zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej
Transkrypt
zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie KWARTALNIK 3 (49) / 2015 RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL Prof. prof.: Kazimierz WORWA – przewodniczący, Maciej TANAŚ – sekretarz, Jewgenij BABOSOW, Olga BAŁAKIRIEWA, Henryk BEDNARSKI, Ramiro Délio BORGES de MENESES, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER, Diter GREY, Janusz GUDOWSKI, Dietmar JAHNKE, Tatiana JEFIMIENKO, Mariusz JĘDRZEJKO, Norbert KANSWOHL, Henryk KIRSCHNER, Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK, Vladimir KRĈMERY, Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbigniew LANDAU, Ella LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Kiyokazu NAKATOMI, Witalij PRAUDE, Michaił ROMANIUK, Jurij S. RUDENKO, Władimir SUDAKOW, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WARNALIJ, Nonna ZINOWIEWA ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITIONAL TEAM Zdzisław SIROJĆ – redaktor naczelny, Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA – zastępca redaktora naczelnego, Maciej DĘBSKI – zastępca redaktora naczelnego, Izabela ŻABIŃSKA – sekretarz redakcji, Jerzy CHORĄŻUK, Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Krzysztof KANDEFER, Jurij KARIAGIN, Gustaw KONOPACKI, Edyta ŁYSZKOWSKA, Maciej SMUK, Magdalena WOŹNICZKO, Agnieszka ZIELIŃSKA REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATIC EDITORS Prof. prof.: Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Mariusz JĘDRZEJKO, Zbigniew KRAWCZYK, Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ REDAKTORZY STATYSTYCZNI / STATISTICAL EDITORS Prof. Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGES EDITORS Jęz. pol. – Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, Katarzyna TOMASIŃSKA, jęz. ang – Małgorzata CZAPLEJEWICZ-KOŁODZIŃSKA, Małgorzata ŻYCKA, Marcin ŁĄCZEK, jęz. ang., ros. i ukr. – Susanna KITAJEWA, jęz. ang i hiszp. – Franciszek BIAŁY, jęz. ang., hiszp. i port. – Ramiro Délio BORGES de MENESES, jęz. ang. i franc. – Anna PENKOWSKA, jęz. ros. i białorus. – TAMARA JAKOWUK, jęz. niem. – Barbara KAZUBEK, jęz. ukr. – Jurij KARIAGIN, jęz. słow. i cz. – Ivan BALAŽ REDAKTOR TECHNICZNY / TECHNICAL EDITORS Adam POLKOWSKI, [email protected] DRUK I OPRAWA / PRINTERING AND BINDING Sowa Sp. z o.o. 01-209 Warszawa, ul. Hrubieszowska 6a tel./fax /22/ 431 81 50; e-mail: [email protected] WYDAWCA / PUBLISHER Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie 03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25 tel./fax /22/ 814 37 78; e-mail: [email protected] © Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną /The paper version of the journal is the initial release/ Nakład 50 egzemplarzy ISSN 1897-2500 Spis treści / Contents ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA DISSERTATIONS‒ ARTICLES ‒ STUDIES Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK ............................................................................ 9 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях Subjective factor in ensuring sustainable development in the conditions of the present Subiektywny czynnik zapewnienia stałego rozwoju w warunkach współczesności Gabriela MAJCHROWSKA, Kamil TOMKIEWICZ.............................................................. 35 Wartości i środki w strategii nadrzędnej i podrzędnej Values and measures in the strategy overriding and subordinate Wasyl TUROK .................................................................................................................................. 45 Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state Handel ludźmi na Ukrainie: wstępne warunki kształtowania się nowoczesnego państwa Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC .................................................................. 61 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania Income tax and equality and fairuess of taxation Wiktor P. ZWONAR ....................................................................................................................... 87 Якість життя як соціально-економічна система Life quality as a socio-economic system Jakość życia jako system społeczno-ekonomiczny 4 Spis treści / Contents Aleksiej POZNIAK ........................................................................................................................ 101 Взаимоотношения мигрантов и местного населения в Украине как интеграционный фактор Relations between migrants and the local population in Ukraine as a factor of integration Stosunki między migrantami i miejscową ludnością na Ukrainie jako czynnik integracji Slavomír DOLINSKÝ ................................................................................................................... 115 Prevod podniku a európske pracovné právo Transfer of the undertaking and European labour law Pojęcie przedsiębiorstwa a europejskie prawo pracy Olena G. DIDKIWŚKA ............................................................................................................... 127 Особливості адаптації молоді України до сучасного ринку праці Specyfika adaptacji ukraińskiej młodzieży do współczesnego rynku pracy The specificity of the adaptation of Ukrainian youth to the modern labour market Larisa G. BOGUSZ ........................................................................................................................ 139 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи Increasing the efficiency of the education system in Ukraine: achievements, problems, prospects Zwiększenie efektywności funkcjonowania systemu oświaty Ukrainy: osiągnięcia, problemy, perspektywy Galina W. PIŃKOWSKA ............................................................................................................. 157 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону Trails improve organizational-economic mechanism to ensure the cultural development of the region’s environment Drogi doskonalenia organizacyjno-ekonomicznego mechanizmu zapewnienia rozwoju kulturalnego środowiska regionu Spis treści / Contents 5 Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI ................................................................................... 175 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego Mundial as a holiday. Educational and integrative aspects of the media events Marlena PIEKUT ........................................................................................................................... 199 Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej Consumer behavior in the market of tourist services in the Europecan Union Tatiana M. KOTENKO ............................................................................................................... 215 Розвиток рекреації та туризму в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України Recreation and tourism development in the context of ensuring the humanistic development of Ukraine Rozwój rekreacji i turystyki w kontekście zapewnienia humanistycznego rozwoju Ukrainy Agnieszka MACIĄG ...................................................................................................................... 229 Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego Economization functions of compensation in tourist services – results of pilot study Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ ............................................................................................... 245 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych Identity hotel brands on the example of the historical hotels Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ ............................. 263 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie Conditions for medical tourism development in the region 6 Spis treści / Contents Anna SAMMEL, Adam SAMMEL ............................................................................................. 289 Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski Traditional food products as element of touristic promotion of Poland Piotr DOMINIK............................................................................................................................. 305 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny Gastronomy as a tourist product influences on regional development Blanka GOSIK, Maria PIECH..................................................................................................... 325 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki The influence of business tourism on the development of the city and the municipality of Tomaszów Mazowiecki Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals ............................. 345 Informacje dla autorów / Information for Authors ................................................... 347 ROZPRAWY ARTYKUŁY STUDIA DISSERTATIONS ARTICLES STUDIES ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 9-33] ISSN 1897-2500 Jurij O. KARIAGIN Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki (Ukraina) Jelena K. JAKIMCZUK Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina) Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях Постановка проблемы. Обеспечения экономического роста всегда имели важное значение в теории и практике человеческого общества. В рамках существующей цивилизационной модели именно экономический рост признается критерием поступательного развития всего человечества и каждой страны. Высокие или низкие темпы роста ВВП служат индикатором здоровья народного хозяйства всех стран. О высоких темпах роста говорят как о выдающемся достижении, низкие темпы свидетельствуют о неблагополучии в экономике страны и мира. Узость такого подхода доказана проведенными во второй половине XXвека научными исследованиями совокупности факторов, определяющих состояние экономики и социальной жизни человеческого сообщества. Ученые и политики пришли к выводу, что безудержный экономический рост на существующей технологической основе может привести мир к катастрофе, угрожающей самому существованию человека. 10 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях Во-первых, при сохранении тех же воспроизводственных условий в ближайшей производства. перспективе Во-вторых, может быть исчерпана преобладающие ресурсная сегодня основа технологии и общественные отношения ведут общество к экологической катастрофе. В-третьих, не меньшими потрясениями грозит усиливающееся социальное расслоение в странах и в мире целом. Осознание угрозы пришло не сразу. Нельзя сказать, что об этом не думали и не писали раньше. Экологические и связанные с ними проблемы поднимались учеными мира постоянно. Но в основном речь шла о фундаментальных научных исследованиях, до поры отдаленных от практической реализации. Нельзя не вспомнить труды украинского великого ученого В.И. Вернадского, его учение о ноосфере, значительно опередившее свое время. Ноосфера ‒ по мнению ученого ‒ это гармонично преобразованные научной мыслью отношения между людьми, между природой и обществом, органическими и неорганическими, сознательными и бессознательными силами мира. Создание ноосферы немыслимо без уяснения этнических и правовых сторон верховенства человеческого разума, принимающего на себя миссию определять развитие мира, направлять и регулировать его движение. Разум человека, его научная мысль, по мнению В.И. Вернадского, призваны спасти человечество от гибели. Ученые и политики обращаются к мировому сообществу с призывом совместными усилиями предотвратить возможный и вполне реальный коллапс. Призыв был воспринят с пониманием и достаточно скоро начинают предприниматься практические шаги. Первым из них стало формирование новой парадигмы развития человеческого общества. Основным исходным документом, в котором сформулированы главные направления стратегии устойчивого развития, является «Повестка дня на XXI век». Документ был принят на международной конференции ООН, прошедшей в 1992 «году в Рио-де-Жанейро, а основные его положения получили дальнейшее развитие на Саммите 2002 года в Йоханнесбурге. За 11 Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK десять лет, разделивших два судьбоносных международных форума, многое сделано, но кардинальным образом ситуация в мире улучшилась. Существует достаточное число факторов торможения, главным из которых следует признать отсутствие эффективного механизма реализации стратегии устойчивого развития в странах, регионах и во всем мире. Отдельные его элементы уже существуют и позволяют решать некоторые вопросы, связанные с преодолением негативных последствий традиционных путей развития. Постепенно осознается, что новая стратегия нуждается для своей реализации в комплексном подходе и в новых управленческих решениях в рамках соответствующего механизма реализации на глобальном, континентальном и национальном уровнях. Именно устойчивое развитие становится главным ориентиром и направлением обеспечения бескризисного состояния человеческого общества на современном этапе, определенной гармонии экономического роста, социального согласия и экологического равновесия. В реализации стратегии устойчивого развития велика роль человеческого фактора, всей социальной сферы. Она весьма разнообразна и имеет множество аспектов. Один из них ‒ это формирование принципиально нового человеческого менталитета, изменение в нем системы ценностей. Не последнее, если не первое место при этом должны сыграть взгляды человека на взаимоотношения с природой. Работа эта очень сложная и требующая значительного времени. Мышление человека наиболее консервативный элемент общественной системы. Сегодня речь идет не только о создании экологобезопасных и социально ‒ ориентированных технологий, надобность в которых огромна. Не менее важно выработать новую идеологическую концепцию, соответствующую идеям устойчивого развития, и разработать методы внедрения научного сознания в практическую деятельность людей, сделать его повседневным и обыденным. 12 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях Изученность проблемы. Концепция устойчивого развития получила широкое распространение относительно недавно, но, безусловно, является результатом комплексных научных исследований в трудах таких зарубежных ученых как А. Печчеи, Д.Х. Медоуз, Д.Л. Медоуз, Дж. Рендорс, В.В. Беренс, Дж. Форрестер, Н. Месарович, Э. Пестель, К. Тернер, Г. Дали, Дж. Апсчер, Д. Пиас, Е. Барбиер, Ю. Одума и др. Важную роль сыграли исследования в области экономического развития, экономических реформ, мировой глобализации таких ученных как Л.И. Абалкин, О.Т. Богомолов, А.В. Бузгалин, С.Ю. Глазьев, В.В. Ивантер, Д.С. Львов, В.В. А.В. Радаев, Ф.Ф. Рыбаков, И.И. Столяров, Н.А. Черкасов, Ю.В. Яковец. В разработку общей теории устойчивого развития внесли значительный вклад такие ученые: В.А. Коптюг, М.Ч. Залиханов, В.М. Матросов, Н.Н. Моисеев, В.С. Голубев А.Г. Гранберг, П.Г. Кузнецов, С.А Данилов-Данильян, В.К. Левашов, А.Д. Урсул, А.П. Федотов. Эколого-экономические аспекты устойчивого развития разрабатывались С.Н. Бобылевым, М.М. Гузевым, В.И. Дятловым, Р.А. Исляевым, Е.С. Ивлевой, П.В. Касьяновым, О.П. Литовкой Н.В. Пахомовой, Н.В. Чепурных, А.В. Шевчуком и др. Несмотря на внушительный массив исследований по проблемам устойчивого развития, многие вопросы остаются дискуссионными или не получили адекватного разрешения. Особенно много нерешенных проблем существует в области осознанной политико-экономической реализации разработанной стратегии устойчивого развития. Механизмы и формы реализации стратегии устойчивого развития на международном, национальном и региональном уровнях требуют теоретической разработки и обоснованных практических рекомендаций. Предмет исследования составляет выявление закономерностей формирования менталитета человека с учетом перехода на устойчивое развитие, необходимость изменения мировоззрения. Цель. Состоит в обосновании форм и методов развития нового мышления населения в условиях перехода на устойчивое развитие в ХХІ веке. Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK 13 Результаты исследования. В реализации стратегии устойчивого развития велика роль человеческого фактора. Она весьма разнообразна и имеет множество аспектов. Один из них - это формирование принципиально нового человеческого менталитета, изменение в нем системы ценностей. Не последнее, если не первое место при этом должно сыграть взгляды человека на взаимоотношения с природой. Работа эта очень сложная и требующая значительного времени. Мышление человека - наиболее консервативный элемент общественной системы. Речь идет естественно о массовом сознании, поскольку отдельные личности достаточно давно осознали несовершенство однобокого экономического развития. Помимо отсутствия необходимой комплексности в подходах к решению проблем устойчивого развития многим из предложений, связанных с вопросами реализации разработанной стратегии, не хватает конкретности или реальности. Нельзя утверждать, что такие предложения абсолютно бесполезны. Они в большинстве своем разумны, но относятся больше к сфере общих соображений, чем к практическим рекомендациям. Никто не сомневается, что практическая реализация идей устойчивого развития невозможна без кардинального изменения менталитета всего человечества. В одном из своих интервью русский философ Владимир Малявин отметил, что нам нужна «коперникова революция» в морали. Благодаря Копернику люди перестали считать Землю центром Вселенной, а благодаря «коперниковой революции» в морали должны перестать считать центром жизни свое субъективное «я». Многим этого не хочется, я понимаю. Но если речь идет о жизни и смерти… Сама по себе общая идея правильная. Но насколько она пригодна для решения практических проблем человечества сегодняшнего дня? Очевидно, что изменение человеческого интеллекта, морали, если речь идет не об отдельной личности, а обо всем человечестве задача столь сложная и масштабная, что потребует колоссальных ресурсов и весьма длительного периода времени. 14 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях Разумеется, что в этом направлении можно и нужно работать, но остро стоящие перед современной цивилизацией вопросы ставят под сомнение ее способность к дальнейшему существованию уже в ближайшей исторической перспективе. Неизбежное кардинальное изменение человеческого интеллекта и морали поставят окончательную точку в глобальных изменениях, предстоящих человеческому сообществу, но на сегодняшний день требуются не столько стратегические решения, сколько тактические, проводимые естественно в русле идей устойчивого развития. Надо отметить, что у истоков упомянутого подхода стоит создатель Римского клуба А. Печчеи. В своей знаменитой работе «Человеческие качества» он отмечает, что при всей той важной роли, какую играют в жизни современного общества вопросы его социальной организации, его институты, законодательства и договоры, при всей мощи созданной человеком техники не они, в конечном счете, определяют судьбу человечества. И нет, и не будет ему спасения, пока оно само не изменит своих привычек, нравов и поведения. Истинная проблема человеческого вида на данной стадии его эволюции состоит в том, что он оказался неспособным в культурном отношении идти в ногу и полностью приспособиться к тем изменениям, которые он сам внес в этот мир... Проблема в итоге сводится к человеческим качествам. Надвигающаяся на человечество катастрофа связана не только с нарушением баланса в отношениях человеческого общества с природой, но и с серьезными социальными проблемами. Данная проблема как минимум является одной из первых, по срокам, отпущенным на исправление ситуации, наиболее острой, поскольку очевидной стало гибельность противостояния двух миров, условно назвать которые можно мирами богатых и бедных государств. Условность такого разделения связана исключительно с тем, что при таком разделении на первый план выходит критерий материального благополучия, а проблема значительно шире. Противоречие может принимать какие-то определенные формы проявления, но не менять сути происходящих процессов. 15 Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK Процесс снятия важнейшего противоречия эпохи должен носить характер встречного движения навстречу друг другу двух полюсов - наиболее развитых стран мира и наиболее отставших в своем развитии. Речь идет если и не о революции в сознании, то, по крайней мере, глубоких подвижках. Причем это касается как одной стороны, так и другой. Один полюс должен умерить свое стремление к безграничному наращиванию материального богатства. Другой преодолеть определенную инерционность и апатию в решении своих собственных проблем. Сложно сказать какая из двух проблем сложнее. Скорее всего, следует признать, что они одинаково сложны в реализации. На первом этапе важно определить, в чем суть необходимых изменений. Если их правильно сформулировать, то станет, по крайней мере, понятно, какие инструменты использовать, чтобы получить необходимый результат, формы и методы его достижения. Детальный анализ всего комплекса проблем делать на данном этапе исследования не представляется целесообразным. Попытаемся сформулировать центральную из них. Начнем с полюса, на котором сосредоточены бедные страны. Если говорить о сдвиге в сознании, то здесь главным моментом можно назвать проблему, о которой уже говорилось применительно к науке, но которая имеет не меньшее, если не большее значение для практики. Речь идет об укоренившемся в сознании людей отождествлении социального равенства и социальной справедливости. Стало просто общим мнением, само собой разумеющимся, что ездить на дорогих машинах и качественно питаться нехорошо, когда большая часть мира голодает и не имеет элементарных средств передвижения. Преодоление этого ущербного представления о справедливости и несправедливости может послужить мощным импульсом к преодолению сформулированного противоречия. Нужно, прежде всего, разобраться, что лежит в основе существования такого искаженного мировоззрения. На бытовом уровне это связано с представлением о несправедливости распределения созданного в 16 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях производстве богатства. Многим непонятно, почему участники трудового процесса выходят из него не одинаково наделенными материальными благами. Возникает представление об обмане и необходимости допущенную несправедливость исправить путем равного распределения произведенного продукта. Ошибочность такого представления более или менее очевидна на микроуровне. Квалифицированный специалист не сомневается в том, что он обязан получать больше, чем работник меньшей квалификации. Обратное, но с меньшим желанием признать очевидное, понимает и его партнер по труду. Тем более что абсолютную справедливость соблюсти очень трудно и всегда какие-то элементы несправедливости в распределении присутствуют. Здесь важно понять уровень допущенной ошибки и не допускать ее чрезмерности, чтобы не довести степень отчуждения обделенного работника до опасного уровня, который приведет к апатии и равнодушию к самому производству и конечным его результатам. На макроуровне существует та же проблема, но значительно с большим трудом воспринимаемая. Несмотря на присутствующий в науке позитивный анализ роли и вклада в общественный прогресс развитых стран, чаще присутствует так называемый огульный подход, в значительной степени основанный не на объективной оценке происходящих в мире процессов, а на эмоциях и политических соображениях. Словосочетание «золотой миллиард» приобрело несомненный отрицательный оттенок. Для этого есть определенные основания. В мировом масштабе еще трудней разделить, что обусловлено объективными причинами и потому справедливо, а что основано на внеэкономическом принуждении и неэквивалентных отношениях. Но для преодоления опасных для общества стереотипов мышления крайне необходимо четко разделять все факторы, приводящие к социальному расслоению мир на две группы. Первая группа факторов основана на объективно более значительном вкладе развитых стран в общественный прогресс. Вторая базируется на 17 Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK основе, которая с точки зрения вклада в общественное благосостояние, действительно несправедлива. Но даже если предположить, что вторая группа имеет преобладающее значение, то и в этом случае нужно учитывать обе стороны происходящих процессов. Огульное обвинение мировых странлидеров в грабеже остального мира имеет результатом небезобидные последствия. Такой подход порождает экстремизм и в крайнем своем проявлении терроризм. Получаемый развитыми странами сверхдоход, а он, несомненно, существует, следует делить на две части. Первая его составляющая связана с большим преимуществом производительных сил. развитых Высокий стран уровень в уровне развития производительности труда обусловлен их превосходством по всем трем основным составляющим производства. Во-первых, это передовая, на уровне последних достижений науки и техники, технология. Во-вторых, высокий уровень развития личного фактора производства. В-третьих, высокоэффективная система управления. Все перечисленное приводит к тому, что уровень производственных издержек в развитых странах ниже, чем среднемировые. Избыточная прибыль, полученная таким образом, то есть на основе передовых форм хозяйствования вполне заслужена и особенно сильно этот фактор работает в условиях свободной торговли, которая не ограничена запретительными таможенными барьерами. Поэтому понятно стремление развитых стран к всеобщему распространению принципов ВТО и их постоянной либерализации. Рассуждая чисто с теоретических позиций, можно утверждать, что свободная и равноправная международная торговля всегда взаимовыгодна, что доказали еще классики политэкономии в теории сравнительных издержек. Но это абсолютно верно, если на характер торговли не оказывают влияние политические и другие соображения. Например, в Украине существовала довольно серьезная оппозиция планам правительства вступим в ВТО. Основным доводом противников вступления являлась возможная в этом случае угроза национальной безопасности страны. Действительно 18 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях большинство отраслей отечественной экономики не может реально конкурировать с аналогичными отраслями развитых стран, а, следовательно, производители разорятся. С формальной точки зрения ничего плохого в этом нет. На место отечественных товаров придут более дешевые и качественные зарубежные, либо ситуация обострившейся конкуренции заставит украинских производителей модернизировать производство. В конце концов, если придерживаться идеи встраивания страны в мировую технологическую цепочку, следует полностью отказаться от нежизнеспособных предприятий и упор сделать на высокотехнологичные производства. Но при этом возникает одно обстоятельство, которое сводит чисто экономические резоны к нулю. Дело в том, что существуют отрасли стратегического значения, которые нужно сохранять даже, несмотря на их экономическую несостоятельность, поскольку в ряде областей нельзя на сто процентов или даже в некоторых случаях на 20-30 процентов зависеть от зарубежных поставок. К отраслям, обеспечивающим национальную безопасность, относится, например, сельское хозяйство и идти в зависимость от иностранных партнеров нельзя ни при каких вариантах, поскольку это область, имеющая огромное социальное и политическое значение. Отсутствие собственной продовольственной основы подорвет национальную безопасность. Не случайно собственных сельскохозяйственных производителей поддерживают все развитые страны мира. Эффективность фермерского хозяйства недостаточна, чтобы на равных участвовать в чисто рыночных отношениях. По существующим оценкам в государствах «золотого миллиарда» на субсидии для этой отрасли ежегодно тратится до 300 млрд. долларов, что постоянно является причиной острых противоречий между членами ВТО. 19 Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK Кроме более низких издержек производства товаров развитые страны имеют более высокий технический уровень развития и получают сверхдоход, способствуя подъему производительных сил остального мира. При этом извлекают вполне заслуженную дополнительную ренту. Вторая составляющая сверхприбыли извлекается за счет факторов неэкономического характера. Она не является результатом также мероприятий, направленных на охрану окружающей природной среды, на решение социальных проблем, то есть не являются следствием социальноэколого-экономической деятельности. Такие доходы появляются вследствие военно-политического превосходства стран «золотого миллиарда», когда невходящим в этот клуб навязывают невыгодные условия сотрудничества, тормозят их развитие. Разделить сверхдоходы на две названные группы предельно сложно. Но и делать это бессмысленно, несправедливого общечеловеческим потому распределения достоянием, благ, будет что само которые наличие могут восприниматься быть элементов названы обделенными народами определяющим фактором во взаимоотношениях между двумя полюсами человеческого общества. И, тем не менее, позитивная сторона роли развитых стран в прогрессе мирового сообщества должна не только находить справедливую оценку, но и пропагандироваться, чтобы не создавать в общественном сознании образ врага, который должен быть поставлен на колени или уничтожен. В противном случае с экстремизмом будет справиться невозможно. Прогресс человечества определяют идеи, которые оно само и выдвигает. Не все из них носят прогрессивный характер и не все овладевают массами. Многое в этом случае определяется конкретной исторической ситуацией. Одно из существенных проявлений экологического кризиса связано с ничем неограниченным потреблением природных ресурсов, которые не бесконечны и принадлежат не только сегодняшнему поколению людей. Но до определенной поры это утверждение звучало как общее место, не 20 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях требующее конкретной реакции и практических действий. Пока не стало очевидным, что такой путь развития не просто заводит в тупик, а является угрозой существования для всей цивилизации. Не случайно относительно недавно была воспринята формула устойчивого развития, которая как уже говорилось, озвучена Г.X. Брундтланд. Суть ее в том, что необходим такой тип развития, при котором достигается удовлетворение жизненных потребностей нынешнего поколения людей без уменьшения такой возможности для будущих поколений. Идея была не просто воспринята, а стала уже для некоторых стран руководством к действию. Одной из первых начала реализовывать данную идею Норвегия, которая создала фонд будущих поколений, формирующийся за счет отчислений от продажи нефти. Норвежский закон о фонде (Реtroleum Fund) был принят в 1990 г., но прошло еще несколько лет до того момента, когда он начал действовать. Первый перевод денег в созданный фонд был сделан в 1996 году. В 1998 году начинается его инвестиционная деятельность под управлением Банка Норвегии. С момента первого поступления размер фонда увеличился с 47,8 млрд. норвежскихкрон (около $ 7 млрд.) до 775 млрд. крон ($ 101 млрд. посостояниюна 1 июля 2003 года. Его средства вкладываются в государственные и корпоративные облигации, а также акции в зарубежных странах. За счет средств фонда, была начата реализация программы снижения налогов. Он же позволил уменьшить внешний долг с $ 6 млрд. в 1996 году до $ 33 млн. в 2003 году. В мае 2004 года Норвегия окончательно рассчиталась ‒ по внешним обязательствам страны. Главная цель фонда - сохранение доходов от продажи невосполнимых природных ресурсов для будущих поколений [9, c. 187]. Сама по себе идея особых возражений не вызывает. Каждый имеет право распоряжаться своим достоянием по своему усмотрению. Но несколько наивно ожидать, что будущие поколения будут нуждаться в тех же ресурсах и Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK 21 в том же объеме, что и сегодняшнее человечество. Другое дело, что возможность появления будущих поколений ставится сегодня под вопрос, если нынешнее не найдет возможность предотвратить надвигающуюся катастрофу. Большинство ученых, занимающееся проблемами экологии, считает, что у человечества осталось не более 50-ти лет для возврата природной среды в нормальное состояние, которое способно обеспечить безопасное будущее для себя и потомков. Времени предельно мало и нужно переходить от слов и теорий к делу. Многое уже делается, но предстоит еще более масштабная работа, наиболее сложная часть которой связана с коренным изменением человеческого менталитета. Не следует все сводить к призывам и лозунгам, тем более к тотальному запугиванию, что на практике приходится не редко наблюдать. Человечество находится сегодня на таком уровне развития, когда основной его надеждой на благополучное будущее являются успехи в области науки и техники. Сегодня это главный ресурс в решении экологических и социальных проблем. Мощный человеческий интеллект до сих пор благополучно преодолевал возникавшие в истории угрозы своему существованию. Но сегодня речь идет не только о создании экологобезопасных и социальноориентированных технологий, надобность в которых огромна. Не менее важно выработать новую идеологическую концепцию, соответствующую идеям устойчивого развития, и разработать методы внедрения научного сознания в практическую деятельность людей, сделать его повседневным и обыденным. Основой успеха при решении общечеловеческих проблем является правильно выбранная концепция отношения общества к природе и к человеку. Как уже говорилось выше, наибольший интерес представляют идеи, вытекающие из учения о ноосфере украинского академика В. И. Вернадского, который поставил перед собой и наукой вопрос о месте человека в 22 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях общепланетарном развитии. Человек, по его мнению, должен принять на себя ответственность за будущее развитие природы. Ноосфера ‒ это гармонично преобразованные научной мыслью отношения между людьми, между природой и обществом, органическими и неорганическими, сознательными и бессознательными силами мира. Человек призван к мировому творчеству, и это творчество есть часть самой природы, реальная движущая сила мироздания. Создание ноосферы немыслимо без уяснения этических и правовых сторон верховенства человеческого разума, принимающего на себя миссию определять развитие мира, направлять и регулировать его движение. Разум человека, его научная мысль, по мнению В.И. Вернадского, призваны спасти человечество от гибели [7, 8.] На повестку дня встает вопрос о преобразовании экономической деятельности, создании безопасных и максимально безвредных для окружающей природной среды технологий, о превращении человеческой деятельности из фактора, уничтожающего среду собственного существования, в фактор созидающий. Реализация принципов природнопроизводственного экоразвития комплекса, предусмотрена который образует в рамках эколого- экономическую систему. Она применительно к региональному уровню может быть определена как ограниченная определенной территорией часть технобиосферы, в которой природные, социальные и производственные структуры и процессы связаны взаимоподдерживающими потоками вещества, энергии, информации. Естественно, научная мысль не может в нынешней ситуации замыкаться на чисто технологических вопросах. Она должна активно содействовать формированию нового менталитета человечества. В значительной мере выполнению этой миссии может помочь изучение векового опыта малых народов во взаимоотношениях с природой. Здесь напрашиваются определенные аналогии с изменением места и роли в обществе малого предпринимательства. Его практически «похоронили» на 23 Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK определенном историческом этапе, но принципиальные подвижки в производительных силах и экономических отношениях привели к его возрождению, но уже в новом качестве. Новая экологическая ситуация, угрожающая жизни человеческого сообщества, привела к необходимости поиска новых прогрессивных форм природопользования. Оказалось, что не нужно изобретать что-то новое. Человечество на заре своей истории имело положительный опыт полной гармонии с природой, который сумели сохранить для цивилизации малые народы мира [4]. В определенной степени положительную роль в процессе изменения менталитета может сыграть тот факт, что хотя бы в одном компоненте не придется изобретать что-то принципиально новое. Речь идет о новых взаимоотношениях человека и природы, то есть признание последней «равноправным партнером». Почему этот аспект представляется относительно простым? Не нужно изобретать ничего принципиально нового, поскольку человечество нужно вернуть к тем отношениям, которые уже существовали на заре становления соответствующей экономического современным строя. реалиям Естественно основе. Есть на новой, надежда на генетическую память. Кроме того, помочь в этом может сохранившаяся на Земле культура, которая может сыграть в этих процессах весьма значительную роль. В политической декларации, принятой в Йоханнесбурге сказано: «Мы вновь подтверждаем жизненно важную роль коренных народов в устойчивом развитии». За этим утверждением стоят не просто общие слова. Речь идет о ситуации, когда опыт этих этносов может стать одним из центральных направлений по формированию принципиально новых отношений человека и природы. До недавнего времени мировое сообщество относилось к малочисленным народам как к рудименту прошлого планеты, в полной степени не понимая их места в человеческой цивилизации. Уклад жизни, который они предпочитали, 24 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях воспринимался как нечто архаичное и плохо вписывающееся в современную цивилизацию. К нему в разное время, в разных странах относились изначально с определенным пренебрежением, стараясь его практически уничтожить. Здесь часто не было злого умысла, а наоборот присутствовало стремление обеспечить всем представителям малочисленных народов «достойную жизнь» [3]. Рано или поздно, убедившись, что политика насильственного приобщения «младших братьев» к благам современного общества приводит к деградации малочисленных народов, наиболее дальновидные ученые и общественные деятели стали проповедовать идею сохранения патриархального уклада, вне которого аборигены обречены на вымирание. Их перестали насильно тянуть в светлое будущее, а признали их право самостоятельно выбирать и решать свою судьбу. Но по-прежнему преобладающим по отношению к малым народам был патерналистский подход, который привел к образованию резерваций и им подобных структур. На первых порах это было вполне оправдано, но не соответствовало самоидентификации малых народов. Они с полным основанием чувствуют себя не отставшим, а вполне равноправным звеном современной человеческой цивилизации, которое не только что-то у нее берет, но и обогащает ее. В сегодняшней ситуации надвигающегося кризиса становится очевидным, что индустриальная цивилизация в чистом виде, с ее отношением к природе зашла в тупик, из которого, не меняя систему ценностей самостоятельно не в состоянии выбраться. И здесь приходит осознание, что малые народы не просто субъект, нуждающийся в опеке, а то звено человечества, опыт и мировоззрение которого необходимо перенимать и использовать для того, чтобы сохранить хрупкое экологическое здоровье общества [1]. Малочисленные народы мира единственные, чей жизненный уклад не вступает ни в какие противоречия с природой, с окружающей средой. Они 25 Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK решают свои насущные проблемы не за счет природы, а в соединении с ней, образуя своеобразный симбиоз, не наносящий урона экологии. Вполне понятно, что в чистом виде такой образ существования не может быть воспринят современным обществом. Но в трансформированном виде идею о необходимости брать у природы ровно столько, сколько необходимо для рационального существования нужно в кратчайшие сроки уяснить и сделать одним из основополагающих принципов менталитета современного человека [9]. Сущность господствующих сегодня на подавляющей части земного шара рыночных отношений определил в своих знаменитых постулатах А. Смит. Сегодня становится очевидной их «неэкологичность». Действительно, «невидимая рука рынка» способна удовлетворить любые человеческие потребности. Обеспечить, например каждого жителя Земли деревянными стульями, но при этом уничтожить все леса планеты, оставаясь индифферентной по отношению к негативным внешним эффектам. То же самое можно сказать об «экономическом человеке» с его рационально-эгоистическим интересом, который замкнут, прежде всего, на материальных потребностях, делая вторичными экологические. С этим тезисом можно спорить, но жизнь показывает, когда сталкиваются оба этих интереса в реальной жизни, сегодня побеждает первый, даже если носитель их один и тот же индивидуум [6]. Аналогичные мысли вызывает и тезис ‒ «государство ‒ ночной сторож». Рынок сам по себе не в состоянии и не должен обеспечивать экологическую безопасность производственных процессов, что в теории обозначено как «фиаско рынка». Следовательно, в сегодняшней ситуации, которая становится критической, возникает необходимость в интенсивном государственном вмешательстве по многим наиболее важным для общества направлениям. Примеры, когда рыночные механизмы не в состоянии решать вопросы, сформулированные в концепции устойчивого развития, можно продолжать, но и так очевидно, что необходимы принципиальные институциональные 26 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях изменения в механизме функционирования человеческого общества. При этом речь не идет об отказе от рынка совсем, а только о превращении его в один из институтов, не претендующих на абсолютное главенство. Для этого созрели все предпосылки. Вопрос естественно не ставится о возвращении к патриархальному укладу, по своей природе полностью отрицающему рыночные отношения, но некоторые его принципы, касающиеся отношений с окружающей средой на новой основе, имеет смысл воспроизвести. Одним из них является неистощительное природопользование. В новой редакции этот принцип означает, что человек имеет право взять у природы столько, сколько возможно не нарушая экологического равновесия. Но, учитывая сегодняшнее состояние производительных сил, вопрос можно формулировать и шире: при возможности, не только компенсировать ущерб, но и расширяя при этом воспроизводственные возможности биосферы. Срубив одно дерево, можно посадить десять и больше новых. В настоящее время существует достаточно сильное общественное движение, создавшее свою политическую организацию - партию зеленых. Нет никаких сомнений, что оно играет существенную роль в области защиты окружающей среды, что в дальнейшем его роль будет усиливаться. Можно только приветствовать такие организации, на практике доказывающие свою состоятельность [10]. Но сегодня есть в обществе силы, имеющие корневые связи с природой. Их интересы переплетаются с интересами природы. Нетрудно догадаться, что речь идет о малочисленных народах, жизнедеятельность которых основана на традиционном природопользовании. Они не могут существовать в отрыве от природы, являются ее частью. Прежде всего, они имеют право представлять интересы окружающей среды. В какой-то степени они смягчают или могут смягчить негативную ситуацию в реализации стратегии устойчивого развития, которая в устах специалистов звучит следующим образом: главной проблемой в Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK 27 формировании сегодняшней политики является отсутствие среди ее разработчиков представителей будущих поколений и природы. Во втором случае тезис выглядит несостоятельным, если признать, а сами они именно так и считают, что малочисленные народы являются частью природы. Для них речь идет не об абстрактном понимании необходимости сохранения окружающей среды, поскольку это в перспективе может привести к глобальной катастрофе для всего человечества, а о непосредственной угрозе собственного существования. И не в отдаленном будущем, а уже сегодня [5]. То, что в массовом человеческом сознании произошли серьезные изменения можно судить по широко распространенным сегодня общественным организациям, связанным с природоохранной деятельностью. Более того в странах ЕС довольно большой вес имеют партии «зеленых». Движение «зеленых» в большинстве своем вполне искренно. Но возникло оно все-таки вследствие того, что население развитых стран было напугано предстоящей перспективой глобальной экологической катастрофы, а не тем, что их не устраивают блага, приносимые цивилизацией. Неясно, как выглядели бы представители этого движения, предложи им для достижения общечеловеческих целей поменяться местами с населением развивающихся стран. Предположение конечно некорректное, но если «золотому миллиарду» есть чем жертвовать, то на какие жертвы должны пойти остальные жители планеты, которые хотят выйти на уровень жизни развитых стран. Получается, чтобы не обречь планету на гибель, неразвитые страны должны отказаться от стремления выйти хотя бы на среднемировой уровень жизни. Противники поступательного экономического роста утверждают, что проблему бедности нужно решать только с помощью распределительных отношений, то есть более равномерным распределением уже имеющегося богатства, а не за счет его абсолютного роста. Насколько готовы участники движения «зеленых» следовать подобным рекомендациям никто ответить не может, поскольку таких экспериментов до 28 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях сих пор не проводилось. Можно конечно сослаться на примеры достаточно обширной помощи развитых стран беднейшим странам в решении наиболее. насущных проблем. Но все это делается в разумных пределах, не в ущерб собственным интересам [2]. Необходимо принципиально определить каковы место и роль развитых и отстающих стран в нарушении экологического равновесия и в предстоящем возврате к экологоустойчивому развитию. По оценкам Международной группы по изменению климата, атмосфера может выдержать без серьезных нарушений эмиссию не более 2 млрд. тонн С02 в год. Уже сегодня в развитых странах выбросы многократно превышают этот уровень, который, несмотря на предпринимаемые усилия, постоянно растет. Если говорить о потреблении сырьевых ресурсов, то и здесь доля развитых стран непропорционально велика. Образно выражаясь, они в настоящее время импортируют сырье и экспортируют полученные в результате их потребления разнообразные виды загрязнений. В этом своеобразном экспорте они постоянно прогрессируют. Если изначально значительная часть отходов оставалась в результате переработки в стране, то теперь развитые страны стремятся оставить их за своими границами. По сути, развитые страны и, прежде всего США, пользуются непропорционально высокой долей экологического потенциала Земли. С точки зрения требований стратегии устойчивого развития они должны, либо резко сократить потребление, либо не менее резко увеличить природоохранные затраты. Ни того, ни другого в достаточной степени они делать не желают. Поэтому можно утверждать, что, несмотря на очевидную необходимость разработки и реализации концепции устойчивого развития, в ней есть определенный подвох. Развитые страны, желая сохранить за собой уровень потребления глобального экологического потенциала, призывают остальной мир пойти на какие-то жертвы для спасения Земли. Обладая самым передовым и эффективным производственным потенциалом, они требуют, чтобы страны 29 Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK мира несли ответственность сообразно удельным затратам ресурсов или загрязнениям пропорциональным ВВП страны [6]. Такой подход означает вечное закрепление существующего неравенства в мировом сообществе и демонстрирует на самом деле стремление развитых стран перенести тяжесть исполнения стратегии устойчивого развития на чужие плечи. На самом деле эта попытка обречена на провал, поскольку отсталые страны просто не состоянии поднять проблему планетарного уровня по своим внутренним возможностям. Если экономически сильные государства не возьмут на себя роль локомотива в движении за спасение человеческого сообщества, мир неминуемо подойдет к катастрофической черте. Теоретически свою позицию представители «золотого миллиарда» обосновывают убедительно. Еще в докладе «Римского клуба» «Пределы роста» прогнозируемый мировой коллапс связывали с двумя основными моментами: ничем неограниченный экономический рост, на который традиционно ориентированы все страны, а также демографический взрыв, ложащиеся непосильным бременем на природные системы и минеральноэнергетические ресурсы. Таким образом, проводя сравнительный анализ ситуации в находящихся на разных полюсах государствах, можно чисто формально придти к выводу, что угроза исходит, прежде всего, от стран третьего мира. Понятно, что для высокоразвитых индустриальных стран отказ от частичного ввоза сырьевых ресурсов, при сегодняшнем уровне развития технологий означает не просто замедление темпов экономического роста, а и вполне возможное суженное воспроизводство. Для стран «золотого миллиарда эта ситуация выглядит по-разному. Для Японии и большинства европейских стран подобная постановка вопроса несомненно будет означать стагнацию. Для некоторых других определенный дефицит сырья и энергетических ресурсов может послужить толчком к интенсивной разработке и внедрению новых технологий, что тоже не обойдется без временного падения доходов. 