fields“. To get the attention of the media and general public, we organized theatrical happenings in Krakow, Warsaw, Bielsko and Poznan. Using puppets named "GMO mutants" we succeeded in showing the horror and reality of GMOs. And in this same time we were promoting/distributing local, traditional seeds. The Renaissance of Working Horses was started in December 2006 and since then we have involved more than 150 farmers in the project, who work with horses and with the Polish Association of Users and Friends of Working Horses. We organised a big photo exhibition of this project in the Małopolska Voivodship Office main building. The exhibition promoted the use of horses on farms, especially in the mountainous regions of Malopolska. Then we printed a booklet Renaissanse of Working Horses, Benefits of Using Horse Power on Small, Family Farms. This was distributed among interested farmers and it included material representing the voices of scientist and farmers concerned with using working horses. Traditional seeds our national treasure and heritage. Traditional and ecological agriculture instead of GMO – The initial research project. We have been doing an initial research (till October 2008) to learn what seeds are being saved and replanted on Malopolska farms and what potential there is to establish “living seed banks” amongst farmers who follow this practice. In this same time we have also been warning farmers of the problems associated with purchasing seeds from large commercial firms, where GMO and poor quality hybrid seeds are impossible to detect in advance. We have interviewed 50 farmers, staged “seed happenings”, distributed leaflets and done many media interviews in the course of this programme. Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 Get to know the natural and cultural biodiversity of the Polish countryside. This is a ten day programme for youth with workshops and lectures, for example: milking, feeding the animals, butter and cheese making, collecting grain and hay, making haystacks and sheaves, cutting grass by hand (using scythe), collecting potatoes, clay and straw building class, baskets making, organic farming and using horses on the farm. In August 2008 we had a group of 15 students and professors from USA on this course. They said afterwards: We all enjoyed the experience. Several of the students said several times how much the experience changed their lives and views about the world. You are having a very positive and strong impact! Jadwiga Lopata, who initiated ICPPC and became co-director of the ICPPC and director of ECOCENTRE ICPPC, http://www.eko-cel.pl. Sir Julian Rose, the ICPPC president, he is a farmer, forester, writer and social entrepreneur. The author of a book Changing Course for Life, Local Solutions to Global Problems (2009): http://www. changing courseforlife.info The Framework Convention on the Protection and Sustainable Development of the Carpathians Carpathian Mountains chain covers about 160 000 km2 of Central Europe – 1500 km long from Morava Gate to the Iron Gate. This area presents a unique nature and cultural values, being the home of about 18 mln inhabitants. The Framework Convention appears to be a basic instrument of inter-governmental collaboration of seven Carpathian countries: Poland, Czech Republic, Slovak Republic, Hungary, Ukraine, Romania and Serbia. This act is the second (after Alp’s) convention, all over the World, dealing with protection and development of a certain mountain region. Signed in Kiev on May the 22nd, 2003 was ratified by Poland in 2006. The main goal of that treaty is to implement a policy and rules of cooperation for the sake of sustainable development of Carpathian Mountains to improve the quality of life, reinforce the local economy as well as to support the local society, the same time protecting both: nature values and a cultural heritage of the area. Word Framework means that convention describes general political goals not creating detailed obligations, inviting partners to cooperate in implementing agreed rules. There are various forms of such collaboration – mutual bi- and multi-lateral programs – international aid or domestic resources. 163 Convention is open to accept successive introduction of subject protocols developing already established rules concerning specific areas of interest, which include: • integrated approach to management to the land resources management, • conservation and sustainable use of biological and landscape diversity, • spatial planning, • sustainable and integrated water/river basin management, • sustainable agriculture and forestry, • sustainable transport and infrastructure, • sustainable tourism, • industry and energy, • cultural heritage and traditional knowledge, • environmental assessment/information, monitoring and early warning, • awareness raising, education and public participation. The most important body of the Convention is the Conference of the Parties. The first meeting of that body (COP1) was held in December 2006 in Kiev. 19 decisions were made, dealing with such issues as: - adoption of the Rules of Procedure and the Financial Rules, - establishment of the Carpathian Convention Implementation Committee, - adoption of the work programme based on Carpathian Project financed by EU INTERREG IIIB CADSES, - Memorandum of Understanding for the cooperation between the Alpine Convention and Ramsar Convention, - Establishment of the Carpathian Network of Protected Areas and its Steering Committee. Sites of the Network became areas exceeding 100 ha and having its own management authority. Among Polish protected areas included to the Network have been 6 national parks and 13 landscape parks. The second meeting (COP2) was held in June 2008 in Bucurest and dealt with such issues, as: - Protocol on protection and sustainable use of biological and landscape diversity, - Continuation of the preparatory work towards development of a protocols on sustainable forestry and tourism, - The need for the establishment of the Carpathian Space Programme within the European Territorial Cooperation for the 2014-2020 budget period, - the Memorandum of Cooperation with Convention on Biological Diversity, - Terms of reference of the Carpathian Convention Implementation Committee. The third meeting (COP3) has been planned for 2011 to be held in Slovak Republic. 