docszklenie Sucy brie
download 
Reklamacja Transkrypt
szklenie Sucy brie
Ksiπøka dla nauczyciela Ksiπøka dla nauczyciela zosta≥a przygotowana przez Regionalne Centrum Ekologiczne na EuropÍ årodkowπ i Wschodniπ (REC) przy wspó≥pracy polskich nauczycieli, instruktorów i ekologów. Jest czÍúciπ Zielonego Pakietu, zbioru materia≥ów instruktaøowych przeznaczonych do celów edukacji ekologicznej, który powsta≥ dziÍki wsparciu Grantu na rzecz Dzia≥aÒ Ekologicznych Toyota 2000 (Toyota Environmental Activities Grant 2000). Zielony Pakiet jest oferowany bezp≥atnie. Autorzy scenariuszy lekcji: Ma≥gorzata Cydeyko I Anna Gajer I Miros≥aw GawÍda I Justyna JÍdrzejewska I Barbara Kekusz I Izabela Majstruk I Kliment Mindjov I Ma≥gorzata PodkaÒska I Jerzy Sadowski Anna Schindler I Jacek Schindler I Miros≥awa åliwka I Anna Talik I Elena Uszewa I Honorata Waszkiewicz I Autor Dylematów: Robert Atkinson T≥umaczenie: Anna Góral I Agnieszka Kostyra I Jolanta MaÒska Redakcja i korekta wersji polskiej: Ma≥gorzata PodkaÒska Korekta wersji angielskiej: Steven Graning I Ryder Thornton Ilustracje, schematy: Laszlo Falvay I Nelly Marinova Opracowane graficzne: Sylvia Magyar Koordynacja projektu: Kliment Mindjov Druk: TypoNova Kft. W czÍúci ksiπøki wykorzystano materia≥y i informacje zaczerpniÍte z nastÍpujπcych publikacji: I Connections, Teachers Manual, ECO Education, USA, 1994 I The Green School Program, Center for Environmental Education, Pacific Palisades, USA I Environment and Development Kit – the Global Perspective, Visual Inform, A.S., Norway, 1991 I Lester Brown, State of the World, World Watch Institute Reports, USA, 1995-2000 I 101 ideas for Environmental Activities, Borrowed Nature, Bulgaria, 2000 I The Frog and the Ox, Borrowed Nature and Living Earth, Bulgaria, 1999 I Caring for our Future, Action for Europe’s Environment, European Commission, Belgium and Luxembourg, 1999 I Europe’s Environment: The Dobris Assessment, European Environmental Agency, Belgium, 1995 I Europe’s Environment: The Second Assessment, European Environmental Agency, Belgium, 1998 I Environment in the European Union at the turn of the century, European Environmental Agency, Denmark, 1999 I G. Tyler Miller Jr., Living in the Environment, USA, 1996 © 2001 Regionalne Centrum Ekologiczne na EuropÍ årodkowπ i Wschodniπ (REC) ISBN: 963 9424 00 5 Zielony Pakiet przygotowano na papierze recyklowanym. Spis treúci Zamiast wstÍpu 6 PodziÍkowania 8 Korzystanie z podrÍcznika 9 Sk≥adniki úrodowiska 10 Powietrze I Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz 13 Woda I Jak I Jak I Jak I Na oszczÍdza≤ wodÍ? (I) – Codzienna higiena osobista oszczÍdza≤ wodÍ? (II) – W domu uniknπ≤ zanieczyszczania wody w gospodarstwie domowym? tropie üróde≥ zanieczyszczenia wody – od domu do regionu 19 22 24 26 Gleba I I Gleba naszym bogactwem Kto zanieczyszcza glebÍ? 29 33 Róønorodnoú≤ biologiczna I Piramida pokarmowo-energetyczna Dopuszczalna pojemnoú≤ ekosystemu i ch≥onnoú≤ úrodowiska I Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki I W leúnym skarbcu I Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? I 35 38 40 46 49 Karty pracy I Jak dzia≥a atmosfera Trzy etapy oczyszczania úcieków I Zaleønoúci pokarmowe I Karta pracy grupy I – WODA I Karta pracy grupy II – GLEBA I Karta pracy grupy III – ZWIERZTA I Karta pracy grupy IV – ROåLINY I Karta pracy dla grupy oznaczajπcej I Karta pracy dla grupy oznaczajπcej I Karta pracy dla grupy oznaczajπcej I Karta pracy dla grupy oznaczajπcej I bioróønorodnoúÊ czystoúÊ wód czystoúÊ powietrza czystoúÊ gleby 18 28 37 42 43 43 44 52 53 54 55 Zagroøenia 56 Urbanizacja I I Nasza spo≥ecznoú≤ – przesz≥oú≤ i teraüniejszoú≤ åladami cz≥owieka 59 62 Ha≥as I Wszechobecny ha≥as! 65 3 Odpady I Odpady, surowce, úmieci Dar natury: odpady organiczne I Drogi i úcieøki aluminium I Co lepsze? szk≥o – plastik – metal – tkaniny I Materia≥y proste i laminaty: papier i “papier”, karton i “karton” I Gospodarowanie odpadami I Spalanie odpadów I 69 72 75 77 80 82 84 Substancje chemiczne I Ukryte toksyny I Baterie – plusy i minusy 89 93 Karty pracy I Ankieta dla uczniów “Na tropie cz≥owieka” Skala düwiÍku I ZaklÍte ko≥o I Julian Tuwim – Stó≥ I 64 68 88 92 Dzia≥alnoú≤ cz≥owieka 96 Energia I I Jak oszczÍdza≤ energiÍ elektrycznπ i cieplnπ w domu? Øarówki energooszczÍdne 99 103 Transport I Ludzie i samochody Rowerem w przysz≥oú≤ I Tylko dzieci wiedzπ, czego szukajπ I 107 111 114 Przemys≥ I ZazieleÒmy przemys≥ 117 Rolnictwo I Od mleka do sera Od ziarna do chleba I Podróøe pszczó≥ I 121 125 129 Leúnictwo I Nie moøna øy≤ bez roúlin 133 Turystyka I I Inwazja turystyki Turystyka wiejska i ekologiczna 137 142 Karty pracy I 13 sposobów oszczÍdzania energii w domu Porównanie róønych typów øarówek I Zadanie matematyczne I O øarówkach w naszych domach ... I Historyk o serach I Produkty pszczele I Ekspansja pustyÒ I Porównanie turystyki masowej z agroturystykπ I 4 102 105 105 106 124 132 135 141 Globalne wyzwania 146 Zmiany klimatu I Czy jeden stopieÒ Celsjusza moøe zmieni≤ klimat? 149 Zanikanie warstwy ozonowej I Popatrz w górÍ 153 Zakwaszenie úrodowiska I WiÍcej o kwaúnych deszczach 157 Morza i oceany I Po≥owy na Ba≥tyku – w kierunku zrównowaøonego gospodarowania zasobami morskimi 161 Karta pracy I Gra “Po≥owy na Ba≥tyku” 163 Wartoúci 164 Spo≥eczeÒstwo konsumentów I Kupowa≤ wiÍcej? I Opakowania I Reklama I Etykiety I Posiadanie i w≥asnoú≤ I Psy i ludzie 167 171 175 177 179 182 Zdrowie i úrodowisko I Czy øywnoú≤ zawsze jest zdrowa? 185 Prawa obywatelskie I Co kaødy moøe zrobi≤ dla ochrony úrodowiska 189 Nasza Ziemia w przysz≥oúci I Pokonywanie problemów – zrównowaøony rozwój 193 Karty pracy I Ocena opakowaÒ I Przyk≥ady ocen opakowaÒ z wykorzystaniem algorytmu I Psy wokó≥ nas I Zanieczyszczenia úrodowiska nie znajπ granic I Inwestycje a gospodarstwo I Scenka I Studia przypadków I G≥ówne zasady zrównowaøonego rozwoju Tabela ze streszczeniami lekcji 173 174 184 192 192 192 195 196 197 5 Zamiast wstÍpu I Zielone Pakiety powsta≥y dziÍki wspó≥pracy wielu osób z Polski i z zagranicy. Kaødy autor wniós≥ do pakietu swoje w≥asne przemyúlenia, doúwiadczenia i pomys≥y. DziÍki temu pakiety zawierajπ zajÍcia o róønorodnej formie i prezentujπ róøne metody pracy z dzie≤mi. Kaødy nauczyciel bÍdzie móg≥ wiÍc znaleü≤ w pakiecie coú dla siebie. Michal Miazga Polskie Biuro Regionalnego Centrum Ekologicznego na EuropÍ årodkowπ i Wschodniπ (REC) I W erze internetu, podróøy miÍdzyplanetarnych, inøynierii genetycznej mamy czÍsto z≥udzenie, øe øyjemy w úwiecie ca≥kowicie zaleønym od woli cz≥owieka. W úwiecie technologii przyroda jest tylko elementem dekoracji, reliktem przesz≥oúci i towarem na sprzedaø. By≤ moøe dlatego tak trudno nam zrozumie≤ i poczu≤, øe to, co mamy, jest tylko odrobinπ nieogarnionego úwiata przyrody. To dziÍki przyrodzie, w której øyjemy i która øyje w nas, nabywamy niezwyk≥e umiejÍtnoúci, a najwyøsze wartoúci, jak mi≥oú≤, dobro, piÍkno rodzπ siÍ z szacunku dla Natury i rozwijania wiÍzi z otoczeniem, z rozumienia róønorodnoúci tych powiπzaÒ i jednoúci úwiata. Nie ma takiego elementu úwiata ludzkiego, który by≥by ca≥kowicie oderwany i niezaleøny od przyrody. Edukacja ekologiczna pomaga nam przywróci≤ równowagÍ pomiÍdzy przyrodniczym i ludzkim wymiarem istnienia úrodowiska, umoøliwia poznanie wzajemnych powiπzaÒ i rozumienie ich z≥oøonoúci, przypomina, øe wiÍü z przyrodπ jest niezbÍdna dla przetrwania úwiata, dla przetrwania ludzkoúci oraz uúwiadamia nam, øe cho≤ miliony ludzi zamieszkujπ ZiemiÍ, to dzia≥ania kaødego z nas sπ równie waøne. Honorata Waszkiewicz Fundacja Oúrodka Edukacji Ekologicznej Eko Oko I Ochrona przyrody jest istotna jako cel sam w sobie tylko przez bardzo krótki okres w naszym øyciu. Wtedy, gdy mamy 6, 7, nie wiÍcej niø 10 lat. Potrafimy siÍ wówczas identyfikowa≤ z przyrodπ, odczuwa≤ osobiúcie krzywdÍ wyrzπdzanπ jej przez cz≥owieka. W wieku kilkunastu lat na pierwszy plan dla wiÍkszoúci z nas wysuwa siÍ problem okreúlenia w≥asnej odrÍbnoúci, toøsamoúci, budowania w≥asnej atrakcyjnoúci w oczach swoich i innych. A im wiÍcej nam lat przybywa, tym bardziej wik≥amy siÍ w spo≥eczne zaleønoúci na studiach, w pracy, w rodzinie. Jeúli nie potrafimy budowa≤ naszych wypowiedzi na rzecz ochrony przyrody tak, by pokaza≤, øe dba≥oú≤ o úrodowisko naturalne podnosi jakoú≤ naszego øycia i potrafi zbudowa≤ atrakcyjny wizerunek nas samych, nasze komunikaty trafiajπ do nikogo. Filmy, CD-ROM-y stwarzajπ nowe moøliwoúci komunikacji, ale i oczywiúcie kszta≥tujπ sposób postrzegania úwiata. Nawet gdy m≥ody, ukszta≥towany przez telewizjÍ i komputer cz≥owiek bierze do rÍki czasopismo lub ksiπøkÍ, to oczekuje, øe bÍdzie wyglπda≥a ona jak audycja telewizyjna czy komputerowa gra. Ma≥o tekstu, duøo obrazu i efektów specjalnych. Nie jest to wy≥πcznie kwestia ograniczonej prÍdkoúci recepcji tekstu. Obraz w przekazie telewizyjnym jest traktowany jako bardziej wiarygodny. Tekst w telewizji zwykle komentuje obraz. Rzadko jest odwrotnie. Majπc bardzo waøne przes≥anie, nigdy nie przekonamy naszych odbiorców do koÒca, jeúli nie bÍdziemy potrafili tego, co chcemy powiedzie≤, zobrazowa≤ i zilustrowa≤. Jacek Schindler Stowarzyszszenie Eko Idea 6 I Rozwój zrównowaøony ≥πczy trzy trudne dziedziny: ochronÍ úrodowiska, wiedzÍ o spo≥eczeÒstwie i gospodarkÍ. Co wiÍcej, ekorozwój wymaga od nas myúlenia o teraüniejszoúci i przysz≥oúci. Edukacja úrodowiskowa, a w zasadzie pro-ekorozwojowa, wymaga analizowania problemów w wielu wymiarach. Oznacza to, øe uczπc o úrodowisku wyk≥adamy poúrednio ekonomiÍ i rozwój spo≥eczny. Takie podejúcie stawia przed nauczycielem nie≥atwe zadanie, ale jednoczeúnie otwiera mu szanse dotarcia do s≥uchacza z wiedzπ o úrodowisku w nowatorski sposób. Krzysztof Kamieniecki Instytut na rzecz Ekorozwoju I Znaczπcym faktem jest to, øe u samego zarania Zielonego Pakietu leøy nagroda w dziedzinie ochrony úrodowiska, przyznana przez Narody Zjednoczone firmie Toyota Motor Corporation. To przypomina nam o tym, øe chociaø problemy úrodowiska odczuwane sπ lokalnie, to sπ one jednak globalne. Przez “pakiet” staraliúmy siÍ przybliøy≤ globalne wyzwania úrodowiskowe – czÍsto bardzo z≥oøone – i uzmys≥owi≤, jak bardzo sπ one zwiπzane z Polskπ i jej obywatelami. Przedstawienie ekologicznych informacji i danych o úwiecie i Europie nauczycielom – a poprzez nich ich uczniom – jest pierwszym z zadaÒ Zielonego Pakietu. Chcemy uzmys≥owi≤ w jak najbardziej dostÍpny sposób, jak bardzo jesteúmy wroúniÍci w úrodowisko i jak na nie wp≥ywajπ nasze dzia≥ania. Jasna i zrozumia≥a informacja o úrodowisku – i zdobyta przez niπ wiedza – jest kluczowa dla naszych øyciowych decyzji i narodowych priorytetów. Zielony Pakiet jest narzÍdziem danym nauczycielom i uczniom w celu przekazania tej informacji. Mamy nadziejÍ, øe doprowadzi to do unikniÍcia b≥Ídów przesz≥oúci przez przysz≥e pokolenia. Robert Atkinson Regionalne Centrum Ekologiczne na EuropÍ årodkowπ i Wschodniπ (REC) I Mimo øe reforma szkolna w 1999 wprowadzi≥a na dobre edukacjÍ ekologicznπ do polskich szkó≥, to wciπø na naszym rynku jest niewiele kompetentnych, interesujπcych i nowoczeúnie opracowanych pozycji dydaktycznych zajmujπcych siÍ edukacjπ ekologicznπ i edukacjπ dla rozwoju zrównowaøonego. Dlatego cieszy mnie pojawienie siÍ Zielonych Pakietów. Ten zestaw materia≥ów bÍdzie pomocny w pracy kaødego nauczyciela podejmujπcego z uczniami tematykÍ úrodowiska i rozwoju zrównowaøonego. Mniej doúwiadczeni nauczyciele znajdπ tam podpowiedü i gotowe propozycje tematów lekcyjnych, entuzjaúci bÍdπ mogli twórczo zestawia≤ róøne elementy Zielonych Pakietów i multimedialnie “wÍdrowa≤” z uczniami przez poszczególne zagadnienia. Na pewno Zielone Pakiety przypadnπ do gustu m≥odzieøy, która doceni ich nowoczesnoú≤, humor i zawartπ w nich zachÍtÍ do samodzielnego myúlenia i wyboru. Mam nadziejÍ, øe wszyscy zainteresowani nauczyciele bÍdπ mogli dotrze≤ do tych materia≥ów, pozna≤ ich moøliwoúci i, co bardzo waøne, móc komentowa≤ je i dzieli≤ siÍ swoimi uwagami z autorami “Zielonych Pakietów”. Anna Batorczak Oúrodek Doskonalenia Instruktorów Edukacji Ekologicznej 7 PodziÍkowania I Przygotowanie Zielonego Pakietu sta≥o siÍ moøliwe dziÍki wspó≥pracy i dobrej woli wielu osób i organizacji. I Pragniemy serdecznie podziÍkowa≤ grupie polskich nauczycieli i ekologów za ich cenny wk≥ad w tworzenie scenariuszy lekcji: Honoracie Waszkiewicz, Jolancie MaÒskiej oraz ich koleøankom wspó≥pracujπcym z Fundacjπ Oúrodka Edukacji Ekologicznej w Warszawie; Jackowi Schindlerowi, jego koleøankom i kolegom ze Stowarzyszenia Eko Idea we Wroc≥awiu; Annie Góral i Jerzemu Sadowskiemu z Polskiego Klubu Ekologicznego w Krakowie; Miros≥awowi GawÍdzie z Regionalnego Oúrodka Edukacji Ekologicznej w Krakowie; Ma≥gorzacie PodkaÒskiej. I Chcemy takøe wyrazi≤ naszπ wdziÍcznoú≤ polskim ekologom i ekspertom: Andrzejowi Kassenbergowi, Krzysztofowi Kamienieckiemu, Boøennie Wójcik oraz ich koleøankom i kolegom z Instytutu na Rzecz Ekorozwoju za ich wk≥ad w tworzenie zawartoúci CD-ROM-ów. I Szczególne podziÍkowania przekazujemy ta droga wszystkim nauczycielom i uczniom, którzy wziÍli udzia≥ w przygotowaniu “dylematów”. I Pragniemy podziÍkowa≤ przedstawicielom polskich instytucji za ich rady, wsparcie i pomoc w przygotowaniu materia≥ów dotyczπcych programu nauczania: Annie Kalinowskiej z Departamentu Edukacji Ministerstwa Ochrony årodowiska, Krzysztofowi Kaflowi z Ministerstwa Edukacji Narodowej; Barbarze Lewickiej-K≥oszewskiej i Annie Majewskiej z Narodowego Funduszu Ochrony årodowiska i Gospodarki Wodnej. I DziÍkujemy obojgu artystom-plastykom – Laszlowi Falvayowi z WÍgier i Nelly Marinovej z Bu≥garii, których ilustracje towarzyszπ nam w obrazowaniu przedmiotu naszego zainteresowania oraz przes≥ania dla uøytkowników Zielonego Pakietu. I Pragniemy wyrazi≤ gorπce podziÍkowania organizacjom i instytucjom, które udostÍpni≥y nam filmy dokumentalne i edukacyjne: Television Trust for Environment – TVE-International w Londynie za cenne filmy edukacyjne “Eden Shorts” oraz wideoklipy wykorzystane na kasecie wideo i CD-ROM-ie; Szwedzkiemu Sekretariatowi na Rzecz Przeciwdzia≥ania Kwaúnym Deszczom (Swedish NGO Secretariat on Acid Rain) za wspania≥y i prowokacyjny film “Seks, siarka i przemys≥ rybny”; Stowarzyszeniu Eko Idea z Wroc≥awia za stanowiπcy wyzwanie zestaw filmów “WiÍcej czy lepiej”; Stowarzyszeniu Poøyczona Przyroda (The Borrowed Nature Association) z Bu≥garii za wspania≥y film “Popatrz w górÍ”. I Jesteúmy wdziÍczni Switlanie Krawczenko i Mary Taylor (European Eco Forum) za cenne materia≥y dotyczπce Konwencji z Aarhus. I Najszczersze podziÍkowania sk≥adamy tπ drogπ naszym sponsorom z firmy Toyota Motor Corporation i Fundacji Toyota (Toyota Foundation). Ich zrozumienie i zaufanie towarzyszy≥y nam i wspiera≥y w czasie miesiÍcy ciÍøkiej pracy nad przygotowaniem Zielonego Pakietu. DziÍkujemy. 8 Korzystanie z podrÍcznika PodrÍcznik stanowiπcy czÍú≤ Zielonego Pakietu jest adresowany przede wszystkim do nauczycieli gimnazjów i ich uczniów. Skoncentrowano siÍ w nim na okreúlonych aspektach zwiπzanych z ochronπ úrodowiska. Zaleca siÍ korzystanie z niego wraz z innymi elementami Zielonego Pakietu: kasetami wideo, CD-ROM-em i grπ “Dylematy”. PodrÍcznik jest podzielony na piÍ≤ rozdzia≥ów: I Sk≥adniki úrodowiska – powietrze, woda, gleba i róønorodnoú≤ biologiczna I Zagroøenia – urbanizacja, ha≥as, odpady i substancje chemiczne I Obszary aktywnoúci cz≥owieka – energia, transport, przemys≥, rolnictwo, leúnictwo i turystyka I Globalne wyzwania – zmiany klimatu, zanikanie warstwy ozonowej, zakwaszenie oraz zagroøenia mórz i oceanów I Wartoúci – etyka i wartoúci zwiπzane z postawπ konsumpcyjnπ, ludzkie zdrowie i úrodowiskowe prawa cz≥owieka a odpowiedzialnoú≤ za przysz≥oú≤ Ziemi. Kaødy z tych tematów zosta≥ poruszony w jednym lub kilku scenariuszach lekcji. Struktura scenariusza zamieszczona na poczπtku kaødej lekcji podaje informacje dotyczπce myúli przewodniej, przedmiotów, w ramach których moøna przeprowadzi≤ danπ lekcjÍ, zawiera listÍ potrzebnych materia≥ów, okreúla czas i miejsce zajÍ≤, cele oraz stosowane metody. Wprowadzenie dostarcza podstawowych informacji na temat danego zagadnienia; uøytkownikom zaleca siÍ poszukiwanie wiÍkszej iloúci informacji w odpowiedniej czÍúci CD-ROM-u. Dzia≥ania opisane w przebiegu zajÍ≤ stanowiπ podstawÍ scenariuszy lekcji. Sπ one bardziej sugestiami, propozycjami i wskazówkami niø poleceniami. Pisano je z myúlπ o zainspirowaniu wyobraüni nauczyciela i o tym, aby uwzglÍdniajπc potrzeby i umiejÍtnoúci uczniów, doprowadzi≤ do zorganizowania wydarzeÒ podobnych do proponowanych w scenariuszach. Na koÒcu kaødego rozdzia≥u znajdujπ siÍ tematyczne karty pracy, arkusze danych i pomocnicze schematy, które moøna skopiowa≤ i rozda≤ uczniom przed rozpoczÍciem zajÍ≤. PodrÍcznik zamyka tabela zawierajπca podstawowe informacje na temat zagadnieÒ ekologicznych, scenariuszy lekcji oraz moøliwoúci ich wykorzystania w ramach nauczania róønych przedmiotów. Znajduje siÍ tam takøe lista tytu≥ów zalecanych filmów wideo lub wideoklipów. Przy tworzeniu schematów lekcji starano siÍ zaakcentowa≤ raczej kszta≥towanie w uczniach nowych wartoúci i tworzenie nowego, aktywnego modelu zachowania w szkole, domu i spo≥ecznoúci, niø k≥aú≤ nacisk na gromadzenie wiedzy na temat róønych problemów ekologicznych. W tym kontekúcie uczniowie sπ przede wszystkim partnerami nauczycieli w realizowaniu dzia≥aÒ, dyskusjach, odgrywaniu ról i podejmowaniu decyzji. Poprzez nauczycieli i uczniów g≥ówne przes≥anie podrÍcznika jest skierowane takøe do cz≥onków rodzin i spo≥ecznoúci. 9 Powietrze Woda Sk≥adniki úrodowiska Gleba Róønorodnoú≤ biologiczna Powietrze Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz 13 Woda Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (I) – Codzienna higiena osobista Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (II) – W domu 19 22 24 Na tropie üróde≥ zanieczyszczenia wody – od domu do regionu 26 Jak uniknπ≤ zanieczyszczania wody w gospodarstwie domowym? Gleba 29 Kto zanieczyszcza glebÍ? 33 Gleba naszym bogactwem Róønorodnoú≤ biologiczna Piramida pokarmowo-energetyczna 35 Dopuszczalna pojemnoú≤ ekosystemu i ch≥onnoú≤ úrodowiska 38 Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki W leúnym skarbcu 40 46 Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? 49 Karty pracy Jak dzia≥a atmosfera 18 Trzy etapy oczyszczania úcieków Zaleønoúci pokarmowe 28 37 Karta pracy grupy I – WODA Karta pracy grupy II – GLEBA 42 43 43 44 Karta pracy grupy III – ZWIERZTA Karta pracy grupy IV – ROåLINY Karta pracy dla grupy oznaczajπcej bioróønorodnoúÊ Karta pracy dla grupy oznaczajπcej czystoúÊ wód 52 53 Karta pracy dla grupy oznaczajπcej czystoúÊ powietrza Karta pracy dla grupy oznaczajπcej czystoúÊ gleby 55 54 1 Powietrze Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Wysoka jakoú≤ powietrza stanowi niezbÍdny warunek zdrowia. 2-3 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna Duøe kartki papieru Chemia, biologia, fizyka, godzina wychowawcza • Uúwiadomienie wp≥ywu jakoúci powietrza na zewnπtrz i wewnπtrz pomieszczeÒ na zdrowie ludzi. • Poznawanie prostych sposobów poprawy jakoúci powietrza. Wyk≥ad, dyskusja, burza mózgów Wprowadzenie Powietrze jest mieszaninπ azotu (78%), tlenu (21%), dwutlenku wÍgla i obojÍtnych gazów. Zawiera takøe zmiennπ iloú≤ pary wodnej. Znajdujπ siÍ w nim ponadto naturalne substancje zanieczyszczajπce, takie jak py≥y i popio≥y wulkaniczne oraz stanowiπce produkty uboczne dzia≥alnoúci cz≥owieka. Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz 13 1 Ludzie sπdzπ, øe jakoú≤ powietrza wp≥ywa na stan ich zdrowia i majπ racjÍ. Jednak ich uwaga czÍsto skupiona jest na jakoúci powietrza na zewnπtrz. Nie docenia siÍ, czy teø wrÍcz zapomina o jakoúci powietrza w pomieszczeniach. Powietrze Naukowcy twierdzπ, øe powietrze w pomieszczeniach moøe by≤ czasem bardziej zanieczyszczone niø powietrze na zewnπtrz, nawet w duøych przemys≥owych miastach. Ludzie spÍdzajπ wiÍcej czasu w pomieszczeniach niø na zewnπtrz. Dzieci wdychajπ proporcjonalnie wiÍcej powietrza w stosunku do rozmiarów cia≥a niø doroúli. Sprawia to, øe sπ teø bardziej zagroøone kumulowaniem siÍ w organizmach skoncentrowanych substancji zanieczyszczajπcych powietrze. Przebieg zajÍ≤ 1 ZachÍ≤ klasÍ do dyskusji, zadajπc pytanie: “Jak d≥ugo ludzie mogπ wytrzyma≤ bez oddychania úwieøym powietrzem?” Poproú kilku ochotników i zaproponuj im, by zrobili g≥Íboki wdech i zatrzymali powietrze na oko≥o 30 sekund. Po wykonaniu doúwiadczenia zapytaj ich, jak siÍ czuli. 2 Przedstaw informacje na temat sk≥adu powietrza. Wyjaúnij, øe sk≥ad powietrza moøe ulec zmianie nie tylko w wyniku oddychania. Dzia≥alnoú≤ cz≥owieka powoduje uwalnianie siÍ do atmosfery wielu substancji chemicznych. Wykorzystaj wiÍcej informacji o tym jak funkcjonuje atmosfera ze str. 18 i z czÍúci dotyczπcej powietrza znajdujπcej siÍ na CD-ROM-ie. CzÍú≤ I – Zanieczyszczenie powietrza na zewnπtrz 1 Wyjaúnij uczniom, øe w lecie, gdy úwieci s≥oÒce, gazy emitowane przez samochody (takie jak NOX – tlenki azotu i VOC – lotne, eteryczne zwiπzki organiczne) wchodzπ ze sobπ w reakcjÍ, tworzπc ozon. Chociaø Ziemia potrzebuje ozonu w wyøszej warstwie atmosfery, jego obecnoú≤ na niøszych wysokoúciach jest szkodliwa. Ten efekt nazywa siÍ letnim smogiem. Ponad 100 milionów Europejczyków cierpi z powodu jego wystÍpowania. 2 Smog zimowy tworzy siÍ wtedy, gdy substancje zanieczyszczajπce powietrze zostajπ wychwycone przez masy zimnego powietrza wiszπcego nad miastem, powodujπcego ich gromadzenie siÍ (szczególnie SO2 – dwutlenek siarki, NOX – tlenki azotu i drobiny py≥ów). NajwiÍksze zanieczyszczenie wystÍpuje w úrodowisku miejskim, gdzie obecnie mieszka 2/3 Europejczyków. D≥ugie okresy wystÍpowania zimowego smogu, stwarzajπce zagroøenie dla zdrowia obserwuje siÍ czÍsto w niektórych czÍúciach årodkowej i Wschodniej Europy, np. w gÍsto zaludnionych rejonach Czech i Polski oraz wschodniej czÍúci Niemiec. 3 Zaproponuj dyskusjÍ na temat przyczyn wystÍpowania smogu (rozmaite procesy spalania, w tym takøe ogrzewanie mieszkaÒ, produkcja energii, dzia≥alnoú≤ przemys≥u oraz transport). Wykorzystaj dodatkowe informacje z Przypadku Zanieczyszczenia. 4 Wyjaúnij uczniom, øe zanieczyszczenie powietrza w Polsce jest spowodowane uøywaniem wÍgla w procesie produkcji energii elektrycznej, w przemyúle, a takøe w sektorze komunalnym. Znaczπcy wzrost transportu przyczynia siÍ takøe do pog≥Íbienia tego problemu. 14 Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz 1 Aby odpowiedzie≤ na te wyzwania, we wrzeúniu 1991 roku polski rzπd og≥osi≥ politykÍ ekologicznπ paÒstwa, która w czÍúci dotyczπcej jakoúci powietrza skupia siÍ na dok≥adniejszej kontroli üróde≥ zanieczyszczania powietrza, zwiÍkszeniu wykorzystania üróde≥ energii odnawialnej, promocji czystszych technologii, zwiÍkszeniu skutecznoúci wykorzystania energii i surowców, podnoszeniu standardów dotyczπcych ograniczenia zanieczyszczeÒ w przemyúle, transporcie i sektorze energetycznym. Powietrze CzÍú≤ II – Zanieczyszczenie powietrza w pomieszczeniach 1 Wyjaúnij uczniom, øe istniejπ materia≥y, które emitujπ niewidzialne, toksyczne opary, niebezpieczne dla ludzkiego zdrowia. Na przyk≥ad dym tytoniowy jest jednπ z dobrze znanych przyczyn zanieczyszczenia powietrza w pomieszczeniach. 2 Podejmijcie dyskusjÍ na temat materia≥ów i dzia≥aÒ, które powodujπ zanieczyszczenie powietrza w pomieszczeniach (úrodki uøywane do sprzπtania naszych domów, czyszczenia ubraÒ, materia≥y budowlane, farby, perfumy, substancje chemiczne wykorzystywane w drukarkach i kopiarkach, róøne materia≥y syntetyczne, materia≥y laboratoryjne i substancje chemiczne, artyku≥y uøywane przez artystów, itd.). Jakie mogπ by≤ konsekwencje d≥ugiego oddzia≥ywania tych substancji na ludzki organizm? (choroby serca i uk≥adu oddechowego, zwiÍkszona wraøliwoú≤, alergie, choroby psychiczne, problemy z uk≥adem odpornoúciowym). Zapiszcie odpowiedzi na duøej kartce papieru. 3 Przedstaw informacje o mniej znanych substancjach zanieczyszczajπcych powietrze, takich jak formaldehydy, radon i azbest. Wykorzystaj informacje z Przypadku NiebezpieczeÒstwa wokó≥ nas. CzÍú≤ III – Rozwiπzania 1 Podejmijcie dyskusjÍ na temat istniejπcych sposobów zmniejszenia wp≥ywu zanieczyszczenia powietrza na ludzkie zdrowie. Zapiszcie je na duøej kartce papieru. (Istniejπce moøliwoúci: wykorzystanie w domu wiÍkszej iloúci naturalnych materia≥ów, dok≥adna kontrola zanieczyszczeÒ, dobre zarzπdzanie dzia≥alnoúciπ powodujπcπ zanieczyszczanie powietrza, regularne wietrzenie pomieszczeÒ, przep≥yw informacji). Kontynuacje ZachÍ≤ uczniów do dyskusji z cz≥onkami ich rodzin na temat jakoúci powietrza w pomieszczeniach. Zaproponuj uczniom sporzπdzenie listy úrodków zaradczych, majπcych na celu poprawienie jakoúci powietrza oraz zminimalizowanie szkodliwoúci zanieczyszczeÒ powietrza dla zdrowia. Które z pomys≥ów moøna zastosowa≤, by poprawi≤ jakoú≤ powietrza w klasie? Przygotujcie plakat z najlepszymi pomys≥ami i zawieúcie go na úcianie. Nie zapomnijcie wprowadzi≤ ich potem w øycie. Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz 15 1 Powietrze Przypadki: ZANIECZYSZCZENIA Zanieczyszczenie powietrza w miastach Europa jest bardzo zurbanizowanym kontynentem. Ponad 70% Europejczyków øyje w miastach. Ruchowi ko≥owemu, procesom spalania i produkcji przemys≥owej towarzyszy emisja rozmaitych substancji, powodujπcych zwiÍkszonπ koncentracjÍ zanieczyszczeÒ powietrza, która z kolei powoduje problemy takie jak: zagroøenie dla zdrowia, przyspieszone zuøycie materia≥ów budowlanych, niszczenie obiektów zabytkowych, roúlinnoúci w miastach oraz wokó≥ nich. Zanieczyszczenie powietrza spowodowane przez transport We wszystkich miastach europejskich czÍstotliwoú≤ wystÍpowania smogu i okresy wystÍpowania úredniego poziomu koncentracji w powietrzu szkodliwych substancji (takich jak o≥ów, benzen, zanieczyszczenia py≥owe i benzopiren) zwiÍkszajπ siÍ z powodu emisji towarzyszπcych ruchowi ko≥owemu. Transport drogowy przyczynia siÍ do emisji ponad po≥owy NOX (tlenków azotu) i oko≥o 35% lotnych, zwiπzków organicznych. Pojazdy wyposaøone w silniki Diesla takøe przyczyniajπ siÍ do produkcji zanieczyszczeÒ py≥owych, ogromnie szkodliwych dla zdrowia. Specyficzny i znaczπcy problem zanieczyszczenia powietrza w krajach Europy Pó≥nocnej spowodowany jest zak≥adaniem opon zimowych. Powodujπ one úcieranie nawierzchni dróg i przyczyniajπ siÍ do wytwarzania py≥u, który unosi siÍ w powietrzu. Zanieczyszczenie powietrza spowodowane przez przemys≥ Zanieczyszczenie powietrza jest takøe powodowane przez zak≥ady przemys≥owe. W zaleønoúci od wysokoúci komina danego zak≥adu i dominujπcego kierunku wiatru, obszar zanieczyszczany znajduje siÍ zwykle w odleg≥oúci kilku kilometrów od üród≥a emisji. G≥ówne substancje zanieczyszczajπce, które d≥ugo pozostajπ na danym obszarze, to zwiπzki zakwaszajπce (dwutlenek siarki, tlenki azotu i amoniak) oraz aerozole atmosferyczne, czyli rozproszone w powietrzu zanieczyszczenia takie jak: py≥y, metale ciÍøkie i wÍglowodory aromatyczne. Zanieczyszczenia powietrza nazywane “gorπcym miejscem” Tym terminem okreúla siÍ punkty duøej, krótkotrwa≥ej koncentracji zanieczyszczeÒ, na jakπ mogπ by≤ naraøeni mieszkaÒcy øyjπcy w pobliøu üród≥a ich emisji. Do takich gorπcych miejsc zaliczane sπ takøe ulice miast o bardzo duøym natÍøeniu ruchu, oraz takie miejsca w miastach, w których zanieczyszczenia powodowane sπ przez emisje z kominów przemys≥owych. 16 Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz 1 Powietrze Przypadki: NIEBEZPIECZE—STWA WOKÓ∏ NAS Formaldehyd Formaldehyd to rozpuszczalny w wodzie, bezbarwny, trujπcy gaz o charakterystycznym, gryzπcym zapachu. Jest on sk≥adnikiem wielu úrodków dezynfekujπcych, konserwujπcych, róønego rodzaju substancji chemicznych stosowanych w rolnictwie, klejach uøywanych w przemyúle drzewnym i meblarskim oraz jako ogniotrwa≥y sk≥adnik rozmaitych z≥oøonych materia≥ów. åladowe iloúci formaldehydu znajdujπ siÍ takøe w woskach wykorzystywanych w gospodarstwie domowym, w olejach, szamponach, paúcie do zÍbów, piwie, winie, tapetach, farbach, tytoniu, wyposaøeniu wnÍtrz, itd. W zwiπzku z tym, øe formaldehyd nigdy nie tworzy trwa≥ych po≥πczeÒ chemicznych, moøe siÍ ulatnia≤ latami, jeszcze d≥ugo po tym, gdy jego zapach nie jest juø nawet wyczuwalny. Jego opary atakujπ najczÍúciej uk≥ad oddechowy, skórÍ i serce. Jednym ze sposobów unikniÍcia wp≥ywu formaldehydów na zdrowie jest stosowanie zoolitu – minera≥u o niezwyk≥ych w≥aúciwoúciach absorpcyjnych. Poch≥ania on opary formaldehydu, a takøe py≥y, zapachy, dym i inne zanieczyszczenia powietrza. Radon Radon to wystÍpujπcy w przyrodzie radioaktywny bezwonny gaz, powstajπcy w wyniku rozk≥adu uranu lub radu. Moøe wystÍpowa≤ w wodach gruntowych, skπd dociera do wnÍtrz domów poprzez pÍkniÍcia w pod≥ogach i úcianach. Radon moøe by≤ przyczynπ raka. Uszczelnianie pÍkniÍ≤ i poprawa wentylacji pomieszczeÒ to sposoby radzenia sobie z tym problemem. Azbest Azbest to w≥ókniste skupienia minera≥ów wystÍpujπcych w przyrodzie w okreúlonych rodzajach ska≥. Materia≥y wykonane z azbestu sπ mocne, odporne na ogieÒ i korozjÍ, stanowiπ dobry izolator ciep≥a. Te w≥aúciwoúci spowodowa≥y, iø uznano go kiedyú za wspania≥e tworzywo i powszechnie stosowano w budownictwie. Sam materia≥ zawierajπcy azbest powoduje niewielkie zagroøenie dla zdrowia, jeúli obchodzimy siÍ z nim, wykorzystujemy go i konserwujemy we w≥aúciwy sposób. Jednak 30 lat temu ludzie zaczÍli zdawa≤ sobie sprawÍ z ryzyka zwiπzanego z przypadkowym wdychaniem üle zabezpieczonych w≥ókien i py≥ów azbestu. Kiedy raz dostanπ siÍ one wraz z wdychanym powietrzem do p≥uc i uk≥adu pokarmowego, zostajπ w nich uwiÍzione, powodujπc m.in. powstawanie raka. Efekty ich wch≥oniÍcia mogπ by≤ niewidoczne przez wiele lat po kontakcie z azbestem. Pole elektromagnetyczne Pole elektromagnetyczne to niewidzialne pole energii wytwarzane w czasie przep≥ywu prπdu. Moøemy je zauwaøy≤ we wszystkich øywych istotach i w ca≥ej przyrodzie. O zanieczyszczeniu elektromagnetycznym mówimy wtedy, gdy si≥a pola magnetycznego, na dzia≥anie którego jesteúmy naraøeni, jest wiÍksza od uznawanej za bezpiecznπ. SpÍdzanie d≥ugiego czasu w domu przy komputerze, oglπdanie telewizji ze zbyt ma≥ej odleg≥oúci, czy spanie pod elektrycznym kocem moøe siÍ okaza≤ szkodliwe. Istnieje coraz wiÍcej badaÒ potwierdzajπcych fakt, iø d≥ugie pozostawanie w obszarze zanieczyszczenia elektromagnetycznego moøe spowodowa≤ raka, leukemiÍ, zaburzenia uk≥adu odpornoúciowego, poronienia oraz inne problemy. Dzieci sπ o wiele bardziej niø doroúli zagroøone szkodliwym wp≥ywem tego pola, poniewaø rosnπ. Naukowcy uwaøajπ, øe promieniowanie elektromagnetyczne ma wp≥yw na procesy odpowiedzialne za wzrost komórek. Waøne jest podjÍcie úrodków ostroønoúci. Istnieje kilka úrodków zaradczych majπcych na celu zmniejszenie ryzyka: • unikaj korzystania z koców elektrycznych; • umieszczaj urzπdzenia, takie jak telewizory, zegary elektryczne i komputery, w odleg≥oúci przynajmniej jednego metra od cia≥a; • oglπdaj telewizjÍ z odleg≥oúci przynajmniej 2 m od odbiornika; • siedü w odleg≥oúci 50-60 cm od monitora komputera; • korzystaj z ekranów i okularów ochronnych; • unikaj spÍdzania ca≥ego dnia pracy przy komputerze, róønicuj charakter pracy; • regularnie odpoczywaj. Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz 17 Powietrze Karta pracy Jak funkcjonuje atmosfera Atmosfera otacza ZiemiÍ jak koc. Sk≥ada siÍ ona z 4 warstw. WarstwÍ po≥oøonπ najbliøej Ziemi nazywa siÍ troposferπ i chociaø znajduje siÍ tylko 8-11 km ponad Ziemiπ, zawiera 95% wszystkich gazów. To tutaj substancje zanieczyszczajπce powietrze mieszajπ siÍ i wchodzπ w reakcje ze sk≥adnikami atmosfery. Troposfera odgrywa waønπ rolÍ w podtrzymywaniu øycia na Ziemi. NastÍpna warstwa, nazywa siÍ stratosfera, i wystÍpuje na wysokoúci od oko≥o 20 do 50 km ponad powierzchniπ Ziemi. Stratosfera sk≥ada siÍ w 2/3 z ozonu. Odgrywa on bardzo waønπ rolÍ, poniewaø filtruje promieniowanie ultrafioletowe (UV), pochodzπce ze S≥oÒca. Bez warstwy ozonowej na Ziemi nie mog≥oby istnie≤ øycie. Dwie najbardziej oddalone od powierzchni globu warstwy atmosfery nazywamy mezosferπ i termosferπ. W atmosferze dzia≥ajπ mechanizmy samoregulujπce – jeúli nie ingeruje w niπ cz≥owiek. Dzia≥alnoú≤ cz≥owieka, powodujπca uwalnianie siÍ do atmosfery substancji chemicznych, moøe spowodowa≤ nieodwracalne zmiany w atmosferze i doprowadzi≤ do stopniowej zmiany klimatu. 18 DO LEKCJI Jakoú≤ powietrza w pomieszczeniach i na zewnπtrz 1 Woda Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (I) – Codzienna higiena osobista autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Zmiany we wzorcach konsumpcji wody mogπ pomóc úrodowisku. 1 godz. lekcyjna dla kaødego z wariantów Dowolna Klasa lub laboratorium wyposaøone w umywalkÍ lub zlew Szczoteczka do zÍbów, pÍdzel do golenia, maszynka do golenia i szklanka Chemia, biologia, matematyka, godzina wychowawcza Uzmys≥owienie, øe niewielkie zmiany przyzwyczajeÒ mogπ prowadzi≤ do ochrony zasobów wody. Prezentacja, dyskusja, rozwiπzywanie problemów Wprowadzenie Chociaø Ziemia z powodu obfitoúci obecnej na niej wody nazywana jest B≥Íkitnπ Planetπ, to tylko 0,6% jej zasobów stanowi woda pitna. Ludzie uøywajπ wody do: picia i gotowania (3% ca≥kowitej iloúci zuøywanej wody), codziennej toalety osobistej (7%), kπpieli (37%), prania (17%), zmywania naczyÒ (5%), korzystania z toalety (21%), sprzπtania (5%), innych czynnoúci (6 %). Wykorzystaj dodatkowe informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Woda. Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (I) – Codzienna higiena osobista 19 1 Woda Przebieg zajÍ≤ Wyjaúnij uczniom, øe zasoby wody pitnej sπ ograniczone. Zwró≤ uwagÍ uczniów na fakt, øe niewielkie zmiany w przyzwyczajeniach zwiπzanych z codziennπ higienπ osobistπ, mogπ znacznie pomóc w zmniejszeniu zuøywanej przez nas iloúci wody. Oto niektóre przyk≥ady takich dzia≥aÒ. Do wykonania poniøszego ≤wiczenia potrzebna bÍdzie klasa wyposaøona w zlew lub umywalkÍ. ∆wiczenie 1. 1 Zapytaj uczniów, jak czÍsto myjπ zÍby. Niech jedna osoba na ochotnika zademonstruje nad zlewem, jak to robi w domu. Prawdopodobnie uczeÒ, który podejdzie do zlewu, odkrÍci kurek i zacznie czyúci≤ zÍby. Jeúli uczeÒ tak postπpi, alternatywne postÍpowanie majπce na celu oszczÍdzanie wody bÍdzie jasne. Jeúli tak nie zrobi, daje dobry przyk≥ad. Uwaga: Ochotnik moøe wyjaúni≤ swoje postÍpowanie. 2 Zastanówcie siÍ, czy istnieje inny, bardziej ekonomiczny sposób mycia zÍbów – na przyk≥ad powinno siÍ odkrÍca≤ wodÍ tylko po to, aby zmoczy≤ szczoteczkÍ i aby wyp≥uka≤ usta oraz szczoteczkÍ po umyciu zÍbów. W czasie szorowania zÍbów woda powinna by≤ zakrÍcona. Ile wody moøemy zaoszczÍdzi≤, postÍpujπc w ten sposób? 3 4 Poproú uczniów o rozwiπzanie zadania matematycznego nr 1. Daj uczniom czas na wymianÍ uwag i obserwacji po dokonaniu obliczeÒ. ∆wiczenie 2. 1 Poproú ochotnika, by pokaza≥, jak goli siÍ jego ojciec lub starszy brat (jeúli on sam jeszcze tego nie robi). UczeÒ podchodzi do zlewu, odkrÍca wodÍ i udaje, øe siÍ goli. Prawdopodobnie pozostawi on odkrÍcony kran przez ca≥y czas trwania czynnoúci golenia. Jeúli uczeÒ tak postπpi, alternatywne postÍpowanie majπce na celu oszczÍdzanie wody bÍdzie jasne. Jeúli tak nie zrobi, daje dobry przyk≥ad. Uwaga: Ochotnik moøe wyjaúni≤ swoje postÍpowanie. 2 3 4 Zastanówcie siÍ, czy istnieje inny, bardziej ekonomiczny sposób golenia siÍ – na przyk≥ad zmoczenie pÍdzla czy p≥ukanie maszynki do golenia w kubku z wodπ. Zapytaj uczniów, czy kiedykolwiek widzieli swoich krewnych golπcych siÍ w ten sposób. Zaproú uczniów do rozwiπzania zadania matematycznego nr 2. Daj uczniom czas na wymianÍ uwag i obserwacji po dokonaniu obliczeÒ. ∆wiczenie 3. Przygotowanie Poproú uczniów o szybkie sprawdzenie w szkolnych toaletach, gdzie nie sπ zakrÍcone krany, skπd cieknie woda. Niech zapiszπ swoje obserwacje na kartce. 1 Przedstaw uczniom nastÍpujπce fakty: a) z powodu jednej niew≥aúciwie dzia≥ajπcej sp≥uczki toalety moøna straci≤ 100 litrów wody dziennie; b) przez jeden nieszczelny, cieknπcy kran lub prysznic marnotrawimy 2 000 litrów wody miesiÍcznie. 2 Zaproponuj obliczenie, ile wyniosπ straty wody w ciπgu jednego roku z powodu przeciekajπcego prysznica, toalety i dwóch zlewów. 3 Powiedz uczniom o prostych sposobach oszczÍdzania wody: a) kπpiel w wannie nape≥nionej do po≥owy albo szybkie mycie siÍ pod prysznicem; b) uøywanie pryszniców z wodooszczÍdnymi koÒcówkami. 20 Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (I) – Codzienna higiena osobista 4 PodsuÒ proste sposoby oszczÍdzania wody przy korzystaniu z toalety z 10 litrowym rezerwuarem. Jeúli w≥oøymy do rezerwuaru duøy kamieÒ lub jednolitrowπ butelkÍ nape≥nionπ wodπ, zaoszczÍdzimy 1 litr wody za kaødym razem, kiedy bÍdziemy spuszcza≤ wodÍ. Ile litrów wody pozwala to zaoszczÍdzi≤ w ciπgu jednego dnia? W ciπgu jednego miesiπca? W ciπgu jednego roku? 5 Zaproú uczniów do dyskusji na temat podobnych przyk≥adów. 1 Woda Kontynuacje Zaproponuj uczniom, by podzielili siÍ tym, czego siÍ nauczyli, ze swoimi rodzinami i przyjació≥mi. ZachÍ≤ ich do zaangaøowania rodziców w planowanie wspólnych dzia≥aÒ i do zaprezentowania swoich planów ca≥ej klasie. Og≥oú konkurs na najbardziej interesujπce i najbardziej ambitne pomys≥y oszczÍdzania wody. Przygotujcie plakat zachÍcajπcy do oszczÍdzania wody. Zaprezentuj film S≥odka woda z kasety wideo. Przypadki: ZADANIA MATEMATYCZNE Zadanie matematyczne nr 1 Jedna osoba czyúci zÍby dwa razy dziennie w podobny sposób jak w klasie robi≥ to ochotnik, który nie zakrÍci≥ wody. PrzeciÍtna osoba myje zÍby oko≥o trzech minut. årednio woda p≥ynie z prÍdkoúciπ 2 litrów na minutÍ. Inna osoba myje zÍby dwa razy dziennie, ale zakrÍca wodÍ. Aby umy≤ zÍby, potrzebuje jednorazowo jednego litra wody. • Ile litrów wody rocznie potrzebuje do mycia zÍbów pierwsza osoba? • Ile litrów wody rocznie potrzebuje do mycia zÍbów druga osoba? • Ile wody rocznie mogπ zaoszczÍdzi≤ mieszkaÒcy Polski (30 milionów ludzi, nie liczπc niemowlπt), zmieniajπc przyzwyczajenia i odkrÍcajπc wodÍ w czasie mycia zÍbów tylko od czasu do czasu? Zadanie matematyczne nr 2 W Polsce mieszka 38 milionów ludzi. Po≥owa z nich to mÍøczyüni. Moøemy za≥oøy≤, øe po≥owa mÍskiej czÍúci populacji Polski nie goli siÍ (sπ zbyt m≥odzi lub noszπ brody). Druga po≥owa goli siÍ raz dziennie (úredni strumieÒ wody z kranu to dwa litry na minutÍ). Golπcy siÍ bardziej ekonomicznie potrzebuje do tego zabiegu oko≥o jednego litra wody. Ile wody moøna by by≥o zaoszczÍdzi≤, jeúli wszyscy mÍøczyüni goliliby siÍ w bardziej ekonomiczny sposób? Rozwiπzania: 1. a) 4380 l; b) 730 l; c) 109. 500.000.000 l 2. [(6 x 2) – 1] x 38 000 000 x 1/2 x 1/2 x 365 = 38.142.500.000 Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (I) – Codzienna higiena osobista 21 2 Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (II) – W domu Woda autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Zmiany we wzorcach konsumpcji wody mogπ pomóc úrodowisku. 1 godz. lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna Kreda, mazaki, duøe arkusze papieru, dwa papierowe lub plastikowe kubeczki, woda, zegarek Chemia, biologia, godzina wychowawcza Pokazanie, jak moøna oszczÍdza≤ wodÍ dziÍki zmianie przyzwyczajeÒ i zastosowaniu prostych urzπdzeÒ technicznych. Pokaz, dyskusja, burza mózgów Wprowadzenie Oko≥o 5% wody zuøywamy codziennie w domu do sprzπtania, kolejne 5% do mycia naczyÒ, a 37% do kπpieli. Niewielkie zmiany w rutynie wykonywania prac domowych mogπ prowadzi≤ do oszczÍdnoúci wody. Wykorzystaj dodatkowe informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Woda. Przebieg zajÍ≤ 1 2 Wyjaúnij uczniom, øe zasoby wody pitnej sπ ograniczone. Rozpocznij z uczniami burzÍ mózgów na temat: Do czego w domu uøywamy wody? (pranie, sprzπtanie, przygotowywanie jedzenia, mycie owoców, warzyw, mycie naczyÒ, mycie samochodu, podlewanie ogrodu, mycie balkonu, itd.) Zapisz odpowiedzi uczniów na tablicy lub duøym arkuszu papieru. 3 ZachÍ≤ uczniów do zaprezentowania sposobów oszczÍdzania wody w domu. Pomóø im, przedstawiajπc niektóre z pomys≥ów zamieszczonych poniøej (“13 sposobów oszczÍdzania wody”). Zapisz odpowiedzi uczniów na tablicy lub duøym arkuszu papieru. 4 22 Podaj uczniom instrukcje do wykonania doúwiadczenia: • Weü papierowy lub plastikowy kubek i zrób w jego dnie piÍ≤ otworów grubπ ig≥π. Oznacz go. NastÍpnie w dnie drugiego kubka zrób w takich samych miejscach piÍ≤ otworów gwoüdziem. • Zaklej dno kubków taúmπ klejπcπ. Nape≥nij pierwszy kubek wodπ i oderwij taúmÍ od dna. Zmierz czas wyp≥ywania wody. Nie úciskaj kubka w czasie doúwiadczenia. Powtórz doúwiadczenie dwa lub trzy razy i zanotuj úredni czas. Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (II) – W domu 2 • Zrób to samo doúwiadczenie z drugim kubkiem. Zapisz úredni Woda czas wyp≥ywania wody. Porównaj wyniki. Czy wystπpi≥a jakaú róønica? Dlaczego? • Powiedz uczniom, øe to doúwiadczenie pokazuje prosty sposób oszczÍdzania wody dziÍki zainstalowaniu na prysznicu wodooszczÍdnych koÒcówek, które nie rozpryskujπ niepotrzebnie wody. • Zapytaj uczniów, czy w ich domach na kranie w ich kuchni jest koÒcówka pomagajπca oszczÍdza≤ wodÍ w czasie mycia warzyw, owoców i naczyÒ. Kontynuacje ZachÍ≤ uczniów do tego, by podzielili siÍ swojπ wiedzπ z rodzinπ i doradzili rodzicom, gdy bÍdπ kupowali armaturÍ bπdü koÒcówki do prysznica. ZachÍ≤ uczniów do rozmowy z rodzicami na temat instalacji wodomierzy i sp≥uczek z moøliwoúciπ oszczÍdzania wody. Przypadki: 13 SPOSOBÓW OSZCZDZANIA WODY • Przed myciem naczyÒ usuwaj resztki jedzenia z talerzy. • Nie korzystaj z bieøπcej wody do namoczenia talerzy – zatykajπc zlew, oszczÍdzisz 50% niezbÍdnej do tej czynnoúci wody. • Zatkaj zlew, gdy myjesz owoce i warzywa. • Nie wykorzystuj wody pitnej do sch≥adzania czegoú. • W≥πczaj pralkÍ tylko wtedy, gdy jest pe≥na. • Bardzo zabrudzone rzeczy namocz przed praniem w wodzie z proszkiem (w zlewie, wiaderku, miednicy). • Do mycia samochodu uøyj wiadra, gπbki i myd≥a; skorzystaj z bieøπcej wody tylko na koÒcu, jeúli to potrzebne. • Myj balkon w czasie deszczu. • By usunπ≤ liúcie z tarasu, chodnika, úcieøek uøywaj miot≥y i grabi, a nie wody z wÍøa ogrodowego. • Nie podlewaj ogrodu wodπ pitnπ – nie tylko dlatego, øe jest to zakazane, ale poniewaø to marnotrawstwo. Wykorzystaj do podlewania wodÍ ze studni lub deszczówkÍ. • Unikaj podlewania ogrodu w czasie wiatru i upa≥u – woda paruje wtedy znacznie szybciej. • Nawadnianie kropelkowe ogrodu jest efektywniejsze – pomaga oszczÍdza≤ wodÍ. • Przykryj podlany teren skoszonπ trawπ lub liú≤mi – pomaga to ograniczy≤ parowanie wody. Przypadki: CZY WIESZ, ØE... Naukowcy uwaøajπ, øe zastosowanie zdobyczy nowoczesnych technologii pozwoli≥oby zmniejszy≤ zuøycie wody w gospodarstwach domowych o 1/3, w rolnictwie o 1/2, w przemyúle o 90%. Co musimy zrobi≤? Naprawi≤ rury, zastosowa≤ metodÍ kropelkowπ w nawadnianiu upraw, zbudowa≤ wszÍdzie, gdzie to potrzebne, systemy oczyszczania úcieków, wprowadzi≤ zamkniÍty obieg wody w przemyúle, wprowadzi≤ podatki na najcenniejszy sk≥adnik naszego úrodowiska – wodÍ. Jak oszczÍdza≤ wodÍ? (II) – W domu 23 3 Jak uniknπ≤ zanieczyszczania wody w gospodarstwie domowym? Woda autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody W domu zuøywamy wodÍ do róønych czynnoúci: sprzπtania, prania, mycia samochodu. Ludzie mogπ zmniejszy≤ swój szkodliwy wp≥yw na úrodowisko, wybierajπc úrodki czyszczπce, które powodujπ mniejsze zanieczyszczenie, oraz takie, których moøna uøywa≤ w mniejszych iloúciach, bo sπ bardziej wydajne i skuteczne. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna Kartki papieru Chemia, lekcja wychowawcza Uúwiadomienie uczniom wp≥ywu gospodarstw domowych na zanieczyszczenie wód. dyskusja, burza mózgów Wprowadzenie Wiele osób uwaøa, øe to úcieki sπ najwaøniejszπ przyczynπ zanieczyszczeÒ wody, ale jest teø faktem, øe dla przyrody ten problem nie jest najwaøniejszy. Róøne mikroorganizmy przystosowa≥y siÍ do przetwarzania odpadów produkowanych przez cz≥owieka. Przyczynπ najwiÍkszych problemów sπ stosowane obecnie úrodki czystoúci. Produkty te zawierajπ substancje chemiczne, zabijajπce mikroorganizmy przetwarzajπce zawarte w úciekach odpady produkowane przez cz≥owieka. Kiedy substancje te mieszajπ siÍ ze úciekami, wp≥ywajπ niekorzystnie na ca≥y system neutralizacji odpadów i oczyszczania wody. Sπ przyczynπ zachwiania istniejπcej od wieków równowagi pomiÍdzy cz≥owiekiem a przyrodπ. Jednym z moøliwych rozwiπzaÒ jest stosowanie odpowiednich, przyjaznych úrodowisku úrodków czystoúci oraz zaprzestanie korzystania z niebezpiecznych substancji chemicznych. Skorzystaj z dodatkowych informacji z CD-ROM-u, dzia≥ Woda. Przebieg zajÍ≤ WstÍpne przygotowania 1 2 Pole≤ uczniom zbieranie (w ciπgu 1-2 miesiÍcy) opakowaÒ (wraz z etykietami) po róønych úrodkach czystoúci uøywanych w ich domach. Poproú uczniów o przyniesienie opakowaÒ do szko≥y okreúlonego dnia. • Przeprowadü z uczniami dyskusjÍ na temat: jak ludzie zanieczyszczajπ wodÍ, korzystajπc z niej (myjπc naczynia, piorπc, uøywajπc róønych úrodków czystoúci, sprzπtajπc dom czy korzystajπc z toalety). • Zapiszcie odpowiedzi na tablicy lub na duøym arkuszu papieru. • Podaj uczniom przyk≥ady úrodków czystoúci przyjaznych úrodowisku, korzystajπc z zamieszczonych poniøej informacji. • Wyjaúnij uczniom, øe nie ma takich úrodków czystoúci, które nie szkodzπ úrodowisku: wszystkie do pewnego stopnia je zanieczyszczajπ. Najlepszym rozwiπzaniem by≥oby rozsπdne i w≥aúciwe korzystanie z produktów, które sπ bezpieczniejsze i bardziej przyjazne dla úrodowiska. 24 Jak uniknπ≤ zanieczyszczania wody w gospodarstwie domowym? 3 Woda Kontynuacje Przyjrzyjcie siÍ opakowaniom przyniesionym przez uczniów i przeczytajcie dok≥adnie etykiety oraz informacje na opakowaniach. Czy sπ tam umieszczone jakiekolwiek oznakowania, informujπce, øe te produkty sπ przyjazne úrodowisku? Zaproponuj uczniom sprawdzenie stosowanych w domu úrodków czystoúci. Które z nich sπ “dobre”, a które “z≥e”? Takie samo badanie niech przeprowadzπ w pobliskim sklepie. Jakich produktów nie powinni w przysz≥oúci uøywa≤? Niech podzielπ siÍ wynikami swoich obserwacji z innymi. ZachÍ≤ uczniów do tego, by poprosili o pomoc swoich rodziców oraz specjalistów z Sanepidu (Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej) lub z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony årodowiska. Przypadki: WODA I CZYSTOå∆ Mycie naczyÒ, garnków i porcelany: Sprzedawane obecnie úrodki do czyszczenia naczyÒ sπ toksyczne i ørπce. Zamiast nich moøemy uøy≤ octu lub wody z sodπ oczyszczonπ. Mycie okien: DostÍpne na rynku úrodki do mycia okien takøe sπ toksyczne i ørπce. Bezpieczniejszym wyborem by≥by powszechny w gospodarstwach domowych ocet, zastosowany w proporcji 10:1 z wodπ. årodki do odtykania, udraøniania rur kanalizacyjnych: Produkty te sπ zwykle silnymi zasadami. Zawierajπ ørπce i toksyczne sk≥adniki i mogπ spowodowa≤ poparzenia. Do odtykania rur zamiast tych substancji moøna uøy≤ pompki do przepychania lub specjalnej sprÍøyny. Do okresowego czyszczenia rur moøemy uøy≤ 1/4 szklanki octu i 1/4 szklanki sody oczyszczonej, a nastÍpnie przep≥uka≤ rury gorπcπ wodπ. årodki wybielajπce do czyszczenia zlewów: Sπ ørπce i toksyczne. Moøesz je zastπpi≤ sodπ oczyszczonπ lub octem. Øele, proszki do czyszczenia kuchenek gazowych i piekarników: Zwykle sπ to silne zasady, toksyczne i ørπce. Znacznie lepiej jest regularnie czyúci≤ piekarnik sodπ oczyszczonπ. Jak uniknπ≤ zanieczyszczania wody w gospodarstwie domowym? 25 4 Na tropie üróde≥ zanieczyszczenia wody – od domu do regionu Woda autor: Miros≥aw GawÍda Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Wszyscy korzystamy z wody i przyczyniamy siÍ do jej zanieczyszczenia. Moøemy tez zmniejszy≤ stopieÒ jej zanieczyszczenia, zaczynajπc od w≥asnego domu. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna, pracownia chemiczna lub biologiczna 2 s≥oiki o pojemnoúci 3 l (albo inne duøe przezroczyste naczynia) i butelka po wodzie mineralnej o poj. 1 – 1,5 l, do symulacji domowego úcieku: róøne úrodki czystoúci, olej jadalny, fusy z herbaty i kawy, papier toaletowy, chusteczki higieniczne, farba akwarelowa itp., filtr: lejek, filtr do kawy, wiÍksze i drobniejsze kamyki, øwir i piasek (zbudowany wg za≥πczonego rysunku); rocznik statystyczny odpowiedniego województwa. Edukacja ekologiczna, chemia, biologia • Zilustrowanie domowych üróde≥ zanieczyszczenia wody. • Poznanie problemów zwiπzanych z oczyszczaniem úcieków powstajπcych w domu. • Moøliwoúci stosowania úrodków czystoúci mniej uciπøliwych dla úrodowiska. • Uzyskanie informacji o stanie wód powierzchniowych województwa, w którym mieszkacie. Doúwiadczenia, analiza, dyskusja Przebieg zajÍ≤ 1 ∆wiczenie 1. Domowe üród≥a zanieczyszczania wody. Zastanówcie siÍ, jakimi substancjami zanieczyszczamy wodÍ w domu, dokπd trafiajπ one wraz z wodπ i jak zmniejszy≤ skalÍ tego problemu. Pole≤ uczniom spisanie uøywanych w ich domach úrodków czystoúci z pogrupowaniem ich w nastÍpujπcym porzπdku: úrodki kuchenne, úrodki do sprzπtania, úrodki do prania, úrodki do mycia. Porównajcie notatki z zapiskami kolegów. Czy jest moøliwe ograniczenie stosowania w domu tak wielu oferowanych przez przemys≥ substancji chemicznych bez obniøenia stopnia higieny naszego øycia i otoczenia? Zaproponuj 4 úrodki czystoúci, dziÍki którym równieø moøna utrzyma≤ mieszkanie w czystoúci. 