30 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях Приходится выбирать между собственным благополучием сегодняшнего дня и перспективой постепенного, но неизбежного приближения мирового коллапса. Очень нелегкий, но вроде бы неизбежный выбор на первый взгляд очевиден. Тем не менее, предпринимается попытка переложить тяжесть решения проблемы сокращения мирового потребления сырьевых ресурсов с развитых государств на развивающиеся страны. Создается видимость мирового братства и совместной ответственности за решение глобальных проблем. Более того, ведущие страны берут на себя основное бремя расходов по реализации сформированных программ и оказывают помощь странам отсталым в реализации проектов, связанных с устойчивым развитием [9]. Внешне это выглядит даже не просто равенством между всеми участниками международных соглашений и даже определенной жертвенности наиболее богатых государств. На самом деле основные выгоды от проводимых мероприятий достаются именно им. Система регламентации негативного антропогенного воздействия на биосферу приводит или должна привести к тому, что развивающиеся страны, опирающиеся по понятным причинам не на самые передовые технологии, вынуждены идти на определенные жертвы в потреблении природных ресурсов и как следствие затормозить свое экономическое развитие. Тогда как уровень ресурсного потребления индустриальных государств не только не сокращается, но и увеличивается. Заключение. Отсюда следует два серьезных вывода. Во-первых, поддержание экономического уклада коренного населения является не только его интересом, но и интересом общества в целом. Во-вторых, многие стороны жизнедеятельности северных народов нуждаются (естественно в трансформированном виде) в тиражировании и по возможности в использовании в других областях технобиосферы Земли, являясь типичным прообразом субъективного фактора экономики. Таким образом, устойчивое развитие общества в значительной мере зависит от содержания, направленности и форм деятельности самого субъекта отношений ‒ человека, страны, общества в целом. Пример 31 Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK жизнедеятельности коренных неистощимое воспроизводимое и народностей, веками использующих природопользование, позволяет структурировать современный субъективный фактор отношений с природой и в самом обществе. Позитивное влияние на устойчивое развитие общества субъективные силы могут оказывать в состоянии: А) целостности науки, преодолевающей барьеры обособленного и чрезмерно дифференцированного знания о природных, социальных и гуманитарных процессах; Б) гармонии социально-эколого-экономической политики государств и предприятий; В) высокой культуры повседневного труда и жизнедеятельности людей и социальных групп (сообществ). Литература [1] Америка и устойчивое развитие, М.: Экос, 1996. [2] Андрианова Т.В. Геополитические теории ХХ века.- М.: ИНИОН РАН, 1996. [3] Барлыбаев Х.А., Путь человечества: самоуничтожение или устойчивое развитие.- М.: Издательство государственной Думы, 2001. [4] Безгодов А.В., Роль рыночных механизмов вреализаций стратегии устойчивого развития.- СПб: Изд-во СПб ГУЭФ, 2003. [5] Бжезинский З., Великая шахматная доска.- М.: Международные отношения 1998. [6] Благ М., Экономическая мысль в ретроспективе.- М.: «Дело ЛТД», 1994. [7] Вернадский В.И., Научная мысль как планетарное явление, М: Наука, 1991. [8] Вернадский В.И., Размышления натуралиста. Книга вторая, М.: Наука, 1977. [9] Даниелс ДЖ. Д., Рядеба Л., Международный бизнес: внешняя среда и деловые отношения. Пер. с англ. 6- е изд. – М.: Дело ЛТД. 1994. 32 Субъективный фактор реализации устойчивого развития в современных условиях [10] Европейский союз на пороге ХХІ века: выбор стратеги развития/ Под.ред. Ю.А. Бортко и О.В. Буториной, М. Єдиториал УРСС, 2001. Аннотация Ключевые слова: система ценностей, мышление человека, общественная система, устойчивое развитие, менталитет, цель, экономическая система Анализ существующий ситуации привел к выводу, чтонасегодняшний день существуют его отдельные не связанные друг с другом элементы направляемые на решения тех или иных остро стоящих перед человеческим сообществом проблем. В реализации стратегии устойчивого развития определяющая роль принадлежит человеческому фактору, всей социальной сфере которая весьма разнообразна имеет множество аспектов. Одним из важнейших – это формирование принципиально нового человеческого менталитета, изменения в нем системы ценностей. Мышлениe человека наиболее консервативный элемент общественной системы. В работе обосновывается необходимость выработки новой идеологической концепции, соответствующей идеям устойчивого развития, необходимости разработки методов внедрения научного сознания в практическую деятельность людей, сделать его повседневным и обыденным. Subjective factor in ensuring sustainable development in the conditions of the present Summary Key words: system of values, human thinking, the social system, sustainable development, the mentality, the purpose, economic system The analysis of the current situation has led to the conclusion that today there are some unrealted to each other elements directed to the solution of various acute problems facing the human community. In the implementation of sustainable development strategies determining role belongs to the human factor, the entire social sphere of which has a very diverse set of issues. One of the most Jurij O. KARIAGIN, Jelena K. JAKIMCZUK 33 important - is the formation of a fundamentally new human mentality, a change in the system of human values. Human thinking is the most conservative element of the social system. The research dwells upon the need for a new ideological concept, correspondent to the ideas of the sustainable development, the need for the development of methods for introduction of scientific consciousness in the practice of people and make it routine and common. Subiektywny czynnik zapewnienia stałego rozwoju w warunkach współczesności Streszczenie Słowa kluczowe: system wartości, system społeczny, rozwój zwrównoważony, mentalność, system ekonomiczny W artykule autorzy uzasadniają konieczność wypracowania nowej koncepcji ideologicznej, odpowiadającej ideom zrównoważonego rozwoju, opracowania metod wdrożenia nauki do praktycznej działalności ludzi w życiu codziennym. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 35-43] ISSN 1897-2500 Gabriela MAJCHROWSKA, Kamil TOMKIEWICZ Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej, Instytut Spraw Publicznych Wartości i środki w strategii nadrzędnej i podrzędnej Wprowadzenie Artykuł1 jest zarysem strategii ludzkiego działania na różnych przykładach. Strategia opiera się na stałej dychotomicznej strukturze środków i celów. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie zależności między środkami, celami a strategią nadrzędną i podrzędną – według zasady otwartości gier. Ze względu na moralną wartość (dobrą, złą) autorzy przytaczają kilka egzemplifikacji ukazujących trudności w przeprowadzeniu jednoznacznych ocen moralnych. Nawet wśród klasycznych koncepcji złotego środka Arystotelesa czy imperatywu kategorycznego Kanta trudno je odnaleźć. Ponadto, została poruszona kwestia strategii nadrzędnej i podrzędnej zróżnicowana ze względu na cel gry w szachy. Udowodniono, że przegrana w grze podrzędnej może okazać się wygraną w grze nadrzędnej. 1 Autorzy serdecznie dziękują dr. hab. J.F. Jacko za wykład o wartościach autotelicznych i instrumentalnych, który zainspirował ich do napisania niniejszego artykułu. 36 Wartości i środki w strategii nadrzędnej i podrzędnej Definicja strategii a środki i cele Co to jest strategia? Strategia w ujęciu definicji nominalnej składa się z sześciu konstytutywnych elementów składowych. Strategia jest to powtarzalna metoda działania teleologicznego, za pomocą niej rośnie sprawność i skuteczność tego działania, które przebiega w ramach koherentnego oraz kohezyjnego zestawu zasad zrelatywizowanych kontekstowo2. Strategia działania prezentuje nam, jakie są w danej dziedzinie cele oraz jakimi środkami można je osiągnąć w taki sposób, aby był to środek skuteczny i ekonomiczny (rys. 1.). Przyjrzyjmy się bliżej komponentom tej definicji. Środek ekonomiczny – przez ten termin rozumiemy dążenie do maksymalizacji zysku przy minimalizacji strat, w warunkach, których dysponujemy ograniczonymi zasobami. Z kolei, środek skuteczny to taki, gdzie istnieje pozytywna relacja nakładów do rezultatów3. Gdy student uczy się pięć godzin do egzaminu z przedmiotu, który posiada jeden punkt ECTS i pomyśle go zaliczył. Wtedy możemy mówić o korzystnym stosunku wysiłku do efektu. Rys. 1. Elementarne składniki strategii działania STRATEGIA DZIAŁANIA: ŚRODEK DZIAŁANIA CEL DZIAŁANIA Źródło: Opracowanie własne Wartościowanie środków i celów Podobnie jak w ludzkim działaniu tak i w strategii, ocenie etycznej podlegają zarówno środki jak i cele. Strategia działania może mieć dobre, złe, jak i neutralne cele oraz środki4. Obrazowo przedstawia to rysunek 2. 2 3 4 J. Jacko, Ontologia myślenia strategicznego, „Homo Ludens” 2009, nr 1, s. 114. D. Dobija, Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Warszawa 2003, s. 59. E. Kąciak, Teoria środków-celów w segmentacji rynku, Warszawa 2011, s. 46. 37 Gabriela MAJCHROWSKA, Kamil TOMKIEWICZ Rys. 2. Typologia celów i środków działania ŚRODKI DZIAŁANIA: CELE DZIAŁANIA: ZŁE NEUTRALNE +5 -+ 0+ ZŁE + - -- 0- NEUTRALNE +0 -0 00 DOBRE DOBRE + Źródło: Opracowanie własne. Przedmiotem niniejszego artykułu nie jest analiza problematyki zagadnienia dobra i zła6. Przyjmujemy a posteriori, że każdy z nas na podstawie wiedzy zdroworozsądkowej jest w stanie określić, jakie są dobre oraz złe środki i cele. Na przykład, gdy dowiadujemy się, że celem pewnej grupy przestępczej jest obrabowanie banku, to każdy z nas jest w stanie powiedzieć, iż jest to zły cel. Bardzo często jednak w praktyce biznesowej, cel sam w sobie nie posiada określonej moralnie wartości. Na przykład: chcemy rozbudować firmę, pragniemy wypracować zysk netto na założonym poziomie, planujemy ekspansję swojego wyrobu na nowe rynki zbytu, firma pragnie utrzymać dotychczasową pozycję w danym segmencie itp. Wymienione powyżej przypadki nie mają ani dobrego, ani złego celu. Możemy jedynie ocenić sposoby realizacji tych celów. Jednak zdarza się (o czym była już mowa wcześniej), że cele (cel) można oceniać w kategoriach wartościujących, jako pozytywne lub negatywne. Dzieje się to wtedy, gdy owe cele dotykają podstawowych i niezbywalnych praw człowieka; takich jak wolność (np. słowa, swobody sumienia etc.), prawo do życia (np. zdrowie), rozumność. Są to cechy człowieka bezdyskusyjnie uznawane. Odwołujące się do natury człowieka w sensie metafizycznym, będące nierozerwalnymi składnikami naszego człowieczeństwa 7. Poniżej przedstawiamy typologie celów i środków działania strategicznego. Ze względu na rezultat w etyce wyróżniamy: 5 6 7 Oznaczenia wyjaśniające: „+” dobre, „-” – złe, „0” neutralne. Więcej na ten temat można znaleźć w: J. Rudniański, Między Dobrem a Złem, Warszawa 1989, s. 14-24. W. Giertych, Bóg źródłem prawa, Kraków 2008, s. 211-213. 38 Wartości i środki w strategii nadrzędnej i podrzędnej 1. Dobre cele, które możemy osiągnąć złymi środkami (+ -) 2. Złe cele, które możemy osiągnąć dobrymi środkami (+ -) 3. Dobre cele, które możemy osiągnąć dobrymi środkami (+ +) 4. Złe cele, które możemy osiągnąć złymi środkami (- -) 5. Neutralne cele, które możemy osiągnąć dobrymi środkami (0 +) 6. Neutralne cele, które możemy osiągnąć złymi środkami (0 -) 7. Neutralne cele, które możemy osiągnąć neutralnymi środkami (0 0) 8. Dobre cele, które możemy osiągnąć neutralnymi środkami (+ 0) 9. Złe cele, które możemy osiągnąć neutralnymi środkami (- 0). Stosując kłamstwo w negocjacjach (zły środek), można dzięki tej formie manipulacji wynegocjować pomoc materialną dla biednych dzieci (dobry cel), aby poprawić ich jakość życia. Pokusa realizowania dobrych celów złymi środkami – na przykład poprzez techniki manipulacji, dezinformacji, selektywności przekazywania informacji pojawiaja się najczęściej, gdy złe środki okazują się skuteczniejsze i łatwiejsze do zastosowania niż dobre środki. Budzić to może oczywiście wątpliwości natury moralnej, lecz machiaweliści czy oportuniści nie przywiązują do tego zbytniej wagi. Klasyczne koncepcje Prekursorem idei by osiągnąć cel, bez względu na sposób, w jaki się do niego, dojdzie był Niccolò Machiavelli. W swoim słynnym dziele Książę zawarł formułę ponadczasową: Cel uświeca środki8. Współcześnie powiedzielibyśmy, że po trupach do celu. Myśl ta, oddaje niesłychanie silną współcześnie rywalizację między studentami na rynku edukacyjnym (np. wybór najlepszego kierunku studiów, prestiżowej uczelni wyższej) oraz na rynku pracy (np. rywalizacja o najlepsze stanowisko w renomowanej firmie). Można się odwołać do stworzonej przez Arystotelesa koncepcji złotego środka9. Z dwóch ambiwalentnych skrajności niedomiaru (np. lenistwa) i nadmiaru (np. pracoholizmu) najlepszym środkiem jest pracowitość. Optował on za filozofią umiaru, choć nie podał satysfakcjonującego sposobu jak ten środek wyznaczyć w praktyce. 8 9 N. Machiavelli, Książę, tłum. C. Nanke, Poznań 2008, s. 64. Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, Warszawa 2007, s. 269. Gabriela MAJCHROWSKA, Kamil TOMKIEWICZ 39 Immanuel Kant w imperatywie kategorycznym zawarł formułę następującą Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy jako środka10. Kant położył akcent na aspekt humanistyczny w analizie środka i celu. Innymi słowy, trzeba traktować ludzi w sposób podmiotowy a nie przedmiotowy11. Wspomniany tu pracoholizm narusza ten imperatyw. Gdyż człowiek nie odnosi się z szacunkiem i poszanowaniem nawet do samego siebie. Występuje tutaj interesujące powiązanie z teologią religii chrześcijańskiej. Mianowicie, gdy katolik pragnie osiągnąć życie wieczne m.in. pomaga swoim bliźnim (siostrom i braciom). Gdy czynni to z pełną premedytacją – by w ten sposób dostać się do nieba – traktuje swoich bliźnich nieautotelicznie (jako cel sam w sobie), lecz instrumentalnie (jak środek do celu). Człowiek łamie w ten sposób imperatyw kategoryczny Kanta. Reasumując, często ocena środków i celów w kategoriach moralnych (dobra i zła) jest sprawą dyskusyjną oraz uwarunkowaną układem odniesienia (paradygmatem, teorią, religią). Zasada otwartości gier Przejdźmy teraz do drugiej części rozważań, która będzie ogniskować się wokół zasady otwartości gier12. Koncepcja ta, mówi nam o tym, iż każdą strategię należy oceniać nie w partykularnym, lecz szerszym kontekście. Innymi słowy, strategię podrzędną powinno się rozpatrywać w układzie odniesienia strategii nadrzędnej. (Na strategię nadrzędną składają się elementy składowe strategii podrzędnej). Dane zagadnienie ilustruje rysunek 3.. Rozpatrzmy to zagadnienie na konkretnym przykładzie. Starszy brat uczy grać w szachy dużo młodszego od siebie brata. Gdyby starszy brat za każdym razem kierował się tylko i wyłącznie celem tej gry (strategii podrzędnej), jakim jest zwycięstwo (zadanie szacha i mata), najprawdopodobniej zniechęcił by brata do tej gry 13. Jednak starszy brat kierował się zupełnie inny celem nadrzędnym (motywacyjnopedagogicznym); przede wszystkim chciał zachęcić i nauczyć młodszego brata gry 10 11 12 13 I. Kant, Krytyka czystego rozumu, tłum. R. Ingarden, Warszawa 2010, s. 42. I. Kant, Krytyka praktycznego rozumu, tłum. B. Bornstein, Kęty 2002, s. 101. K. Binmore, Fun and Games, Oxford 2005, s. 23. J. Jacko, op. cit., s. 114. 40 Wartości i środki w strategii nadrzędnej i podrzędnej w szachy. Z punktu widzenia strategii podrzędnej zachowanie starszego brata było irracjonalne, gdyż nie zrealizował on celu gry w szachy. Jednak patrząc z perspektywy strategii nadrzędnej działanie starszego brata było par excellence racjonalne. Starszy brat wykazał się rozsądkiem i nie uległ złudzeniu, polegającym na skoncentrowaniu się na partykularnym celu gry. Przegrana starszego brata w grze podrzędnej okazała się wygraną w grze nadrzędnej. Rys. 3. Hierarchia strategii STRATEGIA NADRZĘDNA Dlaczego? Dlaczego? Dlaczego? Strategia podrzędna Nr 1 I Strategia podrzędna Nr N Strategia podrzędna Nr 2 H E R A Dlaczego? Dlaczego? R Dlaczego? C H Strategia subpodrzędna Nr A Strategia subpodrzędna Nr B Strategia subpodrzędna Nr N I A Źródło: Opracowanie własne. Tylko z pozoru może wydawać się to stwierdzenie paradoksalne. Po prostu, starszy brat popatrzył na tą sytuację z dystansu. Ludzie bardzo często na skutek braku refleksji nad samym sobą zauważają tylko cele szczegółowe (wartości instrumentalne). Nie dostrzegają celów nadrzędnych (wartości autotelicznych)14. Wartości autoteliczne to takie, które nie poddają się modom relatywistycznym. Można je w pełni nazwać wartościami ponadczasowymi oraz stanowią one dobro per se. Występuje kilka ponadczasowych teorii w etyce dotyczących wartości autotelicznych: eudajmo- 14 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Warszawa 2010, s. 309-310. Gabriela MAJCHROWSKA, Kamil TOMKIEWICZ 41 nii (Arystotelesa, szczęścia)15, agapizmu (Robinsona, miłości)16, antynomiznu (Sartre, wolności,)17, utylitaryzmu (Benthama, użyteczności)18, personalizmu (K. Wojtyły, godności)19. Podsumowanie By zrozumieć sens strategii trzeba sobie odpowiedzieć na pytanie: Jaka jest Twoja hierarchia wartości20? Odpowiedź na to pytanie umożliwi spojrzenie na grę w szerszym kontekście. Człowiek będzie mieć pewność, że nie przeoczył jakiegoś celu nadrzędnego. Jeżeli człowiek będzie miał jasną hierarchię wartości, gdzie jedne cele będą wyżej a pozostałe cele będą jemu podporządkowane, wtedy można konstruować plany strategiczne i taktyczne (Patrz rysunek 3. – Dlaczego?). Im pozycjonowane wartości będą mniej pewne lub świadome w wyborze, tym większe prawdopodobieństwo, że częściej będzie dochodzić do napięć i konfliktów między wartościami21. Standardowy konflikt wartości zachodzi na osi praca rodzina. Często bardzo trudno pogodzić obowiązki rodzinne (związane z poświęcaniem dostatecznej ilości czasu i uwagi swoim dzieciom) z pracą (np. terminowa realizacja projektów badawczych), tak by zachować złoty środek między tymi wartościami. Dlatego istnieje potrzeba zadania sobie pytanie qou vadis? Jakie są Twoje wartości autoteliczne i jaka jest ich hierarchia? Jednak na to pytanie każdy musi sobie sam indywidualnie odpowiedzieć. 15 16 17 18 19 20 21 W. Tatarkiewicz, O szczęściu, Warszawa 1990, s. 24. J. Dębowski, S. Jedynak i in., Mała encyklopedia filozofii, Lublin 2002, s. 11. J. Kapuściak, Sens życia: antropologiczne aspekty rosyjskiego renesansu duchowego XX wieku w świetle prawosławia, Kraków 2000, s. 235. E. Klimowicz, Utylitaryzm w etyce, Warszawa 1974, s. 41, 79. H. Piluś, Człowiek w filozofii Karola Wojtyły - Jana Pawła II, Warszawa 2002, s. 98, 153. T. Gospodarek, Aspekty złożoności i filozofii nauki w zarządzaniu, Wałbrzych 2012, s. 127-132. A. Stabryła, Zarządzanie w kryzysie, Kraków 2010, s. 93. 42 Wartości i środki w strategii nadrzędnej i podrzędnej Literatura podmiotu [1] Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, Warszawa 2007. [2] Kant I., Krytyka czystego rozumu, tłum. R. Ingarden, Warszawa 2010. [3] Kant I., Krytyka praktycznego rozumu, tłum. B. Bornstein, Kęty 2002. [4] Machiavelli N., Książę, tłum. C. Nanke, Poznań 2008. Literatura przedmiotu: [1] Binmore K., Fun and Games, Oxford 2005. [2] Dębowski J., Jedynaka S. i in., Mała encyklopedia filozofii, Lublin 2002. [3] Dobija D., Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Warszawa 2003. [4] Giertych W., Bóg źródłem prawa, Kraków 2008. [5] Gospodarek T., Aspekty złożoności i filozofii nauki w zarządzaniu, Wałbrzych 2012. [6] Jacko J., Ontologia myślenia strategicznego, „Homo Ludens” 2009, nr 1. [7] Kapuściak J., Sens życia: antropologiczne aspekty rosyjskiego renesansu duchowego XX wieku w świetle prawosławia, Kraków 2000. [8] Klimowicz E., Utylitaryzm w etyce, Warszawa 1974. [9] Piluś H., Człowiek w filozofii Karola Wojtyły - Jana Pawła II, Warszawa 2002. [10] Rudniański J., Między Dobrem a Złem, Warszawa 1989. [11] Stabryła A., Zarządzanie w kryzysie, Kraków 2010. [12] Tatarkiewicz W., O szczęściu, Warszawa 1990. [13] Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, Warszawa 2010. Streszczenie Słowa kluczowe: środek, cel, strategia, wartości Artykuł porusza kwestie związane z wartościami i środkami, jakimi może kierować się człowiek w życiu. Jest wskazówką w odpowiedzi na pytanie: jaki jest cel życia. W artykule scharakte- Gabriela MAJCHROWSKA, Kamil TOMKIEWICZ 43 ryzowano strategię nadrzędną i podrzędną. Określenia swojej strategii musi dokonać każdy człowiek w oparciu o wartości, jakie wyznaje. Values and measures in the strategy overriding and subordinate Summary Key words: measure, goal, strategy, values This article is an outline of the strategy of human activity on different examples. The purpose of this article is to show the relationship between resources, the objectives and the strategy of the parent and the child according to the principle of openness games. The strategy is based on the dichotomous structure of means and ends. Due to the moral value (good, bad), the authors cite a number of exemplification showing the difficulties in carrying out explicit moral judgments. Even among the classic concept of the golden mean of Aristotle or Kant's categorical imperative. In addition, the issue was introduced parent and child strategy varies according to the purpose of the game of chess. It has been proven that a child lost in the game may be winning the game master. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s. 45-59] ISSN 1897-2500 Wasyl TUROK Instytut Demografii i Badań Społecznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state The phenomenon of trading of people purchased in Ukraine mass character in a middle 1990th becoming of independent Ukraine to place exactly in this period. Young people with the purpose of decision of own problems (mainly economic) began actively to ride for a border on earnings (mainly to the countries of Central and East Europe, USA, Turkey, Arabic states). By then transnational criminal structures already had a large long-term experience of trading in people, which they took out from the countries of South-East Asia, Africa, Latin America to Western Europe, North America, to Japan and others like that. In Ukraine a corruption is instrumental in distribution of this crime on the different stages of state power. For example, after the assistance of the corrupted governmental officials there were numerous firms on employment and tourist agencies which were only a protection for merchant’s people. Some representatives of law enforcement authorities and control services (in particular on a border) are instrumental in these structures in processing of the proper documents on departure of potential victims outside Ukraine [1, p. 43-44]. 46 Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state There are many reasons of origin of this phenomenon in Ukraine, which can be divided into internal and external. Consequently, an internal reason is: unfavorable economic climate in the state and, as a result, low level of life of population; violence in a family and displays of gender inequality; perception of the phenomenon of trading in people as such, that «me does not touch, as I not going to ride for a border on earnings» and others like that; insufficient knowledge is about the risks of illegal employment both within the limits of the state, and abroad; stereotype presentation of the «best life abroad» and insufficient awareness the populations of realities of stay abroad and him possible consequences; slow development of the state defense systems of a victim; unsystematic work is from the prophylaxis of trading in people. The followings belong to external reasons: opening of scopes and simplification of possibilities for a population to travel on the world both with the purpose of entertainments and with the purpose of employment; internationalization of shadow economy; growth of contrast is between economic development of the states; forming of international criminal objects; demand is on low-paid labour; demand on unofficial labour and on labour in those industries in which a basic population does not wish to work through dangerous terms, large physical loading and others like that; shortage of legal employment opportunities abroad; imperfection of legislation and practices is from counteraction trading in people in some countries of the world, that allows merchant’s to manipulate own impunity and limits possibilities of help victims; corrupted of workers of public organs [2, p. 16]. Wasyl TUROK 47 Consequently, the decline of standard of living of population, unemployment, low-paid work and general impossibility to provide basic vital requirements in Ukraine, is instrumental in distribution of the phenomenon of illegal migration and predetermine trading in people. Stopped more detailed for consideration of basic factors which are instrumental in distribution of this crime. Economic factors. Transformations are to the economy of Ukraine, that began from the moment of receipt by it independences, resulted in the row of the negative phenomena. Destruction of the centralized economy, abolition of state subsidies, privatization of state enterprises, resulted in growth of poverty, high unemployment rate, sharp falling of the real wage. Without regard to some stabilizing of situation during the last years, considerable part of population of Ukraine continues to live in poverty. In the world rating of development of human potential by the state on 2013 Ukraine took the 83 places, skipping such Libero-American countries forward, as Peru and Grenada. A situation became worse considerably, as in 2002 years it occupied a 70-te place, and an index of development of human potential was 0,777, while in 2013 years – 0,734. However, it should be noted that this index in 1990 year was some below (0,705), that is why it follows to talk about insignificant growth of index of human development of Ukraine for years independence which makes only 4,1% [3, p. 159-167]. An index of GDP is per capita (what shows the real picture of level of prosperity of the state) in Ukraine, from data of International Monetary Fund, made 3 862 $ only the USA in a calculation on one person by the state on 2013 (136 rating place), that a profit has a population of Ukraine below middle. For comparison, in the USA per capita there was 52 308 $, in Germany 43 049 $, and in Zimbabwe – 1 307 $ (table 1.) [4]. 48 Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state Table 1. Ukraine and some countries of the world after the level of development of human potential and GDP per capita Rating of development of human potential Country GDP per capita, $ the USA 1 Norway 101271 2 Australia 64 157 3 Switzerland 80 276 4 Netherlands 47 651 5 USA 52 839 6 Germany 43 952 7 New Zealand 40 465 8 Canada 51 871 17 Japan 39 321 57 Russian Federation 14 973 58 Bulgaria 7 411 69 Turkey 10 745 79 Georgia 3 558 82 Peru 6 797 83 Ukraine 3 862 87 Armenia 3 176 145 Nepal 707 185 Centrally African Republic 473 In a middle 90th of decline real the sector of economy caused the crash of the financial system, explosion of inflation, growth of unemployment and catastrophic falling of GDP. Yes, in accordance with to picture 1, the last index attained the minimum value in 1999 year, on the whole, for period of independence, Ukraine lost near 21,8% from the level of GDP of 1990. Consequently, 1991-2000 became Wasyl TUROK 49 the period of adaptation of national economy to the market conditions, while next 5 years became the period of development and strengthening of new economic model of Ukraine, that is why exactly at this time there is growth of level of GDP on the average on 8,4% annually. On the whole, Ukraine is characterized the presence of large volumes of natural resources and favorable economic geographical to positions (international transport corridors are going through the territory of the states, a population comes forward in quality in relation to cheap labor force and others like that) which give the country of advantage in relation to future development. However, ramshackle and backward technologies of booty of raw material predetermine low efficiency of the use of these advantages. In addition, in an economic structure the states are prevailed by energy-capacious industries (in particular, metallurgy and chemical industry), that, together with disparity of cost of energy-recursive their prices, creates an energydependent and impressionable to external influence economy in Ukraine. Thus, the low competitiveness of the Ukrainian products is conditioned the ever-higher charges of power mediums on its production, and it over is brought to the decline and loss of considerable part of oversea and internal markets and puts the socioeconomic future of the state under a threat [5, p. 18-22]. In the context of study of this question, it is needed to pay regard to situation at the market of labour, as exactly it is determining in forming of suggestion of illegal labor migrates and «living commodity». It is necessary to mark problematical character of analysis of indexes of labour-market, on the basis of official statistical information, in connection with the presence of large volumes of shadow sector of economy in Ukraine, part of which, after the estimations of most specialists, makes a from 40,0% to 60,0% economy of the state. It is at the same time necessary for providing of economic security of country, that this index did not exceed 15-20% from the volume of GDP. The level of employment of population in age 15-70 from data of inspection on questions economic activity of population some rose during the last 13 years. In 2000 year this index was at the level of 55,8%, and in 2013 years – 60,3%, that the 50 Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state increase of this index took place on a 4,5 percent points. But, as a result of world economic crisis, in 2009 year there is a decline of index on 1,6%. However, the increase of level of employment, on a background a general demographic crisis, is explained high part among the economic active population of people of senior agedependent group. A basic problem is complication of employment of the Ukrainian young people, for this reason a level of employment of young workers in Ukraine is below than the proper index among the countries of EU. Picture 1. Dynamics of GDP of Ukraine, 1990-2012 years Analyzing unemployment of population, certain on methodology of MOP rate, it is necessary to mark a positive tendency. Yes, in 2013 years a registered unemployment rate in Ukraine was 1,8% and 7,2% on methodology of MOP. A situation became better in comparing to 2000 year, as this index reduced on a 4,4 percent points. However, in 2000 year unemployment rate economic active population in age 15-70 in Ukraine was on 2,9% higher middle, for the countries of EU, index. Already in 2005 year, an unemployment of population of Ukraine rate becomes below European index on 1,7% and in 2013 years this number attained 3,3% (7,7% in Ukraine and 10,8% in the countries of EU). In addition, an unsolved problem for Ukraine is a high unemployment rate among a rural population. The indexes of Wasyl TUROK 51 employment and unemployment of population in Ukraine are substantially differentiated on a gender sign. Yes, in 2013 years level of employment of masculine population among persons in age from 15 to 70 years on 10,6% was higher, than among a womanish population, and in an age-old category from 15 to 24 years – on 7,8%. In 2013 years an index of unemployment rate in Ukraine was less than, than in 18 from 28 countries of ES. It is needed to mark that a situation with unemployment of population in Ukraine was even better, than in such European countries with the high level of development, as: France, Greece, Portugal, Hungary, Ireland, Slovakia, Lithuania, Estonia, Latvia and Spain. However, a similar situation was folded as a result of development of external labor migrations: in default of possibilities of their realization an unemployment rate in Ukraine after estimations would be almost twice greater [7]. On the end of 2013 an average monthly nominal settlings was 268,1% from a living wage, certain a law, while in 2000 year it was at the level of 80,0%. However, quality of life and level of purchasing power of citizens of Ukraine remain unsatisfactory, that predefined by the low labour productivity and high level of inflation. In addition, present is a fact of distribution of poverty among workings. Social factors. A crisis of institute of the family today is or by the most not serious reason of trading in people next to poverty and narrow-mindedness of possibilities. Half orphan families occupy 11,0% from the general amount of all families in Ukraine (about 2,3 millions), and a percent of children, that in them live, is about 34,0%. An anxiety about such children in 99,0% cases is carried in women. The level of profit in such families substantially below, than in those, where two workings parents are. A presence of violence is in families, the use of the family of alcohol, narcotic matters, and criminal activity members – the negative constituents of this process also. Widespread enough is home violence in relation to women that is also instrumental in their desire to shop around outside Ukraine. From data of Ministry of social policy of Ukraine and Ministry of internal affairs, in Ukraine of mockeries in a family test 68,0% women, and also minimum 15 women become the victims of home violence hourly. That, from this kind violence’s of 52 Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state woman suffer more frequent than from raping, robberies or motor-car catastrophes, together, and 35,0-50,0% women which get in a hospital with bodily harms is the victims of home tyranny. In 2013 years in fact of violence 160 730 appeals were fixed from the Ukrainian citizens. 88 162 persons were put on an account, among which 757 persons – to put it. In addition, in 2013 years on a national «hot line» on the base of Center of «La Strada is Ukraine» from warning of home violence, trading in people and gender discrimination, 7 036 bells acted, from what 92,3% touched the questions of home violence and gender discrimination, and 7,7% – questions of prevention of trading in people. Bells from women were 69,7%, from men – 30,3% [9]. Women suffer from discrimination in size of monthly payment on the average on the third more low, from earnings of men. Discrimination is also observed in the process of reception on work. Women rarer have an access to professional activity, high-paying and prestige positions. In accordance with types of regions of Ukraine after gender correlations [10, p. 101-104], the regions of Ukraine with the most negative display of disproportions of gender indicators is Dnipropetrovs’k, Donetsk, Zaporozhia and Lugansk of area. A city Kyiv, Zakarpattya, Ivano-Frankivsk, Tchernivtsi, Lviv, Ternopil, Rivne and Volhynia areas, belong to the regions with the least display of gender disproportions. Consequently, general gender inequality and absence of equality of rights in a family is expressed in wide distribution of home violence. Together with heavy domestic terms and housings problems, by alcoholism and devaluation of domestic values (distribution of informal marriages, cohabitation, but other), it is instrumental in growth of trading in people and of vulnerability of large groups of population before the person of different forms of criminal exploitation. In accordance with the lecture of UNO «About development of human potential» after the index of social gender development in 2013 years Ukraine was on a 61 place [3]. To the group of risk also belong to become damp, which can become the object of purchase-sale as a result of mechanisms of adoption. In 2013 years, from data of government service of statistics, 92 thousands of children-orphans and children Wasyl TUROK 53 which remained without a paternal anxiety were counted in Ukraine. This statistics in a regional cut testify to their less in the West of the state and in the capital and most – in east and north areas (for example, in the Lviv area three times less orphans on an one hundred thousand population, than in Kirovohrad, and half as much than in the Donetsk area). These Ministries of social policy of Ukraine testify that by the state on 2013 the more than 75 thousand (80,7%) Ukrainian orphans and children which were deprived paternal anxiety were educated for relatives, receiving in the family, in child's houses of domestic type, and 18 thousand orphans lived in child's houses and boarding-schools. Lately there is a tendency to diminishing of amount of foreign adoptions (annually their amount grows short on 20,0%). In 2013 years near 21,5 thousand of the adopted Ukrainian children lived in 34 countries of the world, today in Ukraine the amount of adoptions became half as much, than 12 years ago. In 2006 year foreigners become parents for more children, than citizens of Ukraine [6, 11]. A low level of education and weak professional skills were characteristic for most victims of trading in people. For example, level of profit of young unmarried women in age from 18 to 25 years, which have secondary technical education and live in rural locality, very low. Besides, the standard of living in rural locality is considered in 5-10 times below, than in cities. As a result the all greater amount of women tries to find job abroad, which does not need the special professional skills. That touches men, the level of their education is also low, they are married usually, their age makes from 31 to 50 years and they abandon a country on the short period of time with the purpose of to begin to work money for deserving life of the family (Picture 2). To the number of factors which worsen position in the sphere of trading in people, growth of migratory processes belongs. Thus, intensive migration is marked not only among adults but also among minor. Considerable part of these teenagers is girls from unhappy family. Exactly this category of persons is added most exploitation and discrimination. 54 Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state Picture 2. Level of education of sufferings citizens of Ukraine (2007-2013) others; 3 university; 14 basic secondary; 22 colleage; 46 complete secondary; 15 The last information show that in 2013 years outside Ukraine 22 187 persons drove out on the whole, what 59,4% men make from. Among migrates considerable part of young people was presented in age from 18 to 25 years (36,1%), where young men prevailed (69,7%). In obedience to information of the second national questioning on questions labor migrations, which was conducted by the State Date of Ukraine and Institute of demography and social researches the name of M.V. Ptukha NAN of Ukraine on the order of MOP and ES in 2012, there is reduction of amount of external labour emigrants in the last years. In 2008 year abroad there was 1,5 million Ukrainian labor emigrants, and already in 2012 years – 1,2 million, among labour emigrants 775 thousands of persons were made by men, while an amount of women was approximately 406 thousands of persons. Research confirmed also, that more frequent all the habitants of rural locality shop around abroad. The most of emigrants is inherent the western regions of Ukraine in addition [12, p. 66-67]. One sixth of labour migrates from Ukraine worked abroad without well-regulated status – this contingent must unenhanced able risk appear in the snares of trade’s people. Wasyl TUROK 55 In obedience to the results of questioning of respondent within the framework of research of MOP, in 2012 years for a border from the purpose of employment 39,9% citizens planned to drive out in age from 15 to 70 years. In particular, among potential labour emigrants part of women was 23,2%, and villagers – 77,2%. In particular, part of youths (29 years) of potential labour migrates was 39,6%, that third those, who planned to shop around abroad [12, p. 64-67]. Economic and social factors, in same queue, are the source of forming of psychological pre-conditions, such as: negative mutual relations between family members, lacks of sexual education, not formed of positive appearance of «Ya», absence of spiritual principles and crash of domestic values, worsening of psychological feel of people, and others like that. Informative pre-conditions to which it is possible to take bad knowledge of Ukrainians in relation to employment opportunities abroad and his consequences are in addition, instrumental in distribution of this phenomenon, publish of promising announcements in the press and untruthful «agitation», bad knowledge, in relation to human rights. Legal factors. Today there are many open questions in relation to the problem of trading in people in Ukraine. Nevada’s the areas now state law about social protection of the Ukrainian citizens abroad. Also the norms of current legislation are used not enough against a swindle, but the program of defense of witnesses does not work practically. Consequently, rights for citizens in relation to protecting from crimes are not realized to a full degree and it is predefined following: by insufficient experience workers of organs of internal affairs in relation to the cases of trading in people; to the spared not enough attention the studies of workers of MVS in this sphere; by translation of responsibility for realization of crime on a victim; uncoordinated of activity of workers of the proper law enforcement authorities; by complication of consideration of so goes the world in courts; 56 Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state by sufficient null information in relation to activity of the state in this sphere and actually legal information on questions trading in people. Problematic also a question of grant of help is suffering from trading in people. At first, Ukraine makes default international duties even in relation to the minimum standards of grant of help the victims of this phenomenon. Secondly, for lack of the ramified system of establishments for a victim from trading in people, to them, in the case of necessity, it is actually impossible to get short or long-term refuge, social psychological Medicare. Thirdly, row of laws and normatively legal documents, which touch this phenomenon, need improvement, so as on occasion they are contradictory. Fourthly, in Ukraine social habitation absents and, fifthly, in order that a victim must was possibility settle down to refuge, it must have registration [13, p. 217-221]. The modern state of shipping people is in Ukraine. For 2000-2013 years of MVS found out 3 357 crimes and 809 accusatory sentences are taken away by trade’s people [2]. In the last years a noticeable tendency of increase of amount of sentences is on a background diminishing of amount of the registered crimes, which testifies to growth of efficiency of work of law enforcement authorities in a fight against trading in people. MOM renders a reintegration help the victims of trading in people from 2000 year. In obedience to information of this organization, during 2000-2013 10040 persons got a help, and their amount had a tendency to growth up to 2007 year, where upon the quantity of victims began to go down. In addition, to 2007 year in the sexual structure of a victim women prevailed considerably, while in 2012 years part of men became some higher. From the general amount of persons which got a help from International organization of migration for retrospective period (20002013), a greater half was involved in labour exploitation (53,6%), 41,7% suffered from sexual exploitation, begging victims were become by 2,3% persons, the mixed exploitation was tested 1,9%, other kinds – 0,6%. A help includes, psychological and legal medic are suffering. Noticeable is a tendency of diminishing of amount of Wasyl TUROK 57 a victim from sexual, and increase of amount of involved in labour exploitation, persons. Statistical information testifies that for women, mainly, characteristic sexual and mixed forms of exploitation, and for men – labour. In accordance with information of MOM, during 2003-2013 620 persons, which got to the hands of merchants people within the limits of Ukraine, which 468 foreigners are among, are fixed (150 from them were brought to Ukraine as countries of setting and 338 persons were transported through its territory a trunk-to-trunk). From all foreigners brought in to Ukraine, 41,1% were the citizens of Moldova, 24,5% – by the citizens of Uzbekistan, 15,9% – by the citizens of Vietnam and 3,3% – by the citizens of Kyrgyzstan [2]. Ukraine is the country of origin, trunk-to-trunk, and country of setting in the transnational network of trading in people. The analysis of modern situation from trading in people in Ukraine testifies to growth of amount of men among a victim and change of tendency in relation to character of exploitation – from sexual to labour. In particular, for women characteristic sexual and mixed forms of exploitation, and for men – labour. On an origin and distribution of the phenomenon of trading in people such groups of factors influence in Ukraine: economic (index of GDP per capita, profits of population, level of employment and unemployment, level of purchasing power of citizens), social (crisis of institute of the family, presence of violence in a family, gendering inequality, distribution of orphan hood, low educational level and weak professional skills of population) but legal (imperfect legislative base, problems with the grant of help suffering and by authentication of victims, insufficient experience and uncoordinated of activity of representatives of the law defending organs in this sphere and others like that). Informative and psychological pre-conditions, and also high migratory activity of population of Ukraine, are in addition, instrumental in distribution of this phenomenon. 58 Trading of people in Ukraine: pre-conditions of origin and modern state References [1] Skulish E.D., Trading in people in the context of migratory processes / Socioeconomic problems of modern period of Ukraine. Migratory processes are in the conditions of environment of region: [zb. sciences. pr.] / NAN of Ukraine. In-t of regional researches; vidp. an editor Is. And. Boyko. it is Lviv, 2009. – Vip. 6 (80). [2] An official site of International Organization is from Migration in Ukraine. [Electronic resource]. it is access Mode: http://iom.org.ua/ua/ [3] Malik K., Jespersen E., Human Development Report 2014 Team. United Nations Development Programme 1 UN Plaza, New York, 2014. / it is access Mode: http://hdr.undp.org/en [4] Official site of the International monetary fund. [Electronic resource], it is access Mode: http://www.imf.org/external/index.htm [5] Mel'nik S.V., Gaevska N.S., Simakova Y.S., Ukraine and world: socio-economic comparisons, it is Lugansk: DU OF NDI OF STV, 2011. [6] Official site of Government service of statistics of Ukraine. [Electronic resource], it is access Mode: http://www.ukrstat.gov.ua/ [7] Pozniak O., External Labour Migration In Ukraine As A Factor In SocioDemographic And Economic Development, it is access Mode: http://www.carimeast.eu/media/CARIM-East-2012-RR-14.pdf [8] Official site of the World bank. [Electronic resource], it is access Mode: http://www.worldbank.org/ [9] An official site of the Ukrainian Helsinki union is on human rights, it is access Mode: http://helsinki.org.ua/index.php?id=1398061293 [10] Gender and geography in Ukraine: Monograph / N. Myezentseva, O. Kryvets. Kiev, 2013. [11] Official site of Ministry of social policy of Ukraine. Access mode: http://www.mlsp.gov.ua/labour/control/uk/index [12] Report on the Methodology, Organization and Results of a Modular Sample Survey on Labour Migration in Ukraine, International Labour Organization, Decent Wasyl TUROK 59 Work Technical Support Team and Country Office for Central and Eastern Europe (DWT/CO-Budapest) Budapest: ILO, 2013. [13] Trading in people is in the countries of South-east and East Europe: problems and prospects / under. red. doctor of legal sciences K.B. Levchenko, it is Kirovograd, 2007. Summary Key words: traiding of people, Ukraine Ukraine is the country of setting in the transnational network of treiding in people. The analysis of modern situation from traiding in people in Ukraine testifies to grouth of amount of men among a victim and change of tendency in relation to character of exploitation – from sexual to labour. Handel ludźmi na Ukrainie: wstępne warunki kształtowania się nowoczesnego państwa Streszczenie Słowa kluczowe: handel ludźmi, Ukraina Ukraina jest istotnym elementem międzynarodowej sieci handlu ludźmi. Analiza obecnej sytacji na Ukrainie świadczy o wzroście ilości ofiar wśród mężczyzn. Następuje też zmiana charaktereu eksploatacji ludzi – od seksualnego do wyzysku pracy. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 61-85] ISSN 1897-2500 Mirosław CIENKOWSKI Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie Tomasz WOŁOWIEC Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania Wprowadzenie Podatek dochodowy może występować w dwóch odmianach: jako podatek cedularny (od dochodów cząstkowych) lub jako podatek globalny (od dochodów ogólnych). Podatek cedularny sprowadza się do odrębnego opodatkowania dochodów z różnych źródeł, przy zastosowaniu różnych stawek podatkowych. Dochód opodatkowany odrębnie może być następnie sumowany i ponownie opodatkowany jako dochód ogólny (globalny). Oznacza to dwukrotne opodatkowanie tego samego dochodu. Zastosowanie drugiej koncepcji, czyli globalnego podatku dochodowego, oznacza opodatkowanie wszystkich uzyskiwanych przez podatnika dochodów z różnych źródeł. Łączne opodatkowanie wszystkich dochodów podatnika pozwala uwzględnić jego subiektywne możliwości płatnicze, wynikające z sytuacji materialnej i rodzinnej. Taka koncepcja podatku dochodowego jest obecnie powszechnie stosowana i wiąże się z wykorzystywaniem progresywnej skali podatkowej. Zastosowanie 62 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania progresji powoduje jednak naturalne tendencje do uwzględniania różnorodnych zwolnień, odliczeń i ulg, które pomniejszają podstawę opodatkowania, a tym samym wpływają na zastosowanie niższej stawki podatkowej wynikającej ze skali progresywnej. Korzystanie z szeroko pojętych ulg podatkowych jest jednak coraz powszechniej uważane za przejaw nierównego traktowania podatników, preferowania tych, którzy dokonują wydatków podlegających odliczeniom. W konsekwencji ci podatnicy, których dochody nie pozwalają na ponoszenie takich wydatków, nie mogą także skorzystać z różnorodnych ulg, a tym samym płacą relatywnie wyższe podatki od uzyskiwanych przez siebie dochodów. Wskazane skutki globalnego opodatkowania dochodów osobistych przy zastosowaniu skali progresywnej połączonej z systemem różnorodnych preferencji podatkowych dały impuls do szukania i opracowania prostego systemu opodatkowania dochodów osób fizycznych przy zastosowaniu proporcjonalnej skali podatkowej. Wprowadzenie w życie podatku liniowego od dochodów napotyka jednakże wiele barier i trudności. Mimo znacznego uproszczenia konstrukcji podatku w praktyce oznacza on pozbawienie wielu podatników przysługujących im preferencji, rezygnację z wykorzystywania konstrukcji podatku do różnorodnych ‒ często bardzo istotnych społecznie i gospodarczo ‒ celów stymulacyjnych, a także całkowitą zmianę dotychczasowego modelu opodatkowania dochodów. Zmiana takiego modelu wymaga właściwego przygotowania nie tylko odpowiednich aktów prawnych, ale także ‒ a może przede wszystkim ‒ samych podatników, do których zmiany w opodatkowaniu będą adresowane. Cechy współczesnego podatku dochodowego Od współczesnego podatku od dochodów osobistych wymaga się, aby był oparty na trzech podstawowych zasadach: powszechności, równości (sprawiedliwości) i opodatkowania tzw. czystego dochodu. Zasada powszechności podmiotowej – oznacza, że podatek powinien objąć wszystkie osoby uzyskujące dochód na obszarze jego obowiązywania. Podatek, który obejmuje swym zasięgiem jedynie osoby należące do określonych grup społecznych, czy zawodowych, nie jest podatkiem dochodowym we współczesnym Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 63 rozumieniu. Nowoczesny podatek dochodowy nie powinien, generalnie rzecz biorąc, zawierać żadnych zwolnień podmiotowych. Pewne uzasadnione wyjątki mogą jedynie wynikać z umów międzynarodowych i międzynarodowego prawa zwyczajowego. Zasada powszechności przedmiotowej – oznacza, iż opodatkowaniu podlegają wszystkie dochody z różnych źródeł, poza wskazanymi w ustawie wyjątkami. Konsekwencją powszechności przedmiotowej podatku dochodowego jest również możliwość wyrównywania strat z jednego źródła przychodów dochodami z innych źródeł. Zasada opodatkowania „czystego” dochodu w ujęciu przedmiotowym polega na tym, że opodatkowaniu może podlegać jedynie dochód, który pozostaje do dyspozycji osoby uzyskującej go i może być przeznaczony na zaspokojenie jej potrzeb. Dochód „czysty” powstaje po odliczeniu od przychodu wydatków poniesionych w celu osiągnięcia tego przychodu. Koncepcja opodatkowania „czystego” dochodu w ujęciu podmiotowym wynika z tego, że podatek uszczupla dochód podatnika przeznaczony na zaspokojenie jego potrzeb. W związku z tym podatek może być pobrany wtedy, jeśli pozostający do dyspozycji podatnika dochód pokrywa pewne minimum życiowe, niezbędne do zaspokojenia elementarnych potrzeb. W przeciwnym wypadku środki przejęte od podatnika musiałyby do niego ponownie wrócić jako świadczenia socjalne. Powyższa zasada wymaga uwzględnienia pewnych szczególnych okoliczności związanych z osobą podatnika, które prowadzą do uszczuplenia pozostającego do jego dyspozycji dochodu (np. stan zdrowia, obowiązki alimentacyjne itp.). Istotną cechą charakterystyczną podatku dochodowego jest to, iż jest to podatek, który w najszerszym zakresie może realizować zasadę sprawiedliwości opodatkowania. Podatek ten jest tak skonstruowany, aby w zakresie podmiotowej zdolności świadczenia uwzględniał osobiste cechy podatnika, wpływające na jego zdolność do świadczeń podatkowych (zdolność podatkowa). Zdolność podatkowa to wypływająca z reguły możliwości płatniczych zasada, że każdy obywatel powinien partycy- 64 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania pować w ogólnych obciążeniach podatkowych i uiszczać podatki w proporcji odpowiadającej jego indywidualnym możliwościom płatniczym Podatek dochodowy, jako podatek osobisty, może być szeroko wykorzystywany do realizacji społecznych (socjalnych) celów opodatkowania, ponieważ w najlepszy sposób urzeczywistnia zasadę sprawiedliwości, łącząc ciężar opodatkowania ze zdolnością podatkową podatnika, co pozwala dostosować ciężar podatkowy do jego indywidualnych możliwości. Powiązanie podatku dochodowego z procesami społeczno-ekonomicznymi może powodować próbę wykorzystywania go do realizacji różnorodnych celów opodatkowania. Próby wykorzystywania podatku dochodowego do oddziaływania na gospodarkę, poprzez różnego rodzaju preferencje podatkowe, często bywają sprzeczne z zasadą równości i sprawiedliwości opodatkowania. Poza tym zbyt szeroki wachlarz preferencji, obejmujący pewne grupy lub sfery gospodarki, nie tylko ogranicza zasady wolności gospodarczej i konkurencji, ale również stanowi narzędzie w rękach władzy, służące uniezależnianiu jej od społeczeństwa 1. Generalnie głównym celem podatku dochodowego nie powinno być oddziaływanie na życie społeczno-ekonomiczne, lecz cel fiskalny. Podatek ten jest jednym z głównych źródeł dochodów budżetowych, dlatego im silniej oddziaływuje się nim na gospodarkę, tym wpływy z tego podatku do budżetu maleją. Skutkiem owych niższych dochodów będzie zwiększone obciążenie podatników podatkami pośrednimi, a przez to ograniczenie stopnia realizacji zasad sprawiedliwości i równości opodatkowania, bowiem podatki pośrednie nie uwzględniają zdolności podatnika do ponoszenia ciężaru świadczeń podatkowych. 1 Zob. m.in.: T. Wołowiec, A. Suseł, Podatki dochodowe a funkcje polityki finansowej, [w:] A. Nalepka, A. Ujwary-Gil (red.), Organizacje komercyjne i niekomercyjne wobec wzmożonej konkurencji oraz wzrastających wymagań konsumentów, Nowy Sącz: Wyższa Szkoła Biznesu-National-Louis University 2009, s. 346-361; T. Wołowiec, Wybrane aspekty sprawiedliwości opodatkowania i ekonomicznej efektywności, w: A. Nalepka (red.), Organizacje komercyjne i niekomercyjne wobec wzmożonej konkurencji oraz wzrastających wymagań konsumentów, Nowy Sącz: Wyższa Szkoła Biznesu – NLU 2008, s. 329-352; T. Wołowiec, Sprawiedliwość opodatkowania a ekonomiczna efektywność – wybrane aspekty, „Studia Prawno-Ekonomiczne”, 2008, Tom LXXVII, s. 227-249; T. Wołowiec, Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach UE, „Przegląd Prawa Europejskiego Międzynarodowego”, 2008, nr 1, s. 35-49. Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 65 Z podatnikiem dochodowym wiąże się pojęcie negatywnego podatku dochodowego (Negative Income Tax), który jest formą zasiłku wypłacanego ludziom najmniej zarabiającym. Koncepcja NIT została wypracowana w latach 40. XX wieku przez Juliet Rhys-Williams. Chodziło o dofinansowanie ludzi najmniej zarabiających, którym nie przysługiwało prawo do zasiłku dla bezrobotnych. Ulgi podatkowe nie były wystarczające, aby zapewnić minimum socjalne najniżej uposażonym osobom pracującym. Wypłata NIT była zasadna ekonomicznie, gdyż państwo płaciło mniej niż w przypadku kwoty zasiłku dla osoby bezrobotnej (nie dotyczy to oczywiście sytuacji, kiedy państwo w ogóle nie wypłaca zasiłku dla bezrobotnych). Negatywny podatek dochodowy był też formą wspierania mniej zamożnych pracodawców. Problematyką NIT zajmował się także Milton Friedman w pracy Capitalism and Freedom (1962), widząc jej użyteczność w zapewnieniu stabilizacji ekonomicznej. Noblista Friedman był zwolennikiem emisji pieniądza proporcjonalnej do wzrostu gospodarczego. Wprowadzenie negatywnego podatku dochodowego sprzyjałoby utrzymaniu efektywnego popytu na właściwym poziomie, zapewniającym zbyt wyprodukowanym towarom. Teoria podatku negatywnego kłóci się z zasadami ekonomicznego liberalizmu. Pomimo to NIT miał zwolenników wśród ekonomistów liberalnych np. Edmunda Phelpsa – laureata ekonomicznej Nagrody Nobla w 2006 roku - i był eksperymentalnie wdrażany w USA w latach 70. XX wieku. W wyniku eksperymentów stwierdzono obniżenie motywacji do pracy o 9% u mężczyzn i o 18% u kobiet - choć nie było ono tak wysokie jak zakładano. Stwierdzono także coś nieoczekiwanego, a mianowicie spadek odpowiedzialności za trwałość rodziny. Spodziewano się uzyskać efekt odmienny: wzrost trwałości małżeństw. Wyniki eksperymentów przeprowadzonych w USA zmniejszyły zainteresowanie negatywnym podatkiem dochodowym. Podatek dochodowy od osób fizycznych a zasada sprawiedliwości podatkowej Poszukując kryterium „podziału” obciążeń podatkowych, ustawodawca identyfikuje przesłanki, które czyniłyby system podatkowy racjonalnym z punktu widzenia 66 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania funkcji fiskalnej i redystrybucyjnej. W normie sprawiedliwości prawodawca szuka obiektywnego kryterium usprawiedliwiającego konieczność nakładania podatków. Poza tym norma sprawiedliwości miała (ma) stanowić punkt wyjścia do tworzenia poszczególnych rozwiązań podatkowych, zarówno w aspekcie poszczególnych podatków, jak i całego systemu podatkowego. Sprawiedliwa konstrukcja miała być cechą systemu podatkowego. Sprawiedliwość podatkowa często jest traktowana jako maksyma działania władzy. Mimo to samo deklarowanie obowiązku przestrzegania postulatu sprawiedliwości, często nie przekłada się na zgodność praktyki podatkowej z deklarowanymi wzorami budowy systemu podatkowego 2. Sprawiedliwość opodatkowania należy również rozpatrywać w aspekcie normatywnym. Prawo musi, w powszechnym odbiorze, respektować (ucieleśniać) zasadę sprawiedliwości. Prawo podatkowe musi być sprawiedliwe, gdyż taka jest jego idea3. Problem optymalnego podziału dochodu można analizować oddzielnie, jak i w kontekście innych kwestii polityki gospodarczej, których rozwiązywanie wymaga stosowania instrumentów wpływających na podział dochodu. Mamy wtedy do czynienia z wyborem przez państwo kryteriów rozkładu obciążeń podatkowych, kształtujących końcowy podział dochodu i majątku4. W takich sytuacjach wskazanie kryteriów określających obciążenia podatkowe poszczególnych podatników, zapewniające sprawiedliwą redystrybucję dochodu i efektywną alokację zasobów (problem trade-off między sprawiedliwością, a efektywnością) wymaga analizy problematyki optymalnego systemu podatkowego, czyli systemu maksymalizującego funkcję dobrobytu społecznego (FDS)5, uwzględniającą sprawiedliwość, jak i efektywność. 2 3 4 5 Zob. J. Głuchowski, Sprawiedliwość podatkowa: założenia teoretyczne i możliwości aplikacyjne, [w:] System podatków: Stan, kierunki reformy, wpływ na wzrost gospodarczy, RSSG, Raport nr 35, Warszawa 1999, s. 38. „Rola prawa wynika ze znanej maksymy – Iustitia est fundamentum regnorum, która obowiązuje – lub powinna obowiązywać również w odniesieniu do prawa podatkowego”. E. Tegler, Wybrane zagadnienia zdolności podatkowej, [w:] Zdolność podatkowa i wiarygodność kredytowa przedsiębiorstwa, UMK, Poznań 1993, s. 73. N. Acocella, Zasady polityki gospodarczej, PWN, Warszawa 2002, s. 291. FDS (social welfare function). Potrzeba użycia jakiegoś sposobu porównań między osobami w celu zdefiniowania kompletnego uszeregowania społecznego skłania nas do wybrania kryteriów sprawiedliwości dystrybutywnej i społecznej. Główny problem sprawiedliwości dystrybutywnej polega na zdefiniowaniu zasad oceny alternatywnych sposobów: (a) przypisywania członkom społeczeństwa korzyści z danego rodzaju aktywności oraz (b) dzielenia odpowiednich kosztów. Tego rodzaju kryteria zależą generalnie od światopoglądu danej osoby. Ekonomiści próbujący Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 67 Analizę tę można również przeprowadzić w odniesieniu do optymalnego modelu opodatkowania dochodów osobistych. Sprawiedliwe opodatkowanie (sprawiedliwość w opodatkowaniu) jest problemem, który zarówno w doktrynie podatkowej, jak i praktyce stanowienia prawa podatkowego jest aktualny i budzący różnorodne kontrowersje. Doktryna podatkowa analizując sprawiedliwość opodatkowania przyjmuje etyczną normę postępowania. Stąd wszelkie próby uściślenia tego pojęcia nie mogą pomijać sprawiedliwości jako zasady etyczne6. Termin sprawiedliwość jest dodatnio oceniany jako odnoszący się do wartości, które uznaje się za dobre w sensie aksjologicznym. Przedmiotem tak pojętej sprawiedliwości jest zawsze konkretny układ stosunków społecznych oraz odpowiednie normy regulujące sposoby jej wdrażania 7. Preferuje się różne kryteria sprawiedliwej dystrybucji: 1) każdemu to samo, 2) każdemu według jego zasług, 3) każdemu według jego dzieł, 4) każdemu według potrzeb, 5) każdemu według pozycji, 6) każdemu według tego, co przyznaje prawo. Analiza tych kryteriów dystrybucji pozwala dostrzec, iż w zasadzie są one nie do pogodzenia. Możliwe są trzy postawy wobec takiej sytuacji: 1) albo te koncepcje nie mają ze sobą nic wspólnego i niesłusznie określa się je w ten sam sposób, 2) albo 6 7 uporządkować preferencje społeczne często czerpali inspiracje z zasad filozofii społecznej lub politycznej (np. Pigou zastosował pewne zasady utylitaryzmu) lub wprost podejmowali badania w ramach tych dyscyplin (np. Sen). W wielu przypadkach zasady sprawiedliwości dystrybutywnej były tworzone przez samych filozofów społecznych (Nozick i Rawls). Istnieje wiele kryteriów sprawiedliwości opartych na postulacie indywidualizmu etycznego i międzyosobowej porównywalności funkcji użyteczności. Różnią się one stosowaną regułą agregacji. W utylitarystycznej FDS zastosowane jest sumowanie. W FDS Bernoulliego-Nasha użyte jest mnożenie. Rawlsowska FDS utożsamia dobrobyt społeczny z wartością użyteczności dla osoby znajdującej się w najgorszym położeniu. FDS Bersona-Samuelsona jest uogólnioną funkcją dobrobytu społecznego. Optimum społeczne uzyskuje się poprzez maksymalizację wybranej FDS przy ograniczeniu danym przez GMU – granice możliwości użyteczności. A. Gomułowicz, Zasada sprawiedliwości podatkowej, ABC, Warszawa 2001, s. 12. J. Głuchowski, Sprawiedliwość ..., op. cit., s. 38. 68 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania nie można nazwać sprawiedliwością żadnej z nich, 3) albo należy uznać jedną z nich za jedyną właściwą8. Wybór obowiązującego modelu zależy w dużym stopniu od układu sił społecznych, politycznych czy istniejącej praktyki. W praktyce prawodawczej etyczna norma opodatkowania generuje dwojakiego rodzaju komplikacje, oparte na braku zaufania do idei sprawiedliwości, zarówno przez prawodawcę, jak i podatnika. Nieufność ustawodawcy wynika z obawy o możliwość połączenia sprawiedliwości ze skutecznością (efektywnością fiskalną) opodatkowania9. Obawa podatników wynika ze świadomości, iż często ustawodawca powołując się na walor sprawiedliwości, realizował zmiany w systemie podatkowym (lub reformy), będące jej zaprzeczeniem. Stąd ważnym elementem wszelkich reform jest uzyskanie społecznej aprobaty do jej przeprowadzenia. Poza tym podatnik ma świadomość, iż argument sprawiedliwości może kamuflować funkcję fiskalną zmian w opodatkowaniu. Nieufność jest również generowana „niedookreślonością” samej formuły sprawiedliwości. Powoduje to, iż z etycznego postulatu można wysnuć odmienne reguły postępowania i ukształtować według nich rozwiązania prawnopodatkowe10. W doktrynie podejmowane próby rozwiązania problemu sprawiedliwego opodatkowania nigdy nie zostały zrealizowane, z uwagi na praktyczną trudność w pogodzeniu interesu państwa (dobra publicznego) z interesem podatników (dobrem prywatnym)11. Pojawia się zatem pytanie o to, gdzie powinna przebiegać 8 9 10 11 Ch. Perelman, O sprawiedliwości, PWN, Warszawa 1959, s. 2. Na przykład: „Pierwotnym celem opodatkowania jest, poza pewnymi wyjątkami, uzyskiwanie środków pieniężnych niezbędnych dla pokrycia potrzeb publicznych. Nie oznacza to jednak, że cele fiskalne opodatkowania, związane z samą istotą podatku, mogą zdominować system podatkowego. Jego konstrukcja powinna zmierzać do swego rodzaju kompromisu pomiędzy celami fiskalnymi, gospodarczymi i społecznymi (socjalnymi) opodatkowania” za: R. Mastalski, Prawo podatkowe – część ogólna, Ch. Beck, Warszawa 1998, s. 25; „Sprawiedliwość i równość nie są jednak głównym celem systemu podatkowego. Celem tym – co nie budzi żadnej wątpliwości – jest zapewnienie środków na pokrycie potrzeb finansowych państwa, za: J. Harasimowicz, Z zagadnień teorii podatku,, „Glosa”, nr 5/1997, s. 1. A. Gomułowicz, Zasada ..., op. cit., s. 14. Zasady równości i sprawiedliwości w prawie podatkowym były w przeszłości wielokrotnie przedmiotem kontroli konstytucyjnej. Trybunał Konstytucyjny uznaje, iż zasada równości jest przestrzegana wtedy, gdy każdy obywatel może stać się adresatem każdej z norm przyznających określone prawo obywatelskie. Nie można więc różnicować obywateli ze względu na kryteria powodujące powstanie zamkniętych kategorii o zróżnicowanym statusie prawnym (K.10/93). Sprawiedliwość podatkowa jest pewnym uszczegółowieniem ogólnej zasady sprawiedliwości społecznej i dotyczy tylko sprawiedliwości obciążeń. Wyrazem sprawiedliwości podatkowej jest Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 69 granica opodatkowania, z punktu widzenia efektywności i sprawiedliwości oraz skali i zakresu redystrybucji podatkowej?12 Ponadto pojęcie sprawiedliwości musi być rozpatrywane w kontekście rozwiązania problemu sprzeczności interesów różnych grup społecznych, zawodowych, politycznych. Ta świadomość towarzyszy działaniom ustawodawcy podatkowego ‒ mimo to ‒ owa sprzeczność interesów powoduje, że rozwiązania prawne były i są niespójne (np. z prawem bilansowym), fragmentaryczne (zmiany w konstrukcji poszczególnych podatków, bez kompleksowego reformowania całego systemu podatkowego), bądź sankcjonują interesy różnych grup lobbingowych (ulgi i zwolnienia podatkowe). Można zauważyć nieufność pomiędzy reprezentantami teorii opodatkowania, a ustawodawcą (władzą) stanowiącym o opodatkowaniu, który znaczenie teorii postrzega w kontekście tworzenia gotowych, dających się od razu zastosować reguł postępowania13. Zarówno w teorii jak i praktyce podatek to nieodpłatne, bezzwrotne, pieniężne, przymusowe świadczenie, które jest nakładane jednostronnie przez związek publicznoprawny, jakim jest państwo lub jednostka samorządu terytorialnego, w celu sfinansowania potrzeb publicznych i społecznych. Przymusowość odróżnia podatek od świadczeń dobrowolnych. Stosunek pomiędzy podatnikiem a podmiotem uprawnionym do nakładania podatków jest stosunkiem podporządkowania. Obowiązek podatkowy może być zatem wyegzekwowany poprzez tryb egzekucyjny. Podatnicy często i w różnych sytuacjach powołują się na sprawiedliwość podatkową, utożsamiając ją najczęściej z redukcją lub eliminacją obciążenia podatkowego. Sprawiedliwość podatkowa w ujęciu obiektywnym, ma walor praktyczny, ponieważ w tym rozumieniu uwzględnia ją władza publiczna nakładając podatki. Biorąc pod uwagę cechy podatku oraz obiektywne i subiektywne postrzegania obciążenia po- 12 13 zwłaszcza powszechność i równość opodatkowania. Do zasady tej Trybunał Konstytucyjny odwołał się m.in. w orzeczeniu z 29 maja 1996 r. (K.22/95), w którym przypomniał, iż w prawie podatkowym zasada sprawiedliwości, wyrażająca się m.in. powszechnością i równością opodatkowania, łączy się ze swobodą ustawodawcy w kształtowaniu ulg i zwolnień podatkowych, a także ich znoszeniu lub ograniczaniu. Zwolnienia podatkowe nie stanowią standardu prawnego, lecz są wyjątkiem od powszechności i równości obowiązków podatkowych. Zob. m.in.: S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1999, s. 57. Szerzej: A. Gomułowicz, Zasada ..., op cit., ss. 22-28. 70 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania datkowego, sprawiają, iż w podatniku powstaje reakcja obronna przed uszczupleniem jego środków. Jednocześnie oczekując określonych świadczeń ze strony władzy publicznej może zmierzać do redukcji swoich własnych obciążeń podatkowych14. Współcześnie akceptowany jest pogląd, iż sprawiedliwe rozłożenie ciężaru podatkowego to takie, które uwzględnia zdolność podatkową, czyli dostosowanie ciężaru podatkowego do indywidualnej sytuacji ekonomicznej (jak i pozaekonomicznej) podatnika. Z przyjęciem takiego stanowiska wiąże się rozróżnienie sprawiedliwości podatkowej poziomej i pionowej. Sprawiedliwość pozioma sprowadza się do tego, że podmioty będące w takiej samej (bardzo zbliżonej) sytuacji majątkowej powinny być w takim samym stopniu obciążane podatkowo, czyli podatnicy są „równo” traktowani obciążeniami podatkowymi. Stosowanie tej zasady nie jest jednak proste: nie realizują jej podatki pośrednie i inne rzeczowe, natomiast uwzględniają ja podatki osobiste, z uwagi na personalizację konstrukcji podatku. Sprawiedliwość pionowa oznacza, iż podmioty znajdujące się w lepszej sytuacji materialno-prawnej, w większym stopniu powinny być obciążone. Realizacji tej zasady służą głównie podatki o charakterze progresywnym. Pojawia się jednak zawsze problem wyważenia ostrości fiskalnej kolejnych szczebli progresji 15. Progresja podatkowa zakłada istnienie kilku stawek podatku, co w praktyce nie musi oznaczać dużego stopnia progresji. Występowanie wielu ulg w systemie będzie ograniczać jej stopień. Możemy mierzyć stopień progresji porównując ze sobą stawki przeciętne i krańcowe16. Przyjmując, z m(y) to stawka krańcowa, t – wysokość podatku jako funkcja dochodu (y) przed opodatkowaniem, a(y) to stawka przeciętna, otrzymujemy: (1) (y) = t(y) / y (2) a(y) = t(y) / t. 14 15 16 Szerzej: J. Głuchowski, Sprawiedliwość ..., op. cit., ss. 38-40. T. Famulska, Sprawiedliwość podatkowa, „Przegląd Podatkowy”, nr 5/1996, s. 3. Za: H. H. Zee, Personal income tax Reform: Concepts, Issues, and Comparative Country Development, Working Paper WP/05/87, IMF, 2005. Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 71 Obie wielkości (1) i (2) będą z przedziału (0,1>, a system będzie progresywny wtedy, gdy: m(y) > a(y) oraz a(y) / y >0 dla wszystkich y. Należy zauważyć, iż, progresję otrzymujemy stosując już jedną stawkę podatku, przy jednoczesnym wprowadzeniu ulg do systemu. Najprostszym rozwiązaniem jest zastosowanie kwoty wolnej – e, oraz danej stawce podatku -. Dzieląc obie strony równania (3) przez y otrzymujemy równanie (4), które pokazuje, że w takim przypadku zawsze będzie spełniony warunek m(y) > a(y): (3) t = (y – e) (4) a = - e /y. Sprawiedliwość pozioma i pionowa może być konkretyzowana przy pomocy dwóch teorii podatkowych: teorii ekwiwalencji i teorii zdolności płatniczej 17. Teorię ekwiwalencji najtrafniej oddaje maksyma zrodzona w dobie Rewolucji Francuskiej ‒ ,,podatek stanowi wspólny dług obywateli i cenę za korzyści''. Państwo traktowane jest jako ,,związek celowy”, a podatki są opłatą za otrzymane od państwa świadczenia. Opłaty te powinny być ekwiwalentne. Przy urzeczywistnieniu tej zasady podatki należałoby rozumieć jako ceny. Teoria przyjmuje założenie, że istnieje wzajemny proporcjonalny stosunek między wysokością podatku a poziomem wydatków państwowych pozostających w związku z ochroną obywateli i ich majątku. Gdyby ,,ekwiwalentność'' miała być skonkretyzowana, to powinna być przede wszystkim znana korzyść, którą podatnik odnosi z wydatków publicznych państwa. Rozwiązaniem problemu sprawiedliwości miały być dwie alternatywne reguły: (a) opodatkowanie będzie sprawiedliwe wówczas, gdy wysokość ciężaru podatkowego zostanie dostosowana do wysokości wydatków publicznych państwa, pozostających w związku z ochroną podatnika lub jego majątku; (b) wymóg sprawiedliwości może zostać zachowany, gdy wysokość podatku zostanie ukształtowana w zależności od korzyści uzyskanych przez podatnika z działalności państwa. 17 Patrz: N. Gajl, Teorie podatkowe w świecie, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1992, s. 46. 72 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania Żadna z tych dwóch reguł nie może zostać przetransformowana na realnie funkcjonujące zasady opodatkowania. Dlatego teoria ekwiwalencji we współczesnej praktyce podatkowej straciła na znaczeniu. Może stanowić jedynie usprawiedliwienie dla stosowania niektórych lokalnych podatków, opłat, a także składek. Teoria zdolności płatniczej W teorii zdolności płatniczej (ability-to-pay) i obowiązek podatkowy wywodzi się z faktu przynależności państwowej. Zapłata podatku nie daje prawa wpływania na decyzje państwowe; wypełnia tylko treścią powszechny ,,obywatelski obowiązek”. Podatnik nie płaci za indywidualnie otrzymane świadczenie (co jest tezą teorii ekwiwalencji), ale za te zadania państwa, które służą dobru ogólnemu. Dlatego wydatki publiczne nie mogą być ujmowane w kategorii kompensacyjnych zobowiązań państwa wobec podatnika. Podatnik winien wnosić ,,sprawiedliwą część” dla sfinansowania kosztów działalności państwa. Uznaje się, że opodatkowanie jest sprawiedliwe, jeżeli ciężar podatkowy odpowiada określonym formalnym zasadom równości. Miarą równości może być indywidualna korzyść utracona w wyniku opodatkowania. Za takim rozumieniem sprawiedliwości opowiada się, pozostająca w nurcie zdolności płatniczej, teoria ofiary18. Przyjmuje ona założenie, że korzyść z dochodu jest mierzalna i krzywa korzyści dochodu jest dla wszystkich taka sama. Tak więc podatnicy z takim samym dochodem poświęcają taką samą korzyść, jeżeli płacą taki sam podatek. O ile można się zgodzić, że jest możliwe zachowanie sprawiedliwości poziomej, to wątpliwości dotyczyć muszą sprawiedliwości pionowej. Teoria ofiary może być bowiem interpretowana jako: ofiara równa marginalna, ofiara równa absolutna oraz jako ofiara równa proporcjonalna. Z uwagi na przebieg krzywej korzyści granicznej dochodu, ofiara równa marginalna nakładałaby ciężar podatkowy przede wszystkim na podmioty osiągające najwyższy dochód. Dałoby to efekt stuprocentowego opodatkowania powyżej granicy dochodu wolnego od podatku, co wypacza sens sprawiedliwości podatkowej. Absolutna równa ofiara - wszystkie podmioty ponoszą stratę 18 Por. J.S. Mill, Principles of Political Economy, London, 1921. Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 73 korzyści w takiej samej wysokości bezwzględnej, niezależnie od tego, jak ,,nierówne” są ich dochody. To także sprzeciwia się pojęciu sprawiedliwości podatkowej. Ofiara równa proporcjonalna - wszystkie podmioty, w relacji do łącznej korzyści z dochodu ponoszą tak samo dużą ofiarę. Jest możliwe zastosowanie progresywnej taryfy podatkowej. Może ona oddawać sens sprawiedliwości pionowej. Nietrudno spostrzec, że teoria ofiary znajduje swoje uzasadnienie w prawie spadającej korzyści granicznej rosnącego dochodu. Jest to jednocześnie jej podstawowa słabość, albowiem treść tego prawa nigdy nie została udowodniona. Jest ono w dalszym ciągu tylko naukową hipotezą19. Zdolność płatnicza podatnika może być konkretyzowana w inny od wskazanego sposób. Wymaga to zwrócenia uwagi na przedmiot podatku. Powinno być nim dobro, które niespornie można uznać za główny wskaźnik zdolności płatniczej 20. Początkowo dobrem był majątek, następnie - aż po dzień dzisiejszy - dochód. Ustalenie dochodu dla celów opodatkowania może nawiązywać do teorii źródeł, bądź teorii przepływu aktywów netto. W rozważaniach na temat miernika zdolności płatniczej nie może zabraknąć koncepcji Kaldora, który proponował uczynić miarą zdolności płatniczej dochód wydatkowany21. O ile dochód w ogóle może służyć jako wskaźnik ekonomicznej zdolności płatniczej, to w przypadku podatku od dochodu wydatkowanego pojawia się zasadnicza trudność. O ekonomicznej zdolności płatniczej podatnika można tylko wnioskować - i to albo z rodzaju, albo z wysokości wydatkowanego na konsumpcję dochodu. Podatek od wydatków bardziej obciąża osoby o wysokim udziale w konsumpcji i niskich dochodach, aniżeli osoby o niskim udziale w konsumpcji i wysokim dochodzie. Im wyższa jest stawka podatku pośredniego, tym bardziej znaczące jest naruszenie zasady zdolności płatniczej. Urzeczywistnienie sprawiedliwości pionowej, przy zasadzie zdolności płatniczej, ma się dokonać dzięki progresywnej taryfie podatkowej. Kwestia sporna dotyczy stopnia progresji. 19 20 21 A. Gomułowicz, Postulat sprawiedliwości a system podatkowy, „Monitor Podatkowy” nr 5/1995. Patrz: F.K. Mann, Ideengeschichte der Besteuerung, [w:] Handwoarterbuch der Sozialwissenschaften, tom 10, 1959. N. Kaldor, An Expenditure Tax, London 1955. 74 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania Progresja podatkowa22, która jest ujmowana jako środek realizacji sprawiedliwości pionowej, może wywoływać - przy niewłaściwej skali taryfy podatkowej ‒ tzw. paraliżujące efekty gospodarcze. Wystarczy wskazać dwa przykłady. Progresywny podatek dochodowy - jeżeli uwzględni się motyw zysku, będzie wywierał negatywny wpływ na skłonność do podejmowania inwestycji. Przede wszystkim dlatego, że przeciwwagą dla ryzyka inwestycyjnego jest stosunkowo zmniejszająca się szansa zysku. Inwestycje są niezbędne dla wzrostu gospodarczego (poprawny bytu rodzin), zwłaszcza inwestycje o wysokim stopniu ryzyka. Dla realizacji takich inwestycji musiałyby istnieć odpowiednio wysokie szanse zysku. Ale tu, oprócz innych czynników, wkracza wysoka progresja. Szkodzi ona gotowości do ponoszenia ryzyka. A to jest równoznaczne z zahamowaniem skłonności do inwestycji. Motyw wyższego relatywnie zarobku jest jedynym motywem zwiększenia wydajności pracy. Dlatego decyzja o zwiększeniu wydajności pracy zależy od subiektywnie ocenianego stosunku zachodzącego między zwiększonym wysiłkiem a przyrostem dochodu netto. Istotną cechą progresji jest to, że wraz z każdą dodatkową jednostką dochodu zwiększa się obciążenie podatkowe; często podatek zwiększa się w tempie szybszym niż wzrasta podstawa wymiaru. Progresja podatkowa przeciwdziała wzrostowi wydajności pracy i to tym bardziej im wyższy jest dochód. Tą niekorzystną prawidłowością zostaje dotknięta przede wszystkim praca wysoko kwalifikowana. Mówiąc o sprawiedliwości obiektywnej należy stwierdzić, iż: [1] akceptowany jest pogląd, iż podatki sprawiedliwe mają ogólny charakter, czyli nie mogą być negocjowane, ani indywidualnie ustalane; [2] wymóg sprawiedliwości wyklucza elitarne ulgi w redukcji obciążeń podatkowych; 22 Szerzej na ten temat patrz: H. Haller, Probleme der progresiven Besteuerung, Tübingen, 1970 oraz F. Neumark, Probleme der Steuerprogression, Tübingen, 1961; T. Wołowiec, A. Suseł, Teoretyczne i praktyczne problemy opodatkowania dochodów osób fizycznych w Polsce, Nowy Sącz: Wyższa Szkoła Biznesu – NationalLouis University 2010; T. Wołowiec, M. Duszyński, Personal Income Tax in the tax systems of EU member states (seleected issues), „Bicник Akaдeмii Mитнoi Cлyжби Yкpaiни”, Cepiя: Eкoнoмika. (Zeszyty Naukowe Akademii Celniczej w Dniepropietrowsku). Dniepropietrowsk. 2010, nr 1. s. 36-46; T. Wołowiec, Proporcjonalne i progresywne opodatkowanie dochodów osób fizycznych, [w:] A. Nalepka, (red.), Organizacje komercyjne i niekomercyjne wobec wzmożonej konkurencji oraz wzrastających wymagań konsumentów, Nowy Sącz: Wyższa Szkoła Biznesu-NLU 2006, s. 337-451. Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 75 [3] sprawiedliwy system podatkowy to system szczelny, z punktu widzenia luk prawnych; [4] podatki pośrednie, wliczane w ceny towarów i usług to podatki niesprawiedliwe, powodując regresję podatkową w odniesieniu do zamożnych podatników (bardziej z obiektywnego, niż subiektywnego punktu widzenia); [5] problem sprawiedliwości podatkowej należy rozpatrywać w odniesieniu nie tylko do poszczególnych, ale i całego systemu podatkowego. Kryterium sprawiedliwości obiektywnej (poziomej i pionowej) jest problematyczne, gdyż trudno jest rozstrzygnąć, które grupy powinny płacić wyższe podatki i o ile wyższe powinny być te podatki. Mimo licznych kontrowersji ekonomiści są zgodni co do dwóch kwestii. Po pierwsze efekt netto podatków powinien być progresywny, czyli rozkład dochodów po opodatkowaniu powinien być mniej zróżnicowany niż przed opodatkowaniem. Po drugie uzyskiwane nadwyżki należy dystrybuować na podwyższanie dochodów osób bardziej utalentowanych lub biednych. Konieczność wskazania grupy, do której miałaby trafić owa nadwyżka, powoduje kolejny problem23. Sprawiedliwość podatkowa a ulgi i zwolnienia podatkowe W stosunku do rozwiązań prawnych z dziedziny prawa podatkowego, w doktrynie dość powszechnie przyjmuje się pogląd, iż podatki i cały system podatkowy powinny być neutralne24. Oznacza to, że podatki należy tak konstruować, aby w żadnym razie nie utrudniać istnienia i funkcjonowania podatników, ale także tak, aby nie zawierały żadnych preferencji dla wybranych grup podatników. Opowiadanie się za neutralnością podatkową, nie przesądza o negatywnym stosunku do wpływania poprzez preferencje podatkowe na realizację istotnych dla państwa ce23 24 D.E.G. Lea, P. Webley, R. Tarby, The individual in the Economy, Oxford University Press, Oxford 1987, s. 300. Por. m.in. A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Poznań 1995, s. 105-108; W. Wójtowicz, P. Smoleń, Kierunki proponowanych zmian prorodzinnych w podatku dochodowym od osób fizycznych, opinia na zlecenie Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny, Lublin 1998; W. Wójtowicz, opinia dotycząca kierunków działań zmierzających do zmian prorodzinnych w podatku dochodowym od osób fizycznych, opinia na zlecenie Sejmowej Komisji Rodziny, Lublin 1998; T. Wołowiec, Wybrane zagadnienia opodatkowania dochodów osób fizycznych w latach 90. XX wieku. Wydanie pierwsze. Nowy Sącz: Wyższa Szkoła Biznesu- NLU 2003. 76 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania lów pozafiskalnych. Przyjmuje się, że sprawiedliwość podatkowa jest realizowana poprzez powszechność i równość opodatkowania25. Stosowanie różnorodnych preferencji podatkowych może być następstwem uwzględniania równości podatkowej ujmowanej subiektywnie. Równość taka wymaga, bowiem dostrzeżenia różnej sytuacji materialnej, rodzinnej czy społecznej podatnika 26. Panuje powszechne przekonanie, że ulgi i zwolnienia podatkowe sprzyjają sprawiedliwości podatkowej. Argument sprawiedliwości pozwala przede wszystkim zyskać społeczną akceptację dla zmian w systemie obciążeń fiskalnych. Ulgi podatkowe są oceniane skrajnie. Jedni uważają, że sprzyjają korekcie obciążeń fiskalnych i sprawiedliwemu dopasowaniu wysokości podatku do sytuacji płatniczej osoby (rodziny), która go uiszcza. Inni uważają ulgi za przejaw dyskryminacji wobec tych, którzy z nich nie korzystają. Trudność polega na tym, że podatnik, któremu przyznano ulgę, nie uważa tego za wyraz preferencji, lecz „zadośćuczynienie sprawiedliwości”. Mogłoby się wydawać, przyjmując ten punkt widzenia za słuszny, że nie istnieją żadne przywileje podatkowe, a co najwyżej przepisy prawne inaczej traktują pewne okoliczności w sferze opodatkowania. Osobą nieuprzywilejowaną będzie, więc ten, kto konsumuje i oszczędza w sposób nie kwalifikujący się do uwzględniania specjalnych przywilejów. Państwo wprowadzające ulgi podatkowe przyznaje w sposób pośredni, że obciążenia fiskalne są zbyt duże. W praktyce wprowadzenie określonych ulg podatkowych może nie tylko nie sprzyjać sprawiedliwości, ale pogłębić niesprawiedliwość. Tak się dzieje w przypadku ulg, z których mogą skorzystać jedynie osoby o wysokich lub bardzo wysokich dochodach. Ulgi podatkowe można też traktować jako wypłaty subwencyjne dla uprzywilejowanych podatników. Traci na tym wiarygodność polityki podatkowej. Podstawowym powodem uchwalania ulg podatkowych są najczęściej: wysokie stawki podatkowe, chęć wsparcia rodzin (podatników) w trudnej sytuacji socjalnej, realizacja prorodzinnej (prospołecznej) polityki podatkowej, złożoność techniczna zasad opodatkowania, rozdział ustawodawczy i wykonawczy organów w państwie oraz tradycja i system polityczny. Parlamenty zdają sobie na ogół sprawę z istnienia 25 26 Orzeczenie TK (U. 7/87). Por. I. Czuma we „Wstępie” do pracy Z. Lassotówny, Opodatkowanie dochodów rodziny, Lublin 1935. Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 77 wielu sposobów, dzięki którym wysokie stawki podatkowe nie mają zastosowania, ale jednocześnie organy władzy wykonawczej nie dysponują wystarczającą siłą, aby zmienić istniejący stan rzeczy. Wiele powodów ustanowienia ulg i zwolnień wynika z techniki prawa podatkowego. Nie mają one znaczniejszego wpływu na rozmiar dochodów publicznych, ale mają duży wpływ na dochody jednostek i grup społecznych. Ważny wpływ na istnienie ulg i zwolnień podatkowych ma tradycja. Nad względami historycznymi przeważają jednak względy polityczne. Poseł często zmuszony jest uwzględniać interesy różnych grup nacisku, bowiem grupy te mogą decydować o tym, czy zostanie ponownie wybrany i zasiądzie w parlamencie. Kolejnym istotnym powodem uchwalenia przywilejów podatkowych jest nieznajomość terminologii przez szeroką opinię publiczną. Obywatele zainteresowani pracami parlamentu nad kształtem systemu podatkowego mogą otrzymać informacje głównie o strukturze stawek, natomiast nie dowiedzą się, co kierowało na przykład decyzjami sejmu w zakresie znacznego obciążenia podatkowego najbardziej zamożnych obywateli itd. Te kwestie kryje technika podatkowa 27. W konstrukcjach podatków występują różnorodne formy preferencji podatkowych. Jedną z takich konstrukcji jest wyłączenie podatkowe. Oznacza sytuację, która nie podlega opodatkowaniu mimo istnienia stanu faktycznego, z którym ustawodawca łączy powstanie obowiązku podatkowego. Efektem zastosowania tej instytucji jest brak podmiotowego lub przedmiotowego obowiązku podatkowego. Można w ten sposób wyłączyć spod opodatkowania minimalne dochody podatnika, czy kwoty minimum socjalnego. Zwolnienie podatkowe oznacza natomiast istnienie obowiązku podatkowego, od którego podatnik zostaje zwolniony w całości lub w części z mocy prawa lub na podstawie decyzji podatkowej. Jest ona prawną formą pominięcia całości lub części przychodu lub dochodu z danego źródła przy ustalaniu podstawy opodatkowania. 27 J. Głuchowski, D. Handor, J. Patyk, J. Szymańska, Formy zmniejszania wysokości podatków w Polsce, PWN, Warszawa 2002, s. 22-24; T. Wołowiec, Podatek dochodowy od osób fizycznych a realizacja funkcji regulacyjnej i stymulacyjnej w latach 1992-2000, „Polityka Społeczna” 2003, nr 1. s. 19-23; T. Wołowiec, Opodatkowanie dochodów osób fizycznych w wybranych krajach UE. Rozwiązania prorodzinne. „Polityka Społeczna” 2003, nr 5-6. s. 20-24; T. Wołowiec, Ulgi i zwolnienia podatkowe. „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2002 nr 11, s. 39-46. 78 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania Zwolnienie może mieć charakter bezterminowy lub terminowy. Zwolnienie ma podobny skutek jak wyłączenie, chociaż różni się od niego charakterem prawnym 28. Nowoczesny podatek dochodowy nie powinien zawierać żadnych zwolnień podmiotowych, ponieważ nie może on obejmować swoim zasięgiem jedynie niektórych podmiotów prawa podatkowego. W konstrukcji polskiego podatku dochodowego od osób fizycznych nie ma typowych zwolnień podmiotowych, a przepisy ustawy wykluczają możliwość ich uzyskania. W podatku dochodowym od osób fizycznych znaczna ilość zwolnień związana jest z charakterem przychodów uzyskiwanych przez osoby fizyczne (zwolnienia z opodatkowania przychodów o charakterze socjalnym czy też przychodów związanych ze stosunkiem pracy), mało jest natomiast zwolnień dotyczących działalności gospodarczej. Charakterystyczną preferencją podatkową może być tzw. minimum wolne od podatku. Polega ono na zwolnieniu od podatku wszystkich przychodów, gdy podstawa opodatkowania nie osiąga określonego minimum, względnie też zmniejszeniu podstawy opodatkowania o określoną z góry wielkość. Uzasadnienie tego zwolnienia oparte jest na przesłankach społecznych (zwolnienie od opodatkowania niskich dochodów) oraz na przesłankach natury technicznej (niewielkie wpływy podatkowe przy dużej pracochłonności związanej z ustaleniem ich wysokości)29. Ulgi podatkowe polegają na wyłączaniu określonych wartości z podstawy opodatkowania lub na różnicowaniu stawek podatkowych dla różnych podmiotów, bądź przedmiotów opodatkowania. Podstawę opodatkowania określono w przepisach jako dochód skorygowany o określone odliczenia, które są ulgami podatkowymi. Większość tego typu odliczeń jest limitowana, a dodatkowym warunkiem jest prawidłowe ich udokumentowanie. Wydatki pomniejszające podstawę opodatko28 29 C. Kosikowski, E. Ruśkowski, Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1994 r., s. 148; T. Wołowiec, K. Wolak, Podstawy finansów publicznych i prawa finansowego, Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu - NLU, 2009; T. Wołowiec, Wolak P., Opodatkowanie dochodów osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej (wybrane aspekty), Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu-NLU, 2009. M. Weralski, Finanse i prawo finansowe, Warszawa, 1978 r. s.250; Wołowiec T. Wolak K., Podstawy finansów publicznych i prawa finansowego, Nowy Sącz: Wyższa Szkoła Biznesu - NLU, 2009; Wołowiec T. Wolak P., Opodatkowanie dochodów osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej (wybrane aspekty), Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu - NLU, 2009. Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 79 wania podlegają odliczeniom od dochodu tylko wtedy, gdy zostały zaliczone do kosztów uzyskania przychodów. Różnica między kosztami uzyskania przychodów, a wydatkami, o które może być pomniejszony dochód podlegający opodatkowaniu jest ‒ z ekonomicznego punktu widzenia - znaczna. Koszty pomniejszają przychód z danego źródła w celu ustalenia dochodu z tego źródła. Wydatki o charakterze ulg pomniejszają natomiast dochód „czysty” przed jego opodatkowaniem 30. Oddziaływanie poprzez ulgi podatkowe na realizację celów pozafiskalnych opodatkowania na zarówno negatywne, jak i pozytywne strony. System ulg polegający na obniżaniu stawki czy bezpośrednio kwoty podatku jest prosty w konstrukcji, a gdy uwzględni się aspekt psychologiczny, to odbierany jest jako rzeczywista ulga. Wykorzystanie preferencji jako rezultatu różnicowania podstawy opodatkowania jest bardziej skomplikowane w sensie rachunkowym. Istnienie w tym wypadku wielu zmniejszeń i zwiększeń podstawy wymiaru podatku sprawia, iż sposób naliczania wysokości zobowiązania podatkowego staje się bardziej złożony. Odnośnie zakresu oddziaływania systemu preferencji na realizację celów pozafiskalnych opodatkowania można wyróżnić dwie grupy poglądów. Zwolennicy pierwszej twierdzą, iż zakres stosowania ulg i zwolnień powinien być ograniczony do minimum lub też, że w ogóle nie powinno się realizować żadnych celów pozafiskalnych opodatkowania. Ich zadaniem ulgi i zwolnienia zniekształcają sygnały płynące z rynku31. Z tego właśnie powodu ogranicza się, a nawet neguje możliwości, jakie stwarza konstrukcja podatku w zakresie realizacji funkcji stymulacyjnej i regulacyjnej opodatkowania. Z drugiej strony wielu autorów dowodzi konieczności oddziaływania poprzez odpowiednio skonstruowany system preferencji na różne sfery życia gospodarczego i społecznego. Wydaje się, iż preferencje podatkowe, pełniąc funkcje pozafiskalne wcale nie muszą zniekształcać sygnałów płynących z rynku. Powinny być tak skonstruowane, aby bodźce płynące z rynku nie tylko nie były osłabione czy zniekształcone, ale nawet wzmocnione. Cechy te dobrze mogą spełniać np. ulgi z tytułu wprowadzania nowych technologii, innowacji itd. Poza tym są obszary, gdzie sygnały rynkowe prawie 30 31 H. Litwińczuk, Prawo podatkowe podmiotów gospodarczych, Warszawa 1996, s. 90. Zob. K. Markowski, Nie ma czystych rozwiązań, Życie Gospodarcze Nr 27/1990, s. 10. 80 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania wcale nie występują lub są bardzo słabe. Może to dotyczyć inwestycji w zakresie ochrony środowiska, inwestycje w sferę nauki i kultury czy w regiony zagrożone wysokim bezrobociem strukturalnym. Oczywiście zwolnienia i ulgi w systemie podatkowym nie powinny być zbyt liczne. Duża liczba różnorodnych preferencji sprawia, że system staje się skomplikowany i wystąpić mogą negatywne skutki w postaci sprzeczności w odcinkowym ich oddziaływaniu32. Podatki pośrednio kształtują dochód i majątek będący w dyspozycji podatnika 33. Przy analizie funkcji podatku jako regulatora dochodów podatnika brane są pod uwagę szczególnie takie aspekty jak: ochrona pewnego minimalnego poziomu dochodu, sytuacja rodzinna podatnika, struktura jego wydatków, źródła dochodów. Z tego punktu widzenia podatek osobisty ma tę zaletę, że pozwala oceniać zdolność podatkową każdego podatnika i dostosować ciężar podatkowy do jego indywidualnych możliwości. Mimo, iż pod koniec lat 80. w państwach zachodnich wystąpiły tendencje polegające na rezygnacji z różnych ulg i zwolnień w celu maksymalnego rozszerzenia podstawy opodatkowania, to jednak różnorodne preferencje podatkowe wciąż stanowią istotny składnik podatkowych systemów większości państw. W podatku dochodowym od osób fizycznych znaczna ilość zwolnień związana jest z charakterem dochodów uzyskiwanych przez osoby fizyczne, wśród których dużą cześć stanowią dochody o charakterze socjalnym. Podsumowanie Należy pamiętać, iż preferencje podatkowe mogą mieć inne przesłanki niż społeczne czy ekonomiczne. Jednym z kryteriów wprowadzania konstrukcji preferencyjnej może być kryterium polityczne. Polityczne metody wprowadzania preferencji podatkowych nie występują we współczesnych państwach demokratycznych, bowiem wprowadzałoby to klasowy charakter gospodarki i ustroju. Właśnie w gospodarce socjalistycznej tego typu ulgi i zwolnienia lub zwyżki podatkowe dla określo32 33 Por. J. Sokołowski, Zarządzanie przez podatki, PWN, Warszawa 1995, s. 40. A. Majchrzycka-Guzowska, Finanse i prawo finansowe, PWE, Warszawa 1996, s. 79. Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 81 nych klas i grup społecznych występowały nader często, a interwencja podatkowa ograniczała się jedynie do „oddziaływania na kierunek i lokalizację działalności gospodarczej w układach drobnotowarowym i kapitalistycznym”, co praktycznie oznaczało dążenie do zlikwidowania działalności sektora podmiotów nieuspołecznionych34. Prawodawca podatkowy, stosując ulgi podatkowe, a co więcej - rozszerzając je w stosunku do stanu wyjściowego - pośrednio sam przyznaje, że stawki podatkowe są nadmierne. Praktyka taka jest dyskredytacją własnych rozwiązań. Traci na tym wiarygodność polityki podatkowej. Ulgi podatkowe można traktować jako wypłaty subwencyjne dla uprzywilejowanych podatników. Są to udogodnienia podatkowe dyskryminujące tych, którzy z nich nie korzystają. Ulgi są ponadto nierówno rozdzielone. Przypadają przeważnie grupom o wyższych dochodach. Rozłożenie obciążeń podatkowych odbiega od założeń, które legły u podstaw budowy taryfy podatkowej. Ulgi prowadzą bowiem do ,,rozproszenia'' przeciętnych stawek podatkowych dla takich samych skorygowanych dochodów brutto. Sprawiedliwość pozioma jest naruszona w całym obszarze dochodów. Głównie jednak w obszarze dochodów wysokich. Z punktu widzenia sprawiedliwości pionowej ulgi prowadzą do zmniejszenia obciążenia przy bardzo wysokich oraz całkiem niskich dochodach. Bibliografia [1] Acocella N., Zasady polityki gospodarczej, PWN, Warszawa 2002. [2] Gajl N., Teorie podatkowe w świecie, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1992. [3] Głuchowski J., Sprawiedliwość podatkowa: założenia teoretyczne i możliwości aplikacyjne, [w:] System podatków: Stan, kierunki reformy, wpływ na wzrost gospodarczy, RSSG, Raport nr 35, Warszawa 1999. [4] Famulska T., Sprawiedliwość podatkowa, „Przegląd Podatkowy”, nr 5/1996. [5] Gomułowicz A., Zasada sprawiedliwości podatkowej, ABC, Warszawa 2001. 