164 Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 The Protocol on the Protection and Sustainable Use of Biological and Landscape Diversity (being at present in ratification procedure by Carpathian countries) added details to Article 4 of the Convention on the following issues: - Policies aiming at conservation, restoration and sustainable use of biological and landscape diversity of the Carpathians. - Integration of the objectives of conservation and sustainable use of biological and landscape diversity of the Carpathians into sectoral policies. - Participation of regional and local authorities, and other stakeholders. - International cooperation. - Conservation, maintenance, restoration and sustainable use of natural and semi-natural habitats. - Continuity and connectivity of natural and semi-natural habitats, ecological network in the Carpathians. - Restoration of degraded habitats. - Conservation and sustainable use of species of flora and fauna of the Carpathians. - Conservation of endangered species including endemic species, and large carnivores of the Carpathian Prevention of the introduction of invasive alien species and/or genetically modified organisms threatening ecosystems, habitats or species, their control or eradication. - Carpathian Network of Protected Areas. - Enhancing conservation and sustainable management in the areas outside of protected areas - Consultation, harmonisation and coordination of measures undertaken in border areas. - Development and implementation of management plans. - Compatible monitoring and information systems. - Coordinated scientific research and exchange of information. National Contact Point for the Carpathian Convention is hosted by the Department of Nature Protection of the Ministry of Environment. The Minister of Environment is responsible for implementing of the Convention in Poland and to facilitate and complete this process. He established the Steering Committee consisting of representatives of those ministries who are responsible for specific areas covered by the Convention, representatives of country districts (Voyevodships) and Spokesmen (Marshals) of those three districts which territories belong partly to Carpathian Mountains – Silesia, Malopolska and Podkarpackie – as well as faculties of scientific institutions and leaders of NGOs. The document was signed by all interested countries in 2003 Carpathians Environment Outlook 2007 (KEO) Report The importance of mountains is increasingly recognised, as shown by the inclusion of a specific chapter in Agenda 21 and the declaration by the United Nations General Assembly of the year 2002 as the International Year of Mountains. Europe has many mountain ranges, occurring in almost all parts of the continent; most European countries have at least some mountains. These mountains are very diverse at every scale, in terms of geography, ecology, economy and social conditions. European mountain landscapes are cultural landscapes reflecting long-term interactions of human activities with biogeophysical systems. Figure 1. The cover of Carpathians Environment Outlook 2007 Report Europe’s mountains are of vital importance to the continent’s population in four main ways: 1) as water sources supplying much of the continent’s water for different uses (drinking water, hydroenergy, irrigation etc.); 2) as centres of biological and cultural diversity; 3) for providing opportunities for recreation and tourism; and 4) because of their sensitivity to environmental change. Mountain geo- and ecosystems are highly sensitive to environmental change, and extreme events likely to derive from climate change may have major consequences in both mountain areas and downstream. The Carpathians are one of the most important and unique ecosystems of the world. The region is also very rich in cultural values including language and ethnic diversity. The Framework Convention on the Protection and Sustainable Development of the Carpathians (the Carpathian Convention) was signed by all interested countries in 2003. The Convention refers to the region (not yet finally Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 defined) known as a unique natural treasure of great beauty and ecological value, an important reservoir of biodiversity, the headwaters of major rivers, an essential habitat and refuge for many endangered species of plants and animals and Europe’s largest area of virgin forests. The preparation of an environment outlook report covering the Carpathian region derived from a governmental demand. It was conceded that such a report would considerably enhance future implementation of the Carpathian Convention. Ultimately, the report would inform both the Interim Convention Secretariat (Vienna, Austria) and its signatory countries on the state and trends of the environment within the Carpathian region, and contribute to science-based decision-making and good governance. The resulting Carpathians Environment Outlook (KEO1) was intended to become a sub-regional report covering the seven Carpathian countries (Czech Republic, Hungary, Poland, Romania, Slovak Republic, Serbia, and Ukraine). KEO thus includes countries differing greatly in political, economic, social and environmental conditions, of which four countries (at that time) were EU member states, one was an EU candidate country, and two remaining countries were to join EU in more distant