2 ∆wiczenie 2. Powstawanie domowego úcieku. Przygotuj s≥ój nape≥niony czystπ wodπ do 1/3 objÍtoúci. Przeprowadü demonstracjÍ powstawania úcieku w domu, Pos≥ugujπc siÍ zgromadzonymi materia≥ami przeprowadü symulacjÍ powstawania domowego úcieku. Czy wyobraøaliúcie sobie jak szybko i ≥atwo moøna zanieczyúci≤ wodÍ? 3 ∆wiczenie 3. Próba oczyszczenia domowego úcieku. Pokaø uczniom oczyszczanie domowego úcieku. Przygotuj filtr wed≥ug za≥πczonego rysunku. Odetnij dno plastikowej butelki. Ustaw jπ w s≥oiku szyjkπ w dó≥ i u≥óø kolejne warstwy filtru. Wlej do butelki trochÍ zanieczyszczonej wody. Pole≤ uczniom uwaønπ obserwacjÍ przeprowadzanego doúwiadczenia i zanotowanie wyników. Czy w oczyszczalni úcieków uøywa siÍ filtrów podobnych do zastosowanego w doúwiadczeniu? Dlaczego nie powinieneú pi≤ tej wody, chociaø zosta≥a przefiltrowana? Zobacz informacje na stronie 28. 26 Na tropie üróde≥ zanieczyszczenia wody – od domu do regionu 4 Woda Kontynuacje Dane statystyczne üród≥em informacji o stanie wód powierzchniowych waszego województwa Nie ulega wπtpliwoúci, øe zanieczyszczamy wodÍ w domu, wiemy teø, øe nie≥atwo jπ oczyúci≤. Teraz pora dowiedzie≤ siÍ wiÍcej na temat stanu wód powierzchniowych na terenie waszego województwa. Na postawie przeprowadzonych badaÒ najbliøszego zbiornika wodnego (np. wed≥ug wzorów kart czystoúci wód zamieszczonych w scenariuszu “Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie” lub “Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki”) moøna okreúli≤ jakoú≤ jego wody. Nie sπ to jednak informacje reprezentatywne dla wiÍkszego obszaru, np. regionu, w którym mieszkasz. Wiele informacji na temat stanu czystoúci wód znajdziesz w Roczniku Statystycznym waszego województwa. DziÍki zawartym w nim danym moøliwe jest sporzπdzenie np. nastÍpujπcych wykresów: • åcieki przemys≥owe i komunalne odprowadzone do wód powierzchniowych. • åcieki wymagajπce oczyszczenia, oczyszczane i nie oczyszczane. • Udzia≥ nie oczyszczanych úcieków przemys≥owych i komunalnych w ogólnej iloúci úcieków nie oczyszczanych. • Udzia≥ poszczególnych metod oczyszczania úcieków w globalnym procesie oczyszczania. • Stan czystoúci rzek kontrolowanych na obszarze województwa. • Stan sanitarny wody pobieranej przez ludnoú≤ na terenie województwa, z uwzglÍdnieniem wodociπgów i studni publicznych, zak≥adowych i lokalnych. Na ich podstawie moøesz wraz z uczniami: • dokona≤ analizy struktury zanieczyszczeÒ wód powierzchniowych, • pozna≤ stopieÒ oczyszczania úcieków w województwie, • scharakteryzowa≤ udzia≥ poszczególnych metod oczyszczania úcieków w ogólnej iloúci úcieków oczyszczanych, • wyjaúni≤ wielkoú≤ zagroøenia wód powierzchniowych województwa przez nie oczyszczone úcieki komunalne i z zak≥adów przemys≥owych, • sporzπdzi≤ mapÍ rzek bÍdπcych üród≥em wody pitnej oraz odbiorcπ úcieków, • pozna≤ jakoú≤ wody pitnej pobieranej przez ludnoú≤ wsi i miast, • porówna≤ dane statystyczne z ostatnich lat oraz uzyska≤ informacje, czy zachodzπ jakoúciowe i iloúciowe zmiany w systemie gospodarowania wodπ, • porówna≤ dane statystyczne z ostatnich lat, by uzyska≤ informacje o kierunkach zmian stanu czystoúci wód czy systemu gospodarowania wodπ w waszym województwie. Na tropie üróde≥ zanieczyszczenia wody – od domu do regionu 27 Woda Karta pracy Trzy etapy oczyszczania úcieków 2 Oczyszczanie wtórne – jest procesem biologicznym, w trakcie którego przy pomocy bakterii tlenowych usuwanych jest do 90% biodegradowalnych substancji organicznych. åcieki sπ pompowane do odpowiednich zbiorników, gdzie nastÍpuje wymieszanie z bogatym we florÍ bakteryjnπ osadem i napowietrzenie. Oczyszczone úcieki pompowane sπ na poletka osadowe, gdzie nastÍpuje osadzanie siÍ substancji zawieszonych i tworzy siÍ osad úciekowy. Osad powsta≥y w wyniku wstÍpnego i wtórnego oczyszczania, zaleønie od jego jakoúci, jest spalany po wysuszeniu, gromadzony w ha≥dach lub wykorzystywany jako nawóz. Lecz nawet po wtórnym oczyszczeniu úcieki zawierajπ pewnπ iloú≤ substancji organicznych, wymagajπcych tlenu w procesie rozk≥adu, substancji zawieszonych, 70 % fosforu (przewaønie w postaci fosforanów), trochÍ azotu i toksycznych zwiπzków metali ciÍøkich. WstÍpne oczyszczanie úcieków – polega na mechanicznym oddzieleniu czÍúci sta≥ych, takich jak kamienie, odpadki drewna czy tkanin. 28 1 Trzeci etap oczyszczania – polega na zastosowaniu specjalistycznych procesów fizycznych i chemicznych w celu usuniÍcia zanieczyszczeÒ zawartych w úciekach po wstÍpnym i wtórnym oczyszczeniu. Ten rodzaj oczyszczania jest stosowany doú≤ rzadko, gdyø wymaga duøych nak≥adów na budowÍ i eksploatacjÍ odpowiednich urzπdzeÒ. Jednak niezaleønie od wysokich kosztów, w taki sposób oczyszczana jest 1/3 úcieków w Finlandii, Zachodnich Niemczech, Szwajcarii i Szwecji i w mniejszym stopniu w Danii i Norwegii. 3 DO LEKCJI Na tropie üróde≥ zanieczyszczenia wody – od domu do regionu 1 Gleba Gleba naszym bogactwem autorzy: Jerzy Sadowski, Ma≥gorzata PodkaÒska Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Gleba jest podstawπ øycia na Ziemi. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna, laboratorium 4 zlewki, 2 sitka o drobnych oczkach lub gaza, próbki gleb, barwnik Biologia, geografia, edukacja ekologiczna Uúwiadomienie roli gleby w przyrodzie, ukazanie róønych jej funkcji Krótki wyk≥ad wprowadzajπcy, doúwiadczenie, dyskusja Wprowadzenie Øycie wiÍkszoúci organizmów zwiπzane jest bezpoúrednio bπdü poúrednio z glebπ. Bez gleb krajobraz Ziemi by≥by prawie martwy: wszÍdzie spotka≤ moønaby ska≥y macierzyste czy to w postaci litych granitów, bazaltów, piaskowców itp. czy teø w postaci luünych øwirów i piasków. Taki widok spotka≤ obecnie moøna tylko wysoko w górach lub na pustyni. Gleba powstaje ze ska≥y na skutek procesów wietrzenia i dzia≥alnoúci organizmów niøszych: bakterii, mchów, porostów. Róønica miÍdzy ska≥π macierzystπ a glebπ nie jest wyraünie zaznaczona – gleba to rozkruszony materia≥ skalny zawierajπcy cho≤by niewielkπ iloú≤ próchnicy i w którym zachodzπ procesy glebotwórcze. Stopniowo, w trakcie procesów glebotwórczych trwajπcych wiele tysiÍcy lat, powstawa≥y gleby, które znamy dzisiaj. Gleba Naszym Bogactwem 29 1 Naturalne procesy glebotwórcze trwajπ ciπgle, ale od tysiπcleci cz≥owiek przekszta≥ca gleby w wyniku swojej zamierzonej i niezamierzonej dzia≥alnoúci, co w wielu wypadkach doprowadzi≥o do ich degradacji. Gleba Gleba spe≥nia róønorodne funkcje: • Produkcyjnπ – produkcja øywnoúci dla zwierzπt i ludzi, drzew jako surowca budowlanego i wyposaøenia wnÍtrz, odnawialnych üróde≥ energii (np. s≥oma, torf, odpady drzewne), • Hydrologicznπ – odnowa wód g≥Íbinowych • Sanitarnπ – rozk≥ad úwiata roúlinnego i zwierzÍcego • Krajobrazowπ – wp≥ywa na zmiennoú≤ biosfery • Ochronnπ – pe≥ni rolÍ naturalnego filtru i stabilizatora • Uøytkowπ – gliny jako surowiec dla budownictwa i przemys≥u ceramicznego. Powierzchnia gleb na Ziemi kurczy siÍ, a w wielu miejscach pogarsza siÍ ich jakoú≤. Naleøy wiÍc zadba≤ o powstrzymanie degradacji gleby, tak by mog≥a pe≥ni≤ wszystkie swoje funkcje. Niedoceniane sπ zw≥aszcza gleby kamieniste w górach, pe≥niπce g≥ównπ rolÍ w odnowie wód g≥Íbinowych (ch≥onπ kaødπ iloú≤ wód opadowych); miÍdzy innymi z tego powodu trzeba zwróci≤ szczególnπ uwagÍ na ich ochronÍ. Wspomniana juø przez Platona (zob. ∆wiczenie 3) nadmierna eksploatacja górzystych terenów staroøytnej Grecji przez wyrπb lasów i intensywne wypasanie zwierzπt hodowlanych na ≥πkach górskich, to do dziú jedna z g≥ównych przyczyn degradacji górskich. Od XX w. mamy do czynienia z nowymi przyczynami niszczenia górskich lasów i hal, i tym samym przyczyniajπcymi siÍ do niszczenia gleb na tych terenach. Naleøπ do nich m.in. rozwój turystyki (zob. Inwazja turystyki), budowa hoteli i parkingów w górach, wytyczanie szlaków turystycznych, a takøe popularyzacja sportów takich jak np. narciarstwo, które wymaga przygotowania tras zjazdowych i ich utrzymania. 30 Gleba Naszym Bogactwem 1 Gleba Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie 1 – doúwiadczenie – funkcja ochronna i hydrologiczna gleb: 1 2 3 4 5 6 dwie zlewki szklane przykrywamy sitkami o drobnej siatce bπdü z≥oøonπ kilka razy gazπ, przymocowanπ gumkπ do zlewek na jedno sitko lub gazÍ k≥adziemy garú≤ gleby gliniastej, na drugie – piaszczystej (gruby piasek) w 2 ma≥ych zlewkach do takiej samej objÍtoúci wody dodajemy kroplÍ barwnika (np. atramentu) w≥πczamy stoper lub prosimy uczniów o mierzenie czasu na sekundniku zegarka i równoczeúnie powoli wylewamy zabarwiony roztwór na przygotowane uprzednio próbki gleby gliniastej i piaszczystej mierzymy czas, w jakim roztwór przesiπka przez próbki gleb i obserwujemy kolor wody w zlewkach. Przez piasek zabarwiona woda przesiπka≥a szybko, zachowujπc praktycznie niezmieniony kolor; przez glinÍ – o wiele wolniej i zosta≥a odbarwiona. Gleby zawierajπce wiÍcej czÍúci ilastych (gliny, i≥y) pe≥niπ funkcjÍ naturalnego filtru, a gleby kamieniste, øwirowate, piaszczyste przyczyniajπ siÍ do odnowy wód g≥Íbinowych. Jednoczeúnie, z powodu swej gÍstoúci i zdolnoúci przechwytywania róønych sk≥adników, gleby ilaste sπ bogatsze w sk≥adniki mineralne i bardziej øyzne. Z kamienistego pod≥oøa ≥atwiej sπ wyp≥ukiwane czπstki gleby. Zwró≤ uwagÍ uczniów na fakt, øe na kamienistych glebach górskich wystÍpuje zdecydowanie mniej gatunków roúlin niø na terenach podgórskich i na nizinach. Sπ to roúliny przystosowane do surowszego klimatu i uboøszych warunków glebowych, a duøa ich czÍú≤ jest objÍta ochronπ. ∆wiczenie 2. Zadaj uczniom pytanie: co w ich otoczeniu jest zrobione z gliny? (ceg≥y, dachówki, doniczki) i co jeszcze moøna zrobi≤ z gliny? (np. porcelana – z glinki kaolinowej; zastosowanie gliny w plastyce – rzeüba, ceramika artystyczna). Zwró≤ uwagÍ na takie istotne sprawy jak: dobór glin i glinek w≥aúciwych do róønych celów, róøne sposoby postÍpowania z surowcem (modelowanie – suszenie – wypalanie, suszenie – wypalanie – glazurowanie). ∆wiczenie 3. Przeczytaj uczniom poniøszy tekst: “(...) Problem dewastacji úrodowiska przyciπga≥ uwagÍ greckich w≥adców juø na poczπtku VI w.p.n.e. Prawodawca Solon proponowa≥ wprowadzenie zakazu uprawiania ziemi na stromych stokach, aby zapobiec erozji; Pizystrat wprowadzi≥ premie dla rolników, którzy sadzili drzewa oliwne, wyrównujπc w ten sposób straty spowodowane wyrÍbem lasów i nadmiernym wypasem. Dwieúcie lat póüniej Platon pisa≥ o spustoszeniu, jakiego dokonano na ziemiach Attyki: (...) Jak moøna wnosi≤ z [wyglπdu] ma≥ych wysp, nasza pozosta≥a ziemia przedstawia≥a siÍ w porównaniu z dawnπ jak koúci chorego cz≥owieka: po odp≥yniÍciu z niej tego, co by≥o t≥uste i miÍkkie, nie pozosta≥o teraz w tej okolicy nic wiÍcej jak tylko szkielet (...). Góry bowiem, gdzie dzisiaj tylko pszczo≥y znajdujπ poøywienie, jeszcze do niedawna dawa≥y drzewa (...) ziemia dawa≥a niezmiernie duøo paszy dla trzód. Woda, zsy≥ana co rok przez Zeusa, nie p≥ynÍ≥a na próøno (...)”. (Cytat za: Norman Davies, Europa, Wyd. Znak, Krakow 1999, s.131.) Przeanalizujcie wspólnie przeczytany tekst i postarajcie siÍ odpowiedzie≤ na nastÍpujπce pytania: • czy erozja i degradacja gleb jest problemem nowym, w≥aúciwym tylko naszemu stuleciu? • jakie sπ jej przyczyny – naturalne i spowodowane przez cz≥owieka? • co 2500 lat temu w Grecji spowodowa≥o, øe pomyúlano o usankcjonowanym prawnie zakazie upraw na stromych stokach i øe wprowadzono premie dla rolników za sadzenie drzew oliwnych? Jak duøa musia≥a by≤ skala problemu? • jak degradacja gleb wp≥ynÍ≥a na zasoby wód? • czy uøyte przez Platona porównanie ziemi do chorego cz≥owieka uwaøacie za celne i oddajπce prawdziwy obraz sytuacji? • czy i dziú uøylibyúcie takiego porównania, np. opisujπc ziemiÍ na terenach przemys≥owych? • czy obecnie mamy do czynienia z podobnπ sytuacjπ zagroøenia gleb i tendencjπ do pustynnienia krajobrazów w czÍúci naszego kraju? • jak my sami moøemy przeciwdzia≥a≤ postÍpujπcej degradacji gleb? Gleba Naszym Bogactwem 31 1 Gleba Kontynuacje Kaødy z nas moøe przyczyni≤ siÍ do ochrony gleb przez najprostsze dzia≥ania: • Przede wszystkim – nie úmie≤my! Starajmy siÍ kupowa≤ produkty w opakowaniach zwrotnych lub poddawanych recyklingowi i dopilnujmy, aby opakowania te trafi≥y póüniej do skupu lub odpowiedniego pojemnika. Na wycieczkÍ, wakacje zabierajmy ze sobπ naczynia do wielokrotnego uøytku, zamiast “niek≥opotliwych” – bo nie musimy ich zmywa≤ – jednorazowych. Sprzπtajmy po sobie – a takøe i po innych – miejsce biwakowania. Jeúli robi to laureatka nagrody Nobla, to tym bardziej nikogo z nas nie zhaÒbi podniesiene úmiecia, porzuconego przez kogoú innego. • Na wycieczce, na wakacjach starajmy siÍ chodzi≤ po wyznaczonych szlakach i nie wydeptywa≤ nowych úcieøek. • Na biwaku ogniska rozpalajmy tylko w wyznaczonych i przygotowanych do tego celu miejscach. Przypadki: ZIEMIA W ASFALCIE Wis≥awa Szymborska o ksiπøce Iwony Jacyny Ziemia w asfalcie, LSW, Warszawa 1975 “Juø z tytu≥u moøna siÍ domyúli≤, øe tematem ksiπøki jest ca≥y zespó≥ k≥opotów zwiπzanych z nieuniknionym rozrastaniem siÍ miast, osiedli i placówek przemys≥owych. Ochrona przyrody nie tylko powinna by≤ w tym procesie brana pod uwagÍ, ale nawet juø musi. Inaczej zadrÍczymy siÍ, zaszczujemy, zadepczemy, wytrujemy, zadusimy, a jeszcze przedtem zwariujemy. A zanim zwariujemy – o czym autorka zaledwie napomyka, bo trudno tak obszerny temat omówi≤ w jednej ksiπøce bez reszty – otóø jeszcze zanim zwariujemy, to utoniemy w úmieciach. PozwolÍ sobie dopisa≤ do ksiπøki ma≥y o tym rozdzialik, zw≥aszcza øe mamy juø wiosnÍ i sezon weekendowo-turystyczno-urlopowy rozpoczyna siÍ w≥aúnie. Znów jak co roku na naszych ≥πkach, lasach, brzegach rzek i jezior legnπ tysiπce ton papierów i flaszek, flaszek i puszek, puszek i obgryzionych koúci, koúci i obierek, i jeszcze raz flaszek, i znowu puszek, a takøe plastykowych opakowaÒ, rozdeptanych trepków, s≥oików po kremach, produktów przemys≥u gumowego, zardzewia≥ych scyzoryków i szmat. Stanie siÍ to za przyczynπ ludzi, którzy wchodzπc do w≥asnego mieszkania natychmiast wk≥adajπ pantofle. Tych samych, co bijπ dzieci po pupie za najmniejszπ plamkÍ na obrusie... Na ≥onie natury odpoczywajπ, czyli wszystko, co im spadnie z rπk, zostawiajπ w≥asnemu losowi. Odchodzπc ani siÍ nie obejrzπ, jak napaskudzili. Zjawisko nienowe, ale co roku straszniejsze. Kiedy przyjeødøam na biwak, pierwszπ mojπ czynnoúciπ jest sprzπtanie zielonej okolicy w promieniu plus minus dwustu metrów. Zbieram zadziwiajπce iloúci wszelkiego úmiecia i gromadzÍ w specjalnie wykopanym do≥ku. Przez kilka dni natura odwdziÍcza mi siÍ przyjemnym wyglπdem. Ale oto nadchodzi sobota z niedzielπ – a trzeba wiedzie≤, øe nie ma juø w Polsce miejsca tak odludnego, øeby w te dni nie zjawi≥y siÍ w pobliøu przynajmniej dwa prywatne samochody i jedna ciÍøarówka z wycieczkπ. W poniedzia≥ek moje sprzπtanie musi siÍ wiÍc zaczπ≤ od nowa, i tak w kó≥ko. Niestety, rzucanie úmieci na trawÍ to nie najgorsze, co potrafi troglodyta z miasta. Niektórzy majπ fantazjÍ wrzucania wszystkich odpadków do wody. Jeúli chodzi o szk≥o, to starajπ siÍ specjalnie, øeby przedtem by≥o rozbite. I jeszcze jedno, co mnie kaødego roku zastanawia, to kwestia ekskrementów. Spotykam je bardzo czÍsto na otwartej przestrzeni, jak wyzwanie rzucone b≥Íkitnemu niebu i wiatrom z czterech stron úwiata. Porzucony obok papier toaletowy nie pozostawia wπtpliwoúci co do ludzkiego pochodzenia obiektu. ProszÍ mi nie mie≤ za z≥e, øe ja tu o takich rzeczach, zamiast – jak na poetkÍ lirycznπ przysta≥o – rozprawia≤ o sprawach ducha. Aleø owszem, o niczym innym tu nie rozprawiam jak o tym duchu w≥aúnie! OpisujÍ jego nieobecnoú≤. ” Wis≥awa Szymborska, Lektury nadobowiπzkowe, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996, s.131-132 32 Gleba Naszym Bogactwem 2 Gleba Kto zanieczyszcza glebÍ? autor: Kliment Mindjov (scenariusz oparty na pomyúle z podrÍcznika dla nauczycieli “Connections”) Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Gleba jest fundamentem øycia. Zanieczyszczenie gleby, spowodowane przez dzia≥ania cz≥owieka, moøe powaønie obniøy≤ jej jakoú≤ lub zniszczy≤ jej w≥aúciwoúci. • Doúwiadczenie: codziennie 10 minut, w ciπgu dwóch tygodni • Analiza: 1 godzina lekcyjna. Najlepiej w cieplejszych porach roku. Sala lekcyjna, laboratorium chemiczne. Worki foliowe, etykietki, szk≥a powiÍkszajπce i nastÍpujπce odpadki: kawa≥ek metalu, kawa≥ek tkaniny bawe≥nianej, skórka od banana, papier, szk≥o, ziemia ogrodowa. Przedmioty Godzina wychowawcza, geografia, biologia, chemia Cele Pokazanie, co w naturalny sposób ulega rozk≥adowi w glebie. Metody Doúwiadczenia, dyskusja Wprowadzenie Gleba jest z≥oøonπ mieszaninπ zwietrza≥ych ska≥, sk≥adników mineralnych, rozk≥adajπcej siÍ materii organicznej, wody, powietrza i mnóstwa øywych organizmów, w wiÍkszoúci mikroskopijnych reducentów. Gleba jest wprawdzie zasobem odnawialnym, ale powstaje bardzo wolno – z produktów wietrzenia ska≥ i osadów na skutek erozji oraz rozk≥adu materii organicznej, np. martwych organizmów roúlin i zwierzπt. Najpowaøniejszymi czynnikami przyczyniajπcymi siÍ do degradacji gleb w Europie sπ: erozja, zakwaszanie i zanieczyszczanie. Dawne i obecne dzia≥ania cz≥owieka spowodowa≥y skaøenie gleby. Najbardziej pospolite substancje powodujπce zanieczyszczenie gleby to odpady przemys≥owe: metale, zuøyte oleje, smo≥a; pestycydy i inne niebezpieczne substancje. Ich przenikanie do gleby jest zazwyczaj skutkiem sk≥adowania odpadów przemys≥owych i komunalnych na nie zabezpieczonych lub dzikich wysypiskach. Dzikie wysypiska stanowiπ w Europie powaøny problem úrodowiskowy. Wykorzystaj informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Gleba. Kto zanieczyszcza glebÍ? 33 2 Gleba Przebieg zajÍ≤ Poproú uczniów o wykonanie nastÍpujπcych doúwiadczeÒ: ∆wiczenie I 1 Worek foliowy nape≥nij w dwóch trzecich ziemiπ ogrodowπ i do≥óø do niej: kawa≥ek metalu, strzÍp bawe≥nianej tkaniny, skórkÍ od banana, kawa≥ek papieru. Dok≥adnie wymieszaj i nawilø mieszaninÍ wodπ. Zawiπø úciúle worek i do≥πcz etykietkÍ z informacjπ o odpadkach dodanych do ziemi ogrodowej. Po≥óø worek blisko grzejnika, ale nie bezpoúrednio na nim, albo ko≥o okna, w s≥oÒcu. 2 3 Kaødego dnia w ciπgu dwóch tygodni badaj mieszaninÍ i zapisuj obserwacje dotyczπce jej temperatury, zapachu, koloru, widocznych zmian oraz wagi. Jeúli mieszanina przesch≥a, nawilø jπ wodπ i wymieszaj. Po dwóch tygodniach powró≤ z uczniami do ≤wiczenia. Znajdücie odpowiedzi na nastÍpujπce pytania: • Czy w glebie zasz≥y jakieú widoczne zmiany? • Czy zmieni≥a siÍ jej temperatura i waga? • Który ze sk≥adników mieszaniny nie uleg≥ øadnym zmianom? 4 Rozpocznij dyskusjÍ w czasie zajÍ≤. Co ulega rozk≥adowi w glebie, a co nie? Jaki jest okres rozk≥adu róønych substancji? ∆wiczenie II Do wykonania tego doúwiadczenia potrzebujesz trzech worków foliowych z ziemiπ ogrodowπ. Worek nr 1 przygotuj tak samo jak w ∆wiczeniu 1. Worka nr 2 nie zamykaj i nie mieszaj po podlaniu ziemi wodπ. Worek nr 3 umieú≤ w lodówce. Zaobserwuj, co siÍ stanie z mieszaninπ w kaødym z worków; porównaj uzyskane rezultaty. Przedstaw informacje dotyczπce zanieczyszczenia gleby w Polsce. Zorganizuj dyskusjÍ na temat tego, czy konsumenci powinni by≤ úwiadomi zanieczyszczenia gleby i skaøenia øywnoúci. Kontynuacje ZachÍ≤ uczniów, by podzielili siÍ zdobytπ wiedzπ ze swojπ rodzinπ i aby czytali informacje na etykietach kupowanych produktów. Przypadki: POLSKA, STAN åRODOWISKA W niektórych regionach naszego kraju duøe obszary gruntów uleg≥y chemicznej degradacji na skutek nadmiernej akumulacji w warstwach powierzchniowych úladowych iloúci bardzo szkodliwych substancji. Najwaøniejszym powodem zanieczyszczenia gleby przez substancje chemiczne jest emisja przemys≥owa do atmosfery, skπd opadajπ one w postaci py≥ów lub z deszczami. Polacy powinni wziπ≤ pod uwagÍ ryzyko skaøenia gleby nastÍpujπcymi pierwiastkami: kadmem, o≥owiem, cynkiem i miedziπ, a takøe, cho≤ w mniejszym stopniu, rtÍciπ, niklem, chromem i borem. Ostatnie badania zawartoúci pierwiastków úladowych w glebie wykaza≥y, øe oko≥o 4% gruntów rolnych zawiera ponadnormatywne iloúci metali ciÍøkich. Ca≥kowita powierzchnia gruntów rolnych zdegradowanych chemicznie wynosi oko≥o 150.000 ha i stanowi mniej niø 1% ca≥kowitej powierzchni gruntów rolnych w Polsce. NajwiÍksza powierzchnia gruntów skaøonych znajduje siÍ w województwie úlπskim, w Górnoúlπskim OkrÍgu Przemys≥owym. 34 Kto zanieczyszcza glebÍ? 1 Róønorodnoú≤ biologiczna Piramida pokarmowo-energetyczna autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Wszystkie gatunki sπ wzajemnie powiπzane. ZnikniÍcie jednego gatunku oddzia≥ywuje na pozosta≥e. 1 godzina lekcyjna Wiosna, lato, jesieÒ ZajÍcia w terenie Materia≥y Wykres piramidy pokarmowo-energetycznej (plakat lub kopia w formacie A4 dla kaødego ucznia). Przedmioty Biologia, wychowanie fizyczne, edukacja ekologiczna Cele Metody • Zobrazowanie piramidy pokarmowej. • Wyjaúnienie uczniom zaleønoúci pomiÍdzy poszczególnym organizmami. Gra, inscenizacja Wprowadzenie Piramida pokarmowo-energetyczna pokazuje skomplikowany system zaleønoúci pomiÍdzy roúlinami i zwierzÍtami w ramach ekosystemu. Piramida ta sk≥ada siÍ z kilku poziomów. Pierwotni producenci (roúliny) zajmujπ najniøszy i jednoczeúnie najwiÍkszy poziom piramidy, nazwany pierwszym poziomem troficznym. ZwierzÍta odøywiajπce siÍ roúlinami umieszczone sπ na drugim poziomie. Sπ to zwierzÍta roúlinoøerne, zwane równieø konsumentami I rzÍdu. Na trzecim i czwartym poziomie znajdujπ siÍ organizmy odøywiajπce siÍ zarówno roúlinami, jak i zwierzÍtami. Nazywamy je konsumentami II i III rzÍdu. Piramida pokarmowo-energetyczna 35 1 Róønorodnoú≤ biologiczna Niektórzy konsumenci naleøπ do wiÍcej niø jednego poziomu piramidy. Na przyk≥ad cz≥owiek odøywia siÍ roúlinami i miÍsem zwierzπt z róønych poziomów piramidy. Wewnπtrz piramidy nastÍpuje wymiana nie tylko substancji odøywczych, ale równieø energii. Linie oddzielajπce poszczególne poziomy piramidy wskazujπ jednoczeúnie obszary przemiany energii. Transfer energii z niøszego poziomu na wyøszy wynosi w przybliøeniu 10%. Na przyk≥ad: konsument I rzÍdu zjada producentów z pierwszego poziomu. Konsument I rzÍdu wytwarza 10 kg biomasy spoøywajπc 100 kg biomasy producentów I rzÍdu. Konsument II rzÍdu spoøywajπc 10 kg biomasy pochodzπcej od konsumenta I rzÍdu wytwarza 1 kg biomasy. Przyk≥ad ten jest czÍsto wykorzystywany przez wegetarianów dla wykazania, øe korzystanie z poøywienia z najniøszych poziomów piramidy powoduje znaczne oszczÍdnoúci energii. Jakiekolwiek wydarzenie na niøszych poziomach piramidy ma wp≥yw na jej wyøsze warstwy. Na skutek róønych klÍsk øywio≥owych (jak np. poøary, powodzie, silne mrozy) lub niszczπcej dzia≥alnoúci cz≥owieka (wylesienia, zatrucia úrodowiska substancjami chemicznymi i niebezpiecznymi odpadami), wiele obszarów dajπcych poøywienie pierwotnym producentom ulega degradacji lub zostaje ca≥kowicie zniszczonych. Prowadzi to z kolei do ograniczenia iloúci poøywienia dla wtórnych konsumentów. Cz≥owiek, bÍdπcy czÍúciπ piramidy pokarmowoenergtycznej, odczuwa te wszystkie niekorzystne zmiany zachodzπce w jej wnÍtrzu. Przebieg zajÍ≤ 1 2 Wyjaúnij uczniom zasady funkcjonowania piramidy pokarmowo-energetycznej pos≥ugujπc siÍ wiadomoúciami zawartymi we wprowadzeniu. Wybierz siedmiu ochotników spoúród uczniów. Niech sami zdecydujπ, jakπ chcπ gra≤ rolÍ – roúlin czy zwierzπt. Moøe to by≤ na przyk≥ad: kapusta, marchew, k≥os pszenicy, jab≥ko, mysz, królik, sokó≥ (alternatywnie, moøna napisa≤ na ma≥ych kartkach nazwy roúlin lub zwierzπt i ochotnicy wylosujπ swoje role). Objaúnij uczniom, którzy bÍdπ grali role roúlin, aby dobrali siÍ parami i zbudowali z rπk krzese≥ko (objaúnienie na rysunku). Wyjaúnij im, øe sπ producentami tworzπcymi pierwszy poziom piramidy pokarmowej. Uczniowie, którzy grajπ role królika i myszy tworzπ drugi poziom piramidy i stanowiπ konsumentów I rzÍdu. Ci ostatni zajmujπ miejsca na krzese≥kach zbudowanych z rπk ochotników – roúlin. Po zajÍciu miejsca siedzπcego konsumenci I rzÍdu tworzπ krzese≥ka dla nastÍpnych. Teraz zaproú soko≥a, aby zajπ≥ miejsce na krzeúle stworzonym przez mysz i królika. Sokó≥, jako drapieønik, jest konsumentem ostatniego rzÍdu. To samo ≤wiczenie moøna przeprowadzi≤ w innym wariancie: • Objaúnij uczniom, którzy bÍdπ grali role roúlin, aby uklÍkli obok siebie na pod≥odze i mocno oparli siÍ o niπ d≥oÒmi, stykajπc siÍ jednoczeúnie ramionami. • Uczniowie, którzy grajπ role królika i myszy klÍkajπ na plecach swoich kolegów, opierajπc siÍ d≥oÒmi o ich ramiona tak, by na plecach kaødego z uczniów w dolnym rzÍdzie byli oparci tylko jednym kolanem i jednπ rÍkπ. Teraz zaproú soko≥a, aby zajπ≥ miejsce na plecach myszy i królika. 3 Zadaj nastÍpujπce pytania: • Co by siÍ sta≥o, gdyby nie by≥o wystarczajπcej liczby ochotników grajπcych role roúlin? • Co by siÍ sta≥o, gdyby ktoú “wypad≥” z piramidy? 4 W drugim etapie gry do piramidy pokarmowej moøna w≥πczy≤ cz≥owieka. Skorzystaj z ilustracji przedstawiajπcej piramidÍ pokarmowo-energetycznπ z nastÍpnej strony. 36 Piramida pokarmowo-energetyczna Zaleønoúci pokarmowe Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy Zaleønoúci pokarmowe DO LEKCJI Piramida pokarmowo-energetyczna 37 2 Róønorodnoú≤ biologiczna Dopuszczalna pojemnoú≤ ekosystemu i ch≥onnoú≤ úrodowiska autor: Kliment Mindjov (Prezentacja opisana poniøej zosta≥a zapoøyczona z podrÍcznika dla nauczycieli “Connections”) Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Rozwój, wzrost i przyroda majπ swoje ograniczenia. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna; czÍú≤ zajÍ≤ na zewnπtrz • ∆wiczenie 1. – woda, ma≥a i duøa szklanka, wiadro • ∆wiczenie 2. – nie potrzeba øadnych materia≥ów Godzina wychowawcza, edukacja ekologiczna, biologia. Pokazanie istnienia nieprzekraczalnych granic w przyrodzie Prezentacja, dyskusja Wprowadzenie W przyrodzie pojemnoú≤ dopuszczalna oznacza maksymalnπ liczbÍ organizmów mogπcych øy≤ w jednym miejscu. G≥ównymi czynnikami decydujπcymi o niej sπ: dostÍpnoú≤ wody, øywnoúci, úwiat≥a, schronienia i rozmiar zajmowanego terenu. PojÍcie pojemnoúci dopuszczalnej stosuje siÍ do wszystkich istot øywych, ale to ludzie przystosowujπ siÍ ≥atwiej niø roúliny i zwierzÍta do szybko zmieniajπcych siÍ warunków úrodowiska. Pojemnoú≤ dopuszczalna danego ekosystemu moøe siÍ zmienia≤ w zaleønoúci od pór roku i zmian majπcych zwiπzek z naturalnymi klÍskami øywio≥owymi (powodziami, burzami, zniszczeniami spowodowanymi mrozami itd.). Dzia≥ania cz≥owieka majπ duøy wp≥yw na dopuszczalnπ pojemnoú≤, ch≥onnoú≤ úrodowiska. Przebieg zajÍ≤ Przedyskutuj koncepcjÍ ch≥onnoúci úrodowiska z uczniami. Wyjaúnij definicje zaprezentowane poniøej. Skorzystaj z tablicy lub duøych arkuszy papieru, zapisz podstawowe czynniki determinujπce dopuszczalnπ pojemnoú≤ ekosystemu. ∆wiczenie 1 Zaprezentuj nastÍpujπce doúwiadczenie. Nape≥nij wodπ duøπ szklankÍ. Wyjaúnij, øe jest to wyobraøenie ekosystemu, w którym øyjπ róøne roúliny i zwierzÍta (drzewa, owady, gryzonie itd.). Ze wzglÍdu na organizmy w nim øyjπce ekosystem ma ograniczonπ pojemnoú≤. Zacznij przelewa≤ wodÍ z wiÍkszej szklanki do mniejszej. Kiedy mniejsza szklanka zostanie nape≥niona do po≥owy, zapytaj, czy ciπgle jeszcze jest tam miejsce dla organizmów zwierzÍcych. Kontynuuj nalewanie wody do chwili, gdy mniejsza szklanka zostanie nape≥niona po brzegi. Zapytaj, czy granica pojemnoúci tego ekosystemu zosta≥a osiπgniÍta? Nadal wlewaj wodÍ do ma≥ej szklanki, trzymajπc jπ nad wiadrem. Zapytaj uczniów, czy pojemnoú≤ ekosystemu zosta≥a przekroczona. Co siÍ dzieje z nadmiarem wody? W jaki sposób odnosi siÍ to do równowagi w ekosystemie? Wyjaúnij, øe w przyrodzie panuje nastÍpujπca regu≥a: jeúli liczba zwierzπt w danym ekosystemie przekroczy jego pojemnoú≤, to zwierzÍta muszπ albo opuúci≤ dane úrodowisko, albo wymrze≤. 38 Dopuszczalna pojemnoú≤ ekosystemu, ch≥onnoú≤ úrodowiska 2 Róønorodnoú≤ biologiczna ∆wiczenie 2 Zadaj uczniom nastÍpujπce pytania i, pamiÍtajπc o podstawowych czynnikach zwiπzanych z ch≥onnoúciπ ekosystemu, rozpocznijcie dyskusjÍ: 1 • Ile osób mieszka w twoim domu? Czy jest moøliwe zwiÍkszenie liczby mieszkaÒców (w blokach, domkach jednorodzinnych, namiotach, itd.)? • Co dzieje siÍ jesieniπ z ptakami wÍdrownymi? Dlaczego odlatujπ na po≥udnie, do ciep≥ych krajów? • Co dzieje siÍ z trawπ w zimie i jak sobie wtedy radzπ zwierzÍta roúlinoøerne? • Dlaczego niektóre zwierzÍta zapadajπ w sen zimowy? 2 ZachÍ≤ uczniów do podania innych przyk≥adów. Mogπ by≤ powiπzane z nastÍpujπcymi przypadkami: • Jeúli któryú z uczniów ma w domu akwarium, zapytaj go, czy moøna bez koÒca zwiÍksza≤ liczbÍ øyjπcych w nim rybek? • Co siÍ stanie, jeúli las, w którym øy≥o wiele ptaków, sp≥onie? Co stanie siÍ z ptakami wodnymi, gdy osuszone zostanπ tereny podmok≥e? • Czy moøna bez koÒca zwiÍksza≤ produkcjÍ warzyw, mleka, miÍsa i skór czy futer? • Czy moøliwe jest sadzenie drzew owocowych w odleg≥oúci jednego metra od siebie? Czy moøliwe jest hodowanie 250 krów w gospodarstwie przewidzianym dla 50 krów? 3 Wyciπgnij wniosek, øe w przyrodzie istniejπ granice, które nie mogπ zosta≤ przekroczone. Kontynuacje Poproú uczniów, by pomyúleli i podjÍli dyskusjÍ z rodzicami na temat tego, czy moøliwy jest ciπg≥y, nieograniczony rozwój waszej lokalnej spo≥ecznoúci? Dopuszczalna pojemnoú≤ ekosystemu, ch≥onnoú≤ úrodowiska 39 3 Róønorodnoú≤ biologiczna Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki autorzy: Ma≥gorzata Cydeyko, Izabela Majstruk, Barbara Kekusz, Honorata Waszkiewicz Szczegó≥y Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody “...Czy kiedyú historycy powiedzπ: mimo geniuszu, poszli na dno z powodu braku wody, powietrza i zdolnoúci przewidywania?” U Thant, by≥y Sekretarz Generalny ONZ 1 wyjúcie w teren (czas trwania samych badaÒ - 2 godziny lekcyjne), 1 lekcja na wprowadzenie i opracowanie wyników); ponadto (w miarÍ moøliwoúci) jeden wyjazd jednodniowy. Wiosna (kwiecieÒ-maj) 3 róøne punkty badawcze w dolinie rzeki, blisko miejsca zamieszkania: • dziki brzeg zakola rzeki (starorzecze). • punkt w pobliøu zrzutu úcieków miejskich, wybetonowany fragment brzegu rzeki. • punkt badawczy w innym biegu rzeki; (np.: jeúli mieszkamy w úrodkowym biegu rzeki, wtedy do badaÒ porównawczych wybieramy dolny lub górny bieg rzeki). Ponadto ( w miarÍ moøliwoúci): • muzeum przyrodnicze lub regionalne, dysponujπce informacjami o przesz≥oúci rzeki (geomorfologia, zmiany w sk≥adzie gatunkowym organizmów zasiedlajπcych rzekÍ). • pracownia biologiczna, geograficzna i informatyczna. Przybory do pisania i kreúlenia, mapa topograficzna 1:10 000, atlasy i przewodniki do oznaczania roúlin i zwierzπt, zestawy do obserwacji bezkrÍgowców, zestawy do badania jakoúci gleby i wody, mikroskopy, magnetofon, lornetka, lupy, sita, s≥oiki, czerpaki, pincety, karty pracy. Biologia, geografia, informatyka • Uúwiadomienie uczniom potrzeby zachowania róønorodnoúci biologicznej rzeki p≥ynπcej przez najbliøszπ okolicÍ. • Zapoznanie uczniów z metodami dokonywania oceny jakoúci badanego úrodowiska. • Kszta≥towanie umiejÍtnoúci wykorzystania technik komputerowych do zbierania, gromadzenia i przetwarzania informacji, dotyczπcych badanego úrodowiska. Wyk≥ad, dyskusja, prezentacja, obserwacje i badania terenowe wg za≥πczonych kart pracy. Wprowadzenie Omów znaczenie, zagroøenia i ochronÍ bioróønorodnoúci w úwietle miÍdzynarodowych konwencji (m.in. Ramsarskiej, Paryskiej, Rio de Janeiro – “Szczyt Ziemi”). Poproú uczniów o wyszukanie informacji w Internecie i w encyklopediach multimedialnych oraz zapoznanie siÍ z fachowπ literaturπ na ten temat. Przebieg zajÍ≤ 40 1 Zorganizuj zajÍcia terenowe w trzech punktach rzeki, zgodnie z instrukcjπ w pkt. Miejsce. Podziel uczniów na 4 zespo≥y i rozlosuj wúród nich tematy kart pracy: woda, gleba, roúliny, zwierzÍta. Wzory kart pracy wraz z zadaniami dla poszczególnych zespo≥ów zosta≥y zamieszczone na koÒcu scenariusza. 2 Pole≤ uczniom opracowanie wyników badaÒ – analizÍ jakoúciowπ i iloúciowπ róønorodnoúci gatunkowej rzeki w formie diagramów i wykresów (z uøyciem komputera) oraz plakatów. ZachÍ≤ uczniów do zbierania dodatkowych informacji na wybrane tematy, wyjaúniajπce uzyskane wyniki. Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki 3 Zorganizuj jednodniowπ wycieczkÍ do üróde≥ lub ujúcia rzeki, by porówna≤ róønorodnoú≤ ekosystemów i warunków øycia organizmów zwiπzanych z rzekπ oraz pozna≤ jej zmiennoú≤: geomorfologicznπ, szaty roúlinnej i zwierzÍcej na przestrzeni dziejów doliny. Ωród≥em ciekawych informacji moøe by≤ muzeum przyrodnicze lub regionalne (np. Muzeum Przyrodnicze w Kazimierzu Dolnym jest skarbnicπ wiedzy o Wiúle). 3 Róønorodnoú≤ biologiczna Kontynuacje We wspó≥pracy z organizacjπ ekologicznπ przygotujcie kampaniÍ na rzecz ochrony bioróønorodnoúci rzeki, zakoÒczonπ wys≥aniem oficjalnego pisma do lokalnych w≥adz. Przypadki: OØYWIANIE RZEK “Rzeki w krajach Unii Europejskiej oraz kandydujπcych do Unii bÍdπ musia≥y by≤ poddane rewitalizacji, tzn. przywróceniu do bardziej naturalnego stanu, w celu spe≥nienia nowych norm gospodarki wodnej przyjÍtych przez w≥adze paÒstw Unii, a zawartych w Ramowej Dyrektywie Wodnej. Mimo øe powaøne niegdyú zanieczyszczenie uleg≥o zmniejszeniu, to nadal stan wiÍkszoúci rzek Europy w znacznym stopniu odbiega od ich ekologicznego potencja≥u. Obecnie wyzwaniem jest stworzenie w europejskich rzekach warunków dla wszelkich form øycia, które dawniej w nich wystÍpowa≥y” – powiedzia≥a Jane Madwick, Dyrektor Europejskiego Programu Wód åródlπdowych WWF. Przyczynami takiej sytuacji sπ: kanalizacja, zapory, osuszanie terenów zalewowych, nadmierny pobór wody, zrzut úcieków przemys≥owych, niedostateczne oczyszczanie oraz intensywne nawoøenie. Marta KaczyÒska, Oøywianie europejskich rzek, Biuletyn Ekologiczny PKE OG, Nr 6/2001 Wobec takiej sytuacji szczególnego wymiaru nabiera walka o zachowanie róønorodnoúci Wis≥y – najwiÍkszej dzikiej rzeki w Europie – a takøe jej znaczenie w ekosystemie Polski i Europy oraz jej roli historycznej i cywilizacyjnej. Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki 41 Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy Karta pracy grupy I – WODA ∆wiczenie 1. 1 2 Okreúlanie jakoúci wody w rzece wed≥ug wybranych wskaüników lub z wykorzystaniem indeksu biotycznego rzeki. Wykorzystaj wzór karty pracy dla grupy badajπcej czystoú≤ wód zamieszczonej w scenariuszu “Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie” na stronie 53. ∆wiczenie 2. Zanieczyszczanie wód. 1 2 StopieÒ zanieczyszczenia wód moøna okreúli≤ metodami chemicznymi, albo proúciej obserwujπc zwierzÍta øyjπce w danym zbiorniku. 3 Aby okreúli≤ indeks biotyczny, naleøy: zidentyfikowa≤ zwierzÍta, zapisa≤ ich nazwy, znaleü≤ je w tabeli wraz z odpowiadajπcπ im liczbπ punktów (zob. tabela). Jeúli pojawiπ siÍ zwierzÍta nie zamieszczone w tabeli, naleøy je pominπ≤. NastÍpnie naleøy podsumowa≤ punkty i obliczy≤ úredniπ, dzielπc sumÍ punktów przez liczbÍ znalezionych grup zwierzπt. 4 Otrzymany wynik to indeks biotyczny. Powinien mieúci≤ siÍ w granicach od 0 (brak øycia) do 10 (bogactwo øycia w czystym górskim strumieniu, ale uzyskanie maksymalnego wyniku jest ma≥o prawdopodobne). Im wyøsza liczba punktów, tym czystsza jest woda. OcenÍ stanu zanieczyszczenia wód na podstawie obecnoúci okreúlonych grup zwierzπt nazywa siÍ indeksem biotycznym. Kaødemu zwierzÍciu obecnemu w próbce przypisuje siÍ odpowiedniπ liczbÍ punktów (zob. tabela). ZwierzÍtom, które sπ wraøliwe na zanieczyszczenia, przypisuje siÍ wiÍkszπ liczbÍ punktów, natomiast odporniejszym mniejszπ liczbÍ punktów. INDEKS BIOTYCZNY – TABELA Grupa zwierzπt/liczba punktów Woda czysta Przytuliki strumieniowe – 8 Larwy úwitezianek – 8 Larwy waøek róønoskrzyd≥ych – 8 Larwy widelnic – 10 Larwy jÍtek grzebiπcych – 10 Woda o úredniej czystoúci Woda zanieczyszczona Wodopójki – 4 Skπposzczety – 1 Wirki (wyp≥awki) – 4 Larwy ochotkowatych – 2 Larwy wielkoskrzyd≥ych – 4 Pijawki – 3 Poúlizgi – 5 ålimaki – 3 Nartniki – 5 P≥oszyce szare – 5 Wioúlaki mniejsze – 5 Wioúlaki wiÍksze – 5 Larwy jÍtek sp≥aszczonych – 10 Larwy koziu≥kowatych – 5 Raki – 10 Larwy meszek – 5 Groszkówki – 3 Larwy bzygowatych – 3 Równonogi (oúliczka) – 3 Larwy chruúcików bezdomkowych – 5 Wodne chrzπszcze – 5 Larwy innych waøek równoskrzyd≥ych – 6 Larwy jÍtek p≥ywajπcych – 6 Szczeøuje – 6 Obunogi (kie≥ø) – 6 Larwy chruúcików øyjπce w domkach – 7 Przy rozpoznawaniu i oznaczaniu zwierzπt skorzystajcie z opracowania W. Engelhardt, Flora i fauna wód úródlπdowych. 42 DO LEKCJI Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki Karta pracy grupy II – GLEBA 1 Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy ∆wiczenie 1. Okreúlanie sk≥adu mineralnego gleby. Wykorzystaj wzór karty pracy dla grupy badajπcej czystoú≤ gleby zamieszczonej w scenariuszu “Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie” na stronie 55. Ustal, jaka jest geneza ska≥y macierzystej w sπsiedztwie koryta rzeki i w miejscach dalej usytuowanych. Wykorzystaj do tego mapÍ topograficznπ, geologicznπ i geomorfologicznπ. 2 OceÒ zróønicowania stÍøenia pH gleby na badanym obszarze. Karta pracy grupy III – ZWIERZTA 1 ∆wiczenie 1. Opracujcie “mapÍ” terenu. Spróbujcie 2 ∆wiczenie 2. Ustalcie najlepsze wed≥ug Was metody okreúlania, jakie zwierzÍta zamieszkujπ dany teren. Mogπ to by≤: okreúli≤, czy teren jest jednorodny, czy teø moøna w nim wyróøni≤ róøne strefy. Jeúli teren jest zróønicowany, spróbujcie nazwa≤ i scharakteryzowa≤ poszczególne strefy (np. strefa zaroúli, ≥πka, piaszczysty brzeg, betonowy chodnik, woda, itp.) • obserwacje bezpoúrednie (pamiÍtajcie o zachowaniu ciszy), • obserwacje tropów i úladów zwierzπt, • nagrywanie g≥osów zwierzπt, • pobieranie próbek wody i bentosu (organizmów roúlinnych i zwierzÍcych zamieszkujπcych dna zbiorników wodnych) z rzeki, • inne, wymyúlone przez Was. 3 4 Prowadücie obserwacje w grupach co najmniej dwuosobowych. PamiÍtajcie o wykorzystaniu aparatów fotograficznych, magnetofonów, lup i kluczy do oznaczania gatunków. 5 6 Uzupe≥nijcie i zweryfikujcie wyniki obserwacji, korzystajπc z materia≥ów üród≥owych. Zanotujcie wyniki obserwacji, pamiÍtajπc o podawaniu dok≥adnych informacji: miejsce wystÍpowania (moøecie zaznaczy≤ na mapce), liczba zaobserwowanych okazów, ich wielkoú≤, p≥e≤ itp. Jeúli nie znacie nazwy okazu, starajcie siÍ go opisa≤, narysowa≤, zrobi≤ zdjÍcie, nagra≤ wydawane przez okaz düwiÍki, tak, aby póüniej moøna by≥o ustali≤, jakie to zwierzÍ. Opracujcie wnioski. DO LEKCJI Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki 43 Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy Karta pracy grupy IV – ROåLINY ∆wiczenie 1. Identyfikowanie zbiorowisk roúlinnych doliny rzeki. 1 Naszkicujcie odrÍcznie schematyczny przekrój poprzeczny przez dolinÍ rzeki w miejscu, gdzie siÍ obecnie znajdujecie. Zaznaczcie na nim metodπ sygnatur dajπce siÍ wed≥ug Was wyróøni≤, wystÍpujπce tam róøne zbiorowiska roúlinne (mogπ to by≤ ≥πki, zaroúla zielne, zaroúla krzewiaste, las lub teø miejsca pozbawione roúlinnoúci, jak drogi, chodniki itp.). Moøecie do≥πczy≤ fotografie tych zbiorowisk. 2 3 4 Zaznaczcie na mapce przypuszczalny najniøszy i najwyøszy w roku poziom wody w dolinie. Lp. Korzystajπc z kluczy i atlasów spróbujcie zidentyfikowa≤ gatunki drzewiaste i krzewiaste tworzπce te zbiorowiska. Dopiszcie ich nazwy do legendy mapki (w tabelce). Spróbujcie okreúli≤, czy drzewostan w tych miejscach jest w jednym wieku, czy teø jest wielowiekowy. Czy wiele jest m≥odych okazów drzew? Oznaczenie na mapce Robocza nazwa zbiorowiska Gatunki drzew i krzewów Struktura drzewostanu – jednowiekowa czy róønowiekowa 1 2 ... 5 Korzystajπc z literatury nazwijcie odpowiednio wyodrÍbnione przez siebie zbiorowiska (pomocny bÍdzie ich sk≥ad gatunkowy oraz miejsce ich wystÍpowania w dolinie). Porównajcie swoje wyniki z naturalnym wystÍpowaniem zbiorowisk roúlinnych w dolinie rzeki. 6 O jakiej kondycji i pochodzeniu zbiorowiska moøe úwiadczy≤ zaobserwowana przez Was struktura wiekowa drzewostanu? ∆wiczenie 2. Okreúlanie róønorodnoúci flory w dolinie rzeki. 1 Lp. Przygotowane wczeúniej kó≥ko druciane umieú≤cie przypadkowo na ziemi w kaødym z wyróønionych przez siebie zbiorowisk. Policzcie, ile gatunków róønych roúlin siÍ tam znajduje. Wyniki zapiszcie w tabeli. Symbol lub nazwa zbiorowiska Liczba gatunków w próbie 1 2 ... 44 DO LEKCJI Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki Karta pracy grupy IV – ROåLINY (c.d.) 2 3 Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy Przeprowadücie analogiczne badania w okolicy szko≥y (najlepiej w miejscach o podobnej roúlinnoúci). Porównajcie wyniki pomiarów w dolinie rzeki i na terenie miasta. Jakie moøecie wyciπgnπ≤ wnioski? ∆wiczenie 3. Wyszukiwanie obcych gatunków roúlin w dolinie rzeki. 1 2 Korzystajπc z kluczy i atlasów zapoznajcie siÍ z wyglπdem zewnÍtrznym nastÍpujπcych roúlin: klonu jesionolistnego, naw≥oci kanadyjskiej, rdestu ostrokoÒczystego. Postarajcie siÍ odnaleü≤ te roúliny na badanym przez siebie terenie. Jeúli tam rosnπ, to zaznaczcie miejsca ich wystÍpowania na mapce oraz okreúlcie przybliøonπ liczebnoú≤ tych roúlin. Zapiszcie wyniki w tabelce. Nazwa roúliny WystÍpowanie na badanym terenie (tak/nie) Liczebnoú≤ gatunku w danym miejscu (pojedyncze okazy/ liczne okazy/okazy zajmujπce ca≥e p≥aty terenu Klon jesionolistny Naw≥o≤ kanadyjska Rdest ostrokoÒczysty 3 Jakie wnioski moøecie wyciπgnπ≤ z przeprowadzonych obserwacji? DO LEKCJI Bioróønorodnoú≤ w dolinie rzeki 45 4 Róønorodnoú≤ biologiczna W leúnym skarbcu autorzy: Anna Gajer, Miros≥awa åliwka, Honorata Waszkiewicz Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Lasy stanowiπ niezbÍdny czynnik równowagi ekologicznej i siedlisko wielu dzikich gatunków roúlin i zwierzπt. 3 jednodniowe wyjazdy,1 godzina lekcyjna i czas na wykonanie prac domowych. Wiosna lub wczesna jesieÒ Nadleúnictwo (gospodarstwo szkó≥karskie), las, Leúny Bank Genów, sala lekcyjna Zielniki, atlasy i przewodniki do oznaczania roúlin i zwierzπt, nasiona i sadzonki drzew leúnych, materia≥y do zajÍ≤ plastycznych, karty pracy Biologia, geografia, lekcja wychowawcza • Poznanie róønorodnoúci biologicznej lasów w najbliøszej okolicy oraz zasad funkcjonowania ca≥ego leúnego ekosystemu. • Podejmowanie dzia≥aÒ majπcych na celu ochronÍ i odtwarzanie zasobów leúnych najbliøszej okolicy z uwzglÍdnieniem koniecznoúci zachowania równowagi biologicznej. Obserwacja, pokaz, pogadanka, metody badawcze, prelekcja, zabawy i gry dydaktyczne Wprowadzenie Las od najdawniejszych czasów øywi≥, chroni≥, dostarcza≥ ludziom budulca i opa≥u. W obecnych czasach, kiedy zagroøenie úrodowiska przyrodniczego wzrasta w zastraszajπcym tempie, walory ekologiczne lasów sπ wprost nieocenione. Drzewostany regulujπ stosunki wodne, sπ znakomitym filtrem zanieczyszczeÒ powietrza, produkujπ tlen oraz fitoncydy, oczyszczajπce powietrze z chorobotwórczych drobnoustrojów, a takøe dodatnio je jonizujπ. Aby lasy mog≥y pe≥ni≤ te funkcje, naleøy zachowa≤ ich bogactwo gatunkowe, zachowa≤ ich bioróønorodnoú≤. Przebieg zajÍ≤ 1 Korzystajπc z informacji zawartych we Wprowadzeniu oraz w podanych niøej Przypadkach Systemy leúne i Lasy tropikalne, wyjaúnij uczniom znaczenie lasów w przyrodzie oraz to, jak waøne jest zachowanie ich róønorodnoúci biologicznej. Na poczπtku roku szkolnego zorganizuj spotkanie z leúnikiem, który opowie o problemach ochrony zasobów leúnych w najbliøszej okolicy. 2 ∆wiczenie 1. Jesieniπ zorganizuj wyprawÍ do najbliøszego lasu. Spróbujcie ustali≤, jakie gatunki decydujπ o specyfice tego ekosystemu. Zwró≤ uwagÍ uczniów na niepowtarzalnoú≤ mozaiki zbiorowisk roúlinnych i ich znaczenie dla zachowania pierwotnego krajobrazu oraz równowagi biologicznej ekosystemu. Roúliny wskaünikowe (bioindykatory) informujπ nas o warunkach úrodowiskowych i czynnikach wp≥ywajπcych na rozwój roúlin. Zasiedlajπ one úrodowiska, w których spe≥nione sπ ich potrzeby dotyczπce iloúci sk≥adników pokarmowych, stosunków wodnych, miÍdzygatunkowych, itp. Po przedstawieniu kilku gatunków roúlin wskaünikowych (np. szczaw polny, koniczyna polna, sporek wiosenny, tomka oúcista, k≥osówka miÍkka, fio≥ek trójbarwny wskazujπ silne zakwaszenie gleby, pokrzywa wskazujÍ glebÍ bogatπ w azot, rozchodnik glebÍ suchπ, a olcha wilgotnπ), zachÍ≤ uczniów, by u≥oøyli indywidualnπ listÍ roúlin wskaünikowych wg podanego wzoru. 46 W leúnym skarbcu Znajdücie roúlinÍ, która wskazuje: • kierunki úwiata, • duøπ wilgotnoú≤ gleby, • skπd najczÍúciej wiejπ wiatry, • ubogπ glebÍ, • duøe nas≥onecznienie, • porÍ zbierania nektaru, • duøe zacienienie, • obecnoú≤ owadów, • porÍ roku, • rozsiewanie nasion przez wiatr, • porÍ dnia, • dobre miejsce do rozwoju grzybów, np. kozaków. 4 Róønorodnoú≤ biologiczna • czy zbliøa siÍ deszcz, 3 Na wiosnÍ zorganizuj wycieczkÍ do Leúnego Banku Genów (taki bank znajduje siÍ w SÍkocinie pod Warszawπ – Instytut Badawczy Leúnictwa oraz w Kostrzycy; warto teø zwiedzi≤ banki nasion roúlin uprawnych w Radzikowie i flory polskiej w Ogrodzie Botanicznym PAN w Powsinie pod Warszawπ. Podobny oúrodek zosta≥ za≥oøony takøe w Rudach Raciborskich w województwie úlπskim, po ogromnym poøarze lasów raciborskich w 1992 r., w celu rekultywacji zniszczonych terenów leúnych,). Podczas wyjazdu uczniowie bÍdπ mieli okazjÍ pozna≤ metody selekcjonowania nasion drzew leúnych, pozna≤ sposoby przechowywania nasion gatunków posiadajπcych szczególnie cenne geny dla zachowania i odtworzenia puli genowej leúnego ekosystemu, a takøe pozyskajπ nasiona leúnych drzew do szkolnej pracowni wraz z informacjπ o upodobaniach siedliskowych poszczególnych gatunków. Po powrocie podejmijcie próbÍ wyhodowania sadzonek z otrzymanych nasion. Obserwujcie ich wzrost. Zastanówcie siÍ, ile lat up≥ynie zanim osiπgnπ takie rozmiary jak drzewa w lesie. 4 NastÍpne zajÍcia zorganizuj w najbliøszym gospodarstwie szkó≥karskim, w którym uczniowie bÍdπ mogli zapozna≤ siÍ z zasadami gospodarki leúnej na danym terenie oraz zasadami odtwarzania lasu o w≥aúciwym sk≥adzie gatunkowym dla danego siedliska. By≤ moøe poznacie równieø sposoby pozyskiwania nasion do reprodukcji szczególnie cennych gatunków. Jeúli bÍdzie to moøliwe, weücie równieø udzia≥ w sadzeniu lasu. BÍdzie to okazja, by praktycznie zapozna≤ siÍ z w≥aúciwym sposobem sadzenia sadzonek i zaobserwowania jak powstaje las. Poproúcie o kilka sadzonek do ogrodu szkolnego. Po powrocie posadücie otrzymane sadzonki w odpowiednio wybranych miejscach. Obserwujcie ich wzrost, porównujπc ze wzrostem sadzonek uzyskanych z nasion. 