34 T. Wołowiec, Klasyfikacja preferencji stosowanych w podatku dochodowym od osób fizycznych w krajach UE. „Studia Europejskie” 2007, nr 2, s. 257-266; T. Wołowiec, Poziom obciążeń podatkiem dochodowym od osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej, „Studia Europejskie” 2006, nr 4, s. 165-175; Wołowiec T., Analiza zasad opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej- implikacje dla procesu harmonizacji, „Studia Prawno-Ekonomiczne”, 2006, Tom LXXIII, s. 193-205. 82 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania [6] Gomułowicz A., Postulat sprawiedliwości a system podatkowy, „Monitor Podatkowy” nr 5/1995. [7] Haller H., Probleme der progresiven Besteuerung, Tübingen, 1970. [8] Harasimowicz J., Z zagadnień teorii podatku, „Glosa”, nr 5/1997. [9] Kaldor N., An Expenditure Tax, London 1955. [10] Kosikowski C., Ruśkowski E., Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1994. [11] Litwińczuk H., Prawo podatkowe podmiotów gospodarczych, PWN, Warszawa 1996. [12] Mann F. K., Ideengeschichte der Besteuerung, w: Handwoarterbuch der Sozialwissenschaften, tom 10, 1959. [13] Majchrzycka-Guzowska A., Finanse i prawo finansowe, PWE, Warszawa 1996. [14] Mastalski R., Prawo podatkowe – część ogólna, C. H. Beck, Warszawa 1998. [15] Mill J.S., Principles of Political Economy, London 1921. [16] Neumark F., Probleme der Steuerprogression, Tübingen, 1961. [17] Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 1999. [18] Perelman Ch., O sprawiedliwości, PWN, Warszawa 1959. [19] Sokołowski J., Zarządzanie przez podatki, PWN, Warszawa 1995. [20] Tegler E., Wybrane zagadnienia zdolności podatkowej, [w:] Zdolność podatkowa i wiarygodność kredytowa przedsiębiorstwa, UMK, Poznań 1993. [21] Weralski M., Finanse i prawo finansowe, PWE, Warszawa, 1978. [22] Wołowiec T., Wolak P., Opodatkowanie dochodów osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej (wybrane aspekty), Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu - NLU, 2009. [23] Wołowiec T., Ulgi i zwolnienia podatkowe, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2002, nr 11. [24] Wołowiec T., Proporcjonalne i progresywne opodatkowanie dochodów osób fizycznych, [w:] Nalepka A. (red.), Organizacje komercyjne i niekomercyjne wobec wzmożonej konkurencji oraz wzrastających wymagań konsumentów, Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu – NLU 2006. Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 83 [25] Wołowiec T., Wybrane zagadnienia opodatkowania dochodów osób fizycznych w latach 90. XX wieku, Wydanie pierwsze. Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu- NLU 2003. [26] Wołowiec T., Podatek dochodowy od osób fizycznych a realizacja funkcji regulacyjnej i stymulacyjnej w latach 1992 – 2000, „Polityka Społeczna” 2003, nr 1. [27] Wołowiec T., Opodatkowanie dochodów osób fizycznych w wybranych krajach UE. Rozwiązania prorodzinne, „Polityka Społeczna” 2003. [28] Wołowiec T., Suseł A., Podatki dochodowe a funkcje polityki finansowej; Nalepka A., Ujwary-Gil A. (red.), Organizacje komercyjne i niekomercyjne wobec wzmożonej konkurencji oraz wzrastających wymagań konsumentów, Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University 2009. [29] Wołowiec T., Wybrane aspekty sprawiedliwości opodatkowania i ekonomicznej efektywności, Nalepka A. (red.), Organizacje komercyjne i niekomercyjne wobec wzmożonej konkurencji oraz wzrastających wymagań konsumentów, Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu – NLU 2008. [30] Wołowiec T., Sprawiedliwość opodatkowania a ekonomiczna efektywność – wybrane aspekty, „Studia Prawno-Ekonomiczne”, 2008, Tom LXXVII. [31] Wołowiec T., Podmiotowy i przedmiotowy zakres opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach UE, „Przegląd Prawa Europejskiego Międzynarodowego”, 2008, nr 1. [32] Wołowiec T., Klasyfikacja preferencji stosowanych w podatku dochodowym od osób fizycznych w krajach UE, „Studia Europejskie” 2007, nr 2. [33] Wołowiec T., Poziom obciążeń podatkiem dochodowym od osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej. „Studia Europejskie” 2006, nr 4. [34] Wołowiec T., Analiza zasad opodatkowania dochodów osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej ‒ implikacje dla procesu harmonizacji, „Studia PrawnoEkonomiczne”, 2006, Tom LXXIII. [35] Wołowiec T., Suseł A., Teoretyczne i praktyczne problemy opodatkowania dochodów osób fizycznych w Polsce, Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis University 2010. 84 Podatek dochodowy a równość i sprawiedliwość opodatkowania [36] Wołowiec T., Duszyński M., Personal Income Tax in the tax systems of EU member states (seleected issues), „Bicник Akaдeмii Mитнoi Cлyжби Yкpaiни”, Cepiя: Eкoнoмika. (Zeszyty Naukowe Akademii Celniczej w Dniepropietrowski). Dniepropietrowsk, 2010, nr 1. [37] Wołowiec T., Wolak K., Podstawy finansów publicznych i prawa finansowego, Nowy Sącz, Wyższa Szkoła Biznesu - NLU, 2009. [38] Zee H. H., Personal income tax Reform: Concepts, Issues, and Comparative Country Development, Working Paper WP/05/87, IMF, 2005. Streszczenie Słowa kluczowe: prawo podatkowe, równość, sprawiedliwość, podatek dochodowy, pozafiskalne funkcje opodatkowania Podatek dochodowy jest wysoko oceniany w doktrynie prawa finansowego. Uważany jest za taki typ opodatkowania, który jednocześnie może odpowiadać wszystkim teoretycznym wymaganiom nauki, stanowić wydajne źródło dochodów publicznych i nie szkodzić gospodarce. Podatek dochodowy może występować w dwóch odmianach: jako podatek cedularny (od dochodów cząstkowych) lub jako podatek globalny (od dochodów ogólnych). Podatek cedularny sprowadza się do odrębnego opodatkowania dochodów z różnych źródeł, przy zastosowaniu różnych stawek podatkowych. Dochód opodatkowany odrębnie może być następnie sumowany i ponownie opodatkowany jako dochód ogólny (globalny). Oznacza to dwukrotne opodatkowanie tego samego dochodu. Income tax and equality and fairuess of taxation Summary Key words: tax law, equity, tax justice, personal income tax, non-fiscal aims With reference to legal solutions in tax law, it is widely believed that taxes and the whole tax system should be neutral. This means that taxes should be constructed so as not to make the existence and functioning of taxpayers difficult, but also so that they do not include any preferences for Mirosław CIENKOWSKI, Tomasz WOŁOWIEC 85 selected groups of taxpayers. Supporting tax neutrality does not determine negative attitude to using tax preferences as a means of achieving non-fiscal aims by the state. It is assumed that tax equity is achieved through universality and equality of taxation. The use of various tax preferences may be a consequence of reflecting tax equity understood subjectively. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 2 (48) / 2015 [s. 87-100] ISSN 1897-2500 Wiktor P. ZWONAR Instytut Demografii i Badań Społecznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy im. M.W. Ptuchy Якість життя як соціально-економічна система Загальносвітовою тенденцією є поступова трансформація феномену якості життя в основний фактор конкурентоспроможності країн та окремих регіонів. Підвищення якості життя у поєднанні зі створенням належних умов для реалізації інноваційної моделі економічного зростання є стратегічним управлінським завданням сьогодення для урядів, бізнес-еліт та громадянського суспільства у багатьох державах світу. Водночас напрацювання дієвих механізмів та інструментів підвищення якості життя та її інтеграція в загальний контекст соціально-економічного розвитку можуть бути найбільш ефективними на основі сприйняття і дослідження феномену якості життя із системних позицій. Саме системна парадигма дає можливість найкращого відображення комплексності якості життя, особливостей взаємозв’язку та взаємообумовленості його компонентів, кращого розуміння змісту різних проекцій і рівнів його аналізу, і відтак є запорукою продуктивного управлінського впливу. Різні аспекти якості життя нині досліджуються численними науковцями та науковими колективами у багатьох країнах світу, а також на глобальному рівні в структурі програм та дослідницьких ініціатив ООН, Світового банку, 88 Якість життя як соціально-економічна система Організації економічного співробітництва і розвитку й інших міжнародних експертних груп. Проте особливості і переваги системного аналізу цієї категорії залишаються без належної уваги як представників академічної спільноти, так і практиків соціально-економічного управління. Розвиток системної парадигми дослідження якості життя становить мету цієї статті. Поняття «якість життя» належить до тих наукових категорій, різноманіття варіантів трактування змісту яких є настільки широким, що більшою мірою «розмиває» термінологічні рамки цього поняття, ніж сприяє їх формуванню. Лише в активному використанні у наукові літературі знаходиться близько трьох десятків визначень якості життя. Можна зробити загальний висновок, що термін «якість життя» містить в собі як кількісні, так і якісні параметри, як об’єктивні, так і суб’єктивні аспекти і характеристики життя і вітальних умов діяльності людини. Узагальнюючи різні трактування якості життя, британська дослідниця М. Фаркахар встановила три основні типи визначень: глобальні, компонентні і сфокусовані [1]. Глобальні визначення є загальними − в цілому йдеться про ступінь задоволення матеріальних, культурних і духовних потреб людини. Компонентні визначення підкреслюють багатовимірну природу цього явища і відокремлюють різні виміри якості життя. Сфокусовані визначення зосереджуються лише на одній чи кількох компонентах і віддзеркалюють специфіку конкретної сфери життєдіяльності. За нашою оцінкою, можна виділити ще один тип визначень якості життя – системні визначення, найбільш методологічно цінні, бо презентують якість життя не просто як сукупність певних характеристик, оцінок і компонентів, а передусім як організовану систему взаємопов’язаних і взаємообумовлених елементів. Саме системний аналіз якості життя дає можливість чіткого розуміння сутності цього явища, а відтак – напрацювання ефективних і практично значущих механізмів соціально-економічного розвитку в контексті покращення якості життя. Розвиваючи системну парадигму якості життя, ми пропонуємо розглядати її як структуру і взаємозв’язок таких компонентів: 1) якість особистості; 2) якість людського капіталу; 3) якість соціального капіталу; 4) якість середовища життя; 89 Wiktor P. ZWONAR 5) індикатори якості життя; 6) суб’єкти впливу на якість життя; 7) інструменти впливу на якість життя (рис. 1). Рис. 1. Системна соціально-економічна парадигма якості життя Якість людського капіталу Якість особистості Якість середовища життя природного Індикатори якості життя Суб’єкти впливу на якість життя Якість соціального капіталу економічног о Об’єктивні соціального інституційного Суб’єктивні Людин а Громад а Держава (владні інститути) Бізнес Праця Солідарність Бюджет, соціальні стандарти, соціальна інфраструктура, державні програми і т.д. Соціальна відповідальність бізнесу Інструменти впливу на якість життя Якість особистості як компонента системи якості життя характеризує ментально-духовну організацію індивіда (людських колективів). Цю теоретичну конструкцію запропонував і розвинув італійський вчений А. Печчеі, котрий убачав в якісних змінах внутрішнього світу людини головну рушійну силу соціально-економічного розвитку [2]. Якість особистості за А. Печчеі визначається такими рисами як 1) глобальне (цілісне) мислення, 2) прагнення до справедливості, 3) відмова від насилля і зловживання силою, 4) здатність контролювати й передбачувати наслідки своїх дій [3]. «Якісна» особистість відмовляється від однобокого сприйняття дійсності в термінах матеріального достатку або через протиставлення сьогодення і майбутнього, особистого і суспільного. Така особистість цілісно осмислює взаємозалежність процесів і явищ у світі, гостро відчуваючи необхідність соціальної справедливості на всіх рівнях суспільної організації. Вона культивує відмову від насилля як гарантії захисту 90 Якість життя як соціально-економічна система соціальної справедливості, а також розвиває здатність людства попереджувати негативні техногенні, соціальні, економічні прояви науково-технічного поступу. Концепція якості особистості, запропонована А. Печчеі, як компонента якості життя є найбільш затребуваною в контексті глобалістики. У більш широкому контексті такий підхід видається дещо обмеженим, бо не враховує необхідною мірою різноманіття реакцій і характеристик особистості. Для такого врахування якість особистості слід розуміти як сукупність її життєвих цінностей. Відомий дослідник аксіосфери М. Рокіч обґрунтував і виділив за функціональною ознакою два види цінностей – термінальні та інструментальні [4]. Цей підхід прийнято сьогодні практично у всіх сучасних аксіологічних класифікаціях. Термінальні цінності (цінності-цілі) – базові або ідеальні цінності: 1) активне життя; 2) життєва мудрість (зрілість суджень і здоровий глузд); 3) здоров'я (фізичне й психічне); 4) вміння сприймати красу (природи, мистецтва тощо); 5) цікава робота; 6) любов (духовна й фізична близькість із людьми); 7) достаток; 8) дружба; 9) суспільне визнання (повага оточуючих); 10) пізнання та інтелектуальний розвиток; 11) фізичне й духовне вдосконалювання; 12) продуктивне життя (максимальне використання своїх можливостей, сил і здібностей); 13) дозвілля; 14) воля (самостійність, незалежність у судженнях і вчинках); 15) сім’я; 16) щастя інших людей; 17) впевненість у собі (внутрішня гармонія); 18) творчість. Інструментальні цінності (цінності-засоби) засновані на внутрішньому переконанні в тому, що визначений спосіб дії або властивість особистості є найкращим у будь-якій ситуації: 1) акуратність (охайність), порядок у справах; 2) вихованість (гарні манери); 3) високі запити (високі вимоги до життя й високі прагнення); 4) життєрадісність (почуття гумору); 5) ретельність (дисциплінованість); 6) незалежність (здатність діяти самостійно, рішуче); 7) непримиренність щодо недоліків (власних та інших); 8) освіченість (різноманітність і якість знань, висока загальна культура); 9) відповідальність (почуття обов’язку, уміння дотримуватись слова); 10) раціоналізм (уміння тверезо й логічно мислити, приймати обмірковані рішення); 11) самоконтроль (стриманість, самодисципліна); 12) сміливість захищати свою думку, свої Wiktor P. ZWONAR 91 переконання; 13) принциповість (уміння наполягти на своєму, не відступати під тиском труднощів); 14) терпимість (толерантність, уміння прощати); 15) широта поглядів (уміння зрозуміти чужу точку зору, поважати чужі смаки, звичаї, звички); 16) чесність (правдивість, щирість); 17) ефективність у справах (працьовитість, продуктивність у роботі); 18) чуйність (емпатія). Виділені дві групи цінностей тлумачаться як однопорядкові. У структурі системи якості життя вони взаємодоповнюють одна одну, існуючи паралельно. Натомість А. Маслоу, пропонуючи власне бачення, виділяє дві ієрархічно взаємоорганізовані групи [5]: 1) Б-Цінності (цінності буття) – вищі цінності, властиві самореалізованим людям (істина, добро, краса, цілісність, унікальність, досконалість, повнота буття, справедливість, порядок, простота, легкість буття); 2) Д-Цінності (дефіцієнтні – «недостатні», «неповні» – цінності) – нижчі цінності, орієнтовані на задоволення першочергових потреб. Це – мир, спокій, сон, відпочинок, безпека й т.д. Д-Цінності люди обирають заради виживання. Їх реалізація є абсолютно необхідною і виступає передумовою функціонування вищих Б-Цінностей. Якщо для аналізу системи якості життя брати за основу теоретичний доробок А. Маслоу, то у структурі цієї системи важливе значення має превалювання або тенденція до превалювання БЦінностей над Д-Цінностями, витіснення першими других. Комплексний погляд на якість особистості як компоненту якості життя пропонує російський вчений А. Субетто [6]. Він оперує терміном «якість людини», зміст якого розкривається через такі смислові блоки: 1) системносоціальна якість; 2) цінносно-світоглядна якість; 3) духовно-моральна якість; 4) психолого-мотиваційна якість ; 5) якість інтелектуального розвитку; 6) якість фізичного розвитку. Визнаючи в цілому значимий внесок цієї позиції у розвиток теорії якості життя, ми вважаємо недоцільним вживання терміну «якість людини» з етичних і гуманістичних міркувань. Людина – абсолютна і самодостатня цінність, що не може ніяк ранжуватися з позиції якості. Примітно, що А. Субетто, розвиваючи свою ідею, поєднує, на нашу думку, окремі і чітко розмежовані елементи системи якості життя в один: «якість людини» 92 Якість життя як соціально-економічна система поглинає елемент якості особистості (цінносно-світоглядні, духовно-моральні, психолого-мотиваційні аспекти якості людини) та елемент якості людського капіталу (якість інтелектуального і фізичного розвитку людини). Розмежування нами цих категорій виправдане з тих міркувань, що якість людського капіталу уособлює практичну реалізацію тих рис, які становлять онтологічну основу якості особистості. Якість особистості і якість людського капіталу співвідносяться як ідея та суще, як форма і матерія. Так, цінність пізнання і мудрості втілюється в таких складових людського капіталу як знання і навички; цінність фізичного вдосконалювання і здорового життя – у стані здоров’я тощо. Пограничним аспектом категорій «якість особистості» та «якість людського капіталу» є мотивація. Мотивація не є діяльністю. Це – переддіяльний стан. Але це й не цінність, бо дещо більше ніж ідея. Мотивація – осмислення цінності в конкретних практичних обставинах. Якісні характеристики людського капіталу – якість (конкурентоздатність) знань, якість (недискретність і тривалість) здоров’я, якість (міцність) мотивації, якість (професіоналізація) природних здібностей – все це проекції людського капіталу у систему якості життя. Безумовним позитивним моментом доробку А. Субетто є особливий акцент на необхідності врахування соцієтальних аспектів оцінювання якості особистості – її соціальної якості. На нашу думку, основоположною цінністю (критерієм) соціальної якості особистості є довіра. За визначенням Е. Остром, довіра – це очікування певних дій оточуючих, які впливають на вибір індивіда, коли той повинен почати діяти до того, як стануть відомими дії інших індивідів [7]. Ф. Фукуяма уточнює характер такого очікування. Це – очікування з боку одних членів суспільства від інших чесної поведінки, уваги до потреб оточуючих [8]. Той, хто довіряє, покладається на те, що партнер не буде користатися з його вразливості в разі її виявлення. Ступінь готовності окремих індивідів довіряти є неодмінним атрибутом розвинутого соціуму. Практичним втілення довіри як цінності виявляється якість соціального капіталу – ще один необхідний компонент системи якості життя. Науковці солідарні в тому, що довіра і соціальний капітал – явища взаємопов’язані [9]. 93 Wiktor P. ZWONAR Так, довіру та соціальний капітал часто ототожнюють [10]. Ще одна позиція основою соціального капіталу визнає тільки соціальні мережі, а спільні норми, обов’язки, довіру – його самостійними формами (варіаціями) [11]. Проте у межах ціннісної парадигми довіри ми надаємо перевагу позиції, яка стверджує. що суттю соціального капіталу треба вважати найперше соціальні мережі і спільні норми, тоді як довіра розглядається окремо і є обов’язковою ціннісною передумовою їх формування [12]. Якісні параметри соціального капіталу відображають характеристики соціальних мереж (організованість, координованість, продуктивність) та соціальних норм (чіткість тлумачення, ступінь незалежності: незалежна норма не потребує участі контролюючої інстанції, вона самовиконується). Якість соціального капіталу визначається і ступенем його негативного прояву. Негативним соціальним капіталом можна назвати соціальні зв’язки, що перешкоджають процвітанню суспільства [13]. Типовими проявами негативного соціального капіталу є корупція і фаворитизм при прийнятті рішень чиновниками, тіньові відносини між господарюючими суб’єктами. Інший поширений приклад – організована злочинність (соціальний капітал у групах, організованих для вчинення протиправних дій). Якість життя обернено пропорційна якості негативного соціального капіталу. У системі якості життя важливою компонентою виступає якість середовища життя, де реалізуються цінності особистості, формується людський та соціальний капітал. Середовище якості життя визначає ступінь відповідності умов життєдіяльності фізіологічним та психологічним потребам і цінностям людини, широту спектру можливостей її розвитку. Діапазон таких можливостей включає (але не обмежується) різноманітними побутовими, соціально-комунікативними, освітньо-просвітницькими, культурно- дозвільними та іншими можливостями для членів суспільства. Характеристики середовища життя різняться залежно від сфер людської життєдіяльності. На цій основі доцільно виділяти 1) природне, 2) економічне, 4) соціальне, 5) інституційне середовище. Природне середовище створює спектр 94 Якість життя як соціально-економічна система можливостей існування і відтворення людини як біологічного виду, можливостей забезпечення її тривалого і здорового біологічного життя. Економічне середовище формує спектр можливостей матеріального добробуту, споживання і продуктивної зайнятості. Соціальне середовище відображає спектр можливостей актуалізації та задоволення потреб людини як соціальної істоти – у соціальних зв’язках, соціальній причетності, соціальній значимості. Інституційне середовище формує спектр можливостей для реалізації духовно-моральних імперативів існування людини. Воно співвідноситься із множиною формальних та неформальних інституцій – сім’ї, шлюбу, релігії, культури тощо. Категорії соціального й інституційного середовища близька але не тотожна за змістом категорії соціального капіталу. Соціальний капітал постає як результат повноцінності соціального й інституційного середовища. А середовище формує (або не формує) умови появи і розвитку соціального капіталу. Якість соціального й інституційного середовища – якість соціальної взаємодії та розвитку інституцій загалом. Якість же соціального капіталу – ступінь продуктивності реалізації тих можливостей розвитку, які міститься у соціальних та інституційних зв’язках. За аналогією: якість освіти – освіченість, широта і глибина знання загалом, а якість людського капіталу – ступінь конкурентоздатності знань, їх практична значимість. Індикатори якості життя – невід’ємний елемент системи якості життя. Його значимість полягає в тому, що він дає можливість зафіксувати і оцінити стан системи та її окремих елементів і нам цій основі сформувати бажаний вектор її трансформації, відображений у відповідних показниках та оцінках. Для оцінки якості життя використовують кількісні, якісні й інтегральні індикатори. Кількісні індикатори найбільш очевидні. Це – доход на душу населення, рівень споживання матеріальних товарів і послуг, рівень зайнятості тощо. Якісні індикатори відображають характеристики умов праці, побуту й дозвілля людини. Інтегральні індикатори поєднують часткові характеристики і критерії якості життя – і кількісні, і якісні. Це – різні комбінації статистичних показників, релевантних експертних оцінок тощо [14]. 95 Wiktor P. ZWONAR Крім того, оцінка якості життя обов’язково здійснюється загалом за двома напрямами: на основі об’єктивних розрахунків і на основі вивчення ступеня задоволеності життям самими суб’єктами [15]. Перший напрям визначає якість життя як результат комбінації різних статистичних показників. Другий напрям формується довкола твердження про те, що дійсне значення якості життя відображене в суб’єктивних відчуттях. Дослідники виділяють у суб’єктивних оцінках раціональну і емоційну компоненти. Перша складається із загальної задоволеності життям і оцінок задоволеності різними аспектами життя. Друга компонента є балансом позитивних і негативних емоцій [16]. Серед компонентів якості життя, наведених нами, процедуру оцінки якості особистості, людського капіталу та якості середовища можна визнати найбільш забезпеченою методично й інструментально, позаяк існує велика кількість відповідних показників та систем індикаторів, напрацьовано значну кількість підходів до здійснення такої оцінки. Найбільшу трудність і суперечливість у цьому аспекті становить оцінка якості соціального капіталу. Суб’єкти впливу на якість життя – управлінський елемент системи якості життя, котрий організовує й регулює, процеси взаємодії та взаємовпливу елементів системи, орієнтуючись на індикатори якості життя та використовуючи відповідний набір інструментів. Головним суб’єктом є людина. Оскільки запит на якість життя походить найперше від людини, то від неї ж повинна походити і найперша інтенція досягнення цієї якості. Людська свідомість, визначивши індивідуальний зміст якості життя та послуговуючись наявними умовами середовища, володіє найкращим баченням мети та необхідних практичних дій для її досягнення, баченням варіантів сполучення своїх зусиль та умов середовища. На індивідуальному рівні мобілізація ресурсів впливу на якість життя найвища. Оскільки реалізація потреб – результативний параметр процесу покращення якості життя, то основним інструментом впливу людини на якість життя є праця – діяльний феномен, що уособлює свідоме отримання чи створення благ саме для задоволення потреб людини і/або суспільства. При цьому праця як свідома, доцільна і корисна діяльність 96 Якість життя як соціально-економічна система розуміється в широкому сенсі: фізична, розумова, наймана праця, підприємництво як праця, волонтерська праця тощо. Другим за значимістю суб’єктом впливу на якість життя є громада. Громада – найперша і найбільш загальна форма колективної організації людей. Її існування – відображення соціальної природи людини. Основний інструмент громади як суб’єкта – це солідарність, що уособлює зв’язок між людьми, заснований на взаємній зацікавленості людей один в одному, їх об’єднанні для вирішення спільних завдань. Інструментально солідарність втілюється в системі поділу праці, де кожен учасник громади виконує відповідну роль, де існує обмін інформацією, життєвим дослідом, послугами. У громаді також взаємоузгоджуються індивідуальні потреби її членів. Похідним від громади є феномен громадянського суспільства. Якщо громада як управлінський елемент в системі якості життя забезпечує неформальну комунікацію та взаємну діяльність людей і функціонує локально, то громадянське суспільство є більшою мірою професіоналізованим та функціонує не тільки у рамках локальних спільнот, але й поза ними. Воно володіє більшим спектром можливостей впливу на якість життя та залучає до комунікації інших суб’єктів, передусім державу. Інструменти громадянського суспільства дещо різноманітніші. Серед них можна виділити громадське лобіювання (адвокасі), громадську експертизу, соціальне підприємництво тощо. У сукупності вони виявляють позитивний вплив і на якість особистості, і на якість людського і соціального капіталу, і на якість середовища життя. Вагома роль у забезпеченні якості життя належить державі. Держава застосовує інструменти стратегічного впливу на якість життя. До таких можна зарахувати: державні соціальні стандарти і нормативи, соціально- інфраструктурну мережу, цільові державні та регіональні програми, ієрархію бюджетів (місцеві і державний бюджети) і фіскальну політику, цільові соціальні фонди компетенцію тощо. і соціальне страхування, Сучасний комплексний законодавчо-регулятивну інструмент державного управлінського впливу на якість життя – цільова програма. Програмний підхід 97 Wiktor P. ZWONAR пов’язує наявні в суб’єкта управління ресурси з бажаним результатом і надає особливого значення продуктивності й ефективності управлінських дій. Повноцінним суб’єктом впливу на якість життя слід вважати також і бізнес, котрий виявляє свою роль як працедавець, виробник і як корпоративний громадянин. Інструментарій впливу господарюючих суб’єктів на якість життя заснований, насамперед, на свідомому використанні моделі корпоративної соціальної відповідальності, котра функціонує як безпосередньо на підприємствах і найбільшою мірою детермінує якість трудового життя, так і у громаді та суспільстві через доброчинний маркетинг, корпоративну стратегічну благодійність; корпоративне волонтерство, екологічні проекти тощо. Отже, з точки зору розуміння змісту і практичної реалізації якості життя перспективною є системна парадигма якості життя як соціально-економічного феномена. Вона розглядає якість життя як структуру і взаємозв’язок таких елементів: якість особистості; якість людського капіталу; якість соціального капіталу; якість середовища життя; індикатори якості життя; суб’єкти та інструменти впливу на якість життя. Дослідження якості життя в контексті запропонованого підходу, крім традиційного аналізу умов життя, передбачає вивчення управлінських аспектів формування якості життя, а також конкретизує особливості взаємозв’язку якості життя та базових категорій соціальної економіки – людського і соціального капіталу. Список літератури [1] Farquhar M., Definitions of quality of life: a taxonomy / Farquhar M. // Journal of Advanced Nursing. – 1995. – Vol. 22, Iss. 3. – P. 502–508. [2] Печчеи А., Человеческие качества / Аурелио Печчеи. – М. : «Прогресс», 1980. [3] Революция качества людей – вот путь спасения: обращение Аурелио Печчеи, президента Римского клуба по устойчивому развитию человечества – [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.proza.ru/2012/ 03/14/1141 98 Якість життя як соціально-економічна система [4] Rokeach M., The Nature of Human Values / Milton Rokeach. – N.Y: The free press, 1973. [5] Звягина В.В., Особенности качества жизни и здоровья учителей: монография / В.В. Звягина. – Тюмень: ТОГИРРО, 2011. [6] Субетто А.И., Сочинения. Ноосферизм: В 13 томах. Том восьмой: Квалитативизм: философия и теория качества, квалитология, качество жизни, качество человека и качество образования. Книга 2 / под ред. Л.А. Зеленова. – Кострома: КГУ им. Н.А.Некрасова, 2009. [7] Ostrom E.A., Behavioral Approach to the Rational Choice Theory of Collective Action / E.A. Ostrom // American Political Science Review. – 1998. – Vol. 92, No. 1. – P. 12. [8] Фукуяма Ф., Доверие. Социальные добродетели и путь к процветанию: пер. с англ. / Ф. Фукуяма. – М. : ООО «Изд-во АСТ»; ЗАО НППП «Ермак», 2004. [9] Степаненко В., Соціальний капітал у соціологічній перспективі: теоретикометодологічні аспекти дослідження / Віктор Степаненко // Соціологія: теорія, методи, маркетинг. – 2004. – № 2. [10] Що таке соціальний капітал? Київська лекція Френсіса Фукуями [Електронний ресурс] // День. – 2006. – 17 жовт. (№ 177). – Режим доступу : http://www.day.kiev.ua/170538/. [11] Коулман Дж., Капитал социальный и человеческий / Джеймс Коулман ; [пер. Л. Стрельникова, А. Стасенко] // Общественные науки и современность. – 2001. – № 3. [12] Мачеринскене И., Социальный исследования И. Мачеринскене, / капитал Р. организации: методология Минкуте-Генриксон, Ж. Симанавичене // СОЦИС. – 2006. – № 3. [13] Олсон М., Піднесення та занепад держав. Економічний розвиток, стагфляція та соціальний застій / М. Олсон; пер. з англ. Т. М. Нетецька. – Х. : Каравела, 2002. 99 Wiktor P. ZWONAR [14] Айвазян С.А., Интегральные индикаторы качества жизни населения: их построение и использование в социально-экономическом управлении и межрегиональных сопоставлениях / С.А. Айвазян. – М.: ЦЭМИ РАН, 2000. [15] Маликов Н. С., К вопросу о содержании понятия ,,качество жизни” и его измерению / Н. С. Маликов // Уровень жизни населения регионов России. – 2002. – № 2. [16] Приступа Є., Якість життя людини: категорії, компоненти та їх вимірювання / Є. Приступа, Н. Куриш // Фізична активність, здоров’я і спорт. – 2010. – № 2. Аннотация Ключевые слова: качество жизни, система, среда, субъект, инструмент, развитие В статье получила дальнейшее развитие системная парадигма исследования качества жизни как сложного многокомпонентного социально-экономического феномена. В ее рамках качество жизни рассматривается как структура и взаимодействие таких элементов: качество личности; качество человеческого капитала; качество социального капитала; качество жизненной среды; индикаторы качества жизни; субъекты и инструменты влияния на качество жизни. Системный анализ качества жизни позиционируется как один из самых полных, перспективных и практически самых значимых, поскольку помимо традиционного анализа условий жизни, включает также управленческие аспекты формирования качества жизни, а также конкретизирует особенности взаимосвязи качества жизни и базовых категорий социальной экономики - человеческого и социального капитала. 100 Якість життя як соціально-економічна система Life quality as a socio-economic system Summary Key words: quality of life, environment, development, system In this article the author examines the quality of life as a structure of ingredients such as: quality of personality, quality of human capital, the human of quality social capital quality of the human environment, quality of life indicators, actors and instruments affecting the quality of life. Jakość życia jako system społeczno-ekonomiczny Streszczenie Słowa kluczowe: jakość życia, system, środowisko, rozwój W artykule autor rozpatruje jakość życia jako structurę takich składników jak: jakość osobowości, jakość kapitału ludzkiego, jakość kapitału społecznego, jakość środowiska życia, wskaźniki jakości życia, podmioty i instrumenty wpływu na jakość życia. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 101-113] ISSN 1897-2500 Aleksiej POZNIAK Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Взаимоотношения мигрантов и местного населения в Украине как интеграционный фактор С обретением независимости началась новая страница миграционной истории Украины, одним из последствий распада СССР стало полноценное вовлечение страны в международный обмен населением. Одной из основных особенностей миграционной ситуации в Украине в конце ХХ-начале XXI века стало увеличение количества иностранцев, постоянно или временно проживающих в стране. Среди иностранцев есть как выходцы из бывших республик СССР, так и представители т.н. «нетрадиционных меньшинств» – выходцев из азиатских и африканских стран. Отдельные представители этих меньшинств прибывали в Украину еще в советский период, но более заметная их миграция началась после обрете ниянезависимости. В 2013-2014 гг. группой украинских экспертов под руководством автора было проведено исследование по вопросам интеграции, преступлений на почве ненависти и дискриминаци ииммигрантов. Исследование было осуществлено в рамках проекта «Усиление управления миграционными процессами и сотрудничества по вопросам реадмиссии в Восточной Европе 102 Взаимоотношения мигрантов и местного населения в Украине как интеграционный фактор (MIGRECO)», который реализуется МОМ при финансовой поддержке Евросоюза. Важность подобного исследования для Украины обусловлена тем, что Украина сейчас находится на грани перехода от эмиграционной к иммиграционной роли в межгосударственных миграционных потоках. Хотя на современном этапе Украина является прежде донором рабочей силы, в скором будущем ситуация изменится. Продолжающееся старение населения, уменьшение численности лиц трудоспособного возраста неизбежно приведет к нехватке рабочей силы и необходимости привлечения мигрантов. Целью исследования было определение степени интеграции иностранцев, оценка эффективности государственных программ в сфере интеграции иммигрантов, разработка рекомендаций по улучшению государственной политики интеграции иммигрантов и противодействия дискриминации и преступлений на почвененависти. Объектом исследования стала интеграция иммигрантов. В качестве иммигрантов рассматриваются лица иностранного происхождения–рожденные за пределами Украины. В ходе исследования рассматривались как иностранцы, так и натурализованные иммигранты, однако основное внимание уделялось первым. Интеграция рассматривается как двусторонний процесс взаимного приспособления иммигрантов, с одной стороны, и коренного населения страны, с другой, результатом которого является получение всеми равных гражданских, социальных и экономических возможностей. Степень интеграции иммигрантов и распространенность с лучаев их дискриминации оценивалась в шести сферах: доступность легализации и получения гражданства; занятость и доступ к трудоустройству; доступ к образованию, в т.ч. возможност иизучения языка страны пребывания; доступ к медицинскому обслуживанию; доступность жилья; преступления на почве ненависти. Кроме того, исследователями проанализировано состояние взаимоотношений мигрантов с местным населением и государственными органами, поскольку они являются важным механизмом интеграции. Как показывают результаты многочисленных научных исследований, именно 103 Aleksiej POZNIAK частота контактов с иммигрантами является определяющим фактором формирования толерантного отношения к иммигрантам среди населения Украины. От взаимодействия между мигрантам и мигрантских общинами, с однойстороны, и органами государственно йвласти, с другой стороны, напрямую зависит уровень доверия мигрантов к принимающему государству и уровень осведомленности о государственных мероприятиях в сфере интеграции и регулирования миграционных процессов. Именно оценке ситуации сфере взаимо отношений мигрантов с местным населением и государственными органами и посвящена данная статья. В рамках исследованияосенью 2013 г. было преведено два опроса: опрос иностранцев, проживающих в Украине, и полуструктурированные интервью с экспертами. Опросы охватили 6 городов Украины: Киев, Харьков, Одессу, Симферополь, Львов, Луганск. Опрос иностранцев охватил три целевые группы респондентов: беженцы–лица, имеющие статус беженца в соответствии с законодательством Украины (в Симферополе и Луганске опрос беженцев не предусматривался из-за небольшого их количества в соответствующихрегионах); иностранные студенты–лица, являющиеся гражданами других государств и получающие образование в высших учебных заведениях Украины, опрашивались студенты 2-5 (6) курсов, также допускалось включение в выборку интернов и аспирантов; мигранты-резиденты (принятое в данном исследовании название других категорий иностранцев) – лица, являющиеся гражданами других государств, имеющие разрешение на постоянное проживание, временное пребывание и (или) на трудоустройство в Украине или справку об обращении за защитой, и не принадлежащие у двум выше названным категориям. 104 Взаимоотношения мигрантов и местного населения в Украине как интеграционный фактор Были определены четыре критерия отбора респондентов: 1. Отсутствие гражданства Украины. 2. Постоянное проживание в Украи ненепрерывно в течение одного года и более; при этом краткосрочный (до 4-х недель) выезд за пределы Украины с целью отдыха, лечения, деловых поездок, посещения родственников или получения справки не рассматривался как нарушение непрерывности проживания. 3. Пребывание в Украине не в связи с дипломатической деятельностью, работой в международных организациях или представительствах иностранных компаний. 4. Возраст не менее 18 полных лет. В целом опрошено 300 человек в шести городах согласно определенным квотам по городам, категориям респондентов, полу, гражданству, а для иностранных студентов–также по курсу обучения. Выборочная совокупность формировалась по принципу целевой квотной выборки. К сожалению, применение принципа репрезентативной выборки невозможно по неизвестным параметрaн генеральнойсовокупности. Среди опрошенных – почти ¾ мужчин, 30,5% респондентов находятся в возрасте моложе 25 лет – это в основном студенты, еще 28,1% имеют возраст 25-34 года – в этой возрастной группе пропорционально представлены все три категории иностранцев. Только 17,3% пребывают в возрасте 45 лет и старше, самому старшему из опрошенных – 73 года. Опрошенные являются выходцами из 61 страны мира, крупнейшие группы по гражданству формируют представители Узбекистана (8,7%), Азербайджана, Сирии, Нигерии (по 7,0%) и Афганистана (6,3%). Всего три укрупненные контингенты: граждане стран СНГ и Грузии, граждане стран Азии (без стран СНГ и Грузии) и граждане стран Африки практически равночисленны–каждый составляет почти треть опрошенных, в выборкепре дставлены также отдельные (преимущественно Польши) и США. представители стран Евросоюза 105 Aleksiej POZNIAK Чуть более половиныопр ошенных работают, почти треть–учатся, каждый восьмой – не учится и не работает и только 4,3% – работают и учатся. Относительное большинство респондентов (43,1%) имеют разрешение на временное пребывание, еще более четверти–разрешение на постоянное проживание, каждый восьмой – статус беженца, каждый девятый – справку об обращении за защитой. Полуструктур ированные интервью с экспертами проводились с государственными служащими (специалистами центральных и региональных управлений органов государственной власти Украины), следователями МВД Украины, лидерами общин мигрантов. В качестве лидеров общин мигрантов рассматрива лисьлица, пользующиеся авторитетом среди представи телейтерриториальной общины иммигрантов одного происхождения (по гражданству), хорошознакомые с проблемами и потребностями представителей соответствующей общины. Допускалось интервьюирования гражданина Украины в качестве эксперта – лидера общины мигрантов. Всего опрошено более 50 экспертов, в т.ч. 29 лидеров общин мигрантов из стран бывшего СССР, Азии и Африки, в т.ч. интернациональных общин. Наиболее представлены выходцы из Грузии (в 4 городах) и Афганистана (в 3 городах). Намерения мигрантов относительно проживания в Украине. Согласно результатам опроса иностранцев, осуществленного в ходе данного исследования, более половины из них собирается остаться в Украине на постоянное место жительства, тогда как только пятая часть однозначно не собирается этого делать (рис. 1). В то же время лишь 11,6% отметили постоянное жительствокакцельприезда в Украину. Этоговорит о том, что большинство из них изменили свое мнение в пользу того, чтобы остаться в стране уже вовремя пребывания. 15,4% респондентов сообщили, что их родственники, проживающие в других странах, собираютсяпереехать в Украину, в т.ч. 2,6% – что родственники планируют переехать в течение года. 106 Взаимоотношения мигрантов и местного населения в Украине как интеграционный фактор Рис. 1. Распределение респондентов по ответам на вопрос «Собираетесь ли Вы остаться в Украине на постоянное проживание?» Будет зависеть от обстоятельств Не определился Да Нет Источник: опрос иностранцев, 2013 г. Частота общения иностранцев с местным населением. По данным опроса иммигранты довольно активно общаются с местным населением. 43% опрошенных имеют близких друзей среди местных жителей и 25% поддерживают дружеские отношения с украинцами. Лишь каждый одиннадцатый опрошенный общается с местными жителями только в общественных местах, вообще не общаются – менее 1% респондентов. Среди трех охваченных обследованием категорий иностранцев близких друзей среди местных жителей имеет половина беженцев и несколько меньше половины мигрантов-резидентов (46%). Студенты-иностранцы в равной степени имеют близких друзей среди местных жителей и общаются с украинцами только в учебных заведениях – по 30% соответственно. Доля тех, кто имеет близких друзей среди местных жителей заметно выше среди мужчин, чем среди женщин, и возрастает с увеличением возраста. Члены всех 107 Aleksiej POZNIAK общин, лидеры которых были интервьюируемы, имеют друзей среди местного населения, обычными стали случаи межэтнических браков, рождения общих детей. Пути вовлечения мигрантов в общественную жизнь в Украине. Опрошенные иностранцы в значительной степени интересуются социальноэкономической, политической, культурной жизнью в Украине. Чаще иностранцы узнают о жизни в Украине с помощью телевидения, на втором месте –Интернет-источники. Многие иностранцы принимают участие в межличностном обсуждении событий. Только 1/6 респондентов отметили, что они этим не интересуются, большинство из этой категории опрошенных живет во Львове и в основном это иностранные студенты. Отношение местного населения к мигрантам. Подавляющее большинство респондентов (78%) характеризует отношение местного населения к ним как дружеское, в т.ч. почти половина отметили, что оно вполне дружественное, более трети – преимущественно дружественное (рис. 2). Лишь отдельные лица отмечают негативное отношение к ним большинства местного населения, в основном это выходцы из африканских стран. Мужчины отмечают дружественное отношение к ним со стороны местного населения чаще, чем женщины, лица старшего возраста – чаще, чем молодежь. Доля тех, кто оценивает отношение местного населения к ним как дружественное, среди представителей трех категорий иностранцев существенно не отличается, однако беженцы чаще других характеризующих это отношение как вполне дружественное, а среди иностранных студентов преобладает мнение, что это отношение является преимущественно дружественным. Лидеры общин мигрантов, опрошенные в рамках данного исследования, также оценивают взаимоотношения с местным населением как дружественные, хорошие, только представитель русской общины Львова оценил их как удовлетворительные. 108 Взаимоотношения мигрантов и местного населения в Украине как интеграционный фактор В то же время лидеры общин отмечают наличие отдельных неприятных случаев. В частности, представитель одной из общин отметил, что из-за пропаганды в прессе местное население не любит ислам. Рис. 2. Распределение респондентов по ответам на вопрос «Опишите, пожалуйста, отношение большинства местного населения к Вам» Преимуществен но негативное Абсолютно негативное Нейтральное Вполне дружественное Преимуществен но дружественное Источник: опрос иностранцев, 2013 г. Распространенность случаев неприязненного и неравного отношения к иностранцам. Неприязненное отношение к себе как к иностранцу иммигрантов. на территории Чаще всего Украины на замечали неприязненное 30,3% опрошенных отношение жалуются представители африканских стран, реже – выходцы из стран бывшего СССР и стран развитой рыночной экономики. Неприязненное отношение к себе чаще замечали беженцы, реже – мигранты-резиденты. Мужчины отмечали случаи неприязненного отношения почти в полтора раза чаще, чем женщины, молодежь – чаще, чем лица среднего возраста. 109 Aleksiej POZNIAK При ответе на вопрос «Кто больше проявляет неприязненное отношение к мигрантам?» доминирует вариант «Прохожие» (67,4%), значительная часть респондентов (39,1%) указала на правоохранителей, 16,3% назвали соседей и столько же – работников больниц, школ, магазинов (данный вопрос предусматривал несколько вариантов ответа). На неприязненное отношение со стороны коллег по работе и однокурсников пожаловались менее 10% тех, кто ответил на данный вопрос. Из всех ответивших на вопрос о неравном отношении из-за этнического происхождения или религии, каждый четвертый имеет такой опыт. Больше всего с неравным отношением сталкивались беженцы (они составляют 2/3 всех, кто имеет такой опыт), чаще с неравным отношением сталкивались иностранцы, проживающие в Киеве и Одессе. Сферами, в которых чаще всего фиксируется неравное отношение, являются общественный транспорт – 21% (прежде всего в Киеве) и органы власти – 18% (гл. обр. в Киеве и Одессе), на работе только 8% испытывали неравное отношение из-за своей идентичности. Таким образом, именно частота контактов между иммигрантами и принимающим населением является фактором формирования толерантного отношения между ними и важным механизмом интеграции иммигрантов. Тот факт, что уровень толерантности и уважения к выходцам из других стран, по крайней мере среди студенческой молодежи, прямо пропорционален частоте общения с иностранцами, свидетельствуют данные опросов студентов-граждан Украины, проведенных отделом миграционных исследований Институт демографии и социальных исследований им. М.В. Птухи НАН Украины (ИДСИ им. М.В. Птухи НАНУ) в 2005, 2009 и 2011. Как показали результаты большинства этих украинской опросов, уровень студенческой толерантности молодежи среди относительно «нетрадиционных» иммигрантов достаточно высок. Респондентам было предложено оценить свое отношение к представителям 11 этнических и межэтнических групп, из которых 9 являются нетрадиционными 110 Взаимоотношения мигрантов и местного населения в Украине как интеграционный фактор иммигрантами, а еще 2 – межэтническими группами, происходящих из южных регионов бывшего СССР и по своим антропологическим и в некоторой степени культурным и религиозным признакам близки к нетрадиционным иммигрантам. По 10-бальной системе (10 – наивысший балл) ни одна из включенных в анкету сообществ не получила балл ниже 4,5. Всего, по данным опросов ИДСИ им. М.