future. Major objectives of KEO are to provide an integrated assessment on the status of the Carpathian environment, identifying socio-economic and environmental trends have been taking place since mid1970s, applying the broadly accepted DPSIR2model to make a comprehensive retrospective analysis of the three pillars of sustainable development and their interfaces. The outlook formulates different development scenarios (“business as usual”, “EU policy first” and “Carpathian Dream”) that take into consideration the above-mentioned differentiation among countries and regions, as well as broader Pan-European processes. The report aims at providing comprehensive information and evaluation in a standardised manner following UNEP’s Global Environment Outlook approach, while focusing on some subregional and transboundary issues such as biodiversity, forest, sustainable use of natural resources, environmental security, traditional lifestyle, poverty, ethnic minorities, Roma population, etc. Some specific issues could be discussed as case studies, if necessary. Concerning the geographical scope of the KEO, attempt was made to make it flexible as much as possible, combining physical-geographical (landscape) and administrative delimitations, taking 1 2 Acronym KEO refers to the initial letter (K) of the name the Carpathians in national languages (except Romanian). DPSIR: Driving forces – Pressure – State – Impact – Response conceptual model of the European Environment Agency. 165 into account environmental, media-dependent, thematic (issue) oriented etc. approaches, as well as data availability and comparability among regions. However, the scope of the KEO report was ultimately largely based on the delimitation developed by the European Academy (EURAC) in Bolzano as the proposed scope of application of the Carpathian Convention and based on a combination of natural, political/administrative and socio-economic criteria (the so-called Integrated Transnational Approach, or ITA). In Poland, the delimitation used for the KEO report is almost identical to the area proposed to be included in the Carpathian Convention on the Polish territory (with the only exception: the city of Przemyśl has not been included in KEO but is included in the Carpathian Convention area). One of the most important outcomes of the report is a scientific (professional) contribution to the efficient implementation of the Framework Convention on the Protection and Sustainable Development of the Carpathians and its possible future protocols. Figure 2. The Carpathians and scope of the KEO Report (cartography: UNEP/GRID-Warsaw). Main clients targeted by the report are decision-makers at national, regional and local level, as well as scientific community, civil society and international community including international financial institutions and business sector. In order to raise public awareness and interpretability (understandability) KEO focuses on the visualisation of the main trends and processes through maps, charts, graphs, photographs, tables presented in a wellbalanced combination with the analytical text. KEO serves not only as a background for decision-makers, as well as a first step in a continuous process. It also plays a role as an integrating document for the Carpathians region as a whole, and helps the respective countries to work more closely together. It also acts as a means of harmonizing indicators, and as a stimulus for a complete Frame- 166 Problemy Ekorozwoju/Problems of Sustainable Development, SECP(PROS), 1/2010 work Convention information system supporting the Secretariat. For the purposes of decisionmakers, it also helps formulate policy recommendations. The thematic scope of the KEO report is in line with the interest of the Convention and focus on the most important national issues. KEO is not a scientific monograph or does not go into too much detail, it rather focuses on subjects included in the Convention. In connection with the Convention the main goal of the preparation of KEO, based on main economic, social and environmental trends, was to elaborate different future development scenarios. In preparing the outlook some boundary conditions (international agreements, EU enlargement, development funds etc.) were taken into account, as well as information availability of environmental, economic and social processes and their internal and external comparability. The outlook wishes to present environmental aspects of different policy scenarios based on a retrospective trend analysis of three decades from Stockholm to Johannesburg (1972–2002) using foreseen changes in key driving forces. This approach was feasible using modern techniques (e.g. thematic mapping) and information/database col- collected in the framework of the international data gathering system, through a network of KEO National Focal Points in each of the 7 Carpathian countries, supported by the UNEP/GRID-Warsaw Centre in the role of KEO Lead Data Centre. KEO was prepared under the co-ordination and overall professional leadership of UNEP’s Division of Early Warning and Assessment (DEWA Europe Office) and the UNEP Regional Office for Europe (ROE). Part financing was also provided through the INTERREG IIIB CADSES Carpathian Project coordinated by the Interim Secretariat of the Carpathian Convention at the UNEP Vienna Office. The KEO Report can be downloaded (as a PDF file, in whole or in individual chapters) at the following address: http://www.gridw.pl/keo. At the same address, a Polish language executive summary brochure is also available. This communique is based on the Scoping and Discussion Paper for the Carpathians Environment Outlook, prepared by UNEP/GRID-Budapest. All rights are reserved by the UNEP. Piotr Mikołajczyk, Ph.D., Environmental Information Centre UNEP/GRID-Warsaw, 8 Sobieszyńska Street, 00-764 Warsaw, Poland, www.gridw.pl