5 Zaproponuj uczniom u≥oøenie regulaminu dla mieszkaÒców, korzystajπcych z leúnych zasobów, z wyjaúnieniem, czego nie naleøy robi≤ i dlaczego, np. nie niszczy≤ grzybni w trakcie zbierania grzybów, nie zrywa≤ bagna zwyczajnego, bo jest prawnie chronione i wcale, wbrew powszechnej opinii nie niszczy moli, nie zrywa≤ wid≥aków na Zielone åwiπtki, bo jest ich coraz mniej i sπ chronione, nie wygrabia≤ úció≥ki leúnej i mchu, bo niszczy siÍ delikatnπ warstwÍ ochronnπ gleby oraz siedliska wielu cennych dla zachowania równowagi biologicznej gatunków roúlin i zwierzπt. ChÍtni uczniowie mogπ przygotowa≤ prelekcjÍ lub prezentacjÍ komputerowπ na ten temat i przedstawi≤ jπ na zebraniu rodziców, na zebraniu wiejskim, w formie odczytu w klubie osiedlowym itp. W leúnym skarbcu 47 4 Róønorodnoú≤ biologiczna Kontynuacje Kontynuujπc wspó≥pracÍ z nadleúnictwem, nawiπzanπ podczas sadzenia lasu, zaproponujcie wykonanie tablic informacyjnych na temat jak naleøy postÍpowa≤, by chroni≤ leúne zasoby. Moøe to by≤ jeden z elementów úcieøki dydaktycznej. To przedsiÍwziÍcie bÍdzie siÍ wiπza≥o z nak≥adami finansowymi, czÍú≤ z nich moøe pokry≤ nadleúnictwo, a resztÍ spróbujcie zdoby≤ w formie gotowych materia≥ów oraz pracy spo≥ecznej. Zainteresujcie swoim pomys≥em rodziców, na pewno chÍtnie pomogπ. Zastanówcie siÍ, czy na úwiÍta Boøego Narodzenia lepiej kupi≤ tradycyjnπ choinkÍ ciÍtπ, czy ukorzenione, øywe drzewko w doniczce, które na wiosnÍ moøna posadzi≤ w ogrodzie, na dzia≥ce czy na podwórzu. Przypadki: SYSTEMY LEåNE “Wielka czÍú≤ pradawnych lasów zosta≥a zniszczona przez ludzi, a duøπ czÍú≤ posadzi≥ cz≥owiek. Z lasów naturalnych przez stosowanie gospodarki leúnej powsta≥y lasy uøytkowe. Oznacza to, øe te gatunki drzew, które nie przedstawiajπ wartoúci dla gospodarki leúnej sπ eliminowane. Zamiast nich sadzi siÍ gatunki szybko rosnπce, dajπce duøy przyrost masy i w konsekwencji duøy zysk. Przyk≥adem tego sπ Niemcy. Jeszcze przed 150 laty drzewa liúciaste stanowi≥y 2/3 drzewostanu, a drzewa szpilkowe (iglaste) pozosta≥π czÍú≤. Dziú ten stosunek jest odwrotny. Drzewa iglaste rosnπ szybciej niø drzewa liúciaste. W basenie Morza åródziemnego sπ topole, które bÍdπ przeniesione do lasów eukaliptusowych lub tekowych do tropiku, w charakterze producentów drewna. W takich monokulturach leúnych, szkodniki opanowujπ okreúlone drzewa. Zaatakowane drzewa najczÍúciej sπ opylane úrodkami zwalczajπcymi zarówno owady poøyteczne jak i szkodliwe. W lesie pozostaje niewiele gatunków zwierzπt, nie moøe wiÍc by≤ mowy o bioróønorodnoúci. Istnieje jednak i inny sposób zalesiania. W ostatnich latach coraz czÍúciej sadzi siÍ lasy mieszane, w których obok siebie rosnπ róøne gatunki drzew. Mimo, øe dotychczas lasy by≥y siedmiokrotnie szybciej wycinane i wypalane niø sadzone na nowo, istnieje pewna nadzieja. Na ca≥ej Ziemi ludzie dochodzπ do wniosku, øe drzewa i woda stanowiπ o urodzajnoúci i øyciu, øe powstrzymujπ pustynnienie i poprawiajπ klimat. Dlatego wszÍdzie, w Turcji, w Etiopii, w strefie Sahelu, w Chinach sadzone sπ nowe lasy. Pierwszym, który w Polsce zwróci≥ uwagÍ na potrzebÍ prowadzenia planowej gospodarki leúnej by≥ Krzysztof Klug, autor dzie≥a “Roúlin poøytecznych utrzymanie, rozmnoøenie i zuøycie” z 1778 r.” Barbara Veit, Christine Wolfrum, Ksiπøka o lesie, PKE, Kraków 1995 Przypadki: LASY TROPIKALNE “Wilgotne lasy tropikalne sπ najbogatszym pod wzglÍdem liczby gatunków biomem na úwiecie. Na 7 % sta≥ego lπdu jaki wspó≥czeúnie zajmujπ, øyje wiÍcej niø po≥owa wszystkich znanych gatunków roúlin i zwierzπt, 80 % wszystkich owadów i prawie 90 % naczelnych. Jednoczeúnie jest to biom o najwiÍkszej róønorodnoúci biologicznej – nigdy nie dominuje tu jeden gatunek. CzÍsto trzeba przewÍdrowa≤ 400 m w linii prostej by natknπ≤ siÍ na nastÍpny okaz tego samego wspó≥dominujπcego gatunku. Moøna jednak przypuszcza≤, øe liczne gatunki sk≥adajπce siÍ na ten bogaty ekosystem zniknπ na zawsze z biosfery, zanim botanicy i zoologowie zdπøπ je opisa≤. åwiat traci dzisiaj od 35-40 mln ha lasu tropikalnego co trzy lata. Jest to obszar wiÍkszy od powierzchni Polski. Przyroda traci tym samym, z jednej strony, potÍøny potencja≥ genetyczny, z drugiej zaú naturalnπ obronÍ przeciw stepowieniu i pustynnieniu.” Katarzyna Wypcho≥, Wilgotne lasy tropikalne, Biuletyn Ekologiczny PKE OG, Nr 6/2001 48 W leúnym skarbcu Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? 5 Róønorodnoú≤ biologiczna autorzy Anna Talik, Honorata Waszkiewicz Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Nawet w duøych miastach moøna obserwowa≤ naturÍ! 4 razy w cyklu: 1 godzina lekcyjna na wprowadzenie zagadnienia, 3-4 godziny obserwacji i badaÒ w terenie, 2 godziny zajÍ≤ podsumowujπcych Wiosna lub jesieÒ Park miejski, teren przy szkole, teren nad rzekπ lub ogródki dzia≥kowe Przybory do pisania i kreúlenia, mapa topograficzna 1:10 000, atlasy i przewodniki do oznaczania roúlin i zwierzπt, zestawy do obserwacji bezkrÍgowców, zestawy do badania jakoúci gleby i wody, mikroskopy, magnetofon, lornetka, lupy, sita, s≥oiki, czerpaki, pincety, szalki Petriego, bia≥e kuwety, karty pracy Biologia, geografia • Poznanie róønorodnoúci gatunków roúlin i zwierzπt towarzyszπcych cz≥owiekowi. • Dostrzeganie przez uczniów wp≥ywu róønych czynników úrodowiska (zwiπzanych zw≥aszcza z dzia≥alnoúciπ cz≥owieka), na róønorodnoú≤ form biologicznych wystÍpujπcych w miastach. Dyskusja, obserwacje i badania terenowe, metoda praktycznego dzia≥ania, burza mózgów. Wprowadzenie Dzika przyroda, zajmujπca pierwotnie tereny dzisiejszych miast, zosta≥a wyparta przez cz≥owieka. Niektóre roúliny i zwierzÍta wyginÍ≥y, niektóre musia≥y szuka≤ nowego schronienia, ale wielka liczba organizmów zdo≥a≥a przystosowa≤ siÍ do zmienionych warunków i nieüle sobie radzi w pobliøu cz≥owieka. Wystarczy, øe znajdπ skrawek ziemi, jakiekolwiek schronienie i poøywienie. Jeúli interesujemy siÍ przyrodπ, poznawanie øycia tych organizmów moøe by≤ fascynujπce! Podczas obserwacji naleøy pamiÍta≤, øe przyroda miasta úciúle zaleøy od úrodowiska, w którym funkcjonuje i ca≥y czas podlega jego niszczπcym dzia≥aniom. Przebieg zajÍ≤ 1 2 Przybliø uczniom zagadnienia bioróønorodnoúci wielkiego miasta. Przedstaw przyk≥ady zróønicowania organizmów w zaleønoúci od warunków úrodowiska naturalnego i zmienionego przez cz≥owieka. Przygotuj uczniów do zajÍ≤ terenowych (przypomnij zasady bezpieczeÒstwa, omów cele i przebieg zajÍ≤), podziel uczniów na 4 zespo≥y i przydziel im zadania do wykonania podczas zajÍ≤ terenowych, rozdaj materia≥y pomocnicze, np. kserokopie Przypadków oraz zaproponuj zapoznanie siÍ z literaturπ fachowπ. Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? 49 5 Róønorodnoú≤ biologiczna 3 ZajÍcia terenowe rozpocznij od zaznaczenia na mapie topograficznej stanowisk badawczych, a nastÍpnie, wykorzystujπc karty pracy, zbadajcie w zespo≥ach róønorodnoú≤ gatunkowπ, jakoú≤ wody, gleby i powietrza na wybranych stanowiskach badawczych oraz sfotografujcie najciekawsze obiekty przyrodnicze oraz przebieg badaÒ. 4 ZajÍcia terenowe moøesz podsumowa≤ w pracowni w nastÍpujπcy sposób: • przedstawiciele grup przedstawiπ sprawozdanie z prac terenowych, • poszczególne zespo≥y wykonajπ plakaty pt. “Nasi najbliøsi sπsiedzi”, wykorzystujπc powiÍkszonπ mapÍ topograficznπ z zaznaczonymi stanowiskami badaÒ kaødej grupy oraz zilustrujπ obserwacje w formie szkiców, rysunków, zdjÍ≤, zestawienia wyników identyfikacji organizmów, • “obserwatorzy” przedstawiπ stanowiska z najwiÍkszπ/najmniejszπ liczbπ obserwowanych organizmów, • grupy “doúwiadczalne” przedstawiπ wyniki badaÒ i w odpowiednich miejscach do≥πczπ do plakatów plakietki, (np. zielone ko≥o – ma≥o zanieczyszczone stanowisko, øó≥te ko≥o – úrednio zanieczyszczone, czerwone – bardzo zanieczyszczone). 5 Zainicjuj dyskusjÍ na temat, które z czynników úrodowiska zadecydowa≥y o takiej liczbie i róønorodnoúci zaobserwowanych organizmów na kaødym ze stanowisk badawczych (zanieczyszczenia, zabudowa, ha≥as, ruch, ukszta≥towanie powierzchni, poøywienie itp.). 6 Uzupe≥nijcie plakaty o wyniki dyskusji, a nastÍpnie u≥óøcie tekst apelu do doros≥ych z wykorzystaniem deklaracji z Rio de Janeiro (1992). Skorzystajcie z metody niedokoÒczonych zdaÒ: • Nie jesteúmy sami ... • Roúliny i zwierzÍta majπ prawo ... • Bez innych organizmów øywych ... • Prawem przysz≥ych pokoleÒ jest ... • Zgodne, harmonijne wspó≥øycie jest koniecznoúciπ, wiÍc ... Kontynuacje Zadanie domowe: Jakie organizmy moøesz spotka≤ we w≥asnym domu, szkole, sklepie? Jaki czynnik sk≥ania je do wspó≥øycia z cz≥owiekiem? Zorganizujcie wystawÍ – apel do rodziców, wykorzystujπc prace wykonane na lekcjach podsumowujπcych: plakaty, zdjÍcia, dokumentacja, tekst apelu do doros≥ych. 50 Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? Przypadki: ROªLINY TOWARZYSZ•CE CZ£OWIEKOWI 5 Róønorodnoú≤ biologiczna “Wszystkie roúliny, które towarzyszπ wiernie cz≥owiekowi, osiedlajπ siÍ zawsze w pobliøu jego siedzib i na zmienionych przez niego siedliskach. Dlatego teø nazywamy je roúlinami synantropijnymi (po grecku syn = z, anthropos = cz≥owiek). W sk≥ad roúlin synantropijnych wchodzi równieø duøo naszych rodzimych gatunków, które na polach i miedzach oraz w pobliøu siedzib ludzkich znalaz≥y swój punkt osiedlenia. Roúliny synantropijne opanowujπ kaødy, nawet najmniejszy skrawek ziemi. Z portów i dworców kolejowych rozprzestrzeniajπ siÍ na sπsiadujπce z nimi ulice i place. “WÍdrujπ” wzd≥uø torów kolejowych i brzegów rzek. Zajmujπ przydroøa, przyp≥ocia, podwórza, úmietniska, ogrody i parki. Miejsca te sπ zazwyczaj bogate w sk≥adniki organiczne, zw≥aszcza zawierajπce azot. Osiedla siÍ na nich wiele gatunków azotolubnych, potrzebujπcych do swego rozwoju duøych iloúci zwiπzków azotowych.”(...) “W miarÍ udoskonalania siÍ gospodarki cz≥owieka, odkrywania nowych lπdów, w miarÍ rozwoju komunikacji wodnej i lπdowej nastÍpujπ dalsze zmiany w pierwotnej roúlinnoúci. Wiele gatunków rodzimej flory, a nawet ca≥e zbiorowiska ginπ wytÍpione przez cz≥owieka. Nap≥ywajπ natomiast stale nowi przybysze. Przybywajπ ze wschodu, zachodu i po≥udnia. Korzystajπ z wszelkich moøliwych úrodków komunikacji. Przywierajπ do butów wÍdrowców, wciskajπ siÍ do sakw podróønych, przyczepiajπ siÍ do ubrania i wraz z cz≥owiekiem przep≥ywajπ bezkresne oceany. Wraz z przesy≥kπ owoców cytrusowych, z pokarmem dla ptaków, materia≥em siewnym, z owocami i nasionami roúlin oleistych, z szczeciπ úwiÒ, we≥nπ owczπ i bawe≥nπ, z transportem drewna.” Zofia Schwarc, Janina Szober – Roúliny towarzyszπce cz≥owiekowi, WSiP, Warszawa 1992 Przypadki: ZIELE— I PY£Y Nad duøymi miastami, szczególnie w upalne, letnie dni, na wysokoúci 80-90 metrów, unosi siÍ warstwa zanieczyszczeÒ, sk≥adajπca siÍ ze ørπcych py≥ów i gazów, i hamujπca pionowy ruch powietrza. Obliczono, øe na kaødy kilometr kwadratowy naszego kraju przypada 7,6 tony py≥ów rocznie, z czego na miasta znacznie wiÍcej! Techniczne rozwiπzania i metody oczyszczania powietrza, stosowane przez cz≥owieka nie zawsze bywajπ skuteczne. Wtedy ratuje nas zieleÒ miejska. Produkuje tlen, wzbogaca powietrze w wilgo≤, zatrzymuje py≥y na blaszkach liúciowych oraz poch≥ania szkodliwe dla cz≥owieka gazy, produkujπc z nich potrzebne zwiπzki organiczne. Jedno 10. letnie drzewo, topola albo brzoza produkuje tyle tlenu, ile potrzebuje jeden cz≥owiek. Ale jeúli trujπcych gazów i py≥ów jest zbyt wiele, zieleÒ umiera. Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? 51 Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy Karta pracy dla grupy oznaczajπcej bioróønorodnoúÊ (Obserwatorów) ImiÍ i nazwisko Stanowisko obserwacji nr ∆wiczenie 1. Przeczytaj dok≥adnie instrukcjÍ do≥πczonπ do materia≥ów pomocniczych, zanotuj, jakie organizmy zobaczy≥eú na stanowisku obserwacji. Roúliny ZwierzÍta Mikroorganizmy ∆wiczenie 2. Rozejrzyj siÍ dooko≥a i wymieÒ elementy úrodowiska (naturalne i kulturowe), wystÍpujπce w badanym rejonie. Elementy naturalne 52 Elementy kulturowe DO LEKCJI Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy Karta pracy dla grupy oznaczajπcej czystoúÊ wód ImiÍ i nazwisko Stanowisko obserwacji nr ∆wiczenie 1. Przeczytaj dok≥adnie instrukcjÍ do≥πczonπ do “zestawu do badania czystoúci wody”. Wykonaj starannie badania 3 kolejnych próbek wody i zanotuj wyniki. Próbka nr Przejrzystoú≤ Kolor Zapach pH 1. 2. 3. ∆wiczenie 2. Rozejrzyj siÍ dooko≥a i wymieÒ elementy úrodowiska (naturalne i kulturowe), wystÍpujπce w badanym rejonie. Elementy naturalne DO LEKCJI Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? Elementy kulturowe 53 Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy Karta pracy dla grupy oznaczajπcej czystoúÊ powietrza ImiÍ i nazwisko Stanowisko obserwacji nr ∆wiczenie 1. Przeczytaj dok≥adnie instrukcjÍ do≥πczonπ do Zestawu do badaÒ czystoúci powietrza, starannie wykonaj badania kolejnych próbek i zanotuj wyniki. Próbka nr Miejsce pobrania Iloú≤ py≥u Kolor Lepkoú≤ 1. 2. 3. ∆wiczenie 2. Rozejrzyj siÍ dooko≥a i wymieÒ elementy úrodowiska (naturalne i kulturowe), wystÍpujπce w badanym rejonie. Elementy naturalne 54 Elementy kulturowe DO LEKCJI Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? Karta pracy dla grupy oznaczajπcej czystoúÊ gleby Róønorodnoú≤ biologiczna Karta pracy ImiÍ i nazwisko Stanowisko obserwacji nr ∆wiczenie 1. Przeczytaj dok≥adnie instrukcjÍ do≥πczonπ do “Zestawu do badaÒ gleby”, starannie wykonaj badania kolejnych próbek i zanotuj wyniki. Próbka nr PH Domieszki materia≥u skalnego, pochodzenia antropogenicznego 1. 2. 3. ∆wiczenie 2. Rozejrzyj siÍ dooko≥a i wymieÒ elementy úrodowiska (naturalne i kulturowe), wystÍpujπce w badanym rejonie. Elementy naturalne DO LEKCJI Czy jesteúmy sami w wielkim mieúcie? Elementy kulturowe 55 Urbanizacja Ha≥as Zagroøenia Odpady Substancje chemiczne Urbanizacja Nasza spo≥ecznoú≤ – przesz≥oú≤ i teraüniejszoú≤ åladami cz≥owieka 59 62 Ha≥as Wszechobecny ha≥as! 65 Odpady Odpady, surowce, úmieci 69 Dar natury: odpady organiczne Drogi i úcieøki aluminium 72 75 Co lepsze? szk≥o – plastik – metal – tkaniny 77 Materia≥y proste i laminaty: papier i “papier”, karton i “karton” Gospodarowanie odpadami Spalanie odpadów 82 84 Substancje chemiczne Ukryte toksyny 89 Baterie – plusy i minusy 93 Karty pracy Ankieta dla uczniów “Na tropie cz≥owieka” 68 ZaklÍte ko≥o 88 Skala düwiÍku Julian Tuwim – Stó≥ 92 64 80 1 Urbanizacja Nasza spo≥ecznoú≤ – przesz≥oú≤ i teraüniejszoú≤ autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Duøe zagÍszczenie ludnoúci na ograniczonej przestrzeni i efekty ich dzia≥aÒ stanowiπ powaøne wyzwanie dla úrodowiska naturalnego. Zmiany w jakoúci úrodowiska miejskiego zosta≥y spowodowane przez dzia≥alnoú≤ cz≥owieka. Duøe zagÍszczenie ludnoúci, moøliwoúci przemieszczania siÍ i styl øycia odzwierciedlajπ siÍ w duøym zapotrzebowaniu przestrzeni, terenów pod zabudowÍ i przep≥ywu wszelkiego rodzaju zasobów. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna ZdjÍcia, rysunki Geografia, godzina wychowawcza, sztuka • Uúwiadomienie, øe ludzkie osiedla podlegajπ zmianom. • Próba oceny zmian zachodzπcych w waszej miejscowoúci. • Uúwiadomienie sobie i innym, øe ludzie, a przede wszystkim dzieci, potrzebujπ miejsca do zabawy i odpoczynku. Dyskusja, wywiad, praca w grupach Nasza spo≥ecznoú≤ – przesz≥oú≤ i teraüniejszoú≤ 59 1 Urbanizacja Wprowadzenie Wystarczajπca iloú≤ poøywienia, wody i schronienia sprawiajπ, øe dane miejsce nadaje siÍ do zamieszkania. Brak wrogów, dzikich zwierzπt i klÍsk øywio≥owych powodujπ, øe dane miejsce nadaje siÍ do zbudowania domu, by zbudowa≤ dom. Tak myúleli nasi przodkowie, kiedy zak≥adali swoje pierwsze osady. Z czasem kilka domów utworzy≥o wieú, wsie urasta≥y w miasteczka, miasteczka w miasta, te zaú w olbrzymie metropolie. Obecnie oko≥o 2/3 populacji w Europie øyje w miastach. W Polsce 62 na 100 osób mieszka w mieúcie. Spo≥ecznoúci miejskie sπ oddzielone od przyrody i naturalnych ekosystemów, ale tak miasta, jak i wsie majπ wp≥yw na naturalne procesy zachodzπce w przyrodzie, a wiÍkszoú≤ problemów ze úrodowiskiem naturalnym na obszarach zurbanizowanych ma zwiπzek z dzia≥alnoúciπ cz≥owieka. Zmiany dotyczπce jakoúci úrodowiska miejskiego sπ spowodowane intensywnπ dzia≥alnoúciπ cz≥owieka na jego terenie. Duøe zagÍszczenie ludnoúci, moøliwoúci przemieszczania siÍ i styl øycia znajdujπ swoje odbicie w zapotrzebowaniu na przestrzeÒ, tereny pod zabudowÍ i przep≥yw wszelkiego rodzaju zasobów. ZagÍszczenie ludzi i efektów ich dzia≥aÒ na ograniczonej przestrzeni stanowi duøe wyzwanie dla lokalnego úrodowiska naturalnego. Wykorzystaj dodatkowe informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Urbanizacja Przebieg zajÍ≤ 1 2 Przygotowanie: poproú uczniów o poszukanie w domu lub u krewnych starych zdjÍ≤, rycin czy rysunków z widokami waszej miejscowoúci i przyniesienie tych materia≥ów do klasy. ZachÍ≤ uczniów do rozmowy, pytajπc, od kiedy mieszkajπ w swojej miejscowoúci. Podejmijcie dyskusjÍ, korzystajπc z nastÍpujπcych pytaÒ: • Czy zauwaøyliúcie ostatnio jakieú zmiany w waszym úrodowisku – na przyk≥ad coú zbudowano, odnowiono stare budynki czy teø dokonano zmian na terenach zielonych? • Co moøecie zobaczy≤ na znalezionych starych rycinach i fotografiach? Podzielcie siÍ uwagami dotyczπcymi zmian, jakie zasz≥y od czasu ich wykonania. • Czy podobajπ siÍ wam wprowadzone zmiany? Które ze zmian przeszkadzajπ, a które pomagajπ rozwojowi rekreacji? • Czy zauwaøone zmiany wydajπ wam siÍ dobre czy z≥e? Dlaczego? • Co moøna zrobi≤, by zapobiec b≥Ídom, które pope≥niono w przesz≥oúci? Jak zadba≤ o wyglπd waszej miejscowoúci? 60 3 Podziel uczniów na grupy i przydziel kaødej z nich zadanie. Poproú, by przeprowadzili dyskusjÍ na temat rozmieszczenia w waszej miejscowoúci terenów rekreacyjnych. Poproú kaødπ grupÍ, o przeanalizowanie i opisanie problemów i korzyúci wynikajπcych z istnienia okreúlonych terenów rekreacyjnych oraz o to, aby podzieli≥a siÍ swoimi wynikami z innymi. 4 Podejmijcie dyskusjÍ dotyczπcπ nastÍpujπcych pytaÒ: • Czy w waszej miejscowoúci jest wystarczajπca iloú≤ terenów rekreacyjnych? Jeøeli nie, to dlaczego? • Kto usi≥uje wykorzystywa≤ i zmienia≤ funkcjÍ tych terenów? Jeúli robiπ to doroúli, to czy odczuwajπ oni potrzebÍ istnienia terenów rekreacyjnych? • Co wy moøecie w tej sprawie zrobi≤? Zaplanujcie dzia≥anie. Nasza spo≥ecznoú≤ – przesz≥oú≤ i teraüniejszoú≤ Kontynuacje 1 Urbanizacja Poproú uczniów, aby przeprowadzili z rodzicami czy krewnymi wywiad na temat zmian, jakie zasz≥y w waszej miejscowoúci. Zorganizujcie wystawÍ zdjÍ≤, rysunków czy rycin, które uda≥o siÍ wam zgromadzi≤. Zaproúcie na otwarcie wystawy starszych mieszkaÒców waszej miejscowoúci i poproúcie ich o podzielenie siÍ swoimi wspomnieniami. Zorganizujcie wystawÍ “Mój wymarzony plac zabaw”. Przypadki: CZY WIESZ, ØE... W ostatnich dwóch dziesiÍcioleciach obszary zajÍte pod osiedla ludzkie wzros≥y z 840 tys. ha w 1980 r. do 994 000 ha w 1994 r. Stanowi to 3% obszaru Polski. Jest kilka wskaüników, przy których pomocy ocenia siÍ stan úrodowiska miejskiego. Moøna je podzieli≤ na trzy g≥ówne grupy: • Wskaüniki ogólne (liczba mieszkaÒców, stopieÒ zaludnienia, zagospodarowanie terenu, nieuøytki, odzyskane tereny miejskie i istniejπce moøliwoúci przemieszczania siÍ). • Wskaüniki konsumpcji (konsumpcja wody, energii, surowce i produkty, produkcja odpadów). • Wskaüniki dotyczπce jakoúci úrodowiska miejskiego (jakoú≤ wody i powietrza, poziom ha≥asu, bezpieczeÒstwo ruchu drogowego, jakoú≤ zasobów mieszkalnych, dostÍp do terenów zielonych i jakoú≤ zasobów przyrody w mieúcie). Nasza spo≥ecznoú≤ – przesz≥oú≤ i teraüniejszoú≤ 61 2 Urbanizacja åladami cz≥owieka autor: Elena Uszewa Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Duøe zagÍszczenie mieszkaÒców i nagromadzenie efektów dzia≥alnoúci cz≥owieka sprawia, øe tereny miejskie sπ g≥ównymi przyczynami lokalnych, regionalnych i globalnych wyzwaÒ úrodowiskowych. 2 lub 3 godziny lekcyjne Wiosna, lato, jesieÒ Nad rzekπ przep≥ywajπcπ przez miejscowoú≤ lub w jej sπsiedztwie Notes, mapa miejscowoúci Historia, geografia, godzina wychowawcza Uczniowie: • Opisujπ i analizujπ zmiany rzeki, spowodowane przez dzia≥ania cz≥owieka. • Przedstawiajπ propozycje dzia≥aÒ pomagajπcych utrzyma≤ czystoú≤ wody. • Wymyúlajπ dzia≥anie majπce na celu zmniejszenie zanieczyszczenia rzeki. Wycieczka, obserwacja, dyskusja Wprowadzenie Ponad 2/3 populacji Europy mieszka na terenach miejskich. Tereny miejskie, jako czÍú≤ systemu ekologicznego, majπ wp≥yw na naturalne procesy przyrodnicze i same pozostajπ pod ich wp≥ywem. Miasta sπ uzaleønione od dostÍpu do zasobów naturalnych. Potrzebujπ wody, energii oraz surowców, z których produkuje siÍ róøne towary, i które wracajπ do úrodowiska w formie emisji i odpadów. Duøe zagÍszczenie ludnoúci i nagromadzenie efektów dzia≥aÒ cz≥owieka sprawiajπ, øe tereny miejskie sπ g≥ównymi przyczynami lokalnych, regionalnych i globalnych problemów. Jednoczeúnie miasto dostarcza wyjπtkowych moøliwoúci opracowywania strategii i rozwiπzaÒ, dotyczπcych ochrony úrodowiska i oszczÍdzania jego zasobów. Wieloma problemami úrodowiskowymi moøna siÍ skutecznie zajπ≤ i rozwiπza≤ je w≥aúnie w miastach. Wykorzystaj dodatkowe informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Urbanizacja. Przebieg zajÍ≤ 1 2 3 Czy przez waszπ miejscowoú≤ albo w jej okolicy przep≥ywa rzeka? Zorganizujcie wycieczkÍ, by przeprowadzi≤ obserwacje. Przyjrzyjcie siÍ mapie, znajdücie üród≥o rzeki. Przeúledücie jej bieg: przez jakie zamieszkane tereny przep≥ywa? Zorganizujcie spacer wzd≥uø rzeki (przejdücie przez tereny róønie zaludnione). Obserwujcie koryto rzeki oraz wodÍ w waszej miejscowoúci i poza niπ. Poproú uczniów o zrobienie notatek na temat: • Jakie przedsiÍbiorstwa znajdujπ siÍ w waszej miejscowoúci i w jaki sposób zanieczyszczajπ wodÍ? • Jakie úmieci ludzie wyrzucajπ do wody i na brzegach rzeki? • Czy w rzece sπ jakieú roúliny i zwierzÍta wodne? 62 åladami cz≥owieka 2 Urbanizacja 4 Zatrzymajcie siÍ w dogodnym miejscu i podejmijcie dyskusjÍ na nastÍpujπce tematy: 5 Poproú uczniów o wype≥nienie ankiety “Na tropie cz≥owieka” zamieszczonej na stronie 64. • Jak zmienia siÍ stan i czystoú≤ wody w rzece poniøej i powyøej waszej miejscowoúci? • Czy istnieje róønica w jakoúci wody poniøej i powyøej terenów zamieszkanych? • Czy zanieczyszczenie wody jest powodowane przede wszystkim przez dzia≥alnoú≤ cz≥owieka? Kontynuacje Podziel klasÍ na trzy grupy i rozdziel nastÍpujπce zadania: • 1 grupa – narysujcie swoje obserwacje, • 2 grupa – zaproponujcie dzia≥ania majπce na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wody, • 3 grupa – pomyúlcie, kto moøe wam pomóc; napiszcie tekst apelu, zachÍcajπcego do pomocy w realizacji waszego pomys≥u. åladami cz≥owieka 63 Urbanizacja Karta pracy Ankieta dla uczniów “Na tropie cz≥owieka” CzÍsto szukamy úladów zwierzπt. Teraz poszukaj úladów cz≥owieka. Które z jego dzia≥aÒ sπ niebezpieczne dla rzeki? Opisz je. Budowla most: nowy budynek: Przemys≥: fabryka: hodowla trzody chlewnej: tartak: Transport: garaø, stacja obs≥ugi samochodów: stacja benzynowa: Turystyka: hotel: restauracja: Inne: 64 DO LEKCJI åladami cz≥owieka 1 Ha≥as Wszechobecny ha≥as! autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Ludzie naraøeni sπ na ha≥as o róønym natÍøeniu. Ha≥as wp≥ywa negatywnie na zdrowie cz≥owieka. 2. godziny lekcyjne Dowolna Miejsce Sala lekcyjna Materia≥y Kartki papieru Przedmioty Cele Metody Fizyka, biologia • Uúwiadomienie uczniom, øe ha≥as towarzyszy ludziom wszÍdzie • Istniejπ poziomy ha≥asu, które negatywnie wp≥ywajπ na zdrowie cz≥owieka i dlatego naleøy ich unika≤. Dyskusja, burza mózgów Wprowadzenie Ucho ludzkie jest ustawicznie bombardowane róønymi düwiÍkami. Niektóre z nich sπ dla nas muzykπ, inne draøniπ nas lub nawet powodujπ uszkodzenia s≥uchu. W pewnych przypadkach chronimy siÍ, eliminujπc wiele z tych niepoøπdanych düwiÍków. NatÍøenie ha≥asu mierzymy w decybelach [dB]. Cechπ düwiÍku jest czÍstotliwoú≤. DüwiÍki o wysokiej czÍstotliwoúci wydajπ nam siÍ g≥oúniejsze i bardziej dokuczliwe niø düwiÍki o niskiej czÍstotliwoúci i tym samym natÍøeniu. Wszechobecny ha≥as! 65 1 Szkodliwe natÍøenie ha≥asu wystÍpuje powyøej 75 dB. Trwa≥e szkody w organizmie cz≥owieka wyrzπdza ponad oúmiogodzinna ekspozycja na dzia≥anie ha≥asu o natÍøeniu 85 dB, a ha≥as o natÍøeniu 120 dB odczuwamy jako bolesny. Ha≥as DüwiÍk o natÍøeniu 120 dB moøe nawet zabi≤ cz≥owieka. Przebieg zajÍ≤ 1 Zapytaj uczniów : • Czym jest ha≥as (czy jest czymú niepoøπdanym, co nam przeszkadza, czy jest szkodliwy i uszkadza s≥uch, powoduje stres, obniøa koncentracjÍ i wydajnoú≤ pracy, czy jest przyczynπ wypadków)? • • • • 2 Jakiego rodzaju zjawiska moøna okreúli≤ jako ha≥aúliwe? Jakiego rodzaju ha≥as rani nasz s≥uch? Czy istniejπ ha≥asy, które ciÍ przeraøajπ? Przedstaw tabelÍ üróde≥ düwiÍku o róønym poziomie ha≥asu. Wyjaúnij, øe g≥ównym üród≥em ha≥asu moøe by≤ transport samochodowy, powietrzny czy kolejowy, przemys≥ i imprezy rozrywkowe. Poproú uczniów, aby sporzπdzili listÍ üróde≥ ha≥asu w waszym mieúcie lub najbliøszej okolicy: • Transport – autostrady, skrzyøowania dróg z intensywnym ruchem, ha≥aúliwe tramwaje, stare i niesprawne samochody. • Przemys≥ – fabryki, inwestycje budowlane, na których pracuje ciÍøki sprzÍt i jeødøπ duøe ciÍøarówki. • Rekreacja – motocykle i inne pojazdy o napÍdzie motorowym, motorówki, skutery wodne i únieøne, kosiarki do trawników, pi≥y do drewna, dyskoteki, itp. 3 Wyjaúnij, øe najbardziej powszechnymi skutkami oddzia≥ywania ha≥asu na ludzi sπ rozdraønienie i zaburzenia snu. Dla zapewnienia spokojnego snu poziom ha≥asu nie powinien przekracza≤ 55 dB (np. pojedynczy przejeødøajπcy samochód lub przelatujπcy samolot). 4 Innym skutkiem ha≥asu sπ zak≥ócenia we wzajemnej komunikacji – poziom ha≥asu, przeszkadzajπcego w rozmowie, czy s≥uchaniu muzyki, zaleøy od jego natÍøenia w odniesieniu do przekazu poøπdanej informacji. Ha≥as powoduje, øe ludzie zaczynajπ mówi≤ g≥oúniej, zbliøajπ siÍ do mówiπcego, aby cokolwiek zrozumie≤. Ha≥asy powyøej 35 dB przeszkadzajπ w rozmowie. Przy natÍøeniu ha≥asu powyøej 70 dB normalna rozmowa staje siÍ niemoøliwa. 5 6 Oddzia≥ywanie ha≥asu moøe powodowa≤ powaøne zaburzenia psychofizyczne. Najbardziej powszechnymi skutkami odczuwanymi przez ludzi sπ: stres, a przy wyøszym poziomie ha≥asu problemy z uk≥adem sercowo-naczyniowym. Przeprowadü burzÍ mózgów na temat, jakie dzia≥ania naleøy podjπ≤ w celu ograniczenia ha≥asu. Zapisz propozycje uczniów na tablicy lub arkuszu papieru. Wzboga≤ wiedzÍ uczniów informacjami z z CD-ROM-u, z czÍúci dotyczπcej ha≥asu. Kontynuacje Zorganizuj wycieczkÍ do dwóch róønych miejsc: w pobliøe autostrady i do lasu. Opiszcie i porównajcie wraøenia düwiÍkowe z obu tych miejsc. 66 Wszechobecny ha≥as! 1 Ha≥as Przypadki: CZY WIESZ, ØE... DüwiÍk jest formπ energii, która przemieszcza siÍ w postaci fal. Fale düwiÍkowe rozchodzπ siÍ w powietrzu i w wodzie. W przestrzeni kosmicznej rozchodzenie siÍ fal nie jest moøliwe,gdyø w próøni brak jest oúrodka, który móg≥by przenosi≤ fale. Ha≥as stanowi powaøny problem dla úrodowiska. Stwierdzono, øe: • Oko≥o 450 milionów mieszkaÒców Europy (czyli 65% populacji) przez 24 godziny na dobÍ jest naraøonych jest na oddzia≥ywanie ha≥asu o natÍøeniu 55 dB, który wywo≥uje niepokój i negatywnie wp≥ywa na zdrowie. • Oko≥o 113 mln ludzi (17% populacji ) jest naraøonych na ha≥as o natÍøeniu powyøej 65 dB, to znaczy powyøej poziomu, w którym obserwuje siÍ powaøne negatywne skutki zdrowotne. • Oko≥o 10 mln ludzi øyje w úrodowisku, w którym ha≥as przekracza poziom 75 dB przez 24 godziny na dobÍ, co jest niedopuszczalne. W duøych miastach procent populacji naraøonej na oddzia≥ywanie ha≥asu o natÍøeniu szkodliwym dla zdrowia, jest dwu-, a nawet trzykrotnie wiÍkszy niø w ca≥ym kraju. W Polsce procent mieszkaÒców naraøonych na oddzia≥ywanie ponadnormatywnego ha≥asu wynosi oko≥o: • 40% w miastach powyøej 50 000 mieszkaÒców, • 25% w mniejszych miastach, • 7% na terenach rolniczych. Zobacz: Tabela prezentujπca róøne üród≥a ha≥asu na stronie 68. Wszechobecny ha≥as! 67 Ha≥as Karta pracy Skala düwiÍku Tabela prezentujπca róøne üród≥a ha≥asu. 0-20 dB Wraøenie kompletnej ciszy 30 dB Nieznaczny szelest liúci 40 dB Ciche obszary miasta w godz. 2.00-4.00 nad ranem 50 dB Zwyk≥a rozmowa w pomieszczeniu 50 dB Silnik samochodu osobowego na wolnych obrotach 60-80 dB Samochód osobowy jadπca z prÍdkoúciπ 50 km/h 78-92 dB CiÍøarówka jadπca z prÍdkoúciπ 50 km/h 75-100 dB Motocykl jadπcy z prÍdkoúciπ 50 km/h 100 dB Pociπg jadπcy z prÍdkoúciπ 100 km/h 85-103 dB Dyskoteka 110 dB Bardzo szybki pociπg jadπcy z prÍdkoúciπ 300 km/h 110 dB Start odrzutowca 105-120 dB Nisko latajπce samoloty wojskowe 120-140 dB Moøliwe uszkodzenie narzπdu s≥uchu 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 NatÍøenie düwiÍku w dB 68 DO LEKCJI Wszechobecny ha≥as! 1 Odpady Odpady, surowce, úmieci autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Jak zadba≤, aby jak najmniej odpadów ulega≥o marnotrawieniu 1godz. Dowolna Szko≥a Diagram cyklu przygotowany na pierwszych zajÍciach Biologia, geografia, godzina wychowawcza Promocja zapobiegania nadmiernemu wytwarzania odpadów oraz ich zagospodarowywania Konkurs, burza mózgów, dyskusja Wprowadzenie Kaøde nasze dzia≥anie zwiπzane z cyklem øycia wiπøe siÍ z powstawaniem odpadów i dewastacjπ úrodowiska naturalnego. Wycinajπc drzewa dla pozyskania drewna wytwarzamy odpady w postaci ga≥Ízi, kory, doprowadzamy do ruiny ekosystem lasu. Nieuniknione skutki uboczne nie zwalniajπ nas od odpowiedzialnoúci za nie. Przeciwnie – musimy do≥oøy≤ wszelkich staraÒ, by by≥y one jak najmniejsze. Ograniczanie iloúci i uciπøliwoúci odpadów moøe polega≤ na: Odpady, surowce, úmieci 69 1 Odpady • Zmniejszeniu zapotrzebowania na surowce (np. ograniczenie konsumpcji, zmniejszenie iloúci surowców dla danego produktu, np. produkowanie butelek o cieÒszych úciankach). • Utylizacji odpadów poprzez bezpieczne zawrócenie ich do obiegu przyrodniczego (np. úció≥kowanie odpadów drzewnych), ale uwaga: taki sposób postÍpowania jest moøliwy tylko w przypadku czÍúci odpadów. • Gospodarczym wykorzystaniu odpadów w sposób bezpieczny dla úrodowiska (np., jeúli bÍdziemy odpadami z zak≥adu stolarskiego opala≤ dom, to wykorzystamy odpady do celów energetycznych, ale spalajπc zawarte w nich kleje, bÍdziemy zatruwa≤ okolicÍ). Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie I. Kto wymyúli wiÍcej sposobów na wilki? (Nie chodzi tu o zwierzÍta, ale o roczne odrosty na owocowych drzewach, jakie zazwyczaj wycina siÍ w sadach na poczπtku roku.) 1 Zaproponuj uczniom (podzielonym na grupy lub rywalizujπcym indywidualnie) nastÍpujπce zadanie: • W pewnym sadzie po przyciÍciu drzewek owocowych zebrano ca≥y stos wilków. Co moøna z nimi zrobi≤? • (Poniøej podajemy niektóre praktykowane rozwiπzania. Powinniúmy równieø nagradza≤ propozycje surrealne, bo to od wyobraüni zaleøy pojawianie siÍ nowatorskich rozwiπzaÒ.) Moøemy: • wywieü≤ je w ustronne miejsce, tak, by nikomu nie przeszkadza≥y, np. na miedzÍ lub ≥πkÍ, • wywieü≤ je na wysypisko úmieci, • rozdrobni≤ i rozsypa≤ na wyúció≥ce o ogrodzie, • rozdrobni≤, zapakowa≤ w worki i sprzeda≤ jako wyúció≥kÍ pod uprawy ogrodowe, • rozdrobni≤ i kompostowa≤, • sprzeda≤ zak≥adowi drzewnemu na produkcjÍ p≥yt pilúniowych czy wiórowych, • sprzeda≤ zak≥adowi, który zrobi z nich úcier drzewny i wyprodukuje opakowania (np. wyt≥aczanki do jajek), • wysuszy≤ i spali≤ w piecu, by ogrza≤ dom. 2 Ocena pomys≥ów. ZachÍ≤ uczniów, by ocenili zg≥oszone przez siebie pomys≥y. Zaproponuj trzy kategorie kryteriów oceny: • Czy odpady traktuje siÍ jako úmieci (pkt 1-2), czy jako materiÍ biologicznπ (pkt 3-5) czy jako surowiec przemys≥owy (pkt 6-8) ? • Czy pomys≥y majπ zwiπzek z lokalnymi realiami? Np. czy osoby zg≥aszajπce pomys≥ bra≥y pod uwagÍ dzia≥ajπcy w okolicy zak≥ad, wykorzystujπcy odpady drzewne albo sklep ogrodniczy handlujπcy úció≥kπ, kompostem?.. • Czy pomys≥ jest nowatorski? W tej kategorii warto promowa≤ pomys≥y niekonwencjonalne, abstrakcyjne, ale ciekawe i twórcze. ∆wiczenie II. Sposób na stary telewizor. Zaproponuj uczniom (podzielonym na grupy lub rywalizujπcym indywidualnie) nastÍpujπce zadanie. 1 Macie zamiar kupi≤ nowy telewizor, chociaø stary odbiornik jest jeszcze sprawny. Co moøna zrobi≤ ze starym telewizorem? Oto przyk≥ady typowych pomys≥ów, jakie mogπ siÍ pojawi≤: • zaczeka≤ z kupnem nowego telewizora, dopóki stary jest jeszcze uøyteczny, • stary telewizor odda≤ komuú, kto nie ma telewizora lub kogo nie sta≤ na jego kupno, • og≥osi≤, øe odda siÍ go za darmo lub za symbolicznπ z≥otówkÍ, • odda≤ stary telewizor do komisu, 70 Odpady, surowce, úmieci • • • • • • 2 1 Odpady z obudowy zrobi≤ terrarium, a znajdujπce siÍ w úrodku podzespo≥y odda≤ do zak≥adu naprawy RTV na czÍúci, nakry≤ go serwetπ i uøywa≤ jako stolika pod nowy telewizor, znieú≤ telewizor do piwnicy i mie≤ go tam “na wszelki wypadek”, przenieú≤ do innego pokoju, by moøna by≥o z niego korzysta≤ równoczeúnie z nowym telewizorem, jeúli mieszka siÍ wysoko w bloku, moøna wyrzuci≤ go przez okno, moøna wyrzuci≤ go na úmietnik. Ocena pomys≥ów. ZachÍ≤ uczniów, by ocenili zg≥oszone przez siebie pomys≥y. Zaproponuj trzy kategorie kryteriów oceny: • Czy zapobiega siÍ powstawaniu odpadów poprzez ograniczenie konsumpcji (rezygnacja z nabycia nowej rzeczy - pkt 1), czy zapobiega siÍ powstawaniu odpadów poprzez zadbanie, by niepotrzebna rzecz by≥a nadal uøyteczna (pkt 2-4), czy znajduje siÍ nowπ funkcjÍ dla odpadu (pkt 5-6), czy niepotrzebna rzecz s≥uøy wzrostowi konsumpcji (zwiÍkszonej iloúci godzin spÍdzonych przed telewizorem, wiÍkszego uzaleønienia siÍ od telewizji - pkt 7-8), czy traktuje siÍ stary telewizor jako úmie≤ (pkt 9-10)? • Czy pomys≥y majπ zwiπzek z lokalnymi realiami? (np. czy w okolicy dzia≥a zak≥ad, skupujπcy stare telewizory). • Czy pomys≥ jest nowatorski? W tej kategorii warto promowa≤ pomys≥y niekonwencjonalne, abstrakcyjne, ale ciekawe i twórcze. ∆wiczenie III. Odtwórz film wideo Surowce, úmieci, rzeczy z cyklu WiÍcej czy lepiej? Przedyskutujcie nastÍpujπce zagadnienia: • Kiedy przedmioty, wúród których øyjemy, stajπ siÍ úmieciami? - kiedy surowcami? a kiedy pozostajπ rzeczami? • Jakie sπ zyski a jakie straty przy przemys≥owym spalaniu odpadów? Czy spalajπc odpady zmniejszamy objÍtoú≤ úmieci czy teø odzyskujemy surowce? • Czy recykling jest najlepszym sposobem na odpady? Przypadki: ZE åMIECIAMI PRZEZ STULECIA Przez ca≥e wieki problem z odpadami polega≥ wy≥πcznie na tym, jak najskuteczniej usunπ≤ je z domu. Wyrzucanie w dawnych miastach odpadów przez okno do rynsztoka czy do fosy by≥o najprostszπ metodπ. Øycie bieg≥o wúród naturalnych, lecz agresywnych woni gnijπcych úmieci i dymu z ognisk. Odpady, które nie zgni≥y i nie zosta≥y zmyte przez deszcz lub nie opad≥y na dno fosy by≥y zbierane i wyrzucane do jam wykopanych poza miejskimi murami. By≥ to sposób na utrzymywanie ≥adu i porzπdku. Moøe to wywo≥a≤ u nas dreszcz obrzydzenia, ale by≥ to taki sam sposób jak obecnie wywoøenie úmieci na wysypisko. Tyle, øe w tym ostatnim przypadku pozbywanie siÍ odpadów poza miejsce przez nas zamieszkiwane (dom, osiedle, miasto) nastÍpuje etapami: domowy kube≥ na úmieci – pojemnik na úmietniku – úmieciarka – wysypisko. Odpady, surowce, úmieci 71 2 Dar natury: odpady organiczne Odpady autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Odpady organiczne stanowiπ najwiÍkszπ czÍú≤ odpadów komunalnych, a sπ w niewielkim stopniu odzyskiwane. 1 godz. oraz 3-4 godz. przy budowie kompostownika Od marca do paüdziernika Szko≥a i okolica Przy budowie kompostownika – ziemia i odpady organiczne Biologia, chemia • Zwrócenie uwagi na olbrzymiπ wartoú≤ odpadów organicznych • ZachÍcenie do zagospodarowywania odpadów organicznych Burza mózgów, dyskusje, ≤wiczenia Wprowadzenie Odpady organiczne stanowiπ do 60% wytwarzanych przez nas odpadów. Sπ one jednak najbardziej atrakcyjne z punktu widzenia dalszego przetwarzania. Naleøyte kompostowanie odpadów organicznych nie tylko nie wp≥ywa negatywnie na úrodowisko naturalne, ale przeciwnie, przywraca naturze cennπ substancjÍ organicznπ, która inaczej by≥aby deponowana na sk≥adowisku odpadów. Ale wartoú≤ kompostu zaleøy od tego, jak wczeúnie odpady te sπ selekcjonowane. Jeúli trafiπ one do jednego pojemnika razem z innymi odpadami, to z jednej strony nigdy juø nie bÍdπ mog≥y by≤ uøyte do celów ogrodniczych, gdyø zostanπ zanieczyszczone st≥uczkπ szklanπ lub pochodzπcymi z innych odpadów toksynami. Z drugiej strony same wp≥ynπ na obniøenie jakoúci surowców, odzyskiwanych z nie wyselekcjonowanych odpadów. Makulatura, zanieczyszczona przez odpady organiczne, nadaje siÍ czÍsto tylko do wyrzucenia, a szk≥o i tworzywa sztuczne wymagajπ dodatkowego oczyszczenia. 72 Dar natury: odpady organiczne 2 Odpady Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie 1. 1 Przedstaw uczniom problematykÍ zajÍ≤, korzystajπc z Wprowadzenia oraz podzia≥u na odpady “martwe” i “øywe”. SiÍgnijcie do porównania cyklu ≥aÒcucha pokarmowego z cyklem “øycia przedmiotów”, wprowadzonego w ramach lekcji Odpady jako wynalazek cz≥owieka. Zwró≤cie uwagÍ na to, øe odpady organiczne sπ czÍúciπ ≥aÒcucha pokarmowego, jeúli oczywiúcie nie znajdπ siÍ na wysypisku úmieci. Poddane kompostowaniu stajπ siÍ úrodowiskiem wielu mikroorganizmów, które, bez øadnych inwestycji finansowych, przetwarzajπ odpadki organiczne na znakomitej jakoúci surowiec do nawoøenia roúlin jadalnych i ozdobnych. 2 Dzia≥ania. Odpady organiczne stanowiπ jedyny rodzaj odpadów, jakie moøna zagospodarowa≤ na terenie szko≥y. • Pod kierunkiem nauczyciela zajÍ≤ z techniki zbudujcie kompostownik na terenie przyleg≥ym do szko≥y. Projektujπc i wykonujπc kompostownik weücie pod uwagÍ zalecenia znajdujπce siÍ w opisie Przypadku. • ZachÍ≤ m≥odzieø, by porozmawia≥a z dyrekcjπ szko≥y o ustawieniu na terenie budynku pojemników do zbiórki odpadów na kompost. Dbajcie o to, aby by≥y one regularnie opróøniane i doglπdajcie stale kompostownik. Ze wzglÍdu na usytuowanie na terenie szko≥y wymaga on szczególnej opieki, aby dla osób postronnych nie by≥o to miejsce zapomniane i anonimowe. Burza mózgów. ZachÍ≤ uczniów do dyskusji nad przypadkami z Trzciela i åwiÍtej Katarzyny. Kontynuacje Jeúli wasza szko≥a znajduje siÍ na terenie wiejskim lub przy osiedlu domów jednorodzinnych, zachÍ≤ m≥odzieø od og≥oszenia konkursu na przydomowy kompostownik, zrobiony z... odpadów. Nagradzajcie pomys≥owoú≤ w wykorzystywaniu niepotrzebnych rzeczy, zalegajπcych w gospodarstwie (np. takich jak stara druciana siatka, drewniana paleta, stara beczka...). Przygotujcie starannie warunki konkursu, aby zawiera≥y wymogi, jakie musi spe≥nia≤ dobrze funkcjonujπcy kompostownik. Przypadki: CZYSTE ODPADY W gminie åwiÍta Katarzyna jest budowany zak≥ad utylizacji odpadów komunalnych. W planie jego dzia≥ania przewidziano takøe odzyskiwanie odpadów organicznych, poddawanie ich kompostowaniu w pryzmach i wykorzystywanie tak przygotowywanego kompostu do przek≥adania warstw úmieci na sk≥adowisku odpadów. Gdyby wszystkie odpady organiczne trafia≥y na sk≥adowisko, to wówczas wszystkie úmieci trzeba by≥oby przek≥ada≤ ziemiπ. Nadmiaru kompostu nie moøna jednak wykorzysta≤ poza sk≥adowiskiem, gdyø jest on zbyt zanieczyszczony (przez toksyny, drobne kawa≥ki szk≥a, metali, tworzyw sztucznych). Dzia≥ajπcy w gminie duøy zak≥ad ogrodniczy zaproponowa≥ w≥adzom gminy zbieranie czÍúci odpadków organicznych do wystawionych na osiedlach specjalnych pojemników. Z tak zebranych “czystych” odpadów moøna wyprodukowa≤ kompost nadajπcy siÍ do upraw ogrodniczych. Zak≥ad ogrodniczy oczekuje jednak, øe to gmina kupi osiedlowe pojemniki na odpadki organiczne, a on bÍdzie je opróønia≥ na w≥asny koszt, przyczyniajπc siÍ tym samym do zmniejszenia iloúci odpadów, wywoøonych przez zak≥ad komunalny na wysypisko. Zarzπd gminy uwaøa, øe zakupienie pojemników jest sprawπ zak≥adu ogrodniczego. Jak, wed≥ug ciebie, rozwiπzano ten spór? Dar natury: odpady organiczne 73 2 Odpady Przypadki: KOMPOSTOWANIE W gminie Trzciel funkcjonuje zak≥ad komunalny “Mrówka”, prowadzπcy aktywne dzia≥ania polegajπce na odwoøenia odpadów, gdzie tylko znajdzie siÍ na nie chÍtny, byleby tylko jak najmniej odpadów trafia≥o na sk≥adowisko. W rejonie Trzciela uprawia siÍ duøo szparagów. Szef “Mrówki” pojecha≥ do producenta szparagów i zapyta≥ go, czy woli odbiera≤ od “Mrówki” zbierane jesieniπ liúcie i sam je kompostowa≤, czy teø woli kupowa≤ od “Mrówki” gotowy kompost z tych liúci. Jak sπdzisz, na co zdecydowa≥ siÍ producent szparagów? Przypadki: KOMPOSTOWNIK Kompost jest bardzo wartoúciowym nawozem organicznym. Moøna go przygotowa≤ z takich odpadów jak zdrowe resztki roúlin, s≥oma, ≥Íty ziemniaczane, liúcie, m≥ode chwasty (bez nasion!), darÒ, odpadki kuchenne, obornik, torf, odpadki zwierzÍce, popió≥ z drzewa i torfu. Jego wartoú≤ zaleøy nie tylko od uøytych sk≥adników, proporcji i jakoúci surowców, ale takøe od sposobu jego przygotowania. Poniøej podajemy przepis na kompostowanie odpadków organicznych w pryzmie – najprostszy, ale skuteczny. Kszta≥t kompostownika zaleøy od naszej pomys≥owoúci i inwencji. Trzeba jednak pamiÍta≤, øe wznoszπc konstrukcjÍ z desek, siatki, cegie≥ czy innych materia≥ów, jakie mamy pod rÍkπ i jakie pasujπ do otoczenia, musimy zapewni≤ kompostowanej masie jak najlepszπ wentylacjÍ. Jeúli uøywamy do budowy desek lub cegie≥, nie moøemy zbudowa≤ z nich jednolitej úciany: konstrukcja musi by≤ aøurowa. Kompostownik naleøy zbudowa≤ w miejscu suchym, zacienionym, szerokoúci 1-1,5 m i dowolnej d≥ugoúci. Po zdjÍciu wierzchniej warstwy gleby (gruboúci ok. 20 cm), miejsce pod kompost ubija siÍ, po czym k≥adzie warstwÍ torfu gruboúci oko≥o 20 cm. Na ten podk≥ad, który bÍdzie zatrzymywa≥ sk≥adniki pokarmowe wyp≥ukiwane z kompostu, uk≥ada siÍ warstwami (gruboúci oko≥o 20 cm) kompostowane materia≥y, kaødπ z warstw przek≥adajπc ziemiπ. Gdy pryzma osiπgnie wysokoú≤ 1-1,5 m, pokrywa siÍ jπ warstwπ ziemi gruboúci 10 cm. Wzd≥uø szczytu pryzmy wydrπøa siÍ rowek, do którego co pewien czas naleøy wla≤ wodÍ, øeby zapewni≤ odpowiedniπ wilgotnoú≤, koniecznπ dla równomiernego rozk≥adu kompostowanych materia≥ów. Kompost naleøy przek≥ada≤ kilka razy w ciπgu roku, jednak nie czÍúciej niø co 2 miesiπce. Po przerzuceniu pryzmy warstwy zewnÍtrzne i górne powinny znaleü≤ siÍ w jej úrodku. Po ostatnim jesiennym przerobieniu kompostu pryzmÍ podwyøsza siÍ do wysokoúci oko≥o 1,5-1,8 m i zabezpiecza przed przemarzniÍciem, okrywajπc liú≤mi lub ≥Ítami. Po roku kompost nadaje siÍ do uøytku. Oprócz kompostowania na wolnym powietrzu prowadzi siÍ równieø kompostowanie w zamkniÍtych i zaizolowanych pojemnikach. Wykorzystuje siÍ w nich ciep≥o naturalnie wytwarzane w trakcie fermentacji kompostu. Odpadki tak kompostowane dojrzewajπ znacznie szybciej. Tzw. dojrza≥y kompost stanowi jednolitπ masÍ. Jest nawozem dzia≥ajπcym szybciej niø obornik, a jego sk≥adniki sπ ≥atwiej przyswajane przez roúliny. Stosuje siÍ go jesieniπ lub wiosnπ w iloúci 20-40 kilogramów na metr kwadratowy upraw. 74 Dar natury: odpady organiczne 3 Odpady Drogi i úcieøki aluminium autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Recykling i odzyskiwanie aluminium pozwala zaoszczÍdza≤ energiÍ i zapobiega≤ zanieczyszczeniu úrodowiska. Sama produkcja aluminium z rud poch≥ania bardzo duøo energii, a wysokie koszty jego wytwarzania obciπøajπ úrodowisko. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna Aluminiowe puszki po napojach, worki foliowe Geografia, godzina wychowawcza, chemia • Poznanie d≥ugiej i kosztownej drogi, jakπ pokonuje aluminium- od kopalni do konsumenta. • Zwrócenie uwagi na potrzebÍ recyklingu. Dyskusja, zabawa Wprowadzenie Aluminium to techniczna nazwa glinu metalicznego, jednego z pierwiastków chemicznych. Sam glin jest bardzo lekkim i miÍkkim pierwiastkiem, lecz jego stopy mogπ by≤ twardsze od stali. Bez aluminium nie wzbi≥by siÍ w niebo øaden samolot, samochody zuøywa≥yby o wiele wiÍcej paliwa, a komputery i telewizory w ogóle nie mog≥yby dzia≥a≤. Jednπ z najcenniejszych w≥asnoúci aluminium jest jego walcownoú≤, umoøliwiajπca wytwarzanie bardzo cienkich folii. Glin, uøywany do produkcji aluminium, przybywa do nas z bardzo daleka. Uzyskuje siÍ go z boksytów (ska≥ osadowych, z≥oøonych g≥ównie z wodorotlenków glinu), których najbogatsze z≥oøa znajdujπ siÍ w siÍ w Australii (1/3 úwiatowych zasobów), w Gwinei, na Jamajce i w Brazylii (równieø 1/3). Pokonuje zatem bardzo d≥ugπ drogÍ, zanim do nas dotrze. Produkcja aluminium i wyrobów z niego wymaga zuøycia duøych iloúci energii. Na szczÍúcie recykling aluminium pozwala zaoszczÍdzi≤ 95% energii potrzebnej do jego wyprodukowania. Przebieg zajÍ≤ Przygotowanie Poproú uczniów o zbieranie aluminiowych puszek po napojach w ciπgu dwóch, trzech tygodni i przyniesienie ich do szko≥y w okreúlonym dniu na zajÍcia. 1 Zapytaj uczniów, jakie przedmioty uøywane w domu wyprodukowane z cienkich aluminiowych folii (sreberko czekolady, pokrywki pojemników z jogurtem, puszki z napojami, folia do pieczenia). Zapisz ich odpowiedzi na tablicy lub na duøym arkuszu papieru. 2 Poproú uczniów o umieszczenie zebranych puszek w worku foliowym. Niech kolejno kaødy z nich podniesie worek. Zadaj nastÍpujπce pytania: • • • • czy worek z puszkami jest ciÍøki? czy jego waga ma zwiπzek z objÍtoúciπ? czy puszki w worku mogπ zajmowa≤ mniej miejsca? w jaki sposób moøna to osiπgnπ≤? Drogi i úcieøki aluminium 75 3 Wyjaúnij, øe aluminiowe opakowania zakopane w ziemi nie tylko nie ulegajπ rozk≥adowi, ale zajmujπ takøe duøo miejsca. Odpady 3 Przedyskutuj z uczniami, czy by≥oby moøliwe wyznaczenie miejsca zbiórki puszek aluminiowych na terenie szko≥y, a nastÍpnie, czy moøna by je oddawa≤ do recyklingu. Pozwoli≥oby to zaoszczÍdzi≤ energiÍ i zgromadzi≤ úrodki na róøne cele. Poproú uczniów, by sprawdzili, czy w okolicy jest punkt skupu aluminium, albo miejsce, gdzie siÍ je zwraca. Niech dowiedzπ siÍ, jaka jest cena skupu z≥omu aluminium i zaplanujπ dzia≥anie. Kontynuacje 1 2 Poproú uczniów, by podzielili siÍ z rodzicami i rodzeÒstwem tym, czego siÍ nauczyli w szkole. Czy nie lepiej by≥oby kupowa≤ napoje w innych opakowaniach (np. w szklanych butelkach)? By≥oby to o wiele taÒsze i mia≥oby korzystny wp≥yw na úrodowisko. ZachÍ≤ uczniów do dyskusji z rodzicami, a takøe do wykonania urzπdzenia do zgniatania aluminiowych puszek. Jeúli to moøliwe, zróbcie takie proste urzπdzenie i umieú≤cie je w miejscu zbiórki aluminiowych puszek w szkole. Przyda siÍ kaødemu, kto zechce zmniejszy≤ objÍtoú≤ wyrzucanych puszek. Przypadki: CZY WIESZ, ØE... åwiatowe zasoby bogactw mineralnych sπ nierównomiernie rozmieszczone na kuli ziemskiej. Kraje takie jak Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Republika Po≥udniowej Afryki i niektóre z republik by≥ego Zwiπzku Radzieckiego dostarczajπ wiÍkszoúci z 20 najwaøniejszych minera≥ów. Glin jest jednym z nich. Jego rezerwy przy za≥oøeniu obecnego zuøycia ocenia siÍ na 100 lat. DziÍki odzyskiwaniu aluminium moøemy zaoszczÍdzi≤ do 90-97% energii i zmniejszy≤ zanieczyszczenie powietrza i wody o oko≥o 95%. Obecnie recyklingowi poddawane jest oko≥o 33% wyprodukowanego aluminium. Energia elektryczna zuøyta do produkcji jednej aluminiowej puszki z rudy glinu pozwoli≥aby na 100 godzin pracy 100-watowej øarówki. Moøliwoú≤ przetwarzania i odzyskiwania aluminium przemawiajπ na jego korzyú≤, ale i tak wielu ekologów uwaøa, øe aluminiowe puszki sπ przyk≥adem niepotrzebnego produktu, który moøe zosta≤ zastπpiony przez coú bardziej przyjaznego úrodowisku, na przyk≥ad przez szklane butelki. 76 Drogi i úcieøki aluminium 4 Odpady Co lepsze? szk≥o – plastik – metal – tkaniny autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Ekologicznej ocenie moøemy poddawa≤ nie surowce, lecz rzeczy. 1 godz. pracy ucznia przed zajeciami; 1 godz. lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna, osiedlowe sklepy Duøe kartki papieru Biologia, chemia, godzina wychowawcza • Zwalczanie stereotypów dotyczπcych ekologicznej oceny surowców. • Popularyzacja oceniania przedmiotów na podstawie zastosowych w nich materia≥ów Dyskusja, burza mózgów, badania statystyczne Wprowadzenie Gdy mamy do wyboru przedmioty wytworzone z róønych materia≥ów i zastanawiamy siÍ, który z nich jest bardziej przyjazny dla úrodowiska, zazwyczaj w ocenach pos≥ugujemy siÍ nastÍpujπcym stereotypem: dobre sπ wykonane tworzyw naturalnych, z≥e – z plastiku. Tego stereotypu myúlenia nie zmieniajπ oczywiste fakty, øe ludzie nie mogπ juø sobie dzisiaj poradzi≤ bez tworzyw sztucznych. Wielu przedmiotów codziennego uøytku nie moøna po prostu wykona≤ inaczej niø tylko z tworzyw sztucznych. W wielu sytuacjach tworzywa sztuczne górujπ nad tradycyjnymi, cho≤by ze wzglÍdów sanitarnych (np. strzykawki), a takøe i ekologicznych (np. pojemniki na úrodki ochrony roúlin). Zamiast pos≥ugiwa≤ siÍ prostymi i z≥udnymi stereotypami, powinniúmy ocenia≤ nie same surowce, ale to, do czego zosta≥y one wykorzystane. Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie I. 1 Na tydzieÒ przed zaplanowanπ lekcjπ zadaj uczniom zadanie domowe: obliczcie iloú≤ toreb foliowych kupowanych i rozdawanych w sklepach w waszym mieúci (gminie) w ciπgu roku. Obliczenia przeprowadücie w oparciu o zebrane wczeúniej w sklepach informacje. 2 Najbardziej interesujπcy jest sposób zbierania informacji, a potem przyjÍtej metody liczenia. Na ten temat bÍdzie siÍ toczy≥a dyskusja. Oczywiúcie zaskoczeniem bÍdzie rzπd wielkoúci zuøywanych toreb jednorazowych. ZachÍ≤ uczniów do rozmowy, co moøna zrobi≤, by tÍ liczbÍ zmniejszy≤? ∆wiczenie II. 1 Poproú o narysowanie na tablicy tabeli wed≥ug za≥πczonego wzoru. ZachÍ≤ uczniów, by podawali przyk≥ady przedmiotów wykonywanych z róønych materia≥ów. Przeprowadücie wstÍpnπ ocenÍ przedmiotów. BÍdzie ona zawiera≥a przypadki oczywiste, ale teø i trudne do rozstrzygniÍcia. Co lepsze? szk≥o – plastik – metal – tkaniny 77 4 Poniøsza tabela jest czÍúciowo wype≥niona. PrzyjÍto w niej nastÍpujπce oznaczenia: Odpady Podkreúlona nazwa materia≥u Materia≥ najkorzystniejszy z tych, jakie pozostajπ w danym przypadku do wyboru. ? Znak zapytania przy nazwie Materia≥ majπcy w danym przypadku istotne wady. Nazwa przekreúlona Materia≥ zdecydowanie nieodpowiedni dla danego produktu. Nazwa bez oznaczeÒ Wybór danego materia≥u nie ma istotnego znaczenia z punktu widzenia wp≥ywu na úrodowisko. Nazwa surowca Produkt z≥oøony z elementów wytworzonych z kilku surowców. (+ inny surowiec) Nie jest moøliwe zastosowanie danego materia≥u (na 0 przyk≥ad materia≥ów pochodzenia roúlinnego do wyrobu strzykawek). – Uøycie danego materia≥u by≥oby moøliwe, ale nikt tego nie robi, bo istniejπ inne, bardziej przydatne w danej sytuacji materia≥y. Np. moøna zapakowa≤ olej samochodowy do pojemnika szklanego, ale pojemniki z tworzywa sztucznego sπ bezpieczniejsze. TABELA 1 szk≥o, kamieÒ, beton tworzywa sztuczne (w tym tkaniny z w≥ókien sztucznych) metale materia≥y pochodzenia roúlinnego szk≥o wielokrotne szk≥o jednorazowe? PET ? aluminium 0 szklanka szk≥o róøne tworzywa szyba szk≥o róøne tworzywa ? 