В. Птухи НАНУ 2005-2011 гг., доля студентов, проявляющих полное неприятие т.н. «нетрадиционных мигрантов», не превышает 10%. Однако именно эта десятая часть студенческой молодежи и формирует межэтническую напряженность, конфликты на национальной почве. Соответственно насущной задачей является устранение влияния этого контингента на студенческую среду. Частота случаев неправомерных действий по отношению к иностранцам со стороны представителей государственных органов. Представители органов государственной власти отмечают отсутствие жалоб о дискриминации со стороны иностранцев в рамках своих ведомств. Только представители Государственной миграционной службы Украины сообщили о наличии небольшого количества жалоб на бездействие государственных служащих, непредоставление услуг и т.п. Вместе с тем по информации Секретариата Уполномоченного Верховной Рады Украины по правам человека в этот орган за 2012 г. поступило 318 обращений от беженцев, граждан других государств и лиц без гражданства, которые содержали 617 сообщений о нарушении прав заявителей, за 10 месяцев 2013 – 297 обращений, содержали 457 сообщений. Доля обращений беженцев, иностранцев и лиц без гражданства в общем количестве обращений явно выше доли этих категорий лиц в общей численности населения Украины, правда часть обращений могла поступить от иностранцев, которые находились в Украине в краткосрочных деловых, туристических поездках и т.п. Чаще заявители жаловались на органы МВД, а также на органы судебной власти и прокуратуры. Aleksiej POZNIAK 111 28,2% опрошенных иностранцев отметили, что им известны случаи, когда представители государственных учреждений (работники горадминистрации, райсовета, сельсовета, школы, ЖЭКа, суда и т.п.) недоброжелательно относились к иммигрантам, отказывались им помочь именно из-за их этнического происхождения и религиозных взглядов. Особенно часто мигранты жалуются на действия представителей органов внутренних дел. Так 45,4% респондентов сообщили, что они или их близкие сталкивались с некорректным поведением или неправомерными действиями со стороны милиции в Украине, причем только пятая часть тех, кто имеет такой опыт, не были уверены, что милиция действовала неправильно. На ключевые вопросы анкеты опроса иностранцев «Насколько хорошо Законодательство защищает права иностранцев в Украине?» и «Как Вы считаете, обеспечены ли в Украине условия для интеграции иммигрантов в украинское общество?» большинство респондентов выбрали промежуточные варианты ответов («В определенной степени», «Незначительно»). Это является свидетельством того, что государство достигло определенных результатов в сфере политики интеграции иммигрантов, однако реализованые меры явно недостаточны. Выводы и рекомендации. Итак, 2/3 различных категорий мигрантов активно вовлечены в общение с местным населением и столько же оценивает отношение местного населения к ним как дружественное. Мигранты активно следят и обсуждают жизнь в стране с помощью телевидения, Интернета и личного общения с местными жителями. В то же время треть опрошенных, принадлежащих к нетрадиционным мигрантам, испытывает неприязненное отношение к себе преимущественно от прохожих и правоохранителей. Каждый четвертый испытывает неравное отношение из-за своего этнического происхождения и религиозных убеждений преимущественно в общественном транспорте и от госслужащих. В Украине существует дискриминация иммигрантов, эффективность мероприятий государственной политики в сфере интеграции иммигрантов 112 Взаимоотношения мигрантов и местного населения в Украине как интеграционный фактор остается неудовлетворительной. Для повышения эффективности политики интеграции следует сформировать полноценную систему информирования населения о необходимости осуществления активной иммиграционной политики и по формированию толерантности в обществе. Система должна включать регулярное размещение социальной рекламы, издание специальных выпусков СМИ, телепередач, систему факультативных занятий в высших учебных заведениях Украины, издание и распространение информационных буклетов. Необходимо систематическое проведение соответствующих занятий в школах с охватом не менее 10% всеху чащихс яежегодно. Важно усилить сотрудничество государственных органов с общественным и организациями мигрантов с целью повышения осведомленности мигрантов о государственных программах и мероприятиях, повышение уровня пользования ими. Как государственным органам, так и общественным организациям следует содействовать распространению среди мигрантов информации относительно участия в добровольной системе пенсионного страхования, возможностей трудоустройства и открытиясо бственного бизнеса в Украине. Следует также информационно-просветительские разработать материалы и распространить для ознакомления иммигрантов с механизмами защиты от дискриминации на национальных языках общин. Необходимо наладить обмен информацией между общинами, общественными организациями и правительственными структурами Украины, в частности сведениями о численности и составе членов организаций мигрантов, проблемах, с которыми они сталкиваются, помощи, в которой они нуждаются. Aleksiej POZNIAK 113 Relations between migrants and the local population in Ukraine as a factor of integration Summary Key words: migrants, residents, Ukraine Relations between migrants and the local population in Ukraine as a factor of integration. Stosunki między migrantami i miejscową ludnością na Ukrainie jako czynnik integracji Streszczenie Słowa kluczowe: migranci, ludność miejscowa, Ukraina Artykuł zawiera rezultaty badania socjologicznego wśród migrantów na temat ich integracji z miejscową ludnością. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 115-137] ISSN 1897-2500 Slavomír DOLINSKÝ Wyższa Szkoła Zdrowia i Pracy Socjalnej im. św. Elżbiety w Bratysławie (Słowacja) Prevod podniku a európske pracovné právo Prevod podniku Rozhodnutie firmy prestať podnikať v konečnom dôsledku nemusí znamenať definitívny koniec jeho podnikateľskej činnosti. Práve preto sa stále viac pozornosti dostáva problematike prevodu podniku alebo jeho časti, a to nie len na Slovensku ale aj v ostatných štátoch Európskej únie. Podľa prognóz Komisie európskych spoločenstiev ešte z roku 2006 viac ako tretinu európskych podnikov, ktoré poskytujú približne 2,8 milióna pracovných miest. čaká prevod. Prostredníctvom prevodu vlastníckych práv je totiž možné zachovať jej dosiahnuté úspechy, či už ide o postavenie na trhu, zručnosti alebo pracovné miesta. (http://ec.europa.eu) Prevod podľa odseku 1 § 28 Zákonníka práce je „prevod hospodárskej jednotky, ktorá si zachováva svoju totožnosť ako organizované zoskupenie zdrojov /hmotné zložky, nehmotné zložky a osobné zložky/, ktorého cieľom je vykonávanie hospodárskej činnosti, bez ohľadu na to, či je táto činnosť hlavná alebo doplnková“ (www.porada.sk). Vymedziť pojem prevodu podniku v rámci Európskej únie sa Európsky súdny dvor snažil prostredníctvom vydávaných smerníc, skôr však ako sa európsky zákonodarca dopracoval k vymedzeniu prevod v zmysle smernice č. 2001/23/ES, pojem hospodárskej jednotky ako centrálneho pojmu prevodu precizoval vo svojich roz- 116 Prevod podniku a európske pracovné právo hodnutiach ešte pred prijatím smernice č. 77/187/EHS a smernice č. 98/50/ES (Barancová, 2010). Smernica Rady 2001/23/ES vo svojom článku vymedzuje prevod v zmysle „organizačného zoskupenia zdrojov, ktorých cieľom je vykonávanie určitej hospodárskej činnosti bez ohľadu na to, či je táto činnosť hlavná alebo doplnková“ (Barancová, 2010, s. 241), aj keď očakávania aplikačnej praxe na celoeurópskej úrovni boli väčšie, a očakávali presné vymedzenie pojmu prevod podniku alebo časti podniku. Na základe doterajšej rozhodovacej činnosti Európskeho súdneho dvora, uvádza Barancová (2010, s. 285-286) niekoľko vymedzení pojmu prevodu podniku: ‒ za prevod podniku Európsky súdny dvor považuje nielen vlastnícku zmenu subjektov ale aj prenájom ‒ za prevod podniku sa považuje aj situácia, keď vlastník prenajatého podniku začne opäť prevádzku v tomto podniku potom, čo sa nájomca previnil proti nájomnej zmluve ‒ za prevod podniku alebo časti podniku sa považuje aj opätovné prevzatie majiteľom po vypovedaní alebo zrušení nájomnej zmluvy, aby takýto podnik predal tretiemu subjektu, ktorý s podstatnou časťou personálu bývalého nájomcu pokračuje v prevádzke, ktorá bola od skončenia nájomnej zmluvy zastavená ‒ o prevod podniku v zmysle smernice ide aj pri spätnom prevode podniku na pôvodného vlastníka na základe platobnej neschopnosti kupujúceho ‒ prevod podniku alebo časti podniku v zmysle smernice je aj taký prevod, ktorý sa uskutočňuje medzi podnikmi toho istého koncernu ‒ o prevod podniku ide aj vtedy, ak medzi pôvodným podnikom a novou firmou nebol žiaden zmluvný vzťah ‒ o prevod podniku alebo časti podniku nejde v zmysle článku 1 písmeno c) smernice 2001/23/ES ak ide o reorganizáciu subjektov verejného práva. Výstupom prevodu podniku je zmluva o predaji podniku, v ktorej sa predávajúci zaväzuje previesť na kupujúceho vlastnícke právo k veciam, iné práva a iné majet- 117 Slavomír DOLINSKÝ kové hodnoty, ktoré slúžia prevádzkovaniu podniku a kupujúci sa zaväzuje prevziať záväzky predávajúceho súvisiace s podnikom a zaplatiť kúpnu cenu. Zmluva musí mať písomnú formu a tiež osvedčený podpis prevodcu ako aj nadobúdateľa (http://www.exekutor.sk). Účelom zákonnej úpravy zmluvy o predaji podniku je vytvorenie podmienok, aby prevádzka podniku nebola po zmene jeho vlastníctva narušená a aby podnik aj v tejto situácii plynule pokračoval vo svojej činnosti. Podstatnými náležitosťami zmluvy sú: ‒ záväzok predávajúceho previesť na kupujúceho vlastnícke právo k veciam, iné majetkové hodnoty slúžiace na prevádzkovanie podniku, ‒ záväzok kupujúceho prevziať záväzky predávajúceho súvisiace s podnikom, ‒ záväzok kupujúceho zaplatiť predávajúcemu kúpnu cenu, ak ide o prevod za odplatu. Predmetom tejto zmluvy nie sú jednotlivé veci, práva alebo iné majetkové hodnoty, ale podnik ako celok, teda súbor hmotných, nehmotných ako aj osobných zložiek podnikania. Do hmotnej zložky podnikania patria veci, napr. budovy, pozemky, stroje a zariadenia, výrobky a pod. Nehmotnou zložkou podnikania je napr. obchodné meno podniku, know-how, ochranné známky, a pod. Osobnú zložku tvoria zamestnanci podniku, spolu s ich vedomosťami, znalosťami a pod. Predmetom prevodu môže byť nielen celý podnik, ale aj časť podniku, ktorá je jeho samostatnou organizačnou zložkou (http://www.poradca.sk). Subjekty prevodu V rámci pracovného práva pri realizácii prevodu podniku stojí na jednej strane prevodca a na strane druhej nadobúdateľ. Prevodcom v zmysle článku 2 smernice č. 2001/23/ES a § 29 Zákonníka práce je každá právnická alebo fyzická osoba, ktorá následkom prevodu hospodárskej jednotky podniku, závodu, alebo ich častí prestáva byť zamestnávateľom. 118 Prevod podniku a európske pracovné právo Nadobúdateľa definuje smernica č. 2001/23/ES a §29 Zákonníka práce ako zamestnávateľa, ktorým je fyzická alebo právnická osoba, ktorá v dôsledku prevodu podniku alebo časti podniku sa stáva novým zamestnávateľom (www.porada.sk, www.eur-lex.europa.eu) . Podľa novej judiktúry Európskeho súdneho dvora môže byť prevodcom a nadobúdateľom aj „dočasný zamestnávateľ“ (Barancová, 2010). V rámci prevodu teda dochádza k zmene na strane zamestnávateľa, a tu rozlišujeme zánik pôvodného zamestnávateľa, ktorý ‒ má právneho nástupcu ‒ nemá právneho nástupcu. K zániku zamestnávateľa ako celku s právnym nástupníctvom môže dôjsť v zásade troma spôsobmi, a to: ‒ rozdelením, s právnym následkom kedy vzniká buď úplne nový právny subjekt, alebo kombinácia nového právneho subjektu, resp. subjektov, alebo častí zamestnávateľa do už existujúceho alebo existujúcich právnych subjektov, ‒ zlúčením, ktorého právnym následkom je vytvorenie nového právneho subjektu z dvoch pôvodných resp. viacerých právnych subjektov, ‒ splynutím, ktorého výsledkom nie je vznik nového subjektu, ide o prechod jedného právneho subjektu do iného, už existujúceho právneho subjektu. Osobitnou formou zániku zamestnávateľa s právnym nástupníctvom je zmena jeho právnej formy, napr. premena štátneho podniku na akciovú spoločnosť, alebo zmena právnej formy obchodnej spoločnosti (www.poradca.sk) 1. Zánik zamestnávateľa bez právneho nástupcu je zrušenie zamestnáva- teľa, a to buď na základe zákonom ustanovených podmienok, alebo priamo zákonom, ak ide o zamestnávateľa zriadeného zakonom. K zrušeniu zamestnávateľa môže dôjsť: ‒ zrušením zamestnávateľa s likvidáciou ‒ zrušením zamestnávateľa bez likvidácie (www.poradca.sk). 119 Slavomír DOLINSKÝ Prevod podniku a zamestnanci Veľmi zložitým problémom v rámci prevodu podniku a to najmä pre nadobúdateľa firmy je otázka zamestnancov firmy, ktorá realizuje prevod podniku alebo časti podniku, a teda či bude musieť prevziať všetkých zamestnancov v rámci realizovaného prevodu. Prevod podniku vo vzťahu k zamestnancom môžeme označiť ako akúsi podskupinu patriacu k prechodu práv a povinností z pracovnoprávnych vzťa- hov. Ustanovenia upravujúce tieto vzťahy môžeme nájsť nielen v Zákonníku práce (zákon č. 311/2001 Z.z. v z.n.p.), ale aj v Obchodnom zákonníku (zákon č. 513/1991 Zb. v z.n.p.) a tiež v Občianskom zákonníku (zákon č. 40/1964 Zb. v z.n.p.) (www.kbdesign.sk). Postaveniu zamestnancov a ich nárokom v rámci prevodu podniku sa venuje aj Európska únia, ktorá v rámci tejto problematiky vydala niekoľko smerníc. K najvýznamnejším patrí napr. smernica č. 77/187/EHS, č. 98/50/ES, č. 01/23/ES. Na každú z týchto smerníc nadväzovala rozhodovacia činnosť Európskeho súdneho dvora. Prvou smernicou bola smernica Rady 77/187/EHS zo 14. februára 1977 o aproximácii právnych predpisov členských štátov o zachovaní nárokov zamestnancov pri prevode podniku, podnikateľskej činnosti alebo časti podnikateľskej činnosti. Už od jej prijatia sa začal rozvíjať ochranný právny koncept v prospech zamestnancov, a tento jej ochranný charakter podporovala aj početná judiktúra Európskeho súdneho dvora. Smernica sa nedotýkala len individuálneho, ale aj kolektívneho pracovného práva. Jej cieľom bolo zachovanie nárokov zamestnancov v prípade prevodu podniku, pokračovaním pracovného pomeru s novým zamestnávateľom za tých istých podmienok, aké boli dohodnuté so zamestnávateľom pôvodným. Vo väčšine členských štátov podnietila táto smernica významné zásahy do vnútroštátneho práva, s výnimkou Grécka, Talianskej republiky, Spolkovej republiky Nemecko, ktoré túto smernicu neprijali. S cieľom predísť takejto situácii EHS v smernici 80/987/EHS o aproximácii právnych predpisov členských štátov pri 120 Prevod podniku a európske pracovné právo zachovaní nárokov zamestnancov v prípade platobnej neschopnosti zamestnávateľa, stanovila možnosť priameho právneho účinku smernice v prípade neimplementácie smernice členských štátov EÚ do svojho vnútroštátneho poriadku. Rozvoj nadnárodných podnikov ako aj komplikovaná a početná rozhodovacia činnosť ESD boli impulzom k novelizácii smernice, a tak Európska komisia dňa 8. septembra 1994 predložila návrh na revíziu smernice o prevode podniku, ktorý Rada dňa 29. júna 1998 schválila a do platnosti vstúpila smernica 98/50/ES, ktorú boli členské štáty povinné do 16. júla 2001 transportovať do svojho národného práva. Jedným z najvýznamnejších dôsledkov tejto smernice je rozšírenie pojmu prevodu podniku alebo jeho časti aj na nájom podniku a tiež zámena pojmov „podnik“, „časť podniku“ za pojem „hospodárska jednotka“. Táto smernica už reflektovala problémy reštrukturalizácie podnikov aj na nadnárodnej úrovni (Barancová, 2010). V súčasnosti najznámejšou platnou smernicou v rámci prevodu podniku je smernica Rady 2001/23/ES z 12 marca 2001 o aproximácii právnych predpisov členských štátov o zachovaní nárokov zamestnancov pri prevode podniku, podnikateľskej činnosti alebo časti podniku alebo podnikateľskej činnosti. Smernica predstavuje kodifikáciu smernice Rady č. 77/187/EHS zmenenú a doplnenú smernicou Rady č. 98/50/ES. Táto smernica sa zaoberá aktuálnymi problémami nadnárodných podnikov, a ako sa uvádza v jej úvode jej základným cieľom je zabezpečiť ochranu zamestnancov pre prípad zmeny zamestnávateľa, najmä postarať sa o to, aby ich práva boli zachované, ako aj snaha zmenšovať rozdiely v rozsahu ochrany zamestnancov (www.eur-lex.europa.eu). Smernica Rady 2001/23/ES o zachovaní nárokov zamestnancov pri prevode podniku, podnikateľskej činnosti alebo časti podniku alebo podnikateľskej činnosti bola už do našej právnej úpravy premietnuté a to v § 21 až 26 a § 27 až 31 Zákonníka práce, ktoré reagujú jednak na ich zachovanie a jednak na ich uspokojovanie v prípade, ak pri zmene alebo zániku zamestnávateľa neprichádza do úvahy pokračovanie existencie pracovnoprávneho vzťahu. 121 Slavomír DOLINSKÝ Prechod práv a povinností Ako sme už spomínali, v rámci prevodu podniku vystupujú dve strany prevodca a nadobúdateľ, kde prevodca zaniká a prevádza na nadobúdateľa podnik ako celok, vrátane svojich zamestnancov a ich práv a povinností. Ak prevodca, ktorý zanikol, má právneho nástupcu, ide z právneho hľadiska o pomerne jednoduchú situáciu. Práva a povinnosti zamestnancov nadobudnuté v rámci pracovnoprávnych vzťahov s pôvodným zamestnávateľom podľa Zákonníka práce prechádzajú na jeho právneho zástupcu pokiaľ osobitný predpis nestanovuje inak. Čo sa týka rozsahu prevzatia práv a povinností zanikajúceho subjektu v pracovnoprávnych vzťahoch ide zásadne o prípad generálnej sukcesie, t.j. o vstup do všetkých práv a povinností tohto subjektu (www.poradca.sk). Ak zaniká pôvodný zamestnávateľ a nemá právneho nástupcu, je povinný podľa § 31 ods. 5 Zákonníka práce uspokojiť nároky zamestnancov zrušeného zamestnávateľa orgán, ktorý zamestnávateľa zrušuje. Zákonník práce v rámci prechodu práv a povinností z pracovnoprávnych vzťahov ukladá prevodcovi povinnosť najneskôr jeden mesiac pred prevodom podniku, písomne informovať zástupcov zamestnancov, ak u zamestnávateľa nepôsobia zástupcovia zamestnancov, tak priamo zamestnancov o: ‒ dátume alebo navrhovanom dátume prechodu ‒ dôvodoch prechodu ‒ pracovnoprávnych, ekonomických a sociálnych dôsledkoch prechodu na zamestnancov ‒ plánovaných opatreniach prechodu vzťahujúcich sa na zamestnancov (www.poradca.sk). Ochrana pred prepúšťaním V oblasti prechodu práv a povinností, ktoré vyplývajú z pracovnoprávneho vzťahu smernica č. 2001/23/ES zakotvuje, že prevod hospodárskej jednotky nepredstavuje automaticky dôvod na prepúšťanie zamestnancov zo strany prevodcu 122 Prevod podniku a európske pracovné právo alebo nadobúdateľa. Toto ustanovenie však nebráni prepúšťaniu, ku ktorému môže dôjsť z hospodárskych, technických alebo organizačných dôvodov zahŕňajúcich zmeny týkajúce sa pracovníkov. Žiaden z členských štátov však nemôže vylúčiť z pôsobnosti smernice určité pracovné zmluvy a pracovné pomery teda pomery na čiastočný úväzok a na dobu určitú, ako aj pomery prenajatých zamestnancov. Smernica č. 2001/23/ES sa však neuplatňuje na zamestnancov, ktorí ku dňu prevodu opustili podnik, neboli zamestnancami podniku a tiež ani na zamestnancov, ktorí boli v deň prevodu zamestnancami podniku, ale rozhodli sa z vlastnej vôle nepokračovať v pracovnom pomere. Smernica teda hovorí, že nadobúdateľ v rámci prevodu je povinný prebrať na seba iba tú časť práv a povinností prevodcu, vyplývajúcich z pracovných zmlúv a pracovných vzťahov, ktoré existovali ku dňu prevodu. Túto skutočnosť však Slovenská republika vo svojom Zákonníku práce v § 28-30 nezakotvila (Barancová, 2010). Pracovné podmienky Spolu s prechodom práv a povinností z pracovnoprávnych vzťahov by malo dôjsť k prechodu určitej kvality pracovných podmienok ako aj k prechodu existujúcich kolektívnych zmlúv. Nadobúdateľ podľa Zákonníka práce je teda povinný dodržiavať ustanovenia kolektívnej zmluvy, ktoré uzavrel predchádzajúci zamestnávateľ s príslušným odborovým orgánom, a to až do skončenia jej účinnosti. V prípade, že dôjde k zrušeniu pracovnej zmluvy alebo pracovnoprávneho vzťahu z dôvodu, že prevod podniku má za následok zásadnú zmenu pracovných podmienok v neprospech zamestnanca, zodpovednosť za skončenie pracovnej zmluvy sa bude pripisovať zamestnávateľovi. Práva a povinnosti z pracovnoprávneho vzťahu sa prevodom podniku na základe zákona ale aj kolektívnej zmluvy vo vzťahu medzi novým majiteľom – nadobúdateľom a zamestnancom nesmú byť zmenené v neprospech zamestnanca pred uplynutím jedného roka po uskutočnení prevodu (Barancová, 2010). Ak sa zamestnancovi prevodom majú zásadne zmeniť pracovné podmienky a zamestnanec s ich zmenou nesúhlasí, pracovný pomer sa považuje za skončený Slavomír DOLINSKÝ 123 dohodou z dôvodov podľa § 63 Zákonníka práce ods. 1 písmeno b) ku dňu prevodu. Zamestnancovi v takomto prípade patrí odstupné podľa § 76 Zákonníka práce. Záver Proces prevodu podniku je zložitým procesom, ktorý trvá dlhšiu dobu. V rámci prevodu nejde iba o prechod majetku, ale aj o ľudské zdroje a teda zamestnancov firmy. Práve im, ich postaveniu a nárokom sme sa venovali v našej práci, kde sme vymedzili pohľad slovenského ale aj európskeho práva na túto problematiku. Hlavným cieľom slovenskej a európskej judiktúry je chrániť zamestnancov, ktorí sú iba nástrojom v procese prevodu podniku a zabezpečiť im zachovanie pracovných miest aj pri prevode podniku a s tým súvisiace pracovné podmienky. Samozrejme je už na rozhodnutí zamestnanca, či chce aj po uskutočnení prevodu a nástupe nového zamestnávateľa naďalej zostať zamestnancom firmy a pracovať na danom pracovnom mieste. Zoznam skratiek a značiek a pod. – a podobne EU – Európska únia EHS – Európske hospodárske spoločenstvo ESD – Európsky súdny dvor napr. - napríklad ods. – odsek v z.n.p. – v znení neskorších predpisov Zoznam bibliografických odkazov [1] Barancová, H., 2010, Európske pracovné právo – flexibilita a bezpečnosť pre 21. Storočie, Bratislava: Sprint Dva, 2010, ISBN 978-80-98393-42-8. [2] http://ec.europa.eu/youreurope/business/deciding-to-stop/transferringownership/index_sk.htm 124 Prevod podniku a európske pracovné právo [3] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri= CELEX:32001L0023:sk: HTML [4] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0117 FIN:sk:PDF [5] http://www.kbdesign.sk/cla/eu_pravo_na_slovensku/original/19%20Prac ovne%20pr%E1voPJK.htm [6] http://www.porada.sk/t56227-zakonnik-prace-od-01-01.2012-a.html [7] http://www.poradca.sk/SubPages/OtvorDokument/Clanok.aspx?idclanok =102388 [8] http://www.zahorackysyrhavran.sk/userfiles/file/valne-zhromazdenie/ 2012/04_2%20Zmluva%20%20prevode%20podniku%20SM_Havran%20w eb.pdf [9] Marinicová, M. 2007. Súčasný stav a podmienky ochrany bánk a finančných inštitúcií na teritóriu Prešovského kraja, in: Krakow, Securitologia č. 6/2007, s. 86-92, ISBN 978-83-925072-0-8. [10] Marinicová, M. 2009. Ethic of Marketing in Private Security, in: Business, Ethics And Personal Management. Brno: Stuarte, 2009, s. 87-99, ISBN 978-8086441-41-2. [11] Marinicová, M. 2011. Coaching - an Important Component of Human Resources Development, in: Transactions of the universities in Košice, 2011, ISSN 1335-2334, Roč. 2011, č. 1 (2011). Abstrakt Kľúčové slová: podnik, zamestnanec, pracovný pomer, zmluva o prevode Prevod podniku je v súčasnosti čoraz aktuálnejšou problematikou pre všetky členské štáty Európskej únie, čo ukazuje aj súčasný stav už realizovaných prevodov, ako aj prognózy odborníkov do budúcnosti. Slavomír DOLINSKÝ 125 Zo strany prevodcov, ide predovšetkým o snahu zachovať určité postavenie firmy na trhu ale aj o zachovanie pracovných miest, keďže prevodom neprechádza na nadobúdateľa len tá hmotná časť podniku, ale aj nehmotné a osobné zložky podnikania, ktorú tvoria zamestnanci. V snahe predísť hromadnému prepúšťaniu v dôsledku prevodu podniku a to či zo strany prevodcu alebo nadobúdateľa a tiež zabezpečiť určitú istotu pracovných miest zamestnancov, prijala Európska únia niekoľko smerníc, týkajúcich sa tejto problematiky. Tieto smernice následne implementovali aj členské štáty Európskej únie do svojich vnútroštátnych zákonov. Podobne aj Slovenská republika v rámci Zákonníka práce. Transfer of the undertaking and European labour law Summary Key words: business, employee, employment, sale and purchase agreement Transfer of the undertaking is now an important issue for all European Union Member States, which shows the current status of work already completed transfers, as well as experts forecast the future. The part of the transferors, is primarily an attempt to maintain certain company's market position but also to preserve jobs as the transfer does not pass to the purchaser only the material part of the business, but also intangible personal folders and business, which consists of employees. In order to avoid collective redundancies due to the transfer of the business and whether by the transferor or the transferee and also provide some job security of employees, European Union has adopted several directives regarding this issue. These guidelines subsequently implemented by the EU Member States into their national laws. Similarly, the Slovak Republic in the Labour Code. 126 Prevod podniku a európske pracovné právo Pojęcie przedsiębiorstwa a europejskie prawo pracy Streszczenie Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo, zatrudnienie, pracownik, sprzedaż Przejęcie przedsiębiorstwa jest obecnie ważną kwestią dla wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Autor przedstawia aktualny stan prac w europejskim prawie pracy nad tą kwestią. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 127-137] ISSN 1897-2500 Olena G. DIDKIWŚKA Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Особливості адаптації молоді України до сучасного ринку праці Відзначимо, що проблема працевлаштування випускників не є суто українською, а властива практично всім пострадянським країнам. Розширення свободи вибору в освітній сфері і збільшення контингенту, тих щонавчаються у «вишах» стикається з реаліями вільного ринку праці, де кількість вільних робочих місць для спеціалістів з вищою професійною освітою обмежено, а вимоги до претендентів достатньо високі. Більшість фірм і закладів воліють отримувати «готових» спеціалістів з досвідом роботи, якщо не за спеціальністю, то в близькій області або з навичками професійної діяльності, що свідчать про здатність людини швидко засвоювати нові знання і професійні вимоги. З іншого боку, самих молодих спеціалістів часто не влаштовує умови праці і розмір заробітної плати. На важливості успішного транзиту від навчання до стабільної трудової діяльності наголошують міжнародні організації, зокрема МОП, опікуючись проблемами гідної праці. Транзит від навчання до трудової діяльності є відправним пунктом на шляху до трудового життя. Виходячи на ринок праці випускник загалом має 128 три Особливості адаптації молоді України до сучасного ринку праці основних сценарії трудового життя: по-перше, безпосередньо працевлаштування у вигляді отримання робочого місця у роботодавця (наймана праця) або працевлаштування через самозайнятість, коли особа сама створює для себе робоче місце; по-друге, «застрягання» у стані пошуку роботи – активне безробіття; по-третє, відмова від активних пошуків роботи – пасивне безробіття. Сутність транзиту від навчання до трудової діяльності можна визначити як перехідний період від моменту закінчення особою навчання та моментом початку роботи. Більшість досліджень визначає цей «перехід» як період часу між закінченням навчання і періодом першого працевлаштування на постійній основі. З приводу розуміння сутності «працевлаштування на постійній основі» точиться певна наукова дискусія. У деяких дослідженнях у якості такого відправного пункту розглядається перший досвід працевлаштування на будьяку роботу, у інших - до його змісту додаються якісні критерії, зокрема такий, як перша регулярна робота (визначена на основі типу контракту)[1, p. 8]. Програма МОП «SWTS» (school-to-work transition survey) [1] використовує більш ґрунтовне визначення «постійного працевлаштування», стверджуючи, що особа не здійснила повноцінний транзит до трудової діяльності, доки не влаштувалась на роботу, яка відповідає базовим критеріям «гідності», а саме постійності, що дозволяє забезпечити працівнику відчуття захищеності (наприклад, контракт на постійну роботу), або такої роботи, якою працівник особисто задоволений. Таким чином, МОП впроваджує новий якісний елемент до стандартного визначення перехідного періоду між моментом закінчення навчання та моментом початку роботи. Визначення транзиту до трудового життя за термінологією МОП, що спирається на концепцію пристойної роботи, виходить за межі поняття «контракт на працевлаштування»,оскільки, на думку експертів, є досить вірогідною ситуація, коли молода особа може мати роботу на основі постійного контракту, отримуючи при цьому доходи нижче рівня 129 Olena G. DIDKIWŚKA бідності, працюючи понаднормово не отримуючи соціальних гарантій захисту, не маючи права голосу на роботі. Тобто, не варто класифікувати транзит лише за ознакою строку найму на роботу, не враховуючи інші важливі характеристики «гідної» роботи. Оскільки робочий контракт на постійній основі може не гарантувати наявності інших елементів «гідної» роботи (доступ до соціальних пільг, гідних доходів), то більш ґрунтовний підхід вимагає дотримання умов гідної праці [1, p. 11-13]. Наведемо класифікаційні ознаки, розроблені Міжнародною організацією праці для диференціації процесів інтеграції молодих людей до ринку праці [1]. Гідназайнятість визначається як така, що відповідає таким критеріям: ‒ особа має контрактні зобов’язання, які відповідають очікуванням молодого працівника; ‒ не може бути кваліфікована ні як сверхзайнятість, а ні як неповна зайнятість; ‒ оплачується на рівні, що відповідає середньомісячній заробітній платі молодих працівників, або є вищою за цей рівень; ‒ забезпечує задовільну безпеку праці; ‒ дає можливість для участі працівників у профспілках або в об'єднаннях організацій роботодавців ; ‒ надає права, серед яких право на оплачувані лікарняні та щорічні відпустки. Задовільна праця є суб’єктивним поняттям, що ґрунтується на самооцінюванні працівником, який має постійну роботу, цього стану. Це робота, яку особа вважає такою, що «вписується» в його в розуміння бажаного трудового шляху на даний момент часу. І навпаки, класифікують незадовільну зайнятість, маючи на увазіпочуття незадоволеності працею. Безпосередньо етапи переходу від навчання до роботи можна класифікувати, виділивши такі три стадії транзиту: 1. Завершений транзит. Особа з завершеним етапом переходу – молода людина, яка на даний момент працевлаштована на роботу: 130 Особливості адаптації молоді України до сучасного ринку праці з чітко встановленим терміном та яка відповідає особистим вимогам; з чітко встановленим терміном та яка є незадовільною; тимчасову роботу, але якою особа задоволена; на основі самозайнятості та яка приносить задоволення. 2. Стадія переходу. Людина, яка і досі знаходиться на стадії пошуку роботи, якщо вона або він перебуває в одному з наступних статусів: ‒ особа є зайнятою, але на тимчасовій роботі, яку вважає незадовільною; ‒ особа має оплачувану роботу на безконтрактній основі; ‒ особа є самозайнятою і незадоволена роботою; ‒ особа працює у неоплачуваному сімейному бізнесі (і є як задоволеною,так і незадоволеною); ‒ особа є безробітною; ‒ особа є неактивною на ринку праці (при цьому не навчається), з метою працевлаштування в майбутньому. 3. Стадія пошуку роботи, яка ще не розпочалася. Особа, що знаходиться на стадії пошуку роботи, яка ще не розпочалася – ще не пройшла стадію транзиту від навчання до роботи. Цей стан характеризується наступним: ‒ особа досі є учнем школи; ‒ особа є неактивною на ринку праці без мети подальшого працевлаштування. Для молодої людини, яка завершила перехід від навчання до роботи (перебуває на стадії завершеного транзиту), виявляється важливим питання: яким був шлях від закінченням навчання до отримання задовільної/постійної роботи – складним або легким? Перехідний період може складатися з наступних етапів: 1. Прямий перехід – характеризується тим, що перший досвід молодої людини після закінчення навчання завершився працевлаштуванням на задовільну або постійну роботу. Olena G. DIDKIWŚKA 2. 131 Період тимчасової самозайнятості та незадовільної зайнятості, або працевлаштування на безконтрактній основі без періоду безробіття, або неактивності. 3. Період безробіття, враховуючи чи не враховуючи період зайнятостічи відсутності активності. 4. Інше. Молода людина може підпасти під іншу категорію, якщо після закінчення навчання подорожуватиме або виконуватиме домашні обов’язки. Додаючи часових змінних до 4-х можливих фаз переходу, можна класифікувати транзит на «короткий», «середній» та «довготривалий». Короткий перехід класифікується як такий, за якого перед тим, як отримати задовільну/постійну роботу, молода людина пережила або: ‒ прямий перехід; ‒ період тимчасової зайнятості, самозайнятості, безконтрактної роботи або незадовільної зайнятості тривалістю менше ніж один рік без періоду безробіття або відсутності активності; ‒ період безробіття тривалістю менше, аніж три місяці ( або без пошуків роботи), або неактивності на ринку праці, або ‒ період неактивності на ринку праці з метою працевлаштування менше одного року. Середній за тривалістю транзит класифікується як такий, при якому, до отримання задовільної / постійної роботи молода особа пройшла або: ‒ період тимчасової / самозайнятості / без контракту і незадовільної зайнятості від одного до двох років без періоду безробіття або неактивності на ринку праці; ‒ період безробіття від трьох місяців до одного року (або без пошуку роботи, або неактивності на ринку праці), або ‒ період неактивності на ринку праці впродовж одного року або довше. Довготривалий транзит класифікується як такий, в якому, до отримання задовільної / постійної роботи молода особа пройшла або: 132 ‒ Особливості адаптації молоді України до сучасного ринку праці період тимчасової / самозайнятості / без контракту і незадовільної зайнятості до двох років і більше, без періоду безробіття або неактивності на ринку праці, ‒ період безробіття тривалістю один рік або більше (або без пошуку роботи, або неактивності на ринку праці). За даними соціологічного дослідження щодо успішності в Україні транзиту молоді до трудового життя, яке проводилося в 2013 році за участі Інституту демографії та соціальних досліджень ім. М.В. Птухи НАН України на замовлення Міжнародної організації праці [2], частка молодих людей, які завершили транзит, складає 42,6% від загального числа молоді, при цьому транзит завершили 47,9% чоловіків та 32,5% жінок. У старшій віковій (25-29 років) групі частка молоді, що завершила перехід, є найвищою і складає 68,6%. Опитування показує, що молодим людям, які проживають у містах, легше завершити перехід до трудового життя, як і тим, хто має вищу освіту (таблиця 1.). За характеристиками гідної зайнятості більшість осіб – 67,8%, – працюють на роботі, яку можна охарактеризувати як регулярну зайнятість, якою молоді люди задоволені, при цьому 17,9% маючи стабільну роботу, не задоволені нею. Остання цифра співвідноситься з сумарною часткою молоді 14,3% на тимчасовій роботі та кількістю самозайнятих, які задоволені своїм становищем (11,2% перших і 3,1% – других відповідно). Слід відзначити, що найбільш задоволені своєю позицією на ринку праці молоді люди, що працюють за наймом на регулярній основі – 79,1%. Проте досить високий відсоток задоволених і серед самозайнятих (74,7%), і зайнятих на тимчасовій роботі (72,6%). За висновками авторів дослідження [2], «подібний результат свідчить, що молодь України – більш смілива та гнучка у власних перевагах та самооцінках, аніж попередні покоління, для яких сам факт тимчасової роботи означає не задоволення власним становищем. Все це дозволяє оцінити ситуацію щодо завершення транзиту в Україні швидше як сприятливу, аніж навпаки [2]». 133 Olena G. DIDKIWŚKA Табл. 1. Характеристики молоді за стадіями переходу (транзиту) від навчання до трудового життя за статтю, віковими групами, місцевістю проживання та рівнем здобутої освіти, % Завершили транзит Перебувають у процесі транзиту Не розпочинали транзит Всього 42.6 22.8 34.3 100.0 Жінки 37.1 18.7 33.1 100.0 Чоловіки 47.9 27.0 35.5 100.0 15-19 7.1 15.0 77.9 100.0 20-24 42.5 26.6 30.9 100.0 25-29 68.6 24.8 6.6 100.0 Міська 44.9 20.5 34.3 100.0 Сільська 37.3 28.0 34.2 100.0 Ніякої 0.0 0.0 0.0 100.0 Початкова 0.0 100.0 0.0 100.0 Середня 52.9 40.8 5.1 100.0 Професійна 64.5 32.7 2.6 100.0 Вища і подальша 74.5 23.2 1.9 100.0 Всього Стать Вікова група Місцевість проживання Освіта Джерело: [2, с. 39]. До категорії молодих людей, що перебувають в стані транзиту, потрапляє 22,8% осіб. За гендерної ознакою в цій групі переважають жінки - 54,0%. Близько 63% молоді з цієї категорії мешкає у містах, решта – у сільській місцевості. Більш тривалий у часі процес транзиту для молоді, що живе у 134 Особливості адаптації молоді України до сучасного ринку праці містах, є наслідком кращої доступності професійної освіти, особливо вищої, на яку жителі міських поселень витрачають більше часу. Також в роботі [2] виявлено факт того, що «незважаючи на досить високий рівень освіти безробітної молоді та позитивну оцінку корисності отриманих знань, роботодавці не зацікавлені в її працевлаштуванні через недостатність (або відсутність) професійного досвіду. Саме цю причину вважають основною перешкодою у пошуку хорошої роботи 27,4% безробітної молоді. Серед окремих соціально-демографічних груп безробітної молоді дана причина переважає у жінок (31,3%), чоловіків (24,5%), осіб віком 15-19 років (29,9%) та 20-24 роки (34,6%), а також мешканців міст (32,7%) [2]». Частка самозайнятих, що перебувають у процесі транзиту, збільшується у старших вікових групах і для вікової групи 25-29 років є максимальною – 41,0% усіх самозайнятих, незадоволених своєю зайнятістю. Це зумовлено тим, що зі збільшенням віку молоде населення отримує певний досвід та підвищує рівень власного добробуту через розширення доступу до фінансових ресурсів і відповідним чином переоцінює власну самозайнятість. За типом поселень в структурі самозайнятих, незадоволених своїми умовами праці, 55,3% мешкає в сільській місцевості, а 44,7% - у містах. Таке співвідношення, ймовірно, зумовлено більш широкими можливостями самозайнятостіу сільській місцевості, оскільки наявний дефіцит робочих місць і самозайнятістьдосить часто є основним способом працевлаштування молодого населення [2]. Підкатегорія «тимчасово зайняті та незадоволені роботою» є найменш чисельною групою (2,2%) серед молоді, яка знаходиться у процесі транзиту, тут переважають жінки (53,2%), особи віком 25-29 років (51,7%) та мешканці міських поселень (92,3%). Майже 71,0% тимчасово зайнятої та незадоволеної своєю роботою молоді хоче змінити своє поточне положення; головними причинами цього є намагання позбутися тимчасового характеру власної зайнятості (34,9%), бажання краще використовувати свою кваліфікацію і навички (21,4%), прагнення кращих умов праці (19,6%) та мати більш високий Olena G. DIDKIWŚKA 135 рівень оплати праці (14,8%). Втім, лише 30,1% респондентів намагались шукати іншу роботу, а 55,8% - шукали додаткову роботу. У підкатегорії «економічно неактивні особи» переважають молоді жінки – 58,6%, представники вікової групи 15-19 років – 52,3%, міські жителі – 71,6%. Загалом в Україні в структурі молоді домінують економічно неактивні особи – 50,9%, оскільки основний контингент економічно неактивної молоді складають особи, що навчаються.Низький відсоток економічно неактивного населення в сільській місцевості пов’язаний із переважною концентрацією закладів освіти в містах. Більшість економічно неактивної молоді віком 15-29 років продовжує навчання (75,7%),завершили навчання та мають документ про освіту 22,8% та 1,5% - припинили навчання до отримання документу про освіту. Структура економічно неактивного населення віком 15-29 років за рівнями формальної освіти у розрізі статі та віку показує, що повну вищу освіту вже мають 46,6% жінок та 36,5% чоловіків, професійно-технічну освіту (на базі 11 класів) – 17,5% жінок та 25,5% чоловіків. Враховуючи, що більшість економічно неактивної молоді продовжує навчатися, можна передбачити, що в кінцевому рахунку їх освітній рівень буде не нижчим ніж у осіб, які сьогодні є економічно неактивними. Більше третини економічно неактивної молоді віком 15-29 років (39,6%) вважає, що набута в минулому освіта є дуже корисною для отримання роботи, 34,3% - що вона корисна до певної міри, а 14,6% - не визначилися з відповіддю. Розподіл за статтю є практично аналогічним, хоча молоді економічно неактивні чоловіки більшою мірою задоволені якістю отриманої освіти у порівнянні з молодими економічно неактивними жінками – «дуже корисною» та «дещо корисною» вважають свою освіту відповідно 73,4% та 34,8%. Водночас, молоді економічно неактивні жінки частіше за чоловіків не могли визначитися з відповіддю на це питання (майже 17,2% проти 12,8%), що свідчить про певну невизначеність цінності та корисності освіти у молодих жінок. 136 Особливості адаптації молоді України до сучасного ринку праці Оцінюючи легкість транзиту, можна визначити ступінь узгодженості роботи ринку праці і професійної освіти. На жаль в Україні практично відсутній зворотній зв’язок між ринком праці і соціальним замовленням на освіту, тобто вплив ринку праці (роботодавців, центрів зайнятості) на вищу освіту – корегування кількості набору (випускників) за певними видами спеціальностей – є мінімальним. Взаємодія попиту абітурієнтів і пропозиції вищої освіти відбувається лише виходячи з «вузько корпоративних» інтересів цієї системи та окремих ВНЗ і самостійних уявлень абітурієнтів та їх батьків про престижність професій і їх затребуваність ринком. Це загострює проблему успішного транзиту молоді, а також веде до неефективного використання суспільних фондів. У рамках побудови кар’єри будь-яка людина зазвичай проходить ряд етапів: на вік 20-24 роки, частіше за все, припадає старт професійної кар’єри; надбання певної компетентності – на вік 27-30 років; аналіз досягнень і розгляд можливих змін відбувається близько 33-44 років тощо. У цілому, персональну професійну кар’єру можна уявити як низку «проектів» (набору взаємозв’язаних видів діяльності протягом визначеного періоду часу для досягнення поставлених цілей), існуючих в житті однієї людини як послідовно, так і послідовно-паралельно. Нині особистості необхідно опікуватися підтриманням своєї конкурентоздатності, що передбачає необхідність постійного розвитку, самооновлення та саморозвитку з метою підвищення своєю компетентності. У цьому зв’язку особливо важливуважливу роль при плануванні життєвого шляху – вибір освітньо-кваліфікаційного рівня, фаху, місця роботи, кар’єрного шляху тощо. Освіта виступає ключовою ланкою в забезпечені взаємодії молодих людей, що вступають в трудове життя, і ринку праці, визначаючи їх конкурентоздатність і, багато в чому, успішність трудового життя. Olena G. DIDKIWŚKA 137 Література [1] Elder S., ILO school-to-work transition survey: A methodological guide // International Labour Office/ Geneva. - International Labour Organization. – 2009. [2] Labour market transitions of young women and men in Ukraine. Official site [Electronic resource]. – Access. mode: http://www.ilo.org/ employment/ areas/youth-employment/work-for-youth/publications/nationalreports/WCMS_242916/lang--en/index.htm The specificity of the adaptation of Ukrainian youth to the modern labour market Summary Key words: labour, market, youth, adaptation, Ukraine The article includes the results of an empirical study of Ukrainian youth dedicated to adaptation to the labour market. Specyfika adaptacji ukraińskiej młodzieży do współczesnego rynku pracy Streszczenie Słowa kluczowe: rynek pracy, młodzież, adaptacja, Ukraina Artykuł zawiera m.in. rezultaty badania emipirycznego poświęconego adaptacji młodzieży ukraińskiej do rynku pracy. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 139-155] ISSN 1897-2500 Larisa G. BOGUSZ Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи Постановка проблеми. Магістральним завданням, що визначає поточну проблематику функціонування системи освіти України у спектрі ланок базового і професійного навчання, є забезпечення її інноваційного розвитку як стратегія підвищення якості освітніх послуг, конкурентоспроможності їх споживачів, самої галузі та національної економіки загалом. Аналіз останніх досліджень. Вагомі результати з проблематики модернізації та стимулювання інноваційного розвитку системи освіти країн з перехідною економікою отримано в працях, де: ‒ обґрунтовується методологія інноваційної модернізації цієї складової суспільного відтворення [1; 2]; ‒ досліджуються теоретичні засади й практичні проблеми маркетингу освітніх послуг, а також інші аспекти конкурентоспроможності закладів професійної освіти на ринку [3-5]; ‒ розробляються підходи, вивчаються особливості та недоліки становлення й ефективного функціонування національної системи 140 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи професійного навчання кадрів на підприємстві з урахуванням світового досвіду [6]; ‒ узагальнюються нагальні та стратегічні проблеми організації у вищих навчальних закладах практичної професійної підготовки і прикладних наукових досліджень [7; 8]. Метою статті є визначення здобутків, проблем та перспектив підвищення ефективності функціонування системи освіти України в контексті стимулювання її подальшої модернізації, інтеграції в світові освітні та науководослідні структури, комплексного інновативного впливу на загальні умови і кадровий потенціал суспільного відтворення. Виклад основного матеріалу. Основні напрями інноваційного розвитку системи освіти охоплюють комплекс заходів щодо реалізації нововведень у: змісті, методах, прийомах, формах (а отже, методиках і технологіях) навчальної діяльності та виховання особистості й фахівця, що відображається у модернізації змісту загальної і професійної освіти, поліпшенні якості, галузевої та суспільно-економічної ефективності, результативності навчальновиховного процесу; організаційно-економічному механізмі задоволення суспільно необхідних і приватних потреб в освіті, що відображається у вдосконаленні та реформуванні форм організації та управління освітньою системою, в тому числі модернізації територіальної організації та структури мережі навчальних закладів. Значущі результати інноваційного розвитку системи освіти України, пов’язані з впровадженням принципів Болонського процесу та інтеграцією в європейський освітній і соціокультурний простір, полягають у: ‒ модернізації структури, змісту, навчальних планів, форм, стандартів національної загальної і професійної освіти у відповідності із зразками провідних країн світу; ‒ масштабному впровадженні в навчально-виховний процес інформаційно-комунікаційних технологій, у тому числі у сфері 141 Larisa G. BOGUSZ дистанційного навчання, розробки електронних програмних засобів навчання і тестування якості знань, підручників та навчальнометодичної літератури; ‒ створенні узгоджених систем моніторингу якості освіти та незалежного оцінювання знань; ‒ започаткуванні процесу становлення системи безперервної освіти впродовж життя (life-long learning); ‒ підвищенні рівня організаційно-управлінської й фінансової автономності, а також відповідальності за якість освітніх послуг закладів професійної освіти. Поряд з цим до пріоритетних інновацій в окремих ланках системи освіти відносять: щодо базової освіти (дошкільної, середньої): ‒ впровадження освітніх технологій, що базуються на інтегрованих підходах та профілізації навчання; ‒ стимулювання безперервного навчання педагогів, їх творчої діяльності, участі в поширенні ефективного педагогічного досвіду; ‒ вдосконалення роботи з обдарованими експериментально-дослідної роботи, методичного поширенням супроводу та дітьми, розширенням здійсненням науково- практики викладання спецкурсів, факультативів, предметів за вибором, конкурсів учнівської творчості; ‒ посилення психологізації навчально-виховного процесу; ‒ послідовне забезпечення наступності навчально-виховної роботи в ланках дошкільної та початкової, початкової і базової освіти; ‒ формування науково-методичного супроводу спектру функцій освітніх округів; щодо професійної освіти: ‒ впровадження в навчальний процес модульного навчання рейтингової системи контролю знань (кредитно-модульної системи); та 142 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи ‒ розробку, апробацію та впровадження державних стандартів вищої і ‒ поширення системи дистанційного навчання; ‒ комп’ютеризацію бібліотек з використанням програм електронних професійно-технічної освіти; каталогів та створенням фондів електронних навчальних і навчальнометодичних матеріалів; ‒ впровадження електронних систем управління діяльністю навчальних закладів та навчально-виховним процесом; ‒ спрямованість на забезпечення ефективного поєднання навчальнометодичного, організаційно-координаційного та діагностико- прогностичного напрямів роботи вищих навчальних закладів (ВНЗ) з метою формування пізнаваного на ринку освітніх послуг бренду освітньої установи та її конкурентоспроможності за характеристиками попиту на послуги й успішності випускників. Рівень розвитку інфраструктури освіти (насамперед базової, призначеної для надання територіальним громадам гарантованих законодавством суспільно необхідних, а також приватних послуг періодичного попиту) є важливим результатом, чинником та критерієм суспільно-економічного розвитку. Функціонування інфраструктури освіти низових систем розселення зумовлює темпи й особливості становлення єдиного соціогуманітарного простору країни, низка ключових характеристик якого визначається зокрема сформованістю та просторовою організацією освітніх округів. В контексті макрорівневих оцінок соціально-економічної ефективності параметри розвитку базової інфраструктури освіти відображають збалансованість стратегії життєзабезпечення та відтворення демографічного, інтелектуального, трудового потенціалу територіальних громад і регіональних господарських комплексів. Дослідження рівня забезпеченості населення базовою інфраструктурою освіти ґрунтується на обчисленні інтегрованих індексів її доступності (зокрема, територіальної) з урахуванням показників, що пом’якшують вплив на 143 Larisa G. BOGUSZ результати оцінки чинників демографічних та пов’язаних з особливостями людності й розосередженості регіональних систем розселення. Цей підхід акцентує увагу на проблемах просторової організації системи освіти, значною мірою зумовлених відмінностями ресурсного забезпечення відповідних суспільно необхідних послуг. Регіональні відмінності розвитку та просторової організації базової інфраструктури освіти систем розселення, значною мірою представленої закладами дошкільної та загальної середньої освіти, можливо виявити за допомогою показників, що відображають: ‒ рівень розгалуженості відповідних мереж (в першу чергу: кількість працюючих дошкільних навчальних закладів (ДНЗ) та місць у них у розрахунку на контингент дітей 0-6 років; кількість денних загальноосвітніх навчальних закладів (ДЗНЗ) у розрахунку на контингент дітей 6-18 років); ‒ рівень навантаження закладів освіти (тобто: кількість дітей у ДНЗ у розрахунку на 100 місць; кількість учнів у пересічному денному загальноосвітньому навчальному закладі; кількість ДЗНЗ, які ведуть заняття у дві зміни, серед кожних 100 таких закладів); ‒ ефективність організаційних заходів з підвищення доступності освітніх послуг (зокрема через: кількість учнів, які проживають від ДЗНЗ на відстані більше 3 км і потребують підвезення, але підвезення для них не організоване, в розрахунку на контингент учнів цих закладів). Територіальні особливості організації інфраструктури дошкільної освіти в 2012 р. засвідчують суттєві відмінності її розвитку із виділенням таких груп регіонів: ‒ із високою та задовільною розгалуженістю мережі ДНЗ (відповідно, Черкаська область, а також Херсонщина, Хмельниччина, Кіровоградщина, Сумщина, де інтегровані індекси рівня її розвитку сягнули 1,398 та 1,235-1,210); ‒ із вищим за середньоукраїнський рівнем забезпеченості 144 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи інфраструктурою дошкільної освіти (в складі 2-х підгруп – Вінниччина, Миколаївщина, Житомирщина з індексами в діапазоні 1,168-1,145, а також Полтавщина, Чернігівщина, Тернопільщина з індексами 1,1171,082); ‒ із середніми характеристиками розгалуженості мережі ДНЗ (Київська, Донецька, Харківська, Запорізька, Дніпропетровська області з індексами 1,014-0,976); ‒ із нижчим за середньоукраїнський рівнем розвитку дошкільної інфраструктури (Чернівецька область, АР Крим, м. Севастополь, Луганщина, Одещина з інтегрованими індексами 0,942-0,892); ‒ із незадовільними та низькими характеристиками розгалуженості мережі ДНЗ (відповідно в складі 2-х підгруп – Закарпаття, м. Київ, Волинь з індексами 0,869-0856 та Рівненська, Львівська, ІваноФранківська області з індексами 0,797-0,733). Ще помітнішими відмінностями характеризуються параметри сформованості інфраструктури загальної середньої освіти. Групування регіонів відображає: ‒ високу доступність мережі ДЗНЗ у 2-х підгрупах – м. Севастополь й АР Крим, а також Харківщина, Дніпропетровщина, Чернігівщина з інтегрованими індексами її розвитку відповідно в діапазоні 2,628-2,103 та 1,772-1,617; ‒ задовільну розгалуженість інфраструктури загальної середньої освіти в 2-х підгрупах – Хмельницька, Черкаська, Кіровоградська області, м. Київ (індекси 1,482-1,422) та Івано-Франківщина, Волинь, Луганщина, Сумщина, Миколаївщина, Донеччина (індекси 1,338-1,265); ‒ вищий за середньоукраїнський рівень розвитку та доступності денних загальноосвітніх навчальних закладів у Житомирській, Херсонській, Полтавській, Запорізькій областях (інтегровані індекси в діапазоні 1,224-1,183); 145 Larisa G. BOGUSZ ‒ середні показники розгалуженості мережі ДЗНЗ у Чернівецькій, Тернопільській, Одеській областях (індекси 1,102-0,916); ‒ незадовільну доступність денних закладів середньої освіти на Київщині та Вінниччині, що засвідчується індексами 0,847-0,843 щодо узагальнених характеристик країни в цілому; ‒ низький рівень розвитку загальноосвітньої інфраструктури у Львівській, Рівненській, Закарпатській областях (індекси 0,671-0581). Таким чином, перспективні процеси формування й ресурсного (матеріально-технічного, кадрового) забезпечення вітчизняних освітніх округів повинні враховувати існуючі територіальні відмінності в доступності базової інфраструктури освіти, які засвідчує виділення 7 груп регіонів з характеристиками: вищої за середньоукраїнську (до кращих показників включно) розгалуженості мережі дошкільних закладів у поєднанні з середнім та вищим за середньоукраїнський рівнями розвитку інфраструктури загальної освіти в складі підгруп: ‒ Черкаська, Кіровоградська, Хмельницька області – високі й задовільні індекси розвитку інфраструктури дошкільної освіти, вищі за середньоукраїнські індекси – розгалуженості денних загальноосвітніх закладів; ‒ Сумська, Миколаївська області – вищий за середньоукраїнський і задовільний розвиток мережі дитсадків, середній рівень розвитку інфраструктури загальної освіти; середньої та нижчої за середньоукраїнську розгалуженості об’єктів дошкільної освіти в поєднанні із відносно задовільними показниками розвитку денних загальноосвітніх закладів у складі підгруп: ‒ Чернігівська область – середній індекс розгалуженості дошкільної інфраструктури, задовільний показник – щодо загальноосвітньої; ‒ Харківська, Дніпропетровська області – нижчий за середньоукраїнський рівень розвитку мережі дитсадків, задовільна 146 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи розгалуженість об’єктів середньої освіти; кращих за середньоукраїнські індексів територіальної організації дошкільної освіти в поєднанні з відставанням у розвитку загальноосвітньої інфраструктури в складі підгруп: ‒ Херсонська ‒ Житомирська, Вінницька області – вищі за середньоукраїнські індекси область – задовільний рівень розвитку дошкільної інфраструктури, дещо гірший за середній по країні – загальноосвітньої; розгалуженості мережі дитсадків, нижчі та помітно нижчі – загальноосвітніх закладів; середньої доступності інфраструктури дошкільної освіти в поєднанні з нижчим за середньоукраїнський (Полтавська область) і незадовільним (Тернопільська область) індексами розвитку денної загальноосвітньої мережі; недостатніх показників розгалуженості дошкільної інфраструктури на тлі середнього й нижче рівня розвитку мережі загальноосвітніх об’єктів у складі підгруп: ‒ Донецька область – розгалуженості нижчий дошкільних за закладів, середньоукраїнський середній – індекс загальноосвітніх навчальних закладів; ‒ Луганська, Волинська, Івано-Франківська області – незадовільна (до найгіршої включно) доступність дошкільної інфраструктури, середня – загальноосвітньої; ‒ Запорізька, Київська області – дещо гірша за середньоукраїнську розгалуженість мережі дитсадків у поєднанні із заниженою і низькою доступністю інфраструктури загальної середньої освіти; незадовільного і низького рівнів розвитку дошкільної інфраструктури, що контрастує з кращими за середньоукраїнські та доволі високими показниками розвитку мережі загальноосвітніх навчальних закладів (Автономна Республіка Крим, м. Київ, м. Севастополь); 147 Larisa G. BOGUSZ відчутної нестачі інфраструктури базової загальної освіти, посиленої незадовільною територіальною організацією мережі дитсадків, у складі підгруп: ‒ Чернівецька, Одеська області – незадовільний рівень розвитку дошкільної та денної загальноосвітньої інфраструктури; ‒ Закарпатська, Львівська, Рівненська області – найгірша розгалуженість мережі об’єктів загальної середньої освіти, ускладнена низькою і найгіршою доступністю об’єктів дошкільного виховання. Висвітлені особливості територіальної диференціації рівня розвитку та співвідношення значущих складових системи базової освіти доцільно врахувати в процесі: забезпечення оптимальних параметрів й ефективності функціонування освітніх округів, зокрема в заходах щодо реалізації таких їх функцій, як: ‒ організація мережі опорних навчальних закладів, покликаних надавати підпорядкованій керованій периферії необхідні профільні та супутні послуги (інформаційно-методичні, з оцінки якості знань, інноваційні, матеріально-технічного забезпечення, виробничі); ‒ забезпечення рівного доступу дітей відповідного віку до якісної освіти через задоволення потреб у підвозі вихованців, учнів і вчителів до місць навчання і проживання; формування та стимулювання попиту на послуги базової мережі закладів культури місцевого рівня, в тому числі за рахунок становлення в системах розселення поліфункціональних культурно-освітніх закладів; обґрунтування пропозицій до органів регіональної і місцевої влади щодо використання наявного потенціалу об’єктів державної і комунальної власності задля розширення мережі дошкільних навчальних закладів. Що стосується системи професійної освіти, то серед актуальних проблем функціонування її закладів і ринку послуг слід відмітити: ‒ незбалансованість структури підготовки за спеціальностями та попиту на ринку праці; 148 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи ‒ нестачу матеріально-технічних засобів, призначених для реалізації у навчальному процесі комп’ютеризованих інформаційно- комунікаційних технологій викладання дисциплін і тестування якості знань, у тому числі в рамках дистанційного навчання; ‒ перевантаженість навчальних курсів дисциплінами гуманітарного профілю (зокрема, суспільствознавчими, економічними), які доволі часто мають загальноосвітній базовий характер або дублюються за змістом; ‒ нерозвинутість механізмів індивідуального кредитування задля здобуття вищої освіти, в тому числі прийнятних для малозабезпечених та осіб, позбавлених батьківського піклування; обмеженість практики повернення частини коштів від сплати вартості навчання студентів. Зважаючи на інституціалізацію новою редакцією Закону України «Про вищу освіту» від 1.07.2014 р. засад організаційно-управлінської та фінансової автономності ВНЗ усіх рівнів акредитації, помітних змін вже ближчим часом може зазнати територіальна організація їх мережі, адже успішність ВНЗ на ринку освітніх послуг відтепер ще тісніше пов’язується з його маркетинговою діяльністю. Ефективність маркетингу закладу професійної освіти в рамках як участі в реалізації державного замовлення, так і підготовки фахівців на комерційній основі, залежить від результативності заходів щодо: визначення специфічного продукту ВНЗ та його цільової аудиторії (споживачів, покупців, потенційних роботодавців підготовлених фахівців); проведення досліджень та прогностичних оцінок ринку освітніх послуг у порівнянні із потребами загальнонаціонального і регіональних ринків праці, що підвищує обґрунтованість виявлення перспективних галузей, спеціальностей, напрямів економічної діяльності, де формуватиметься попит на фахівців; підтримки контактів із: ‒ суб’єктами структурами, ринку освітніх потенційними послуг (профільними роботодавцями, державними рекрутинговими 149 Larisa G. BOGUSZ агентствами, випускниками ВНЗ) з метою ствердження іміджу та реалізації можливостей поліпшення фінансового становища освітнього закладу; ‒ широкою громадськістю, поінформованою про цілі, напрями діяльності, участь ВНЗ у соціально-культурних подіях, досягнення його наукових шкіл, співробітництво і програми обміну із вітчизняними та закордонними закладами освіти й громадськими організаціями, з метою популяризації іміджу ВНЗ та розширення його участі в суспільно-економічному житті; послідовності стратегії маркетингу освітнього закладу та її організаційно-управлінського забезпечення. Основи конкурентоспроможності ВНЗ на ринку освітніх послуг утворює баланс між здатністю закладу запропонувати прийнятні умови отримання та якість освіти, а також здатністю суспільства в особі держави, що замовляє підготовку кадрів, і потенційних приватних споживачів сплатити відповідні послуги. Виконання закладом вимог, поставлених корпоративними та індивідуальними споживачами, формує кон’юнктуру освітніх послуг, їх соціальну і ринкову складові, а в результаті – ринкові уявлення про освітній продукт і брендові характеристики ВНЗ, співвідношення державного та ринкового регулювання його діяльності. Значущою умовою конкурентоспроможності студентів і випускників ВНЗ на ринку праці є їх практична підготовка, в тому числі отримана під час проходження виробничої практики. Досвід вітчизняних ВНЗ у сфері організації виробничої практики засвідчує як їх намагання підтримувати належний рівень матеріально-технічного, організаційно-методичного й кадрового забезпечення цього компоненту навчального процесу, так і низку проблем, викликаних зокрема: ‒ скороченням баз практики; складністю зарахування практикантів на посади, що відповідають їх спеціалізації; суб’єктивним підходом підприємців до збереження комерційної таємниці; 150 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи ‒ проблемами з оплатою керівників практики на виробництві, проїзду студентів та їх проживання на місцях. З метою покращення підготовки студентів ВНЗ до професійної діяльності необхідно на рівні галузевого міністерства, інших профільних державних структур, професійних спілок та організацій роботодавців: проводити дослідження щодо вивчення потреби у фахівцях за напрямами підготовки (спеціальностями); стимулювати зв’язки між ВНЗ та роботодавцями для проведення виробничої практики студентів та придбання ними потрібних професійних навичок; вдосконалювати програми виробничих практик у напрямі якнайповнішої реалізації практичних питань навчальних планів, створення умов для придбання професійних навичок і закріплення набутих знань; сприяти співробітництву між викладачами – керівниками практики від кафедр та керівниками практики від виробництва в питаннях підготовки програм практики; стимулювати реалізацію при ВНЗ програм прикладних наукових досліджень; реалізувати адміністративні та фіскальні заходи щодо: ‒ здобуття випускниками ВНЗ першого робочого місця та їх ранньої адаптації на первинних посадах; ‒ заохочення підприємств і організацій, які надають бази практики і перші робочі місця випускникам ВНЗ, а також укладають із закладами освіти договори щодо виробництва товарів, послуг, проведення наукових досліджень силами їх студентсько-викладацького контингенту. Так, зокрема, доцільно скористатися досвідом розвинутих країн світу, де поширеними механізмами стимулювання підприємств до співпраці з ВНЗ та інвестування у власний людський капітал, зокрема, є: 151 Larisa G. BOGUSZ ‒ надання державних субсидій та прийнятних пільг з оподаткування роботодавцям, які створюють додаткові місця для виробничого навчання та навчання на робочому місці; ‒ створення унормованих колективними договорами навчальних фондів, активи яких формуються за рахунок податку на фонд заробітної плати, або з державних дотацій; ‒ надання пільгових кредитів на проведення професійного навчання та державних дотацій зайнятим на навчання на робочому місці. Як відомо, програми підготовки та перепідготовки мають приблизно 76% корпорацій США з кількістю персоналу понад 500 осіб, а 30% усіх фірм розглядають освітні витрати як інвестиції та невід’ємну складову довгострокової економічної і конкурентної стратегії. Американські корпорації «Форд» і «Крайслер» з середини 90-х рр. ХХ ст. на професійно-технічну підготовку кадрів витрачали відповідно 25 і 35% своїх капіталовкладень. У Великобританії витрати на проведення професійного навчання складають 3,6% ВВП; у Франції середні витрати підприємств на підвищення кваліфікації працівників становлять 3% фонду заробітної плати і продовжують рости. Періодичність професійного навчання працівників в розвинених станах становить не більше 3-х років (у Японії – 1-1,5 року). Натомість в Україні, за даними статистичної звітності останніх років, витрати на професійне навчання кадрів на виробництві складали приблизно 1% фонду заробітної плати, а періодичність підвищення кваліфікації працівників – сягала в середньому 12 років [6, с. 127]. Поряд і співпрацею щодо підготовки, перепідготовки та підвищення кваліфікації зайнятих, економічну основу для реалізації взаємовигідного співробітництва закладів вищої освіти, виробництва і підприємців створює діяльність щодо продукування та споживання інновацій, у тому числі в рамках відповідної державної науково-технічної політики. Це вимагає поширення в регіонах: 152 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи ‒ організаційних форм взаємодії ВНЗ і бізнес-структур у сфері пошуку, фінансового сприяння і реалізації перспективних інноваційних та бізнес-проектів, зокрема, створених на базі провідних ВНЗ регіону start-up-центрів (або бізнес-інкубаторів), а також технопарків і наукових парків, що довели здатність ефективно поєднувати інтереси наукової спільноти і великого бізнесу; ‒ мережі інвестиційної інфраструктури. Висновки. Недоліки державного регулювання системи освіти в свою чергу найгостріше проявляються у: ‒ незадовільній розгалуженості та тенденції до подальшого згортання мережі дитячих дошкільних закладів, а також сільських загальноосвітніх шкіл, спричинених фінансовою неспроможністю місцевих бюджетів та послідовною ліквідацією малокомплектних закладів; ‒ високому фізичному і моральному зносі навчально-лабораторного обладнання, гострій нестачі підручників та матеріально-технічної бази загальної середньої і професійно-технічної ланок, що негативно впливає на рівень знань і необхідних навичок випускників цих закладів, а також якість і масштаби підготовки висококваліфікованих працівників (робітників і фахівців), здатних освоїти сучасну техніко-технологічну базу виробництва; ‒ надмірній гуманітаризації системи вищої освіти, що посилює дисбаланс попиту і пропозиції на ринку праці, водночас виступаючи довготривалим фактором уповільнення процесів модернізації структури національної економіки та її регіональних підсистем; ‒ обмеженні доступу малозабезпечених верств населення до здобуття конкурентоспроможних, а відтак краще оплачуваних професій, що негативно впливає на рівень соціальної мобільності та зумовлюється неефективністю контролю за ціноутворенням на ринку послуг вищої освіти, а також відсутністю дієвих механізмів довгострокового 153 Larisa G. BOGUSZ кредитування осіб, що отримують фахову підготовку на платних засадах. Інновативний вплив системи освіти на суспільне відтворення найпомітніше гальмується: ‒ недоліками в сфері організації виробничої практики студентів вищих і професійно-технічних навчальних закладів; ‒ відсутністю прийнятних пільг з оподаткування, кредитів, державних дотацій і субсидій як на професійне навчання зайнятих (у тому числі на робочому місці), так і роботодавцям, які створюють місця та реалізують програми виробничого навчання й навчання на робочому місці; ‒ браком вітчизняної практики унормування колективними договорами навчальних фондів, активи яких формуються за рахунок податку на фонд заробітної плати, або з державних дотацій; ‒ обмеженим поширенням у регіонах організаційних форм взаємодії ВНЗ і бізнес-структур у сфері пошуку, фінансового сприяння і реалізації перспективних інноваційних та бізнес-проектів (зокрема, бізнес-інкубаторів, технопарків і наукових парків). Вирішення проблем підвищення ефективності функціонування сукупності ланок системи освіти, а також поліпшення якості надання освітніх послуг в Україні має базуватися на принципах: комплексного підходу до організації безперервної освіти протягом життя як інтегративного утворення, що поєднує спадкоємні етапи допрофесійної, професійної підготовки, а також діяльності з підвищення кваліфікації і просвіти усіх верств населення; забезпечення доступності освіти та гуманістичного характеру взаємин учасників освітнього процесу, в тому числі завдяки: ‒ обґрунтованості стандартизації матеріально-технічного та кадрового потенціалу ланок дошкільної, загальної і вищої освіти, дотриманню й моніторингу цих норм і нормативів у процесі оптимізації 154 Підвищення ефективності функціонування системи освіти України: здобутки, проблеми, перспективи територіальної організації, ресурсної і, зокрема, фінансової бази інфраструктури освіти; ‒ впровадженню ефективних механізмів задоволення й розвитку освітніх потреб малозабезпечених та інших вразливих верств населення; ‒ стимулюванню соціальної відповідальності підприємництва та соціального партнерства, серед іншого – в питаннях підвищення рівня інфраструктурної забезпеченості систем розселення, формування та фінансування суспільного замовлення на підготовку кваліфікованих робітників і спеціалістів; інновативності навчально-виховного процесу як механізмі узгодження освітніх потреб населення, суспільства та економіки, оновлення змісту освіти, форм і методик трансляції та реалізації знань у відповідності науковими і технологічними досягненнями та проблемами сьогодення. Література [1] Буркова Л.В., Класифікація інновацій в освіті [Електронний ресурс] // Теорія та методика управління освітою. – 2010. – № 4. – Режим доступу: http://tme.umo.edu.ua/docs/4/10burcie.pdf [2] Удод О.А., Інновації в освіті – основа модернізації галузі в сучасних умовах [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://innovosvita.com.ua/ index.php/ru/results/catalogue/24. [3] Костюченко А.М., Специфіка маркетингу освітніх послуг та сучасні проблеми освіти в Україні Дніпропетровського в умовах ринкового університету. – Сер. середовища // Вісник «Економіка». – 2011. – Вип. 5 (3). [4] Гжесюк А.О., Освітній продукт як категорія глобального ринку // Вісник Дніпропетровського університету. – Сер. «Економіка». – 2009. – Вип. 3 (1). [5] Возна В.В., Інтелектуальний капітал вищих навчальних закладів: його сутність та структура, [Електронний ресурс] // Наукові праці Полтавської державної аграрної академії. – Сер. «Економічні науки». – 155 Larisa G. BOGUSZ 2013. – Вип. 1 (6), т. 2. – Режим доступу: http://www.pdaa.edu.ua /sites/default/files/nppdaa/6.2/101.pdf [6] Подра О.П., Інвестиції в професійне навчання як інструмент накопичення специфічного людського капіталу // Вісник Дніпропетровського університету. – Сер. «Економіка». – 2011. – Вип. 5 (2). [7] Шульга Л.В., Бражник Л.В., Вакуленко Ю.В., Підвищення якості університетської освіти: професійна та практична підготовка фахівців, [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://www.pdaa.edu.ua/sites/ default/files/nppdaa/6.2/335.pdf [8] Дудкін П., Дудкіна О., Формування та розвиток регіональних інноваційних структур як нова парадигма співпраці вищих навчальних закладів і бізнесу // Соціально-економічні проблеми і держава. – 2013. – Вип. 2 (9). Increasing the efficiency of the education system in Ukraine: achievements, problems, prospects Summary Key words: education system, effectiveness, Ukraine Article is devoted to the problems of the functioning of the functioning of the educational system of Ukraine in the context of the modernization and integration of global education. Zwiększenie efektywności funkcjonowania systemu oświaty Ukrainy: osiągnięcia, problemy, perspektywy Streszczenie Słowa kluczowe: system oświaty, efektywność, Ukraina Artykuł poświęcony jest problematyce funkcjonowania systemu oświaty Ukrainy w kontekście modernizacji i integracji z oświatą światową. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 157-174] ISSN 1897-2500 Galina W. PIŃKOWSKA Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Шляхи вдосконалення організаційноекономічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону Ефективний соціально-культурний розвиток регіонів країни є одним з основних пріоритетів регіональної економічної політики. Однак формування сучасного організаційно-економічного механізму як ефективно діючої системи правових, фінансово-економічних, адміністративних механізмів забезпечення розвитку культурного середовища відбувалось в умовах переходу від командно-адміністративної моделі управління до ринкової. При цьому, слід відмітити, що у процесі переходу до ринкових засад розвитку організаційноекономічний механізм, що існував до ринкових реформ, є фактично зруйнованим, а новий, на жаль, й досі не можна визнати ефективно діючим. Отже, проблеми відродження, формування та функціонування сфери культури України в ринкових умовах є досить актуальними та вимагают обґрунтування шляхів вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища та підвищення його інноваційно-інвестиційної привабливості на регіональному та державному рівнях. 158 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону Проблемами розвитку людського потенціалу та формування стратегічних напрямів гуманітарного розвитку України, зокрема економічними проблемами функціонування культурного середовища та характером його взаємодії з іншими соціально-економічними підсистемами займались такі відомі науковці як: В. Геєць, О. Гриценко, Є. Жильцов, В. Куценко, В. Козак, О. Кочерга, Е. Лібанова, В. Новіков, О. Новікова, Л. Оганян, А. Рубінштейн, Б. Рудник, М. Солодков, Б. Сорочкін, Ж. Тощенко, Г. Тульчинський, С. Шишкін, Л. Якобсон та інші провідні фахівці. Разом з тим потребують наукового узагальнення проблеми модернізації культурної політики та формування високорозвиненого культурного середовища регіону в ринкових умовах із метою забезпечення невід’ємного права людини на культурний розвиток, доступність цінностей літератури і мистецтва, належний рівень та якість культурних послуг. Складність проблем, що стоять перед українською культурою, взаємозв’язок більшості соціокультурних процесів із зовнішніми чинниками, відмінності, що історично склались у територіальному і галузевому аспектах української культури, відомчий підхід до управління складним комплексом закладів культури – все це вимагає постійних інноваційних пошуків, нетрадиційних методів і, головне, створення системи визначення ефективності управлінських рішень, що реалізовуються в культурі. До основних передумов удосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища слід віднести такі: ‒ збільшення масових форм культурного продукту та рівнів надання культурних послуг при одночасній підтримці незначного прошарку творчої еліти, необхідного для збереження міжнародного іміджу держави; ‒ наявність розгалуженої мережі нежиттєздатних в нових економічних умовах клубних та культурно-просвітницьких закладів, преважна більшість яких знаходиться в стані стагнації і наростаючої кризи; 159 Galina W. PIŃKOWSKA ‒ недостатня ефективність галузевого управління процесами розвитку сфери культури та майже повне ігнорування питання формування сучасного модернізованого інвестиційно привабливого культурного середовища на рівні регіонів та країни в цілому; ‒ відсутність довгострокової державної культурної політики та низька ефективність державних цільових програм розвитку сфери культури на відміну від деяких інших сфер соціальної політики; ‒ проведення реформ у сфері культури без належного наукового забезпечення та оцінювання ефективності їх реалізації та можливих наслідків для розвитку суспільства і соціуму в умовах гуманітарного розвитку. На наш погляд, реформування бюджетної сфери має торкатись, перш за все, організаційно-правової форми і фінансових аспектів діяльності закладів культури. Органи державної влади, керуючись цілями і завданнями реформи, мають створювати умови для формування сприятливого культурного середовища розвитку регіону. Зрозуміло, що формування організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища водночас є складовою системи реформування всієї системи управління в цілому та регіональним розвитком, зокрема. Найсуттєвішими викликами, на які держава має реагувати виробленням та реалізацією нового механізму управління територіями, є: ‒ глобальні світові цивілізаційні процеси, ускладнення умов розвитку Української держави та погіршення використання нею переваг свого геополітичного положення; ‒ зростаюче відставання України від країн-лідерів за показниками якості життя людей, рівнем інвестиційної привабливості, конкурентоспроможності та розвитку інноваційного середовища; ‒ збільшення асиметрії розвитку регіонів, деградація сільської місцевості, криза міської поселенської мережі, скорочення кількості та погіршення 160 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону якості трудового потенціалу та посилення міграції працездатного населення, особливо молоді, у багатьох регіонах України; ‒ намагання використати проблеми регіонального розвитку, економічні, соціальні, культурні, ментальні та інші відмінності між регіонами, їх сучасну політичну структуризацію для загострення політичного протистояння, що стримує досягнення національної єдності, створює загрози національній безпеці держави; ‒ несформованість загальнонаціональних цінностей, нестійкість загальнодержавного політичного, економічного, мовного, культурного, інформаційного простору; ‒ неспроможність більшості територіальних громад самостійно вирішувати питання, що входять до їх повноважень; ‒ неадекватність існуючої територіальної організації влади, адміністративно-територіального устрою держави новим завданням її розвитку; ‒ формування сусідніми державами на територіях, прилеглих до державного кордону України, потужних центрів економічного зростання, що призводить до відпливу трудових, інтелектуальних та інших ресурсів з прикордонних регіонів України, додаткового соціального напруження в цих регіонах; ‒ недосконалість забезпечення системи формування правового, та інституційного, реалізації державної кадрового регіональної політики. Рівень розвитку культурного середовища регіону та країни визначається насамперед ефективністю управління розвитком його важливих функціональних складових: інфраструктурної (заклади культури), матеріальнотехнічної, трудової, споживчої (споживачі культурних благ і послуг), які характеризуються як функціональною (рівень добробуту населення – соціальний фактор) так і територіальною цілісністю. Важливу роль в цьому процесі відіграє організаційна досконалість та ефективність діяльності всіх Galina W. PIŃKOWSKA 161 вертикальних та горизонтальних органів усіх ланок управління, що є основою формування заходів із реалізації культурної політики як ефективного регулятора функціонування сфери культури. Виокремлення значної кількості проблем у розвитку сфери культури вимагають формування нових підходів до практики управління, в цьому випадку застосування інноваційного підходу щодо формування та просування культурного продукту, організаційних та маркетингових інновацій є методом вирішення проблемних ситуацій, здійснення яких неможливе в рамках існуючих методів і процедур управління. Завдання підвищення інноваційно-інвестиційної привабливості культурного середовища на регіональному та національному рівнях і розвитку сфери культури, створення належних умов інноваційної діяльності та залучення інвестицій у сферу культури вимагають формування відповідного організаційно-економічного механізму на системній основі. Перш за все, потребує вдосконалення нормативно-правова база, яка повинна відображати пріоритети національної та регіональної культурної політики згідно із міжнародними стандартами. З наукової точки зору культурна політика (внутрішня і міжнародна) – це складне багатоаспектне явище суспільної діяльності в галузі збереження культурних надбань і напрацювання на її основі нових концепцій стійкого соціально-економічного розвитку країн, що базується на багатьох структурних механізмах соціальних взаємовідносин усіх прошарків суспільства і визначає подальшу еволюцію глобальних процесів [5, с. 315]. У той же час культурну політику розглядають як комплекс заходів зі штучного регулювання тенденцій розвитку духовноцінностних аспектів суспільного буття [7, с. 15], або визначений напрямок поведінки і дій суб’єкта, який має можливість на щось впливати [6, с. 78]. Слід погодитись із тим, що так або інакше, це діяльність суб’єкта по відношенню до культури, діяльність, спрямована на регулювання процесів виробництва, збереження, розповсюдження і споживання культурних цінностей. Деякі автори [4, с. 209] вважають, що культурна політика – це основана на громадській згоді система поглядів про необхідний стан культурного життя та 162 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону уявлення про ті пріоритети, на яких базуються критерії оптимальності використання всіх видів ресурсів. Цілі державної культурної політики повинні формуватись з урахуванням інтересів населення, творців, засобів масової інформації та держави на основі певного компромісу між ними. Найбільш повним здається визначення культурної політики як діяльності, пов’язаної з формуванням і погодженням соціальних механізмів і умов соціально-культурної активності як населення в цілому, так і всіх його груп, зорієнтованих на розвиток творчих, культурних і дозвіллєвих потреб [1, с. 17]. За визначенням ЮНЕСКО, культурна політика держави повинна включати таку суму дій, яка була б спрямована на досягнення визначених культурних цілей за допомогою оптимального використання всіх фізичних і духовних ресурсів, які має суспільство в даний час, яка повинна збалансувати державними засобами інтереси населення, творців та суспільства. Саме так повинна визначатись культурна політика держави в період ринкових відносин. Оскільки перехід від фінансування окремих суб’єктів господарювання недержавного сектору економіки до формування сприятливого культурного середовища є важливим, культурна політика регіону та держави має враховувати такі основні принципи, які включатимуть: ‒ відповідність рівня розвитку культурного середовища сучасним вимогам особистості та суспільства; ‒ обов’язкове врахування соціально-економічних, історичних, національних особливостей певної території; ‒ використання позитивної вітчизняної практики діяльності та орієнтація на загальносвітові стандарти; ‒ взаємоузгоджена діяльність усіх складових розвитку культурного середовища регіону та країни з урахуванням впливу зовнішніх факторів. Дотримання перелічених принципів забезпечить соціальну та економічну ефективність розвитку сфери культури, перетворить її у важливий фактор економічного піднесення країни. 163 Galina W. PIŃKOWSKA Зазначимо, що збереження оптимальної мережі об’єктів культурного призначення – важлива складова загального вдосконалення обслуговування населення, оскільки завдяки їй створюються умови для: ‒ більш повного використання наявних основних фондів сфери культури; ‒ підвищення рівня технічної оснащеності кожної ланки даної сфери; ‒ ефективного використання трудових ресурсів, зосереджених в ній, а також неухильного нарощування їх творчого потенціалу; ‒ забезпечення відтворення робочої сили і життєдіяльності всього населення; ‒ забезпечення збалансованого розвитку усіх галузей економіки і формування регіональних економічних структур. Визначну роль у контексті раціонального розміщення об’єктів культури відіграє програмно-цільовий метод державного та регіонального планування і прогнозування розвитку сфери культури, що потребує певної деталізації функцій держави та регіону щодо формування мережі інфраструктури культурного середовища. Відповідно до Закону України “Про культуру” національно-культурна державна цільова програма – це програма, спрямована на створення сприятливих умов національно-культурного розвитку, збереження національно-культурної спадщини, задоволення інтелектуальних і духовних потреб людини та цільова регіональна програма у сфері культури, що передбачають вирішення питань, пов’язаних з діяльністю та розвитком базової мережі закладів культури всіх рівнів або відповідного рівня, а також реалізацію культурно-мистецьких проектів і здійснення державними та недержавними закладами культури заходів, що фінансуються з державного та/або місцевих бюджетів [2, с. 9]. Тоді метою регіональної програми розвитку культурного середовища виступає формування сучасного соціокультурного середовища на рівні села, малого міста, обласного центру і т.д., з урахуванням місцевих особливостей, рівня культурного розвитку 164 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону населення регіону та його соціально-культурної активності, резервів місцевої ресурсної бази, існуючої інфраструктури культурного середовища. Слід відмітити, що інфраструктурне забезпечення сфери культури має винятково важливе значення для здійснення культурного обслуговування населення, розвитку та реалізації творчого потенціалу мистецьких кадрів, ефективного проведення культурно-освітньої роботи, вирішення всього комплексу проблем національно-культурного відродження в Україні. Рівень розвитку та структура культурного комплексу є відбитком усіх процесів економіки і одночасно – фактором економічного зростання. Із цією ціллю повинна бути розроблена нова, більш дієва державна політика в сфері культури, націлена на максимальну адаптацію її до ринкових умов і одночасно – на суттєве нарощування культурного потенціалу. Оскільки важливим напрямом розвитку культурного середовища є підвищення ефективності функціонування ринку культурних послуг, то потребують відповідного вдосконалення організаційно-економічні основи забезпечення активної участі у розвитку культурного середовища регіону суб’єктів господарювання недержавного сектору. Це вимагає забезпечення рівних можливостей функціонування закладів культури різних форм власності у культурному середовищі. Розв’язання цього завдання в існуючих економічних реаліях вимагає не тільки збереження існуючої мережі закладів культури, а її розвитку на основі застосування механізму державно-приватного партнерства та змішаних форм їх фінансового забезпечення. Державно-приватне партнерство є ефективним механізмом залучення інвестицій в сферу культури за допомогою: а) державних і муніципальних активів, що надаються на тимчасовій або постійній основі у володіння і користування приватного сектора; б) сторін, яких об’єднує досвід і ресурси в рамках планування, розробки, реалізації і фінансування проектів; в) приватного сектору, що використовує отримані активи для надання суспільних послуг, здобуття відповідних доходів і несе ризик, пов’язаний з 165 Galina W. PIŃKOWSKA даною діяльністю. Мета такої взаємодії – збереження і розвиток культурної спадщини держави, а також підвищення якості і доступності послуг культури за рахунок: залучення інвестицій з позабюджетних джерел фінансування в сферу культури; впровадження інноваційного, технологічного, фінансового й управлінського досвіду приватних інвесторів і професійних менеджерів в сферу культури; зниження ризиків здійснення діяльності у сфері культури. Відмітимо, що пряме бюджетне фінансування сфери культури здійснюється по багатьох напрямах, серед яких слід відмітити: ‒ фінансування культурних програм національного або регіонального значення; ‒ фінансування поточних видатків закладів культури; ‒ фінансування капітальних вкладень, у тому числі пов’язаних із розвитком мережі закладів культури, а також грантів організаціям, діячам культури, починаючим творчим працівникам. Однак сьогодні помітна тенденція до скорочення виділення бюджетних коштів на потреби культури, суб’єктивність розподілення коштів, порушення фінансової дисципліни державними органами та невиконання прийнятих зобов’язань, зокрема на регіональному та місцевому рівнях управління сферою. Як наслідок, заклади культури, діяльність яких спрямована на всебічний розвиток людини і які є чи не єдиним осередком культури, особливо в сільській місцевості, повинні активно шукати можливості позабюджетного фінансування розвитку. Відбувається комерціалізація культури, гіпертрофічна зацікавленість платними послугами, гонитва за прибутком, невиконання дозвіллєвими центрами культурних функцій, соціальна незахищеність малозабезпечених верств населення, зорієнтованість закладів культури на фінансову еліту тощо. Відзначимо, що, на відміну від інших сфер економічної діяльності, для сфери культури характерною є наявність великої кількості підприємств малого бізнесу, які швидко реагують на динамічні зміни у розвитку культурного 166 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону середовища попиту на культурні послуги; з іншого боку набуває актуальності проблема прибутковості діяльності в цій сфері. Розвиток сфери культури в Україні сьогодні або суто дотаційний, або комерційний із великою кількістю проблем. Тому наступним кроком повинна стати оптимізація використання коштів на фінансування культурних програм через перехід від фінансування закладів, які надають культурні послуги до фінансування конкретних видів послуг, які гарантовані державою. Бюджетне законодавство повинно містити окремий тип видатків на закупівлю культурних послуг з метою оптимізації їх ресурсного забезпечення. Необхідно посилити контроль з боку держави за спрямуванням та надходженням коштів до закладів культури комунальної та недержавної власності, які вже надають культурні послуги малозабезпеченим верствам населення у суспільстві. Це надасть можливість зміцнити існуючий потенціал сфери культури без витрачання коштів на створення нових державних закладів культури. Концептуальною основою вдосконалення організаційно-економічного механізму функціонування сфери культури має стати інвестування в культурний потенціал, що є основою та запорукою модернізації культурного середовища. Новий організаційно-економічний механізм повинен зберегти державний вплив на сферу культури. Він передбачає, що держава зобов’язується забезпечити соціальні гарантії на культуру в межах обов’язкового мінімуму, тобто держава бере на себе відповідальність за безоплатне надання певного переліку культурних послуг, а надання послуг зверх встановленого мінімуму здійснюється на платній основі їх споживачами. За таких умов відбувається перетворення режиму повного бюджетного утримання сфери культури на режим її інвестування. Держава повинна створювати умови для реалізації культурної політики шляхом фінансування розвитку культурного середовища, створення організаційно-економічних умов для реалізації конституційних прав громадян на культуру, визначення пріоритетів її розвитку, регулювання діяльності як державних, так і приватних закладів культури. Довгий час в країні панувала 167 Galina W. PIŃKOWSKA антиринкова модель соціального фінансування культури, яка передбачала, що вся відповідальність за фінансування сфери покладалась на державу. При цьому, основним завданням культури визнавався всебічний культурний розвиток громадян. Проте необхідність розширення фінансової автономії закладів культури та диверсифікації джерел фінансування культури в умовах обмеженості бюджетних асигнувань зумовлюють доцільність перетворення моделі соціального фінансування культури на модель, орієнтовану на вільний ринок. Остання характеризується розвитком багатоканального фінансування культури, перетворенням закладів культури у підприємства з виробництва якісних культурних послуг, посиленням конкуренції між ними. Це не означає усунення держави як основного інвестора культурної сфери. Держава, забезпечуючи розвиток багатоканального фінансування сфери культури (кошти державного та місцевого бюджетів, кошти юридичних осіб та домогосподарств, благодійні внески, кошти громадських організацій і фондів, кредитування тощо), повинна орієнтуватись на комерціалізацію культури в тому обсязі, який на конкретному етапі розвитку компенсує недоліки державного регулювання. Необхідність збереження державного фінансування культури зумовлена довгостроковим характером інвестицій при невизначеності результатів [3, с. 406]. Актуальними і своєчасними є наступні заходи щодо підвищення ефективності використання бюджетних коштів, що спрямовуються на розвиток та утримання об’єктів інфраструктури культурного середовища на регіональному рівні: забезпечення програмно-цільового бюджетного фінансування спеціальних програм розвитку культури; застосування обліку й інвентаризації інфраструктури культурного середовища по всім регіонам країни та виявлення причин її збитковості; координація та погодження щодо отримання надходжень і розподілу бюджетних коштів закладів культурного середовища між різними гілками влади в сфері культури. Отже, для постійної підтримки впровадження інновацій у сфері культури необхідним є формування ефективного інноваційно-інвестиційного механізму, який зможе 168 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону акумулювати та координувати інвестиції бізнесу, міжнародних фондів та агенцій з розвитку, що спрямовуються на неї. Важливим напрямом також має бути вдосконалення управління в системі культурних послуг. Для ефективного управління системою культурних послуг раціональним є розподіл повноважень між державною та місцевою владою щодо відповідальності за організацію конкретних видів діяльності в сфері культури. Держава має виконувати функції замовника, а функції з просування культурних послуг можна передавати недержавному та комунальному сектору, що надасть можливість реалізувати програми децентралізації управління в сфері культури. У практичній діяльності в системі регіонального управління сферою культури повинні відбуватись суттєві зміни, починаючи із вдосконалення структури управління в системі державної виконавчої влади, яка повинна поповнитись блоком правового регулювання, інформаційного забезпечення, сектором по впровадженню маркетингових технологій та розвитку сучасного менеджменту в сфері культури, тобто спрямованих дій на ефективне управління розвитком культури. Потрібна докорінна зміна політики по підвищенню кваліфікації та перепідготовці кадрів, і в першу чергу головних та ведучих спеціалістів управління закладами культури з їх атестацією та тестуванням на професійну належність. Основою досягнення соціальних стандартів культурного споживання населення є їх забезпечення об’єктами культурного призначення (основу прямого бюджетного фінансування становить підтримка діяльності конкретних закладів культури). Державне фінансування повинно бути найбільш спрямоване на масові заклади культури, що менш пристосовані до ринкових умов. Таким чином, залучення коштів у сферу культури, поряд із рештою заходів, здійснюватиметься шляхом зміцнення індустрії культури та розваг, відновлення кінематографічного комплексу, розвитку центрів дозвілля для дітей та молоді, у тому числі аквапарків, басейнів, лунапарків тощо. 169 Galina W. PIŃKOWSKA Враховуючи вищевикладене, до основних інструментів та методів вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіонів країни мають бути віднесені: ‒ розроблення концепції розвитку сфери культури на середньостроковий період та відповідне забезпечення її реалізації новими нормативно-правовими документами, включаючи нові закони і програми або ті, що діють на даний час; ‒ програмно-цільове фінансування, що вимагає формування системи індикаторів оцінювання ефективності використання бюджетних коштів, запровадження механізму пайового фінансування і залучення позабюджетних коштів, упровадження проектних навичок менеджменту, запровадження інструментів трансграничної співпраці в межах відповідних програм у країнах світу; ‒ нові інструменти фінансування: зміна розрахунку оплати праці (введення підвищуючих коефіцієнтів) і системи державного замовлення, впровадження фондів цільового капіталу, інвестиційні проекти в рамках державно-приватних партнерств, розвиток підприємницької діяльності, розширення переліку платних послуг, централізація бюджетних закупівель, введення переліку послуг закладів культури для фінансування з коштів бюджету. Разом з тим, слід зазначити, що запропоновані методи управління, спрямовані на підвищення ефективності діяльності бюджетної сфери та розвитку сфери культури, часто створюють додаткові бар’єри при виконанні завдань закладами у сфері культури через слабку опрацьованість пропонованих нововведень, ускладнення організаційних і фінансових процедур, збільшення бюрократичного апарату, наявності корупційної складової і практичної нездійсненності всіх поставлених вимог. Важливо на етапі завершення реформи бюджетної сфери використовувати нові інструменти і методи її реалізації для забезпечення виконання цілей і завдань реформи, які, на жаль, в реальній практиці управління поки що не 170 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону відбуваються. При цьому, відзначимо, що реформа, в значній мірі торкаючись бюджетних закладів культури, може негативно вплинути і на організації всіх форм власності, оскільки її наслідки позначаться на всіх підсистемах сфери культури. Відмітимо також, що відсутність комплексної системи оцінки ефективності діяльності як окремих закладів культури, так і відповідних регіональних підсистем є важливим чинником зниження рівня інноваційно-інвестиційної привабливості культурного середовища регіону. Зокрема, в рамках переходу центральних та регіональних органів виконавчої влади та органів місцевого самоврядування до проектного управління розвитком культурного середовища необхідно запровадити моніторинг проектної діяльності (стан середовища, критерії та показники оцінки ефективності проекту, контроль і коректування проекту, що включає багатоаспектний аналіз поточної ситуації, заснований на даних, які збираються для оцінки змістовного, економічного, організаційного і суспільного ефектів від того або іншого проекту). Застосування методу багатовимірної оцінки дослідження окремого соціально-культурного явища (події, проекту, заходу) в практиці управління відповідно до трьох складових його реалізації (аналіз ресурсного поля явища, вивчення громадської думки з даної проблеми, аналіз ступеня висвітлення предмету дослідження в засобах масової інформації, а також їх відношення до проекту, що оцінюється) дозволяє, хоча і не в повній мірі, оцінити ефективність діяльності закладів культури з реалізації окремих проектів, які відбуваються в регіоні. Практична реалізація пропонованих підходів вимагає створення системи державного моніторингу культурного середовища та розроблення оновленої системи показників і методів його розвитку, оцінювання ефективної дії програм її розвитку, контролю за кількістю та якістю наданих культурних послуг. Основними пропозиціями до активізації інноваційної складової розвитку культурного середовища, що має забезпечити поліпшення якості життя населення, можуть бути: 171 Galina W. PIŃKOWSKA ‒ формування різних творчих партнерств з українською і зарубіжною участю щодо задоволення потреб різних груп населення; ‒ активізація роботи по формуванню різних типів соціально-культурних кластерів (формування творчих, етнокультурних і культурних кластерів); ‒ підтримка сучасного мистецтва через систему арт-інкубаторів, що дозволить молодим творчим працівникам створювати культурні продукти, що затребувані молоддю; ‒ розвиток мобільних форм надання культурних послуг у віддалених від центру районах міста та сільських територіях (пересувні виставки і концерти аматорських колективів у місцях масового скупчення населення, організація в торгівельно-розважальних центрах тимчасових виставок тощо). Особливістю сфери культури є те, що основні результати культурної діяльності виражаються, як правило, у відкладеному соціальному ефекті і проявляються у збільшенні інтелектуального потенціалу, зміні ціннісних орієнтацій і норм поведінки людини, позначаються на модернізації всього суспільства. Тому важливим аспектом є структурування ролі органів державної влади на загальнонаціональному, регіональному та місцевому рівнях у забезпеченні регіонального культурного розвитку. Дієвість місцевих органів влади у формуванні сучасної регуляторної політики є вагомим чинником стабільного соціально-економічного розвитку регіону загалом. Соціально-економічний ефект від реалізації державної та регіональної політики щодо розвитку культурного середовища виявлятиметься у: ‒ зміцненні єдиного культурного середовища держави (або регіону) як фактора збереження її (його) цілісності; ‒ створенні сприятливих умов для творчої діяльності; ‒ збільшенні доступності і різноманітності пропонованих населенню культурних благ та інформації в сфері культури; 172 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону ‒ здійсненні ефективної кадрової політики; ‒ оптимізації витрачання бюджетних коштів. Таким чином, ефективними засобами подолання зростаючої галузевої розбалансованості господарських систем та їх культурних складових, зниження їх взаємозалежності, зростання невідповідності рівня та якості їх розвитку завданням національно-культурного відродження в Україні є досягнення визначених цілей культурної політики, які повинні ґрунтуватись на чіткій системі механізмів її реалізації: ‒ управління – демократизація управлінських процесів і підвищення рівня державного та регіонального культурно-мистецького менеджменту; ‒ інституційна – удосконалення та реформування законодавчо-правового поля у контексті забезпечення ефективного функціонування та розвитку культурного середовища регіонів країни; ‒ фінансування – реформування механізму бюджетного фінансування, підвищення державного фінансово-майнового забезпечення культурних програм; ‒ інформація – формування та наповнення інформаційного простору, популяризація культурних і духовних надбань, позиціонування української культури у світі. Практична реалізація запропонованих підходів до вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону надасть потужний імпульс для ефективного його функціонування, інтенсифікує вплив сфери культури на людину, створить передумови для докорінних соціально-економічних перетворень у нашій державі. Galina W. PIŃKOWSKA 173 Список літератури [1] Диагностика социокультурных процессов и концепция культурной политики / [отв. ред. А.Ф. Суховей]. – Свердловск, 1991. [2] Закон України “Про культуру” // Орієнтир. – 2011. – № 4. – С. 9-11. [3] Комарова О.А., Формування освітнього потенціалу суспільства: методологія, методика, практика / О.А. Комарова; Кіровоградський юридичний інститут ХНУВС. – Кіровоград: Центрально-Українське видавництво, 2011. [4] Культурне відродження в Україні / [за ред. Т.О. Сілаєвої]. – Львів: Астерикс, 1993. [5] Патійчук В.О., Сучасна культурна політика країн світу та Європейського Союзу // Соціально-економічні дослідження в перехідний період. Проблеми Європейської інтеграції і транскордонної співпраці. Вип. XXIX. В 2-х т. / НАН України Інститут регіональних досліджень. редкол.: відповідальний редактор М.І Долішній. – Львів – Луцьк: Ред.вид. відд. “Вежа” Волинського держ. унів. ім. Лесі Українки. 2001. – Т.2. [6] Социология культуры и социокультурная ситуация в СССР: круглый стол // Социологические исследования. – 1992. – № 1. [7] Флиер А.Я., Глобализация как культурная тенденция / А.Я. Флиер // Обсерватория культуры. – 2005. – №1. Trails improve organizational-economic mechanism to ensure the cultural development of the region’s environment Summary Key words: culture, development, Ukraine Article is devoted to the problems of the functioning of the cultural sphere in Ukraine in market conditions. 174 Шляхи вдосконалення організаційно-економічного механізму забезпечення розвитку культурного середовища регіону Drogi doskonalenia organizacyjno-ekonomicznego mechanizmu zapewnienia rozwoju kulturalnego środowiska regionu Streszczenie Słowa kluczowe: kultura, funkcjonowanie, rozwój, Ukraina Artykuł poświęcony jest problemom funckjonowania sfery kultury na Ukrainie w warunkach rynkowych. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 175-197] ISSN 1897-2500 Sylwia GALANCIAK Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie Marek SIWICKI Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego Znów nie pojechaliśmy na mundial. Znów z zazdrością spoglądamy z pozycji ubogiego krewnego na sąsiadów, którzy wyruszyli do Brazylii, by uczestniczyć w największym piłkarskim święcie1. Czy to osłabia jednak nasz zapał jako kibiców? Z pewnością wystawia na kolejną próbę cierpliwość Polaków do własnej reprezentacji, nie przekłada się jednak zbytnio na ich pełną gotowość do przyłączenia się przed telewizorami do brazylijskiej fiesty na cześć futbolu. Dlaczego tak się dzieje ‒ nie tylko w Polsce? Skąd bierze się magia mistrzostw, pochłaniających uwagę setek milionów widzów bez względu na obecność czy nieobecność ich reprezentantów na zawodach? By rzucić nieco światła na fenomen mundialu, warto przywołać niezwykle przydatną kategorię wydarzenia medialnego, które, łącząc kontekst medioznawczy, socjologiczny i antropologiczny, pozwala wyjaśnić mechanizm integracji społecznej wokół transmitujących celebrę mediów. 1 2014 FIFA World Cup Brazil – taka jest oficjalna nazwa mundialu w Brazylii. Turniej trwał miesiąc. Rozpoczął się 12 czerwca meczem Brazylia – Chorwacja (3:1), a zakończył 13 lipca finałem Niemcy – Argentyna (1:0). 176 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego Media events – co to takiego? Są to sytuacje szczególne, wytrącające społeczeństwo lub grupy o jeszcze większym zasięgu (np. społeczność światową tworzoną przez użytkowników mediów) z codziennej rutyny i integrujące je wokół tych samych czynności (śledzenie wydarzeń) a także, co ważniejsze, zespołu tych samych wartości (w przypadku mundialu to między innymi patriotyzm, solidarność, uczciwość w rywalizacji, gotowość do poświęceń). Elementem nieodzownym dla zaistnienia tego zjawiska jest niezwykle aktywna obecność mediów, które rezygnują z porządku swej standardowej ramówki, by jak najwierniej relacjonować przebieg zdarzeń. Uwaga społeczności zaangażowanej w przeżywanie wydarzenia koncentruje się więc na środkach przekazu (zwłaszcza telewizji i internecie), które umożliwiają odbiorcy/użytkownikowi możliwie najpełniejsze quasi-uczestniczenie w „święcie”. Twórcami kategorii media events są dwaj amerykańscy medioznawcy, Elihu Katz i Daniel Dayan, którzy w książce Media Events: The Live Broadcasting of History zawarli propozycję definicji i typologii wydarzeń medialnych, czy w mniej powszechnym, ale antropologicznie zasadnym tłumaczeniu, medialnych świąt (D. Dayan, E. Katz, 1992; wyd. polskie 2008). „Transmitowane na żywo wydarzenia telewizyjne gromadzą największą widownię w dziejach świata. Dodajmy dla jasności, że mówimy o liczbie rzędu pięciuset milionów widzów, do których jednocześnie, w chwili emisji, dociera ten sam sygnał” (E. Katz, D. Dayan 2003, s. 54). To chwile, w których - na krótko - społeczna jedność podlega rekonstrukcji, a wspólnotowe więzi ‒ z całą swą tradycyjną emocjonalną intensywnością ‒ odradzają się, niczym feniks z popiołów, by po przebrzmieniu święta znów powrócić do standardowej, ponowoczesnej miałkości. Ta chwilowa, lecz jakże istotna z punktu widzenia trwałości społeczeństwa reanimacja więzi międzyludzkich jest możliwa dzięki silnej rytualizacji wydarzenia, będącego obiektem powszechnego zainteresowania. Kategoria rytuału pojawia się tu nie bez powodu. Już Emile Durkheim podkreślał jego dominujące znaczenie w procesie w podtrzymywania ładu społecznego, poprzez wywoływanie intensywnych emocji i poczucia solidarności (E. Durkheim 2010). Kolejni badacze na przestrzeni lat uściślali i roz- Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 177 wijali tę tezę, doprowadzając do konstatacji, iż rytuały, zarówno w społecznościach tradycyjnych, jak i społeczeństwach nowoczesnych, służą nie tylko integracji wspólnoty i zachowaniu status quo, ale mogą także być nośnikiem zmiany społecznej oraz pełnić funkcje poznawcze i dyskursywne (por. E. Rothenbuhler 2003). Jak jednak sam, bierny z istoty rzeczy, proces oglądania może uruchomić społeczne procesy o sile rytuału? Przekonującą odpowiedź podsuwają Horace Nwecomb i Paul Hirsch, podkreślający, że telewizja jako medium wykazuje liminalną właściwość rytuału - to coś, co z połączenia odbiornika, instytucji organizującej transmisję i widzów czyni terytorium rozgrywania się nowoczesnego rytuału świeckiego (H. M. Newcomb, P. M. Hirsch, 1997). Badacze ci zdają sobie najwyraźniej sprawę z tego, o czym często zapominają lub co ignorują inni: oglądanie, nawet zapośredniczone, jest rodzajem uczestnictwa. Akt oglądania, i to oglądania zbiorowego, wywołuje stan emocjonalnego zaangażowania i skłania do reakcji, włączenia się w bieg wydarzeń. Samotne oglądanie, jakkolwiek towarzyszy mu świadomość, że przed innymi odbiornikami zasiadają tysiące czy miliony innych widzów, osłabia oczywiście moc rytuału jako aktu angażującego jednostkę w ramach wspólnoty, stąd też bierze się popularna wśród widzów strategia wspólnego oglądania wydarzeń o szczególnym potencjale rytualizacyjnym – meczów piłkarskich, olimpiad sportowych etc. Strategia ta jednak jedynie wzmacnia moc i trwałość rytuału, a nie warunkuje jego powodzenie. Doświadczenie oglądania telewizji z istoty swojej zawsze jest bowiem doświadczeniem kolektywnym (por. D. Dayan 2001). Owo poczucie uczestnictwa ulega znacznemu wzmocnieniu w dobie niezwykłej ekspansji internetu, zapewniającego użytkownikowi zwrotny kanał komunikacyjny, którego z istoty swej pozbawiona jest telewizja. Widz - internauta nie tylko śledzi doniesienia innych mediów uzupełniające jego wiedzę na temat wydarzenia (prasowe komentarze sportowe w czasie mundialu, doniesienia zza kulis rozgrywek, ciekawostki o drużynach), ale i sam udziela się na forach tematycznych i portalach społecznościowych, budując, poprzez nawiązanie kontaktu z innymi cyfrowymi nomadami, poczucie współuczestniczenia w święcie i przynależności do grupy. 178 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego Integracyjna moc ceremonii Według Katza i Dayana w przypadku media events kluczową rolę odgrywają trzy podstawowe pełnione przez nie funkcje ‒ integracyjna (akt zbiorowego oglądania i dzielenia emocji z bohaterami oraz innymi widzami, mobilizacja do działania, trwałe miejsce wydarzenia w pamięci zbiorowej), transformacyjna (wytrącenie z rutyny, zmuszenie do zerwania z konwencją) i normatywna (przegląd i ewentualna rewizja obowiązującego systemu wartości pod wpływem wydarzeń) (D. Dayan, E. Katz 2008, s. 55 i nn.). Co charakterystyczne, badacze przyznają jednak pełną moc realizowania zadań rytuału wyłącznie jednej, ograniczonej grupie medialnych wydarzeń. W swojej pracy koncentrują się na tych, które określają mianem ceremonii, a więc uroczystości w sposób świadomy konstruowanych tak, by pełnić w społeczeństwie funkcję integracyjną, odpowiednio wcześnie zaplanowanych i drobiazgowo przygotowanych. Wśród omawianych przykładów znajdują się pielgrzymki Jana Pawła II do Polski, podróż Anwara Sadata do Jerozolimy, olimpiada sportowa, ślub księżnej Diany i księcia Karola, pierwsze lądowanie ludzi na Księżycu. Badacze dostrzegają także inne rodzaje wydarzeń medialnych (newsy ‒ np. konflikty zbrojne, klęski żywiołowe - i kryzysy, czyli dramaty społeczne eskalujące z drobnej sprawy i stopniowo zagarniające uwagę opinii publicznej, np. sprawa Dreyfusa czy, na polskim terenie, śmierć małej Madzi), jednak wyraźnie zdają się ich nie doceniać. Ich arbitralny wybór pozostaje kwestią dyskusyjną (por. S. Galanciak 2009, s. 275 i nn.) i w toku ewolucji rynku medialnego nasuwającą wiele wątpliwości (E. Katz, T. Liebes 2007), jednak dla potrzeb analizy fenomenu świąt sportowych wydaje się niezmiernie użyteczny. Katz i Dayan wyodrębniają wśród ceremonii trzy podstawowe rodzaje realizowanego skryptu i ze względu na ten wskaźnik dzielą je na koronacje, konkwisty (podboje) i konkursy. W poniższym artykule będą nas szczególnie interesować te ostatnie. Konkursy to spory, debaty i akty rywalizacji o charakterze cyklicznym. Należą do nich debaty prezydenckie, ale także właśnie zawody sportowe – olimpiady, mundiale etc. Charakteryzują się strukturą dialogiczną, koncentracją na wymianie argumentów lub sportowych ciosów, naciskiem na przestrzeganie procedur. Są, w od- Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 179 różnieniu od podtrzymujących status quo koronacji, celebracją pluralizmu i różnorodności zajmowanych stanowisk. Wzywają do refleksyjności, zapraszają widownię do własnych rozważań i jako takie mogą według Katza i Dayana zaistnieć tylko w społeczeństwach pluralistycznych, otwartych. Wydaje się jednak, że współczesne ceremonie, zwłaszcza polityczne, ale także i sportowe, tracą powoli swą aurę. Lata obcowania z rozmaitymi ceremoniami medialnymi sprawiły, iż widownia nazbierała rozmaitych związanych z nimi, także negatywnych czy rozczarowujących doświadczeń. Przykłady można mnożyć – od, w kontekście całości, dość trywialnych, takich jak dyskwalifikowanie medalistów olimpijskich z powodu dopingu czy korupcja w piłce nożnej, po głęboko tragiczne – pokazujące, że nawet ceremonie przeznaczone do celebrowania i reaktualizowania zasad porządku mogą eksplodować niespodziewanym aktem destrukcji (porwanie i śmierć izraelskich sportowców podczas olimpiady w Monachium). W tym kontekście mundial jako wydarzenie medialne reprezentujące konkursowy typ ceremonii, pozostaje w zupełnie dobrej kondycji. Przyjrzyjmy się zatem ostatnim mistrzostwom świata oraz temu, jak z budowaniem atmosfery święta radziła sobie polska telewizja. Studio plaża na Woronicza Mundial w Brazylii był wyzwaniem dla każdej stacji telewizyjnej transmitującej jego przebieg. W przypadku tej wielkiej imprezy piłkarskiej oczekiwania widowni na całym świecie są ogromne. To szczególne dla kibiców wydarzenie domaga się starannej, wyjątkowej oprawy. Popularność sportowej rozrywki wynika z wielu przyczyn, wśród nich tych najbardziej elementarnych. Ludzie chcą się w czasie wolnym bawić, wyrywając z codziennej monotonii – pracy, nie zawsze porywających obowiązków w domu. Transmisja to znakomita okazja do odreagowania, zabawy i oddania się silnym emocjom. Udział w widowisku sportowym pozwala ulec impulsom, które skompensują to wszystko, co było monotonne, wiązało się z obowiązkami i stresem (A. Kamiński 1965, s. 126). Na inny istotny powód oglądania meczu wskazują psychologowie ‒ to podświadome realizowanie tłumionego zewu walki o przywództwo, żywność, terytorium. Kiedyś mężczyzna stawał do walki z naturą 180 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego z dzidą w ręku. Musiał pokonać silne zwierzę, rywala, zdobyć pożywienie, by przeżyć wraz z rodziną. Tamto ryzykowanie życiem dziś zastępuje telewizyjny pilot i obserwacja cudzej walki i rywalizacji o łupy (zob. C. Matusewicz 1990). W tym kontekście nietrudno zrozumieć, jak wielkim wyzwaniem jest dla medium zaspokojenie w transmisji potrzeb widzów. Tak było również w przypadku TVP, która starannie przygotowała się do relacji i starała się przekazywać, co działo się w Brazylii - tak na boiskach, jak i poza nimi. Przez wiele tygodni TVP „podgrzewała” atmosferę przed tym wielkim wydarzeniem sportowym, a w jego trakcie stosowała się do wszelkich reguł celebracji sportowego święta, tak by zyskać tłumy przed telewizorami. Zadbano o dobrze funkcjonującą i profesjonalnie redagowaną stronę internetową mundialu, gdzie w przejrzystej formie graficznej i intuicyjnym układzie wydzielono to, co najistotniejsze dla widza. Były plany transmisji, statystyki, wyniki meczów, podstawowe bieżące informacje o turnieju, a także wiele materiałów filmowych. Nie zabrakło m.in. opisu pięciu stadionów, na których rozgrywano mistrzostwa, rubryki Analizy taktyczne czy dla rozrywki gry Menedżer Mundial 2014. Znalazło się miejsce na wpisy blogerów i tweetujących – głównie popularnych dziennikarzy sportowych, zajmujących się piłką. Starannie opracowano wiedzę o drużynach uczestniczących w turnieju ‒ Droga do Brazylii oraz wiele ciekawostek o minionych edycjach mistrzostw ‒ Historia Mundiali. O kilku ostatnich można było przeczytać klikając na ikonkę 10 Mundiali SZPAKA, czy Pocztówka z Rio, gdzie były na bieżąco zamieszczane reportaże z Brazylii autorstwa Roberta El Gendy, dziennikarza TVP sport. Funkcjonowało studio mundialowe prowadzone przez komentatorów TVP Sport, w towarzystwie zmieniających się, ale stałych ekspertów ‒ m.in. Tomasz Rząsa, Antoni Piechniczek, Jerzy Engel, Jacek Gmoch, Andrzej Strejlau czy Tomasz Wołek oraz Stefan Szczepłek. Równolegle funkcjonowało też Studio plaża, najmniej udane przedsięwzięcie TVP i niepotrzebny element obudowania relacji „na żywo”. Osoby zapraszane miały w zamyśle nadać kolorytu i lekkości audycji, wprawić widzów w nastrój przed czekającymi ich emocjami. Ale owo podgrzanie atmosfery okazało się rodzajem mało gustownego ozdobnika. Zapraszane do studia gwiazdy Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 181 kabaretu czy filmu wykazywały się brakiem elementarnej wiedzy piłkarskiej, a podczas audycji królowały infantylizm i niekompetencja. Dlaczego telewizja z uporem powraca do formuły „rozmowy z gwiazdą”, która nie zna się na temacie rozmowy, choć dla tak wielu fanów piłki jest to irytujące? Mundial to święto egalitarne w każdym sensie tego słowa. Medium zarabia na oglądalności, a tej - na oczekiwanym poziomie - nie zapewnią mu sami gorliwi kibice. Obecni w studio celebryci pomagają budować mit wydarzenia jako powszechnie oglądanego, dotyczącego wszystkich i dla wszystkich, bez względu na zainteresowania i kompetencje, absolutnie porywającego. W tym przypadku niewiedza gościa i odwrotnie proporcjonalny do niej poziom entuzjazmu stanowią najbardziej pożądaną medialnie parę cech rozmówcy. Mówią bowiem: „Mundial jest dla wszystkich. Zostańcie z nami, nawet jeśli wydaje się Wam, że kompletnie Was to nie obchodzi.” Obecność tego - nieznośnego dla części kibiców - chwytu retorycznego wynagrodzono im profesjonalizacją samego studia piłkarskiego. Mecze, z których każdy był widowiskiem o wielkiej dramaturgii, komentowały duety składające się z zawodowego komentatora oraz piłkarza pełniącego rolę eksperta [1]. Wokół rekordów oglądalności Mecz otwarcia Mundialu 2014 pomiędzy Brazylią a Chorwacją – zwyciężyli gospodarze 3:1 ‒ zgromadził przed ekranami telewizorów TVP w Polsce pięć milionów 190 tysięcy widzów. Poprzedzające to spotkanie studio mistrzostw z kolei miało 4 208 tys. oglądających. Dało to tym audycjom drugą i piątą pozycję w TOP 10 – klasyfikacji najchętniej oglądanych programów w Telewizji Polskiej w danym tygodniu (9-15 czerwca). Ale nawet mundial nie przebił hitu ostatnich lat w Polsce. Telenowela M Jak Miłość zajęła w mundialowym tygodniu pierwsze miejsce w rankingu z liczbą 5 853 widzów. Ćwierćfinały brazylijskiej imprezy cieszyły się nadal sporym zainteresowaniem kibiców w Polsce, o czym świadczyły dość stabilne wyniki oglądalności z tygodnia 30 czerwca do 6 lipca, kiedy to wszystkie mecze ćwierćfinałowe uplasowały się w czołowej dziesiątce programów o najwyższej oglądalności na kanałach TVP. Najwięcej widzów ‒ pierwsza lokata w TOP 10 z liczbą 4 515 tys. widzów, zgroma- 182 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego dził mecz Brazylia – Kolumbia (2:1). Na trzeciej pozycji – 3 862 tys. znalazło się spotkanie Holandia – Kostaryka, choć w tym właśnie meczu emocji było szczególnie wiele, gdyż bramki padły dopiero po dogrywce i w rzutach karnych (4:3). Czwarty wynik oglądalności miał ćwierćfinał Francja – Niemcy (0:1) z udziałem 3 319 tys. oglądających. Poziom oglądalności meczów mundialu wzrastał wraz z rosnącą ich stawką. I tak solidny wynik – 6 394 tys. widzów zanotowano 8 lipca podczas meczu Brazylia – Niemcy, przegranym przez gospodarzy aż 1:7. Drugi półfinał Holandia - Argentyna (0:0 i 2:4 w rzutach karnych) oglądało 5 524 tys. widzów. Po blamażu gospodarzy ich występ z Holandią przegrany 0:3 zgromadził przed telewizorami w Polsce sporo, bo 5 661 tys. widzów. Finał trwającej miesiąc imprezy ze zrozumiałych względów powinien był doprowadzić kibiców do wrzenia. I zgodnie z przewidywaniami spotkanie Niemcy – Argentyna (1:0) obejrzało dziesięć milionów 56 tysięcy widzów – w tak zwanym szczycie oglądalności widzów było jeszcze więcej, bo 11 milionów 332 tysiące. Oczywiście mecz ten był najchętniej oglądaną audycją na wszystkich kanałach w Telewizji Polskiej w tygodniu 9-15 lipca. Nawet Piąty stadion – serial kabaretowy w doborowej obsadzie aktorskiej i nadawany chętnie przy okazji wielkich wydarzeń piłkarskich, zajął w tym czasie w klasyfikacji TVP dziesiątą pozycję z udziałem 3 457 tys. widzów [2]. Największy sukces w oglądalności brazylijskiego mundialu Telewizja Polska osiągnęła dzięki stronie internetowej oraz transmisjom internetowym. Mecz finałowy śledziło w Sieci 200 tysięcy unikatowych użytkowników (osób oglądających spotkanie Niemcy-Argentyna wyłącznie na portalu i urządzeniach mobilnych), co dało najwyższy wynik w historii transmisji internetowych na żywo w Polsce. Przez cały okres mundialu materiały ze strony internetowej Telewizji Polskiej były odtwarzane aż 16 milionów razy, zaś odwiedzających zanotowano sześć milionów osób. W fazie eliminacji największe zainteresowanie internautów towarzyszyło meczowi Brazylii z Meksykiem – 190 tysięcy oraz Niemców z Ghaną – 147 tys., a także Urugwaju z Anglią ‒ 144 tys. To bardzo dobre wyniki, zważywszy, że relację ze spotkania Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 183 finału Ligi Mistrzów Real – Atletico oglądało zaledwie 17 tysięcy unikalnych użytkowników [3]. W Brazylii zimniej niż w Polsce Wyniki oglądalności mundialu w Brazylii na wszystkich kanałach Telewizji Polskiej były jednak zacznie niższe, niż podczas imprezy o teoretycznie mniejszej randze, jaką były finały Euro 2012 rozgrywane w Polsce i na Ukrainie 2. W turniej w Brazylii Polacy byli mniej zaangażowani emocjonalnie, bo nie grała tam nasza narodowa jedenastka i to nie my byliśmy gospodarzami. W roku 2012 sytuacja była zupełnie inna, bo z wypiekami na twarzach czekaliśmy na znakomite występy i sukces polskich piłkarzy. Wiara w zespół i utożsamianie się z drużyną narodową, a także niezwykle skuteczne rozpropagowanie imprezy, wywołało wielką ochotę przeżywania meczów i zasiadania przed telewizorami. Czekaliśmy wręcz na transmisje, planując spotkanie w pubie czy w domu – najlepiej w gronie znajomych i przy piwie. Nie dziwi więc, że piłka rozgrzewała wówczas emocje do czerwoności, czego efektem był rekord Polski oglądalności widowiska sportowego relacjonowanego „na żywo”. Padł on 12 czerwca, podczas meczu rozgrywanego na Stadionie Narodowym w Warszawie, gdzie Polska podejmowała Rosję w trakcie fazy grupowej (1:1). Przed telewizorami w najwyższym momencie oglądalności siedziało aż 16 mln 234 tys. oglądających. Jeśli wziąć pod uwagę wartości uśrednione określane przez wskaźnik AMRx10003, wynik był nieco niższy, ale i tak imponujący ‒ 14 milionów 683 tys. widzów. Drugi co do wielkości wynik - 14 milionów 70 tysięcy widzów ‒ odnotowano podczas transmisji przegranego 0:1 meczu z Czechami, który był ostatnim występem Polaków w mistrzostwach. Niewiele mniej osób obejrzało występ Polaków w meczu z Grecją, 8 czerwca na Stadionie Narodowym w Warszawie. Był to mecz otwarcia turnieju i zgromadził kibiców z największymi 2 3 UEFA EURO 2012 – taka była oficjalna nazwa imprezy rozgrywanej w Polsce oraz Ukrainie. Turniej rozpoczął się 8 czerwca meczem w Warszawiie Polska – Grecja (1:1). Zakończył 1 lipca finałem w Kijowie Hiszpania-Włochy (4:0). Wielkość widowni danego programu (wyrażona jako liczba widzów) jest liczona na podstawie wszystkich minut programu; wskaźnik AMRx1000 zwyczajowo służy jako odpowiedź na pytanie: jaka była liczba widzów? 184 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego wówczas jeszcze nadziejami na udany występ narodowej jedenastki. Do końca meczu zakończonego remisem 1:1 dotrwało około 13 milionów i 308 tysięcy telewidzów. Rozkład oglądalności wyraźnie pokazuje, że wyobraźnia i emocje kibiców karmią się czymś więcej, niż wyjętą z kontekstu kulturowego czystą rywalizacją na boisku. Przecież mecz otwarcia teoretycznie był meczem o większej randze, niż mecz z Rosją. Co więcej, mecz, który zgromadził najwięcej widzów, nie był także meczem z rodzaju potyczek „ostatniej szansy”, które zawsze mobilizują kibiców. Kluczowy okazał się tu przeciwnik - mecze z Rosją, ze względu na historyczne i kulturowe uwarunkowania, zawsze, bez względu na dyscyplinę sportu, są przez Polaków traktowane szczególnie. Pełna niezabliźnionych ran i konfliktów przeszłość wpływa na niezwykle emocjonalny, zwykle negatywnie nacechowany stosunek kibiców do rosyjskiego rywala. Boisko piłkarskie (ale także i siatkarskie, koszykarskie czy stadion lekkoatletyczny) staje się symbolicznym przedłużeniem pól bitewnych z przeszłości, szansą na wzięcie odwetu na dawnym znienawidzonym ciemiężcy. Co ciekawe, pracowite odbudowywanie po wojnie dobrosąsiedzkich stosunków polsko-niemieckich zaowocowało odmienną relacją. Mecze z Niemcami są ważne, ale głównie ze względów ambicjonalnych (obowiązujący do 11.10.2014 roku mit niepokonanej przez Polaków niemieckiej drużyny piłkarskiej), a nie polityczno-kulturowych4. Kluczową rolę w procesie ocieplania tych relacji na niwie sportowej odegrali jednak, jak się zdaje, nie politycy, ani nawet nie fakt dynamicznie rozwijających się kontaktów gospodarczych między oboma krajmi, ale polscy piłkarze będący gwiazdami w niemieckich klubach i bardzo pozytywnie odbierani przez tamtejszych kibiców. Poza spotkaniami z udziałem Polaków, w żadnym już innym meczu Euro 2012 nie było takiej frekwencji przy telewizorach. Jedynie ranga półfinałów zachęciła do oglądania w telewizji meczu 27 czerwca Portugalia – Hiszpania zakończonego karnymi 2:4 oraz dzień później Niemcy – Włochy z rozstrzygnięciem 1:2. Kolejno średnia oglądalność wynosiła 9 milionów 436 tysięcy oraz 10 milionów 13 tysięcy 4 Reprezentacja Polski pokonała Niemców 2:0 na Stadionie Narodowym w Warszawie w meczu grupowym eliminacji mistrzostw Europy. Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 185 widzów. Finał rozegrany 1 lipca w Kijowie i zakończony zwycięstwem Hiszpanów nad Włochami 4:0 oglądało w telewizji Polskiej 10 milionów 984 tysiące widzów [4]. Krul z ławki rezerwowych Mundial w Brazylii obfitował w liczne większe lub mniejsze zaskoczenia czy sensacje. Wielu powodów do radości nie mieli szczególnie sympatycy narodowej jedenastki Anglii. Wyspiarze odpadli bowiem w fazie grupowej, zdobywając zaledwie jeden punkt. Był to najgorszy wynik Anglików w historii występów na mistrzostwach świata. Anglia została wyeliminowana z mundialu już w fazie grupowej - po raz pierwszy od roku 1958. Z mundialem pożegnała się też broniąca tytułu mistrza świata reprezentacja Hiszpanii. Szczególnie dotkliwa była porażka z Holandią 1:5. Tak wielkiej w rozmiarach przegranej Hiszpanie nie doznali od pamiętnego meczu ze Szkocją z roku 1963, kiedy to przegrali 2:6. Meksyk odpadł z turnieju co prawda dopiero w 1/8 finału ale nieszczęście tej reprezentacji polegało na tym, że był to wynik na miarę ciągnącego się za nią od wielu lat „fatum”. Meksykanie zostali wyeliminowani z rozgrywek na tym etapie po raz szósty z rzędu. Dzierżą ten niechlubny rekord samotnie, bowiem żadnej innej reprezentacji w historii mistrzostw „nie udało się” odpadać tak często w fazie 1/8. Wśród zespołów, które mogły mówić o szczęściu, znalazła się reprezentacja Grecji, której zawodnicy trafili do 1/8 rozgrywek mając ujemny bilans bramkowy. Po raz pierwszy w dziejach swoich występów w mundialach do ćwierćfinału awansowały drużyny Kostaryki i Kolumbii. Podczas mundialu w Brazylii emocje z boiska przenosiły się na trybuny i nawet daleko poza nie. Porażka Anglików z Urugwajem w fazie grupowej wywołała zamieszki będące wynikiem rozwścieczenia i rozgoryczenia kibiców angielskich. Jeden z nich został dotkliwie pobity i pod opiekę medyków trafił z odgryzionym uchem. Podczas meczu 1/8 finału Brazylia – Chile emocje sięgnęły zenitu podczas wykonywania rzutów karnych. Jeden z brazylijskich kibiców nie wytrzymał napięcia i zmarł wskutek zawału serca. Po tym spotkaniu opiece medycznej poddano łącznie 98 osób. Pomocy wymagał między innymi poturbowany Brazylijczyk, który wdał się w bójkę z kibicem chilijskim. Z kolei po awansie Kolumbii do fazy ćwierćfinałowej i zwycięstwie nad Urugwajem w Bogocie fetowano sukces strzelaniem z broni pal- 186 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego nej. Jedna z kul przypadkiem trafiła śmiertelnie kobietę. Groźnie było także po blamażu Brazylii w meczu z Niemcami i porażce 1:7. Kibice brazylijscy, dając upust rozgoryczeniu, wszczynali bijatyki i zamieszki w Bello Horizonte, Sao Paulo, Rio de Janeiro i Recife [5]. O tym, że warto czekać na swoją szansę, albo że trzeba czasem zaufać zawodnikom rezerwowym dowodzi liczba 32 goli, które uzyskali piłkarze wpuszczeni na boisko z ławki rezerwowych. To rekord w historii mundiali. Najbardziej spektakularne było wejście Mario Goetzego w finałowym meczu mundialu Niemców z Argentyną (1:0). Mario jako pierwszy w historii zawodnik wprowadzony z ławki strzelił zwycięskiego gola na wagę złotego medalu mistrzostw świata. W meczu Kolumbia Japonia wprowadzony z ławki rezerwowych kolumbijski bramkarz Faryd Mondragon został najstarszym piłkarzem, który kiedykolwiek zagrał na mundialu. Faryd miał 43 lata i trzy dni. Pierwszy raz w historii mistrzostw świata wymieniono bramkarza na rezerwowego przed rzutami karnymi rozstrzygającymi mecz. Był nim Tim Krul, wprowadzony do bramki Holandii wyłącznie na serię rzutów karnych w ćwierćfinale turnieju. Dzięki jego skuteczności Holandia wygrała z Kostaryką 4:3, a zaraz po meczu w portalach internetowych czy gazetach w Polsce odmieniano w przeróżnych konfiguracjach nazwisko Krula jako „Króla” meczu. Tim Howard, bramkarz Stanów Zjednoczonych w przegranym meczy 1/8 finału z Belgią ‒ 1:2 po dogrywce, bronił nad wyraz skutecznie i interweniował bez „puszczenia” gola aż 15 razy (najwięcej od mundialu z roku 1966) [6]. Siedem strzałów w serce Największy zawód sprawili na mundialu gospodarze. Kibice czekali na finał, a tymczasem, nie tylko, że ich zespół nie awansował, ale poległ po fatalnej grze z Niemcami i to aż 1:7. Tytuł Siedem strzałów w serce w artykule zamieszczonym na portalu Gazeta.pl w pełni oddawał atmosferę „końca świata Brazylii” (…). Media pokazywały ludzi na trybunach, którzy płakali, zasłaniali oczy, stali jak sparaliżowani. A Niemcy strzelali Brazylii kolejne gole. To był nie tylko koniec mundialu dla gospodarzy. To był koniec świata brazylijskiego futbolu. To było jak kpina z całej mundialowej tradycji Brazylii, która do pięciu tytułów mistrza świata dodała pięć Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 187 goli straconych tylko do przerwy. Z trybun posypały się wyzwiska dla... prezydent Dilmy Rousseff, która liczyła na polityczne ogrzanie się w blasku tryumfu ukochanej przez Brazylijczyków drużyny narodowej. Szyderstwa kierowane do piłkarzy pojawiły się po szóstej bramce. A przy siódmej Brazylia zaczęła oklaskiwać Niemców. (…) Na pożegnanie odśpiewano nieoficjalny mundialowy hymn: Eu sou Brasileiro… Jestem Brazylijczykiem, z wielką dumą i wielką miłością. Dopiero potem zaczęły się długie gwizdy. W Vila Madalena, strefie kibiców Sao Paulo, ktoś podpalił brazylijską flagę [7]. Spektakl potoczył się w nieplanowanym, szokującym dla kibiców kierunku. Piłka nożna do dla milionów mieszkańców Brazylii niemal obiekt kultu. Trudne życie w kraju, w którym panuje ogromne rozwarstwienie społeczne, a duża część mieszkańców żyje w jednych z największych na świecie faweli, w którym brak wiary w lepsze jutro, sprawia, że mieszkańcy szukają nadziei własnie w piłce. Kariera piłkarska dziecka jawi się wielu Brazylijczykom jako ostatnia szansa na poprawę jego losu. Ci, którym się udało, jak Ronaldo czy Neymar, są w ojczyżnie herosami, postaciami niemal mitycznymi. Nic więc dziwnego, że gdy bohaterowie zawiedli, wzbudzili rozpacz znacznie większą, niż należałoby sie spodziewać. Była to rozpacz związana nie tylko z zawodem sportowym, ale przede wszystkim egzystencjalnym. Święto stało się antyświętem, prowokując rozczarowanych fanów piłki do gwałtownych protestów. Bohaterowie drugiego planu Wielka narracja sportowa domaga się zrównoważenia zmagań boiskowych herosów treściami lżejszymi, komicznymi. Rolą tych szczególnych „interludiów plebejskich”, pieczołowicie wychwytywanych przez media, jest nie tylko nadanie rozrywce większej lekkości i pogoń za sensacją (choć zapewne w intencjach wielu dziennikarzy zwłaszcza ten ostatni wątek odgrywa rolę decydującą). Wpadki piłkarzy, śmieszne zdarzenia, rozpaczliwe próby ogrzania się przez wielu ludzi w blasku sławy największych zawodników czynią wydarzenie bardziej swojskim, nadają mu bardziej „ludzki” charakter i pomagają zidentyfikować się z bohaterami. Członkowie reprezentacji zmagający się na sportowych arenach mają być jak jedni z nas ‒ takie są oczekiwania kibiców. Czasem zaś, zwłaszcza ci z drużyn przeciwników, powinni 188 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego być od nas „gorsi” - jako czarne charaktery spektaklu na pewno zasłużą na uwagę widzów. Niechlubną sławę mundialowego „wampira” zyskał w Brazylii urugwajski piłkarz Luis Suarez, po tym jak w 79. minucie meczu Włochy – Urugwaj ugryzł Giorgio Chielliniego w ramię. FIFA zawiesiła Suareza na dziewięć meczów międzynarodowych i wykluczyła z udziału we wszelkich rozgrywek na cztery miesiące. W tym czasie nie mógł pojawić się nawet na trybunach jakiegokolwiek stadionu. Gwiazdor Liverpoolu musiał zapłacić 100 tysięcy franków szwajcarskich grzywny. Luis „Wampir” Suarez miał w swojej przeszłości już dwa incydenty związane z gryzieniem rywali. W 2010 roku, gdy grał w Ajaksie Amsterdam, ugryzł Otmana Bakkala z PSV Eindhoven. Trzy lata później już jako piłkarz Liverpoolu ugryzł Branislava Ivanovicia z Chelsea Londyn. Na całej sytuacji skorzystał pewien Norweg, który przed mistrzowstwami postawił 32 korony norweskie na to, że gwiazda Liverpoolu ponownie kogoś ugryzie. I wygrał w przeliczeniu na polską walutę, ponad 2,5 tysiąca złotych [8]. Także i on stał się na krótką chwilę bohaterem mediów. Dziennikarze, mimo że na mundialu stanowili tło głównych wydarzeń, też potrafili dać się zauważyć, tak by mówiono o nich równie głośno jak o piłkarskich gwiazdach. Podczas meczu o wejście do ćwierćfinału pomiędzy Argentyną a Szwajcarią, kiedy to w końcówce dogrywki Di Maria strzelił bramkę dającą Argentynie awans, argentyński komentator Pablo Giralt przez kilkanaście sekund krzyczał „Gooooooooool! Di Maria!!! Argentina!!! Argentina!”, po czym rozpłakał się. Mecz do końca komentował już samodzielnie partner z duetu, Juan Pablo Varsky. Okrzyk Giralta zrobił furorę i odtwarzany był niezliczona ilość razy w radio, telewizji i internecie [9]. Pokaz telewizyjnej autopromocji wykonała chilijska dziennikarka Jenndelyn Nunez, która podczas ćwierćfinału Brazylia – Chile (ćwierćfinał – 28.06 – po 1:1 i dogrywce rzuty karne, zwycięstwo Brazylii), po strzelonym przez Sancheza golu dla Chile podciągnęła przed kamerami koszulkę i zaprezentowała widzom biust przyodziany w stanik w chilijskich barwach narodowych [10]. O jej występie stało się głośno tak samo, jak o wyniku meczu. Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 189 Święto. Czasoprzestrzeń przeżywania Historia to wynalazek nowoczesności, mit leży u podstaw jednorodności każdej wspólnoty tradycyjnej. Na każdym kroku posiłkują się nim jednak także społeczeństwa nowoczesne, wyrosłe przecież na gruncie pierwotnych więzi społecznych, co czyni z tradycyjnych praktyk komunikacyjnych (do których bez wątpienia należy nieustanne odnawianie mitu w akcie rytualnym) naturalne źródło technik integracyjnych. Ponadto żadne, najbardziej nawet nowoczesne społeczeństwo nie opracowało skuteczniejszego sposobu na podtrzymywanie trwania samego siebie w czasie, niż wspólne rytualne celebrowanie, czy raczej przeżywanie na nowo własnej historii. Uczestnictwo rytualne zakłada bowiem głębokie zaangażowanie uczuciowe uczestników (także widzów, o czym za moment). Stąd już krok do narodzin Halbwachsowskiej historii przeżywanej i jej mocnego zakorzenienia w zbiorowej świadomości i tożsamości (M. Halbwachs 1969). Z kompromisu, wyłonionego z subiektywnych okruchów pamięci jednostek, rodzi się zbiorowa pamięć wspólnego przeżycia intensywnie zabarwionego emocjonalnie. Czas przeżywania wydarzenia medialnego jest więc czasem wyjątkowym – jego widzom/uczestnikom towarzyszy świadomość, że oto biorą udział w narodzinach historii. Poświadcza to między innymi szczególna reorganizacja tegoż czasu, nabranie przez niego właściwości święta. Jak dni wolne z powodu świąt religijnych czy państwowych, największe wydarzenia medialne oznaczają zerwanie z rutyną dnia codziennego, stając się znaczącymi interwałami w jednostajności czasu świeckiego. Nastrojom społecznym nierzadko idą w sukurs decyzje władz, ustanawiając apogeum wydarzenia okresem wolnym od pracy. Ceremonie medialne wykazują pewną istotną właściwość. Zamieniają nieprzebrane tłumy uczestniczące w masowych ceremoniach w domowe audytoria celebrujące święto w małych grupach. Monumentalna, lecz odległa przestrzennie uroczystość inicjuje wielość „mikrocelebracji”, prowadząc do szczególnego typu „ceremonialności diasporycznej” (D. Dayan 2001), w ramach której zanurzona w przekazie telewizyjnym publiczność przekłada wydarzenie zbiorowe na język intymnego doświadczenia. Święta telewizyjne, ze względu na czasoprzestrzenne uwarunkowania 190 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego transmisji (zwłaszcza „magię” przekazu na żywo) nie potrzebują już, by zaistnieć, jedności przestrzennej. Scenografia dawnych ceremonii, podobnie jak wszelkich rytuałów, zakładała koegzystencję we wspólnej przestrzeni aktorów i widzów. Telewizja to zmienia, wykształcając według Katza i Dayana kategorię publicznej obecności (publicness), inspirowaną kinem i opartą na separacji pomiędzy aktorami, a także aktorem i widzem. To zjawisko, którego istnienie może potwierdzić każdy zapalony kibic piłkarski, uświadamia doniosłość koncepcji wydarzeń medialnych. Podważa ona bowiem jedną z kanonicznych tez antropologii społecznej, mówiącą, że aby odprawić skuteczny rytuał, trzeba się zgromadzić w sensie fizycznym. Podobieństwo media events do świąt nie kończy się przecież na chwilowej reorganizacji czasu i zerwaniu z rutyną dnia codziennego. W grę wchodzi tu także to, co w tle każdego rytuału, każdego święta najważniejsze: koncentracja zbiorowości na pewnych wartościach podstawowych, doświadczenie zespolenia (S. Galanciak 2009, s. 279), Turnerowskiego communitas (V. Turner 2005, s. 229-253). Pisząc o mundialu, czy szerzej, o wydarzeniu medialnym jako święcie, nie sposób pominąć kulturowych ustaleń Michaiła Bachtina. Ten wybitny rosyjski literaturoznawca i teoretyk kultury twierdził, że nieodłączną cechą każdego święta jest chwilowy rozpad istniejącej, utrwalonej struktury, w następstwie którego świat powraca do pierwotnego stanu chaosu. Święto jest przecież wpisanym w rytm życia każdego społeczeństwa okresem liminalnym – czasem zawieszenia i odwrócenia obowiązujących na co dzień reguł i hierarchii, przywracającym społeczności pamięć o jej wspólnotowym charakterze. Pamięć ta w okresach międzyświątecznych bywa przesłaniana przez obraz organizującej tę społeczność struktury i stopniowo zapominana, stąd wielka rola rekonstruującego ją święta. To „świat na opak”, w którym dominuje swobodny, familiarny kontakt między ludźmi, na co dzień podzielonych nieprzekraczalnymi barierami stanu, majątku, funkcji społecznej. Karnawałowa logika odwrotności pomaga odnowić społeczne, ekonomiczne czy polityczne formy organizacji codzienności (M. Bachtin 1975, 1983, s. 150). „W sytuacjach liminalnych – dopowiada Victor Turner w swej klasycznej książce Gry społeczne, pola i metafory – stosunki między tymi, którzy wspólnie są poddawani obrzędowemu przejściu, ce- Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 191 chuje zwykle communitas. Więzi communitas są antystrukturalne w tym sensie, że są niezróżnicowane, egalitarne, bezpośrednie, nieracjonalne, egzystencjalne i są relacjami Ja – Ty (w rozumieniu Feuerbacha i Bubera). Communitas jest spontaniczne, bezpośrednie, konkretne – nie jest kształtowane przez normy, nie jest zinstytucjalizowane, nie jest abstrakcyjne. (...) [to] egalitarystyczna „życzliwość wobec człowieczeństwa”, o której mówi David Hume...” (V. Turner 2005, s. 230-231) W przypadku piłkarskich mistrzostw świata odpowiednikiem sfery liminalnej, chaotycznej, będącej odrzuceniem dawnego porządku jest faza rozgrywek grupowych. Oto wszelkie ustalenia z poprzednich lat tracą ważność, wszyscy stają się sobie równi, a na piłkarskim tronie panuje chwilowe bezkrólewie. Wszyscy zainteresowani mundialem, bez względu na status społeczny, stają się równymi sobie kibicami. To czas, w którym wszystko jest możliwe. W ramach rytuału w tradycyjnym karnawale chłop/biedak stawał się na moment królem, a na mundialu ‒ nieznany wcześniej piłkarz może jednego dnia odmienić swój los i stać się bohaterem mistrzostw, międzynarodową gwiazdą, ulubieńcem mediów i publiczności. Z kolei dotychczasowy mistrz, w ciągu ostatniego czteroletniego cyklu zasiadający na piłkarskim tronie, może po fazie grupowej pożegnać się z turniejem (przypadek Hiszpanii). Początkowy „chaos”, jak w każdym święcie częściowo wyreżyserowany, stopniowo przeistacza się w nowy ład. Wyłoniony zostaje nowy władca, a w trakcie zawodów potwierdzone zostają kluczowe elementy piłkarsiego etosu (drużyna nadrzędna względem jednostki) oraz wiele wartości uniwersalnych, istotnych dla trwałości społeczeństwa (odwaga, honor, patriotyzm, uczciwość). Sytuacja taka umożliwia, jak w przypadku każdego święta, odnowienie stosunków społecznych. Rzeczywistość ulega oczyszczeniu, a pakty, umowy, normy nabierają nowej mocy (M. Bachtin 1983). Stąd bierze się znaczenie liminalnej fazy wszelkich rites de passage, stąd znacząca rola liminalnych właściwości wydarzeń medialnych. Oglądanie przeistacza się dzięki nim w udział w ceremoniale. Nie bez powodu doświadczenie media events tak często skutkuje przemianami bądź odświeżeniem społecznego systemu wartości, czy mówiąc językiem socjologów, kształtowaniu opinii 192 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego publicznej i instytucji takich jak polityka, religia czy prawo. Uruchamia też bez trudu pamięć zbiorową społeczności, zakorzeniając się w niej pod postacią mitów. Dość szczególnym, bo do dziś nie do końca spełnionym mitem założycielskim prosto z boiska piłkarskiego ‒ jest ten o wielkości polskiej piłki. Oto in illo temporis, 17 października 1973 roku na stadionie Wembley, a więc w jaskini lwa, Polska, remisując, „wydarła zwycięstwo wielkiej Anglii” (por. M. Czubaj 2005, s. 29). Od tego momentu zaczęła się historia. Wkrótce po tym meczu, wcale przecież nie wygranym (!), nadeszły największe sukcesy orłów Górskiego i… czasy oczekiwania na powrót świetności polskiej reprezentacji. Nadzieją i wsparciem w nich służy ciągłe przywoływanie owego „cudu na Wembley” (odpowiednika „cudu nad Wisłą”, kiedy to powstrzymano radziecką armię), powracanie do „tych dni”, do prapoczątku, którego znaczna część kibiców nie może przecież pamiętać, co ułatwia jego mityzację. Bohater zbiorowy. Obraz wspólnoty „Społeczeństwa nowoczesne posiadają (...) wiele centrów ważnych dla rozmaitych grup społecznych, z których część pokrywa się, część zaś nie – stąd też zagadnienie centralności, podobnie jak sakralności, należy zawsze rozpatrywać z punktu widzenia ludzi, dla których jako takie się ono liczy” (E. Rothenbuhler 2003, s. 101). Tym ważniejsza wydaje się więc rola zjawisk takich, jak wydarzenia medialne. Dzięki nim zatomizowane, ulegające nomadyzacji (także ze względu na specyfikę środków masowego przekazu) nowoczesne społeczności mogą się „policzyć”. Media events, kierując światła reflektorów na wydarzenia niezwykłe i na ludzi śledzących ich przebieg, zakreślają największy możliwy zasięg takich centrów. Pokazują najszersze terytoria punktów wspólnych, obszar powszechnego zainteresowania. Widownia telewizyjna pozostaje odseparowana, jednak tym, co tworzy wspólnotę, staje się identyczność doświadczeń i przeżyć. Transmitowany w telewizji i szeroko komentowany w także w pozostałych mediach mundial to przykład pozytywnego, wspólnototwórczego i aktywizującego potencjału telewizyjnego widowiska. Widowiska przeobrażającego się w święto, wielkie wydarzenie wciągające do uczestnictwa własnych widzów, rozsadzające ramy medium i rozlewające się poza nimi w przestrzeni społecznej. Każdy potencjał Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 193 można wykorzystać dwojako – w dobrych i złych celach. Te drugie znakomicie punktują semiotycy kultury, tacy jak Roland Barthes czy Umberto Eco, czy socjologowie (Michel Foucault). Dla nich widowisko sportowe, zwłaszcza to transmitowane przez media, jest narzędziem sprawowania władzy nad społeczeństwem, wykorzystywanym do odwracania uwagi społecznej od rzeczy ważnych, kanalizowania emocji, czy wreszcie sankcjonowania mandatu rządzących. „Dyskusja sportowa (…) - pisze Eco ‒ jest najprostszym środkiem zastępującym dyskusję polityczną. Zamiast poddawać ocenie ministra finansów, dyskutuje się o działaniach trenera (…). Krótko mówiąc, pozwalają one bawić się w kierowanie Sprawami Publicznymi bez tych wszystkich przeżyć, obowiązków i wątpliwości, które towarzyszą dyskusji politycznej” (U. Eco 2007, 227-228). Najgroźniejsze jest według niego „gadanie” o sporcie, które zastepuje samo uprawianie sportu. Z właściwą swemu pióru kąśliwością Eco podsumowuje: „A ponieważ gadanie o sporcie stwarza złudzenie zainteresowania sportem, pojęcie u p r a w i a n i a s p o r t u miesza się z pojęciem m ó w i e n i a o s p o r c i e : gadający uważa się za sportowca i nie zauważa już, że nie uprawia sportu. Przez to nie dostrzega też, że nie mógłby go uprawiać, ponieważ praca, jaką wykonuje, gdy nie gada, czyni go słabym, a ponadto zabiera mu zarówno fizyczną energię, jak i czas potrzebny do uprawiania sportu” (U. Eco 2007, s. 221). Te celne konstatacje, jakkolwiek same nie pozbawione wydźwięku ideologicznego, bez wątpienia zwracają uwagę na problemy niezwykle poważne. Transmisja sportowa może stać się znakomitym narzędziem sprawowania władzy i sterowania emocjami społecznymi, czego dowodzi choćby kariera propagandowych filmów sportowych realizowanych w Związku Radzieckim czy Trzeciej Rzeszy (na czele z wybitną skądinąd Olympią Leni Riefenstahl z 1936 roku). Ten potencjał widowiska można jednak wykorzystać w zupełnie inny sposób, eksponując jego aspekt edukacyjny i wychowawczy. Każdy duża impreza sportowa jest okazją do spotkań ludzi ‒ przed telewizorami w przestrzeni domowego zacisza, w pubach czy restauracjach, przed telebimami wystawianymi w strefach kibica. To przyczynek do rozmów, wspólnego przeżywania radości, kontaktów osób reprezentujących inne kultury, normy, wartości czy 194 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego wzory zachowań. Interakcje te wypełnia wielowymiarowa odmienność. Tam, w zasadzie niezależnie od woli, ale i bez przymusu toczy się proces socjalizacji sympatyków sportu - do bycia z drugim człowiekiem i do bycia dla niego. To praca mająca na celu znalezienie swego miejsca wśród ludzi, tworzenie siebie poprzez budowanie własnej tożsamości (Z. Dziubiński 2012, s.65). O tym, jacy jesteśmy i jacy się stajemy, decyduje wiele zwykłych i prozaicznych zdarzeń, ale i niecodziennych, odświętnych ‒ takich jak udział w wielkim wydarzeniu sportowym, gdzie jest wiele okazji do zauważenia i przejęcia wartościowych wzorców zachowań. Gry zespołowe i piłka nożna w szczególności są ich znakomitymi nośnikami. Ciężka praca, poświęcenie, praca zespołowa prowadząca do zwycięstwa, wytrwałość w dążeniu do celu, więzi przyjaźni i solidarność to wartości niezwykle ważne dla procesu socjalizacji, czy ‒ używając tradycyjnej terminologii pedagogicznej ‒ wychowania. Socjalizacji traktowanej jako szkoła życia społecznego, jako proces przyswajania wartości i przekonań, jako wyraz wewnętrznej potrzeby, a nie przymusu zewnętrznego (H. Zdebska 2012, s. 131). Czerpiąc z wzorów i wartości zawartych w relacji z wielkiego wydarzenia sportowego można wyzbyć się między innymi egoizmu, zmieniając się w osobę przyjazną dla innych, dla spraw ogółu. Jest to kluczowe w rzeczywistości, w której dominuje model społeczeństwa zorganizowanego i ludzi ze sobą współdziałających. Uczestnictwo w transmisji pozwala dostrzec i przeżyć, a także zapamiętać i wdrożyć wiele wartości biegunowo różnych od egocentryzmu. Decyduje o tym wyzbycie się myślenia w kategoriach „ja” na rzecz postrzegania wszystkiego w kategoriach „my”. Podczas obserwacji meczu nietrudno zauważyć, który piłkarz współpracuje z kolegami, a który ujawnia zachowania agresywne i doprowadza do konfliktów (H. Zdebska 2012, s. 135-137). Wydarzenie sportowe może być znakomitą lekcją patriotyzmu ‒ realizowaną podczas świętowania oraz wielkich imprez, gdzie startują reprezentanci kraju wyposażeni w symbole: flaga, godło na koszulce, odgrywany hymn państwowy, dresy i strój w barwach narodowych. Doświadczenie ostatnich lat pozwala jednak zauważać tendencję do osłabiania ścisłej jak niegdyś zależności między sportem, a okazy- Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 195 waniem tożsamości narodowej. wiąże się to ze zjawiskiem deterytorializacji kibicowania. Indentyfikacja ze sportowcami jako reprezentantami narodu ustępuje po części miejsca identyfikacji z nimi jako z gwiazdami ponadnarodowej kultury masowej, uosabiającymi nasze marzenia o konsumpcyjnym sukcesie. Charakter narodowych reprezentacji nie jest już monolitem. Ich spójność narodowa staje się umowna i dlatego traci na znaczeniu. Globalizacja i ogólnoświatowy ruch na rynku transferowym w sporcie sprawiają, że reprezentacja kraju jest owszem narodowa, bo złożona ze sportowców posiadających obywatelstwo, ale jej skład to często mozaika wielorasowa (P. Rymarczyk 2011, s. 91-92). Ponadto kibice często sympatyzują z klubami z obcych państw, zwłaszcza tymi, w których grają ich krajanie (przypadek popularności w Polsce niemieckiej Borussi Dortmund). Nie jest to jednak warunek konieczny - nietrudno spotkać holenderskiego, niemieckiego czy polskiego wielbiciela któregoś z hiszpańskich klubów ‒ Realu Madryt czy FC Barcelony. Ich pasja byłaby niemożliwa bez stworzenia przez media szansy śledzenia zmagań tych drużyn na murawie. Pełne emocji kibicowanie rodzi więź między drużyną a publicznością, a także między członkami tej ostatniej. Bywa oczywiście, że charakter owych więzi zaczyna godzić w ład społeczny, który miały one podtrzymywać. Kibole rywalizujacych drużyn generują brutalne konflikty przenoszące się poza boisko. Dotyczy to jednak głównie kibiców lokalnych klubów piłkarskich, mecze reprezentacji łączą wszystkich w akcie przeżywania wspólnych emocji. Telewizja daje nam wielkie możliwości, zaś od nas samych zależy, jak je wykorzystamy. Przykład sportowych zmagań w czasie mundialu pokazuje, że czasem warto zawiesić na chwilę nieufność, z jaką przywykliśmy traktować to medium i dać się porwać spektaklowi, który nam oferuje. Pozytywny wymiar telewizyjnego święta bywa bowiem nieoceniony. Bibliografia [1] Bachtin M. (1983), Kultura, karnawał, literatura, Warszawa. [2] Bachtin M. (1975), Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa Średniowiecza i Renesansu, Kraków. 