0 0 linijka 0 róøne tworzywa aluminium, stal drewno szk≥o (+metal) plastik stal (+szk≥o) 0 szk≥o PET aluminium, stal 0 pojemnik na olej samochodowy – PE – 0 p≥yta muzyczna – + 0 0 obudowa sokowirówki – + – 0 opakowania na napoje ch≥odzπce strzykawka pojemnik na úrodki ochrony roúlin 0 ko≥o rowerowe kubek turystyczny torba na zakupy koszula, spodnie rajstopy zlewozmywak 2 Z wype≥nionej tabeli wybierzcie oceny nastrÍczajπce najwiÍcej k≥opotów. Podziel klasÍ na zespo≥y, z których kaødy zajmie siÍ szczegó≥owπ ocenπ k≥opotliwych przypadków. Przyk≥ad rozwiπzywania takiego problemu moøna znaleü≤ w znajdujπcym siÍ na koÒcu scenariuszu lekcji Przypadku. ∆wiczenie III. 1 78 Zrób z uczniami na tablicy spis úmieci, które znajdujπ siÍ najczÍúciej w przydroønych rowach lub w rzece, strumieniu. Co lepsze? szk≥o – plastik – metal – tkaniny 2 4 Odpady Sporzπdücie wykres. Na jednej osi zaznaczcie iloú≤ úmieci danego rodzaju, na drugiej czas, w jakim bÍdπ leøe≤ w rowie, jeúli nie zostanπ usuniÍte. W przypadku czasu stosujcie skalÍ logarytmicznπ, to znaczy oznaczcie równe odstÍpy na osi wzrastajπcymi przedzia≥ami czasowymi, np.: 1 rok, 5 lat, 10 lat, 50 lat, 100 lat, 500 lat. Oczywiúcie úmieci, które znajdujπ siÍ najdalej od punktu przeciÍcia osi sπ najbardziej uciπøliwe. ZachÍ≤ m≥odzieø do dyskusji o tym, co zrobi≤, øeby ograniczy≤ iloú≤ úmieci wyrzucanych gdzie popadnie. Oto przyk≥adowe pomys≥y: • • • • • • Robi≤ akcje sprzπtania czÍúciej niø raz w roku. Rozstawi≤ wzd≥uø drogi (rzeki) posterunki i kara≤ tych, którzy wyrzucajπ úmieci. Promowa≤ przedmioty i opakowania wielokrotnego uøytku. Przeprowadzi≤ akcjÍ uúwiadamiajπcπ. Zobowiπza≤ zak≥ad komunalny do sta≥ego oczyszczania tych terenów. W miejscach szczególnie zaúmiecanych zorganizowa≤ happening zaadresowany do mieszkaÒców. • OceÒcie poszczególne zg≥oszone pomys≥y. Kontynuacje 1 2 Postarajcie siÍ doprowadzi≤ do zrealizowania najwyøej przez was ocenionego pomys≥u na zmniejszenie iloúci odpadów w przydroønych rowach (w rzekach, strumieniach). W uzgodnieniu z nauczycielem prowadzπcym zajÍcia plastyczne nak≥oÒcie wybranych rodziców do uszycia lub zakupienia tanich toreb z surówki bawe≥nianej. Og≥oúcie konkurs na naj≥adniej wyszytπ lub pomalowanπ torbÍ. Przypadki: ODPADY I ODPADY W jednej z klas wystπpi≥ problem z ocenπ prostych pomocy szkolnych. Nauczyciel skarøy≥ siÍ, øe uczniowie, cho≤ wiedzπ, øe drewniane linijki sπ lepsze dla úrodowiska, wybierajπ plastikowe, bo bardziej siÍ im podobajπ. Zastanówmy siÍ nad porównaniem obu rodzajów przyborów szkolnych. Stosowanie drewna do prostych pomocy, takich jak linijki, jest zdecydowaniem siÍ na produkt, który nie stanowi øadnego problemu jako odpad. Nawet gdy nie zadbamy o zagospodarowanie starej linijki jako kawa≥ka drewna, i wyrzucimy jπ do úmieci, ulegnie ona szybkiej i bezpiecznej biodegradacji. Nie stanowi wiÍc øadnego problemu jako odpad. Z drugiej jednak strony iloú≤ zuøywanych w ciπgu roku linijek jest tak znikoma, øe nie stanowi problemu z punktu widzenia gospodarowania odpadami. Linijki sπ produktami uøywanymi wielokrotnie i przez d≥ugi okres czasu. Z zupe≥nie odwrotnπ sytuacjπ mamy do czynienia wtedy, gdy oceniamy plastikowe butelki na napoje. I znajduje to swoje odzwierciedlenie w kaødym pojemniku na odpady. Szukanie starej plastikowej linijki wúród stosów butelek po napojach, to jak szukanie ig≥y w stogu siana. CzÍsto jest wysuwany argument, przemawiajπcy na rzecz pomocy szkolnych z tworzyw sztucznych: kupujπc linijki, kredki i inne przedmioty z plastiku chronimy lasy. Argument ten jest przewrotny. Zak≥ada bowiem, øe plastik powstaje z niczego i øe z eksploatacjπ ropy nie wiπøπ siÍ øadne straty úrodowiskowe. Cho≤ plastikowe linijki nie stanowiπ problemu jako odpady, nie oznacza to, øe promowanie drewna i innych materia≥ów naturalnych nie ma sensu. Nie moøemy popada≤ w drugπ skrajnoú≤. Bo to, øe nie ma w omawianych przypadkach duøej róønicy z punktu widzenia odpadów, nie zmienia faktów, øe sama promocja produktów wytworzonych z drewna i innych materia≥ów pochodzenia roúlinnego jest istotnym elementem promocji przyjaznego dla úrodowiska stylu øycia. I to nie tylko kszta≥towania postaw, przekonaÒ, ale i gustów, zgodnie z którymi drewniana linijka bÍdzie bardziej atrakcyjna, “mi≥a dla oka”. Co lepsze? szk≥o – plastik – metal – tkaniny 79 5 Materia≥y proste i laminaty: papier i “papier”, karton i “karton” Odpady autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Na co dzieÒ pos≥ugujemy siÍ rzeczami, które wyglπdajπ i zachowujπ siÍ jak zrobione z papieru lub kartonu. Nie stanowiπ one problemu, dopóki nie stanπ siÍ odpadem, a wtedy juø nie moøna myli≤ ich z “czystym” papierem czy kartonem. Czas trwania 1-2 godz. Pora roku Dowolna Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Sala lekcyjna • ∆wiczenie I: “kartony” po mleku, róøne folie na mleko, opakowania plastikowe i szklane • ∆wiczenie II: øelazko, kawa≥ek tkaniny, úwieca, papier do faksów, b≥yszczπce kolorowe czasopismo, gazety, papier kredowy, szary papier, karton • Analiza przypadku: stare gazety Chemia, biologia • nauczenie identyfikacji materia≥ów, które mogπ by≤ przydatne jako makulatura. • Zaprezentowanie zalet materia≥ów prostych dla gospodarki odpadami. ∆wiczenia, analizy przypadków, burze mózgów, dyskusje, eksperymenty Wprowadzenie Informacje wstÍpne. Coraz czÍúciej materia≥y proste, takie jak drewno, metal, szk≥o, papier, czy tworzywa sztuczne zastÍpuje siÍ materia≥ami z≥oøonymi z kilku róønorodnych warstw. DziÍki temu uzyskuje siÍ lepsze w≥aúciwoúci uøytkowe koÒcowych produktów. Na lekcji Ukryte toksyny zajmowaliúmy siÍ blatami szkolnych sto≥ów. Powleczenie p≥yty wytworzonej z materia≥u drzewnego i kleju warstwπ tworzywa sztucznego daje nam blat, który jest sztywny jak p≥yta z materia≥u drzewnego i odporny jak tworzywo sztuczne. Podobnie jest z tak zwanymi “kartonami” na mleko. Taki “karton” zbudowany jest z warstw kartonu, papieru, folii aluminiowej, folii z tworzywa sztucznego i wykorzystuje w≥aúciwoúci wszystkich tych materia≥ów. DziÍki temu jest sztywny jak karton, nie przepuszcza úwiat≥a jak folia z aluminium, daje siÍ zgrzewa≤ i jest nieprzemakalny jak tworzywo sztuczne, moøna na nim drukowa≤ jak na papierze. Z tymi niewπtpliwymi zaletami zwiπzane sπ jednak i wady. Takie zespolone materia≥y, nazywane laminatami, sπ nieprzetwarzalne, gdy stanπ siÍ odpadami,. Nie sπ przetwarzane, gdyø istniejπca obecnie technologia ich odzysku jest niezwykle kosztowna i zdecydowanie mniej op≥acalna od technologii, pozwalajπcych na odzyskanie materia≥ów prostych. Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie 1. 1 80 Przed zajÍciami poproú uczniów o przyniesienie róønych opakowaÒ na mleko (butelka szklana, butelka plastikowa; woreczek foliowy zwyk≥y, woreczek foliowy wielowarstwowy (bia≥y, z warstwπ czarnej folii lub aluminium, zapobiegajπcπ przenikaniu úwiat≥a i nagrzewaniu), “karton” na mleko pasteryzowane (z≥oøony z folii z tworzywa od wewnπtrz i bia≥ego zadrukowanego kartonu z zewnπtrz), “karton” oznaczony symbolem UHT (od wewnπtrz: folia z tworzywa, folia aluminiowa, szary karton, bia≥y papier poligraficzny, folia z tworzywa sztucznego). Przeanalizujcie budowÍ opakowaÒ wielowarstwowych. Kartony naleøy rozdziera≤ na ukos, wtedy ≥atwo dostrzec wszystkie warstwy. Materia≥y proste i laminaty: papier i “papier”, karton i “karton” 2 5 Odpady Og≥oú konkurs, kto szybciej rozdzieli warstwy kartonu ze znakiem UHT (o tym znaku wiÍcej w Przypadku 1). To zadanie, w którym wszyscy przegrywajπ. Skojarzenia 3 Poproú uczniów by porównali “karton” po mleku z laminowanymi blatami sto≥ów, przy których siedzπ. Zwró≤cie uwagÍ na fakt, øe to “kartony” po mleku i sokach stanowiπ k≥opotliwe, bo popularne, codzienne odpady, a udzia≥ blatów sto≥ów w codziennej masie odpadów jest niezauwaøalny. W obu przypadkach laminaty powodujπ wyd≥uøenie trwa≥oúci przedmiotu. W przypadku mleka “kartonowe” opakowanie zapewnia mu d≥ugπ przydatnoú≤ do uøytku – spoøycia, które nastÍpuje przecieø w ciπgu 1-2 dni. W przypadku sto≥u laminat zapewnia mu trwa≥oú≤ uøytkowania. Przypadki: MATERIA£Y PROSTE I LAMINATY UHT Napis UHT na kartonach na mleko to pierwsze litery angielskiej nazwy Ultra High Temperature. Oznacza to, øe mleko by≥o zapakowane do kartonu w temperaturze oko≥o 1300C i pod ciúnieniem. Temperatura niszczy zawarte w mleku wszystkie organizmy, które mog≥yby zapoczπtkowa≤ proces jego kwaúnienia. Ciúnienie zapobiega przedostaniu siÍ do mleka i opakowania bakterii z zewnπtrz. Technologia ta pozwala na przed≥uøenie “øywotnoúci” mleka. Papier ekologiczny Okreúlenie “papier ekologiczny” jest tak bardzo czÍsto uøywane, øe niekiedy przestajemy siÍ orientowa≤, jaki papier jest naprawdÍ ekologiczny, tzn. przyjazny úrodowisku na kaødym etapie powstawania, uøytkowania i przetwarzania. Surowce: • Makulatura – najcenniejszy surowiec wtórny, ale uwaga! Papieru makulaturowego nie wolno uøywa≤ do bezpoúredniego pakowania øywnoúci (podobnie jak i innych surowców wtórnych). W Polsce obowiπzuje ponadto zupe≥nie absurdalny zakaz uøywania papieru z makulatury do uøytku szkolnego. Odpowiedzialni za taki stan rzeczy powinni siÍ zastanowi≤, czy naprawdÍ papier makulaturowy jest szkodliwy dla uczniów? • Celuloza – jest uzyskiwana z drewna i jego odpadów – a jej pozyskiwanie wiπøe siÍ z wycinaniem lasów. • Szmaty lniane, bawe≥niane, jedwabne – surowiec wtórny, bardzo trwa≥y, ale jednoczeúnie bardzo drogi. Do XIX w. szmaty stanowi≥y jedyny surowiec do produkcji papieru; obecnie uøywany wy≥πcznie do produkcji papierów specjalnych. Wytwarzanie masy papierowej: • åcieki – stanowiπ najwiÍksze obciπøenie úrodowiska przez papiernie. Wprowadzenie w papierniach zamkniÍtych obiegów wody stanowi rozwiπzanie problemu odprowadzania úcieków. • Bielenie – nie bielony papier ma szarawy kolor. Ze wzglÍdów “estetycznych” zwykle poddaje siÍ go wybielaniu; dawniej w tym celu uøywano zwiπzków chloru, obecnie coraz czÍúciej zastÍpuje siÍ go tlenem (w postaci nadtlenku wodoru), co jest znacznie korzystniejsze dla úrodowiska. Uwaga! Papier stosowany do bezpoúredniego kontaktu z øywnoúciπ (np. papier úniadaniowy, filtry do kawy) nie powinien by≤ bielony. WykaÒczanie papieru • Wype≥nianie, g≥adzenie – surowy papier ma szorstkπ, chropowatπ powierzchniÍ. By go wyg≥adzi≤ dodaje siÍ do niego wype≥niacze (np. kaolin) i walcuje. Niekiedy, z troski o úrodowisko, procesy te sπ pomijane i otrzymujemy papier grubszy, o widocznej fakturze, okreúlany przez drukarzy jako “dmuchany”. • Kredowanie – jest stosowane dla uzyskania zupe≥nej g≥adkoúci. Papier kredowy jest szczególnie chÍtnie uøywany przez wydawnictwa reklamowe. Okreúla siÍ go jako “trudnπ makulaturÍ”, wymagajπcπ specjalnych linii technologicznych. • Lakierowanie – po wydrukowaniu, jako dodatkowy proces wykaÒczajπcy, papier bywa lakierowany, albo nawet laminowany (pokrywany tworzywem sztucznym). Te uszlachetniajπce zabiegi uniemoøliwiajπ przetworzenie papieru po zuøyciu. Materia≥y proste i laminaty: papier i “papier”, karton i “karton” 81 6 Gospodarowanie odpadami Odpady autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Kandydowanie do Unii Europejskiej wymusi≥o radykalnπ zmianÍ sposobu postÍpowania z odpadami w naszym kraju. 1-2 godz. oraz ewentualna wycieczka, zaleønie od wyboru przedstawionych poniøej propozycji Dowolna Szko≥a i – ewentualnie – zak≥ad utylizacji odpadów Materia≥y Przedmioty Cele Metody Chemia, biologia, fizyka, godzina wychowawcza Zapoznanie uczniów z nowymi zasadami gospodarowania odpadami Analiza tekstów, burza mózgów Wprowadzenie Wraz z gwa≥townym rozwojem przemys≥u i wzrostem konsumpcji zaczÍ≥a lawinowo wzrasta≤ iloú≤ odpadów. Odpady te sπ coraz bardziej uciπøliwie dla úrodowiska. Alternatywπ katastroficznej wizji wegetacji nastÍpnych pokoleÒ na toksycznych górach úmieci sta≥o siÍ zagospodarowywanie odpadów. Unia Europejska, do której przepisów musimy siÍ dostosowywa≤, wprowadzi≥a rygorystyczne przepisy prawne regulujπce sposoby postÍpowania z odpadami. Odpady nie mogπ by≤ wyrzucane w ca≥oúci na wysypiska úmieci. Jeúli nie zostanπ wczeúniej zagospodarowane, muszπ trafi≤ do zak≥adu utylizacji odpadów komunalnych i tam zosta≤ przetworzone. Na sk≥adowisko odpadów trafi≤ moøe tylko to, co zupe≥nie nie nadaje siÍ do odzyskania. Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie 1. Analiza tekstu (∆wiczenie to jest trudne, ale umoøliwi potem m≥odzieøy nawiπzanie rozmowy z pracownikami lokalnego zak≥adu komunalnego.) 1 Rozdaj uczniom kopie tekstu wprowadzenia. Podziel klasÍ na zespo≥y. Wypiszcie na pojedynczych kartkach terminy zwiπzane sπ z gospodarowaniem odpadami: odpady, úmieci, gospodarowanie odpadami, wysypisko úmieci, przepisy prawne, przetwarzanie odpadów, zak≥ad utylizacji odpadów komunalnych, sk≥adowisko odpadów. Podzielcie kartki z wypisanymi nazwami na trzy grupy: • nazwy dotyczπce dawnych i obecnych zasad gospodarowania odpadami, • nazwy dotyczπce dawnych zasad gospodarowania odpadami, • nazwy dotyczπce obecnych zasad gospodarowania odpadami. 2 U≥óøcie kartki tak, by powsta≥y diagramy odzwierciedlajπce róønice w sposobach gospodarowania odpadami. Poniøej nasza propozycja, s≥uøπca jedynie jako materia≥ pomocniczy dla nauczyciela. Uczniowie powinni to zrobi≤ po swojemu. úmieci, wyrzucanie úmieci, wysypisko úmieci odpady, gospodarowanie odpadami przepisy prawne, przetwarzanie odpadów, zak≥ad utylizacji odpadów, sk≥adowisko odpadów 3 82 Przedyskutujcie te róønice. Gospodarowanie odpadami 6 Burza mózgów. Odpady Porozmawiajcie o sposobie zbierania odpadów w waszym regionie. Czy p≥aci siÍ za wywoøenie odpadów? Czy op≥ata zaleøy od iloúci wytwarzanych úmieci, czy jest sta≥a? Czy prowadzi siÍ u was selektywnπ zbiórkÍ odpadów? Czy selekcjonowanie odpadów przez mieszkaÒców ma wp≥yw na wysokoú≤ op≥at za wywoøenie odpadów? Zapoznajcie siÍ z przypadkiem gminy Dobroszyce. Przedyskutujcie, czy system obowiπzujπcy u was jest optymalny? Czy zachÍca mieszkaÒców do unikania odpadów? Jak moøna poprawi≤ dzia≥ajπcy u was system? Dzia≥ania 1 Wywiad. Przeprowadücie wywiad z pracownikiem lokalnego zak≥adu komunalnego na temat gospodarowania odpadami w waszym regionie. (Wydelegujcie kilku uczniów na spotkanie do zak≥adu komunalnego, albo zaproúcie pracownika zak≥adu komunalnego do siebie, do klasy, albo spotkajcie siÍ z nim na sk≥adowisku odpadów). 2 Projekt. Zastanówcie siÍ, jakie zmiany moøna zaproponowa≤ zak≥adowi komunalnemu, by poprawi≤ gospodarowanie odpadami w waszym regionie. Pomys≥y spiszcie na tablicy, a nastÍpnie wybierzecie kilka osób, które w imieniu klasy napiszπ list do zak≥adu komunalnego. Przypadki: O PEWNEJ SELEKCJI ODPADÓW W gminie Dobroszyce postanowiono rozprawi≤ siÍ z “dzikimi” wysypiskami przez stworzenie mieszkaÒcom optymalnych warunków pozbywania siÍ odpadów. Gmina zakupi≥a duøπ iloú≤ kontenerów, rozstawiono je tak, by by≥y one ≥atwo dostÍpne dla wszystkich i podpisa≥a z zak≥adem komunalnym umowÍ obs≥ugi tych kontenerów. MieszkaÒcy nie musieli za nic p≥aci≤, wiÍc szybko przestali wyrzuca≤ úmieci gdzie popadnie. “Dzikie” wysypiska zniknÍ≥y. Po pewnym czasie okaza≥o siÍ jednak, øe iloú≤ zwoøonych odpadów przeros≥a wszelkie oczekiwania. MieszkaÒcy wrzucali do darmowych kontenerów wszystko, co tylko im przeszkadza≥o, nawet odpady z produkcji rolnej, takie jak liúcie, ≥Íty, ga≥Ízie, które wczeúniej by≥y kompostowane. Gmina zdecydowa≥a siÍ wiÍc na pobieranie od mieszkaÒców op≥at, proporcjonalnych do iloúci zape≥nianych kub≥ów i pojemników. Po wprowadzeniu op≥at nastπpi≥ znaczny spadek iloúci odpadów, ale nie do koÒca wiadomo, dlaczego. Na ile spowodowa≥o go zmniejszenie iloúci odpadów, lepsze ich zagospodarowywanie, a na ile pozbywanie siÍ ich przez, np. fatalne w skutkach dla otoczenia, spalanie w domowych piecach? PodjÍto zatem decyzjÍ o wprowadzeniu kontenerów do selektywnej zbiórki odpadów, gdzie mieszkaÒcy mogπ wrzuca≤ wybrane odpady za darmo. S≥owniczek: utylizacja odpadów – dzia≥ania zmierzajπce do a/ przetworzenia odpadów na surowce bπdü materia≥y wykorzystywane w dalszej produkcji, albo do b/ unieszkodliwienia odpadów tak, by nie szkodzi≥y úrodowisku (np. poprzez odzyskanie rtÍci ze úwietlówek). odpady komunalne – sπ wytwarzane przez mieszkaÒców, placówki handlowe i drobne zak≥ady. Wywozem i zagospodarowywaniem tych odpadów zajmuje siÍ zak≥ad komunalny. Tutaj jest mowa wy≥πcznie o tzw. odpadach sta≥ych, czyli o tym, co jest wyrzucane do úmietnika lub poddawane selektywnej zbiórce. WiÍkszoú≤ odpadów, jakie wytwarzane sπ przez cz≥owieka, to odpady przemys≥owe, powstajπce podczas dzia≥alnoúci produkcyjnej. Gospodarowanie odpadami 83 7 Spalanie odpadów Odpady autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Spalanie odpadów jest traktowane jako wygodny sposób na ograniczenie k≥opotów z odpadami, ale czy tak jest w istocie? 2 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna Paczka papierosów z filtrem, popielniczka z pokoju nauczycielskiego wraz zawartoúciπ Chemia, biologia, wiedza o spo≥eczeÒstwie Prezentacja zagroøeÒ p≥ynπcych ze spalania odpadów w gospodarstwach domowych i przemys≥owych spalarniach úmieci Analiza modelu, burza mózgów Wprowadzenie Gwa≥townie rosnπca iloú≤ odpadów i równoczesne rosnπce koszty ich wywoøenia i sk≥adowania powodujπ, øe czÍsto spalanie odpadów traktowane jest jako skuteczne rozwiπzanie problemu. Ze spalaniem odpadów mamy do czynienia w wielu sytuacjach: • w gospodarstwach domowych, gdzie spalajπc úmieci nie musimy p≥aci≤ za ich wywóz; • niekiedy nawet spalamy odpady w piecu, aby ogrza≤ dom; • w przedsiÍbiorstwach, gdzie spalanie odpadów poprodukcyjnych zapobiega ponoszeniu wysokich kosztów ich utylizacji; • na polach, gdzie wypalanie s≥omy rozwiπzuje problem jej zagospodarowania. Budowane sπ równieø specjalne instalacje przemys≥owe do spalania odpadów szpitalnych, komunalnych czy nawet niebezpiecznych odpadów przemys≥owych. Przebieg zajÍ≤ Sytuacja modelowa – papierosy. 84 1 Na przerwie przed zajÍciami weü z pokoju nauczycielskiego popielniczkÍ wraz z zawartoúciπ oko≥o 20. wypalonych papierosów. DzieÒ lub kilka dni przed planowanπ lekcjπ poproú któregoú z palπcych nauczycieli, by wypali≥ kilka papierosów przez szklanπ lufkÍ (do nabycia w kioskach za grosze) i podarowa≥ ci ten eksponat przed zajÍciami. W kioskach znaleü≤ moøna czasem bardzo wymyúlne szklane urzπdzenia filtrujπce papierosowy dym (niektóre z nich wykorzystujπ nawet w procesie filtracji wodÍ; kosztujπ kilka z≥). Do przeprowadzenia ≤wiczenia bÍdzie teø potrzebna paczka papierosów z filtrem. 2 Ustal z uczniami, øe paczka papierosów jest úmieciem, którego trzeba siÍ jakoú pozby≤. Oczywiúcie, nikt nie wyrzuca na co dzieÒ papierosów, a tym bardziej paczek papierosów. Wyrzucanie paczki papierosów jest tutaj sytuacjπ modelowπ i dobrym przyk≥adem, poniewaø wystÍpujπ w niej zróønicowane materia≥y (papier, folia plastikowa, zabezpieczajπca paczkÍ, folia metalowa, filtry, tytoÒ), zróønicowane tak, jak sk≥ad odpadów, które wynosimy z domów. Spalanie odpadów 3 Przeprowadücie “sekcjÍ” paczki papierosów. Roz≥óøcie jπ na poszczególne surowce. Spytaj uczniów, co moøna z nimi zrobi≤. Uczniowie powinni wymyúli≤, øe papier i ewentualnie karton, moøna odda≤ na makulaturÍ; foliÍ z tworzywa i foliÍ aluminiowπ moøna podda≤ recyklingowi; tytoÒ, moøna skompostowa≤. Pozostanπ jeszcze filtry od papierosów, produkowane obecnie z w≥ókien acetatowych. Moøe komuú przyjdzie do g≥owy jakiú pomys≥ jak i je wykorzysta≤, gdyø inaczej trzeba je bÍdzie wywieü≤ na sk≥adowisko odpadów. 4 Za≥óøcie, øe w waszej miejscowoúci wybudowano spalarniÍ odpadów komunalnych i w zwiπzku z tym nie wystÍpujπ u was problemy z zagospodarowywaniem odpadów, bo wszystko i tak zostanie spalone. Analizujπc zawartoú≤ popielniczki, szklanej lufki czy innego urzπdzenia filtrujπcego i biorπc pod uwagÍ kondycjÍ powietrza w pomieszczeniu, w którym pali siÍ papierosy, zwró≤cie uwagÍ na to, jakie zanieczyszczenia pojawiajπ siÍ w wyniku procesu spalania. 5 Zastanówcie siÍ, jaka jest róønica miÍdzy odpadami wynoszonymi z domu, a odpadami, jakie otrzymaliúcie po “sekcji” paczki papierosów. Zwró≤cie uwagÍ na to, øe nie wyselekcjonowane odpady, jakie wynosimy w z naszych mieszkaÒ na úmietnik, zawierajπ duøo wody. By je spali≤, potrzebna jest duøa iloú≤ energii, øeby po pierwsze, odparowa≤ tÍ wodÍ, a po wtóre, spali≤ same úmieci, ich suchπ, róønorodna i palπcπ siÍ w róønych temperaturach masÍ. åmieci same siÍ nie spalπ. 7 Odpady Argumentacje. Przeprowadü w klasie dyskusjÍ nad nastÍpujπcymi argumentami na rzecz spalarni úmieci: • DziÍki spalaniu zmniejszamy iloú≤ odpadów. Spopielenie powoduje wielokrotne zmniejszenie masy odpadów, trafiajπcych na wysypisko. • Spalanie jest naturalnym procesem rozpowszechnionym w przyrodzie. DziÍki zachodzπcym w naszych organizmach spalaniu øyjemy! Spalanie odpadów jest wiÍc procesem przyjaznym przyrodzie. • Spalanie odpadów komunalnych to rodzaj recyklingu. Od recyklingu nastawionego na odzysk surowców i materia≥ów róøni siÍ tym, øe odzyskuje siÍ w tym przypadku energiÍ. Jest to recykling energetyczny. Spalanie odpadów 85 7 ZaklÍte ko≥o Odpady 1 Wprowadü uczniów w zagadnienie przekazujπc im nastÍpujπce treúci. Moøesz teø wczeúniej zleci≤ przygotowanie stosownego materia≥u wprowadzajπcego jednej lub dwóm osobom: • Wypalanie s≥omy na polach zabija zwierzÍta i drobnoustroje, wyja≥awia glebÍ, stanowi zagroøenie poøarowe, a w przypadku sπsiedztwa drogi moøe by≤ przyczynπ wypadków. • Wrzucajπc do pieca lub palπc na otwartej przestrzeni odpady zawierajπce tworzywa sztuczne (w szczególnoúci PCV), kleje czy inne úrodki chemiczne zamieniamy piec czy ognisko w reaktor, który wytwarza niebezpieczne zwiπzki chemiczne, a wúród nich dioksyny, których toksycznoú≤ jest wielokrotnie wyøsza od cyjanku potasu. • Wypalanie pól, miedz, ≥πk i odpadów jest czÍsto wynikiem braku wyobraüni i wiedzy. S≥omÍ o wiele korzystniej jest przeora≤ lub zagospodarowa≤. W przypadku odpadów produkcyjnych moøna stara≤ siÍ je ograniczy≤, zagospodarowa≤, podda≤ recyklingowi. Domy moøna ogrzewa≤ wykorzystujπc tanie paliwa odnawialne takie jak s≥oma, trociny i inne odpady drzewne. 2 Rozdaj uczniom kartki z sondπ ze strony 88. By usprawni≤ przebieg ≤wiczenia, moøesz podzieli≤ klasÍ na grupy. Zaproponuj dyskusjÍ na temat, jak wydosta≤ siÍ z tego zaklÍtego krÍgu wzajemnych uzaleønieÒ. Zwró≤cie uwagÍ na to, jakπ duøπ wagÍ – oprócz czynników ekonomicznych – odgrywajπ uwarunkowania spo≥eczne. Przypadki: BILANS MASY SPALANIA Bilans masy spalania 1 tony odpadów komunalnych dla trzech typów procesu oczyszczania spalin. Spalanie nie niszczy odpadów. Poddaje je procesom chemicznym, w wyniku których, przy udziale tlenu, powstajπ nowe substancje i nowe z nimi problemy. W rezultacie spalanie úmieci prowadzi do powstania róønych substancji. proces øuøel (kg/t) py≥y (kg/t) produkty neutralizacji (kg/t) úcieki (kg/t) gazy (m3 normalizowany) suchy 267 22,5 32,5 – 5280 pó≥suchy 295 9,2 41,1 – 4500 mokry 296 25,0 3,0 500 5000 WiÍcej informacji znajdziesz na stronie internetowej Ogólnopolskiego Towarzystwa Zagospodarowania Odpadów – www.most.org.pl/otzo/ 86 Spalanie odpadów 7 Odpady Przypadki: STANOWISKO Z LOWELL åwiatowe Porozumienie na rzecz Alternatyw dla Spalania Odpadów åwiatowe Porozumienie Przeciwko Spalarniom Odpadów, Stanowisko z Lowell Opracowali uczestnicy MiÍdzynarodowego Kursu Czystej Produkcji, Lowell, Massachusetts, USA, czerwiec 2000. Zwaøywszy, øe spalarnie odpadów medycznych, komunalnych i niebezpiecznych zagraøajπ ludzkiemu zdrowiu, wskutek wytwarzania i emisji toksycznych substancji takich jak dioksyny, rtÍ≤ i inne zanieczyszczenia; Zwaøywszy, øe dioksyny powodujπ zaburzenia gospodarki hormonalnej, wp≥ywajπc niekorzystnie na uk≥ady reprodukcji, rozwoju i odpornoúci organizmu, a takøe iø zosta≥y uznane przez MiÍdzynarodowπ AgencjÍ do spraw BadaÒ nad Rakiem åwiatowej Organizacji Zdrowia oraz AmerykaÒskπ AgencjÍ Ochrony årodowiska za substancje powodujπce raka u ludzi; Zwaøywszy, øe Program årodowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych uzna≥ dioksyny za jednπ z grup substancji zaliczanych do trwa≥ych zanieczyszczeÒ organicznych, których oddzia≥ywanie na úrodowisko wymaga podjÍcia natychmiastowych dzia≥aÒ; Zwaøywszy, øe spalanie odpadów rozprasza substancje toksyczne, a zainstalowane w spalarniach urzπdzenia redukujπce zanieczyszczenia jedynie przenoszπ te toksyny do odpadów sta≥ych i úcieków, które nadal zagraøajπ ludzkiemu zdrowiu i úrodowisku; Zwaøywszy, øe spalanie odpadów pozbawia lokalne spo≥ecznoúci znacznych zasobów finansowych, marnuje energiÍ i materia≥y, niweczy moøliwoúci rozwoju ekonomicznego i racjonalnego postÍpowania z odpadami; Zwaøywszy, øe silny spo≥eczny sprzeciw przeciwko spalarniom odpadów na Pó≥nocy i w innych regionach úwiata spowodowa≥, iø propagatorzy spalania odpadów poszukujπ nowych rynków zbytu – szczególnie w krajach Trzeciego åwiata; Zwaøywszy, øe we wszystkich krajach spalarnie odpadów nieproporcjonalnie czÍsto lokalizowane sπ w miejscach zamieszkanych przez ubogπ oraz kolorowπ ludnoú≤; Zwaøywszy, øe wiele propozycji budowy spalarni odpadów wiπøe siÍ ze skandalami korupcyjnymi i niedemokratycznym procesem podejmowania decyzji; Zwaøywszy, øe istniejπ sprawdzone, bezpieczniejsze i ekonomicznie bardziej atrakcyjne, alternatywne wobec spalania metody utylizacji odpadów; My, niøej podpisane osoby i organizacje, apelujemy do naszych rzπdów o wstrzymanie projektów budowy nowych i zamkniÍcie czynnych spalarni odpadów. Ponadto apelujemy o wprowadzenie takich systemów produkcji i gospodarki odpadami, które oparte sπ o zasady czystej produkcji i sprawiedliwoúci úrodowiskowej. Zasady te powinny uwzglÍdnia≤: ograniczenie stosowania substancji toksycznych, redukcjÍ iloúci odpadów, ponowne uøycie i recykling; zagwarantowanie spo≥eczeÒstwu dostÍpu do informacji i udzia≥u w procesie podejmowania decyzji; zgodne z zasadami ekorozwoju, równe i sprawiedliwe wzory konsumpcji. Jesteúmy w pe≥ni przekonani, øe istniejπ úrodki na wprowadzenie w øycie przyjaznych úrodowisku metod produkcji i gospodarki odpadami. Uwaøamy, øe stwarza to moøliwoú≤ dla liderów politycznych podjÍcia naszego apelu i zademonstrowania ich zaangaøowania na rzecz zapewnienia pomyúlnego i bezpiecznego rozwoju przysz≥ym pokoleniom. Ann Leonard, Essential Action i Multinationals Resource Center, USA • Neil Tangri, Essential Action, USA • Premysl Macha, Deti Zeme, Czechy • Madhu Dutta, Toxics Link, Indie • Olinca Marino, LaNeta, Meksyk • Von Hernandez, Greenpeace, Filipiny • GroundWork, Afryka Po≥udniowa Polskie organizacje ekologiczne prowadzπce dzia≥ania przeciwko spalarniom odpadów: • • • • • Ogólnopolskie Towarzystwo Zagospodarowania Odpadów “3R” Polski Klub Ekologiczny Spo≥eczny Instytut Ekologiczny Towarzystwo na Rzecz Ziemi Zielone Mazowsze (Federacja Zielonych – Warszawa) Spalanie odpadów 87 Odpady Karta pracy ZaklÍte ko≥o Mieszkaniec Odbieram z pobliskiego zak≥adu stolarskiego odpady z produkcji mebli. To g≥ównie p≥yta wiórowa i jakieú okleiny. TrochÍ to úmierdzi przy paleniu, ale ciep≥o mam za darmo. Koks, wÍgiel sπ bardzo drogie, wiÍc nie ma o czym gada≤. PrzedsiÍbiorca Przez ostatnie lata cena wywozu úmieci stale ros≥a. Wypalajπc odpady trzymam koszty w ryzach. Pracownik Rzeczywiúcie pali te resztki plastiku, ale daje ludziom pracÍ. Sπsiad Mój sπsiad pali w piecu odpady zawierajπce plastiki i kleje. To okropne úwiÒstwo. Musimy zamyka≤ okna, gdy z jego komina wydobywa siÍ gÍsty dym. Ale co my moøemy na to poradzi≤? On przecieø to robi w swoim domu i gdy mu zwracam uwagÍ mówi, øebym nie wtyka≥ nosa w nie swoje sprawy. Rolnik Co roku wypalam s≥omÍ na polu i chwasty w rowach. To szybki i tani sposób na pozbywanie siÍ niepotrzebnej s≥omy i zapobieganie rozsiewania siÍ chwastów. Straøak Oczywiúcie palenie s≥omy na polach, wypalanie rowów, jak i palenie úmieci w domowych kot≥ach jest nielegalne. I powinniúmy ludzi, którzy to robiπ úciga≤, nasy≥a≤ na nich policjÍ. Ale przecieø ja tu mieszkam. Nie bÍdÍ donosi≥ na ludzi, z którymi spotykam siÍ na co dzieÒ. 88 DO LEKCJI Spalanie odpadów 1 Substancje chemiczne Ukryte toksyny autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Ukryte toksyny Gdy oceniamy stopieÒ uciπøliwoúci dla úrodowiska materia≥ów, z których sπ wytwarzane przedmioty codziennego uøytku, rzadko zwracamy uwagÍ na takie do nich dodatki jak impregnaty, lakiery, czy úrodki zmieniajπce w≥aúciwoúci tworzyw. Tymczasem to w≥aúnie one sπ czÍsto powodem toksycznoúci i úrodowiskowej uciπøliwoúci ca≥ego produktu. 1 lub 2 godz., zaleønie od doboru zajÍ≤ Dowolna Sala lekcyjna • ∆wiczenie I: Przyk≥ady przedmiotów z PCV. • ∆wiczenie II: Schemat “cyklu øycia” przedmiotów przygotowany na zajÍciach Odpady jako wynalazek cz≥owieka, etykiety z opakowaÒ úrodków konserwacji drewna Chemia, biologia, godzina wychowawcza, jÍzyk polski Zwrócenie uwagi na potencjalnπ toksycznoú≤ produktów uznawanych powszechnie za bezpieczne. Analiza: tekstów wiersza, informacji zawartych na etykietach, porównanie przedmiotów, dyskusja, burza mózgów 89 1 Substancje chemiczne Wprowadzenie Rozwój przemys≥u chemicznego spowodowa≥ wyprodukowanie wielu úrodków umoøliwiajπcych nam lepsze wykorzystanie tradycyjnych materia≥ów, np. drewna, przez zastosowanie impregnatów i lakierów. W Polsce w latach 70. i 80. wprowadzono teø do powszechnego uøytku wiele úrodków do konserwacji drewna, które – jak siÍ póüniej okaza≥o – ze wzglÍdu na toksycznoú≤ nie powinny by≤ w ogóle stosowane w budownictwie czy przy produkcji mebli. Dopiero w latach 90. zaczÍto zwraca≤ uwagÍ na to, by stosowane úrodki chemiczne nie tylko chroni≥y drewno, ale teø w jak najmniejszym stopniu szkodzi≥y zdrowiu ludzi i przyrodzie. Wprowadzono do powszechnego uøytku takøe zupe≥nie nowe materia≥y – tworzywa sztuczne. Jednak d≥ugo nie zdawano sobie sprawy z tego, øe wyprodukowane z nich bardzo praktyczne przedmioty mogπ jednoczeúnie stanowi≤ powaøne zagroøenie dla naszego zdrowia i dla úrodowiska naturalnego – tak w trakcie uøytkowania, jak i po zuøyciu, gdy juø stanπ siÍ odpadem. Okaza≥o siÍ, øe jednym z najniebezpieczniejszych tworzyw znajdujπcych siÍ w uøyciu, jest tani, powszechnie stosowany w ostatnich dziesiÍcioleciach polichlorek winylu (PCV). Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie 1. 1 Przygotujcie przyk≥ady przedmiotów z PCV: kawa≥ek linoleum, fragment profilu okna z PCV, opakowania po lekach, kawa≥ek rury instalacji wodnej, itp. Poproú o opisanie w≥aúciwoúci materia≥ów, z jakich zosta≥y wytworzone poszczególne rzeczy (np.: linoleum – elastyczne, g≥adkie, miÍkkie, odporne na úcieranie; fiolka lub wyt≥oczka na leki – twarda, przezroczysta, profil okna z PCV – twardy, bia≥y, barwiony w masie pigmentem wymieszanym z tworzywem, a nie pomalowany od zewnπtrz, rury i kszta≥tki stosowane w instalacjach wodnych – twarde, ale plastyczne po odgrzaniu, dziÍki czemu dajπ siÍ ≥atwo formowa≤, wygina≤, ≥πczy≤ na ciep≥o). 2 Burza mózgów: Poproú o podanie przyk≥adów róønych zastosowaÒ drewna (np. klepki lub deski pod≥ogowe, konstrukcja wiÍüby dachu, o≥ówek, drewno jako materia≥ rzeübiarski). Jakie w≥aúciwoúci powinno mie≤ drewno uøywane do poszczególnych celów? (np. na klepki pod≥ogowe – twarde, trwa≥e, odporne na zniszczenie; na o≥ówki – drewno miÍkkie, dajπce siÍ ≥atwo struga≤, itd.). Spytaj uczniów, czy wiedzπ, jak uzyska≤ poøπdane w≥aúciwoúci poszczególnych materia≥ów. W trakcie dyskusji zwró≤ uwagÍ na to, øe to przez dobór wykorzystujemy róøne naturalne w≥aúciwoúci drewna, zaleøne przede wszystkim od cech gatunków drzew, z jakich jest pozyskiwane (np. drewno twarde z pni: buku, dÍbu, miÍkkie: z sosny, lipy), a róøne w≥aúciwoúci PCV uzyskuje siÍ poprzez domieszki plastyfikatorów (zmiÍkczaczy) – úrodków chemicznych czÍsto zawierajπcych metale ciÍøkie (np. kadm, o≥ów). Co oznacza termin “okres karencji”? 3 Referat. Poproú jednego z uczniów o przygotowanie referatu na temat PCV. Pole≤ mu zebranie materia≥ów ze stron internetowych. W referacie powinny siÍ znaleü≤ odpowiedzi na pytania: • Jakie zagroøenia niesie ze sobπ transportowanie chloru s≥uøπcego do produkcji PCV? • Jakπ rolÍ w produkcji PCV odgrywajπ plastyfikatory? • Jak wp≥ywajπ wyroby z PCV na wodÍ i na powietrze? • Co dzieje siÍ z PCV podczas spalania? • Co ogranicza moøliwoú≤ wykorzystania odpadów z PCV? (Odpowiedzi moøna znaleü≤ np. na stronie Ogólnopolskiego Towarzystwa Zagospodarowania Odpadów). 90 Ukryte toksyny 1 ∆wiczenie II. Substancje chemiczne Do lekcji bÍdzie potrzebny przygotowany na wczeúniejszych zajÍciach Schemat “cyklu øycia” przedmiotów. 1 Analiza tekstu i budowanie “cyklu øycia” drewna Podziel uczniów na grupy i rozdaj im kopie wiersza Juliana Tuwima pt. “Stó≥” (ze strony 92). Poproú, by grupy przyporzπdkowa≥y poszczególne etapy powstawania sto≥u schematowi “cyklu øycia” przedmiotów i uzupe≥ni≥y go etapami nie wspomnianymi w wierszu, a przewidzianymi w schemacie. 2 Budowanie “cyklu øycia” sto≥u w klasie, burza mózgów Zbudujcie podobny schemat dla sto≥ów, jakie macie w klasie. WiÍkszoú≤ szkó≥ jest wyposaøona w sto≥y zbudowane z metalowych stelaøy nakrytych laminowanymi blatami. Blaty sπ zwykle wykonane z p≥yt, z≥oøonych ze sprasowanego materia≥u drzewnego (wiórów, úcieru drzewnego) zespojonego klejami. Powierzchnie p≥yt zazwyczaj nie sπ pomalowane, lecz pokryte laminatem, czyli naklejonym tworzywem sztucznym, najczÍúciej PCV, nadajπcym powierzchni trwa≥oú≤ i decydujπcym o ich wyglπdzie. Zadaj uczniom pytanie, co powinno siÍ sta≤ ze sto≥ami, gdy zostanπ juø zuøyte i szko≥a bÍdzie chcia≥a zastπpi≤ je nowymi (propozycje przekazania ich innym uøytkownikom, a w przypadku ca≥kowicie zniszczonych sto≥ów oddanie metalowych elementów na z≥om). Sprawdücie, czy sto≥y sπ przystosowane do ≥atwego demontaøu (oddzielenia p≥yty blatu od metalowego stelaøu). Laminowany blat, w przeciwieÒstwie od czÍúci metalowych, nie nadaje siÍ do przetworzenia. Moøecie jedynie zabawi≤ siÍ w wymyúlanie nowego zastosowania samego blatu. Przypadki: CZY WIESZ, ØE... Pod koniec lat 70. w Polsce zosta≥ wprowadzony do sprzedaøy “Chemosil” – pierwszy lakier chemoutwardzalny do pod≥óg. Przez lata by≥ on najbardziej poszukiwanym lakierem, poniewaø, w odróønieniu od dawniej stosowanych, dawa≥ twardszπ i bardziej wytrzyma≥π pow≥okÍ. Zosta≥ wycofany ze sprzedaøy, gdy okaza≥o siÍ, øe okres jego karencji wynosi 3 lata. W latach 70. wprowadzono do sprzedaøy pod wspólna nazwπ Xylamit niezwykle skutecznπ grupÍ impregnatów do drewna. Produkowano odmiany do konserwowania wszystkich wyrobów z drewna: do stosowania zarówno we wnÍtrzach mieszkalnych jak i na zewnπtrz; do zwyk≥ej konserwacji jak i do konserwacji z jednoczesnym dekoracyjnym barwieniem drewna. Podstawowa substancja czynna xylamitów úcinajπcy bia≥ko formaldehyd (kwas mrówkowy) – sprawia≥a, øe zabezpieczonego nimi drewna nie atakowa≥y ani grzyby, ani owady. Opary formaldehydu oddzia≥ywa≥y jednak na wszystkie przebywajπce w pobliøu øywe organizmy, w tym na cz≥owieka, doprowadzajπc do rakotwórczych schorzeÒ. Obecnie ocenia siÍ, øe okres karencji dla xylamitu wynosi oko≥o 70. lat! S≥owacja, jako pierwszy kraj na úwiecie, wprowadzi≥a ca≥kowity zakaz wytwarzania produktów z PCV od 2008 roku. W kaødym kraju producenci mogπ zastπpi≤ PCV innymi materia≥ami, np. polipropylenem (PP), polietylenem (PE), poliwÍglanem (PC), polietylofterytem (PET). Ukryte toksyny 91 Substancje chemiczne Karta pracy Julian Tuwim – Stó≥ Wyros≥o w lesie drzewo potÍøne, Twarde, wysmuk≥e i niebosiÍøne. Raz przyszli drwale, drzewo zrπbali, Strasznie siÍ przy tym naharowali. Potem je konie na tartak wlok≥y, Tak siÍ zziaja≥y, øe ca≥e zmok≥y. Na tym tartaku warczπce pi≥y Tak drzewo ciÍ≥y, øe siÍ stÍpi≥y. Kupi≥ te szorstkie listwy i deski Stolarz warszawski – Adam Wiúniewski. Adam Wiúniewski, nie lada majster, Wziπ≥ pi≥Í, m≥otek, hebel i klajster. Mierzy≥, heblowa≥, klei≥, sposobi≥, Zbija≥, malowa≥, wreszcie stó≥ zrobi≥. Tyle to trzeba by≥o mozo≥u Dla sporzπdzenia jednego sto≥u. Julian Tuwim – Stó≥ Wyros≥o w lesie drzewo potÍøne, Twarde, wysmuk≥e i niebosiÍøne. Raz przyszli drwale, drzewo zrπbali, Strasznie siÍ przy tym naharowali. Potem je konie na tartak wlok≥y, Tak siÍ zziaja≥y, øe ca≥e zmok≥y. Na tym tartaku warczπce pi≥y Tak drzewo ciÍ≥y, øe siÍ stÍpi≥y. Kupi≥ te szorstkie listwy i deski Stolarz warszawski – Adam Wiúniewski. Adam Wiúniewski, nie lada majster, Wziπ≥ pi≥Í, m≥otek, hebel i klajster. Mierzy≥, heblowa≥, klei≥, sposobi≥, Zbija≥, malowa≥, wreszcie stó≥ zrobi≥. Tyle to trzeba by≥o mozo≥u Dla sporzπdzenia jednego sto≥u. 92 DO LEKCJI Ukryte toksyny 2 Substancje chemiczne Baterie – plusy i minusy autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Baterie zawierajπ szkodliwe i niebezpieczne sk≥adniki. Sπ one groüne nie tylko dla ludzkiego zdrowia, ale i dla úrodowiska. Musimy pozna≤ i zrozumie≤ ten problem, aby w≥aúciwie postÍpowa≤ ze zuøytymi bateriami. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna Róøne baterie wykorzystywane w urzπdzeniach przenoúnych Godzina wychowawcza, chemia Zwrócenie uwagi uczniów na potencjalne zagroøenia wynikajπce z korzystania z baterii w domu. Burza mózgów, dyskusja Wprowadzenie Baterie sπ powszechnie stosowanym üród≥em energii, które jednak moøe by≤ niebezpieczne dla zdrowia ludzi i dla úrodowiska. Nie stanowiπ zagroøenia w trakcie uøytkowania, a stajπ siÍ niebezpieczne dopiero wtedy, gdy sπ wyczerpane, zuøyte i chcemy siÍ ich pozby≤. Niektóre baterie zawierajπ metale ciÍøkie, szkodliwe dla ludzkiego zdrowia nawet w úladowych iloúciach: sπ to m.in. kadm, o≥ów i rtÍ≤. Metalowa okrywa wyrzuconych baterii ulega rozk≥adowi i, korodujπc, emituje metale ciÍøkie do úrodowiska. W czasie deszczu woda wsiπkajπca w glebÍ przenosi je do rzek i wód gruntowych, a stamtπd do gospodarstw domowych. Jednym z najniebezpieczniejszych pierwiastków emitowanych w opisany sposób jest rtÍ≤. Moøe siÍ ona dosta≤ do cia≥a cz≥owieka bezpoúrednio z wodπ lub teø poúrednio, jako pierwiastek skumulowany w organizmach øywych øyjπcych na skaøonym terenie – roúlinach i zwierzÍtach, bÍdπcych pokarmem cz≥owieka. Wykorzystaj dodatkowe informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Substancje chemiczne. Przebieg zajÍ≤ 1 2 Przygotowanie: Poproú uczniów, by przynieúli w okreúlonym dniu róønego rodzaju urzπdzenia przenoúne – radia, gry elektroniczne, walkmany, latarki, itd. 3 4 Zapytaj uczniów, jak postÍpujπ ich rodzice czy znajomi ze zuøytymi akumulatorami samochodowymi. Jakie czÍúci baterii i akumulatorów (kwas, o≥ów i plastik) sπ szkodliwe dla úrodowiska? ZachÍ≤ uczniów do rozmowy nastÍpujπcymi pytaniami: • Która godzina? Czy twój zegarek dzia≥a dziÍki nakrÍcanemu mechanizmowi, czy jest napÍdzany przez bateriÍ? Jaka jest proporcja zegarków jednego typu do zegarków drugiego typu? • Skπd czerpiπ energiÍ urzπdzenia przenoúne? Przyjrzyjcie siÍ bateriom przyniesionym przez uczniów i przeprowadücie burzÍ mózgów na temat: “Do czego na co dzieÒ uøywamy baterii?” Zapiszcie odpowiedzi na tablicy lub na duøym arkuszu papieru. 5 Wyjaúnij, kiedy baterie stajπ siÍ zagroøeniem. Kaødy powinien wiedzie≤, øe powszechnie uøywane produkty zawierajπ niebezpieczne substancje. Wykorzystaj informacje zamieszczone poniøej. Baterie – plusy i minusy 93 2 Substancje chemiczne 6 Przeprowadü burzÍ mózgów na temat tego, co mogπ zrobi≤ uczniowie, by rozwiπza≤ problem szkodliwoúci baterii. Zapiszcie odpowiedzi na tablicy lub na duøym arkuszu papieru. Niektóre odpowiedzi mogπ brzmie≤: a) Moøemy korzysta≤ z baterii, które da siÍ wielokrotnie ≥adowa≤. W ten sposób zuøyjemy ich mniej i mniej trzeba bÍdzie wyrzuci≤. b) Moøemy zbiera≤ zuøyte baterie do pojemnika, nastÍpnie zanieú≤ je do specjalnej firmy, która zajmuje siÍ ich utylizacjπ. 7 Wyjaúnij uczniom, øe jeúli w waszej miejscowoúci nie ma firm utylizujπcych szkodliwe odpady, to w≥aúnie oni mogπ zapoczπtkowa≤ dzia≥ania majπce na celu zainteresowanie tym problemem lokalnych w≥adz. Kontynuacje Jeúli po rozmowie z przedstawicielami samorzπdu okaøe siÍ, øe moøliwe jest wyznaczenie miejsca gromadzenia i przechowywania baterii, to moøecie rozpoczπ≤ ich zbiórkÍ. Zaproponuj uczniom wykonanie pojemnika z drewna, kartonu czy plastiku, w którym moøna zaczπ≤ zbiera≤ zuøyte baterie. ZachÍ≤ uczniów do podzielenia siÍ tym pomys≥em z uczniami i nauczycielami w ca≥ej szkole i do zbiórki baterii wykorzystanych przez ich rodziny i krewnych. Zorganizujcie spotkanie z przedstawicielem samorzπdu lokalnego, przedstawicielem wojewódzkiej inspekcji ochrony úrodowiska czy teø wydzia≥u (referatu) zdrowia lub ochrony úrodowiska. Opowiedzcie im o swojej inicjatywie i zaøπdajcie wyznaczenia specjalnego miejsca w waszej miejscowoúci do przechowywania zuøytych baterii. Napiszcie o waszym dzia≥aniu i poproúcie o pomoc w rozwijaniu tej inicjatywy dziennikarzy z lokalnej prasy i radia. Przypadki: CZY WIESZ, ØE... NajczÍúciej uøywane produkty zawierajπce substancje niebezpieczne to: 94 plastik – wÍglowodory chlorowane, rozpuszczalniki organiczne, plastyfikatory, ftalen butylu w PCV (polichlorek winylu) pestycydy – zwiπzki chloroorganiczne, zwiπzki fosforoorganiczne lekarstwa – rozpuszczalniki organiczne, úladowe iloúci metali ciÍøkich farby – metale ciÍøkie, barwniki, rozpuszczalniki i pozosta≥oúci organiczne baterie – metale ciÍøkie i kwasy benzyna i inne produkty z ropy naftowej – nafta, fenole i inne sk≥adniki organiczne, metale ciÍøkie, amoniak, kwasy, itd. metale – metale ciÍøkie, barwniki, oleje, fenole skóra – metale ciÍøkie tkaniny – metale ciÍøkie, barwniki i zwiπzki chloroorganiczne Baterie – plusy i minusy 95 Energia Transport Przemys≥ Dzia≥alnoú≤ cz≥owieka Rolnictwo Leúnictwo Turystyka Energia Jak oszczÍdza≤ energiÍ elektrycznπ i cieplnπ w domu? 103 Øarówki energooszczÍdne Transport 107 Rowerem w przysz≥oú≤ 111 Ludzie i samochody Tylko dzieci wiedzπ, czego szukajπ 114 Przemys≥ ZazieleÒmy przemys≥ 117 Rolnictwo 121 Od ziarna do chleba 125 Podróøe pszczó≥ 129 Od mleka do sera Leúnictwo Nie moøna øy≤ bez roúlin 133 Turystyka Inwazja turystyki Inwazja turystyki 137 142 Karty pracy 13 sposobów oszczÍdzania energii w domu Porównanie róønych typów øarówek Zadanie matematyczne 102 105 105 O øarówkach w naszych domach ... 106 124 132 Ekspansja pustyÒ 135 Historyk o serach Produkty pszczele Porównanie turystyki masowej z agroturystykπ 141 99 1 Energia Jak oszczÍdza≤ energiÍ elektrycznπ i cieplnπ w domu? autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Duøe iloúci energii wysokiej jakoúci nie powinny by≤ wykorzystywane, jeúli tylko jest moøliwe uøycie mniejszej iloúci energii niøszej jakoúci. Tak brzmi zasada wydajnoúci energetycznej. 1 godzina lekcyjna • ∆wiczenie I: niezaleønie od pory roku; najlepiej wieczorem. • ∆wiczenie II: najlepiej w zimie. Sala lekcyjna Duøe arkusze papieru Godzina wychowawcza, fizyka • Zdobywanie przez uczniów wiedzy i umiejÍtnoúci zwiπzanych z oszczÍdzaniem energii elektrycznej i cieplnej. • Rozwijanie umiejÍtnoúci obserwowania i wnioskowania. Dzielenie siÍ doúwiadczeniami, burza mózgów, dyskusja Wprowadzenie Energia jest niezbÍdna prawie w kaødym dzia≥aniu cz≥owieka. Oznacza úwiat≥o, ogrzewanie, transport, napÍd maszyn w przemyúle i w rolnictwie; jest obecna w codziennym øyciu, w domu i w podróøy. Tak bardzo przyzwyczailiúmy siÍ do korzystania z energii elektrycznej, øe dziú trudno sobie wyobrazi≤, jak øyli ludzie, zanim nauczyli siÍ jπ wykorzystywa≤. Ale moøe takøe zaskoczy≤ nas fakt, øe 80-90% ca≥ej zuøywanej obecnie energii jest Jak oszczÍdza≤ energiÍ elektrycznπ i cieplnπ w domu? 99 1 Energia marnotrawione z powodu stosowania ma≥o skutecznych silników, pieców i innych urzπdzeÒ grzewczych oraz w wyniku niew≥aúciwego projektowania i izolowania budynków. Jednym z najlepszych sposobów wyprodukowania wiÍkszych iloúci energii przy jednoczesnym zmniejszeniu wp≥ywu jej produkcji na úrodowisko, jest zwiÍkszenie wydajnoúci urzπdzeÒ wykorzystujπcych energiÍ oraz lepsza termoizolacja budynków. Takie dzia≥anie znane jest jako zwiÍkszenie wydajnoúci energii i oznacza wykonywanie tej samej pracy mniejszym nak≥adem energii. Urzπdzenia energooszczÍdne mogπ okaza≤ siÍ na poczπtku bardziej kosztowne, ale przy d≥uøszym uøytkowaniu pozwalajπ zaoszczÍdza≤ pieniπdze. Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie I Jak oszczÍdza≤ energiÍ elektrycznπ? 1 Zacznij w≥πcza≤ i wy≥πcza≤ úwiat≥o w klasie. Zapytaj uczniów, czy takie dzia≥anie ma wp≥yw na úrodowisko. Wyjaúnij, øe wielu osobom takie pytanie moøe wydawa≤ siÍ dziwne – myúlπ oni o zapalaniu úwiat≥a jako o sprawie dotyczπcej øycia osobistego. Uwaøajπ, øe to, co zdarza siÍ w ich domu, ma niewielki zwiπzek ze úrodowiskiem. Wyjaúnij, øe oko≥o 15-20% ca≥ej wyprodukowanej energii zuøywa siÍ na oúwietlenie. Wyobraücie sobie, øe oko≥o 12 milionów polskich rodzin korzystajπcych z energii elektrycznej wy≥πcza jednπ 100-watowπ øarówkÍ na jednπ godzinÍ. Ile energii uda≥oby siÍ zaoszczÍdzi≤ w ten sposób? 2 Zaprezentuj nastÍpujπce rady, jak oszczÍdza≤ energiÍ wykorzystywanπ do oúwietlania: 3 4 Zaprezentuj na duøym arkuszu papieru lub tablicy 13 sposobów oszczÍdzania energii z listy znajdujπcej siÍ poniøej. • Jedna 100-watowa øarówka daje wiÍcej úwiat≥a niø dwie 60-watowe. Dlatego lepiej wykorzysta≤ w øyrandolu czy lampie dwie øarówki 100-watowe, zamiast czterech 60-watowych. • Lampy neonowe i jarzeniowe pomagajπ oszczÍdza≤ energiÍ. Zuøywajπ ? energii, której potrzebujπ konwencjonalne øarówki do wytworzenia tej samej iloúci úwiat≥a. Przedstaw uczniom kilka róønych typów øarówek energooszczÍdnych. Obejrzyj z uczniami film “Øród≥a energii” i zaproponuj dyskusjÍ na jego temat. ∆wiczenie II Jak oszczÍdza≤ energiÍ cieplnπ? 100 1 2 Zapytaj uczniów, z jakiego systemu ogrzewania korzystajπ w domu. Zróbcie listÍ róønych metod ogrzewania. 3 4 Podejmijcie rozmowÍ o tym, z jakich materia≥ów budowane sπ nasze domy. Które z nich sπ izolatorami, zatrzymujπ ciep≥o (drewno, plastik, tkanina, powietrze), a które z nich ≥atwo przewodzπ, tracπ ciep≥o (beton, ceg≥y, szk≥o, cyrkulujπce powietrze)? Rozpocznij dyskusjÍ, zadajπc nastÍpujπce pytania: • Jakie sπ zalety i wady kaødego typu ogrzewania? • Czy ogrzewanie domów, szkó≥, miejsc pracy jest kosztowne? • Jakie sπ przyk≥ady strat i marnotrawstwa z powodu nieefektywnego systemu centralnego ogrzewania? Zadaj nastÍpujπce pytania: • Dlaczego niektóre okna sπ projektowane jak podwójne drzwi, pomiÍdzy którymi znajduje siÍ powietrze? • Dlaczego uøywamy zas≥on? • Jak projektowane sπ nowoczesne okna? Czy przyczyniajπ siÍ do zwiÍkszenia komfortu i oszczÍdnoúci ciep≥a w naszych domach, czy np. zwiÍkszajπ ich energooszczÍdnoú≤, czy zmniejszajπ poziom ha≥asu dobiegajπcego z zewnπtrz? Jak oszczÍdza≤ energiÍ elektrycznπ i cieplnπ w domu? 5 6 1 Energia ZachÍ≤ uczniów do znalezienia w klasie miejsca pozbawionego izolacji. W jaki sposób moøna poprawi≤ izolacjÍ w tym miejscu, jak je ociepli≤? Pokaø uczniom film “Jak oszczÍdza≤ w domu energiÍ cieplnπ” z kasety wideo i przedyskutuj z nimi jego treú≤. Kontynuacje Poproú uczniów o przygotowanie planu oszczÍdzania energii, poprawy izolacji i ogrzewania w domu. Nazwijcie ten plan “Wydajnoú≤ energii w domu.” Przedyskutujcie najlepsze pomys≥y. Poproú uczniów, by podzielili siÍ swoimi pomys≥ami z rodzicami i zapytali o ich zdanie. Wykonajcie tabelÍ z najbardziej oryginalnymi pomys≥ami lub opublikujcie je w szkolnej gazetce. Przygotuj i rozdaj uczniom kserokopie tekstu ze str.102. Przypadki: 13 SPOSOBÓW OSZCZDZANIA ENERGII W DOMU 1 Umieú≤ grzejniki pod oknami, by ogrza≤ cyrkulujπce powietrze – moøe to pomóc w zmniejszeniu zuøycia energii o 5%. 2 Niech okna twojego domu bÍdπ jak najszczelniejsze – pozwoli to podnieú≤ temperaturÍ w pomieszczeniach o dwa, trzy stopnie C. 3 Wyposaø grzejniki w termostaty i korzystaj z nich, kiedy to tylko moøliwe – to moøe zmniejszy≤ zuøycie energii do 15%. 4 5 Ogrzewanie pod≥ogowe moøe zmniejszy≤ zuøycie energii do 12%. 6 årednica garnków uøywanych do gotowania na kuchenkach gazowych i elektrycznych powinna by≤ równa lub wiÍksza od úrednicy palnika – pomaga to zmniejszy≤ zuøycie energii o 15%. 7 Szybkowary sπ bardziej energooszczÍdne i na ogó≥ zuøywajπ 20% mniej energii niø konwencjonalne urzπdzenia kuchenne. 8 9 Regularnie odmraøaj lodówkÍ, dziÍki temu zaoszczÍdzisz do 2% procent energii. Dobrze zamkniÍte, szczelne drzwiczki uøywanego piekarnika mogπ zmniejszy≤ zuøycie energii o od 5 do 7%. Nie wk≥adaj gorπcych potraw czy pojemników do lodówki – powoduje to wiÍksze o 5% zuøycie energii przez lodówkÍ. 10 Zawsze uøywaj øelazka z termostatem – moøe to zmniejszy≤ zuøycie energii o 5%. 11 Uøywaj øelazka parowego – powoduje to oszczÍdnoú≤ 10% energii. 12 Korzystaj z pralki automatycznej, zuøywasz wtedy mniej energii niø wtedy, gdy robisz pranie w pralce wirnikowej. 13 Zmieniaj regularnie worki w odkurzaczu i wymieniaj uszkodzone, nieszczelne elementy rurki ssπcej – moøe to zmniejszy≤ zuøycie energii do 20%. Jak oszczÍdza≤ energiÍ elektrycznπ i cieplnπ w domu? 101 Energia Karta pracy 13 sposobów oszczÍdzania energii w domu 1 Umieú≤ grzejniki pod oknami, by ogrza≤ cyrkulujπce powietrze – moøe to pomóc w zmniejszeniu zuøycia energii o 5%. 2 Niech okna twojego domu bÍdπ jak najszczelniejsze – pozwoli to podnieú≤ temperaturÍ w pomieszczeniach o dwa, trzy stopnie C. 3 Wyposaø grzejniki w termostaty i korzystaj z nich, kiedy to tylko moøliwe – to moøe zmniejszy≤ zuøycie energii do 15%. 4 5 Ogrzewanie pod≥ogowe moøe zmniejszy≤ zuøycie energii do 12%. Dobrze zamkniÍte, szczelne drzwiczki uøywanego piekarnika mogπ zmniejszy≤ zuøycie energii o od 5 do 7%. 6 årednica garnków uøywanych do gotowania na kuchenkach gazowych i elektrycznych powinna by≤ równa lub wiÍksza od úrednicy palnika – pomaga to zmniejszy≤ zuøycie energii o 15%. 7 Szybkowary sπ bardziej energooszczÍdne i na ogó≥ zuøywajπ 20% mniej energii niø konwencjonalne urzπdzenia kuchenne. 8 9 Regularnie odmraøaj lodówkÍ, dziÍki temu zaoszczÍdzisz do 2% procent energii. Nie wk≥adaj gorπcych potraw czy pojemników do lodówki – powoduje to wiÍksze o 5% zuøycie energii przez lodówkÍ. 10 Zawsze uøywaj øelazka z termostatem – moøe to zmniejszy≤ zuøycie energii o 5%. 11 Uøywaj øelazka parowego – powoduje to oszczÍdnoú≤ 10% energii. 12 Korzystaj z pralki automatycznej, zuøywasz wtedy mniej energii niø wtedy, gdy robisz pranie w pralce wirnikowej. 13 Zmieniaj regularnie worki w odkurzaczu i wymieniaj uszkodzone, nieszczelne elementy rurki ssπcej – moøe to zmniejszy≤ zuøycie energii do 20%. 102 DO LEKCJI Jak oszczÍdza≤ energiÍ elektrycznπ i cieplnπ w domu? 2 Energia Øarówki energooszczÍdne autor: Justyna JÍdrzejewska Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Øarówki energooszczÍdne sπ najbardziej ekonomicznym i ekologicznym sposobem oúwietlania domu 0,5 godz. – praca ucznia przed w≥aúciwymi zajÍciami 1-1,5 lekcji Ca≥y rok Sala lekcyjna Kwestionariusz 1 – dla kaødej grupy uczniów, kwestionariusz 2 – dla kaødego ucznia, dodatek 1 – dla kaødego ucznia, ewentualnie kalkulator, duøe kartki papieru, flamastry, kredki Fizyka, biologia Wykazanie efektywnoúci i op≥acalnoúci øarówki energooszczÍdnej ∆wiczenie w terenie, rozwiπzanie zadania matematycznego, dyskusja, inscenizacja teatralna Wprowadzenie Najpowszechniejszym typem oúwietlenia jest zwyk≥a øarówka øarowa, z racji swej niskiej ceny i dostÍpnoúci. Alternatywπ dla niej jest øarówka energooszczÍdna. Dzia≥a ona na tej samej zasadzie, co úwietlówka rurowa, ale ma kszta≥t dostosowany do obudowy zwyk≥ej øarówki. Nowe øarówki charakteryzujπ siÍ d≥ugoúciπ eksploatacji i efektywnoúciπ. Dla osoby nieúwiadomej obie øarówki róøniπ siÍ tylko cenπ i co za tym idzie – odpowiedniπ d≥ugoúciπ eksploatacji. Ponadto czÍsto zapominamy o innym aspekcie øarówek øarowych, a mianowicie takim, øe w øarówce konwencjonalnej oko≥o 95% energii zamieniana jest na ciep≥o, a tylko oko≥o 5% na úwiat≥o. Øarówka energooszczÍdna, zuøywajπc do 6 razy mniej energii, dzia≥a do 8 razy d≥uøej niø øarówka zwyk≥a. Kupno øarówki energooszczÍdnej jest wyrazem odpowiedzialnoúci za wzrastajπce zuøycie surowców energetycznych i poziom zanieczyszczenia Ziemi. Øarówki energooszczÍdne sπ na razie stosunkowo ma≥o popularne w Polsce. Jednak zasada krótkowzrocznej ekonomii i przyzwyczajenie sπ silnymi sprzymierzeÒcami tradycyjnej øarówki. Zalety nowego typu øarówek sπ nieznane wiÍkszoúci spo≥eczeÒstwa; zauwaøana jest tylko ich wysoka cena. ZajÍcia 1 Na tydzieÒ przed planowanymi zajÍciami podziel uczniów na grupy i poproú ich o przeprowadzenie sondaøu. Zadaniem bÍdzie zebranie informacji w sklepach na temat dostÍpnych na rynku øarówek. Zapoznaj uczniów z za≥πczonπ tabelπ (narysuj jπ na tablicy lub rozdaj kopie str. 105) i poproú o jej uzupe≥nienie. 2 W trakcie lekcji poproú uczniów o omówienie wyników, zadajπc im pytania: 3 Zapytaj uczniów czy w ich úrodowisku (rodzina, znajomi, sπsiedzi) uøywa siÍ øarówek • Które z opisanych øarówek sπ droøsze? Ile razy? Które z nich sπ bardziej ekonomiczne? • Jakie bardziej zachÍcajπ do zakupu, sπ lepiej reklamowane? (atrakcyjnoú≤ opakowania, informacje na opakowaniu, marka znanej firmy). Czy sπ podane informacje o walorach energooszczÍdnych? energooszczÍdnych? Czy sπ czÍsto spotykane? • Spróbujcie siÍ zastanowi≤, dlaczego zwyk≥e øarówki sπ czÍúciej kupowane niø energooszczÍdne? Poproú uczniów o wypisanie przyczyn. Wúród nich znajdπ siÍ np.: przyzwyczajenie, nawyk kupowania tradycyjnych øarówek, brak informacji o op≥acalnoúci øarówek energooszczÍdnych, obojÍtnoú≤ na sprawy ekologii, bagatelizowanie znaczenia øarówek dla polepszenia stanu ekologicznego úwiata. Øarówki energooszczÍdne 103 2 Które z tych postaw mogπ ulec zmianie przy racjonalnej argumentacji, a które wynikajπ z innych przes≥anek? • ZachÍ≤ uczniów do wymyúlenia argumentów i sposobów, którymi mogliby przekona≤ konkretne osoby do kupna øarówek energooszczÍdnych. Energia ∆wiczenie I 1 Poproú m≥odzieø o wymyúlenie reklamy øarówek energooszczÍdnych. Podziel klasÍ na grupy i przydziel kaødej z nich jeden konkretny typ odbiorcy, do którego skierowana jest reklama (osoba niezdecydowana, osoba nastawiona na oszczÍdzanie, osoba nie poinformowana o walorach øarówek energooszczÍdnych). 2 To zadanie moøna przeprowadzi≤ w dwóch wersjach: jako ≤wiczenie plastyczne (sporzπdzenie plakatu) lub jako inscenizacjÍ (scenka reklamowa). Poproú grupy o przedstawienie propozycji. Wspólnie oceÒcie, czy mog≥yby one rzeczywiúcie spe≥ni≤ swojπ rolÍ, czy sπ przekonujπce. ∆wiczenie II Poproú uczniów o rozwiπzanie zadania matematycznego w grupach. Dane pochodzπ z informacji zebranych w sklepie. Omówcie wyniki. Która z øarówek jest bardziej “op≥acalna“, efektywna? Ile razy bardziej?. Porównaj listÍ ze str. 105 Dane dla nauczyciela: årednio: Koszt (z≥) Moc (wat) Czas uøycia (h) Øarówka zwyk≥a 2 60 1000 Øarówka energooszczÍdna 30 11 8000 Kontynuacje Poproú uczniów o przyjrzenie siÍ i wypisanie wszystkich üróde≥ úwiat≥a w ich domach i o obliczenie iloúci obecnie zuøywanej energii. Zaproponuj porównanie tego wyniku z hipotetycznπ sytuacjπ, gdyby wszystkie tradycyjne øarówki by≥y zastπpione energooszczÍdnymi. Ile zwyk≥ych øarówek mog≥oby zaúwieci≤ dziÍki energii zaoszczÍdzonej przez øarówki energooszczÍdne? Porównaj listÍ ze str. 105 i Zasady energooszczÍdnego korzystania ze úwiat≥a ze str. 106. 104 Øarówki energooszczÍdne Energia Karta pracy Porównanie róønych typów øarówek Na tydzieÒ przed planowanymi zajÍciami podziel uczniów na grupy i poproú ich o przeprowadzenie sondaøu. Zadaniem bÍdzie zebranie informacji w sklepach na temat dostÍpnych na rynku øarówek. Zapoznaj uczniów z za≥πczonπ tabelπ i poproú o jej uzupe≥nienie. Producent øarówek Typ øarówki Cena Wydajnoú≤ Reklama, informacja o oszczÍdnoúci? Zadanie matematyczne p1 – moc øarówki energooszczÍdnej [W] p2 – moc øarówki zwyk≥ej [W] t1 – czas eksploatacji øarówki energooszczÍdnej [h] t2 – czas eksploatacji zwyk≥ej øarówki [h] t – czas trwania pomiaru – dla potrzeb zadania t = t1 c1 – koszt zakupu øarówki energooszczÍdnej [z≥] c2 – koszt zakupu øarówki zwyk≥ej [z≥] a – koszt jednej kilowatogodziny w [z≥/kWh] S – efektywnoú≤ øarówki energooszczÍdnej t t S = 0,001 ta (p2 - p1) + — c2 - — c1 t2 årednio: Koszt (z≥) t1 Moc (wat) Czas uøycia (h) Øarówka zwyk≥a Øarówka energooszczÍdna DO LEKCJI Øarówki energooszczÍdne 105 Energia Karta pracy O øarówkach w naszych domach ... Poproú uczniów o przyjrzenie siÍ i wypisanie wszystkich üróde≥ úwiat≥a w ich domach i o obliczenie iloúci obecnie zuøywanej energii. Zaproponuj porównanie tego wyniku z hipotetycznπ sytuacjπ, gdyby wszystkie tradycyjne øarówki by≥y zastπpione energooszczÍdnymi. Ile zwyk≥ych øarówek mog≥oby zaúwieci≤ dziÍki energii zaoszczÍdzonej przez øarówki energooszczÍdne? Typ øarówki Czas uøytkowania w ciπgu doby (w przybliøeniu) Typ oúwietlenia (úwiat≥o g≥ówne, do pracy itd.) ZASADY ENERGOOSZCZDNEGO KORZYSTANIA ZE åWIAT£A • Jeúli to moøliwe, uøywaj øarówek energooszczÍdnych. • Unikaj kolorowych øarówek – poch≥aniajπ duøo energii. • Stosuj oprawki dobrze odbijajπce úwiat≥o (abaøury, øyrandole). • Jeúli pracujesz – uøywaj oúwietlenia indywidualnego zamiast ogólnego. • Czyú≤ lampy z kurzu. • Wykorzystuj maksymalnie úwiat≥o dzienne dziÍki jasnej kolorystyce úcian i w≥aúciwemu ustawieniu mebli przy oknie. • Wy≥πczaj oúwietlenie gdy to tylko moøliwe, nawet na chwilÍ. 106 DO LEKCJI Øarówki energooszczÍdne 1 Transport Ludzie i samochody autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Ludzie mogπ uøywa≤ samochodów wydajniej i pomóc úrodowisku. 1 godzina lekcyjna na ≤wiczenie Dowolna Sala lekcyjna Kartki papieru, aparat fotograficzny Edukacja ekologiczna, matematyka, godzina wychowawcza • Zademonstrowanie, øe cz≥owiek moøe uøywa≤ bardziej wydajnych pojazdów. • ZwiÍkszenie úwiadomoúci uczniów o tym, øe stare i bezuøyteczne samochody zajmujπ wiele miejsca i wp≥ywajπ na pogorszenie walorów estetycznych úrodowiska. • Ukazanie, øe niew≥aúciwie zaparkowane na chodnikach samochody zabierajπ przestrzeÒ pieszym. Obserwacja, burza mózgów, dyskusja Wprowadzenie Samochód zapewnia wygodÍ i u≥atwia przemieszczanie siÍ. Dla wielu ludzi samochody sπ symbolem w≥adzy, pozycji spo≥ecznej i sukcesu. Ponadto wiÍkszoú≤ úwiatowej gospodarki opiera siÍ na produkcji pojazdów mechanicznych, budowaniu dróg, naprawianiu jednych i drugich oraz zapewnianiu us≥ug dla ich uøytkowników. Ludzie i samochody 107 1 Transport Pomimo gospodarczych i osobistych korzyúci, jakie przynoszπ pojazdy mechaniczne, majπ one niszczπcy wp≥yw na ludzi i úrodowisko. Od 1885 r., kiedy skonstruowano pierwszy samochód, oko≥o 20 milionów ludzi zginÍ≥o w wypadkach drogowych. W Polsce w 1999 r. mia≥o miejsce 55 106 wypadków drogowych. W 2000 roku liczba wypadków w naszym kraju wzros≥a do 57 331, z czego 41 485 mia≥o miejsce na terenach zabudowanych. W 2280 wypadkach zginÍ≥a co najmniej jedna osoba, a 49 594 wypadki spowodowa≥y rany i obraøenia uczestników ruchu drogowego. Pojazdy mechaniczne sπ najwiÍkszym üród≥em zanieczyszczenia powietrza. Samochody powodujπ takøe ha≥as, korki i atomizacjÍ spo≥eczeÒstwa (izolacjÍ pewnych grup spo≥ecznych). Wykorzystaj dodatkowe informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Transport. Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie 1. Ilu pasaøerów jest w samochodzie? Przygotowanie Uczniowie dostajπ 30-minutowe zadanie: majπ wybra≤ bardzo ruchliwe skrzyøowanie w pobliøu szko≥y i obserwowa≤ przejeødøajπce samochody, notujπc, ilu pasaøerów jest w kaødym z nich. 1 Poproú uczniów o relacjÍ z obserwacji poczynionych na skrzyøowaniu zgodnie z nastÍpujπcymi pytaniami: • Jaka by≥a ogólna liczba pojazdów, które przejecha≥y przez skrzyøowanie w ciπgu 30 minut obserwacji? • Ile pojazdów wioz≥o jednπ osobÍ, ile dwie, trzy czy cztery? Jaki stanowi to procent? • Czy ludzie mogπ korzysta≤ ze swoich samochodów rozsπdniej – bardziej wydajnie? 108 2 Podziel uczniów na grupy i poproú, by podjÍli dyskusjÍ dotyczπcπ nastÍpujπcych pytaÒ: • Z jakich úrodków transportu korzystajπ ludzie do przewozu osób i towarów (samochody osobowe, samochody ciÍøarowe, pociπgi, samoloty i statki)? • Ile osób moøe przewozi≤ kaødy z nich? • Jeúli rodziny uczniów majπ samochody, to ile osób zwykle z nich korzysta? • Ile kosztuje podróø samochodem do najbliøszego miasta, jeúli odbywa jπ jedna osoba? A ile, jeúli samochodem jadπ cztery osoby? Przedyskutujcie uzyskane rezultaty w wiÍkszych grupach. 2 Poproú uczniów o zaprezentowanie rezultatów badaÒ w domu i przedyskutowanie ich z rodzinπ. Ludzie i samochody ∆wiczenie 2. Samochodowe wraki 1 Transport Przygotowanie Pole≤ uczniom zbadanie ulic w sπsiedztwie i policzenie porzuconych lub niesprawnych samochodów. 1 ZachÍ≤ uczniów do rozmowy nastÍpujπcymi pytaniami: 2 Zapytaj uczniów, jakie sπ rezultaty ich badaÒ i zaproponuj wykonanie obliczeÒ: • Jeúli przyjmiemy, øe kaødy samochód zajmuje 6 m2, to jak duøπ powierzchniÍ zajmujπ porzucone samochody? • Czy starczy≥oby tego terenu na plac zabaw lub teren rekreacyjny (20 - 30 m2)? 3 Zaproponuj burzÍ mózgów na nastÍpujπce tematy: co powinniúmy zrobi≤ z niesprawnymi samochodami (czy powinno siÍ je zbiera≤ i zgromadzi≤ w okreúlonym miejscu, czy lepiej podda≤ je recyklingowi)? Kto powinien to zrobi≤ (samorzπd lokalny, wiÍksze przedsiÍbiorstwo, lokalna firma)? • Czy wasze rodziny majπ samochody? • Ile lat majπ te samochody? • Czy mieli wczeúniej samochód, zanim kupili obecnie posiadany? Co siÍ sta≥o z poprzednim samochodem? Wyjaúnij uczniom, øe obecnie w Polsce jest mnóstwo starych pojazdów, a wiele z nich jest niesprawnych. ∆wiczenie 3. Samochody zabierajπ miejsce przeznaczone dla pieszych Przygotowanie Pole≤ uczniom rozejrzenie siÍ po ulicach w sπsiedztwie i policzenie nieprawid≥owo zaparkowanych samochodów. 1 ZachÍ≤ uczniów do rozmowy nastÍpujπcymi pytaniami: 2 Podziel klasÍ na grupy i poproú o zdanie raportu oraz o dyskusjÍ na temat poczynionych obserwacji. Niech wykonajπ obliczenia: • Czy widzieliúcie kiedyú nieprawid≥owo zaparkowane samochody? Co oznacza to wykroczenie dla spo≥eczeÒstwa? • Czy równieø powodujπ one zagroøenie dla øycia innych uøytkowników dróg (pieszych, rowerzystów, kierowców innych pojazdów)? Porównaj sytuacjÍ w bardzo duøym mieúcie, mniejszym mieúcie i na wsi. Gdzie najczÍúciej zdarzajπ siÍ tego typu wykroczenia? Ile miejsca pozostaje dla pieszych? Podaj kilka typowych przyk≥adów. • Ile rowerów moøna zaparkowa≤ na przestrzeni, jakπ zajmuje jeden samochód (przyjmijcie, øe jeden rower zajmuje do 0,5 m2, a jeden samochód 6 m2)? • Ile rowerów mog≥oby zaparkowa≤ na obszarze zajÍtym przez nieprawid≥owo zaparkowane samochody w pobliøu twojej szko≥y? Czy to miejsce mog≥oby zosta≤ zajÍte na parking rowerowy? Niech uczniowie z jednej grupy podzielπ siÍ wynikami swoich obliczeÒ z innymi. ∆wiczenie 4. Obserwacje: ha≥as, emisja spalin, wycieki 1 Zwró≤cie uwagÍ, jak czÍsto spotykacie siÍ z nastÍpujπcymi sytuacjami: 2 Zastanówcie siÍ, kto jest odpowiedzialny za powstawanie takich sytuacji? Kto ponosi ich konsekwencje? Jak moøemy im zapobiega≤ lub przeciwdzia≥a≤? • Samochód, ciÍøarówka, traktor zatrzymuje siÍ, np. przed sklepem. Kierowca wychodzi z pojazdu, pozostawiajπc w≥πczony silnik. • Ile razy przechodzicie lub przejeødøacie obok spowalniajπcej ruch, prze≥adowanej ciÍøarówki, otoczonej chmurπ czarnych spalin? • Jak czÍsto s≥yszycie wokó≥ siebie odg≥osy úwiadczπce o üle funkcjonujπcym silniku czy t≥umiku pojazdu? • Czy po deszczu ka≥uøe w waszej miejscowoúci lúniπ tÍczowymi plamami benzyny, oleju i ropy, które wyciek≥y z nieszczelnych mechanizmów pojazdów? Ludzie i samochody 109 1 Transport Kontynuacje Zaobserwuj ludzi korzystajπcych z publicznych úrodków transportu. Spróbuj okreúli≤ liczbÍ osób korzystajπcych z publicznych úrodków transportu w czasie jednego tygodnia. Jaki rodzaj transportu jest bardziej ekonomiczny, jeúli weümiemy pod uwagÍ zuøycie paliwa? Poproú uczniów o zrobienie zdjÍ≤ lub narysowanie najbardziej uderzajπcych przyk≥adów porzuconych samochodów w okolicy. Przygotujcie wystawÍ. Zorganizujcie spotkanie z przedstawicielami samorzπdu lokalnego. Niech uczniowie przedstawiπ wyniki swoich obserwacji, pokaøπ zdjÍcia, rysunki i niech podzielπ siÍ swoimi pomys≥ami na rozwiπzanie problemu niesprawnych i porzuconych samochodów. Poproú uczniów o zbadanie, w jakich miejscach w ich miejscowoúci znajdujπ siÍ niew≥aúciwie zaparkowane samochody blokujπce chodniki. Zaplanuj dzia≥anie, przedyskutuj je z uczniami i przygotuj spotkanie z przedstawicielami samorzπdu lokalnego, aby zaprezentowa≤ obserwacje i sugestie uczniów (na przyk≥ad moøecie podsunπ≤ pomys≥ zbudowania parkingu dla rowerów w pobliøu szko≥y). Przypadki: CZY WIESZ, ØE W ostatnich dwóch dekadach wykorzystanie terenu na cele transportu wzros≥o do 998 000 ha (3,2% powierzchni Polski). Jezdnie miast opanowanych przez samochody nie zapewniajπ wygody i prÍdkoúci podróøowania, jakich siÍ od nich oczekuje. W 1907 r. úrednia prÍdkoú≤ pojazdów konnych na Manhattanie (Nowy Jork) wynosi≥a 18,5 km na godzinÍ. Obecnie samochody i ciÍøarówki czo≥gajπ siÍ po Manhattanie ze úredniπ prÍdkoúciπ 8 km na godzinÍ. Jeúli nic siÍ nie zmieni, amerykaÒscy kierowcy spÍdzπ úrednio dwa lata øycia w korkach, uwiÍzieni w metalowych pud≥ach, które mia≥y zapewni≤ prÍdkoú≤, wolnoú≤ i ≥atwoú≤ przemieszczania siÍ. Living in the environment, G. Tyler Miller, Jr . Obecnie w nowoczesnych spo≥eczeÒstwach wiÍcej przestrzeni przeznacza siÍ dla samochodów (infrastruktura komunikacyjna) niø pod budownictwo mieszkaniowe. 110 Ludzie i samochody Rowerem w przysz≥oú≤ 2 Transport autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Rower jest powszechnie uøywanym, ekonomicznym úrodkiem transportu. 2 godziny lekcyjne Wiosna, lato, jesieÒ Klasa, na zewnπtrz Tablica, duøe arkusze papieru Godzina wychowawcza, wychowanie fizyczne, fizyka • Uúwiadomienie uczniom, øe wiÍkszoú≤ indywidualnych úrodków transportu porusza siÍ dziÍki fizycznemu wysi≥kowi cz≥owieka. • Zaprezentowanie znaczenia roweru jako úrodka transportu do pokonywania ma≥ych odleg≥oúci. Doúwiadczenie, burza mózgów, dyskusja Wprowadzenie W wyniku pojawienia i rozpowszechnienia samochodów úwiat zmieni≥ siÍ tak bardzo, øe obecnie wielu ludzi przesta≥o zdawa≤ sobie sprawÍ, øe przemieszczanie siÍ jest najczÍúciej wynikiem fizycznego wysi≥ku cz≥owieka – poruszajπcego siÍ pieszo lub na rowerze. Trzydzieúci lat temu producenci samochodów przepowiadali, øe samochód zastπpi rower jako najpopularniejszy na úwiecie úrodek transportu osobowego. Sta≥o siÍ jednak odwrotnie. Obecnie liczba rowerów na úwiecie przewyøsza dwukrotnie liczbÍ samochodów, a kaødego roku produkuje siÍ trzy razy tyle rowerów, co samochodów. W Azji rowery przewoøπ wiÍcej ludzi niø wszystkie samochody na ca≥ym úwiecie. W Danii, Francji, Niemczech, Szwecji i Holandii jazda rowerem w miastach jest promowana od wczesnych lat 70. Obecnie 33% DuÒczyków woli korzysta≤ z roweru jako úrodka transportu. Liczba osób korzystajπcych z rowerów w takich miastach jak Odense i Kopenhaga (Dania), Bazylea (Szwajcaria) i Hanower (Niemcy) stanowi oko≥o 20-25% populacji. W ruchu ko≥owym w mieúcie samochody i rowery poruszajπ siÍ z takπ samπ úredniπ prÍdkoúciπ. Korzystanie ze specjalnych úcieøek rowerowych moøe spowodowa≤, øe na dystansie do 10 km rowerzyúci poruszajπ siÍ czÍsto szybciej niø kierowcy swymi samochodami. Przebieg zajÍ≤ 1 ZachÍ≤ uczniów do rozmowy nastÍpujπcymi pytaniami: • Czy jeüdzicie na rowerach? • Jak czÍsto korzystacie z roweru? • Czy potrzebujesz energii, by porusza≤ siÍ na rowerze? Skπd pochodzi ta energia? Odpowiedzi na nastÍpujπce pytania pozwolπ wyciπgnπ≤ wniosek, øe wszystkie úrodki transportu potrzebujπ energii: • Co jest paliwem dla samochodów? (benzyna, olej napÍdowy) • Co dostarcza energii tramwajom i trolejbusom? (energia elektryczna) • Co stanowi paliwo dla pociπgów? (wÍgiel, olej napÍdowy, energia elektryczna) • Jakiego paliwa uøywajπ samoloty? (paliwo lotnicze) Wyjaúnij, øe chodzenie takøe wymaga energii, która pochodzi z poøywienia. Rowerem w przysz≥oú≤ 111 2 Transport 2 Zaproponuj uczniom róøne sposoby wykonania nastÍpujπcych ≤wiczeÒ: Wybierz jakiú konkretny punkt w waszej miejscowoúci (w odleg≥oúci od dwóch do trzech kilometrów od szko≥y) i poproú ochotników, by wyobrazili sobie, øe docierajπ do niego róønymi úrodkami transportu (pieszo, rowerem, autobusem, helikopterem). Wyjaúnij, øe do przemieszczania siÍ zawsze jest potrzebna energia. Poproú uczniów, by sporzπdzili listÍ úrodków transportu w porzπdku okreúlajπcym iloú≤ energii potrzebnej do przemieszczania siÍ. Wyjaúnij obliczenia (umieszczone poniøej, w tabeli Przypadki: Kalkulacje) ukazujπce iloú≤ energii, jaka jest potrzebna jednej osobie do przemieszczenia siÍ na dystansie 1 km (obliczenia sπ podane w kaloriach, ale moøesz je takøe przedstawi≤ w kromkach chleba). Jakie wnioski moøna wyciπgnπ≤ z tych obliczeÒ? 3 Zapytaj uczniów: • Ilu z nich jeüdzi rowerami i czy inni cz≥onkowie ich rodzin uøywajπ rowerów jako úrodka transportu? • Jaki procent ludzi w ich spo≥ecznoúci korzysta z rowerów? • Czy s≥yszeli o innych europejskich krajach, w których rowery sπ powszechnie uøywane do podróøy na krótkich dystansach (wykorzystaj informacje z wprowadzenia)? • Podejmijcie dyskusjÍ mózgów na temat tego, jakie sπ úrodowiskowe korzyúci korzystania z rowerów (pomóø uczniom, korzystajπc z informacji zamieszczonych poniøej). 4 Podejmijcie dyskusjÍ: • Co moøe stanowi≤ przeszkodÍ dla rowerzystów (warunki klimatyczne, duøy ruch, zanieczyszczenie powietrza, wysoka cena rowerów, itd.)? Zapiszcie odpowiedzi na tablicy lub duøym arkuszu papieru. • Przedyskutujcie sposoby pokonania tych przeszkód. Zapiszcie odpowiedzi na tablicy lub na duøym arkuszu papieru. • Zastanówcie siÍ nad tym, gdzie w waszej miejscowoúci znajdujπ siÍ bezpieczne úcieøki rowerowe. 5 ZachÍ≤ uczniów do tego, by zaprezentowali swoje propozycje przedstawicielom samorzπdu lokalnego. Zorganizujcie spotkanie, by zaprezentowa≤ swoje stanowisko. Kontynuacje Znajdü ochotników, którzy przejdπ tam i z powrotem do okreúlonego miejsca (spokojnym krokiem), i takich, którzy pokonajπ tÍ samπ odleg≥oú≤ rowerem. Ile razy przejedzie ten sam dystans rowerzysta w czasie, gdy bÍdzie jπ pokonywa≥ pieszy? Zorganizujcie spotkanie z przedstawicielami samorzπdu lokalnego i przedstawcie im propozycje uczniów. Zorganizujcie wyprawÍ rowerowπ do jakiegoú interesujπcego miejsca w pobliøu waszej miejscowoúci. Podejmijcie dyskusjÍ na temat, jaki úrodek transportu uczniowie uwaøajπ za najzdrowszy i najprzyjemniejszy. Przypadki: KALKULACJE Przebycie dystansu 1 km 112 to albo rowerem 22 kalorie 1 kromka chleba na piechotÍ 62 kalorie 3 kromki chleba autobusem/pociπgiem 550 kalorii 25 kromek chleba samochodem 1 200 kalorii 55 kromek chleba helikopterem/samolotem 10 000 kalorii 450 kromek chleba Rowerem w przysz≥oú≤ Przypadki: ROWEREM BLIØEJ 2 Transport Kaøda podróø rowerem zamiast samochodem powoduje znaczπce oszczÍdnoúci i przynosi korzyúci tak jednostce, jak i spo≥ecznoúci. Sπ to: • zmniejszenie negatywnego wp≥ywu na jakoú≤ øycia w mieúcie (nie powoduje ha≥asu i zanieczyszczeÒ), • zmniejszenie miejsca zajmowanego na przemieszczanie siÍ i parkowanie, w zwiπzku z tym lepsze wykorzystanie cennych terenów miejskich, • zwiÍkszenie atrakcyjnoúci centrów miast, • zmniejszenie liczby korków i strat ekonomicznych, które powodujπ, • zwiÍkszenie p≥ynnoúci ruchu samochodów, • zwiÍkszenie atrakcyjnoúci transportu publicznego (w wielu miastach europejskich rozwija siÍ symbiotyczne systemy transportu publicznego zachÍcajπce do korzystania z rowerów i metra lub pociπgu jako úrodków transportu), • zwiÍkszenie dostÍpnoúci typowych us≥ug miejskich dla wszystkich mieszkaÒców, • poúrednie przyczynianie siÍ do ochrony zabytków i terenów zielonych, • uwolnienie rodziców od obowiπzku przewoøenia dzieci, zyskanie czasu i zaoszczÍdzenie pieniÍdzy, • zyskanie przez rowerzystów znacznych iloúci czasu (podróøe na krótkich i úrednich dystansach), • zwiÍkszenie prawdopodobieÒstwa braku potrzeby posiadania drugiego samochodu w rodzinie (a w zwiπzku z tym zapobieøenie wzrostowi wydatków domowych), itd. Ωród≥o: Cycling: the way ahead for towns and cities, EC DG-XI, 1999 Przypadki: SZANUJ BLIΩNIEGO ROWEROWEGO Jak wspó≥øy≤ ze úwiatem silnikowym, kiedy úcieøek rowerowych jak na lekarstwo, czyli apel do dwóch úwiatów. Radzπ dzia≥acze projektu “Miasta dla rowerów”. ROWERZYSTO: • Koniecznie zamontuj úwiat≥a do roweru. • Unikaj jazdy pod prπd na jednokierunkowej drodze. • Zdecyduj, czy poruszasz siÍ po chodniku, czy po jezdni: jeúli jedziesz po jezdni – nie przejeødøaj jej w poprzek na pasach dla pieszych. • Miej dla pieszych szacunek, staraj siÍ ich nie straszy≤ huraganowπ jazdπ. KIEROWCO SAMOCHODU: • Dawaj znaki kierunkowskazem, zanim zaczniesz skrÍca≤, a nie dopiero potem. • Nie wyprzedzaj rowerzysty tylko po to, øeby im zajecha≤ drogÍ, skrÍcajπc po parunastu metrach w prawo. • Nie wyprzedzaj rowerzysty w odleg≥oúci kilkunastu centymetrów. Zachowaj odleg≥oú≤ co najmniej jednego metra. • Nie trπb, kiedy znajdujesz siÍ w odleg≥oúci kilku metrów od roweru. • Nie irytuj siÍ, kiedy stoisz na czerwonym úwietle, a prawπ strona wymija ciÍ rowerzysta i kiedy zapala siÍ zielone úwiat≥o – pierwszy opuszcza skrzyøowanie. Tak to wyglπda w wiÍkszoúci cywilizowanych krajów. Rowerzyúci sπ wtedy mile widziani i zmniejsza siÍ ryzyko kolizji. Cytat za: Ewa Winnicka, Kaødy krÍci po swojemu, Polityka nr 31 (2309), 4.08.2001, s. 6 Rowerem w przysz≥oú≤ 113 3 Transport Tylko dzieci wiedzπ, czego szukajπ autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Transport ludzi i towarów na duøe odleg≥oúci jest nieefektywnym sposobem wykorzystania zasobów energii. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna Fragment ksiπøki “Ma≥y KsiπøÍ” Antoine’a de Saint-Exupéry’ego JÍzyk polski, godzina wychowawcza ZachÍcenie uczniów do zastanowienia siÍ nad rosnπcym transportem ludzii towarów. Czytanie i analiza tekstu, dyskusja Wprowadzenie Przemieszczanie siÍ ludzi i towarów nie by≥oby moøliwe bez wykorzystania nowoczesnych úrodków transportu. ZwiÍkszone moøliwoúci indywidualnego przemieszczania siÍ oznaczajπ dla wiÍkszoúci ludzi wiÍkszπ swobodÍ. Korzyúci wynikajπce z transportu sπ bezsporne, jednakøe ludzie sπ coraz bardziej úwiadomi ceny, jakπ za nie p≥acπ. Transport ma ogromny, niszczπcy wp≥yw na úrodowisko (przyrodnicze i miejskie) oraz na ludzkie zdrowie. Otwarcie krajów Unii Europejskiej i rozwój wspó≥pracy ekonomicznej spowodowa≥y wzrost zapotrzebowania na transport towarów i pasaøerów. Przewiduje siÍ czterokrotny wzrost transportu drogowego pomiÍdzy krajami Europy Zachodniej i Wschodniej oraz trzykrotny transportu kolejowego. Wykorzystaj dodatkowe informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Transport Przebieg zajÍ≤ 1 2 3 4 Opowiedz o wp≥ywie transportu na úrodowisko, wykorzystujπc informacje zawarte we wprowadzeniu. 5 ZachÍ≤ uczniów do podania przyk≥adów niew≥aúciwego transportowania towarów i pasaøerów w waszym regionie (kraju). Zapiszcie te przyk≥ady na tablicy lub na duøym arkuszu papieru. Przeczytaj zamieszczony poniøej fragment “Ma≥ego KsiÍcia”. Zapytaj uczniów o uwagi dotyczπce tego fragmentu, porównaj róøne úrodki transportu, z jakich korzysta siÍ obecnie na úwiecie. Rozpocznij dyskusjÍ: • Czy dalekie dojazdy sπ zawsze niezbÍdne? • Jaki wp≥yw na úrodowisko mia≥oby to, øe wszyscy pracowaliby w pobliøu swojego miejsca zamieszkania? • Co by siÍ sta≥o, gdyby ludzie zamiast transportowa≤ owoce z innej czÍúci Polski czy innego kraju, zaczÍli jeú≤, np. jab≥ka rosnπce w ich regionie? Kontynuacje ZachÍ≤ uczniów do przeczytania “Ma≥ego KsiÍcia” w ca≥oúci. Jakie inne ekologiczne czy teø etyczne przes≥anie jest zawarte w tej ksiπøce? Zapisz je na duøym arkuszu papieru. 114 Tylko dzieci wiedzπ, czego szukajπ 3 Transport Przypadki: MA£Y KSI•Ø “ (...) – DzieÒ dobry – powiedzia≥ Ma≥y KsiπøÍ. – DzieÒ dobry – powiedzia≥ dróønik. – Co ty tu robisz? – zapyta≥ Ma≥y KsiπøÍ. – SortujÍ podróønych na paczki po tysiπc sztuk – odpowiedzia≥ dróønik. Wysy≥am w lewo i prawo pociπgi, które ich unoszπ. Oúwietlony ekspres huczπc jak grzmot, zatrzπs≥ domkiem dróønika. – Bardzo siÍ úpieszπ – zauwaøy≥ Ma≥y KsiπøÍ – Czego oni szukajπ? – Nawet cz≥owiek prowadzπcy parowóz tego nie wie – odpar≥ dróønik. I znów zagrzmia≥ jasno oúwietlony ekspres, pÍdzπcy w przeciwnym kierunku. – Czy oni juø wracajπ? – spyta≥ Ma≥y KsiπøÍ. – To nie ci sami – powiedzia≥ dróønik – To wymiana. – Czy nie byli zadowoleni z tego, co zobaczyli tam, dokπd dotarli? – Zawsze siÍ wydaje, øe w innym miejscu bÍdzie lepiej – powiedzia≥ dróønik. Znowu rozleg≥ siÍ grzmot trzeciego jasno oúwietlonego ekspresu. – Czy oni úcigajπ poprzednich podróønych? – zapyta≥ Ma≥y KsiπøÍ. – Oni nikogo nie úcigajπ – odpar≥ dróønik – åpiπ w wagonach lub ziewajπ. Jedynie dzieci przyciskajπ noski do okien. – Jedynie dzieci wiedzπ, czego szukajπ – powiedzia≥ Ma≥y KsiπøÍ PoúwiÍcajπ czas lalce z ga≥ganków, która nabiera dla nich wielkiego znaczenia, i p≥aczπ, gdy siÍ im jπ odbierze... – SzczÍúliwe – westchnπ≥ dróønik. (...) ” Antoine de Saint-Exupéry, Ma≥y KsiπøÍ, przek≥. Jan Szwykowski, Muza, Warszawa 2000 Tylko dzieci wiedzπ, czego szukajπ 115 116 1 Przemys≥ ZazieleÒmy przemys≥ autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody “Zazielenianie”, czyli proekologiczne funkcjonowanie przemys≥u moøna osiπgnπ≤ na róøne sposoby, a obywatele majπ w tym procesie waønπ rolÍ do odegrania. 2 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna Wideo film “Kontrola ekologiczna” Geografia, godzina wychowawcza • Jak przemys≥ moøe by≤ bardziej przyjazny úrodowisku. • Podkreúlenie roli, jakπ w tym procesie mogπ odegra≤ obywatele. Wyk≥ad, dyskusja, burza mózgów Wprowadzenie PrzedsiÍbiorstwa przemys≥owe zapewniajπ wielu ludziom zatrudnienie, dziÍki któremu utrzymujπ oni swoje rodziny. Przemys≥ wytwarza rozmaite produkty i oferuje róøne us≥ugi. W Polsce przemys≥ wytwarza ponad 1/3 dochodu narodowego. Niestety, zak≥ady przemys≥owe wywierajπ negatywny wp≥yw na úrodowisko i zdrowie cz≥owieka. Przyczynia siÍ do tego kaøda ga≥πü przemys≥u, wykorzystujπc energiÍ i surowce. Wp≥yw na úrodowisko jest wiÍkszy, jeúli surowce wykorzystywane w procesie produkcji stanowiπ zasoby nieodnawialne. ZazieleÒmy przemys≥ 117 1 Przemys≥ Jednak szkodliwy wp≥yw przemys≥u moøna zminimalizowa≤ poprzez zastosowanie tzw. czystszych technologii. Jest to nowa generacja technologii alternatywnych, poszukujπcych sposobów wytwarzania bezodpadowego, m.in. przez ca≥kowity recykling odpadów poprodukcyjnych lub stosowanie zamkniÍtych cykli produkcyjnych oraz wykorzystywanie energii ze üróde≥ odnawialnych. Do niedawna ogromna wiÍkszoú≤ technologii przemys≥owych i komunalnych rozwiπzywa≥a problem zanieczyszczeÒ, eliminujπc lub ≥agodzπc ich odczuwalnπ uciπøliwoú≤ poprzez ich usuniÍcie na koÒcu procesu technologicznego lub rozproszenie w úrodowisku – tzw. technologie “koÒca rury”. Przebieg zajÍ≤ 1 ZachÍ≤ uczniów do dyskusji zadajπc nastÍpujπce pytania: • Jakie produkty wytworzone przez przemys≥ moøemy znaleü≤ w klasie? W domu? • Ilu rodziców pracuje w zak≥adach przemys≥owych? W Polsce przemys≥ zapewnia w przybliøeniu 25% miejsc pracy. 2 3 Wykorzystaj informacje z wprowadzenia i zaprezentuj je uczniom. Uøyj dodatkowych informacji z czÍúci dotyczπcej przemys≥u z CD-ROM-u 4 Wyjaúnij uczniom, øe róøne dzia≥ania przemys≥owe mogπ mie≤ znaczπcy wp≥yw na zmianÍ klimatu (przemys≥ przyczynia siÍ do emisji oko≥o 25% CO2 – dwutlenku wÍgla, i N2Ox – tlenków azotu), zanieczyszczenia powietrza w otoczeniu üród≥a emisji, wystÍpowania kwaúnych deszczów (oko≥o 30% czynników powodujπcych zanieczyszczenia i zakwaszanie), zmniejszanie warstwy ozonu (oko≥o 80% emisji freonów), produkcjÍ odpadów (oko≥o 30%) oraz na jakoú≤ úrodowiska miejskiego (oko≥o 10% wytwarzanego ha≥asu). 5 Podkreúl, ze zagroøenie dla ludzkiego zdrowia wystÍpuje w zwiπzku z zanieczyszczeniem powietrza i w wyniku akumulacji metali ciÍøkich, bÍdπcych efektem ubocznym dzia≥ania przemys≥u. Zapytaj uczniów, czy s≥yszeli o podobnych przypadkach i zachÍ≤ ich do opowiedzenia o nich. Przedstaw studium przypadku Badania zdrowia. 6 7 Wyjaúnij uczniom, øe wypadki w zak≥adach przemys≥owych mogπ zagraøa≤ úrodowisku. Poproú uczniów, by opowiedzieli o wypadkach w zak≥adach przemys≥owych w ich regionie. Przedstaw studium przypadku Zanieczyszczenie nie zna granic. Dyskusja dotyczπca g≥ównych przyczyn wp≥ywu przemys≥u na úrodowisko: • emisje do powietrza i wody; • produkcja odpadów i pozbywanie siÍ ich; • zuøywanie duøych iloúci wody i róønych surowców (niektóre z nich stanowiπ zasoby nieodnawialne); • zajmowanie duøych przestrzeni. Powiedz uczniom, øe mimo negatywnego wp≥ywu na úrodowisko, przemys≥ odgrywa teø waønπ rolÍ w znajdowaniu rozwiπzaÒ problemów úrodowiskowych. Obejmuje to takøe opracowywanie nowych technologii i maszyn, niezbÍdnych do skutecznego zmniejszania zanieczyszczeÒ. Burza mózgów dotyczπca moøliwych sposobów “zazielenienia” przemys≥u: • • • • 8 nowe sposoby opodatkowania, które zachÍcπ producentów do czystszej produkcji; opracowywanie technologii i produktów powodujπcych mniejsze zanieczyszczenie; poprawa zarzπdzania procesami produkcji i kontroli nad nimi; nacisk úrodowiskowo zorientowanych, úwiadomych konsumentów. Podkreúl, øe obywatele mogπ odegra≤ waønπ rolÍ w procesie “zazieleniania” przemys≥u: • wspierajπc firmy stosujπce czystsze technologie i oferujπce produkty ekologiczne, przyjazne dla úrodowiska (proszki do prania bez fosforanów, aerozole bez freonów, papier z recyklingu, trwa≥e produkty wielorazowego uøytku, itd.); • biorπc udzia≥ w badaniu oddzia≥ywania na úrodowisko (dotyczπcym nowych przedsiÍwziÍ≤ przemys≥owych) czy audycie ekologicznym (dotyczπcym starych zak≥adów przemys≥owych), procedurach, które majπ wp≥yw na proces podejmowania decyzji. Wykorzystaj przyk≥ad udanego dzia≥ania przedstawiony w Przypadku Przyk≥ad huty 118 ZazieleÒmy przemys≥ 1 Przemys≥ Kontynuacje Zróbcie listÍ wiÍkszych przedsiÍbiorstw w waszym regionie. Które z nich majπ negatywny wp≥yw na úrodowisko? Zorientujcie siÍ, kto w tych przedsiÍbiorstwach jest odpowiedzialny za reprezentowanie danego zak≥adu i umówcie siÍ z tπ osobπ na spotkanie. Przygotujcie siÍ do niego starannie i pamiÍtajcie, øe reprezentanci duøych firm zanieczyszczajπcych úrodowisko majπ wiele argumentów usprawiedliwiajπcych beztroski stosunek do spraw úrodowiska. Zgromadücie na poparcie swoich s≥ów wyniki w≥asnych badaÒ dotyczπcych konkretnych zanieczyszczeÒ i przemyúlcie moøliwoúci rozwiπzania tych problemów. W czasie spotkania podkreúlcie swojπ pozycjÍ partnera, chcπcego pomóc w znalezieniu rozwiπzania. Podejmijcie dyskusjÍ na temat konkretnych dzia≥aÒ, które by≥yby korzystne dla úrodowiska lokalnego i ludzkiego zdrowia. Zorientujcie siÍ, czy moøecie wziπ≤ udzia≥ w takich dzia≥aniach i czy przedsiÍbiorstwo jest sk≥onne je sfinansowa≤. Poinformujcie lokalne media o waszej inicjatywie. Przypadki: CZY WIESZ, ØE Badania zdrowia W 1996 roku zespó≥ naukowy z Sosnowca i Katowic przeprowadzi≥ skomplikowane badania, których celem by≥o okreúlenie wp≥ywu d≥ugotrwa≥ej ekspozycji na zanieczyszczenia powietrza na zwiÍkszenie umieralnoúci. Zgromadzone wyniki sugerowa≥y, øe w aglomeracji katowickiej liczba osób umierajπcych dodatkowo w ciπgu roku z powodu ekspozycji na oddzia≥ywanie zawiesin py≥owych wynosi 252, natomiast osób wystawionych na dzia≥anie dwutlenku siarki (S02) 512. Opierajπc siÍ na zebranych danych, moøemy przypuszcza≤, øe ekspozycja populacji aglomeracji katowickiej na dzia≥anie S02 jest przyczynπ oko≥o 10% przypadków przedwczesnej úmierci w wyniku problemów z uk≥adem krπøenia i uk≥adem oddechowym. UNDP/UNOHS (Habitat) Project on: “URBAN ENVIRONMENTAL MANAGEMENT AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT IN KATOWICE AGGLOMERATION” a UNDP/UNOHS (Siedlisko) “Ekologiczne zarzπdzanie miastem i zrównowaøony rozwój aglomeracji katowickiej”. Zanieczyszczenie nie zna granic Dunaj przep≥ywa przez dziewiÍ≤ krajów europejskich. Zanieczyszczenie wody spowodowane przez jeden kraj czÍsto ma negatywny wp≥yw nie tylko na stan rzeki na terenie tego kraju, ale teø w krajach z nim sπsiadujπcych. W lutym 2000 roku dosta≥a siÍ do Cisy rzeki duøa iloú≤ cyjanku potasu z kopalni z≥ota w Rumunii. Trucizna spowodowa≥a úmier≤ ogromnych iloúci ryb w dwóch wÍgierskich rzekach, bÍdπcych dop≥ywami Dunaju. Ekolodzy oúwiadczyli, øe piÍciokilometrowej d≥ugoúci dywan úniÍtych ryb, unoszπcych siÍ na powierzchni rzeki jest najwiÍkszπ katastrofπ ekologicznπ w tym rejonie od czasów awarii w Czernobylu w 1986 roku. åniÍte ryby zosta≥y usuniÍte z rzeki. Zanieczyszczenie cyjankiem mia≥o takøe wp≥yw na stan Dunaju w innych krajach, znajdujπcych siÍ poniøej biegu rzeki. Przyk≥ad huty Proces prywatyzacji stworzy≥ korzystne moøliwoúci ekologicznej restrukturyzacji i modernizacji przedsiÍbiorstw, bÍdπcych wczeúniej w≥asnoúciπ paÒstwa. We wczesnych latach 90. warszawska huta stali zosta≥a sprzedana w≥oskiej firmie Lucchini. Sta≥o siÍ to bez przeprowadzenia konsultacji ani z samorzπdem lokalnym ani organizacjami ekologicznymi. Istnia≥y powaøne obawy dotyczπce dalszej dzia≥alnoúci tego przedsiÍbiorstwa i jego wp≥ywu na úrodowisko. Pierwszπ propozycjπ ze strony samorzπdu lokalnego by≥o zamkniÍcie huty, w zwiπzku z potencjalnym zagroøeniem dla úrodowiska i dla zdrowia okolicznych mieszkaÒców. Zwiπzki zawodowe zaprotestowa≥y przeciwko zamkniÍciu huty, poniewaø zamkniÍcie tak duøego zak≥adu spowodowa≥oby utratÍ wielu miejsc pracy. RozpoczÍto negocjacje pomiÍdzy administracjπ, inwestorem, zwiπzkami zawodowymi i samorzπdem lokalnym. W negocjacjach wziÍto pod uwagÍ takøe obawy miejscowej ludnoúci. W wyniku negocjacji doprowadzono do porozumienia, na mocy którego nowi w≥aúciciele sπ odpowiedzialni za podjÍcie odpowiednich úrodków zaradczych, majπcych na celu ochronÍ úrodowiska i interesów pracowników. Huta stali dzia≥a do dzisiaj i stanowi dobry przyk≥ad produkcji przyjaznej úrodowisku. ZazieleÒmy przemys≥ 119 120 1 Rolnictwo Od mleka do sera autorzy: Jerzy Sadowski, Ma≥gorzata PodkaÒska Myúl przewodnia Mleko i jego przetwory stanowiπ jednπ z podstaw naszej codziennej diety. Obecnie, ogólnie dostÍpne produkty mleczne majπ coraz niøsze walory. Czas trwania 1-2 godz. Pora roku Dowolna Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Pracownia chemiczna, pracownia PT 1 l mleka zwyk≥ego, szklanka mleka UHT, grzybki jogurtowe lub kefirowe (moøna zastπpi≤ je dodatkiem naturalnego jogurtu), naczynia szklane, gaza, naczynie do obwarzenia mleka, gÍste sitko; opakowania po jogurtach i przetworach mlecznych. Biologia, chemia, historia Zapoznanie z rolπ mleka i jego przetworów, obecnymi postawami wobec mleka i przetworów mlecznych, promowanie powrotu do tradycyjnych metod ich sporzπdzania z jak najmniej przetworzonego mleka. ±wiczenia, doúwiadczenie, dyskusja, analiza tekstu Historyk o serach ze str. 124 Wprowadzenie Mówiπc o mleku myúlimy przede wszystkim o mleku krowim, poniewaø wiÍkszoú≤ spoøywanego dziú przez ludzi mleka i jego przetworów pochodzi od hodowanych w tym celu krów. Ale w wielu krajach, jak np. we W≥oszech czy w Indiach, duøy procent produktów mlecznych jest wytwarzany z mleka bawolic. Mleko owcze i robione z niego sery Od mleka do sera 121 1 sπ popularne w ca≥ej Europie, natomiast w krajach úródziemnomorskich – mleko i sery kozie. Mleko reniferów pijπ LapoÒczycy, lam – mieszkaÒcy Peru, wielb≥πdzic – niektóre plemiona arabskie mieszkajπce na pustyniach, a mleko klaczy (kobyle) – Mongo≥owie. Mleko pochodzπce od róønych zwierzπt zawiera bardzo róøne proporcje sk≥adników: wody, t≥uszczu, cukru, bia≥ka i soli mineralnych, co wp≥ywa na jego walory smakowe i odøywcze. Dlatego teø, a równieø z powodu dostÍpnoúci, tylko mleko niewielu gatunków zwierzπt nadaje siÍ do spoøycia przez cz≥owieka. Rolnictwo Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie 1 1 Na 3 dni przed zajÍciami przygotujcie w 4. oznakowanych szklanych naczyniach o pojemnoúci 0,3 - 0,5 l (ok.1 szklanki mleka w kaødym): – surowe mleko zwyk≥e, – mleko zwyk≥e z dodatkiem grzybków jogurtowych (moøna je zastπpi≤ ≥yøkπ jogurtu naturalnego), – mleko zwyk≥e z dodatkiem kefiru, – mleko UHT. Naczynia przykryjcie gazπ i ustawcie w ciep≥ym, ciemnym miejscu. 2 Wprowadzenie do ≤wiczenia. Mleko w jad≥ospisie ludzi pojawi≥o siÍ ok. 11 tysiÍcy lat temu, wraz z rozwojem hodowli byd≥a, owiec i kóz. Prawdopodobnie juø wówczas przypadkowo odkryto proces naturalnego kwaúnienia mleka, jego obwarzenia, robienia twarogów i ogromne moøliwoúci dalszego ich wykorzystania. Sery bia≥e konserwowano solπ, poddawano gliwieniu, przetapiano, suszono, wÍdzono (zob. Przypadki). Równieø mleko skondensowane, cho≤ mog≥oby siÍ tak wydawa≤, wcale nie jest wynalazkiem naszych czasów: Tatarzy juø w XIII wieku znali metodÍ przetwarzania mleka kobylego na mlecznπ pastÍ. 3 4 Porównajcie zawartoú≤ s≥oików: zapach, konsystencjÍ zsiad≥ego mleka, jogurtu, kefiru, mleka UHT. Czym siÍ róøniπ? Podgrzewajπc powoli mleko zsiad≥e w odpowiednim naczyniu obwarzcie twaróg. Jak wp≥ywa wysoka temperatura na zsiad≥e mleko? ∆wiczenie II Wprowadzenie do ≤wiczenia. W wielu czÍúciach úwiata mleko i jego przetwory sta≥y siÍ, podobnie jak w Europie, jednym z g≥ównych sk≥adników poøywienia. Dla niektórych ludów, tak jak np. afrykaÒskich Masajów, jest podstawπ poøywienia. Inne odnosi≥y siÍ do mleka ze wstrÍtem, jak np. ChiÒczycy czy JapoÒczycy, traktujπcy je jako jeszcze jednπ zwierzÍcπ wydzielinÍ. Indianie, rdzenni mieszkaÒcy kontynentu amerykaÒskiego nie pijali zwierzÍcego mleka – zwyczaj ten wprowadzili dopiero przybysze z Europy. W wielu kulturach rolniczych mleko jest symbolem dostatku: biblijna kraina “mlekiem i miodem p≥ynπca” przywodzi na myúl obraz kraju wszelkiej obfitoúci. Niestety, jakoú≤ mleka, pomimo jego dostatku, stale siÍ pogarsza. Uprzemys≥owienie hodowli zwierzπt mlecznych, karmienie ich sztucznie wzbogacanymi paszami, transport, przetwarzanie, odt≥uszczanie, homogenizowanie, pasteryzacja, przed≥uøanie przydatnoúci do spoøycia przez stosowanie metody UHT, dodatki chemiczne spowodowa≥y, øe to, co trafia na nasze sto≥y w postaci mleka i jego przetworów jest coraz mniej wartoúciowe i mniej smaczne, a na dodatek coraz czÍúciej wywo≥uje alergie. Waøne jest, by spoøywa≤ mleko jak najmniej przetworzone przemys≥owo – optymalnym rozwiπzaniem by≥oby zaopatrywanie siÍ w mleko bezpoúrednio w gospodarstwie ekologicznym. 122 Od mleka do sera 1 2 Na lekcjÍ przynieúcie opakowania po róønych jogurtach, kefirach, przetworach mlecznych. 3 Coraz wiÍcej osób, ze wzglÍdów dietetycznych, zaczyna zastÍpowa≤ mleko krowie i przemys≥owo produkowane z niego sery mlekiem kozim, serami bawolimi, owczymi, kozimi, wyrobami serowarskimi pochodzπcymi z gospodarstw ekologicznych, albo substytutami mleka produkowanymi z soi – mlekiem sojowym, serem tofu. Øó≥tych serów nie jadajπ wegetarianie. Czy wiecie, dlaczego? (do ich produkcji jest stosowany enzym – podpuszczka – uzyskiwany z øo≥πdków cielπt). 4 Jakie znacie rodzaje serów? (pleúniowe, bia≥e twarogowe, homogenizowane, topione, øó≥te...). Które z nich powstajπ bez koniecznoúci stosowania dodatków? Od czego zaleøπ ich walory smakowe i odøywcze? 1 Rolnictwo Przeanalizujcie informacje o sk≥adnikach, zamieszczone na etykietach jogurtów i innych przetworów mlecznych. Które z nich sπ dodatkami? Czy sk≥adnikami naturalnego jogurtu sπ np. skrobia, øelatyna? Co przemawia za robieniem jogurtów, kefiru, zsiad≥ego mleka, twarogu we w≥asnym domu, z mleka pochodzπcego z gospodarstwa ekologicznego lub teø nie pasteryzowanego? Jakie sπ “praktyczne” argumenty przemawiajπce za kupnem jogurtu z masowej produkcji w sklepie? (OszczÍdnoú≤ czasu, opakowanie umoøliwiajπce zabranie go do szko≥y czy pracy.) Skorzystaj z tekstu zamieszczonego na nastÍpnej stronie. Kontynuacje ZachÍ≤ uczniów, by wprowadzili w swoich domach zwyczaj robienia i jedzenia zsiad≥ego mleka, domowych jogurtów i domowego twarogu. Jeúli w pobliøu szko≥y znajduje siÍ gospodarstwo ekologiczne, zajmujπce siÍ przetwórstwem mleka, wybierzcie siÍ tam z wizytπ. Od mleka do sera 123 Rolnictwo Karta pracy Historyk o serach BRIE W 774 roku, w drodze powrotnej z kampanii przeciwko Longobardom, Karol Wielki zatrzyma≥ siÍ na p≥askowyøu Brie, w pobliøu opactwa Meaux. Braciszkowie podali mu postnπ porcjÍ sera. Nalegali, øeby zjad≥ wszystko, razem ze skórkπ. Po tej uczcie Karol nakaza≥, aby co roku przysy≥ano mu do Akwizgranu dwie partie sera brie. Jego sekretarz, Einhard, odnotowa≥ drugi podobny incydent, który siÍ zdarzy≥ cztery lata póüniej na po≥udniu Francji, podczas wojen z Saracenami. Zatrzymawszy siÍ w Rouergue, król natychmiast odnalaz≥ w sobie upodobanie do sera pleúniowego z mleka owiec, który dojrzewa≥ w wapiennych grotach Roquefort i którego recepturÍ znano od czasów staroøytnego Rzymu. Brie de Meaux, jeden z 500 uznanych gatunków francuskiego sera, pochodzi z wczesnego okresu rolnictwa i hodowli uprawianych przez braci zakonnych. Po dodaniu podpuszczki i przesuszeniu na powietrzu twaróg przek≥ada siÍ do p≥askiej formy wy≥oøonej s≥omπ i pozostawia do odciekniÍcia na pochy≥ej pó≥ce skalnej. Po 24 godzinach serwatka sp≥ywa; ser soli siÍ i suszy, czÍsto obracajπc, po czym przenosi siÍ go do kamiennej groty, gdzie dojrzewa przez 4-7 tygodni. Ostateczny produkt ma wymiary 37 cm x 3,5 cm i waøy 3 kg; trzeba na niego zuøy≤ 23 litry pe≥nego mleka – najlepiej pochodzπcego od krów ze stad Normandii. Jest pokryty z≥otoróøowπ skórkπ, wierzchnie warstwy sπ sprÍøyste i s≥omianoøó≥te, a w samym úrodku ma soczystπ ame – czyli “duszÍ” – w kolorze koúci s≥oniowej. Powinno siÍ go jeú≤ pokrojony w plasterki, na cienkich kromkach dobrze wypieczonego chleba ze skórkπ. Ser brie od wieków przewoøono rzekπ Marnπ do Paryøa, gdzie uliczni sprzedawcy anonsowali jego przybycie wo≥ajπc “Fromage de Brye”. By≥ królewskim faworytem Karola VIII i Henryka IV, a Ludwika XVI kosztowa≥ øycie: króla schwytano w oberøy w Varennes, z której nie wyszed≥ na czas, poniewaø chcia≥ dokoÒczy≤ swój ser. MiÍdzynarodowπ s≥awÍ zdoby≥ brie na kongresie wiedeÒskim, gdzie Metternich og≥osi≥ go ksiÍciem serów: le prince des fromages. Mówi≥o siÍ, øe to jedyny ksiπøÍ, którego Talleyrand nigdy by nie zdradzi≥. Polityka rolna Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oznacza niemal wyrok úmierci dla serów wytwarzanych tradycyjnymi metodami na farmach rolników. W 1985 roku wyprodukowano oko≥o 6000 ton brie ANOC (Appelation Nationale d’Origine Controllee) i aø 18 000 ton obrzydliwego brie przemys≥owego. W sierpniu 1792 roku, kiedy rewolucyjny terror zabi≥ wielu spoúród mnichów z Meaux, jeden z braci, opat Gobert, znalaz≥ siÍ w Normandii, skπd chcia≥ siÍ przedosta≤ do Anglii. Zatrzyma≥ siÍ w pewnej wsi w pobliøu Vimoutiers (Orne) natak d≥ugo, aby nauczy≤ øonÍ gospodarza wszystkiego, co wiedzia≥ o wyrobie serów. Wieú nazywa≥a siÍ Camembert. Norman Davies, Europa, przek≥. Eløbieta Tabakowska, Wyd. Znak, Kraków 1999, s.332-333 Czy w kontekúcie powyøszego tekstu moøna powiedzie≤, øe wytwarzanie sera jest elementem kultury? 124 DO LEKCJI Od mleka do sera Od ziarna do chleba 2 Rolnictwo autorzy: Jerzy Sadowski, Ma≥gorzata PodkaÒska Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Chleb i ziarno zbóø w róønych postaciach to podstawa øywienia na wszystkich kontynentach. 2 godziny Dowolna Sala lekcyjna; pracownia plastyczna lub pracownia PT Etykiety z róønych opakowaÒ chleba. ZajÍcia plastyczne: • Collage/mozaika: k≥osy traw i zbóø, ziarna róønych zbóø po ok.15 dag (pszenicy, øyta, owsa, prosa, jÍczmienia, kukurydzy, ryøu); kasz: gryczanej, jaglanej, kasze jÍczmienne, pszennej i kukurydzianej o róønej gruboúci ziarna, pÍczak, kuskus; p≥atki owsiane i jÍczmienne, otrÍby, kawa≥ki s≥omy, úwieøo przygotowany klej mπczny (klajster) – ok. 2 l., kawa≥ki tektury, lakier akrylowy typu hydrolak, bezbarwny. • Eko-biøuteria i dodatki – mieszanka (ok. 25 dag) ziaren róønych zbóø, kasz, fasoli; modelina, masa papierowa lub glinka (gotowe do uøycia sπ dostÍpne np. w sklepach z materia≥ami dla plastyków i niektórych sklepach papierniczych), cienkie patyczki (do formowania np. korali czy guzików), agrafki do broszek, zapinki do klipsów, lakier akrylowy jw. Biologia, jÍzyk polski, historia, religia/etyka, sztuka • Pokazanie roli, historii i tradycji chleba w kulturze. • Zapoznanie uczniów z róønorodnoúciπ chleba i ziarna potrzebnego do jego przygotowania. • Rola pieczywa z mπki z pe≥nego przemia≥u. Lektura przyk≥adów, dyskusja, zajÍcia plastyczne Wprowadzenie W kaødej kulturze i na kaødym kontynencie istnia≥a i istnieje jakaú forma chleba, bÍdπcego najpowszechniejszym poøywieniem cz≥owieka. Historia chleba liczy sobie oko≥o 12 tysiÍcylat. Ocenia siÍ, øe wówczas ludzie prowadzπcy osiad≥y tryb øycia, nauczyli siÍ uprawy traw owocujπcych ziarnem nadajπcym siÍ do spoøycia i przechowywania. Ziarno rozdrabniano miÍdzy kamieniami, uzyskujπc produkt podobny do obecnych p≥atków zboøowych. Póüniej rozdrobnione ziarno mieszano i wyrabiano z wodπ, nadawano wyrobionemu z nich ciastu formÍ placków i pieczono na rozgrzanych kamieniach. Ten sposób pieczenia chleba w postaci twardych, przaúnych placków moøna spotka≤ do dziú w wielu krajach Azji i Afryki, a mπka stosowana do ich wypieku pochodzi przede wszystkim z jÍczmienia, prosa, kukurydzy i gryki, a wiÍc ziaren zbóø nie zawierajπcych glutenu. Wynalazek chleba podobnego do tego, jaki obecnie spoøywamy, a wiÍc pieczonego z dodatkiem droødøy piwnych lub zakwasu do mπki zawierajπcej gluten (pszenicznej, øytniej) i poddanej fermentacji, zawdziÍczamy Egipcjanom. Oni jako pierwsi ponad 4500 lat temu rozpoczÍli wypiekanie tego rodzaju chleba, cho≤ by≥ on mniej wyroúniÍty i z grubiej zmielonej mπki niø ten, jaki my jadamy codziennie. To równieø Egipcjanie skonstruowali pierwsze piece do pieczenia chleba, a odkrycia archeologiczne w grobowcach staroøytnych dowodzπ, øe znali oni ok. 50 gatunków pieczywa, wzbogacanego róønymi dodatkami. Chleb i przetwory zboøowe stanowiπ w niektórych krajach ponad po≥owÍ dziennego poøywienia ogromnej czÍúci ludzkoúci. Od ziarna do chleba 125 2 Rolnictwo Kukurydziane tortillas z Ameryki £aciÒskiej, arabska pita, indyjskie czapati, wszelkiego rodzaju afrykaÒskie i azjatyckie podp≥omyki i placki to w prostej linii potomkowie pierwszego rodzaju chleba. Chleb pieczony na zakwasie w róønych postaciach – od czarnego razowca po bia≥e, chrupiπce bu≥ki to juø kontynuacja wynalazku Egipcjan. Jednakøe niezaleønie od miejsca i czasu, ziarno i chleb by≥y i sπ symbolami øycia i sytoúci. W kulturach staroøytnych basenu Morza åródziemnego chleb by≥ g≥ównym poøywieniem i jednoczeúnie synonimem jedzenia, posi≥ku. Kultura chrzeúcijaÒska nada≥a ponadto chlebowi znaczenie symboliczne. Chleb by≥ otoczony czciπ i nie karmiono nim zwierzπt. Staroøytna tradycja nakazywa≥a ≥amanie chleba, a nie krojenie go noøem. U nas tradycja ta zachowa≥a siÍ tylko przy wigilijnym ≥amaniu op≥atka, a w tradycyjnych domach francuskich w trakcie posi≥ku chleb ≥amie i rozdaje siedzπcym przy stole g≥owa rodziny. Ziarna zbóø moøna spoøywa≤ w ca≥oúci – gotowane, praøone – jak ryø, stanowiπcy podstawÍ øywienia dalekiego Wschodu, albo pieczone – jak kukurydza; po przygotowaniu w postaci kasz, takich jak typowa dla polskiej kuchni gryczana, w≥oska mama≥yga i hiszpaÒska polenta z kukurydzy, pó≥nocnoafrykaÒski kuskus i tabouleh z pszenicy i turecki pilaw, albo na surowo – jak wywodzπce siÍ z Alp muesli. Ziarno zbóø ma kilka cech, które stawia je ponad innymi produktami spoøywczymi: • wysuszone, nadaje siÍ do d≥ugotrwa≥ego przechowywania, tak w postaci ziarna jak i przetworzone na kasze czy mπkÍ, • z nieduøej iloúci ziarna, kaszy lub mπki moøna przygotowa≤ sycπcy posi≥ek, • ziarno pe≥ne i mπka z pe≥nego przemia≥u zawierajπ wiele cennych sk≥adników odøywczych i b≥onnik (zob. Przypadek Po prostu chleb) • moøna je jeú≤ na surowo, ugotowane, upraøone, w formie kasz o rozmaitej gramaturze i p≥atków; palone i zmielone ziarno jest podstawπ kaw zboøowych, a w postaci mπki daje nieograniczone pole do popisu: pieczywo w róønych postaciach, makarony i ciasta. Wszelkie te zalety ziarna cz≥owiek wykorzystuje, ale i niestety, stara siÍ je ulepszy≤. Jak wiemy z doúwiadczenia, wszelka masowa produkcja spoøywcza, majπca na celu powszechny dostÍp do danego produktu, odbywa siÍ za cenÍ obniøenia jego jakoúci. Chleb, który obecnie kupujemy w sklepach, mimo ogromnego wyboru, ma niewiele wspólnego z chlebem, jaki zna≥y poprzednie pokolenia. Wiele gatunków pieczywa jest produkowanych z tak oczyszczonej mπki, øe praktycznie z ziarna nie pozosta≥o nic poza glutenem. Pieczywo takie ma bardzo krótkπ trwa≥oú≤ i znikomπ wartoú≤ odøywczπ, gdyø to, co by≥o w nim wartoúciowe, zosta≥o odrzucone w procesie oczyszczania mπki. Ogólnie mówiπc, im mπka jest drobniejsza, bielsza i delikatniejsza, tym uboøsza w wartoúciowe sk≥adniki, takie jak np. b≥onnik i witaminy. Wed≥ug badaÒ, dramatyczny wzrost zachorowaÒ na raka jelita grubego wúród ludnoúci wiejskiej w Europie od oko≥o po≥owy XX wieku, wiπøe siÍ ze zmianπ preferencji øywieniowych i powszechnπ dostÍpnoúciπ pieczywa z oczyszczanej maki: chleb stanowi≥ oko≥o 50% ca≥oúci dziennej diety w krajach uboøszych, a bia≥e pieczywo by≥o tam od stuleci uznawane za symbol dobrobytu i zamoønoúci. Dieta mieszkaÒców zosta≥a gwa≥townie zuboøona w b≥onnik, gdyø poza ciemnym pieczywem spoøywano go niewiele w innych produktach. Przebieg zajÍ≤ 1 2 3 126 Zapoznaj uczniów z informacjami zawartymi we Wprowadzeniu. Zacznij rozmowÍ na temat upodobaÒ i przyzwyczajeÒ øywieniowych od pytania, jaki chleb lubiπ najbardziej? Jaki jedzπ, a jaki chcieliby jada≤ i dlaczego? Przeczytajcie tekst Przypadku Muzeum Chleba. Dlaczego powsta≥o takie muzeum? ∆wiczenie 1. Chleb wypieka siÍ z ciasta z mπki i z dodatkiem droødøy, wody i soli. Porównajcie przyniesione etykiety z róønych opakowaÒ chleba dostÍpnego w sklepach. Ile znajdziecie na nich dodatków nie zwiπzanych z chlebem powszednim? (Uwaga! Nie uznajemy za obce dodatki innych ziaren zbóø, s≥onecznika, maku, czarnuszki, natomiast obce sπ takie dodatki jak “polepszacze” do pieczywa, barwniki, antyutleniacze, cukier, a takøe witaminy.) Jaki waszym zdaniem jest powód dodawania tych sk≥adników do pieczywa? Od ziarna do chleba 4 Przeczytajcie razem teksty Przypadków Po prostu chleb i Pagady≥o. Rozpocznij dyskusje na temat chleba od pytania: Jakπ rolÍ odgrywa mπka i chleb w naszym øyciu? Jak czÍsto go spoøywamy? Czy moøemy sobie wyobrazi≤ naszπ dietÍ bez chleba, róønych wypieków i ciast, makaronów, kasz? 5 ZajÍcia plastyczne 1: Zgromadü materia≥y potrzebne do przeprowadzenia lekcji zgodnie z informacjπ w ramce na poczπtku scenariusza. Zaproponuj wykonanie kompozycji – collage’u/ mozaiki z ziaren róønych zbóø, na tematy zwiπzane z przedmiotem zajÍ≤ (np. pejzaø, ilustracja do fragmentu “Inwokacji” z “Pana Tadeusza” – “... do tych pól malowanych zboøem rozmaitem...”, projekty chleba i pieczywa, itp.) 6 ZajÍcia plastyczne 2: Zgromadü materia≥y zgodnie z informacjπ zawartπ w ramce. Zaproponuj uczniom wykonanie eko-biøuterii i dodatków – mogπ by≤ to korale, klipsy, kolczyki, guziki, broszki, maskotki itp., w formie k≥osów, liúci, ziaren, pieczywa, zdobione z mas plastycznych i dekorowane ziarnami róønych zbóø. 2 Rolnictwo Zróbcie wystawÍ waszych prac w szkole. Przypadki: CHLEB Muzeum Chleba “(...) [W Radzionkowie] wiosnπ 2000 r. piekarz Piotr Mankiewicz otworzy≥ pierwsze w Polsce Muzeum Chleba. Pomys≥odawca i w≥aúciciel woli wprawdzie przyjmowa≤ wycieczki zorganizowane, ale kilkuosobowe grupy teø sπ mile widziane. Zgromadzi≥ stare narzÍdzia, naczynia, piece, formy i receptury. Wyúwietlany jest film o naszym chlebie powszednim... Moøna wszystkiego dotknπ≤, samemu ugnieú≤ ciasto i upiec chleb: – Pragniemy zachowa≤ dla przysz≥ych pokoleÒ prawdziwy smak polskiego chleba – taka idea muzeum przyúwieca≥a Mankiewiczowi. Dziú poucza: – PamiÍtajcie, øe wasi rodzice ca≥owali kiedyú kaødπ upuszczonπ na ziemiÍ okruszynÍ chleba.”(...) Jan Dziadul, Wyprawa na ålπsk jakiego nie znacie; ålπsk: trzech cesarzy, sto pomników, Polityka nr 31(2309) z dn. 4.08.2001, s.34. Po prostu chleb “(...) W wielu krajach chleb dostarcza po≥owy ogólnej iloúci spoøywanych dziennie kalorii znacznej czÍúci ludnoúci. W najbogatszych krajach poøywienie jest bardziej urozmaicone i chleb stanowi tylko oko≥o 15% otrzymywanych przez ludnoú≤ kalorii. Ale nawet w tej iloúci chleb zawiera z niezbÍdnych cz≥owiekowi sk≥adników odøywczych 20% protein, 26% tiaminy (witaminy B1), 24% niacyny ( üród≥a witaminy PP), 14 % ryboflawiny (witaminy B2), 34% øelaza i 17 % wapnia.” W≥adys≥aw KopaliÒski, Opowieúci o rzeczach powszednich, Instytut Wydawniczy Nasza KsiÍgarnia, Warszawa 1987, s.14. Od ziarna do chleba 127 2 Rolnictwo Przypadki: CHLEB Pagady≥o “Kiedy wracam myúlπ do tych lwowskich czasów wojennych, natykam siÍ w kaødym wspomnieniu na ludzi, bez pomocy których nie dalibyúmy sobie rady. Przewaønie nie pamiÍtam ich juø z imienia, czÍsto nie pamiÍtam ich twarzy, ale nigdy nie zapomnÍ ich uczynków. Dotyczy≥y one zwykle spraw drobnych, które jednak w tamtych czasach i okolicznoúciach mog≥y stanowi≤ o przeøyciu. Nie by≥o co jeú≤ – nawet przy pieniπdzach nie moøna by≥o niczego dosta≤. UrzÍdowe przydzia≥y na kartki wyglπda≥y na szyderstwo z ludzkich potrzeb. Nie by≥o czym napali≤ w piecu, a nikt nie pamiÍta≥ surowszych zim od tych wojennych. Przymieraliúmy tedy g≥odem zziÍbniÍci na koú≤. Nieraz nie mieliúmy nic w ustach przez dwa dni, zajÍci oboje tylko tym, øeby dziecko mia≥o swojπ papkÍ ukrÍconπ z mleka, mπki i cukru. Mleko przynosi≥a babina z podlwowskiej wsi, zrobi≥a to raz nawet wtedy, gdy rozdzieli≥ nas front. Mleko ukrywa≥a w butelce wiszπcej na sznurku pod spódnicπ. Ca≥y przydzia≥owy cukier – 25 deka na osobÍ – przeznaczaliúmy na tÍ papkÍ. Najtrudniej by≥o o mπkÍ. (...) Zaznaliúmy g≥odu, poznaliúmy co to g≥ód, rozumiemy ludzi g≥odnych. Nie chodzi tu o ten zdrowy, mi≥y g≥ód, kiedy cz≥owiek powiada, øe g≥odny jest jak wilk i konia z kopytami by zjad≥. G≥ód jest dobry, kiedy ma siÍ zasiπú≤ do sto≥u. Ale to sta≥e wyg≥odzenie, ten pó≥g≥ód przez ca≥e dnie i tygodnie, to bezustanne zajÍcie mózgu jad≥em, to wieczne pragnienie, øeby coú zjeú≤... Widzia≥em, jak zwykle øona odk≥ada≥a swojπ kromkÍ dla dziecka, ale nie mog≥em przesta≤ patrze≤ ≥akomie i øar≥ocznie na tÍ kromkÍ, broniπc siÍ ca≥π si≥π woli przed strasznπ chÍciπ, pokusπ, øπdzπ poøarcia jej. (...) Ojciec mój odznacza≥ siÍ zawsze dobrym apetytem, lubi≥ dobrze zjeú≤ (...). Ciπgle g≥odny mia≥ zwykle wyraz wilka buszujπcego co by tu poøre≤. Ciπgle zachodzi≥ do kuchni, zapala≥ gaz, coú tam sobie pichci≥. Wreszcie wyspecjalizowa≥ siÍ w smaøeniu placków z byle czego, na byle czym. Jeszcze dobrze, jak by≥o w domu trochÍ mπki. A jak nie by≥o, ojciec potrafi≥ upiec i zjeú≤ placuszek z fusów po kawie zboøowej na oleju rycynowym. Raz spróbowa≥em - to by≥o dno. Któregoú dnia ojciec znowu siedzia≥ w kuchni i coú sobie smaøy≥, kiedy nasz synek Andrzej, który w≥aúnie skoÒczy≥ roczek, poczπ≥ siÍ okropnie wydziera≤ w jakimú niezrozumia≥ym jÍzyku. Usi≥owaliúmy dojú≤, o co mu chodzi, ale nie da≥o rady, bo on wrzeszcza≥ jak oszala≥y, wyciπgajπc rπczki: “Pagady≥o da! PAGADY£O da!” Nie, nie umia≥ nam wyt≥umaczy≤, co to jest “pagady≥o” - mia≥ zaledwie roczek. Ale wyrywa≥ siÍ w stronÍ kuchni, gdzie by≥ dziadek, wiÍc øona wziÍ≥a go na rÍce i zanios≥a tam, a on wtedy wyciπgnπ≥ ≥apkÍ w stronÍ dorodnego pszenicznego placuszka dochodzπcego na patelni i powiedzia≥: “pagady≥o!” (...) Przeszed≥ na doros≥π dietÍ, a tπ dietπ by≥o “pagady≥o”. (...) Ale na to “pagady≥o” potrzebna by≥a mπka. No i znowu pewnego dnia przysz≥a jakaú litoúciwa dusza, wys≥ucha≥a nas cierpliwie, a na odchodnym da≥a nam adres “z≥otej rπczki”, która za doú≤ sowitπ op≥atπ sfabrykowa≥a nam w≥asnej konstrukcji m≥ynek do mielenia zboøa. By≥o to spore blaszane pude≥ko z ogromnπ korbπ, wsypywa≥o siÍ do niego pszenicÍ, krÍci≥o korbiskiem, a przodem sypa≥a siÍ prawdziwa, najprawdziwsza mπka! Ca≥e nasze øycie zmieni≥o siÍ jak we únie. Dyøurowaliúmy kolejno w kuchni, gdzie sta≥ m≥ynek przyúrubowany do blatu, i krÍciliúmy korbπ od rana do wieczora, aø nam omdlewa≥y rÍce. PszenicÍ kupowa≥em na targu na przedmieúciu, dokπd przyjeødøali ch≥opi z okolicznych wsi. Nauczy≥em siÍ rozróønia≤, która dobra na mπkÍ i placki, a która nie. Jak nie przywieüli pszenicy, kupowa≥em øyto. MπkÍ trzeba by≥o przesiewa≤ przez gÍste sito, wtedy uzyskiwa≥o siÍ z jednej strony wysokiej jakoúci towar na sprzedaø, a z drugiej doú≤ gruby, ale smaczny grys na potrzeby domowe. Bielutkπ, cienkπ mπkÍ zrazu sprzedawaliúmy do nielegalnego sklepiku (...). Ale wkrótce sami zaczÍliúmy smaøy≤ z niej placuszki, a nawet wypieka≤ strucle i baby. Ma≥y Andrzejek mia≥ nareszcie “pagady≥o” ile razy mu siÍ zachcia≥o. (...) Tak wiÍc wydawa≤ by siÍ mog≥o, øe idzie ku lepszemu, a nawet, øe siÍ dobrze skoÒczy, ale wcale tak nie by≥o. (...). Tylko tyle, øe przestaliúmy tak strasznie g≥odowa≤. (...)” Miros≥aw Øu≥awski, Album domowe, Wydawnictwo Ksiπøkowe “Twój Styl”, Warszawa 1997, s.226-232. 128 Od ziarna do chleba Podróøe pszczó≥ 3 Rolnictwo autorzy: Jerzy Sadowski, Ma≥gorzata PodkaÒska Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Zaleønoú≤ pomiÍdzy owadami z rodziny pszczó≥ a dzikimi i uprawnymi roúlinami. 2 godziny lekcyjne Od kwietnia do czerwca; wrzesieÒ Sala lekcyjna, trawnik lub ogród w pobliøu szko≥y Lupy, magnetofon z mikrofonem (w terenie); w klasie: nagranie kompozycji “Lot trzmiela” Miko≥aja Rimskiego-Korsakowa, ramka z pustym plastrem i kawa≥ek plastra wype≥nionego miodem, woskowa úwieca, próbki róønych miodów, propolisu w formie sta≥ej i rozpuszczonego w spirytusie, py≥ku kwiatowego. Biologia, edukacja ekologiczna Ukazanie roli owadów pszczo≥owatych w przyrodzie, wieloúci ich gatunków, wskazanie przyczyn zmniejszania siÍ fauny pszczó≥ i sposobów zapobiegania ich degradacji, prezentacja produktów pszczelich Krótkie wprowadzenie, obserwacja, prezentacja, dyskusja Wprowadzenie Jednπ z najwaøniejszych ról, jakie owady pszczo≥owate odgrywajπ w przyrodzie, dzia≥ajπc jednoczeúnie na korzyú≤ cz≥owieka, to zapylanie roúlin uprawnych. W 1984 r. w USA szacowano, øe rocznie oko≥o 1/3 produkowanej przez rolnictwo øywnoúci powstaje dziÍki pszczo≥om miodnym i innym owadom pszczo≥owatym, a korzyúci, wynikajπce z zapylania przez nie roúlin, przekroczy≥y ponad 140 razy wartoú≤ miodu i wosku, zebranego przez pszczelarzy w pasiekach i wynios≥y prawie 19 miliardów dolarów. W Kanadzie zyski te szacuje siÍ na ok. 2 miliardy dolarów kanadyjskich, a w Unii Europejskiej badania przeprowadzone dla wybranych produktów rolnych w 1989 wykaza≥y, øe pszczo≥y “zarobi≥y” dla rolnictwa 4,7 miliarda ECU, czyli dwunastokrotnπ wartoú≤ miodu pozyskanego z pasiek. Pszczo≥y s≥ynπ ze znakomitej organizacji spo≥ecznej, czystoúci, odwagi, przys≥owiowej pracowitoúci (zob. Przypadek CzystoúÊ w ulu) i smakowitych jej rezultatów. Przypomnijmy tylko, øe do XVIII wieku miód by≥ w Polsce jedynym powszechnie dostÍpnym úrodkiem s≥odzπcym. Pszczo≥a jest teø jedynym owadem, jaki znalaz≥ siÍ w arystokratycznym towarzystwie zwierzπt heraldycznych, umieszczanych na europejskich tarczach herbowych, a do najwyøszej godnoúci – cesarskiego god≥a – wyniós≥ pszczo≥Í Napoleon I. Mimo tak powszechnego szacunku dla pszczó≥ i wymiernych materialnie korzyúci z ich pracy, liczba øyjπcych dziko owadów pszczo≥owatych zmniejsza siÍ co roku. CzÍú≤ gatunków wyginÍ≥a, lub grozi im zag≥ada. W Polsce na wystÍpujπce ok. 500 gatunków pszczo≥owatych po≥owa jest zagroøona. Ochronπ prawnπ dotychczas zosta≥y objÍte tylko trzmiele. Przyczynami takiego stanu rzeczy jest zmniejszanie siÍ bazy pokarmowej tych owadów – dzikich trawników w miastach, skaøenie úrodowiska, zajmowanie coraz wiÍkszych obszarów pod budowÍ osiedli i dróg, a w rolnictwie - zaorywanie miedz, Podróøe pszczó≥ 129 3 Rolnictwo wiosenne wypalanie traw, monokultury w uprawach, niew≥aúciwie stosowane opryski úrodkami ochrony roúlin, rozpylanie úrodków owadobójczych na obszarach uprawnych czy leúnych, zagroøonych plagπ innych owadów, a których niewinnymi ofiarami padajπ takøe pszczo≥y. A jakie sπ tego skutki? W wielu rejonach Polski liczba owadów pszczo≥owatych, przypadajπca na hektar danej uprawy jest kilkanaúcie razy niøsza niø w≥aúciwa do odpowiedniego jej zapylenia. Stπd groüba spadku plonów w uprawach tak roúlin jednorocznych (jak np. rzepak, lucerna, koÒczyna), jak i w sadownictwie, a dla samej natury – giniÍcie tych gatunków roúlin, których rozmnaøanie jest uzaleønione od zapylenia przez pszczo≥y. Oczywiúcie, podejmuje siÍ teø úrodki zapobiegawcze: czÍú≤ upraw w szklarniach czy tunelach foliowych, zw≥aszcza pomidorów i papryki, jest zapylana przez osadzone tam rodziny trzmieli. Wielu plantatorów i sadowników zawiera umowy z w≥aúcicielami pasiek na transport pszczó≥ na pola i do sadów w okresie kwitnienia upraw. Pszczelarze takøe przewoøπ pszczele rodziny na tereny bogate w danej porze roku w roúliny miododajne, np. na ≥πki, w pobliøe zagajników akacjowych czy wrzosowisk. Owady te pe≥niπ zatem bardzo waønπ rolÍ w rolnictwie i ca≥ych ekosystemach, przyczyniajπc siÍ do rozmnaøania bardzo wielu roúlin i zwiÍkszania bioróønorodnoúci. Sπ nieodzownym sk≥adnikiem funkcjonowania przyrody i bez nich úrodowisko nasze by≥oby bardzo ubogie. Przebieg zajÍ≤ 130 1 ∆wiczenie 1. W s≥oneczny wiosenny dzieÒ wybierzcie siÍ na kwitnπcπ ≥πkÍ, dziki trawnik, do ogrodu lub do parku, w miejsce gdzie kwitnπ dzikie bzy, kasztanowce, lipy, akacje. Uprzedü uczniów, by starali siÍ nie p≥oszy≤ i nie ≥apali pracujπcych owadów. Podziel uczniów na dwu – lub trzyosobowe zespo≥y. Wybierzcie stanowiska obserwacyjne. Obserwujcie ostroønie owady zajÍte zbieraniem py≥ku i nektaru; lupy stosujcie tylko do krótkiego, bliøszego przyjrzenia siÍ ich budowie. Starajcie siÍ rozpozna≤ jak najwiÍcej owadów pszczo≥owatych, odróøniajπc pszczo≥y miodne i trzmiele od innych (po kszta≥tach, ubarwieniu, rozmiarach). Policzcie ile i jak róønych owadów pszczo≥owatych pracuje na wybranym przez was stanowisku? Jakie kwitnπce roúliny najchÍtniej odwiedzajπ? Czy kwiaty tych roúlin majπ intensywny, “miodowy” zapach, czy teø wyróønia je jaskrawy kolor? Czy wed≥ug Was, owady zwabia kolor czy zapach kwiatów? Zaobserwujcie tzw. koszyczki na tylnych odnóøach pszczó≥ – czy sπ one puste, czy oblepione ziarnami róønokolorowego py≥ku. Postarajcie siÍ nagra≤ düwiÍki, wydawane przez róøne owady pszczo≥owate. 2 ∆wiczenie 2. W kasie zapoznaj uczniów z tekstem Wprowadzenia. Poproú uczniów, by uzupe≥nili zawarte w nim informacje w≥asnymi wiadomoúciami, obserwacjami i doúwiadczeniami. Gdzie i kiedy spotykajπ najwiÍcej owadów pszczo≥owatych? Czy widzieli kiedyú gniazda dzikich pszczó≥ i trzmieli w ziemi, na drzewach, i w pniach, w stodo≥ach, na strychach; jak one wyglπda≥y? Co jest naturalnym wrogiem takich pszczelich rodzin? (wúród owadów m.in. szerszenie, osy; ptaki; róøne ssaki; im wiÍksze zwierzÍ, tym wiÍksze zniszczenia gniazd). Czy byli w pasiece, widzieli wnÍtrze ula, obserwowali pszczo≥y przy wejúciu do ula (straønicy przy wejúciu, taniec pszczo≥y pokazujπcej, jak dolecie≤ do miejsca obfitujπcego w nektar, przedmioty wyrzucane z ula), jak pszczelarze zbierajπ i odwirowujπ miód? Poproú uczniów o skupienie siÍ i odtwórz z taúmy z nagranymi przez was odg≥osami owadów, a nastÍpnie nagranie kompozycji “Lot trzmiela”. Jak szybko uczniowie zorientujπ siÍ, co jest nagraniem oryginalnych düwiÍków wydawanych przez owady, a co muzycznym ich przetworzeniem? Niech uczniowie porównajπ oba nagrania i podzielπ siÍ swymi wraøeniami. Podróøe pszczó≥ 3 ∆wiczenie 3. Obejrzyjcie razem budowÍ komórek plastra miodu. Obliczcie, ile komór 4 ∆wiczenie 4. Zapoznaj uczniów z tekstem Przypadku ze str. 131, a nastÍpnie przedstaw 3 Rolnictwo mieúci siÍ na jednym decymetrze kwadratowym plastra, jaki majπ kszta≥t. Dlaczego majπ w przekroju kszta≥t foremnego szeúciokπta, a nie np. kwadratu czy ko≥a? Czy ma to zwiπzek z optymalnym wykorzystaniem przestrzeni i materia≥u do budowy plastra oraz z ≥atwoúciπ dostÍpu do komórek? Jaki? Narysuj na tablicy schemat fragmentu powierzchni plastra, a obok – jak wyglπda≥by z komórkami o przekroju ko≥a i kwadratu. O ile wiÍcej przestrzeni i budulca wymaga≥oby budowanie plastrów o takich formach? im produkty pszczele omówione na str. 132. Przypadki: CZYSTOå∆ W ULU Rodzina pszczó≥ sk≥ada siÍ z oko≥o piÍ≤dziesiÍciu tysiÍcy osobników øyjπcych razem, w warunkach znacznie wiÍkszego úcisku niø jakiekolwiek skupisko ludzkie. Jednak rodzina potrafi utrzyma≤ swoje úrodowisko w stanie niezmiennego porzπdku; umie regulowa≤ ciep≥otÍ i wilgotnoú≤, usuwa≤ zanieczyszczone powietrze, wyrzuca≤ obce przedmioty, odpadki i zw≥oki, oraz, co jest równie waøne, nie pozwala siÍ rozwija≤ pasoøytom i drobnoustrojom chorobotwórczym, atakujπcym nie tylko pszczo≥y, ale teø i ich zapasy øywnoúci w ulu. (...) Gromadzπ one miód jako rezerwÍ na czas, kiedy nie ma kwiatów dostarczajπcych nektaru. Miód jest g≥ównym poøywieniem pszczó≥; normalna kolonia trzyma zawsze w rezerwie od 7 do 45 kg. W Polsce do przeøycia zimy potrzeba im co najmniej 27 kg. Ωród≥em protein jest jednak py≥ek, którego zapas wynosi przeciÍtnie od po≥owy do 7 kg. Miód i py≥ek stanowiπ jedyne poøywienie pszczó≥ przechowywane w komórkach plastrów. Miód, sk≥adajπcy siÍ w wiÍkszoúci z cukru i py≥ek bogaty w t≥uszcze i proteiny stanowiπ poøπdane üród≥o poøywienia takøe dla innych stworzeÒ. Dlatego sprawπ pierwszorzÍdnego znaczenia jest dla kolonii obrona zapasów przed wiÍkszymi zwierzÍtami i pasoøytami. Wybrana przez pszczo≥y bar≤ naturalna jest zwykle doú≤ mocna, aby ochroni≤ gniazdo przed atakiem zwierzπt. Drugπ liniπ obrony jest k≥ucie. Nawet w zimie pszczo≥y zbyt wystyg≥e, aby mog≥y fruwa≤, potrafiπ wysunπ≤ øπd≥o. Zbita w k≥πb zimowy masa zimnych pszczó≥ z wystawionymi øπd≥ami, jak kolcami jeøatki, zmusza najg≥odniejszego napastnika do odwrotu. Kiedy wetkniemy pod dach ula üdüb≥o trawy lub s≥omy, to zwykle juø w ciπgu piÍciu minut ujrzymy je znów, wyrzucone przez otwór wyjúciowy. Co wiÍcej, jeúli obcy przedmiot jest doú≤ ma≥y na to, aby pszczo≥a mog≥a z nim fruwa≤, przeleci ona co najmniej 15 czy 20 metrów, nim go upuúci. Jeúli jest na to za ciÍøki, postara siÍ go odsunπ≤ cho≤by o parÍ metrów, wlokπc go po ziemi. Przedmiot obcy wyrzucany jest zwykle przez sztafetÍ kilku pszczó≥. Godne uwagi jest to, øe wiÍkszoú≤ pszczó≥ w ulu uwaøa sprzπtanie za zadanie najpilniejsze i porzuca dla tej sprawy pozosta≥e zajÍcia. Majπ one poza tym jeszcze inny mechanizm sanitarny, mianowicie øywice zbierane z drzew, takich jak sosna czy topola. Materia ta, zwana przez pszczelarzy propolisem, albo proúciej kitem, s≥uøy do obrony ula na parÍ sposobów. Jeden wynika stπd, øe øywice zawierajπ terpeny, które bπdü zabijajπ bakterie, bπdü hamujπ ich rozwój. (...) Tenøe propolis s≥uøy teø jako kit do wype≥niania wszelkich szpar, pÍkniÍ≤ i nierównoúci, w których mog≥yby siÍ zadomowi≤ bakterie, pleúÒ i drobne owady, i do uczynienia przestrzeni mieszkalnej g≥adszπ i wygodniejszπ. Øycie robotnicy ula trwa latem oko≥o szeúciu tygodni. A zatem úmiertelnoú≤ kolonii w sezonie roboczym moøe przekracza≤ tysiπc pszczó≥ dziennie. Ale na ziemi, w pobliøu wejúcia do ula, nie znajdziemy zwykle wiÍcej niø jednej czy dwóch martwych pszczó≥ dziennie. Bo przewaønie umierajπ one w polu, nie majπc zwyczaju oszczÍdza≤ siÍ na staroú≤, po prostu pracujπ aø do ostatniego tchu. Badania laboratoryjne wykazujπ, øe stare pszczo≥y mogπ zapada≤ na róøne choroby, równieø zaraüliwe. To, øe tak wiele z nich ginie daleko od ula, jest przypuszczalnie jeszcze jednym mechanizmem obronnym kolonii. Jeúli bowiem pszczo≥a umrze w ulu, traktuje siÍ jej zw≥oki jak obcy przedmiot. Robotnice ciπgnπ je do wyjúcia, a ostatnia odfruwa z nimi na znacznπ odleg≥oú≤ od ula, nim wypuúci je z ≥apek. Tendencjπ pszczó≥ jest nie tyle sprzπtanie terenu wokó≥ ula, ile prowadzenie swoich spraw w taki sposób, aby go nie zanieczyszcza≤. (...)” W≥adys≥aw KopaliÒski, Koty w worku, czyli z dziejów pojÍ≤ i rzeczy, WP, Warszawa 1993, s. 439 - 441. Podróøe pszczó≥ 131 Rolnictwo Karta pracy Produkty pszczele Wosk, produkt gruczo≥ów woskowych robotnic pszczelich i trzmieli stanowi materia≥ do budowy plastrów. Wyjaúnij, øe setki lat, aø do po≥owy XIX. wieku, wosk pozyskiwany z pszczelich plastrów ludzie wykorzystywali m.in. do produkcji woskowych úwiec, które by≥y najbardziej luksusowym üród≥em úwiat≥a. Wosk pszczeli obecnie równieø jest wykorzystywany do produkcji úwiec, ponadto wchodzi w sk≥ad past do zabezpieczania powierzchni mebli i pod≥óg z drewna a ponadto jest szeroko stosowany w dziedzinie konserwacji zabytków Miody. Zapytaj uczniów, czym siÍ róøniπ miody selekcjonowane (z dominujπcym nektarem z jednego gatunku roúlin, np. gryczany, rzepakowy, lipowy, akacjowy, wrzosowy), miody wielokwiatowe ( z wielu gatunków roúlin), miód spadziowy i tzw. zio≥omiody. Wyjaúnij, øe nektar nie jest jedynym surowcem do produkcji miodu. Pszczo≥y zbierajπ i przetwarzajπ na bardzo ceniony miód spadü (krople s≥odkiego soku pojawiajπce siÍ na liúciach, zielonych pÍdach i ga≥πzkach niektórych drzew, a takøe mieszanina wydalin mszyc z sokiem roúlinnym, wyciekajπcym z miejsc nak≥utych przez owady). Zio≥omiody powstajπ natomiast na skutek ingerencji cz≥owieka w pracÍ pszczó≥: okreúlone rodziny pszczele w pasiece sπ dokarmiane i dopajane wywarami lub syropami z róønych zió≥. Na jakoú≤ miodu ma wp≥yw bowiem nie tylko rodzaj nektaru, ale takøe woda, niezbÍdna do øycia pszczó≥ i produkcji miodu. Przypomnij, øe by miód zachowa≥ wszystkie swe walory zapachowe, smakowe i odøywcze, nie moøe by≤ podgrzewany ani dodawany do gorπcych napojów, gdyø traci on wówczas wiÍkszoú≤ zawartych witamin i enzymów i staje siÍ tylko s≥odzikiem. Porównajcie wyglπd, kolor, gÍstoú≤, zapach i smak róønych miodów naturalnych. Czym róøniπ siÍ one od miodu sztucznego? Propolis to øywiczna masa, zazwyczaj brunatno – zielonkawej barwy, rozpuszczalna w spirytusie. Na≥óø kilka kropli propolisu na szkie≥ko laboratoryjne i na kawa≥ek papieru. Pozostaw do wyschniÍcia. Pokaø uczniom, øe po wyschniÍciu szkie≥ko i papier wyglπdajπ jak powleczone cienkπ warstwπ øó≥tobrunatnego lakieru. Spróbuj zmy≤ tÍ warstwÍ wodπ. Co siÍ dzieje z warstwπ propolisu na obu pod≥oøach? Propolis jest stosowany w tej formie przez ludzi jako naturalny antybiotyk i elastyczny, nierozpuszczalny w wodzie opatrunek na powierzchniowe uszkodzenia skóry, skaleczenia, oparzenia, ugryzienia owadów. Nie jest polecany osobom uczulonym na produkty pszczele. Py≥ek kwiatowy wystÍpuje w postaci róønobarwnych ziaren, ukszta≥towanych przez pszczo≥y na ich odnóøach. Jego kolor i sk≥ad zaleøπ od rodzaju roúlin, z jakich zosta≥ zebrany. Jest bogaty w proteiny i witaminy. Jednak nadal celowoú≤ jego spoøywania przez cz≥owieka jest dyskutowana w úrodowisku medycznym. Mleczko pszczele to produkt gruczo≥ów gardzielowych robotnic. Ma ono duøπ wartoú≤ odøywczπ, zawiera witaminy i hormony. Jest poøywieniem larw robotnic i trutni przez pierwsze 3-4 dni ich øycia, a matki pszczele, zwane królowymi, sπ nim karmione przez ca≥e stadium larwalne i okres czerwienia. 132 DO LEKCJI Podróøe pszczó≥ 1 Leúnictwo Nie moøna øy≤ bez roúlin autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Wiatr i woda powodujπ erozjÍ gleby, obniøajπc jej jakoú≤ i niszczπc øyznoú≤. Roúliny mogπ w znacznym stopniu zmniejszy≤ skutki tego procesu. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna i na zewnπtrz szko≥y, pod drzewem Tablica, arkusz papieru Edukacja ekologiczna, biologia, geografia, godzina wychowawcza • Przedstawienie znaczenia roúlin w øyciu cz≥owieka. • Zrozumienie istotnej roli, jakπ odgrywa roúlinnoú≤ w przeciwdzia≥aniu erozji. Wyk≥ad, dyskusja, praca twórcza Wprowadzenie Erozja Górna, øyzna warstwa gleby, jest podstawπ rolnictwa, zaopatruje w øywnoú≤ zwierzÍta roúlinoøerne i wzbogaca roúliny w substancje odøywcze. Kiedy znikajπ drzewa, krzewy i trawa, gleba pozbawiona jest ochrony. Erozja jest procesem, w trakcie którego, na skutek dzia≥aÒ wiatru i deszczu, jest wymywana øyzna warstwa gleby. Skutki erozji majπ równieø wp≥yw na produkcjÍ øywnoúci. Zbiory pszenicy wzrasta≥y w XX wieku i osiπgnÍ≥y wartoú≤ maksymalnπ w latach 1987 i 1988. Od tamtej chwili wykazywa≥y tendencjÍ spadkowπ. Ten fakt jest szczególnie alarmujπcy wobec sta≥ego wzrostu liczby Nie moøna øy≤ bez roúlin 133 1 Leúnictwo mieszkaÒców Ziemi o 90-100 mln rocznie. Co roku na skutek erozji tracimy 0,5% ca≥kowitej powierzchni uprawnej. Proces ten dotyczy zarówno krajów wysoko rozwiniÍtych, jak i rozwijajπcych siÍ (wiÍcej szczegó≥ów w Przypadku Erozja na nastÍpnej stronie). Przebiega on wolniej w Europie Pó≥nocnej i årodkowej, natomiast szczególnie naraøone na erozjÍ sπ obszary Europy Po≥udniowej i basenu Morza åródziemnego. Ca≥kowite straty na skutek erozji i powodzi w Unii Europejskiej wynoszπ 280 mln Euro rocznie. Nak≥ady niezbÍdne dla przywrócenia øyznoúci zdegradowanych w wyniku erozji gleb ocenia siÍ na 3 miliardy Euro w okresie 15-20 lat. Erozja gleb w Polsce Szacuje siÍ, øe 39% ca≥kowitej powierzchni naszego kraju jest zagroøonych erozjπ spowodowanπ przez wody, a 28% przez wiatr. Erozja w najwiÍkszym stopniu dotyka terenów górzystych i wyøynnych. W mniejszym stopniu zagraøa ona rozleg≥ym obszarom na pojezierzach. Erozja objÍ≥a 8-10% powierzchni uprawnej kraju. Niezaleønie od erozji spowodowanej przez wody powierzchniowe, zdarzajπ siÍ przypadki silnej erozji (pod wp≥ywem gwa≥townych opadów), w rezultacie której tworzπ siÍ g≥Íbokie parowy. Najbardziej naraøone na ten rodzaj erozji sπ regiony o zróønicowanej konfiguracji terenu. Tego rodzaju erozja dotyka rejonów: Beskidów Wschodnich i årodkowych, Wyøyny Lubelskiej i Roztocza, terenów wschodniego i úrodkowego Pogórza Beskidzkiego, Niecki NidziaÒskiej, wschodniej czÍúci Wyøyny Kielecko-Sandomierskiej i po≥udniowej czÍúci Wyøyny ålπskiej. Przebieg zajÍ≤ 1 2 3 Wyjaúnij uczniom znaczenie procesu erozji, która niszczy øyzne gleby w Polsce. Poproú uczniów, aby narysowali na tablicy lub na arkuszu papieru drzewo o duøej koronie i rozwiniÍtym systemie korzeniowym. Przeprowadü burzÍ mózgów na temat roli drzew (ich funkcja praktyczna jako: a) producenta kwiatów i kory – np. miód, lekarstwa – i owoców; b) producenta materia≥u budowlanego, opa≥owego; c) producenta próchnicy; d) siedliska wielu gatunków owadów, ptaków, ssaków; e) funkcja filtru zanieczyszczeÒ i producenta tlenu. Ponadto naleøy wymieni≤ ich funkcje estetyczne, pomników przyrody, a takøe kultowo-religijne w niektórych krajach. 4 Przypomnij uczniom, øe: 5 Podkreúl, øe ochrona i rozwój terenów zielonych jest najskuteczniejsza metodπ przeciwdzia≥ania erozji i pustynnieniu. • W trakcie procesu fotosyntezy roúliny zielone absorbujπ dwutlenek wÍgla i wydzielajπ tlen, którym oddychamy. Im mniej bÍdzie drzew, tym wiÍcej bÍdzie dwutlenku wÍgla w atmosferze i silniejszy efekt cieplarniany. • Przez swój system korzeniowy drzewa i krzewy zapobiegajπ erozji i postÍpujπcemu pustynnieniu gleb. • W czasie deszczu roúliny dzia≥ajπ jak gπbki. Ich korzenie zatrzymujπ wodÍ i chroniπ glebÍ przed wymywaniem substancji odøywczych. • Obecnoú≤ roúlinnoúci wp≥ywa na wilgotnoú≤ lokalnego klimatu. Kontynuacje Zorganizuj konkurs na rysunek lub plakat ilustrujπcy znaczenie roúlin. Przygotujcie wystawÍ najlepszych prac. Poproú uczniów aby zebrali informacje o terenach pustynnych na úwiecie. Jako materia≥ wyjúciowy moøesz wykorzysta≤ informacje zawarte w Przypadku Ekspansja pustyÒ na nastÍpnej stronie. 134 Nie moøna øy≤ bez roúlin Ekspansja pustyÒ Leúnictwo Karta pracy Pustynie to miejsca, w których rzadko spotyka siÍ roúlinnoú≤; do rzadkoúci naleøπ równieø deszcze. PowiÍkszanie siÍ obszarów pustynnych ma miejsce wtedy, gdy na skutek braku opadów nastÍpuje wymieranie roúlinnoúci (drzew, krzewów i traw). W tej sytuacji górne, øyzne warstwy gleby naraøone sπ na oddzia≥ywanie zmian pogody (wiatr i deszcze), a ogo≥ocona gleba powoli zamienia siÍ w piasek. Ekspansja pustyÒ ma negatywny wp≥yw na cz≥owieka i úrodowisko. Miliony ludzi tracπ úrodki do øycia i zaczynajπ prowadzi≤ koczowniczy tryb øycia. Równieø wiele zwierzπt opuszcza tereny pustynne. Co roku 60 000 km2 øyznego lπdu zamienia siÍ w pustyniÍ. Dalsze 200 000 km2 (to prawie 2/3 powierzchni Polski) ziemi uprawnej i pastwisk ulega powaønej degradacji na skutek erozji. Zachodzi obawa, øe tereny te zmieniπ siÍ w niedalekiej przysz≥oúci w pustynie. Pustynie na úwiecie Jednπ trzeciπ powierzchni Ziemi zajmujπ pustynie lub obszary pó≥pustynne. Tereny te zamieszkuje oko≥o 700 milionów ludzi. Jedna dziesiπta tej liczby (70 mln) øyje na obszarach, które na skutek erozji sta≥y siÍ pustyniami w ostatnich czasach. Specjaliúci twierdzπ, ze inwestycje rzÍdu 3-4 miliardów dolarów rocznie mog≥yby powstrzyma≤ procesy pustynnienia. Afryka – najtrudniejsza sytuacja wystÍpuje na po≥udnie od Sahary, gdzie pustynia rozszerza siÍ o wiele kilometrów rocznie. Ekspansja pustyni jest obserwowana równieø w Afryce wschodniej i po≥udniowej. Powodem tego stanu rzeczy jest powaøny wzrost populacji ludzi, co w konsekwencji prowadzi do powiÍkszania siÍ terenów wykorzystywanych rolniczo. Azja – 40% kontynentu dotkniÍtych jest pustynnieniem i erozjπ. I tutaj g≥ównπ przyczynπ jest znaczny przyrost naturalny i nadmierna eksploatacja gleb. Pó≥nocna Ameryka – intensywne rolnictwo i hodowla przyczyniajπ siÍ do postÍpujπcej erozji. Od 1988 r. Stany Zjednoczone, bÍdπce najwiÍkszym producentem pszenicy, produkowa≥y jej mniej niø wymaga≥y tego potrzeby konsumpcyjne. Po≥udniowa Ameryka – szybki wzrost demograficzny i niekontrolowany rozwój rolnictwa spowodowa≥y pustynnienie i erozjÍ gleb na wielkπ skalÍ, szczególnie w po≥udniowej i zachodniej czÍúci kontynentu. Przypadki: EROZJA W Stanach Zjednoczonych straty spowodowane erozjπ wynoszπ co roku ok. 8 ton øyznej ziemi na 1 hektar. W Afryce kaødego roku wiatry zmiatajπ z powierzchni kontynentu 400 mln ton øyznej ziemi. Huang-ho wymywa co roku 1600 mln ton øyznej gleby, podczas gdy Amazonka zaledwie 360 ton. Niekontrolowane wycinanie lasów tropikalnych na rozleg≥ych obszarach Amazonii powoduje, øe co roku z powierzchni ziemi znika warstwa gleby gruboúci 0,5 cm. W ciπgu ostatnich 20 lat utraciliúmy gleby, których powstanie zajÍ≥o wiele tysiÍcy lat. Silne deszcze i burze wymywajπ ogromne iloúci øyznej gleby w wysokich górach: w Andach w Ameryce Po≥udniowej, na po≥udniowych zboczach Himalajów i masywach górskich Indonezji i Malezji. W górach w rejonie Nepalu i w Indiach co roku ubywa jednocentymetrowa warstwa urodzajnej gleby. DO LEKCJI Nie moøna øy≤ bez roúlin 135 136 1 Turystyka Inwazja turystyki autorzy Anna Schindler, Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Jeúli turyúci nie majπ úwiadomoúci ekologicznej oraz odpowiedniego stosunku do przyrody, mogπ zniszczy≤ úrodowisko, w którym chcπ wypoczywa≤. Kilka godzin lekcyjnych w zaleønoúci od celu wycieczki Pogodny dzieÒ w czasie roku szkolnego, niezaleønie od pory roku Wycieczka w góry, do lasu, parku; 1 godzina lekcyjna w szkole Worki foliowe, kartki papieru, aparat fotograficzny, wycinki z gazet i reklam biur turystycznych Geografia, godzina wychowawcza, biologia • Uúwiadomienie uczniom, øe turystyka moøe szkodzi≤ úrodowisku. • Nabycie i utrwalenie nawyku chronienia úrodowiska i sprzπtania po sobie. Wycieczka, obserwacja, dyskusja Wprowadzenie Jednπ z najpopularniejszych form spÍdzania wolnego czasu jest turystyka – podróøowanie i spÍdzanie weekendów i wakacji w miejscach uznanych przez wiÍkszoú≤ ludzi za szczególnie ciekawe czy atrakcyjne ze wzglÍdów klimatycznych, krajobrazowych lub kulturalnych. Ruch turystyczny w naszym kraju koncentruje siÍ przede wszystkim w kilkudziesiÍciu miejscowoúciach górskich i nadmorskich oraz w kilku miastach o duøym Inwazja turystyki 137 1 Turystyka znaczeniu historycznym. Powstajπ tam sieci hoteli, domów wypoczynkowych, restauracji, jad≥odajni, sklepów z pamiπtkami; ca≥a infrastruktura turystyczna. Na terenach nadmorskich i w górach prowadzi to do dewastacji úrodowiska przyrodniczego w stopniu niejednokrotnie porównywalnym z jego degradacjπ obserwowanπ w obszarach miejskich. Turystyka masowa wymaga bowiem zwiÍkszonej iloúci energii elektrycznej, wody, produkcji dodatkowych towarów i us≥ug, lotnisk, dróg dojazdowych, parkingów, gÍstszej sieci tras turystycznych, czego oczywistym skutkiem jest zwiÍkszona emisja zanieczyszczeÒ, ha≥asu, degradacja krajobrazu (zob. Przypadki). Z powodu tych cech turystykÍ masowπ okreúla siÍ jπ jako turystykÍ agresywnπ, a potocznie uøywane okreúlenia typu “najazd” czy “inwazja hord” turystów odzwierciedlajπ atmosferÍ panujπcπ w sezonie urlopowym w uznanych za atrakcyjne miejscowoúciach wypoczynkowych. W takiej sytuacji wydaje siÍ, øe naleøy podjπ≤ dzia≥ania zmierzajπce do rozproszenia ruchu turystycznego lub do kierowania masowej turystyki z dala od rejonów szczególnie cennych pod wzglÍdem przyrodniczym. Wykorzystaj dodatkowe informacje z CD-ROM-u, dzia≥ Turystyka. Przebieg zajÍ≤ Zorganizujcie wyprawÍ na wieú w okolicy waszej miejscowoúci. Wyjaúnij, øe ludzie potrzebujπ wypoczynku na ≥onie natury, spÍdzajπ wiele czasu i wydajπ duøo pieniÍdzy na podróøe oraz na odpoczynek. Co wiÍcej, turystyka stanowi bardzo waønπ ga≥πü przemys≥u i dostarcza úrodków utrzymania wielu mieszkaÒcom regionów turystycznych. Pokaø jednak, øe t≥umy ludzi i brak úwiadomego zachowania w stosunku do przyrody szkodzi úrodowisku. 138 1 ∆wiczenie 1. 2 ∆wiczenie 2. • Poproú uczniów, by otworzyli plecaki i powiedzieli innym, co w nich majπ. Zapytaj ich, jakich rzeczy nie bÍdπ potrzebowali po zakoÒczeniu podróøy i co z nimi zamierzajπ zrobi≤. • Poproú uczniów, by zaobserwowali, jakie úmieci moøna najczÍúciej zauwaøy≤ na wycieczce. Kto je wyrzuci≥? • Zaproponuj uczniom zebranie wszystkich úmieci, które zauwaøπ po drodze. • Zaproponuj uczniom, by przed powrotem nape≥nili swoje worki úmieciami pozostawionymi przez turystów, którzy byli w tym miejscu przed nimi. • Zapytaj uczniów, co zrobiπ z zebranymi úmieciami, gdzie je wyrzucπ? Czy mogliby je wyrzuci≤ do pojemników przed w≥asnym domem? Wyjaúnij im, øe m≥odzi ludzie z innych europejskich krajów czÍsto tak robiπ. 3 ∆wiczenie 3. • W czasie wyprawy w teren pole≤ uczniom, by obserwowali jego stan, stopieÒ jego zanieczyszczenia. Niech zrobiπ zdjÍcia, narysujπ najbardziej uderzajπce przyk≥ady. • Zaproponuj podjÍcie dyskusji na temat dokonanych obserwacji i zorganizowanie wystawy, która zostanie zaprezentowana innym. • Przedyskutuj z uczniami pomys≥ wykonania tablic informacyjnych w punktach wyjúciowych na trasy turystyczne i umieszczenia na nich, na przyk≥ad informacji o interesujπcych przyrodniczo miejscach, przystankach, sklepach czy restauracjach oraz innych informacji przydatnych turystom. • Zerwij üdüb≥o trawy i wyrzu≤ je, zgnie≤ i wyrzu≤ kawa≥ek papieru. Zapytaj uczniów o opiniÍ – czy te dzia≥ania majπ wp≥yw na úrodowisko. • Poproú uczniów, by rozeszli siÍ we wszystkich kierunkach na odleg≥oú≤ oko≥o 100 metrów i poszukali róønych przyk≥adów zanieczyszczania úrodowiska. • Poproú uczniów, by opisali wyniki swojej pracy. • Zapytaj, kto jest winny powstania tych zanieczyszczeÒ. • Poproú uczniów o zaproponowanie róønych sposobów zapobiegania szkodom, jakie powodujπ turyúci. Inwazja turystyki 4 Zaprezentuj uczniom kilka najwaøniejszych zagroøeÒ obszarów chronionych, korzystajπc z informacji zamieszczonych poniøej. Podejmijcie dyskusjÍ na temat moøliwych rozwiπzaÒ. 5 ∆wiczenie 4. Turystyka masowa, turystyka zagraniczna, agroturystyka. 1 Turystyka • Na tydzieÒ przed planowanymi zajÍciami poproú uczniów, aby wyszukali w gazetach oferty turystyczne reklamujπce wyjazdy do znanych miejsc wypoczynkowych w kraju i zagranicπ. • Na lekcji przeanalizujcie zebrane oferty. Zwró≤cie uwagÍ na to, co jest uznawane w nich za atrakcyjne dla turystów. Na ile te atrakcje zwiπzane sπ z regionem, a na ile stanowiπ masowy standard, wyznaczany liczbπ gwiazdek, parasoli, basenem? Zwró≤cie uwagÍ na to, jak ma≥o zróønicowane sπ te propozycje. • Dokonajcie porównania turystyki masowej z agroturystykπ. Moøecie pos≥uøy≤ siÍ schematem Porównanie turystyki masowej z agroturystykπ ze str. 141. • Przeprowadü “burzÍ mózgów” na nastÍpujπce tematy: – Jaki wp≥yw na úrodowisko naturalne ma turystyka masowa a jaki agroturystyka? – Co naleøa≥oby zmieni≤, aby turystykÍ masowπ “ucywilizowa≤” tak, by w mniejszym stopniu obciπøa≥a úrodowisko? Kontynuacja Podejmijcie dyskusjÍ na temat przygotowania gazetki lub broszury z tekstami, fotografiami i rysunkami, które powsta≥y w wyniku zajÍ≤. Inwazja turystyki 139 1 Turystyka Przypadki: CZY WIECIE O ... Zagroøenia obszarów chronionych • Przyroda i parki narodowe juø obecnie sπ bardzo zagroøone wzrastajπcπ liczbπ odwiedzajπcych, wymogami zwiπzanymi z wypoczynkiem na wolnym powietrzu i rozwojem zaplecza turystycznego. Typowymi przyk≥adami tego sπ wielkie hotele w rejonie Pojezierza Mazurskiego czy Tatry w Polsce. • Szczególnie duøa liczba odwiedzajπcych przypada na szczyt sezonu (np. do Ojcowa 60% wszystkich odwiedzajπcych przyjeødøa w ciπgu trzech miesiÍcy letnich). • WiÍkszoú≤ odwiedzajπcych tereny chronione, to osoby przyjeødøajπce samochodem na jeden dzieÒ. Prowadzi to do problemów z parkowaniem, powstawaniem kilometrowych korków i powoduje zaúmiecanie danego terenu. • Dzika przyroda przyciπga odwiedzajπcych. Powoduje to zak≥ócenia w øyciu dzikich zwierzπt (brak spokojnych ostoi do wychowania m≥odych) i prowadzi do zmniejszenia siÍ ich liczby. • Erozja tras turystycznych i zniszczenie roúlinnoúci spowodowane spacerami czy jazdπ rowerami górskimi stanowiπ kolejny powaøny problem. Przemys≥ turystyczny – liczby i fakty • Co roku turystykÍ zagranicznπ uprawia ponad 500 milionów ludzi, czyli oko≥o 8% ludnoúci Ziemi. • Prawie 7% ludnoúci zatrudnionych jest w turystyce. • Turystyka wytwarza oko≥o 6% úwiatowego produktu brutto. Benidormizacja Tym terminem okreúla siÍ “patologicznπ komercjalizacjÍ spokojnych, ustronnych miejscowoúci odznaczajπcych siÍ wybitnymi walorami krajobrazowymi i klimatycznymi. Nazwa pochodzi od hiszpaÒskiej wioski rybackiej Benidorm w prowincji Alicante nad zatokπ Costa Blanca Morza åródziemnego, którπ wymagania masowej turystyki przeobrazi≥y w urbanistyczno-wczasowiskowe monstrum z wysokoúciowymi hotelami, centrum handlowym, barami, dyskotekami, stoiskami z fast food oraz do absurdu zat≥oczonπ plaøπ.” Cytat za: W≥adys≥aw KopaliÒski, S≥ownik wydarzeÒ i pojÍ≤ XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 140 Inwazja turystyki Porównanie turystyki masowej z agroturystykπ TURYSTYKA MASOWA Turystyka Karta pracy AGROTURYSTYKA Dojazd do miejsca wypoczynku Od kilkuset do kilku tysiÍcy kilometrów. Przewaønie kilkadziesiπt kilometrów Transport samolotem, samochodem, pociπgiem Podróø samochodem lub komunikacjπ masowπ. Baza noclegowa Hotele czÍsto klimatyzowane, zakwaterowanie poza obszarem øycia miejscowej ludnoúci Zakwaterowanie w gospodarstwie rolnym Koszty Koszty Wyøywienie CzÍú≤ øywnoúci produkowana na miejscu, czÍsto wed≥ug zasad rolnictwa ekologicznego. Øywnoú≤ transportowana do miejsca wypoczynku z odleg≥ych regionów. PrzestrzeÒ, w której turyúci siÍ poruszajπ PrzestrzeÒ standaryzowana wed≥ug norm obowiπzujπcych w zabudowie miejskiej. Naturalne wiejskie úrodowisko o unikalnym charakterze ekologicznym i spo≥ecznym polskiej wsi. Najcenniejsze przyrodniczo obszary niszczone poprzez infrastrukturÍ umoøliwiajπcπ przebywanie duøej iloúci ludzi i uprawiania przez nich sportów powaønie naruszajπcych ekosystem (narciarstwo zjazdowe, wodne sporty motorowe) Formy spÍdzania wolnego czasu Rekreacja czynna, jazda rowerowa, konna, grzybobranie, zajÍcia gospodarcze... Organizator W≥aúcicielami hoteli i infrastruktury turystycznej sπ w przewaøajπcej mierze duøe korporacje. Miejscowa ludnoú≤ ma ograniczony udzia≥ w zyskach. Z turystyki masowej utrzymujπ siÍ równieø agencje turystyczne. Inwestorem i w≥aúcicielem obiektu turystycznego, jakim jest gospodarstwo agroturystyczne jest gospodarz. Nie nastÍpuje odp≥yw zysków poza úrodowisko lokalne. Kontakty z ludnoúciπ miejscowπ Turyúci traktowani jak klienci. Turyúci traktowani sπ jako goúcie. Walory poznawcze Bliøsze poznanie przyrody i zwyczajów ludnoúci miejscowej DO LEKCJI Inwazja turystyki 141 2 Turystyka Turystyka wiejska i ekologiczna autor: Anna Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Turystyka wiejska jako alternatywna forma wypoczynku Ca≥odzienna wycieczka JesieÒ, wiosna Gospodarstwo agroturystyczne Materia≥y Przedmioty Cele Metody Geografia, biologia, godzina wychowawcza Promocja agroturystyki Wycieczka, referat, dyskusja Wprowadzenie Ze wzglÍdu na ochronÍ przyrody i úrodowiska naturalnego podjÍto starania dπøπce do ograniczania turystyki masowej poprzez zaproponowanie alternatywnych form wypoczynku i promowanie turystyki ekologicznej i wiejskiej (agroturystyki). Agroturystyka to us≥ugi, úwiadczone turystom przez w≥aúcicieli gospodarstw wiejskich, bazujπce na specyficznych wartoúciach wsi i zaspokajajπce ich potrzeby spÍdzania wolnego czasu. Agroturystyka dopasowuje swoje funkcjonowanie do wymogów úrodowiska naturalnego, kultywowania tradycji, zapewnienia kontaktu, bliskoúci z naturπ, ucieczkπ od t≥umu, miejskiego ruchu. Oferuje czynny wypoczynek, poznanie sposobu øycia i zwyczajów miejscowej ludnoúci. Z powodu wyøej wymienionych cech, turystykÍ wiejskπ moøna okreúli≤ jako turystykÍ zrównowaøonπ, uprawianπ w zgodzie ze úrodowiskiem tak naturalnym jak i spo≥ecznym, nie ingerujπcπ w wyglπd lokalnego krajobrazu. Przebieg zajÍ≤ 142 1 Znajdü w najbliøszej okolicy twego miejsca zamieszkania gospodarstwo agroturystyczne. Jeúli masz k≥opoty z uzyskaniem informacji, skontaktuj siÍ z ECEAT-Polska. Organizacja ta zrzesza gospodarstwa agroturystyczne z terenu ca≥ego kraju. Co roku publikuje informator i na pewno jej przedstawiciele chÍtnie pomogπ wybra≤ odpowiednie gospodarstwo w twojej okolicy. 2 Poproú parÍ uczniów o przygotowanie referatu na temat unikalnych wartoúci kulturowych i ekologicznych polskiej wsi. Uczniowie mogπ wykorzysta≤ tekst zamieszczony w Dodatku, ze stron internetowych ECEAT-Polska, czy MiÍdzynarodowej Koalicji na rzecz Ochrony Polskiej Wsi. 3 W ustalonym terminie wybierzcie siÍ do gospodarstwa agroturystycznego. • Jeúli wasza szko≥a znajduje siÍ w terenie wiejskim, zwró≤cie uwagÍ na ≥πczenie obowiπzków zwiπzanych z uprawπ roli i hodowlπ z dzia≥alnoúciπ turystycznπ. Jakie korzyúci przysparza gospodarzom prowadzenie nowej dzia≥alnoúci, a z jakimi wiπøe siÍ k≥opotami? Co cieszy siÍ najwiÍkszym powodzeniem wúród turystów? Jakπ pomoc uzyskujπ rolnicy ze strony stowarzyszeÒ promujπcych agroturystykÍ? Czy majπ podpisanπ umowÍ z agencjπ turystycznπ? Turystyka wiejska i ekologiczna 2 Turystyka • Jeúli w waszej szkole wiÍkszoú≤ stanowiπ uczniowie mieszkajπcy w mieúcie, zwró≤cie uwagÍ na to, jak róøni siÍ codzienne øycie na wsi od øycia w mieúcie. Podróøujπc kilkanaúcie czy kilkadziesiπt kilometrów poza miasto znajdziecie siÍ w przestrzeni bardziej oryginalnej przez swojπ innoú≤ od miasta i bliskoú≤ z przyrodπ, niø gdy pojedziecie kilkaset kilometrów do znanej miejscowoúci wczasowej. Zorientujcie siÍ, jakie sπ warunki spÍdzania weekendu w gospodarstwie agroturystycznym, a jakie spÍdzania wakacji (koszty, warunki socjalne, wiejskie atrakcje, wyøywienie). 4 Zaproúcie gospodarzy do wspólnej dyskusji nad wartoúciami wsi i turystyki wiejskiej. Niech wstÍpem do dyskusji bÍdzie wczeúniej przygotowany przez wybranych uczniów referat. Przypadki: WYST•PIENIE W SEJMIE RP Wystπpienie w Sejmie RP Sir Juliana Rose’a, wiceprzewodniczπcego MiÍdzynarodowej Koalicji na rzecz Ochrony Polskiej Wsi. Musi siÍ PaÒstwu wydawa≤ dziwne, iø ja – Anglik – stojÍ tutaj, aby prosi≤ o poparcie dla inicjatywy ochrony tradycyjnych rodzinnych gospodarstw w Polsce. SπdzÍ, øe w zwiπzku z tym naleøπ siÍ PaÒstwu pewne wyjaúnienia. Wychowa≥em siÍ na wsi, w piÍknym regionie po≥udniowej Anglii, otoczony zróønicowanym krajobrazem sk≥adajπcym siÍ z ma≥ych poletek i lasów. Dzikie kwiaty i ptaki zdawa≥y siÍ by≤ integralnπ czÍúciπ tego úrodowiska. Rolnicy, pasterze, drwale i myúliwi pracowali zgodnie z rytmem natury, produkujπc øywnoú≤, którπ moøna by≥o kupi≤, zatrzymujπc siÍ po kolei w lokalnej piekarni, rzeüni, warzywniaku i restauracji. Wielu z tych ludzi mia≥o bardzo gruntownπ wiedzÍ, którπ mogli siÍ dzieli≤ z innymi. Dzieci chodzi≥y pieszo do szko≥y, rozmawiajπc ze sobπ, a po szkole bawi≥y siÍ na ≥πkach i w stodo≥ach przy gospodarstwie. WiÍkszoú≤ rolników prowadzi≥a gospodarstwa mieszane hodujπc róøne zwierzÍta: oko≥o dziesiÍciu sztuk byd≥a, úwinie i kury. Øycie bieg≥o wolno, a cz≥owiek mia≥ czas, by podziwia≤ bogactwo i zróønicowanie przyrody. Jednak proszÍ PaÒstwa, byúcie wymazali ten obraz ze swej wyobraüni. Jesteúmy przecieø na wsi roku 2001. Na polach i w lasach nie ma ludzi. Nie wida≤ równieø dzikich roúlin, nie s≥ycha≤ úpiewu ptaków. Dzieci dowozi siÍ do szko≥y samochodami. Czas po szkole spÍdzajπ one w domu, oglπdajπc telewizjÍ lub grajπc w gry komputerowe. ZniknÍ≥a równieø wiejska rzeünia, piekarnia oraz warzywniak. Zosta≥y one zastπpione przez hipermarket, znajdujπcy siÍ w monstrualnym budynku, w odleg≥oúci 15 minut jazdy samochodem. Øywnoú≤, jakπ moøna tam kupi≤ nie ma pochodzenia, gdyø nikt nie jest w stanie okreúli≤, w której czÍúci úwiata zosta≥a wyprodukowana. Supermarkety nie sπ w stanie dostarczy≤ swym konsumentom lokalnej øywnoúci. Ludzie, którzy tam pracujπ, nie sπ w stanie nic powiedzie≤ na temat tego, co sprzedajπ. Wszystko jest anonimowe i tak samo smakuje. Wieú obumar≥a. Turystyka wiejska i ekologiczna 143 2 Turystyka WYST•PIENIE W SEJMIE RP, cd Równieø ziemia nie jest juø øywa, a teraz umierajπ takøe zwierzÍta, a za nimi rolnicy. Ten kraj podπøa≥ úcieøkπ “wydajnoúci” – wysokiej produkcji i wysokiego zysku z rolnictwa. Rozwinπ≥ “zindustrializowane” gospodarstwa hodowlane, promowa≥ powszechne stosowanie úrodków ochrony roúlin i pestycydów oraz zastπpi≥ pracÍ ludzkich rπk urzπdzeniami technicznymi. Jest to kraj, w którym na niespotykanπ gdzie indziej skalÍ – za wyjπtkiem USA – promuje siÍ genetycznie modyfikowanπ øywnoú≤ i zintensyfikowane rolnictwo, by brytyjskie rolnictwo mog≥o konkurowa≤ na globalnym rynku i nadal mog≥o dostarcza≤ tzw. “taniej øywnoúci”. Mimo to nawet wielkie brytyjskie gospodarstwa w chwili obecnej bankrutujπ. Zyski z prowadzenia gospodarstw spad≥y w ciπgu ostatnich 3 lat spad≥y bowiem o 70% i nadal majπ tendencjÍ spadkowa. Jedynymi gospodarstwami, jakie przynoszπ zysk sπ gospodarstwa ekologiczne. No cóø, ta strategia okaza≥a siÍ zupe≥nym niewypa≥em. I skoÒczy≥a siÍ. Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej, promujπca dotacje do agrochemicznej produkcji øywnoúci jest równieø w odwrocie. UE przez ostatnie 35 lat forsowa≥a strategiÍ w wyniku której wyrugowano 1,2 miliona brytyjskich rolników z ziemi, zniszczono 90 tys. km zalesieÒ miÍdzypolnych. W konsekwencji doprowadzi≥o to do wyginiÍcia 90% ≥πkowych gatunków roúlin i zwierzπt. Strategia ta równieø zniszczy≥a regionalnπ, wiejskπ øywnoú≤, która jest podstawπ kulinarnych tradycji Europy, doprowadzi≥a do kryzysu – epidemii BSE i pryszczycy, które zniszczy≥y brytyjskie rolnictwo i zastraszy≥y resztÍ Europy. Fakt, øe ta strategia ponios≥a klÍskÍ, przyznaje równieø Franz Fischler (Europejski Komisarz ds. Rolnictwa). Dlatego mówi on krajom kandydujπcym do Unii Europejskiej (w tym Polsce), aby opracowa≥y swojπ “zielonπ agendÍ” tak, by mog≥y korzysta≤ w przysz≥oúci z funduszy na rozwój terenów wiejskich oraz funduszy agroúrodowiskowych, które bÍdπ g≥ównymi liniami wspierajπcymi tereny wiejskie juø za 5 lat. Przysz≥oú≤ jest ZIELONA. Wie to w≥oski Minister Rolnictwa, który sprawi≥, iø we wszystkich szko≥ach na terenie tego kraju podaje siÍ dzieciom mleko wy≥πcznie z gospodarstw ekologicznych. Niemcy z kolei obserwujπ przyk≥ad Austrii, Szwecji i Danii, które juø dziú sπ bardzo zaawansowane w produkcji øywnoúci ekologicznej i wdraøaniu odnawialnych üróde≥ energii. Jestem w Polsce po to, aby ostrzec Was – Polaków, abyúcie nie powtórzyli naszych b≥Ídów i nie zniszczyli swojej wsi w taki sposób, w jaki my doúwiadczyliúmy tego w Anglii. Jestem w Polsce, by nak≥oni≤ Was do podjÍcia zdecydowanych kroków w kierunku ochrony swych piÍknych, zróønicowanych i ma≥ych gospodarstw, a co za tym idzie swych wspania≥ych produktów øywnoúciowych. Jestem w Polsce, by pokaza≤ Wam nowe rynki zbytu oraz da≤ nowπ nadziejÍ 2 milionom rolników, którzy bÍdπ mogli produkowa≤ øywnoú≤ na te rynki. Rynki øywnoúci ekologicznej rosnπ w Europie zachodniej o 25% w skali roku. Jestem tu, by ostrzec przed bezkrytycznym zaadoptowaniem dotychczasowych unijnych programów restrukturyzacyjnych, które juø zniszczy≥y rolnictwo i tradycje rolnicze w krajach cz≥onkowskich. Uwaøam, øe powinniúcie powiedzie≤ NIE intensywnemu rolnictwu, które zniszczy≥o mój kraj w imiÍ produkcji “taniej” øywnoúci. Nie ma czegoú takiego jak “tania øywnoú≤” – to iluzja. Jestem w Polsce, by pomaga≤ w budowie nowej wizji przysz≥oúci, która wyrasta prosto z Waszej ziemi i d≥ugich tradycji rolniczych; by wygra≤ z miÍdzynarodowymi korporacjami i globalnymi rynkami øywnoúci. ApelujÍ o podpisanie “KARTY 21 – Manifest dla Polskiej Wsi XXI wieku” oraz o pomoc w tworzeniu programu, który wspomoøe d≥ugoterminowy proces ochrony i promocji polskiej wsi. Sir Julian Rose Marzec 2001 r. 144 Turystyka wiejska i ekologiczna 145 Zmiany klimatu Zanikanie warstwy ozonowej Globalne wyzwania Zakwaszenie úrodowiska Morza i oceany Zmiany klimatu Czy jeden stopieÒ Celsjusza moøe zmieni≤ klimat? 149 Zanikanie warstwy ozonowej Popatrz w górÍ 153 Zakwaszenie úrodowiska WiÍcej o kwaúnych deszczach 157 Morza i oceany Po≥owy na Ba≥tyku – w kierunku zrównowaøonego gospodarowania zasobami morskimi Karta pracy Gra “Po≥owy na Ba≥tyku” 163 161 1 Zmiany klimatu Czy jeden stopieÒ Celsjusza moøe zmieni≤ klimat? autor: Kliment Mindjov (przyk≥ad zaczerpniÍty z podrÍcznika dla nauczycieli “Connections”) Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Gwa≥towne zmiany klimatu, spowodowane zwiÍkszonπ koncentracjπ gazów cieplarnianych (szklarniowych), produkowanych w wyniku dzia≥alnoúci cz≥owieka, stanowiπ obecnie najpowaøniejsze zagroøenie dla úrodowiska. 2 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna, pracownia fizyczna lub chemiczna Kartki papieru; do przeprowadzenia doúwiadczenia: dwa pojemniki szklane lub plastykowe, kulki lodu, dwa termometry, folia plastikowa, dwie lampy. Geografia, biologia, chemia, fizyka, edukacja ekologiczna, godzina wychowawcza Ukazanie, w jaki sposób atmosfera oddzia≥uje na temperatury na Ziemi. Wyk≥ad, test, burza mózgów, praca w grupach Wprowadzenie Energia s≥oneczna docierajπc do Ziemi w wiÍkszoúci przenika przez atmosferÍ ziemskπ i w postaci ciep≥a ogrzewa ZiemiÍ. Jego czÍú≤ odbija siÍ od powierzchni planety i uchodzi z powrotem w przestrzeÒ. Z kolei czÍú≤ ciep≥a, które ogrza≥o ZiemiÍ wraca w przestrzeÒ Czy jeden stopieÒ Celsjusza moøe zmieni≤ klimat? 149 1 Zmiany klimatu kosmicznπ: wtedy gazy cieplarniane, zawarte w atmosferze poch≥aniajπ je, tak jak w szklarni. To zatrzymane ciep≥o dodatkowo ogrzewa ZiemiÍ. DziÍki temu Ziemia w przeciwieÒstwie do innych, nie posiadajπcych atmosfery planet, pozostaje ciep≥a. Rewolucja przemys≥owa i gwa≥towny rozwój róønych form aktywnoúci cz≥owieka spowodowa≥y emisje do atmosfery ogromnych iloúci gazów (dwutlenku wÍgla, tlenków siarki i azotu, freonów, metanu i innych), jak równieø zwiÍkszonej iloúci pary wodnej. Podwyøszona koncentracja gazów cieplarnianych prowadzi do zwiÍkszenia iloúci zatrzymanej energii s≥onecznej, a tym samym do podniesienia temperatury atmosfery ziemskiej. Efekt ten nazywamy efektem cieplarnianym lub szklarniowym. Jego wp≥yw powoduje okresowe zmiany klimatu ziemskiego, oddzia≥ywujπce na ekosystemy. Wiele gatunków roúlin i zwierzπt, które wystarczajπco szybko nie zaadaptowa≥y siÍ do nowych warunków, wyginÍ≥o lub ich istnienie jest powaønie zagroøone. Ponadto podwyøszenie temperatury Ziemi zaledwie o kilka stopni prowadzi do drastycznych zmian w úrodowisku. Topniejπ pokrywy lodowe na biegunach i lodowce w wysokich górach, co z kolei powoduje podnoszenie siÍ poziomu oceanów. Ten ostatni efekt w powaønym stopniu zagraøa wybrzeøom. Przebieg zajÍ≤ 1 2 Objaúnij zjawisko efektu cieplarnianego. Wykorzystaj w tym celu CD-ROM, czÍú≤ “Zmiany klimatu” Doúwiadczenie: Skonstruuj model Ziemi ogrzewanej przez S≥oÒce, uwzglÍdniajπc fakt, øe czÍú≤ energii jest zatrzymywana w atmosferze. Uøyj pojemników na wodÍ, lamp i folii polietylenowej: • umieú≤ termometr w kaødym naczyniu, • przykryj jedno naczynie foliπ (ma to przedstawia≤ zwiÍkszonπ koncentracjÍ gazów szklarniowych, które otaczajπ ZiemiÍ), • oúwietl oba naczynia lampami o tej samej mocy, ustawionymi w odleg≥oúci 20-30 cm (lampy pe≥niπ rolÍ S≥oÒca), • odczytuj temperatury w obu naczyniach co 5 min przez ok. pó≥ godziny. Porównaj i skomentuj wyniki. Powtórz doúwiadczenie po umieszczeniu takiej samej iloúci kulek lodu w obu naczyniach. Moøna równieø w≥oøy≤ do naczyÒ kilka kamieni, które zobrazujπ podnoszenie siÍ poziomu wody w oceanach na skutek topnienia lodowców. 150 Czy jeden stopieÒ Celsjusza moøe zmieni≤ klimat? 3 1 Zmiany klimatu Podziel klasÍ na grupy i zadaj im nastÍpujπce pytania: • Co stanie siÍ na Ziemi, jeøeli proces ocieplania klimatu, bÍdπcy rezultatem efektu cieplarnianego bÍdzie nadal postÍpowa≥ w dotychczasowym tempie (topnienie pokrywy lodowej, podniesienie poziomu oceanów, zmiana warunków øycia wielu gatunków na Ziemi)? • Jak ludzie mogπ przeciwdzia≥a≤ globalnemu ociepleniu klimatu (sadzi≤ drzewa, produkowa≤ kompost z odpadków organicznych zamiast je spala≤, zuøywa≤ mniej energii, chodzi≤ pieszo, jeüdzi≤ na rowerze lub korzysta≤ czÍúciej z komunikacji publicznej)? Przeprowadü dyskusjÍ z udzia≥em wszystkich grup. Rezultaty zapisz na tablicy lub arkuszu papieru. 4 Obejrzyjcie film wideo “Efekt cieplarniany” i przeprowadücie dyskusjÍ na jego temat. Kontynuacje Poproú uczniów, aby w gronie rodziny przeprowadzili rozmowy na temat zmian klimatu. Ich rezultatem mogπ by≤ domowe plany przeciwdzia≥ania emisji gazów szklarniowych. Najlepsze pomys≥y mogπ pos≥uøy≤ uczniom innych klas. Przypadki: CZY WIESZ, ØE Klimat i pogoda Klimat i pogoda – to dwie róøne rzeczy. Klimat panujπcy na danym obszarze decyduje o temperaturze i iloúci opadów (deszczu i úniegu) w d≥uøszym przedziale czasu; pogoda odnosi siÍ do codziennych zmian tych czynników atmosferycznych. Klimat na danym obszarze jest okreúlony. Pogoda jest zmienna i czÍsto sprawia niespodzianki. Kupujemy odzieø odpowiedniπ dla panujπcego klimatu. Ubieramy siÍ stosownie do pogody. Zmiany klimatu Zmiany klimatu zachodzπ w sposób naturalny. W ciπgu minionych miliardów lat Europa bywa≥a pokryta lodowcami, lasem tropikalnym, jeziorami polodowcowymi czy wodami oceanów. ZwiÍkszony poziom stÍøenia gazów szklarniowych w atmosferze, bÍdπcy wynikiem aktywnoúci cz≥owieka, znacznie przyspieszy≥ ten proces. Dlatego tempo tego zjawiska stanowi przedmiot powaønych obaw. Dotychczas cz≥owiek ≥atwo adaptowa≥ siÍ do klimatu panujπcego w róønych rejonach Ziemi. Gwa≥towne tempo zmian i globalne ocieplenie klimatu bÍdzie stanowi≥o powaøne wyzwanie w tym zakresie. Jeúli nastπpi gwa≥towne ocieplenie klimatu Jeúli nastπpi gwa≥towne ocieplenie klimatu, duøe obszary po≥oøone na wybrzeøach Europy zostanπ zalane. Grozi to Holandii, wielu innym miastom i wsiom po≥oøonym na poziomie morza. Wszyscy mieszkaÒcy Ziemi mogπ doúwiadczy≤ skutków takich zjawisk jak: wichury, powodzie, lawiny b≥otne i únieøne oraz gwa≥towne burze. Czy jeden stopieÒ Celsjusza moøe zmieni≤ klimat? 151 152 1 Zanikanie warstwy ozonowej Popatrz w górÍ autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody W ciπgu nastÍpnych 10-15 lat, warstwa ozonu ulegnie znacznemu zmniejszeniu. Z tego powodu stanie siÍ waøne chronienie ludzkiego zdrowia przed szkodliwym oddzia≥ywaniem promieniowania ultrafioletowego. 2 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna Odtwarzacz wideo, film “Popatrz w górÍ” Chemia, fizyka, godzina wychowawcza Zaprezentowanie problemu zmniejszania siÍ warstwy ozonowej i sposobów jakimi ludzie powinni siÍ chroni≤ przed jej skutkami. Wyk≥ad, dyskusja Wprowadzenie Warstwa ozonu znajduje siÍ na wysokoúci od 20 do 40 km nad powierzchniπ Ziemi. Jej najwaøniejszπ funkcjπ jest ochrona roúlin, zwierzπt i ludzi przed promieniowaniem ultrafioletowym (UV). W 1985 roku naukowcy odkryli, øe warstwa ozonu zaczÍ≥a siÍ zmniejsza≤. Szczególnie widoczne jest to nad Antarktykπ, gdzie pojawi≥a siÍ dziura w warstwie ozonowej. Doprowadzi≥o to do niebezpiecznego wzrostu promieniowania ultrafioletowego. Na úrednich szerokoúciach geograficznych (nad Europπ) warstwa ozonu zmniejszy≥a siÍ o oko≥o 6-7%. Obserwacje naziemne i satelitarne wykaza≥y zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej nad pó≥kulπ pó≥nocnπ zimπ. Popatrz w górÍ 153 1 Zanikanie warstwy ozonowej Zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej powodujπ substancje uwalniane w wyniku ludzkiej dzia≥alnoúci. Zaliczamy do nich: • freony – wykorzystywane w róønych technologiach ch≥odniczych i lodówkach, • halony – wykorzystywane w gaúnicach przeciwpoøarowych, • bromek metylu (CH3Br) – stosowany w rolnictwie, • rozmaite rozpuszczalniki i pestycydy. Przebieg zajÍ≤ 1 ZachÍ≤ uczniów do dyskusji zadajπc nastÍpujπce pytania: 2 Wykorzystaj informacje z Wprowadzenia i przedstaw je uczniom. Wyjaúnij, øe wiÍkszoú≤ substancji powodujπcych zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej (freony, halony) jest ca≥kowicie niegroüna na powierzchni Ziemi. Jednak jeúli uwolnimy je do atmosfery, zacznπ siÍ powoli unosi≤ i rozpocznπ proces niszczenia warstwy ozonowej. Jedna czπsteczka substancji powodujπcych zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej niszczy tysiπce czπsteczek ozonu. Jest to powolny proces, ale jego wynikiem jest niszczenie bariery chroniπcej nas przed szkodliwym wp≥ywem promieniowania ultrafioletowego (UV). 3 Podkreúl, øe konsekwencje, jakie niesie zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej i jej stopniowe zanikanie, sπ powaøne i niebezpieczne dla zdrowia. ZwiÍkszone promieniowanie ultrafioletowe powoduje raka skóry, przyczynia siÍ do powstania katarakty i utraty wzroku, co takøe os≥abia uk≥ad odpornoúciowy cz≥owieka. Ludzie, by≤ moøe, bÍdπ musieli zaczπ≤ myúle≤ o øyciu pod ziemiπ. Naukowcy udowodnili, øe zwiÍkszone promieniowanie ultrafioletowe spowoduje gwa≥towny spadek zasobów ryb w oceanach na ca≥ym úwiecie. Zostanie takøe zahamowany wzrost roúlin i zmniejszπ siÍ plony. Wiele roúlin i zwierzπt, • Czy lubisz spÍdza≤ duøo czasu na s≥oÒcu? Kiedy promieniowanie s≥oneczne jest najbardziej intensywne? • Czy uøywasz jakiegoú kremu, by chroni≤ skórÍ? Dlaczego? (Lepszy efekt opalania to najczÍstsza odpowiedü na ostatnie pytanie.) • Czy uøywasz okularów przeciws≥onecznych? Co decyduje o wyborze okularów przy ich zakupie? które nie bÍdπ umia≥y chroni≤ siÍ przed skutkami promieniowania, zginie. WiÍcej szczegó≥ów znajdziesz w tekúcie Zagroøenia i zaleønoúci na stronie 156. 154 Popatrz w górÍ 4 Wyjaúnij uczniom, øe spo≥ecznoú≤ miÍdzynarodowa podjÍ≥a bezprecedensowe úrodki zaradcze majπce na celu odnowienie warstwy ozonowej. Naukowcy, biznesmeni, politycy, przedstawiciele organizacji spo≥ecznych i media rozpoczÍli negocjacje. PrzyjÍto waøne miÍdzynarodowe dokumenty, takie jak Konwencja WiedeÒska i Protokó≥ Montrealski. Ich celem jest regulacja, stopniowe zmniejszanie, aø wreszcie ca≥kowite wycofanie siÍ z uøycia substancji powodujπcych zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej. Do tej pory dokumenty te zosta≥y podpisane przez ponad 160 krajów. Polska jest jednym z nich. 1 Zanikanie warstwy ozonowej W 1991 roku kraje rozwiniÍte powo≥a≥y miÍdzynarodowy fundusz nazwany Global Environmental Facility (GEF), w celu wsparcia wysi≥ków krajów rozwijajπcych siÍ. Obejmuje on takøe pomoc przy przetwarzaniu i utylizacji produktów, których produkcja by≥a oparta na substancjach powodujπcych zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej. WiÍcej szczegó≥ów o tym, co zrobiono w Polsce w tej dziedzinie, znajdziesz w tekúcie Promieniowanie UV w Polsce na stronie 156. 5 Podkreúl, øe kaødy powinien wiedzie≤ o tym, øe w ciπgu nastÍpnych 10-15 lat, pomimo podjÍcia róønych kroków, warstwa ozonowa drastycznie siÍ zmniejszy. Dopiero po tym kryzysie moøemy oczekiwa≤ jej stopniowego odnawiania siÍ, co prawdopodobnie potrwa do po≥owy XXI wieku. W tym czasie bÍdzie bardzo waøne, by: • chroni≤ skórÍ przed oparzeniami s≥onecznymi, szczególnie w lecie; • uøywa≤ okularów przeciws≥onecznych zaprojektowanych tak, by chroni≥y oczy przed szkodliwym dzia≥aniem promieniowania ultrafioletowego. Warto kupi≤ droøsze, sprawdzone okulary, majπce filtry odbijajπce promieniowanie ultrafioletowe, niø marnowa≤ pieniπdze i zdrowie, kupujπc na ulicznym straganie wymyúlne okulary wπtpliwej jakoúci; • dokonywa≤ odpowiednich wyborów jako konsument. Wybieraj tylko towary z opatrzone napisami “przyjazny dla warstwy ozonowej” (ozone friendly) lub “bez freonów” (CFC free). Napisy takie oznaczajπ, øe towar ten nie zawiera substancji niebezpiecznych dla warstwy ozonowej. 6 Obejrzyjcie film “Popatrz w górÍ” i podejmijcie dyskusjÍ na jego temat. Kontynuacje ZachÍ≤ uczniów do podjÍcia dyskusji z cz≥onkami rodziny na temat zmniejszania siÍ warstwy ozonu. Poproú, by sporzπdzili listÍ produktów, urzπdzeÒ i sprzÍtów domowych, które mogπ zawiera≤ substancje powodujπce zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej. Popatrz w górÍ 155 1 Zanikanie warstwy ozonowej Przypadki: PROMIENIOWANIE ULTRAFIOLETOWE Zagroøenia i zaleønoúci • U ludzi wzrost natÍøenia promieniowania ultrafioletowego moøe spowodowa≤ raka, kataraktÍ, oparzenia s≥oneczne, úlepotÍ úniegowπ, przyspieszy≤ starzenie siÍ skóry i os≥abi≤ uk≥ad odpornoúciowy. Rak skóry spowodowany brakiem melaniny (ciemnego barwnika), jest jednym z najpowszechniejszych rodzajów raka u ludzi. Stwierdzono zwiπzek pomiÍdzy wystÍpowaniem raka tego typu a promieniowaniem ultrafioletowym. • Istnieje zwiπzek pomiÍdzy liczbπ zachorowaÒ a natÍøeniem promieniowania ultrafioletowego. Róøne rasy ludzkie majπ róøny stopieÒ wraøliwoúci na promieniowanie ultrafioletowe. • Promieniowanie ultrafioletowe ma wp≥yw na ekosystemy wodne. Wp≥ywa ono na zmniejszenie produkcji fitoplanktonu i powoduje úmier≤ ryb, krewetek, krabów i innych zwierzπt we wczesnym etapie rozwoju. Fitoplankton stanowi podstawÍ ≥aÒcucha pokarmowego mórz i oceanów. Ponad 30% úwiatowego bia≥ka zwierzÍcego spoøywanego przez cz≥owieka to bia≥ko pochodzπce z organizmów morskich. Procent ten jest znacznie wyøszy w krajach rozwijajπcych siÍ. • Fitoplankton poch≥ania duøe iloúci CO2 (dwutlenku wÍgla) z atmosfery; zmniejszenie jego wytwarzania moøe wp≥ynπ≤ na koncentracjÍ CO2 w atmosferze i sta≤ siÍ w przysz≥oúci przyczynπ zwiÍkszenia efektu cieplarnianego. • Promieniowanie ultrafioletowe moøe takøe wp≥ynπ≤ na roúliny rosnπce na lπdzie. • Istniejπ duøe róønice pomiÍdzy gatunkami w sposobie reagowania na promieniowanie ultrafioletowe. Roúliny majπ kilka mechanizmów umoøliwiajπcych im naprawianie szkód wyrzπdzonych przez promieniowanie i do pewnego stopnia mogπ siÍ przystosowa≤ do jego zwiÍkszenia. Ale i te w≥aúciwoúci roúlin mogπ okaza≤ siÍ niewystarczajπce, kiedy dziura ozonowa siÍ powiÍkszy. Promieniowanie UV w Polsce Polska przy≥πczy≥a siÍ do miÍdzynarodowych dzia≥aÒ majπcych na celu ochronÍ warstwy ozonowej. Podpisa≥a i ratyfikowa≥a wszystkie miÍdzynarodowe umowy dotyczπce ochrony warstwy ozonowej. W 1996 roku wstrzymano import powszechnie wczeúniej uøywanych substancji: freonu -11 i -12 (CFC-11 i CFC-12). Opracowano specjalne programy w celu zastπpienia tych substancji w produkcji kosmetyków, lodówek, urzπdzeÒ klimatyzacyjnych i w przemyúle ch≥odniczym. Powstrzymano legalizacjÍ halonowych gaúnic przeciwpoøarowych. W latach 19901998 wyraünie zmniejszy≥ siÍ import i wykorzystanie substancji powodujπcych zmniejszanie siÍ warstwy ozonowej. Polska jest po≥oøona na pó≥kuli pó≥nocnej, co oznacza, øe warstwa ozonowa zmniejsza siÍ na jej terenie intensywniej zimπ niø w lecie. Zimπ promieniowanie ultrafioletowe jest mniejsze. Oznacza to, øe stanowi ono mniejsze ryzyko dla zdrowia. W lecie spo≥eczeÒstwo jest informowane o poziomie promieniowania ultrafioletowego (UV) nad terytorium Polski. 156 Popatrz w górÍ 1 Zakwaszenie úrodowiska WiÍcej o kwaúnych deszczach autor: Kliment Mindjov Scenariusz lekcji opracowany na podstawie materia≥ów dostarczonych przez Szwedzki Sekretariat d/s Kwaúnych Deszczów. Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Zakwaszenie úrodowiska sta≥o siÍ najwiÍkszym zagroøeniem wspó≥czesnego uprzemys≥owionego spo≥eczeÒstwa. Naleøy podjπ≤ skuteczne dzia≥ania w celu rozwiπzania tego problemu. 2 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna Tablica, arkusz papieru, odtwarzacz wideo, film video “Seks, siarka i przemys≥ rybny” Biologia, geografia, chemia, edukacja ekologiczna, godziny wychowawcze • Uúwiadomienie uczniom róønych aspektów problemu zakwaszenia úrodowiska. • Wskazanie prostych technicznych i organizacyjnych metod przeciwdzia≥ania temu zjawisku. Wyk≥ad, film, dyskusja Wprowadzenie Zakwaszenie wód – w latach 50.-tych wÍdkarze i rybacy zauwaøyli, øe zmniejszy≥a siÍ iloú≤ ryb w jeziorach po≥udniowej Skandynawii. Dzisiaj w samej Szwecji ponad 14 000 jezior ma podniesiony poziom kwasowoúci wody. Problem ten dotyczy równieø Wielkiej Brytanii i rejonu wysokich Alp. WiÍcej o kwaúnych deszczach 157 1 Zakwaszenie úrodowiska Wymieranie roúlin i zwierzπt – wraøliwoú≤ na zanieczyszczenia atmosferyczne oraz zanieczyszczenie wody, powietrza i gleby jest róøna dla róønych organizmów. Najbardziej wraøliwe na niπ sπ ryby, nastÍpnie mchy i porosty, niektóre grzyby i ma≥e organizmy wodne. Niszczenie lasów – co czwarte drzewo w Europie jest powaønie uszkodzone przez kwaúne deszcze, co powoduje znacznπ utratÍ igliwia i liúci. Wyja≥awianie gleb – wysoki poziom zakwaszenia gleby wp≥ywa na obniøenie jej øyznoúci na skutek zmniejszenia siÍ zawartoúci w niej substancji odøywczych. Powoduje on równieø podwyøszone stÍøenie zawartoúci metali ciÍøkich, które oddzia≥ywuje negatywnie na mikroorganizmy odpowiedzialne za rozk≥ad substancji organicznych w glebie. Zagroøenia zdrowotne – ludzie sπ gatunkiem niezwykle wraøliwym na zanieczyszczenia úrodowiska. Zagroøeniem bezpoúrednim dla zdrowia moøe by≤ wdychanie szkodliwych zwiπzków; poúrednio na kondycjÍ cz≥owieka wp≥ywa spoøywanie produktów z terenów skaøonych (zakwaszone gleby powodujπ wbudowywanie trujπcych zwiπzków i metali ciÍøkich w ≥aÒcuch pokarmowy). Dziedzictwo kulturowe – zwiπzki siarki i azotu zawarte w powietrzu przyspieszajπ procesy korozji metalu i kamienia; szczególnie wraøliwe na te zanieczyszczenia sπ takie metale jak øelazo, miedü i brπz, a z kamieni wapienie, marmury i piaskowce, z których zbudowane sπ zabytkowe obiekty i pomniki. Eutrofizacja – wysokie stÍøenie azotu w glebach, pochodzπce zarówno z kwaúnych deszczów jak i z intensywnego nawoøenia zwiπzkami azotowymi, w powaønym stopniu niszczy róønorodnoú≤ biologicznπ w wodach powierzchniowych. To samo zjawisko ma równieø wp≥yw na stan czystoúci mórz, powodujπc nadmierny rozwój glonów, co prowadzi do niedoborów tlenu w wodzie morskiej. Zmiany klimatu – prawie ca≥oú≤ zanieczyszczenia dwutlenkiem siarki i tlenkami azotu pochodzi ze spalania wÍgla i produktów ropopochodnych. Paliwa te sπ równieø g≥ównπ przyczynπ zanieczyszczenia atmosfery dwutlenkiem wÍgla. To w≥aúnie te zwiπzki prowadzπ do powstawania efektu szklarniowego (cieplarnianego) i w konsekwencji - globalnych zmian klimatu. Przebieg zajÍ≤ 158 1 2 Korzystajπc z powyøszych informacji, wyjaúnij uczniom zjawisko powstawania kwaúnych deszczów i zakwaszenia. Staraj siÍ dostosowa≤ zasób informacji do poziomu wiekowego uczniów. 3 4 Obejrzyjcie z uczniami szwedzki film “Seks, siarka i przemys≥ rybny”. Podkreúl, øe kwaúne deszcze powodujπ utratÍ liúci i prowadzπ do wymierania ca≥ych lasów, zakwaszenia wód powierzchniowych, niszczenia zabytków i pomników kultury, jak równieø w powaønym stopniu wp≥ywajπ na stan zdrowia ludzi i zwierzπt. Zapytaj uczniów, czy znane sπ im obszary leúne w Polsce, które uleg≥y zniszczeniu pod wp≥ywem kwaúnych deszczów. Przeprowadü burzÍ mózgów na temat: • Jak moøemy przeciwdzia≥a≤ powstawaniu kwaúnych deszczów? • Wyniki zapisz na tablicy lub arkuszu papieru. Przeprowadü dyskusjÍ wzbogacajπc jπ o informacje zawarte w czÍúci Przypadki. WiÍcej o kwaúnych deszczach Kontynuacje Poproú uczniów, aby poszukali w swoim domu i sπsiedztwie skutków oddzia≥ywania kwaúnych deszczów (uszkodzona zieleÒ, budynki, zabytki i pomniki). ZachÍ≤ ich do dyskusji na ten temat w gronie rodzinnym. 1 Zakwaszenie úrodowiska Przypadki: CO MOØNA ZROBI∆? Ograniczenie emisji tlenków siarki i azotu leøy w zakresie moøliwoúci cz≥owieka i przyrody. Moøna podjπ≤ nastÍpujπce inicjatywy: • wyposaøy≤ silniki samochodów w katalizatory spalin, a zak≥ady energetyczne w skuteczne systemy oczyszczania spalin, • odsiarcza≤ paliwo przed procesem spalania, • korzysta≤ raczej z gazu ziemnego niø z paliw sta≥ych, • uøywa≤ nawozów azotowych z umiarem i przechowywa≤ je w bezpieczny sposób, • zwiÍkszy≤ wykorzystanie odnawialnych üróde≥ energii - wiatru, s≥oÒca, wody, üróde≥ geotermalnych, biomasy, itd. • usprawni≤ system transportu w kierunku ekologicznego rozwoju z preferencjπ dla transportu zbiorowego i kolejowego, a ograniczeniem transportu samochodowego, • wprowadzi≤ termoizolacjÍ budynków i mierniki zuøycia energii, • wprowadza≤ efektywne i energooszczÍdne technologie. WiÍcej o kwaúnych deszczach 159 160 1 Morza i oceany Po≥owy na Ba≥tyku – w kierunku zrównowaøonego gospodarowania zasobami morskimi autor: Miros≥aw GawÍda Inspirujπcπ rolÍ w przygotowaniu ≤wiczenia odegrali Clas Malmberg i Anders Olssori, nauczyciele – trenerzy szwedzcy Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Ekspansywna gospodarka prowadzi do szybkiego rozwoju, przy jednoczesnym szybkim wyczerpaniu siÍ naturalnych zasobów. Gospodarka zrównowaøona oznacza rozwój wolniejszy, w którym naturalnych zasobów starcza na o wiele d≥uøej, a zasoby odnawialne majπ wystarczajπco duøo czasu na odbudowÍ. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna Mapa administracyjna Europy, arkusze papieru – po jednym dla kaødej grupy, rekwizyty imitujπce ryby, pisaki Geografia, biologia, edukacja ekologiczna, wiedza o spo≥eczeÒstwie Zobrazowanie, na czym polega koncepcja zrównowaøonego rozwoju w praktyce i w jaki sposób moøna dπøy≤ do jego osiπgniÍcia. Gra, elementy nauczania sytuacyjnego Po≥owy na Ba≥tyku – w kierunku zrównowaøonego gospodarowania zasobami morskimi 161 1 Morza i oceany Wprowadzenie W 1983 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych powo≥a≥a KomisjÍ ds. årodowiska i Rozwoju, która opracowa≥a i opublikowa≥a raport zatytu≥owany “Nasza wspólna przysz≥oú≤” (Our Common Future). W raporcie stwierdzono, øe úwiatowa gospodarka musi zaspokaja≤ potrzeby ludzkie i uzasadnione wymagania, ale jej wzrost musi mieúci≤ siÍ w granicach ekologicznej “pojemnoúci” naszej planety. Komisja wezwa≥a do rozpoczÍcia “nowej ery zrównowaøonego rozwoju gospodarczego, zgodnego z zasadami gospodarowania úrodowiskiem”, wychodzπc z za≥oøenia, iø “ludzkoú≤ potrafi sprawi≤, øe rozwój stanie siÍ zrównowaøony, aby zapewni≤ zaspokojenie potrzeb ludzkoúci bez uszczerbku dla przysz≥ych pokoleÒ”. Przebieg zajÍ≤ Gra “Po≥owy na Ba≥tyku” 1 WstÍp. Poniøsza gra dotyczy gospodarowania zasobami morskimi. W zaleønoúci od przyjÍtych za≥oøeÒ kaødy jej uczestnik ma moøliwoú≤ przeúledzenia: • w jaki sposób cz≥owiek moøe zniszczy≤ istniejπcπ jeszcze bioróønorodnoú≤ oraz zburzy≤ i tak juø zachwianπ równowagÍ biologicznπ, • co moøna, a nawet trzeba zrobi≤, by przywróci≤ i zachowa≤ tak bioróønorodnoú≤, jak i równowagÍ w przyrodzie? 2 Zasady gry: 1. W grze bierze udzia≥ 5 grup uczestników. Kaøda z nich reprezentuje jedno z paÒstw nadba≥tyckich. 2. Na poczπtku gry w morzu jest 40 ton ryb. 3. Kaøde z paÒstw rozgrywa 10 rund (kaøda runda oznacza jeden rok po≥owów), chyba øe gra zakoÒczy siÍ wczeúniej z powodu wyczerpania zasobów ryb. 4. Runda koÒczy siÍ, gdy kaøde z paÒstw dokona jednego po≥owu. 5. Minimalny, obowiπzkowy po≥ów ryb musi wynosi≤ 1 tonÍ. 6. Grupy rozpoczynajπ po≥owy pos≥ugujπc siÍ ma≥ymi ≥odziami. Maksymalny po≥ów ma≥ej ≥odzi wynosi 5 ton. Dopiero, gdy przedstawiciele paÒstw zarobiπ na po≥owach, bÍdπ mogli zakupi≤ duøe ≥odzie. Duøπ ≥odziπ moøna z≥owi≤ do 10 ton ryb w czasie jednej rundy. 7. Koszt duøej ≥odzi jest równy wartoúci 12 ton ryb, a kaødorazowa op≥ata za uøycie duøej ≥odzi wynosi 2 tony ryb. 8. Przyjmujemy za≥oøenie, øe • populacja ryb w morzu podwaja siÍ co roku, w stosunku do liczby ton ryb, pozosta≥ych po od≥owieniu • maksymalna iloú≤ ryb w morzu nie moøe przekroczy≤ 80 ton, gdyø taka jest “pojemnoú≤” tego akwenu. Gra przebiega w dwóch etapach: 1 W pierwszym uczestnicy gry zak≥adajπ ekspansywnπ, wrÍcz rabunkowπ politykÍ paÒstwa, które reprezentujπ i starajπ siÍ ≥owi≤ tak duøo ryb, jak tylko jest to moøliwe bez ≥amania regu≥ gry. Po zakoÒczeniu etapu, którego koniec wyznacza wyczerpanie zasobów ryb w morzu, uczniowie zapisujπ dwie informacje: • jaki by≥ maksymalny po≥ów danego paÒstwa w ciπgu rozgrywki oraz • przez ile lat uda≥o siÍ wszystkim ≥owi≤. 2 W drugim etapie uczestnicy przyjmujπ odmiennπ taktykÍ po≥owów, starajπc siÍ ≥owi≤ tak, by starczy≥o im ryb na jak najd≥uøej, w za≥oøeniu – na zawsze – czyli aby ≥owiπc, dba≤ równoczeúnie o zrównowaøony rozwój. Po zakoÒczeniu tego etapu zapisujπ takie same informacje jak w etapie pierwszym. Do gry moøna wykorzysta≤ tabelÍ z nastÍpnej strony. 162 Po≥owy na Ba≥tyku – w kierunku zrównowaøonego gospodarowania zasobami morskimi Morza i oceany Karta pracy Gra “Po≥owy na Ba≥tyku” Runda = 1 rok PaÒstwo PaÒstwo 1 2 Liczba ton po≥owu w roku PaÒstwo 3 PaÒstwo 4 PaÒstwo 5 Liczba ton ryb w morzu po ostatnim po≥owie w rundzie Liczba ton ryb dostÍpna w morzu w kolejnej rundzie 24 x 2 = 48 ton ryb do z≥owienia w 2 rundzie 1 3t 5t 1t 4t 3t 24 t 2 5 5 3 2 4 29.... 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Po zakoÒczeniu kaødego etapu lub ca≥ej gry, porównujemy uzyskane wyniki w poszczególnych grupach i wyniki obu etapów, formu≥ujπc wnioski. Dzielimy siÍ zdobytymi podczas gry doúwiadczeniami, dotyczπcymi uwarunkowaÒ zrównowaøonego rozwoju gospodarczego, zgodnego z zasadami gospodarowania úrodowiskiem. DO LEKCJI Po≥owy na Ba≥tyku – w kierunku zrównowaøonego gospodarowania zasobami morskimi 163 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Zdrowie i úrodowisko Wartoúci Prawa obywatelskie Nasza Ziemia w przysz≥oúci Spo≥eczeÒstwo konsumentów Kupowa≤ wiÍcej? 167 171 Reklama 175 Etykiety 177 Opakowania Posiadanie i w≥asnoú≤ Psy i ludzie 179 182 Zdrowie i úrodowisko Czy øywnoú≤ zawsze jest zdrowa? 185 Prawa obywatelskie Co kaødy moøe zrobi≤ dla ochrony úrodowiska 189 Nasza Ziemia w przysz≥oúci Pokonywanie problemów – zrównowaøony rozwój 193 Karty pracy Ocena opakowaÒ 173 Przyk≥ady ocen opakowaÒ z wykorzystaniem algorytmu Psy wokó≥ nas 184 Zanieczyszczenia úrodowiska nie znajπ granic Inwestycje a gospodarstwo Scenka 192 192 192 Studia przypadków 195 G≥ówne zasady zrównowaøonego rozwoju 196 174 1 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Kupowa≤ wiÍcej? autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Wp≥yw konsumpcyjnego stylu øycia na jakoú≤ øycia i úrodowisko naturalne W zaleønoúci od doboru zajÍ≤ 1 lub 2 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna Film WiÍcej z serii WiÍcej czy lepiej JÍzyk polski, biologia, godzina wychowawcza Prezentacja negatywnych skutków dla cz≥owieka i úrodowiska konsumpcyjnego stylu øycia Projekcja filmu wideo, dyskusja, konkurs Wprowadzenie Kupowanie moøe by≤ traktowane jako zwyk≥a czynnoú≤. Potrzebny jest nam chleb, o≥ówek, øarówka – a wiÍc idziemy od sklepu i kupujemy je. Ale teø od zawsze takie proste czynnoúci potrafiliúmy zamienia≤ w waøne czy nawet niezwyk≥e wydarzenia, co dodawa≥o i dodaje barw i uroku naszemu øyciu. Po chleb moøemy siÍ wybra≤ do ulubionej piekarni. Kupujπc o≥ówek moøemy d≥ugo wybiera≤ i zastanawia≤ siÍ, jaki bÍdzie pasowa≥ najlepiej do naszego piórnika albo usposobienia; kupujπc øarówkÍ moøemy wybra≤ øarówkÍ energooszczÍdnπ i cieszy≤ siÍ przez nastÍpny tydzieÒ, øe zrobiliúmy tak zdecydowany krok w obronie Matki – Ziemi. Zdarza siÍ i tak, øe idziemy do sklepu jeszcze nie wiedzπc, co kupimy. Idziemy, by siÍ odprÍøy≤, by kupi≤ coú, co nam siÍ spodoba i zrobi≤ sobie w ten sposób ma≥π przyjemnoú≤. Kupowa≤ wiÍcej? 167 1 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Drobne przyjemnoúci urastajπ jednak czasem do rangi tego, co w øyciu najwaøniejsze. Coraz czÍúciej kupowanie staje siÍ jednπ z podstawowych czynnoúci nawet okreúlajπcych nasz stosunek do úwiata i styl øycia. To w≥aúnie w kupowaniu najpe≥niej przejawia siÍ konsumpcyjny styl øycia. W≥aúciwie juø nikt z nas nie jest wolny (w mniejszym lub wiÍkszym stopniu) od sk≥onnoúci traktowania kupowania jako waønego czynnika pozwalajπcego odreagowa≤ stres, okreúlajπcego nasz status spo≥eczny czy u≥atwiajπcy nam kontakt z innymi poprzez moøliwoú≤ obdarowywania ich dobrze reklamowanymi dobrami. Taka postawa negatywnie wp≥ywa na jakoú≤ naszego øycia, kiedy do kontaktów miÍdzyludzkich wkrada siÍ kupiona rzecz wp≥ywajπca na nastawienie ludzi do siebie, a nasze w≥asne potrzeby psychiczne zaspokajamy nabywaniem batonów, chipsów czy margaryny. Taka postawa ma teø fatalne skutki dla úrodowiska. Ciπgle rosnπca konsumpcja wymaga wzmoøonej produkcji dóbr i rozbudowy ca≥ej infrastruktury s≥uøπcej jak najbardziej efektownemu i masowemu sprzedawaniu. Przebieg zajÍ≤ 1 Projekcja filmu. Obejrzyjcie film WiÍcej z serii WiÍcej czy lepiej. Podajcie w≥asne przyk≥ady, úwiadczπce o rozpowszechnieniu stereotypu, wed≥ug którego wiÍcej znaczy lepiej. Jakie sπ úrodowiskowe skutki nastawienia na kupowanie jak najwiÍkszej iloúci rzeczy? 2 Dyskusja. Zapoznaj uczniów z poniøszymi zasadami odpowiedzialnego zachowania w sklepie. Przedyskutujcie punkt po punkcie: jak przestrzeganie tych zasad wp≥ywa na uodpornienie siÍ na przymus kupowania, jak wp≥ywa na ochronÍ úrodowiska naturalnego? • Przed wyjúciem do sklepu robiÍ listÍ artyku≥ów, po które idÍ do sklepu. Nie tyle po to, by pomóc pamiÍci, lecz aby kupi≤ tylko to, co jest mi potrzebne, a nie wszystko, co wpadnie mi w oko. • Idπc do sklepu zabieram ze sobπ p≥óciennπ torbÍ lub koszyk. Sπ przyjazne dla úrodowiska, d≥ugo s≥uøπ, w przeciwieÒstwie do plastikowych toreb jednorazowych. • Zwracam uwagÍ na opakowania. Wybieram produkty zapakowane tak, by przynieú≤ do domu jak najmniej rzeczy, które trzeba bÍdzie potem wyrzuci≤. • W sklepie szukam øywnoúci pochodzπcej z czystych, ekologicznych upraw, a nie øywnoúci znanej z telewizyjnych reklam. • Nie robiÍ przyjemnoúci dzieciom zabierajπc je do supermarketu. Jeúli chcÍ im naprawdÍ sprawi≤ radoú≤, to poúwiÍcam mój czas i uwagÍ im, a nie zakupom: zabieram dzieci do kina, na spacer, na basen, rozmawiam z nimi. 3 Mini-konkurs. Og≥oú w klasie konkurs na podanie przyk≥adów najdroøszych i najbardziej bezsensownych prezentów, o jakich s≥yszeli (dla inspiracji przeczytajcie tekst Przypadków ze str. 169). Na czym polega≥a ich absurdalnoú≤? Drugie zadanie konkursowe brzmi: podaj przyk≥ad atrakcyjnego prezentu, którego nie moøna kupi≤. (Na wszelki wypadek podajÍ przyk≥ady ratunkowe: wycieczka, wiersz, zrobione przez siebie ciasto, pomoc...) Zestawcie przyk≥ady z pierwszej i drugiej czÍúci konkursu: co je róøni? Jeúli zdecydujesz siÍ na poúwiÍcenie tematowi dwóch lekcji, moøesz da≤ uczniom czas na zebranie przyk≥adów miÍdzy zajÍciami. 168 Kupowa≤ wiÍcej? Kontynuacje Zadbaj, aby w twoim domu pojawi≥a siÍ solidna torba, którπ regularnie bÍdziesz zabiera≤ na zakupy. Jeúli to rodzice robiπ zakupy w drodze powrotnej z pracy, daj im w prezencie torbÍ, która ≥atwo zmieúci w torebce czy teczce. Postaraj siÍ wprowadzi≤ w domu zwyczaj robienia listy potrzebnych artyku≥ów przed wprawπ na wiÍksze zakupy. 1 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Zorientuj siÍ, czy w okolicznych sklepach oferowana øywnoú≤ pochodzπca z gospodarstw ekologicznych. Przypadki: JAK KUPOWAC GADØETY (Fragmenty) UMBERTO ECO, ZAPISKI NA PUDE£KU OD ZAPA£EK, przek≥. Adam Szymanowski, PoznaÒ, 1993, s.49-59 Samolot przelatuje majestatycznie nad równinami bez koÒca, nad pustyniami niczym nie skalanymi. Kontynent amerykaÒski stwarza nadal okazje do prawie dotykalnego kontaktu z przyrodπ. Zapominam o cywilizacji, ale tak siÍ sk≥ada, øe w kieszeni na oparciu fotela przede mnπ, wúród instrukcji na wypadek koniecznoúci natychmiastowej ewakuacji (z samolotu, w razie katastrofy), obok programu filmowego i koncertów Brandenburskich w s≥uchawkach – znajduje siÍ egzemplarz Discoveries, broszury, która wymienia, wraz z zachÍcajπcymi zdjÍciami, ca≥y szereg przedmiotów do nabycia za poúrednictwem poczty. W nastÍpnych dniach, podczas kolejnych lotów, odkrywam The American Traveller, Gifts with Personality oraz inne tego rodzaju publikacje. Ta fascynujπca lektura poch≥ania mnie bez reszty i zapominam o przyrodzie (…). O ileø bardziej interesujπca jest kultura, która – wiadomo przecieø – s≥uøy poprawianiu natury. Natura jest bezwzglÍdna i wroga, kultura zaú pozwala cz≥owiekowi robi≤ róøne rzeczy z mniejszym wysi≥kiem, zyskiwa≤ na czasie. Kultura wyzwala cia≥o od zniewolenia pracπ i usposabia go do kontemplacji. Pomyúlmy na przyk≥ad, jak uciπøliwπ rzeczπ jest manewrowa≤ kroplami do nosa, to znaczy tymi kupionymi w aptece buteleczkami, które trzeba úciska≤ w dwóch palcach, øeby dobroczynny p≥yn dosta≥ siÍ do úrodka. Øaden problem. Viralizer (4 dolary 95 centów) to urzπdzenie, w którym naleøy umieúci≤ takπ buteleczkÍ, a on juø bÍdzie za ciebie naciska≥, i to tak, by strumieÒ zosta≥ skierowany bezpoúrednio do najskrytszych zakπtków dróg oddechowych. Naturalnie ca≥e urzπdzenie trzyma siÍ w rÍku, i w sumie, jeúli moøna sπdzi≤ na podstawie zdjÍcia, cz≥owiek ma uczucie, jakby strzela≥ z ka≥asznikowa, lecz coú za coú. (…) Jak wiadomo, Amerykanie, zwalczajπc cholesterol, uprawiajπ jogging, to znaczy biegajπ godzinami, dopóki nie padnπ powaleni przez zawa≥ serca. Pulse Trainer (59 dolarów i 95 centów) zak≥ada siÍ na przegub rÍki; jest po≥πczony przewodem z nasadkπ, którπ wsuwa siÍ na palec wskazujπcy. Wydaje mi siÍ, øe kiedy twój uk≥ad sercowo-naczyniowy jest bliski zapaúci, rozlega siÍ dzwonek. To wyraüny postÍp, zw≥aszcza jeúli uúwiadomimy sobie, øe w krajach s≥abo rozwiniÍtych cz≥owiek staje dopiero, kiedy dostaje zadyszki – jest to wszak wskaünik bardzo prymitywny; by≤ moøe w≥aúnie dlatego dzieci w Ghanie nie uprawiajπ joggingu. Jest przy tym pewnπ osobliwoúciπ, øe mimo tego zaniedbania nie cierpiπ zgo≥a na zbyt wysoki poziom cholesterolu.(…) Spice Track (36 dolarów 95 centów) to elektroniczna maszynka, kryjπca w sobie pojemniczki z wszystkimi przyprawami, jakich cz≥owiek moøe zapragnπ≤. Biedacy ustawiajπ przyprawy na listwie nad kuchenkπ i kiedy chcπ posypa≤, powiedzmy, cynamonem swojπ codziennπ porcjÍ kawioru, muszπ bra≤ przyprawÍ w palce. Majπc Spice Track, wystukujesz palcem odpowiedni algorytm (zdaje siÍ, øe w systemie Turbo Pascal) i przyprawa, na którπ masz apetyt, przechyla siÍ nad talerzem.(…) Przemieszczajπc siÍ z kraju do kraju chcesz wiedzie≤, ile dolarów wart jest funt szterling albo ile hiszpaÒskich dublonów mieúci siÍ w jednym talarze. Biedacy uøywajπ przy takiej okazji o≥ówka i kalkulatora za dziesiÍ≤ tysiÍcy lirów. Wyszukujπ kursy walut w gazetach i wykonujπ odpowiednie dzia≥ania arytmetyczne. Bogaci mogπ sobie za dwadzieúcia dolarów kupi≤ Currency Converter, który robi dok≥adnie to, co kalkulator, ale twój dyrektor generalny musi kaødego ranka programowa≤ go na Kupowa≤ wiÍcej? 169 1 Spo≥eczeÒstwo konsumentów JAK KUPOWAC GADØETY, c.d. nowo zgodnie z notowaniami podanymi w gazetach; urzπdzenie to nie potrafi natomiast udzieli≤ odpowiedzi na pytanie (nie zwiπzane z kursem walut): “Ile jest szeú≤ razy szeú≤?” Wyrafinowanie jest tu zwiπzane z tym, øe ten szczególny kalkulator robi za podwójnπ cenÍ po≥owÍ tego, co mogπ zrobi≤ inne.(…) Cool Sound to przenoúna lodówka, którπ zabiera siÍ na wycieczkÍ za miasto, z wbudowanym odbiornikiem TV. (…) DziÍki Coin Changer (aparacik wydajπcy monety) unikasz grzebania w kieszeniach, kiedy chcesz kupi≤ gazetÍ. Niestety zajmuje tyle miejsca, co relikwiarz z koúciπ udowπ úwiÍtego Albina. Nie podano teø, gdzie w razie pilnej potrzeby moøna znaleü≤ monety, øeby wype≥ni≤ opróøniony przyrzπd. Jeúli chcesz zrobi≤ sobie herbatÍ, wystarczy ci, pod warunkiem, øe surowiec jest odpowiedniej jakoúci, naczynie do zagotowania wody, ≥yøeczka i ostatecznie sitko. Tea Magic za 9 dolarów 95 centów to bardzo skomplikowana machina, która sprawia, øe przygotowanie filiøanki herbaty jest równie uciπøliwe jak przygotowanie filiøanki kawy.(…) Jeúli masz w domu myszy, pomoøe ci wspania≥y Trap-Ease. Wk≥adasz do úrodka ser, odstawiasz i moøesz iú≤ cho≤by nawet do opery. Kiedy mysz wchodzi do zwyk≥ej pu≥apki, trπca wihajster, a wtedy opada gilotyna, która jπ zabija. Natomiast Trap-Ease jest zbudowany pod kπtem rozwartym. Dopóki mysz pozostaje w przedsionku, jest bezpieczna (ale nie ma sera). Jeúli dobierze siÍ do sera, przedmiot obraca siÍ o 94 stopnie i spada kratka. Poniewaø urzπdzenie kosztuje tylko 8 dolarów i jest przezroczyste, moøesz do woli oglπda≤ sobie mysz wieczorami, kiedy zepsuje ci siÍ telewizor, a nastÍpnie wypuúci≤ zwierzπtko na pole (wariant ekologiczny), cisnπ≤ wszystko do úmieci albo – podczas oblÍøenia miasta – wrzuci≤ mysz prosto do rondelka z wrzπcπ wodπ. Leaf Scoops to coú, co dokonuje mutacji twoich d≥oni w ≥apy p≥etwonoga wystawionego na promieniowanie radioaktywne, daje krzyøówkÍ gÍsi z pterodaktylem i doktorem Quatermassem. S≥uøy do zbierania liúci w twoim liczπcym 80 tysiÍcy akrów parku. P≥acπc 12 dolarów 50 centów, oszczÍdzasz na ogrodniku i gajowym.(…) Na zakoÒczenie pozwolÍ sobie wymieni≤ automat do wydawania pokarmu ptakom, kufel na piwo z wmontowanym dzwonkiem rowerowym (düwiÍczy domagajπc siÍ dolewki), saunÍ do twarzy, czy automat do coca-coli w kszta≥cie pompy benzynowej.(…) 170 Kupowa≤ wiÍcej? 2 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Opakowania autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Opakowania jako g≥ówne üród≥o odpadów komunalnych i przedmiot konsumenckich wyborów. 1-2 godz., w zaleønoúci od doboru zajÍ≤ Dowolna Sklepy, dom, sala szkolna Zebrane informacje o opakowaniach, Film Wybory z WiÍcej czy lepiej Wiedza o spo≥eczeÒstwie, edukacja ekologiczna Uúwiadomienie roli wyborów konsumenckich dla stanu úrodowiska naturalnego. Badania rynku, burza mózgów, projekcja filmu, ≤wiczenie Wprowadzenie Przemys≥ produkcji opakowaÒ naleøy do najbardziej dynamicznie rozwijajπcych siÍ ga≥Ízi gospodarki. Produkty w obecnie wytwarzanych opakowaniach majπ d≥uøsze okresy trwa≥oúci i sπ lepiej przystosowane do transportu. Opakowania znakomicie wype≥niajπ zadania zwiπzane z reprezentowaniem produktu i zachÍcaniem do jego zakupienia, a zdarza siÍ nawet i tak, øe sπ bardziej atrakcyjne niø zawartoú≤. B≥yskotliwej karierze opakowaÒ towarzyszπ jednak zjawiska niekorzystne dla úrodowiska. Opakowania, pod wzglÍdem objÍtoúci, stanowiπ do 70% odpadów wytwarzanych w gospodarstwach domowych. Liczba ta uzmys≥awia skalÍ wielkoúci: iloú≤ surowców i energii zuøywanej do produkcji opakowaÒ i problemu z punktu widzenia gospodarowania odpadami – tym bardziej, øe w duøej mierze odpady po opakowaniach sπ bardzo trwa≥e. Opakowania z tworzyw sztucznych nie ulegnπ biodegradacji przez setki lat, a my juø dziú, w kilkanaúcie lat po masowym pojawieniu siÍ ich w naszym kraju, odczuwamy k≥opoty wynikajπce z nagromadzenia odpadów. Przebieg zajÍ≤ 1 Badania. Na tydzieÒ przed zajÍciami podziel uczniów na osiem grup i rozlosujcie przygotowane wczeúniej karteczki z nazwami produktów. Lista produktów: a) mleko, b) ciastka, czekolada, cukierki, c) kasza i ryø, d) noøyczki, d≥ugopisy, o≥ówki, e) napoje, f) owoce i jarzyny, g) proszki do prania i p≥yny do mycia naczyÒ, h) pasta do zÍbów i wody toaletowe. Poproú uczniów, by sprawdzili (w domu, w sklepach), w jakich opakowaniach sprzedawane sπ te produkty i aby zgromadzili informacje o wszystkich wystÍpujπcych opakowaniach. 2 Burza mózgów. Rozpocznij zajÍcia pytaniem, czy wybierajπc w sklepie produkty zapakowane w pewne okreúlone opakowania, mogπ wp≥ynπ≤ na stan úrodowiska naturalnego? Opakowania 171 2 Spo≥eczeÒstwo konsumentów 3 Projekcja filmu. Obejrzyjcie wspólnie film wideo Wybory z cyklu WiÍcej czy lepiej? ZachÍ≤ m≥odzieø do dyskusji o zadaniach, jakie spe≥niajπ opakowania. Czy wyglπd opakowania moøe nami “manipulowa≤”? Jakie sπ ekologiczne koszty poddawania siÍ “urokowi” opakowaÒ? 4 ∆wiczenie. OceÒcie przyniesione opakowania, korzystajπc z podanego na sπsiedniej stronie algorytmu. W karcie pracy na stronie 173-174 znajdziecie przyk≥ady ocen najbardziej popularnych opakowaÒ. Komentarz do algorytmu 1 2 Wszystko moøna zapakowa≤, nawet papier do pakowania. Ale gdy nie ma koniecznoúci pakowania, to kaøde opakowanie stanowi zbÍdne obciπøenie dla úrodowiska. 3 PoprawÍ stosunku masy zawartoúci do masy opakowania uzyskuje siÍ zazwyczaj na cztery sposoby: W przypadku zwrotnych opakowaÒ – tak jednostkowych, jak i transportowych – problem odpadów zmniejsza siÍ do minimum. Sprzyja równieø wzorcowi konsumpcji, zgodnie z którym zadowolenie z posiadania i uøytkowania nie musi by≤ wprost proporcjonalne do masy (iloúci) nabywanych produktów. • zwiÍkszenie jednostki (zwykle na wiÍksze opakowanie zuøywa siÍ mniej surowca niø na kilka mniejszych opakowaÒ, zawierajπcych w sumie takπ samπ iloú≤ produktu), • zagÍszczenie produktu, • zrezygnowanie z dodatkowego opakowania zewnÍtrznego, • oferowanie produktu w trwa≥ym, wygodnym w uøyciu opakowaniu podstawowym (np. butelce z dozownikiem) oraz w prostych opakowaniach s≥uøπcych jedynie do uzupe≥niania zawartoúci opakowania podstawowego (np. saszetce). 4 Kaødy materia≥ moøna odzyska≤ i przetworzy≤, ale nie zawsze takie dzia≥anie ma sens. Chodzi tu nie o samπ przydatnoú≤ do recyklingu, ale o realne poddawanie recyklingowi. A poddawanie recyklingowi nie oznacza wy≥πcznie zbiórki odpadów po opakowaniach. Oznacza równieø przetwarzanie zebranych odpadów na surowce wtórne oraz wykorzystanie tych surowców do produkcji kolejnych opakowaÒ lub innych dóbr. Ponadto poddawanie recyklingowi jest stopniowalne. Jeúli 1/3 opakowaÒ okreúlonego rodzaju jest zbierana i przetwarzana, to oznacza, øe pozosta≥e 2/3 w tym samym czasie znajdzie siÍ na wysypisku. Dopóki znaczna czÍú≤ – przyjmijmy, øe np. ponad po≥owa – przetwarzalnych opakowaÒ nie bÍdzie przetwarzana, korzystniejsze bÍdπ opakowania biodegradowalne. 5 6 Biodegradacja opakowaÒ jest korzystna tam, gdzie nie zagospodarowuje siÍ odpadów. Prostota odnosi siÍ do uøytego materia≥u lub do budowy opakowania. Znakomitym przyk≥adem sπ tu dezodoranty w sztyfcie – proste w obu znaczeniach. Sπ one zwykle wykonane z jednorodnego tworzywa i, w porównaniu z opakowaniami typu spray, odznaczajπ siÍ prostotπ konstrukcji. Kontynuacje ZachÍ≤ uczniów, by zebranπ wiedzÍ wykorzystali w swoich domach i aby razem z rodzicami sprawdzili jak mogπ robi≤ zakupy, by opakowania kupione wraz z produktami by≥y bardziej przyjazne dla úrodowiska. 172 Opakowania Ocena opakowaÒ Spo≥eczeÒstwo konsumentów Karta pracy OceÒcie przyniesione opakowania, korzystajπc z podanego niøej algorytmu. W karcie pracy znajdziecie przyk≥ady ocen najbardziej popularnych opakowaÒ. 1. Czy produkt moøe by≤ sprzedawany bez opakowania? Nie Tak Lepszy jest w tym przypadku brak opakowania. 2. Czy moøe by≤ w opakowaniu zwrotnym? Nie Tak Korzystniejsze sπ opakowania zwrotne. 3. Czy wszystkie opakowania danego produktu sπ wykonane z tego samego tworzywa? Nie Tak Im mniej materia≥u na danπ iloú≤ produktu, tym lepiej. 4. Czy opakowania zosta≥y wytworzone z materia≥ów pochodzπcych z odzysku lub mogπ by≤ poddane recyklingowi? Nie Tak DziÍki odzyskaniu materia≥u zmniejsza siÍ eksploatacja surowców i iloú≤ úmieci. 5. Czy ulegajπ biodegradacji? Nie Tak Takie opakowania po zuøyciu sπ mniej k≥opotliwe dla przyrody. 6. Czy sπ prostsze w porównaniu z innymi? Nie DO LEKCJI Opakowania Tak Opakowania prostsze wymagajπ mniej surowców i energii. 173 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Karta pracy Przyk≥ady ocen opakowaÒ z wykorzystaniem algorytmu MLEKO – jeúli do wyboru mamy mleko w butelce zwrotnej, w folii, w “kartonie”, to: • w 2. punkcie algorytmu w przypadku butelki odpowiadamy TAK. • w 4. punkcie mówimy TAK foliowemu workowi, jeúli worki takie sπ poddawane u was recyklingowi. • w 6. punkcie mówimy TAK foliowemu workowi, jeúli w 4 punkcie nie uzyska≥ TAK, a “kartonowi” NIE. Najkorzystniejsza jest zatem butelka, potem worek foliowy, a na koÒcu karton. CIASTKA – jeúli do wyboru sπ ciastka sprzedawane na wagÍ (czyli pakowane w sklepie do papierowej bπdü foliowej torebki), ciastka w plastikowej foremce i worku foliowym oraz ciastka w plastikowej foremce, worku foliowym i kartoniku, to w punkcie 6. algorytmu uporzπdkujemy wszystkie te opakowania. KASZA, RYØ – jeúli porównujemy kaszÍ opakowanπ w torebki foliowe z opakowanπ w karton i foliowe saszetki, to w tym drugim przypadku mamy o jedno opakowanie – pude≥ko kartonowe – wiÍcej. Czyli w punkcie 2. odpowiadamy pierwszemu opakowaniu TAK. Moøna kupi≤ kaszÍ bez kartonowego pude≥ka, w samej torebce i w dodatku taka kasza, ugotowana tradycyjnie, bÍdzie smaczniejsza i zdrowsza, – jeúli porównujemy kaszÍ, ryø zapakowane w worki foliowe i torebki papierowe, to w punkcie 4. w obu przypadkach odpowiemy TAK, ale w punkcie 5. powiemy TAK tylko torebkom papierowym. D£UGOPISY, O£ÓWKI – juø w pierwszym punkcie powiemy TAK artyku≥om sprzedawanym bez opakowania. SOKI OWOCOWE– jeúli mamy do wyboru butelki zwrotne, szklane butelki jednorazowe z syropem owocowym, szklane butelki jednorazowe ze zwyk≥ym sokiem i “kartony”, to tym pierwszym powiemy TAK juø w 2. punkcie, butelkom z syropem w 3., a butelkom ze zwyk≥ym sokiem w punkcie 4. lub 6. PROSZKI DO PRANIA – jeúli porównujemy opakowania z tego samego tworzywa, ale róøniπce siÍ wielkoúciπ (ma≥e i duøe kartony, ma≥e i duøe worki), to 3. punkt podzieli nam opakowania na mniej i bardziej przyjazne, – jeúli porównujemy kartony na proszki i worki foliowe, to w 6. punkcie powiemy TAK workom foliowym, a NIE kartonom. PASTA DO ZBÓW – juø 1. punkt oddzieli pasty w tubce od past opakowanych i w tubkÍ i w kartonik. Kartonik jest tutaj dodatkowym opakowaniem, bez którego moøemy siÍ obejú≤. W przypadkach budzπcych wπtpliwoúci moøna zajrze≤ na stronÍ internetowπ Eko Idei. Tam teø znajdziecie wiÍcej materia≥ów o wp≥ywie opakowaÒ na úrodowisko. 174 DO LEKCJI Opakowania 3 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Reklama autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Reklama jako czynnik stymulujπcy konsumpcyjny styl øycia 1-2 godz., zaleønie od doboru zajÍ≤ i tempa ich przeprowadzenia Dowolna Szko≥a Wycinki z gazet tak jak w ≤wiczeniu 1, Film Reklama z serii WiÍcej czy lepiej Wiedza o spo≥eczeÒstwie, edukacja ekologiczna Uodpornienie na komunikaty reklamowe. Uzmys≥owienie negatywnego wp≥ywu reklamy na jakoú≤ øycia i stan úrodowiska naturalnego Zebranie wycinków prasowych, projekcja filmu, dalekie skojarzenia, wybór gwiazdy, collage Wprowadzenie Reklama towarzyszy nam na kaødym kroku. Jest obecna na ulicznych billboardach, w gazetach, w domu w telewizji i radiu, w sklepach, na opakowaniach, na przystankach, dworcach. Sprawia, øe nasze otoczenie staje siÍ bardziej barwne, wype≥nione niespodziankami, a reklamowe slogany trafiajπ do codziennego jÍzyka. Przebieg zajÍ≤ 1 Kolekcje. Na tydzieÒ przed zajÍciami poproú uczniów by powycinali z gazet reklamy, które najbardziej im siÍ podobajπ lub najbardziej ich z≥oszczπ. Poproú, aby przede wszystkim zwrócili uwagÍ na reklamy adresowane do m≥odzieøy oraz na reklamy sprzÍtu elektronicznego. 2 Projekcja filmu i dalekie skojarzenia. Obejrzyj z uczniami film wideo Reklama z cyklu WiÍcej czy lepiej. Rozpocznij dyskusjÍ pytaniami: dlaczego wprowadza siÍ zakaz reklam adresowanych do najm≥odszych dzieci? Dlaczego wprowadza siÍ ograniczenia i zakazy reklamy alkoholu i papierosów? Wypiszcie przyczyny z jednej strony tablicy. NastÍpnie zadaj kolejne pytania: czy zdarza siÍ, øe doroúli reagujπ na reklamy tak samo jak najm≥odsze dzieci? Jakie sπ skutki nacisku wywieranego przez reklamÍ dla jakoúci øycia doros≥ych i stanu úrodowiska naturalnego? Wnioski wypiszcie po drugiej stronie tablicy. Reklama 175 3 Spo≥eczeÒstwo konsumentów 3 Wybory “gwiazdy”. Poproú uczniów, by kaødy z nich napisa≥ na oddzielnej kartce, kogo z klasy uwaøa za najlepszego kolegÍ/koleøankÍ i dlaczego. Poproú, by uczniowie podali 2-3 powody uzasadniajπce ich wybór, a nie tylko okreúlenia typu “lubiÍ go, bo jest fajny”. Trzeba napisa≤, dlaczego jest fajny. Kartki sπ anonimowe. NastÍpnie zbierzcie kartki i policzcie, kto uzyska≥ najwiÍkszπ iloú≤ g≥osów. Na po≥owie tablicy wypiszcie cechy, uznane za atrakcyjne u waszej gwiazdy. NastÍpnie przyjrzyjcie siÍ zebranym reklamom adresowanym do m≥odzieøy. Na drugiej po≥owie tablicy wypiszcie przymiotyatrybuty idealnego reprezentanta m≥odego pokolenia wed≥ug komunikatów reklamowych (np. pije colÍ, øuje odúwieøajπcπ gumÍ, odøywia siÍ batonami z karmelem itd. Porównajcie cechy zestawione na tablicy. Co powinna zrobi≤ wasza “gwiazda”, by by≤ jeszcze bardziej atrakcyjna? Kontynuacje Collage. Podziel uczniów na zespo≥y. Potnijcie przyniesione wycinki z reklamami tak, by oddzieli≤ rysunki i zdjÍcia od hase≥ reklamowych. Tak po≥πczcie has≥a, aby jak najbardziej kontrastowa≥y ze zdjÍciami i rysunkami. Moøecie równieø ciπ≤ same has≥a i sk≥ada≤ z nich nowe, absurdalne czy szalone slogany. Naklejcie efekty swojej pracy na kartonie i wywieúcie w klasie lub szkole. Zastanówcie siÍ, czy zmontowane przez was has≥a i rysunki sπ bardziej absurdalne od oryginalnych reklam? Przypadki: ANALIZA Przynieú na zajÍcia gazety i czasopisma. ZachÍ≤ uczniów do okreúlenia, jaki ich procent stanowiπ reklamy. Zadaj nastÍpujπce pytania: dlaczego gazety chÍtnie zamieszczajπ reklamy? Czy uczniowie znajπ wydawnictwa, które w ca≥oúci utrzymujπ siÍ z reklam? Czy znane sπ im inne przypadki otrzymywania produktu “za darmo” lub po obniøonej cenie dziÍki zamieszczanym przy okazji reklamom? I te produkty, i czasopisma sπ finansowane przez reklamodawców, ale: skπd reklamodawcy biorπ pieniπdze na te wydatki? M≥odzieø powinna dojú≤ do wniosku, øe reklamowany produkt jest droøszy niekoniecznie dlatego, øe jest lepszy, ale teø dlatego, øe w jego cenÍ wliczone sπ koszty reklamy. 176 Reklama 4 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Etykiety autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Etykiety niosπ informacjÍ o produkcie, ale mogπ teø dezinformowa≤. Powinniúmy zwraca≤ na to uwagÍ szczególnie w przypadku informacji dotyczπcych ochrony úrodowiska Czas trwania 1-2 godz. Pora roku Dowolna Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Sala lekcyjna Zebrane przez uczniów etykiety, arkusze kartonu, klej, mazaki, kaseta wideo “WiÍcej czy lepiej” Sztuka, jÍzyk polski, godzina wychowawcza, biologia Nauczenie uczniów krytycznego odczytywania etykiet. Zgromadzenie kolekcji, projekcja filmu, projektowanie plakatu Wprowadzenie Etykiety zamieszczane na opakowaniach majπ informowa≤ konsumenta o ich zawartoúci. Ale to nie wszystko. Z punktu widzenia producenta jeszcze waøniejsze jest przyciπgniÍcie uwagi kupujπcego i przekonanie go, øe to w≥aúnie jego produkt jest warty wydania pieniÍdzy. Funkcja informacyjna etykiety przechodzi czÍsto na dalszy plan, a w kraÒcowych przyk≥adach etykieta bardziej dezinformuje niø informuje. Dezinformacja ma doprowadzi≤ tylko do doraünej sytuacji siÍgniÍcia po produkt i kupna, a potem kupujπcy albo niech wierzy w to, co mu obiecano na etykiecie, albo niech szuka innych produktów. Z drugiej jednak strony kupujπcy nie sπ wy≥πcznie ofiarami manipulacji, jakich dokonuje siÍ za pomocπ etykiety. Tak etykiety jak i ca≥ego produktu dotyczy generalne prawo, øe ma zaspokaja≤ gusty i oczekiwania konsumentów. Jeúli konsument chce naby≤ 100% sok ze úwieøych pomaraÒczy, to trzeba zamieúci≤ na etykiecie ≥atwo czytelne “100%” zilustrowa≤ obrazkiem úwieøej, piÍknej pomaraÒczy. Wolimy rzeczy ≥adnie opakowane, nazwane i z atrakcyjnπ ilustracjπ produktu, bez wiÍkszego wzglÍdu na zawartoú≤, a producent ma obowiπzek zaspokoi≤ i te nasze oczekiwania. Osobnπ uwagÍ naleøy poúwiÍci≤ informacjom na etykietach wykorzystujπcych has≥a i motywy ekologiczne. Nie powinno by≤ nam obojÍtne, czy z umieszczonπ na etykiecie informacjπ idzie w parze rzeczywista troska o przyrodÍ, czy teø producent uøywa tylko pustych s≥ów. Etykiety 177 4 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Przebieg zajÍ≤ 1 Kolekcja etykiet i opakowaÒ. Na tydzieÒ przed zajÍciami poproú uczniów o zebranie takich etykiet i opakowaÒ zawierajπcych informacje tekstowe i graficzne (rysunki, zdjÍcia), jakie wprost (np. poprzez napis “produkt ekologiczny”) lub poúrednio (np. poprzez przedstawienie sielskiego krajobrazu) odwo≥ujπ siÍ do ochrony úrodowiska. Zaproponuj, by uczniowie poszukali eksponatów nie tylko w domu, ale takøe zwrócili uwagÍ na tego typu etykiety w sklepach i postarali siÍ je przepisa≤ lub opisa≤. 2 Projekcja filmu. Wyúwietl uczniom film wideo Znaki z cyklu WiÍcej czy lepiej. ZachÍ≤ m≥odzieø do rozmowy stawiajπc nastÍpujπce pytania: o jakich rodzajach znaków i informacji zamieszczanych na etykietach, a zwiπzanych z ochronπ úrodowiska, by≥a mowa w tym filmie? Kiedy pojawia siÍ na opakowaniach produktów znak “Zielony punkt”? Czy juø wczeúniej tak rozumiano jego symbolikÍ? Kontynuacje Wykonajcie zaprojektowane plakaty i wyeksponujcie je w szkole. 178 Etykiety Posiadanie i w≥asnoú≤ 5 Spo≥eczeÒstwo konsumentów autor: Jacek Schindler Myúl przewodnia Posiadanie jako jedna z cech naszego stosunku do przyrody Czas trwania 1-2 godz. Pora roku Dowolna Miejsce Szko≥a i otoczenie Materia≥y Przedmioty Cele Metody Wiedza o spo≥eczeÒstwie, religia/etyka, biologia Uzmys≥owienie roli posiadania w naszym stosunku do úrodowiska naturalnego Warsztat, dalekie skojarzenia, burza mózgów Wprowadzenie Posiadanie, mienie czegoú na w≥asnoú≤ to jedna z podstawowych relacji wiπøπcych nas z otoczeniem i okreúlajπcych nasz stosunek do úwiata. Nie chodzi tu tylko o posiadanie czegoú w sensie prawnym, jak np. potwierdzona aktem notarialnym w≥asnoú≤ mieszkania czy mienie przedmiotu, za który zap≥aciliúmy w sklepie i tym samym staliúmy siÍ jego w≥aúcicielem. Istnieje takøe w≥asnoú≤ zwyczajowa, jak np. kija, który znaleüliúmy na wycieczce, czy zebranych w lesie jagód. Nasza w≥asnoú≤ jest uznawana przez innych. Takie poczucie w≥asnoúci dominuje w naszym stosunku do natury. Spawa posiadania jest draøliwa i niejednoznaczna. Z jednej strony cz≥owiek, z oczywistych wzglÍdów, nie jest w≥aúcicielem przyrody, ekosystemów. Z drugiej jednak strony przestrzeÒ, która nie posiada jasno okreúlonego w≥aúciciela, jest bardzo czÍsto dewastowana. Przebieg zajÍ≤ 1 ∆wiczenie I. Zapoznaj uczniów z poniøszπ historyjkπ: By≥a sobie raz piÍkna ≥πka. Na jej úrodku ros≥a stara lipa, raj dla ptasich rodzin. Pewnego dnia ≥πkÍ kupi≥ cz≥owiek, bo chcia≥ spÍdza≤ wolny czas z dala od zgie≥ku, na ≥onie natury i na w≥asnej dzia≥ce, gdzie nic i nikt mu nie bÍdzie przeszkadza≤. Wziπ≥ nowoczesnπ kosiarkÍ, wyciπ≥ wszystkie zielska i chwasty i na ich miejsce zasia≥ najszlachetniejsze gatunki traw. NajwiÍcej k≥opotu sprawi≥a mu walka z kretami, które rujnowa≥y jego piÍkny trawnik. W miejscu najbardziej zdewastowanym przez kretowiska cz≥owiek wzniós≥ altanÍ, by odpoczywa≤ w jej cieniu w s≥oneczne dni i podczas dødøu. Podziel uczniów na cztery zespo≥y. Jeden zespó≥ bÍdzie ≥πkπ, drugi cz≥owiekiem, trzeci kretem, czwarty ptakiem mieszkajπcym na lipie. Niech kaødy zespó≥ postara siÍ okreúli≤, co jest jego w≥asnoúciπ. A potem zespo≥y niech spróbujπ ustali≤ prawa do w≥asnoúci miÍdzy sobπ. 2 Dalekie skojarzenia. Porównajcie dwa opisane poniøej przypadki i zastanówcie siÍ, co je ≥πczy. • Z windy w naszym bloku ciπgle by≥a kradziona øarówka. Jeødøenie po ciemku zaplutπ windπ by≥o okropne. Ale jak tu wykry≤ sprawcÍ kradzieøy w klatce bloku, gdzie mieszka 40 rodzin? Przez pewien czas by≥ spokój, bo øarówkÍ zakryto przyspawanπ kratπ z drutu. I tak by≥o do remontu, gdy wstawili nam takπ úlicznπ Posiadanie i w≥asnoú≤ 179 5 windÍ, z lustrem, krzese≥kiem, z podúwietlanymi na zielono guziczkami. A øarówka? Øarówka ma teraz mlecznπ oprawÍ i nikt jej ani nie niszczy, ani nie kradnie. Spo≥eczeÒstwo konsumentów • Na naszym osiedlu jest úlepa ulica zakoÒczona polem. Nie wiadomo kiedy i jak, co pewien czas ktoú tam podjeødøa≥ i zsypywa≥ úmieci – jakiú gruz, puszki, szmaty i inne úwiÒstwa. Dzwoniliúmy do straøy miejskiej, na policjÍ, ale nic to nie dawa≥o. Aø któregoú dnia pojawi≥ siÍ w≥aúciciel, zaczπ≥ porzπdkowa≤ teren i rozpoczπ≥ budowÍ. Problem z dzikim wysypiskiem zniknπ≥ jak rÍkπ odjπ≥. Zasugeruj m≥odzieøy wniosek, øe üród≥em pokazanych patologicznych zachowaÒ by≥ brak jasno okreúlonego w≥aúciciela przestrzeni, jej “niczyjoú≤”. 3 Burza mózgów. W Sejmie øywo dyskutowano sprawÍ zwrotu by≥ym w≥aúcicielom lasów upaÒstwowionych po II wojnie úwiatowej. Za zwrotem przemawia≥o przywrócenie porzπdku prawnego: zagrabione po przewrocie komunistycznym mienie powinno by≤ oddane prawnym w≥aúcicielom. Przeciwko - troska o lasy w Polsce, które, po powrocie w rÍce prywatne, mog≥yby zosta≤ po prostu wyciÍte dla uzyskania pieniÍdzy za drewno. Sejm zdecydowa≥, aby chroni≤ lasy. Przypuú≤my jednak, øe jakaú prywatna osoba otrzymuje las na w≥asnoú≤. Spytaj m≥odzieø, w jakiej sytuacji las pójdzie pod topór, a w jakiej ocaleje? Jak moøna uogólni≤ p≥ynπce stπd wnioski? Oto kilka moøliwoúci, które mogπ siÍ pojawi≤ podczas burzy mózgów: • w≥aúciciel uzna, øe las moøe mie≤ walory turystyczne, rekreacyjne, • znajdzie siÍ kupiec zainteresowany lasem, a nie drewnem, • bogactwo ekosystemu leúnego dostarcza w≥aúcicielowi i jego przyjacio≥om wzruszeÒ estetycznych. • w≥aúciciel bÍdzie czu≥ wiÍü emocjonalnπ z lasem wynikajπcπ na przyk≥ad stπd, øe by≥o to od pokoleÒ miejsce naleøπce do jego rodziny. Kontynuacje Jeúli w okolicy szko≥y znajduje siÍ “dzikie” wysypisko úmieci, pójdücie tam i zastanówcie siÍ, czy i jak moøna zmieni≤ jego status. Jak zmieni≤ “ziemiÍ niczyjπ” w przestrzeÒ przynaleøπcπ do kogoú? Po pierwsze trzeba bÍdzie ustali≤, do kogo prawnie naleøy ten teren. Zwró≤ teø uwagÍ na stereotyp myúlenia, zakorzeniony jeszcze w umys≥ach wielu ludzi – “paÒstwowe to znaczy niczyje” i fakt, øe czÍsto tereny bÍdπce dobrem spo≥ecznym, sπ traktowane przez czÍú≤ spo≥eczeÒstwa jako mienie porzucone, opuszczone, do bezkarnej eksploatacji i dewastacji. 180 Posiadanie i w≥asnoú≤ Przypadki: GOSPODARSTWO (Fragmenty) 5 Spo≥eczeÒstwo konsumentów “(...) Lasy by≥y trzy: najwaøniejsza Modrzewina, bÍdπca w znacznej czÍúci rezerwatem polskiej odmiany modrzewia, ale obsadzona równieø drzewostanem dÍbowym czy sosnowym, podlegajπcym normalnym wyrÍbom, las w £Íczeszycach blisko czterysta hektarowy i las w Jeziorze, obsadzany jedynym znanym wówczas gatunkiem sosny przyjmujπcym siÍ na tamtejszej piaszczystej ziemi, czyli bankcjanπ. Ta odmiana nie wyrasta≥a nigdy na duøe drzewa, dawa≥a jedynie drπgowate drzewka wysokoúci oko≥o czterech metrów, które wywraca≥ kaødy wiÍkszy wiatr, a ich drewno nadawa≥o siÍ jedynie na opa≥. Gdy o tym mowa, dochodzimy do roli Ojca w majπtku. By≥a to rola przede wszystkim strategiczna. W koÒcu lat dwudziestych przeliczy≥ koszty gospodarowania w Jeziorze i poøytki, jakie ten las dawa≥. Wniosek by≥ oczywisty: albo zero, albo deficyt. Jeziora mia≥a jednak swoje walory. Przede wszystkim doskona≥y, zdrowy klimat, podobny do podwarszawskich miejscowoúci letniskowych, jak åwider czy Otwock. åwieøe powietrze by≥o wówczas w ogromnej cenie, poniewaø gruülica szerzy≥a siÍ nie tylko wúród biedoty, a leczenie klimatyczne by≥o jedynym znanym sposobem walki z tπ chorobπ. Jeziora znajdowa≥a siÍ teø stosunkowo blisko Warszawy, bo oko≥o piÍ≤dziesiÍciu kilometrów. Do niezbyt odleg≥ego Grójca dochodzi≥a, úwietna na owe czasy, asfaltowa szosa, dzia≥a≥a teø komunikacja kolejowa, a przez tamtejszy suchy las przep≥ywa≥a rzeczka Jeziorka o czystej, üródlanej wodzie zapewniajπcej w lecie kπpiel, nie mówiπc o rybach i mnogoúci raków. W sumie, idealne warunki letniskowe, tym bardziej, øe dalekie podróøe by≥y wówczas kosztowne i naleøa≥y do rzadkoúci, a wysy≥anie øon i dzieci na letnisko by≥o doú≤ powszechne, takøe wúród ludzi o skromnych dochodach. Wszystkie te czynniki zadecydowa≥y o za≥oøeniu w Jeziorze Osiedla Leúnego åreniawa, wybudowaniu tam pierwszych kilku domków letniskowych i podzieleniu ca≥ego lasu na dzia≥ki (...). W ciπgu dwóch czy trzech lat przed wojnπ sprzedano juø sporπ czÍú≤ dzia≥ek. Po wojnie i nacjonalizacji sprzedaø kontynuowano. Dziú w Jeziorze ma swoje letnie domy i domki takøe wielu dygnitarzy, g≥ównie, ale nie tylko, poprzedniego reøimu. Pomys≥ okaza≥ siÍ wiÍc dobry i przetrwa≥ próbÍ czasu. (...) (...) OdrÍbny dzia≥ gospodarstwa to las. Czarne jagody, poziomki, grzyby i jeøyny, dziú stanowiπce ca≥y dzia≥ handlu i eksportu rolno-spoøywczego, przed wojnπ nie by≥y przedmiotem zainteresowania w≥aúcicieli lasów. Sprzedawa≥y te produkty na targu kobiety, które je uzbiera≥y. Prawo do zbioru nie by≥o ograniczone. Las to by≥o wy≥πcznie drewno, przede wszystkim opa≥owe, ale takøe deski z lepszych odmian drzew, np. dÍbowe, belki sosnowe, klepka, skupowana przez producentów beczek, balii i skopków, czyli drewnianych dzbanów do udoju. (...) Las to takøe hodowla: saren, baøantów, zajÍcy i ptactwa polnego, od kuropatw poczynajπc. Kto chcia≥ mie≤ polowanie, a chcia≥ kaødy, ten dba≥ w zimie o zwierzynÍ, dokarmiajπc jπ sianem, ziarnem czy np. zajπce burakami pastewnymi. Ojciec posadzi≥ pomiÍdzy parkiem a torami kolejki grójeckiej kilka hektarów modrzewia polskiego i za≥oøy≥ tam hodowlÍ baøantów, ptaków ha≥aúliwych, g≥upich, ale bardzo smacznych. Ale leúna hodowla to nie by≥o gospodarstwo, to by≥a radoú≤ i rozrywka, a dochody nie odgrywa≥y tu øadnej roli.” Zdzis≥aw Morawski, “Gdzie ten dom, gdzie ten úwiat”, Warszawa, 1997, s. 101 i 109-110. Posiadanie i w≥asnoú≤ 181 6 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Psy i ludzie autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Bezdomne psy stanowiπ rosnπcy, nierozwiπzany problem spo≥eczny. Im bardziej opóüniamy przeciwdzia≥anie temu zjawisku, tym bardziej staje siÍ ono kosztowne. 1. godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna Materia≥y Przedmioty Cele Metody Biologia, godzina wychowawcza, religia/etyka • Podniesienie úwiadomoúci uczniów problemu bezdomnych zwierzπt. • Zrozumienie problemów wynikajπcych ze wspó≥øycia w jednym úrodowisku ludzi i zwierzπt. • Uúwiadomi≤ uczniom obowiπzki wynikajπce z tego faktu, jak równieø róøne podejúcia do rozwiπzania problemu bezdomnych zwierzπt. Dyskusja, próby rozwiπzania problemu Wprowadzenie Trudna sytuacja finansowa wielu rodzin w Polsce zmusza wiele osób do rozstania ze swoimi pupilami. Bezdomne zwierzÍta stanowiπ obecnie powaøny problem zw≥aszcza w miastach, gdzie sπ przyczynπ wypadków komunikacyjnych oraz stwarzajπ zagroøenie zdrowotne dla mieszkaÒców. Roúnie spo≥eczna presja, aby szybko rozwiπza≤ ten przykry problemu. Przebieg zajÍ≤ 182 1 2 Poproú uczniów o przeczytanie fragmentu Z wiadomoúci... ze strony 184. 3 4 Burza mózgów na temat przedstawiony w Dylemacie na stronie 184. Rozpocznij dyskusjÍ w klasie na nastÍpujπce tematy: • Co to jest bezdomne zwierzÍ? • Jakie sπ przyczyny zwiÍkszenia liczby bezdomnych zwierzπt? • Kto jest odpowiedzialny za ten stan rzeczy? • Jakie dzia≥ania naleøy podjπ≤ w tej sytuacji (budowa≤ wiÍcej schronisk, wy≥apywa≤ i sterylizowa≤ bezdomne zwierzÍta, usypia≤ je…– czy po prostu zlekcewaøy≤ problem)? • Jakie sπ pozytywne i negatywne strony kaødego rozwiπzania? Odpowiedzi zapisz na tablicy lub arkuszu papieru. Poproú uczniów o przeczytanie artyku≥u Froy i Villy Sigmund – niezwykli poszukiwacze rtÍci Psy i ludzie ze strony 184. 6 Spo≥eczeÒstwo konsumentów 5 Zadaj pytanie: 6 Dyskusja: • W jaki sposób moøemy pomóc zwierzÍtom i stopniowo rozwiπza≤ problem bezdomnych zwierzπt? Zapisz odpowiedzi na tablicy lub arkuszu papieru. • Zaplanujcie dzia≥ania. 7 Poinformuj uczniów, gdzie w okolicy znajdujπ punkty pomocy weterynaryjnej, w których moøna zwierzÍ zaszczepi≤, odrobaczy≤, wysterylizowa≤. • W jaki sposób psy pomagajπ cz≥owiekowi? (np.: sπ przewodnikami niewidomych, tropiπ úciganych, pilnujπ domów i stad, poszukujπ i ratujπ zaginionych i zasypanych). • Odpowiedzi zapisz na tablicy lub arkuszu papieru. Kontynuacje ZachÍ≤ uczniów aby: • Podzielili siÍ wraøeniami i opiniami z rodzicami. • Skontaktowali siÍ z lokalnym oddzia≥em Towarzystwa Opieki nad ZwierzÍtami, dzia≥aczami Fundacji Animals lub innπ organizacjπ zajmujπcπ siÍ ochronπ zwierzπt, by przedyskutow≤ omawiany problem. • Zainteresowali dziennikarzy problemem bezdomnych zwierzπt. Opublikujcie teksty bÍdπce wynikiem dyskusji. Rozpocznijcie debatÍ publicznπ na ten temat. Psy i ludzie 183 Spo≥eczeÒstwo konsumentów Karta pracy Psy wokó≥ nas Z wiadomoúci... ObroÒcy zwierzπt øπdajπ: “W naszym mieúcie rozwiπzaniem problemu bezdomnych zwierzπt bÍdzie budowa dwóch lub trzech schronisk, kaøde o powierzchni wystarczajπcej dla pomieszczenia 50 zwierzπt. Ustawa o ochronie praw zwierzπt powinna by≤ skuteczniej egzekwowana.” Przeciwnicy twierdzπ, øe: “Wielu ludzi nie ma co jeú≤; bezdomne psy gryzπ nasze dzieci i szczekaniem zak≥ócajπ nasz spokój we dnie i w nocy. Psy powodujπ równieø wypadki w ruchu drogowym. Wobec takich faktów, obroÒcy zwierzπt dbajπ tylko o ich ochronÍ.” Problem bezdomnych zwierzπt wymaga skutecznego i humanitarnego rozwiπzania. Na poczπtku XXI wieku spo≥eczeÒstwo zmaga siÍ z nastÍpujπcymi dylematami: • Czy usypia≤ bezdomne zwierzÍta czy teø nie? • Czy doøywia≤ bezdomne zwierzÍta, czy pozwoli≤ im g≥odowa≤? Dylematy úwiadczπ o tym, øe problem bezdomnych zwierzπt wymaga natychmiastowego rozwiπzania. Opóünianie dzia≥aÒ powiÍksza straty moralne, spo≥eczne i finansowe. Dylemat Idziesz pustπ ulicπ. Nagle mija ciÍ samoch?d jadπcy z duøπ prÍdkoúciπ. Wtem wprost pod jego ko≥a wybiega pies. Kierowca nawet nie próbuje zahamowa≤ i nie zatrzymuje siÍ, aby sprawdzi≤, czy zwierzÍ øyje. Co zrobisz – wiedzπc, øe twoi rodzice nigdy nie zgodzπ siÍ na psa w domu? • Naraøajπc siÍ na gniew rodziców zabierasz ciÍøko ranne zwierzÍ do domu • Odnosisz psa do najbliøszego schroniska i tam go zostawiasz • Przyprowadzasz zwierzÍ do swojej najlepszej przyjació≥ki – ona na pewno siÍ nim zajmie • Przechodzisz obok leøπcego na ulicy psa nie zwracajπc na niego uwagi. Przygotowa≥a Urszula Moskwa, studentka z Poznania Froy i Villy Sigmund – niezwykli poszukiwacze rtÍci RtÍ≤ stwarza najwiÍksze zagroøenia dla úrodowiska, których skutki odczuwalne sπ w odleg≥ej przysz≥oúci. Nie moøna jej zneutralizowa≤ w øadnym procesie chemicznym. Bakterie znajdujπce siÍ w glebie mogπ zmieni≤ ten trujπcy metal w jeszcze bardziej szkodliwy zwiπzek, metylek rtÍci, który kumuluje siÍ w ≥aÒcuchu pokarmowym. Jedynπ metodπ ochrony úrodowiska jest zabezpieczanie miejsc sk≥adowania rtÍci i jej odpadów. Dwa wyjπtkowe psy: owczarek niemiecki Froy i labrador Villy Sigmund z centrum szkolenia psów w Solleftea w Szwecji odegra≥y znaczπcπ rolÍ w walce przeciwko zanieczyszczeniom rtÍciπ. Przeszuka≥y one wszystkie szpitale, gabinety dentystyczne, zak≥ady przemys≥owe, szko≥y i uczelnie w Szwecji. Psy szybko wykry≥y obecnoú≤ rtÍci w zlewach, szczelinach pod≥ogi, zapomnianych butelkach, szafach laboratoryjnych i kolektorach úciekowych. Psy przeszukiwa≥y wiele miejsc dziennie. Øadne urzπdzenie techniczne nie daje takich moøliwoúci wykrywania rtÍci jak psi wÍch. W ciπgu trzech lat psy wykry≥y ponad trzy tony rtÍci, zaoszczÍdzajπc spo≥eczeÒstwu szwedzkiemu 20 mln koron, które naleøa≥oby wyda≤ na jej poszukiwania przy uøyciu konwencjonalnych metod. Poszukiwanie rtÍci jest dla psów ekscytujπca zabawπ, w której wspó≥zawodniczπ ze swoim opiekunem. Wspania≥e osiπgniÍcia psów wzbudzi≥y podziw spo≥eczeÒstwa i przyciπgnÍ≥y uwagÍ mediów. F 184 DO LEKCJI Psy i ludzie 1 Zdrowie i úrodowisko Czy øywnoú≤ zawsze jest zdrowa? autorzy: Jerzy Sadowski, Ma≥gorzata PodkaÒska Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody Zdrowa øywnoú≤ a bioøywnoú≤ 1-2 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna Produkty z supermarketu i sklepu z bioøywnoúciπ, duøy arkusz papieru, mazaki Biologia, chemia • Uúwiadomienie róønic pomiÍdzy bioøywnoúciπ a tzw. zdrowπ øywnoúciπ. • Kszta≥towanie postawy úwiadomego konsumenta. • Rozumienie pojÍ≤ i postaw ludzi wobec øywnoúci. Dyskusja, wystawa z degustacjπ, burza mózgów, obserwacje Wprowadzenie Dobrodziejstwo øywnoúci ekologicznej polega na tym, øe powstaje ona w sposób naturalny w nieskaøonym úrodowisku. Bez chemicznego wzbogacania jest ona bogata w sk≥adniki, które roúliny czy zwierzÍta pobierajπ z czystego úrodowiska. Nie wszystkie produkty spoøywcze okreúlane jako “zdrowa øywnoú≤” sπ jednoczeúnie øywnoúciπ ekologicznπ, bioøywnoúciπ. Róøne rodzaje øywnoúci uznawane powszechnie za zdrowe, na przyk≥ad ziarna zbóø i ich jak najmniej przetworzone postacie (kasze, p≥atki, mπki z pe≥nego przemia≥u) i ciemne pieczywo, owoce i warzywa, mleko i jego przetwory, miód, owoce i warzywa, wcale nie muszπ by≤ dla nas zbawienne, a wrÍcz przeciwnie, niekiedy mogπ by≤ truciznπ. Czy øywnoú≤ zawsze jest zdrowa? 185 1 Zdrowie i úrodowisko W øywnoúci pochodzenia roúlinnego, produkowanej na terenach zanieczyszczonych, po≥oøonych w sπsiedztwie uczÍszczanych dróg, oúrodków przemys≥owych, z upraw intensywnie nawoøonych i zabezpieczanych przed szkodnikami przy uøyciu pestycydów mogπ znajdowa≤ siÍ wch≥oniÍte przez roúliny metale ciÍøkie, nadmierna i nieroz≥oøona iloú≤ nawozów sztucznych, konserwanty i úrodki zabezpieczajπce przed zepsuciem. Przemys≥owe nastawienie hodowli i upraw, polegajπce na powszechnym stosowaniu dodatków antybiotyków i hormonów do pasz, zmianie sposobu øywienia zwierzπt hodowlanych (które zemúci≥o siÍ epidemiπ BSE i doprowadzi≥o praktycznie do zapaúci hodowli byd≥a miÍsnego w krajach Unii Europejskiej), prowadzeniu intensywnych upraw, nadmiernym nawoøeniu i opryskach; a ponadto opady kwaúnych deszczów, produkty emisji przemys≥owej i niskiej emisji, wszystko to odbija siÍ negatywnie na jakoúci øywnoúci, którπ spoøywamy. Dodatkowym, nie zbadanym jeszcze w skutkach zagroøeniem sπ roúliny i øywnoú≤ modyfikowana genetycznie, które zaczÍto produkowa≤ w celu rozwiπzania problemu braku øywnoúci. Przebieg zajÍ≤ ∆wiczenie 1. Zapoznaj uczniów z tekstem wprowadzenia. Zapytaj, czy obserwujπ wokó≥ siebie, w krÍgu najbliøszych, przejawy zainteresowania spoøywanπ øywnoúciπ, nie tylko z powodu smaku czy mody, ale zdrowia? Jak sπ motywowane takie dietetyczne wybory? ∆wiczenie 2. 186 1 2 Przeprowadü burzÍ mózgów na temat “Jestem tym, co jem – prawda czy fa≥sz?” Bierzcie pod uwagÍ nie tylko argumenty czysto fizyczne i wymierne, ale takøe filozoficzne i estetyczne oraz kulturowe. 3 Coraz szersze zainteresowanie jakoúciπ spoøywanej øywnoúci, rozbudzone przez zwolenników makrobiotyki i wegetarian z wyboru jako konsumentów warzyw, owoców i ziaren zbóø pod róønπ postaciπ, doprowadzi≥o do powstania lobby konsumenckich w wielu krajach i spowodowa≥o powstanie wielu gospodarstw produkujπcych øywnoú≤ wedle ekologicznych, úciúle okreúlonych standardów. Taka øywnoú≤ uzyskuje specjalny certyfikat pochodzenia i jakoúci; jest ona droøsza od powszechnie dostÍpnej w sklepach, ale spoøywajπc jπ moøemy mie≤ pewnoú≤, øe pochodzi ona z terenów ekologicznie Wyjaúnij uczniom co oznaczajπ terminy: • Organizmy modyfikowane genetycznie (GMO) i produkowana z nich øywnoú≤ (stanowiπ potencjalne zagroøenie dla úrodowiska i zdrowia konsumentów. Skutki úrodowiskowe i zdrowotne sπ jeszcze ma≥o poznane i mogπ by≤ w przysz≥oúci nieobliczalne, poniewaø tak naprawdÍ nikt nie jest w stanie przewidzie≤ nastÍpstw wprowadzenia GMO), • Makrobiotyka (sposób odøywiania siÍ oraz leczenia dietπ przez dostarczanie organizmowi zrównowaøonego poøywienia, oparty na produktach naturalnych – zboøach, warzywach i owocach jak najmniej przetworzonych i dostosowany indywidualnie dla potrzeb jednostki), • Wegetarianizm (jaroszyzm, jaroszostwo – rodzaj diety bezmiÍsnej, popartej 1. lub wymuszonej przes≥ankami natury zdrowotnej lub 2. z wyboru. Ta dieta wegetariaÒska rozpowszechni≥a siÍ w Europie i USA na fali zainteresowania filozofiami Wschodu, protestu przeciw cywilizacji Zachodu, rozwoju zainteresowania przyrodπ, rozwojem ruchów ekologicznych i powrotu do natury) • Weganizm (radykalna forma wegeterianizmu, odrzucajπca spoøywanie nie tylko miÍsa i ryb, ale równieø wszelkich pokarmów pochodzenia zwierzÍcego, takich jak mleko i jego przetwory, jaja, miód i kawior. Termin ten zosta≥ przyjÍty przez zwolenników tej formy jaroszostwa dla odróønienia od zwyk≥ych wegetarian. Weganie, zgodnie ze úcis≥π logikπ swoich przekonaÒ, nie noszπ futer ani skórzanej odzieøy i galanterii). Czy øywnoú≤ zawsze jest zdrowa? czystych i powsta≥a zgodnie z zasadami rolnictwa naturalnego, a wiec bez uøycia chemicznych nawozów oraz úrodków ochrony roúlin i nie zosta≥a ona zabezpieczona konserwantami ani wzbogacona sztucznie innymi dodatkami. W Polsce gwarancjπ wysokiej jakoúci bioøywnoúci jest znak ECOLAND umieszczony na opakowaniu. 1 Zdrowie i úrodowisko ∆wiczenie 3. 1 Ekosklep i supermarket. Przed zajÍciami podziel uczniów na dwie grupy. Uczniowie kaødej z grup niech kupiπ po jednej rzeczy, jakπ mieliby ochotÍ zjeú≤ (np. owoce, bu≥kÍ, batonik): w sklepie z bioøywnoúciπ i w zwyk≥ym sklepie. Urzπdücie w klasie dwa stoiska: “Ekosklep” i “Supermarket”. Niech kaøda z grup opowie o swoich wraøeniach z zakupów i postara siÍ umotywowa≤ wybór kupionego produktu. Porównajcie produkty wystawione w “Supermarkecie” i “Ekosklepie”, podzielcie siÍ artyku≥ami spoøywczymi. Jakie moøecie wyciπgnπ≤ wnioski? (W “Ekosklepie” sπ oferowane produkty moøe mniej atrakcyjne pod wzglÍdem estetycznym, ale za to z gwarancjπ, øe nie zawierajπ one chemicznych dodatków i pochodzπ z kontrolowanych upraw prowadzonych na terenach ekologicznie czystych). PamiÍtajcie o z≥otej zasadzie odøywiania: im øywnoú≤ jest mniej przetworzona, tym jest cenniejsza dla konsumenta. 2 Zasady øywienia i dietetyki zmieniajπ siÍ, czÍsto zalecenia dietetyczne zaleøπ od tego, kto sponsoruje ich badania. Bywajπ skrajne diety oparte wy≥πcznie na bia≥ku zwierzÍcym i diety oparte na ziarnach i owocach zbieranych i spoøywanych tylko wtedy, gdy same spadnπ na ziemiÍ. Proponujemy poniøej zasadÍ piramidy, z którπ zgadza siÍ wiÍkszoú≤ dietetyków. Jest to dieta, do której organizm ludzki przystosowa≥ siÍ na przestrzeni tysiπcleci. Dieta ta moøe by≤ stosowana z powodzeniem przez osoby zdrowe. Podstawπ diety powinno by≤ spoøywanie duøej iloúci ziaren w róønej postaci i ciemnego pieczywa z pe≥nego przemia≥u. Drugi poziom piramidy zajmujπ warzywa i owoce – surowe, pieczone, gotowane. Ze wzglÍdu na fakt, øe produkty pochodzenia roúlinnego stanowiπ generalnie podstawÍ diety wiÍkszoúci ludzi, bardzo istotne jest aby produkty te pochodzi≥y z jak najczystszych regionów i z kontrolowanych upraw. Na trzecim poziomie piramidy stojπ ex aequo produkty bia≥kowe - takie jak mleko i jego przetwory, jaja, miÍso oraz ryby i ich przetwory. Sam wierzcho≥ek piramidy zajmujπ s≥odycze i miód. Istniejπ takøe wspomagajπce elementy øywnoúci, takie jak zio≥a, przyprawy, sól. Ich zastosowanie zaleøy od indywidualnych wyborów, podyktowanych m.in. smakiem. Zaproponuj uczniom, aby przez 3 kolejne dni notowali, co jedzπ. Jak to siÍ ma do piramidy øywnoúciowej? Przypadki: POWSZECHNA TRUCIZNA – AZOTOX By≥ to úrodek owadobójczy, zawierajπcy jako substancjÍ biologicznie aktywnπ DDT (dichlorodifenylotrichloroetan), zwiπzek silnie trujπcy i bardzo trwa≥y, który kumuluje siÍ w glebie, wodzie, tkankach roúlin i zwierzπt. Z tego powodu zosta≥ wycofany z uøycia w latach 70. XX wieku. Po raz pierwszy uzyskano go w 1874 r., ale jego stosowanie jako úrodka owadobójczego – od 1939 r. – zawdziÍczamy szwajcarskiemu biochemikowi Paulowi H. Müllerowi, (za co otrzyma≥ on w 1948 r. NagrodÍ Nobla). W czasie II wojny úwiatowej uøywano go powszechnie przeciw wszom, pch≥om, moskitom i dla ochrony roúlin przed szkodnikami, a do lat 70. by≥ on jednym z najpowszechniej stosowanych úrodków do oprysków roúlin uprawnych. Czy øywnoú≤ zawsze jest zdrowa? 187 1 Zdrowie i úrodowisko Przypadki: GENY I KLONY Inøynieria genetyczna i klonowanie W latach 70. XX wieku opracowano techniki genetyczne rekombinowania poza organizmem odcinków DNA pochodzπcych z róønych organizmów i nastÍpnie wprowadzania ich do bakterii lub innych komórek. Metody te pozwalajπ uzyska≤ wielkπ liczbÍ kopii danego genu i ustali≤ dok≥adnie kolejnoú≤ nukleotydów w genie jak i przeúledzi≤ budowÍ bia≥ka kodowanego przez dany gen. Transgeniczne organizmy uzyskuje siÍ przez wprowadzanie obcych genów do komórek rozrodczych. W ten sposób komórki te trafiajπ do wszystkich komórek organizmu. Z praktycznych zastosowaÒ inøynierii genetycznej naleøy wymieni≤ produkcjÍ cennych leków pochodzenia zwierzÍcego, terapiÍ genowπ (wprowadzanie do niektórych komórek pacjenta genu, którego brak jest przyczynπ choroby), transgeniczne odmiany roúlin o wartoúciowych cechach uøytkowych, które mia≥y rozwiπza≤ problem g≥odu na úwiecie. Inøynieria genetyczna wzbudza≥a i wzbudza wiele wπtpliwoúci i obaw. Moøe ona np. prowadzi≤ do lekkomyúlnego tworzenia potworów; nieostroøne manipulowanie genami moøe wywo≥a≤ powstanie nowych, niebezpiecznych zarazków. Groüne dla cz≥owieka i úrodowiska kombinacje genów mogπ wymknπ≤ siÍ spod kontroli i rozprzestrzeni≤ w przyrodzie. Próby tworzenia transgenicznych ludzi sπ niedopuszczalne ze wzglÍdów etycznych. Kiedy inøynieria genetyczna sta≥a siÍ praktycznπ moøliwoúciπ, grupa wybitnych uczonych og≥osi≥a roczne memorandum dla rozwaøenia niebezpieczeÒstw. NastÍpnie uzgodniono zbiór regu≥, poczπtkowo przyjÍtych dobrowolnie przez naukowców, a nastÍpnie w wielu krajach w jakiejú formie zabezpieczonych prawnie. Klonowanie ssaków i przypadek sklonowanej w 1996 r. owcy Dolly wstrzπsnπ≥ opiniπ publicznπ. Znaczna czÍú≤ miÍdzynarodowej opinii przerazi≥a siÍ prze≥amaniem bariery genetycznej i perspektywπ klonowania ludzi, uwaøajπc je za niemoralne i sprzeczne z prawem boskim. W listopadzie 1997 r. wszystkie paÒstwa cz≥onkowskie UNESCO zobowiπza≥y siÍ do niestosowania praktyk genetycznych, mogπcych deformowa≤ gatunek ludzki. Genom (zespó≥ czynników dziedzicznych czyli genów, charakterystyczny dla pewnej grupy organizmów) cz≥owieka zosta≥ podniesiony tπ deklaracjπ do rangi dziedzictwa ludzkoúci. Sygnatariusze deklaracji zobowiπzali siÍ zrezygnowa≤ z klonowania ludzi i modyfikowania genów przekazywanych nastÍpnym pokoleniom. W 1998 r. w Paryøu przedstawiciele 19 paÒstw Rady Europy podpisali dokument zapobiegajπcy klonowania ludzi. Jest to protokó≥ dodatkowy do konwencji RE o prawach cz≥owieka i biomedycynie (tzw. Konwencja z Oviedo). W≥adys≥aw KopaliÒski, S≥ownik wydarzeÒ, pojÍ≤ i legend XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. 188 Czy øywnoú≤ zawsze jest zdrowa? 1 Prawa obywatelskie Co kaødy moøe zrobi≤ dla ochrony úrodowiska autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Materia≥y Przedmioty Cele Metody W demokratycznym spo≥eczeÒstwie ludzie majπ prawo dostÍpu do informacji i udzia≥u w procesach podejmowania decyzji dotyczπcych úrodowiska. 2 godziny lekcyjne Dowolna Sala lekcyjna Odtwarzacz wideo, film “Seks, siarka i przemys≥ rybny” Wiedza o spo≥czeÒstwie, lekcje wychowawcze Uúwiadomienie uczniom ich prawa do udzia≥u w procesach decyzyjnych, dotyczπcych zagadnieÒ úrodowiska Dyskusja, “burza mózgów”, przedstawienie Wprowadzenie Nie musisz zajmowa≤ siÍ zawodowo ochronπ úrodowiska. Moøesz by≤ urzÍdnikiem, biznesmenem, nauczycielem, kierowcπ autobusu, kelnerem lub uczniem. Ty, podobnie, jak wszyscy inni mieszkaÒcy Ziemi øyjecie w úrodowisku, którego stan oddzia≥ywuje na wasze zdrowie, zdolnoú≤ wykonywania pracy czy wraøenia estetyczne. W 1998 roku w Aarhus (Dania) zosta≥a podpisana konwencja o dostÍpie do informacji, spo≥ecznym udziale w procesach podejmowania decyzji o úrodowisku i jego ochronie. Co kaødy moøe zrobi≤ dla ochrony úrodowiska 189 1 Prawa obywatelskie Konwencja ta jest narzÍdziem w rÍkach spo≥eczeÒstwa w jego wysi≥kach zmierzajπcych do wypracowania i wdroøenia odpowiedniej polityki ekologicznej paÒstwa. Konwencja zapewnia równieø równowagÍ i zaufanie spo≥eczeÒstwa do w≥adz, dajπc obywatelom pewnoú≤, øe ich g≥os ma decydujπce znaczenie w podejmowanych decyzjach. Konwencja z Aarhus gwarantuje trzy podstawowe prawa: • prawo dostÍpu do informacji, • prawo udzia≥u w procesach decyzyjnych, • prawo dochodzenia sprawiedliwoúci w kwestiach dotyczπcych úrodowiska. Przebieg zajÍ≤ 1 Masz prawo wiedzie≤ Wyjaúnij uczniom, øe w demokratycznym spo≥eczeÒstwie wszyscy majπ prawo dostÍpu do informacji o úrodowisku. Przez wiele lat tak stan úrodowiska, jak i konsekwencje jego zanieczyszczenia dla zdrowia i øycia mieszkaÒców by≥y zachowywane w tajemnicy. Obecnie w wiÍkszoúci krajów europejskich obowiπzujπ prawne gwarancje dostÍpu do tego rodzaju informacji. Co wiÍcej, rzπdy sπ odpowiedzialne za u≥atwianie tego dostÍpu. Poproú ucznia, aby przedstawi≥ sytuacjÍ opisanπ w tekúcie przypadku Zanieczyszczenia úrodowiska nie znajπ granic na stronie 192. 2 Wyjaúnij uczniom, øe zgodnie z konwencjπ z Aarhus, w≥adze lokalne majπ obowiπzek w ciπgu miesiπca udostÍpni≤ dr Majewskiej posiadane informacje na temat iloúci i rodzaju emisji z fabryk na danym terenie. Jeúli nie dysponujπ tymi danymi, muszπ skierowa≤ osobÍ pytajπcπ do innych instytucji, które posiadajπ takie informacje. Niestety, istnieje wiele wyjπtków od tych zasad: w≥adze mogπ odmówi≤ udostÍpnienia informacji ze wzglÍdu na bezpieczeÒstwo kraju lub zobowiπzania miÍdzynarodowe. Jednak w kaødym przypadku, dr Majewska musi otrzyma≤ odpowiedü wraz z informacjπ, øe jeúli nie czuje siÍ usatysfakcjonowana otrzymanymi wyjaúnieniami, moøe wystπpi≤ na drogÍ sπdowπ. W przypadku paÒstw sπsiadujπcych, Konwencja gwarantuje prawo dostÍpu do informacji, jeúli oba kraje podpisa≥y stosowny dokument. Konwencja gwarantuje prawo dostÍpu do informacji wszystkim osobom i organizacjom, bez wzglÍdu na narodowoú≤, obywatelstwo czy miejsce zamieszkania. W≥adze lokalne sπ zobowiπzane gromadzi≤ dane o úrodowisku dla informacji i ochrony zdrowia obywateli. Informacje te majπ by≤ co pewien czas upowszechniane poprzez lokalne úrodki przekazu. Wydawanie biuletynów zawierajπcych informacje o úrodowisku i codzienna informacja w radio o stanie úrodowiska powinny sta≤ siÍ powszechnπ praktykπ w≥adz lokalnych i centralnych. 3 Prawo uczestnictwa Wyjaúnij uczniom, øe w przesz≥oúci istnia≥o wiele przyczyn natury politycznej, gospodarczej czy spo≥ecznej, które uniemoøliwia≥y powszechny udzia≥ spo≥eczeÒstwa w procesach podejmowania decyzji o úrodowisku. Dziú zasada udzia≥u spo≥ecznego jest jednym z podstawowych za≥oøeÒ zrównowaøonego rozwoju, gdyø pozwala on podejmowa≤ decyzje, odpowiadajπce realnym potrzebom mieszkaÒców i úrodowiska. Obywatele i organizacje spo≥eczne powinny mie≤ moøliwoú≤ wyraøania swej opinii odnoúnie decyzji majπcych wp≥yw na 190 Co kaødy moøe zrobi≤ dla ochrony úrodowiska úrodowisko, a w≥adze sπ zobowiπzane te opinie uwzglÍdni≤ przy podejmowaniu decyzji. 1 Prawa obywatelskie Poproú nastÍpnego ucznia, aby przedstawi≥ sytuacjÍ opisanπ w tekúcie Inwestycje a gospodarstwo na stronie 192. 4 Wyjaúnij uczniom, øe w przypadku planowania inwestycji zwiπzanych z wytwarzaniem energii, przemys≥em chemicznym czy metalurgicznym, zagospodarowaniem odpadów, budowπ zapór i dróg, z górnictwem itd., w≥adze sπ zobowiπzane do przeprowadzenia konsultacji spo≥ecznych. W tym celu w≥adze muszπ og≥osi≤ publicznie swoje plany, rozpowszechniajπc informacje w przystÍpnej formie i w odpowiednim terminie, który gwarantuje wystarczajπcπ iloú≤ czasu na przedstawienie uwag i opinii. Informacja ta powinna zawiera≤ ocenÍ przewidywanego wp≥ywu planowanej inwestycji na úrodowisko. Ten rodzaj dokumentu nosi nazwÍ Oceny Oddzia≥ywania na årodowisko (OOå). Co wiÍcej, w≥adze majπ obowiπzek przeprowadzenia publicznej debaty na ten temat w miejscu i w czasie ustalonym z wyprzedzeniem i umoøliwiajπcym wziÍcie udzia≥u wszystkim zainteresowanym. Oczywiúcie debata taka musi mie≤ miejsce przed podjÍciem decyzji. W≥adze, podejmujπc decyzjÍ, muszπ rozwaøy≤ wszystkie zastrzeøenia, jakie zosta≥y przedstawione w procesie konsultacji. Decyzja powinna mie≤ najszersze spo≥eczne poparcie i zak≥ada≤ minimalny wp≥yw projektowanej inwestycji na zdrowie mieszkaÒców i stan úrodowiska. Udzia≥ spo≥eczny wymagany jest nie tyko w przypadku sporzπdzania planów inwestycji, ale równieø przy opracowywaniu planów rozwoju, strategii dzia≥aÒ czy polityki úrodowiskowej. 5 Wyjaúnij uczniom, øe w celu egzekwowania prawa dostÍpu do informacji i udzia≥u w procesach decyzyjnych dotyczπcych úrodowiska, obywatele zostali wyposaøeni w jeszcze jedno prawo: do odwo≥ania siÍ od niew≥aúciwej decyzji do organów administracji paÒstwowej lub dochodzenia na drodze prawnej swoich racji. O ile obywatele uwaøajπ, øe ich prawo dostÍpu do informacji lub moøliwoú≤ udzia≥u w procesie decyzyjnym zosta≥y ograniczone, majπ prawo dochodzenia sprawiedliwoúci w sπdzie. W takim przypadku w≥adze majπ obowiπzek spowodowa≤, by procedura sπdowa by≥a bezp≥atna lub niezbyt kosztowna. 6 Zaproú uczniów do udzia≥u w scence przedstawionej na stronie 192. (Przedyskutuj z nimi z wyprzedzeniem role, zainspiruj ich wyobraüniÍ i zdolnoú≤ improwizacji). Po przedstawieniu przedyskutujcie róøne stanowiska i spróbujcie stworzy≤ plan dzia≥ania. 7 Niech wszyscy odpowiedzπ na pytanie: “W jaki sposób kaødy moøe ochroni≤ úrodowisko?”, a nastÍpnie omówcie wspólnie róøne punkty widzenia. Kontynuacje Obejrzyjcie film “Seks, siarka i przemys≥ rybny” ZachÍ≤ uczniów, aby w≥πczyli swoje rodziny do dyskusji na tematy poruszane na lekcji. Niech uczniowie postarajπ siÍ znaleü≤ podobne sytuacje i zdarzenia w waszym regionie. Co kaødy moøe zrobi≤ dla ochrony úrodowiska 191 Prawa obywatelskie Karta pracy Zanieczyszczenia úrodowiska nie znajπ granic Dr Majewska pracuje w ma≥ym przygranicznym mieúcie, po≥oøonym w sπsiedztwie fabryki chemicznej. Przez wiele lat dok≥adnie bada≥a stan zdrowia swoich pacjentów. Dr Majewska twierdzi: “W wyniku obserwacji stwierdzi≥am zaleønoú≤ pomiÍdzy dolegliwoúciami alergicznymi moich pacjentów i zanieczyszczeniem úrodowiska, powodowanym przez fabrykÍ. Wiadomoú≤ o planach rozszerzenia zakresu produkcji i rozwoju fabryki wywo≥a≥a niepokój mieszkaÒców. PragnÍ≥am im pomóc, jednak chcπc przedstawi≤ dok≥adniejsze wnioski, musia≥am uzyska≤ dostÍp do informacji o rodzaju i iloúci emisji pochodzπcych z fabryki do úrodowiska. Co wiÍcej, w sπsiednim paÒstwie, tuø przy granicy, dzia≥a równieø fabryka, której emisje docierajπ na teren naszego miasta. Zwróci≥am siÍ zatem o udostÍpnienie mi informacji o nich. W odpowiedzi w≥adze po drugiej stronie granicy odmówi≥y mi dostÍpu do informacji twierdzπc, øe jestem obywatelem innego paÒstwa. Nie rozumiem, jakie znaczenie ma przynaleønoú≤ paÒstwowa, skoro zanieczyszczenia úrodowiska nie znajπ granic.” Inwestycje a gospodarstwo Rodzina paÒstwa Kalinowskich prowadzi gospodarstwo rolne po≥oøone blisko drogi. Chcieliby rozwinπ≤ hodowlÍ, jednak ostatnio dotar≥y do nich informacje o takich planach inwestycji na tym terenie, które wzbudzi≥y ich niepokój. Pan Kalinowski mówi: “Obawiam siÍ rozmiarów i tempa inwestycji. Niewiele juø zosta≥o ze spokojnej, wiejskiej drogi. Obecnie planuje siÍ rozbudowÍ tej drogi dla potrzeb szybkiego ruchu. Spowoduje to znaczne zwiÍkszenie ruchu samochodów, a co zatem idzie poziomu ha≥asu i wzrostu zanieczyszczeÒ, które niewπtpliwie bÍdπ mia≥y negatywny wp≥yw na jakoú≤ mojej hodowli”. “Plany budowy linii wysokiego napiÍcia sπ równieø niepokojπce” – dodaje pani Kalinowska – “S≥ysza≥am, øe fale elektromagnetyczne oddzia≥ywujπ negatywnie na zdrowie ludzi i zwierzπt. Powodujπ równieø zahamowanie wzrostu roúlin. Co stanie siÍ z naszym gospodarstwem?” Scenka Micha≥, Anna, Barbara i Jacek sπ cz≥onkami organizacji ekologicznej. Ostatnio dowiedzieli siÍ o planach zwiπzanych z rozwojem ich miasta. Czwórka przyjació≥ zebra≥a siÍ wiÍc, aby przedyskutowa≤ sytuacjÍ. Role: Micha≥ – Micha≥ twierdzi, øe w≥adze lokalne w ich mieúcie planujπ wydanie pozwolenia na budowÍ fabryki, produkujπcej úrodki ochrony roúlin, zlokalizowanej w pobliøu parku miejskiego. Budzi to powaøne zastrzeøenia ze wzglÍdu na fakt, øe park jest miejscem wypoczynku wielu mieszkaÒców. Micha≥ jest zdecydowanie przeciwny budowie fabryki. Anna – Anna obawia siÍ o wp≥yw emisji z fabryki na zdrowie dzieci bawiπcych siÍ w parku i ich matek. Jest zdecydowanie przeciwna budowie. Barbara – Barbara broni racji autorów projektu. Ich region ma charakter rolniczy. Budowa fabryki doprowadzi do zmniejszenia kosztów produkcji roúlin, a w efekcie do obniøenia cen øywnoúci. Ponadto da moøliwoú≤ stworzenia nowych miejsc pracy. Ojciec Barbary w≥aúnie poszukuje pracy. Barbara nalega, aby znaleü≤ bardziej praktyczne rozwiπzanie problemu. Jacek – Jacek przekazuje informacje na temat moøliwoúci wypadków podczas produkcji pestycydów. Z drugiej strony obawia siÍ bra≤ udzia≥ w jakichkolwiek akcjach protestacyjnych, poniewaø jego rodzina prowadzi sklep w lokalu wynajÍtym od w≥adz miasta. Jego stanowisko jest dwuznaczne. 192 DO LEKCJI Co kaødy moøe zrobi≤ dla ochrony úrodowiska 1 Nasza Ziema w przysz≥oúci Pokonywanie problemów – zrównowaøony rozwój autor: Kliment Mindjov Myúl przewodnia Czas trwania Pora roku Miejsce Ochrona úrodowiska musi by≤ postrzegana jako integralna czÍú≤ kaødego procesu rozwoju. Obecne i przysz≥e pokolenia majπ prawo do øycia w harmonii z przyrodπ. 1 godzina lekcyjna Dowolna Sala lekcyjna Materia≥y Przedmioty Cele Metody Geografia, wiedza o spo≥czeÒstwie • Przedstawienie uczniom podstawowych zasad zrównowaøonego rozwoju. • Przedyskutowanie róønych przypadków zrównowaøonego rozwoju. Dyskusja, burza mózgów Wprowadzenie Konferencja ONZ w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku by≥a wielkim wydarzeniem: w spotkaniu uczestniczy≥y g≥owy paÒstw, przedstawiciele rzπdów wielu krajów, organizacje miÍdzynarodowe i liczne organizacje pozarzπdowe. Konferencja dowiod≥a, øe ludzkoú≤ nie moøe juø d≥uøej traktowa≤ úrodowiska i rozwoju jako dwóch odrÍbnych zagadnieÒ. Deklaracja z Rio zawiera podstawowe wytyczne, na których winny opiera≤ siÍ przysz≥e decyzje i polityka rzπdów. Pokonywanie problemów – zrównowaøony rozwój 193 1 Nasza Ziema w przysz≥oúci 179 paÒstw – uczestników konferencji przyjÍ≥o ogólnoúwiatowy program Agenda 21 wieku, lub w skrócie Agenda 21. Jest to program dzia≥aÒ na kolejne stulecie, który ma doprowadzi≤ do osiπgniÍcia dwóch celów: wysokiej jakoúci úrodowiska i stabilnej gospodarki wszystkich krajów úwiata. Ten historyczny dokument obejmuje wszystkie aspekty zrównowaøonego rozwoju. Na åwiatowym Forum w Rio przyjÍto 5 waønych dokumentów miÍdzynarodowych: • DeklaracjÍ z Rio de Janeiro – årodowisko i Rozwój, • AgendÍ 21 – úwiatowy program osiπgniÍcia zrównowaøonego rozwoju • DeklaracjÍ zasad gospodarowania, ochrony i zrównowaøonego rozwoju wszystkich typów lasów • KonwencjÍ ramowa ONZ o zmianach klimatu • KonwencjÍ o bioróønorodnoúci Przebieg zajÍ≤ 1 Wyjaúnij, øe przyroda ma unikatowπ zdolnoú≤ do odnawiania swoich zasobów, a dzia≥ania wspó≥czesnego cz≥owieka brutalnie niszczπ równowagÍ, ustalonπ na przestrzeni tysiÍcy lat. Podaj uczniom przyk≥ady ekosystemów, w których zaburzenie równowagi przyczyni≥o siÍ do ich zniszczenia. Wykorzystaj przyk≥ady ze studiów Przypadków 1 i 2 zamieszczonych na nastÍpnej stronie. 2 Przedstawiajπc studium przypadku dotyczπce Wyspy Wielkanocnej, podkreúl, øe jest to przyk≥ad odosobnionego ekosystemu, zniszczonego przez cz≥owieka w wyniku szybkiego wzrostu populacji ludzkiej i nadmiernego zuøycia zasobów, czyli w wyniku przekroczenia naturalnych moøliwoúci regeneracji ekosystemu. 3 Studium przypadku dotyczπce norweskich úledzi, przedstawia ekosystem odciÍty od reszty oceanów úwiatowych. Odnowa populacji úledzi sta≥a siÍ moøliwa dopiero po przedsiÍwziÍciu przez rzπd norweski odpowiednich úrodków zaradczych i wprowadzeniu zakazu po≥owów. 4 5 Przeprowadü burzÍ mózgów – czy uczniowie znajπ podobne historie z w≥asnego regionu lub innej czÍúci úwiata. Przedyskutujcie je wspólnie. Przedstaw g≥ówne zasady zrównowaøonego rozwoju zamieszczone na stronie 196. Przedyskutujcie dok≥adnie kaødπ z nich. Podkreúl, øe: zrównowaøony rozwój oznacza korzystanie z zasobów naturalnych w taki sposób, by mog≥y siÍ one regenerowa≤ i aby przysz≥e pokolenia mia≥y takie same moøliwoúci øycia jak obecne. Kontynuacje Poproú uczniów, by przedyskutowali ze swoimi rodzicami przedstawione przypadki i spróbowali znaleü≤ lokalne przyk≥ady niezrównowaøonego wykorzystania zasobów naturalnych. Poszukaj innych materia≥ów dotyczπcych zrównowaøonego rozwoju (np. popularnego opracowania dokumentów z Konferencji w Rio de Janeiro czy teø strategii zrównowaøonego rozwoju waszej miejscowoúci znanego jako Lokalna Agenda 21). 194 Pokonywanie problemów – zrównowaøony rozwój Nasza Ziema w przysz≥oúci Karta pracy Studia przypadków Przypadek 1 – Wyspa Wielkanocna Wyspa Wielkanocna leøy na Ocenie Spokojnym, oko≥o 3200 km na zachód od Ameryki Po≥udniowej. Pierwszymi osadnikami, którzy dotarli do niej oko≥o piÍtnastu wieków temu, byli Polinezyjczycy. Na wyspie panowa≥ suchy klimat, ale na jego polepszenie wp≥ywa≥a obecnoú≤ lasów, stanowiπcych pu≥apkÍ dla wody, zatrzymujπcych jπ na danym terenie. 7 tysiÍcy mieszkaÒców wyspy øy≥o w ma≥ych wsiach, uprawiajπc ziemiÍ, hodujπc ptactwo, ≥owiπc ryby. Dziedzictwo tej kultury moøemy podziwia≤ w postaci ogromnych 8-metrowych posπgów z obsydianu, które mieszkaÒcy wyspy przemieszczali, uøywajπc pni drzew jako úrodka transportu. Zanim w XVII wieku dotarli tam europejscy osadnicy, kamienne posπgi, znane jako Moai, stanowi≥y tylko niewielkπ pozosta≥oú≤, tak kiedyú imponujπcej cywilizacji – cywilizacji, która upad≥a w ciπgu zaledwie kilku dziesiÍcioleci. Upadek tego spo≥eczeÒstwa zosta≥ spowodowany przez nadmierne wykorzystanie ograniczonych zasobów naturalnych wyspy. W miarÍ jak ros≥a populacja wyspy, jej mieszkaÒcy wycinali coraz wiÍksze po≥acie lasów, przekszta≥cajπc je w tereny uprawne. Drewna uøywano do ogrzewania i do budowy domów oraz ≥odzi, a takøe do celów religijnych (transport kamiennych posπgów Moai). W historii wyspy by≥ taki okres, øe z jej powierzchni ca≥kowicie zniknÍ≥y drzewa. Zabrak≥o drewna do budowy nowych ≥odzi, na skutek czego zaczÍ≥o brakowa≤ øywnoúci. Zniszczenie lasów doprowadzi≥o do erozji gleby i spowodowa≥o problemy z wyøywieniem mieszkaÒców wyspy. Ludzie stopniowo przenosili siÍ do jaskiÒ. Pojawi≥y siÍ konflikty, powróci≥o niewolnictwo, a niektórzy ludzie, aby przeøy≤, stali siÍ kanibalami. Przypadek 2 – Norweskie úledzie Do lat 50. po≥owy úledzi w Norwegii nie przekracza≥y moøliwoúci regeneracji ich populacji. Jednakøe na poczπtku lat 60. firmy po≥owowe postanowi≥y gwa≥townie zwiÍkszy≤ po≥owy. Po kilku latach ryby znik≥y, co spowodowa≥o upadek tej ga≥Ízi norweskiego przemys≥u. W latach 70. po≥owy úledzi zosta≥y oficjalnie zakazane i dopiero wtedy populacja úledzi zaczÍ≥a siÍ powoli odnawia≤. DO LEKCJI Pokonywanie problemów – zrównowaøony rozwój 195 Nasza Ziema w przysz≥oúci Karta pracy G≥ówne zasady zrównowaøonego rozwoju (Deklaracja z Rio de Janeiro – årodowisko i Rozwój, 1992 r.) • Kaødy ma prawo do øycia w harmonii z przyrodπ. • Obecne i przysz≥e pokolenia majπ do tego takie samo prawo. • Ochrona úrodowiska musi by≤ postrzegana jako integralna czÍú≤ kaødego procesu rozwoju. • Kaødy kraj ma prawo do korzystania z w≥asnych zasobów naturalnych, nie naruszajπc stanu úrodowiska poza swoimi granicami. • Zanieczyszczajπcy musi zadoú≤uczyni≤ za poczynione szkody. Obowiπzuje zasada “zanieczyszczajπcy p≥aci”. • Dzia≥alnoú≤ gospodarcza powinna by≤ po≥πczona z zasadπ stosowania úrodków zaradczych, majπcych na uwadze ochronÍ úrodowiska. • PaÒstwa powinny wspó≥pracowa≤ w dziedzinie ochrony úrodowiska. • Zniesienie biedy i nierównoúci standardów jakoúci øycia w róønych czÍúciach úwiata stanowi integralnπ czÍú≤ zrównowaøonego rozwoju. • PaÒstwa powinny ograniczy≤ niezrównowaøone, szkodliwe dla úrodowiska sposoby produkcji oraz konsumpcjÍ i prowadzi≤ odpowiedniπ politykÍ demograficznπ. • Najbardziej skutecznym sposobem rozwiπzywania problemów úrodowiskowych jest zaangaøowanie w to wszystkich zainteresowanych grup spo≥ecznych. PaÒstwa powinny zachÍca≤ swoich obywateli do úwiadomego uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji i wspiera≤ ich w tym. • PaÒstwa powinny opracowa≤ i wprowadzi≤ w øycie skuteczne prawo ochrony úrodowiska. • W ochronÍ úrodowiska muszπ by≤ zaangaøowane wszystkie grupy spo≥eczne. • Pokój, rozwój i ochrona úrodowiska sπ od siebie wzajemnie zaleøne i nierozdzielne. 196 DO LEKCJI Pokonywanie problemów – zrównowaøony rozwój