196 Mundial jako święto. Wychowawcze i integracyjne aspekty wydarzenia medialnego [3] Biernacka-Karolak B. (1996), Wartość sportu ‒ sport wśród innych wartości, Kultura Fizyczna, nr 11-12. [4] Czubaj M. (2005), Polska - Anglia na Wembley, czyli piłka na ekranie, [w:] W. Godzic (red.), 30 najważniejszych programów TV w Polsce, Wydawnictwo Trio. TVN, Warszawa. [5] Dayan D. (2001), The peculiar public of television, „Media, Culture & Society”, Vol. 23 (6). [6] Dayan D., Katz E. (2008), Wydarzenia medialne. Historia transmitowana na żywo, Wydawnictwo Muza, Warszawa. [7] Durkheim E. (2010), Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań. [8] Dziubiński Z. (2012), Sport jakko przestrzeń socjalizacji osoby ludzkiej, [w:] Kultura fizyczna a socjalizacja (red.) Dziubiński Z., Jankowski W. Warszawa. [9] Eco U. (2007), Podziemni bogowie, Czytelnik, Warszawa. [10] Galanciak S. (2009), Wydarzenie medialne jako źródło społecznej tożsamości, [w:] Halbwachs M. (1969), Społeczne ramy pamięci, Warszawa. [11] Kamiński A. (1965), Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza, Wrocław. [12] Katz E., Liebes T., “No More Peace!”: How Disaster, Terror and War Have Upstaged Media Event, “International Journal of Communication”, No. 1/2007. [13] Majewski J., Media, biznes, kultura, Wydawnictwo Marpress, Gdańsk. [14] Matusewicz Cz. (1990), Widowisko Sportowe, Warszawa. [15] Newcomb H. M., Hirsch P. M. (1997), Telewizja jako forum kultury, [w:] A. Gwóźdź (red.), Pejzaże audiowizualne. Telewizja – wideo – komputer, Universitas, Kraków. [16] Rothenbuhler E. (2003), Komunikacja rytualna. Od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. [17] Rymarczyk P. (2011), Kultura masowa i kultura fizyczna, [w:] Socjologia kultury fizycznej (red.) Dziubiński Z., Krawczyk Z., Warszawa. [18] Turner V. (2005), Gry społeczne, pola i metafory, Wydawnictwo Uniwersytetu Ja- Sylwia GALANCIAK, Marek SIWICKI 197 giellońskiego, Kraków. [19] Zdebska H. (2012), Socjalizacja a sport, [w:] Kultura fizyczna a socjalizacja (red.) Dziubiński Z., Jankowski W., Warszawa. Netografia [1] http://gwizdek24.se.pl (dostęp 20 08 2014). [2] http:// agbnielsen.pl/Raporty,tygodniowe… (26 08 2014). [3] http://sportpwefakty.pl/Mundial-2014... (21 08 2014). [4] http:// agbnielsen.pl/Notaki,prasowe…( 12 08 2014). [5] http://www.dailymail.co.uk/news/article... (12 08 2014). [6] http://www.tns.thenews.com.pk/FIFA-world-cup-2014-shattered... (12 08 2014). [7] http://gazeta.pl © Agora SA (18 08 2014). [8] http://sport.wp.pl/kat,86078,title ( 20 08 2014). [9] http://sport.tvp.pl ( 20 08 2014). [10] http://babol.pl/gid.16718988,img... (18 08 2014). Streszczenie Słowa kluczowe: wydarzenia medialne, święta, mundial W artykule autorzy charakteryzują zjawisko wydarzeń medialnych i wyjaśniają mechanizm integracji społecznej podczas transmisji medialnej. Mundail as a holiday. Educational and integrative aspects of the media events Summary Key words: media events, holiday, World Cup In this paper the authors characterize the phenomenon of media events and explain the mechanism of social integration during transmission media. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 199-226] ISSN 1897-2500 Marlena PIEKUT Kolegium Nauk Ekonomicznych i Społecznych, Politechnika Warszawska Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej Wyraźna poprawa poziomu życia społeczeństw krajów średnio i wysoko rozwiniętych ma swoje odzwierciedlenie w zmieniających się zachowaniach konsumpcyjnych. Konsumpcja stała się istotnym stymulatorem rozwoju gospodarczego. „Żywnościowy model konsumpcji” wraz ze wzrostem gospodarczym, wzrostem dochodów w gospodarstwach domowych, rozszerzeniem oferty rynkowej przyjął cechy właściwe dla „przemysłowego modelu konsumpcji”. Obserwuje się nie tylko ilościowy wzrost konsumpcji, ale także przemiany w sposobach zaspokajania potrzeb. Współczesny model konsumpcji jest związany z docenianiem roli usług. Serwicyzacja konsumpcji pozwala na atrakcyjniejsze zagospodarowywanie czasu wolnego, na sprawniejsze funkcjonowanie gospodarstw domowych, na komunikowanie się i przemieszczanie (Dąbrowska 2011). W krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się dynamiczny rozwój usług, które pochłaniają znaczne części budżetów domowych. Postęp cywilizacyjny powoduje między innymi wzrost mobilności przestrzennej i społecznej ludzi. Także wydłużenie się życia ludzkiego oraz emancypacja ekonomiczna ludzi starszych powoduje, że są oni bardziej aktywnymi podmiotami w sferze konsumpcji, a ich potrzeby kierują się do sektora usług społecznych, takich jak 200 Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej na przykład turystyka, kultura, aktywne formy rekreacji. Wskazuje się (Bywalec 2010), że popyt na usługi będzie nadal wzrastał, a stymulować go będą dochody ludzi starszych. Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych wskazują (Bywalec 2010), że procesy serwicyzacji konsumpcji przebiegają odmiennie w różnych grupach społecznych, a przyczyną tego jest zróżnicowanie cech gospodarstw domowych i ich odmiennej wrażliwości na zróżnicowanie czynników zewnętrznych. Można się spodziewać również nieco odmiennych zachowań pomiędzy konsumentami z różnych regionów Europy, niebagatelną rolę odegrały zapewne funkcjonujące przez wiele lat odmienne systemy polityczne. Dwie dekady przemian systemowych dokonały wielu zmian w gospodarstwach domowych głównie z krajów Europy Środkowo-wschodniej. Przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej wpłynęło na duże zmiany w warunkach życia konsumentów. Celem artykułu było zbadanie zróżnicowania udziału wydatków na zorganizowane wyjazdy turystyczne oraz usługi gastronomiczne i hotelarskie w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych z UE w latach 1995-2012. Materiał i metoda badań Materiał badawczy stanowiły dane statystyczne Eurostat. Obiektem zainteresowania było 27 krajów UE, w analizach nie uwzględniono danych odnoszących się do Chorwacji, z powodu ich braku w bazach Eurostat. W budżetach gospodarstw domowych, zgodnie z klasyfikacją COICOP-HBS, wyróżnia się 12 głównych grup wydatków konsumpcyjnych 1 (Metodologia…, 2011). Wśród kategorii wydatków znajdują się wydatki na rekreację i kulturę, a wśród nich podkategoria turystyka zorganizowana oraz kategoria wydatki na hotele i restauracje, które dzielą się na dwie podkategorie wydatki na usługi cateringowe oraz na usługi związane z zakwaterowaniem. 1 Więcej o klasyfikacji wydatków w gospodarstwach domowych COICOP na stronach internetowych United Nations Statistics Division: http://unstats.un.org/unsd/cr/registry/regcst.asp?Cl=5 201 Marlena PIEKUT Do zobrazowania stopnia zróżnicowania między krajami UE zastosowano współczynnik zmienności. Współczynnik zmienności jest miarą względną, zależną od wielkości średniej arytmetycznej. Obliczany następująco: gdzie: ‒ to odchylenie standardowe z próby, - to średnia arytmetyczna z próby. Współczynnik zmienności wskazuje na małe zróżnicowanie danych, jeśli jego wartości mieszczą się w przedziale od 0 do 20%, średnie zróżnicowanie wskazywane jest gdy dla wartości od 20% do 40%, a duże zróżnicowanie od 40% do 60%. Wartości współczynnika zmienności wynoszące powyżej 60% - wskazują na bardzo duże zróżnicowanie danych. Do wyłonienia grup krajów o podobnym udziale analizowanych usług zastosowano analizę skupień. Posłużono się metodą Warda, w której do oszacowania odległości między grupami wykorzystuje się podejście analizy wariancji. W początkowym etapie zakłada się, że każdy obiekt stanowi osobną grupę, następnie krokowo łączy się skupienia najbardziej do siebie podobne, do momentu uzyskania jednego skupienia zawierającego wszystkie obserwacje. Optymalną liczbę skupień można otrzymać odcinając ramiona dendrogramu tam, gdzie zaczynają się robić dłuższe, czyli tam, gdzie odległości między skupieniami robią się istotnie większe. Analizę statystyczną dokonano z wykorzystaniem programów Statistica 10 i Excel. Wyniki Turystyka zorganizowana Turystyka zorganizowana to wszelkie wyjazdy turystyczne w kraju i za granica, obejmujące opłaty za wycieczki zorganizowane, obozy, wczasy, zimowiska, kolonie dla dzieci i młodzieży (Metodologia…2011). Analiza udziału wydatków na zorganizowane wyjazdy turystyczne w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych z UE wskazuje na silne zróżnicowanie tych 202 Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej wydatków pomiędzy gospodarstwami domowymi z różnych krajów. Współczynnik zmienności (informuje jak silne jest zróżnicowanie danych) obliczony dla udziału wydatków na turystyczne wyjazdy zorganizowane między krajami UE wskazuje, że w latach 90. występowało bardzo duże zróżnicowanie w udziale wydatków, a pod koniec I dekady XXI w. duże zróżnicowanie. Od 1995 r. do 2010 r. dysproporcje pomiędzy krajami z roku na rok systematycznie ulegały zmniejszeniu. W 1995 r. współczynnik zmienności wynosił prawie 76%, w 2000 r. – 68%, w 2005 r. – 56% a w 2010 r. – 47%. W 2011 r. współczynnik zmienności wzrósł do 48% a w kolejnym roku do 49%, co wskazuje na pogłębienie dysproporcji w wydatkach na wczasy zorganizowane. W 2012 r. najwyższy odsetek wydatków na turystykę zorganizowaną ponoszono w gospodarstwach domowych z Czech – 1,8%, Holandii – 1,7% oraz Słowenii i Luksemburgu – po 1,6%. W Polsce, podobnie jak, w Hiszpanii i Belgii odnotowano po 1,4% wydatków ogółem w gospodarstwach domowych na wydatki związane z zorganizowanymi wyjazdami turystycznymi. Najmniejszą część budżetu domowego omawiane wydatki pochłaniały we Francji – 0,1%, Włoszech – 0,3% oraz w Niemczech – 0,4%. W wyniku grupowania krajów ze względu na udział wydatków na turystykę zorganizowaną w latach 1995-2012 otrzymano 5 skupień (Wykres 1). W lewostronnej części drzewa znalazły się trzy skupienia. I skupienie utworzyły Polska i Czechy, kraje w których zaobserwowano najwyższe udziały wydatków na zorganizowane wyjazdy turystyczne (Wykres 2). Udziały wydatków na turystykę zorganizowaną w tych krajach były szczególnie wysokie w latach 90. i na początku XXI w. W skupieniu II znalazły się gospodarstwa domowe z Finlandii, Szwecji, Słowacji, Malty, Hiszpanii, Austrii, Danii i Bułgarii. Do skupienia III zakwalifikowano Słowenię, Holandię, Luksemburg oraz Belgię. W skupieniu II i III udziały wydatków na omawiane usługi były większe niż w kolejnych skupieniach. Marlena PIEKUT 203 Wykres 1. Skupienia gospodarstw domowych z krajów UE pod względem udziału wydatków na turystykę zorganizowaną w latach 1995-2012 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Final consumption…2014. Kolejne dwa skupienia stanowiły prawostronną część diagramu. Do skupienia IV zaliczono Francję, Rumunię, Włochy i Niemcy. W skupieniu tym odnotowano najniższy udział wydatków wśród wszystkich grup gospodarstw domowych. V skupienie obejmowało Litwę, Grecję, Estonię, Portugalię, Węgry i Łotwę. W analizie udziału wydatków na turystykę zorganizowaną nie uwzględniono Irlandii, Cypru i Wielkiej Brytanii, gdzie przez cały analizowany okres udziały wydatków na omawiane usługi wynosiły 0. 204 Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej Wykres 2. Udział wydatków na zorganizowane wyjazdy turystyczne w wydatkach ogółem w europejskich gospodarstwach domowych według skupień w wybranych latach 1995-2012 1995 2000 2005 2010 2012 UE-28 UE-15 Estonia Grecja Łotwa Litwa Węgry Portugalia Niemcy Francja Włochy Rumunia Belgia Luksemburg Niderlandy Słowenia Bułgaria Dania Hiszpania Malta Austria Słowacja Finlandia Szwecja % Czechy Polska 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Final consumption…2014. Usługi gastronomiczne Wydatki na usługi gastronomiczne zgodnie z Metodologią budżetów… (2011) to wydatki w placówkach żywienia zbiorowego, tj.: restauracjach, barach i punktach gastronomicznych, kawiarniach, łącznie z posiłkami gotowymi kupionymi na wynos, produktami do bezpośredniej konsumpcji sprzedawanymi m.in. z automatów (przekąski, kanapki, kawa), napiwki, wydatki na żywienie w stołówkach: pracowniczych, szkolnych, uniwersyteckich, bufetach. Różnice pomiędzy gospodarstwami domowymi z różnych krajów UE pod względem udziałów wydatków na usługi gastronomiczne w wydatkach ogółem są znaczne. Współczynnik zmienności obliczony dla udziału wydatków na usługi gastronomiczne w latach 1995-2004 wynosił około 49%. W 2005 r. osiągnął wartość 47%, a przez kolejne cztery lata około 45%, po czym nastąpił wzrost zróżnicowania Marlena PIEKUT 205 do blisko 48% w 2010 r. W 2012 r. wartość współczynnika zmienności wyniosła 46%. W 2012 r. najwyższy odsetek wydatków na usługi gastronomiczne odnotowano dla Hiszpanii, Grecji i Irlandii. W Polsce, podobnie jak, w Rumunii i na Litwie odnotowano relatywnie niskie udziały wydatków na usługi gastronomiczne, były to najniższe wartości wśród analizowanych krajów. Przeprowadzenie analizy skupień pozwoliło na wyodrębnienie 7 grup gospodarstw domowych ze względu na udziały wydatków na usługi gastronomiczne w latach 1995-2012 (Wykres 3). Diagram przecięto na wysokości 10. Wykres 3. Skupienia gospodarstw domowych z krajów UE pod względem udziału wydatków na usługi gastronomiczne w latach 1995-2012 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Final consumption…2014. Lewostronną część drzewa klasyfikacyjnego utworzyły dwa skupienia obejmujące 3 kraje, w których odnotowano największe udziały wydatków na usługi gastrono- 206 Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej miczne w porównaniu z innymi krajami. Skupienie I było jednoelementowe i tworzyła go Hiszpania, udział wydatków na usługi gastronomiczne w wydatkach ogółem był najwyższy ze wszystkich analizowanych krajów i wynosił w 2012 r. blisko 15% wydatków ogółem (Wykres 4). W skupieniu II znalazły się Grecja i Irlandia, z 10-12% udziałem wydatków na usługi gastronomiczne w wydatkach ogółem. W prawostronnej części diagramu odnotowano 5 skupień. Skupienie III obejmowało Rumunię, Polskę i Litwę. Charakterystyczną cechą tego skupienia były najniższe udziały wydatków na usługi gastronomiczne ze wszystkich analizowanych grup – w 2012 r. około 1-2% wydatków ogółem. W skupieniu IV znalazły się Węgry, Estonia, Holandia, Niemcy, Szwecja, Dania, Łotwa i Bułgaria. W krajach tych odnotowano nieco większe udziały wydatków na omawiane usługi niż w skupieniu III – około 4-6% wydatków ogółem. Skupienie V obejmowało Portugalię, Austrię, Maltę, Wielką Brytanię i Cypr. W krajach tych zaobserwowano relatywnie większe udziały wydatków na usługi gastronomiczne niż w pozostałych krajach w prawostronnej części dendrogramu, w 2012 r. od około 8% w Wielkiej Brytanii do 11% na Malcie. Do VI skupienia zakwalifikowano Słowenię, Finlandię, Luksemburg, Francję, Czechy, Słowenię i Belgię, z udziałem wydatków na usługi gastronomiczne od blisko 5% do około 6%. W skupieniu VII znalazły się Włochy, gdzie udział wydatków na usługi gastronomiczne był najbardziej zbliżony do średniej dla UE i wynosił w 2012 r. 7,6%. Wydatki na usługi związane z zakwaterowaniem obejmują wydatki na hotele, kwatery prywatne, domy wypoczynkowe, schroniska, kempingi i inne (Metodologia…2011). Usługi zakwaterowania Porównanie udziałów wydatków na usługi związane z zakwaterowaniem w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych z różnych krajów UE wskazuje na bardzo silne zróżnicowanie tych wskaźników. 207 Marlena PIEKUT Wykres 4. Udział wydatków na usługi gastronomiczne w wydatkach ogółem w europejskich gospodarstwach domowych według skupień w wybranych latach 1995-2012 1995 2000 2005 2010 2012 20,0 15,0 10,0 UE-28 UE-15 Włochy Belgia Czechy Francja Luksemburg Słowenia Słowacja Finlandia Bułgaria Dania Niemcy Estonia Łotwa Węgry Niderlandy Szwecja Litwa Polska Rumunia Irlandia Grecja % Hiszpania 0,0 Portugalia Wielka… Cypr Malta Austria 5,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Final consumption…2014. Współczynnik zmienności obliczony dla udziału wydatków na usługi hotelarskie w 1995 r. wynosił blisko 101%, w 2000 r. obniżył się do 93%, w 2005 r. osiągnął wartość 86%, a najniższą wartość uzyskał w 2009 r. – około 77%. Od 2010 r. obserwuje się stopniowy wzrost zróżnicowania między krajami w udziale wydatków na usługi hotelarskie, w 2012 r. wartość wskaźnika wyniosła 86%, co może wskazywać na pogłębienie się dysproporcji w wydatkach na usługi związane z zakwaterowaniem w wyniku kryzysu finansowo-gospodarczego. Największe udziały wydatków na zakwaterowanie zaobserwowano na Cyprze i Malcie, a najmniejsze w Belgii, Danii, na Litwie i w Finlandii. W Polsce odnotowano jedne z mniejszych udziałów wydatków na usługi związane z zakwaterowaniem. Poddanie udziału wydatków na usługi związane z zakwaterowaniem w latach 1995-2012 analizie skupień metodą Warda pozwoliło na uzyskanie 4 grup (Wykres 5). Diagram przecięto na wysokości 10. 208 Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej Wykres 5. Skupienia gospodarstw domowych z krajów UE pod względem udziału wydatków na usługi związane z zakwaterowaniem w latach 19952012 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Final consumption…2014. Lewostronną część dendrogramu utworzyło jedno skupienie, w skład którego weszły dwa kraje wyspiarskie: Malta i Cypr. W gospodarstwach domowych z tych krajów obserwuje się zdecydowanie większe udziały wydatków na zakwaterowanie niż w pozostałych krajach, 6-8% wydatków ogółem (Wykres 6). W prawostronnej części znalazły się trzy skupienia. Skupienie II obejmowało gospodarstwa domowe z krajów o najniższym udziale wydatków na usługi związane z zakwaterowaniem, od 0,5% do 1,0% wydatków ogółem. W skład tego skupienia weszły: Belgia, Dania, Niemcy, Litwa, Niderlandy, Polska, Słowacja, Finlandia i Szwecja. Do skupienia III zakwalifikowano Bułgarię, Czechy, Grecję, Hiszpanię, Włochy, Austrię, Portugalię i Rumunię, w krajach tych na usługi związane z zakwa- 209 Marlena PIEKUT terowaniem przeznaczano z budżetów domowych od 1,7% do 3,1%. W ostatnim IV skupieniu, w którym udział wydatków na zakwaterowanie wynosił od 1,1% do 2,3%, znalazły się Estonia, Irlandia, Francja, Łotwa, Luksemburg, Węgry, Słowenia i Wielka Brytania. Wykres 6. Udział wydatków na usługi hotelarskie w wydatkach ogółem w europejskich gospodarstwach domowych według skupień w wybranych latach 1995-2012 1995 2000 2005 2010 2012 UE-28 UE-15 Estonia Irlandia Francja Łotwa Luksemburg Węgry Słowenia Wielka Brytania Bułgaria Czechy Grecja Hiszpania Włochy Austria Portugalia Rumunia Belgia Dania Niemcy Litwa Niderlandy Polska Słowacja Finlandia Szwecja % Cypr Malta 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Final consumption…2014. Podsumowanie Przeprowadzona analiza pozwoliła na wyłonienie następujących stwierdzeń i wniosków. Zorganizowane wyjazdy turystyczne pochłaniają niewielką część budżetów domowych mieszkańców UE, od 0,1% do 1,8% wydatków ogółem. Dysproporcje między krajami w wielkości udziału wydatków na omawiane potrzeby, co roku ulegają zmniejszeniu. Na usługi gastronomiczne konsumenci w UE przeznaczają od 1,4% do blisko 15% budżetów domowych ogółem, a na usługi hotelarskie 210 Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej od 0,5% do 7,5% wydatków ogółem. Z każdym rokiem zmniejszają się też różnice w udziale wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie, choć w ostatnich latach zauważono niewielki wzrost nierówności. Zmniejszanie się różnic między krajami wskazuje na postępujące procesy konwergencji w UE. Natomiast niewielki wzrost dysproporcji może mieć swoje korzenie w kryzysie finansowo-ekonomicznym. Słaby i wsp. (2010) zauważają, że w okresie kryzysu gospodarczego zwiększyła się różnica pomiędzy gospodarstwami domowymi w szczególności w odniesieniu do towarów i usług nieżywnościowych (wydatki na hotele, usługi gastronomiczne, edukację). W gospodarstwach domowych z Polski i Czech w przeważającej części okresu 1995-2012 odnotowano największe udziały wydatków na zorganizowane wyjazdy turystyczne. Dopiero pod koniec pierwszej dekady XXI w. i na początku drugiej dekady udział wydatków na turystykę zorganizowaną uległ zmniejszeniu, choć nadal pozostaje na względnie wysokim poziomie. Relatywnie dużo z budżetów domowych usługi związane z zorganizowanymi wyjazdami turystycznymi pochłaniały w gospodarstwach domowych Belgów, Luksemburczyków, Holendrów i Słoweńców. Najniższy udział na turystykę zorganizowaną w analizowanym okresie dotyczył Francuzów, Włochów, Niemców i Rumunów. Obraz ten może wynikać z możliwości swobodniejszego przemieszczania się mieszkańców Europy Środkowo-wschodniej po upadku komunizmu, bogacenia się tych społeczeństw i chęci atrakcyjniejszego zagospodarowywania wolnego czasu. Z drugiej strony niski udział omawianych wydatków w gospodarstwach domowych z niektórych krajów może świadczyć o innych sposobach organizowania wyjazdów turystycznych - „na własną rękę”. Należy też brać pod uwagę, że w niniejszej analizie rozpatrywany jest udział wydatków a nie ich poziom, w gospodarstwach domowych z krajów zamożniejszych niski udział wydatków nie musi oznaczać niskiego ich poziomu. Najwięcej usługi gastronomiczne pochłaniały z budżetów domowych Hiszpanów, Irlandczyków i Greków. Natomiast najmniejsze udziały na wspomniane usługi odnotowano na Litwie, w Polsce i Rumunii. Udziały wydatków związane z usługami Marlena PIEKUT 211 zakwaterowania odnotowano największe na Cyprze i Malcie, a najmniejsze w krajach Europy Północnej, a także Belgii, Niemczech oraz w Polsce i Słowacji. Mniejsze udziały wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w krajach Europy Środkowo-wschodniej świadczą o mniej korzystnej sytuacji materialnej w tych gospodarstwach domowych. Badania Autorki (2013) wskazują, że struktura wydatków w gospodarstwach domowych z krajów o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego cechuje nowocześniejszy model konsumpcji, tj. niższy udział wydatków na żywność a wyższy na usługi. Zaś w krajach byłego Bloku Wschodniego względnie duże wydatki na potrzeby podstawowe uniemożliwiają zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu. Można się jednak spodziewać, że bogacenie się społeczeństw, niezależność ekonomiczna ludzi starszych, procesy globalizacji doprowadzą do ujednolicenia modeli konsumpcji w krajach UE. Kraje UE łączy wspólnota trendów demograficznych, gospodarczych i kulturowych. Poza tym wskazuje się na ogólny pesymizm konsumentów europejskich i ostrożną konsumpcję. Wskazuje się (LisowskaMagdziarz http), że typ i styl konsumpcji Europejczyków nastawiony jest przede wszystkim na zaspokojenie potrzeb samorealizacyjnych i hedonistycznych. Wyłonione grupy gospodarstw domowych obrazuje podobieństwa w zachowaniach konsumpcyjnych w europejskich gospodarstwach domowych w odniesieniu do turystyki zorganizowanej oraz usług gastronomiczno-hotelarskich. W innych badaniach (Lisowska-Magdziarz, http) wyróżnia się pięć grup krajów o względnie jednolitych kulturach konsumenckich. Różnice w stylach konsumpcji łączą się z hierarchią wartości charakterystyczną dla kultury danego kraju. Do jednej grupy zalicza się kraje Europy Środkowo-wschodniej (Polska, Litwa, Czechy, Słowacja, Węgry). W drugiej grupie wyróżnia się Wielką Brytanię i Irlandię, w trzeciej kraje niemieckojęzyczne (Niemcy, Austria). Kolejną grupę stanowią: Holandia, Luksemburg, Szwecja, Finlandia, Dania, Łotwa, Estonia, a ostatnią: Grecja, Portugalia, Hiszpania, Włochy, Francja, Belgia, Cypr, Malta, Słowenia. Wiedza o odrębnościach i podobieństwach w ramach każdej z grup jest istotna, gdyż wartości oraz style konsumpcji wpływają na to, jak powinien wyglądać styl perswazji reklamowej. 212 Zachowania konsumentów na rynku usług turystycznych w Unii Europejskiej Bibliografia [1] Bywalec Cz. 2010, Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. [2] Dąbrowska A. 2011, Trendy konsumpcji i zachowań polskich konsumentów, w: Kusińska A. (red. nauk.), Konsumpcja a rozwój społeczno-gospodarczy regionów w Polsce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. [3] Dąbrowska A., Gutkowska K., Janoś-Kresło M., Ozimek I., 2010, Korzystanie z usług związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego przez gospodarstwa domowe w świetle wyników badań. (w) Ozimek I., Zachowania konsumentów na rynku dóbr i usług. Wybrane aspekty, Difin, Warszawa. [4] Final consumption expenditure of households by consumption purpose - COICOP 3 digit - aggregates at current prices Eurostat. Database 2014. Źródło elektroniczne dostęp 5-6.09.2014, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/ [5] Lisowska-Magdziarz M., Czy istnieje konsument europejski? http://www. innowacyjnystart.pl/Archiwum.aspx?nr=5&Id=20 (dostęp 09.09.2014) [6] Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych, 2011, Departament Warunków Życia, GUS, Warszawa. [7] Piekut M., 2013, Konsumpcja w polskich gospodarstwach domowych na tle krajów europejskich, Problemy Zarządzania, vol. 11, 1 (40), t.1: 23-39. Streszczenie Słowa kluczowe: turystyka zorganizowana, usługi hotelarskie, usługi gastronomiczne, gospodarstwa domowe, konsument, UE Celem artykułu była analiza udziałów wydatków na turystykę zorganizowaną, usługi gastronomiczne oraz hotelarskie w gospodarstwach domowych z UE. Materiał badawczy stanowiły dane Eurostat za lata 1995-2012. Obliczono współczynniki zmienności dla analizowanych udziałów wydatków oraz zastosowano analizę skupień do zbadania podobieństw w strukturze wydatków między krajami. Turystyka zorganizowana pochłania niewielką część budżetów Europejczyków, Marlena PIEKUT 213 największy udział stanowi w wydatkach gospodarstw domowych z Czech, Słowenii, Polski i Holandii. Generalnie udziały wydatków na usługi gastronomiczno-hotelarskie w większości gospodarstw domowych z Europy Środkowo-Wschodniej są niższe niż w pozostałych krajach UE. Co roku zmniejszają się dysproporcje w udziałach wydatków na usługi związane z turystyką pomiędzy europejskimi gospodarstwami domowymi. Consumer behavior in the market of tourist services in the European Union Summary Key words: package holidays, accommodation services, catering services, households, consumer, EU The purpose of the article was to analyze the share of expenditure on package holidays, accommodation services and catering services in EU-households. The data used in the study come from Eurostat in the years 1995-2011. Package holidays absorbs a small part of household budgets. Generally, shares of expenditure on catering and hotel services in the majority of households with Central and Eastern Europe are lower than in other EU countries. Every year decrease disparities in spending on services between European households. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 215-227] ISSN 1897-2500 Tatiana M. KOTENKO Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M.W. Ptuchy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy Розвиток рекреації та туризму в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України Постановка проблеми. Розвиток туристично-рекреаційної діяльності сприяє вдосконаленню механізмів формування людського капіталу й нематеріальної складової національного багатства, зростанню добробуту та поліпшенню якості життєдіяльності громадян, оптимізації поєднання процесів задоволення суспільних потреб в оздоровленні та відпочинку населення з реалізацією економічного потенціалу й інтересів окремих територій та суб’єктів господарювання. Україна, за даними Світового економічного форуму, у сфері подорожей і туризму серед 124 країн світу посідає лише 78-е місце [5]. За даними Світової туристичної організації UN WTO частка України в туристичних потоках Європи становить близько 4 % та близько 0,9 % в загальноєвропейських надходженнях від туристичної діяльності [7]. Така значна розбіжність в структурі натуральних та грошових потоків свідчить про низьку ефективність туристично-рекреаційної сфери та низький рівень використання наявних туристично-рекреаційних ресурсів України. Відтак актуальними є пошуки нетрадиційних шляхів розвитку рекреації та туризму, розробка оптимальних 216 Розвиток рекреації та туризму в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України засобів і механізмів розв'язання сукупності її соціально-економічних проблем в контексті забезпечення гуманітарного розвитку. Аналіз останніх досліджень. Теоретико-методологічні та інституційні аспекти розвитку туристично-рекреаційної інфраструктури, особливості туристично-рекреаційної діяльності, методологія розробки і практики реалізації державної та регіональної політики її розвитку знайшли своє відображення у працях П.В. Ґудзя, Л.С. Гриніва, М.І. Долішнього, М.А. Дудченка, В.К. Євдокименко, Є.Н. Жильцова, П.В. Жука, В.А. Квартальнова, В.С. Кравціва, О.О. Любіцевої, В.І. Куценко, В.М. Новікова, П.Т. Саблука, У.Я. Садової, Д.М. Стеченка, Л.Т. Шевчук, І.М. Школи, Е.В. Щепанського та ін. [1-4]. Проте питання комплексного розвитку туристично-рекреаційної інфраструктури в регіонах України, її структурних складових, а також адаптації механізмів її формування, організації, управління та функціонування до вимог глобалізованого ринку відповідних послуг потребують повнішого наукового обґрунтування. Метою статті є обґрунтування нагальних пріоритетних шляхів розвитку рекреації та туризму, заходів підвищення рівня забезпечення населення туристично-рекреаційними послугами на основі аналізу стану та проблем туристично-рекреаційної діяльності в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України. Виклад основного матеріалу. Туристично-рекреаційна сфера об’єднує систему рекреаційних та туристичних закладів, обслуговуючих їх підприємств та інфраструктуру інших галузей, які мають тісні виробничі та економічні зв’язки, спільно використовують ресурси з метою задоволення різноманітних оздоровчих, пізнавальних, культурних та інших потреб населення. Туристично-рекреаційну сферу характеризують: матеріально-технічна база, необхідна для рекреаційної та туристичної діяльності; висококваліфіковані кадри та обслуговуючий персонал, що мають спеціальні професійні знання, навики та прийоми в організації рекреаційної та туристичної діяльності; 217 Tatiana M. KOTENKO механізми організації, управління та функціонування в єдиному народногосподарському комплексі. Склад і структура туристично-рекреаційної сфери в регіонах України можуть відрізнятися поєднанням галузей виробничої та невиробничої сфер, які сприяють або обмежують рекреацію, природними умовами, які визначають спеціалізацію туристично-рекреаційної сфери, рівнем розвитку транспортної мережі; можуть змінюватися в зв'язку із появою нових видів рекреації та туризму, удосконаленням обслуговування населення, підвищенням якості та асортименту туристично-рекреаційних послуг. В сучасних процесах удосконалення туристично-рекреаційної сфери України відбуваються кількісні та якісні зміни її ресурсного потенціалу, адже ринок туристичних послуг (як частина світового ринку послуг) об'єктивним підґрунтям має зростання та урізноманітнення суспільних потреб і відповідне йому поглиблення суспільного поділу праці. Туристичний ринок – це сфера задоволення потреб населення в послугах, пов'язаних із відпочинком та змістовним проведенням дозвілля в подорожі. Надання туристичних послуг передбачає задоволення різноманітних потреб туриста: у відпочинку, харчуванні, переміщенні та інших, які сприяють забезпеченню мети подорожі. Туристичні послуги за значенням в процесі подорожування поділяються на основні, без яких неможливе подорожування (послуги розміщення, харчування, транспортного та екскурсійного забезпечення тощо), додаткові, що сприяють комфортності подорожування (побутові, торгівельні, комунікативні, інформаційні, банківсько-фінансові, медичні, спортивно-оздоровчі, культурні тощо) та супутні, які підвищують ефективність та сприяють повній реалізації мети подорожі (виробництво та реалізація сувенірів і туристичного спорядження, облаштування пляжів, оглядових майданчиків, реставрація пам'яток тощо). Кожна з основних послуг може виступати туристичним продуктом, що вирізняється стабільністю пропозиції, але тільки їх поєднання є туристичною послугою. 218 Розвиток рекреації та туризму в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України Виїзд туристів за кордон (зарубіжний туризм) і споживання ними туристичного продукту іншої країни є пасивним туризмом і веде до падіння попиту на внутрішньому ринку. Навпаки, в'їзд туристів з інших країн (іноземний туризм) і споживання ними національного туристичного продукту є джерелом зростання національного прибутку, оскільки збільшує попит на внутрішньому ринку країни як на туристичні послуги, так і на послуги та товари, опосередковано пов'язані з туризмом (мультиплікаційний ефект). Досі в українському туризмі переважають чисто комерційні започаткування, що не відповідають економічним можливостям держави: виїзний туризм супроводжується вивозом із України мільйонів доларів щорічно, що не компенсується в'їзним туризмом. В останні роки, внаслідок поступального розвитку міжнародного співробітництва у сфері туризму, кількість в'їзних (іноземних) туристів, які відвідують Україну, щороку зростає. У 2012 р. Україну відвідали 270 тис. в'їзних (іноземних) туристів (8,9% туристів, обслугованих ліцензіатами). При цьому виїзний туризм становив 1956 тис. осіб (64,5%), а внутрішній складав 807 тис. осіб (26,6% туристів, обслугованих ліцензіатами) [6, 10-11] (рис. 1). За рекомендаційними даними Всесвітньої туристичної організації, для збалансованого туристичного ринку типова наступна пропорція: один в'їзний турист на одного виїзного і на чотири внутрішніх туристів. Країнами активного туризму прийнято вважати такі, де кількість іноземних туристів перевищує кількість виїздів власних громадян за кордон. Майже половина території України охоплена активним внутрішнім туризмом. Негативний вплив на його обсяги, зокрема, здійснюють: ‒ поступова лібералізація візового режиму; ‒ розвиток транспортної системи та нових напрямів, що створює додаткові можливості для здійснення подорожей за кордон; ‒ нижчий рівень сервісу в Україні у порівнянні з європейськими країнами. 219 Tatiana M. KOTENKO Рис. 1. Динаміка туристичних потоків в Україні 2691 2393 2406 2155 тис.осіб 1992 1874 1922 1909 1705 1644 1488 1545 1769 1502 1387 1282 1351 932 418 271 302 1250 914 868 649 591 416 1296 1094 1039 1012 378 285 1956 1953 823 716 865 807 567 442 436 344 327 299 373 336 373 282 336 234 270 роки внутрішні туристи екскурсанти туристи з України іноземні туристи 2000-2012 рр. В останні роки спостерігаються ознаки пожвавлення внутрішнього туристичного ринку та розвитку туристичної діяльності в Україні (порівняно з 2009 р. кількість внутрішніх туристів зросла в 1,2 рази). Вагомим резервом залишається оновлення підходів до організації екскурсійного сегменту туристичної діяльності. Українському туристичному ринку характерне уповільнення темпів розвитку екскурсійної діяльності (в 2012 р. у 2,2 рази знизилася кількість обслугованих екскурсантів порівняно з 2009 р.), у той час як попит на екскурсійні послуги, що забезпечують високу якість обслуговування, екологічність екскурсій і відповідну їм якість туристично-екскурсійного 220 Розвиток рекреації та туризму в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України продукту, зростає. Інтерес до престижних туристичних маршрутів змінюється інтересом до пізнання, що забезпечує розвиток нової екскурсійної тематики, збільшує число індивідуальних, замовних в'їзних турів до України. Нині туристичний комплекс реалізує свої можливості на третину. Це зумовлено рядом причин, серед яких: невирішеність питань з приватизації землі та захисту приватного капіталу; недостатня державна підтримка суб'єктів державного підприємництва; відсутність системи регулювання зовнішньоекономічної діяльності у сфері послуг; недостатнє кадрове забезпечення сфери туризму тощо. Одна з вагомих причин – недостатній рівень розвитку і недосконалість туристичної інфраструктури. В 2012 р. з 1,3 тис. готельних комплексів у країні тільки незначна частина відповідала сучасним нормам, 80% готельних підприємств потребували ремонту, номери – реконструкції та переоснащення, технологія обслуговування – автоматизації та комп'ютеризації. Необхідно розвивати мережу комфортабельних готелів і кемпінгів, насамперед уздовж міжнародних транспортних коридорів, що проходять через територію України. Позитивні зрушення відбулися у сфері готельного господарства та його інфраструктурі. На ринок України вийшли всесвітньо відомі готельні мережі (Sheraton, Hilton, Ibis, Reikartz, Ramada Worldwide, Radisson, Inter-Continental, Hyatt International, Marriott International, Accor Group, Magic Life, Rixos, Kempinski Hotels&Resorts, Fairmont Raffles Hotels International, Continent Hotels & Resort, Park Inn, Orbis, Rival Hotels, Comfort Green Hotels Holiday Inn), пожвавилися українські готельєри, активувався хостелний рух. Втім, незадовільною залишається завантаженість номерного фонду готельного господарства України. Існують проблеми та виклики для цього сектора національної економіки: ‒ низький рівень сервісу та кваліфікації обслуговуючого персоналу (внаслідок поспішності введення в експлуатацію реконструйованих та нових готельних об’єктів); Tatiana M. KOTENKO ‒ 221 завищені ціни (внаслідок ціноутворення, яке реалізує нагальне бажання швидкого покриття витрат, пов’язаних з ремонтом чи будівництвом), а також невідповідність завищених цін нижчому рівню сервісу; ‒ низька завантажуваність готелів, особливо у готелях категорій 4 та 5 зірок. Проблеми санаторно-курортних, оздоровчих та туристичних закладів породжують проблеми накопичення коштів, необхідних для розвитку туристично-рекреаційних територій. У зв’язку з функціонуванням більшості курортних та туристичних закладів протягом літнього сезону вони мають значні непродуктивні витрати в міжсезоння. Збитки формуються фактично з витрат на охорону, нарахування амортизації, капітальний та поточний ремонти, заохочення й утримання персоналу тощо. Загалом чимало оздоровчих закладів завантажені в середньому менш ніж наполовину. Необхідність постійної економії породжує низьку інвестиційну активність, проблему утримання кваліфікованого медичного персоналу, а в підсумку – відтік відпочивальників у приватний сектор, де вони задовольняють потреби у відносно дешевших послугах проживання і частково – харчування. У результаті втрачає насамперед держава, оскільки приватні підприємці, які надають такі послуги, податків до бюджету, як правило, не сплачують. На сучасному етапі розвитку туристично-рекреаційної сфери перевага надається інвестуванню в розвиток санаторно-курортного і готельного господарства. На жаль, стан матеріально-технічної бази цих закладів не відповідає міжнародним вимогам, рівень послуг низький при високих цінах, обслуговуючий персонал не має відповідної підготовки щодо прийому іноземних туристів, не забезпечено контроль за виконанням закладами умов та правил прийому і обслуговування рекреантів. Системний підхід до формування фінансового забезпечення рекреаційнотуристичного господарства дозволить виявити найперспективніші регіони, території та об’єкти, вирішити питання про доцільність регіональних і місцевих інвестицій в активізацію туристично-рекреаційного підприємництва. 222 Розвиток рекреації та туризму в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України Одними із проблемних питань у туристично-рекреаційній сфері, які потребують вирішення є впровадження організаційних та соціальноекономічних засад державної політики України щодо збереження та раціонального використання ресурсів держави у туристичній і рекреаційній діяльності, механізмів державного регулювання процесів використання та інформаційного представлення туристично-рекреаційних об’єктів, охорони, відтворення, відновлення та безпечного використання туристичних і рекреаційних об’єктів для задоволення потреб суспільства. Шляхами вирішення цих питань в перспективі мають бути: ‒ створення конкурентоспроможного на світовому ринку національного туристичного продукту; ‒ удосконалення нормативно-правового забезпечення сфери туризму та курортів, їх інфраструктури; ‒ удосконалення вимог, правил провадження діяльності з надання туристичного супроводу; ‒ створення загальнодержавної інформаційної мережі та уніфікованого стандарту щодо національної системи знакування (маркування) туристичних маршрутів; ‒ стимулювання розвитку інфраструктури внутрішнього та в’їзного туризму. Висновки. Отже, очевидно, що розвиток туристично-рекреаційної діяльності має передбачати доступність відповідних послуг широким верствам населення, а також захист національних інтересів України. З метою ефективного використання потенціалу регіонів необхідно проводити державну політику, спрямовану на пролонговане рекламування України як країни доступного і різноманітного туризму та рекреації. Серед пріоритетних заходів, наукове обґрунтування яких сприятиме поширенню відповідного позитивного іміджу та реалізації нагромадженого туристично-рекреаційного потенціалу, та як наслідок підвищенню рівня забезпечення населення туристично-рекреаційними послугами, їх урізноманітненню та приведенню Tatiana M. KOTENKO 223 до міжнародних стандартів в контексті забезпечення гуманітарного розвитку, доцільно відмітити: ‒ збереження мережі закладів санаторно-курортного оздоровлення та підвищення доступності відповідних послуг (в тому числі для постраждалих від стихійних лих, антропо- і техногенних аварій, інших соціально вразливих категорій населення); ‒ приведення матеріально-технічної бази оздоровчих і туристичних закладів до нормативних стандартів (у перспективі – міжнародних); ‒ створення мережі оздоровчих закладів підвищеної комфортності, модернізація матеріально-технічної бази проживання, харчування та дозвілля, в тому числі створення міні-аквапарків, спортивної та розважальної інфраструктури; ‒ створення української мережі молодіжних готелів типу «хостел», призначених для організації туристсько-оздоровчих та культурнопросвітницьких заходів; ‒ урізноманітнення форм відпочинку та оздоровлення населення, зокрема дітей та підлітків, в тому числі пільгових категорій; створення нових стандартів якості в організації дитячого та молодіжного відпочинку в Україні з урахуванням його інтелектуального компоненту (розвиток дитячих театрів, спеціалізованих гуртків тощо), необхідності пріоритетного розвитку фізичної культури, а також діяльності зі збереження довкілля, впорядкування пам'яток старовини тощо; ‒ розвиток туристично-екскурсійної справи як засобу задоволення туристично-рекреаційних, зокрема пізнавальних, потреб населення; ‒ стандартизація та сертифікація туристично-рекреаційних послуг, у тому числі в частині підвищення зручності курортно-туристичної і готельної інфраструктури; ‒ сертифікація оздоровчих закладів на відповідність сучасним стандартам надавання послуг та іншим вимогам (санітарно-гігієнічним, безпеки життєдіяльності, протипожежної безпеки тощо); 224 Розвиток рекреації та туризму в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України ‒ розробка заходів безпеки життєдіяльності населення, охорони їх здоров'я; ‒ державна фінансова та організаційно-методична підтримка туристично-оздоровчої та екскурсійної роботи; ‒ залучення внутрішніх та іноземних інвестицій, цільової благодійної допомоги, міжнародних грантів, встановлення «податкових канікул» на створення та модернізацію інфраструктури оздоровлення та відпочинку, а також впровадження пільг, спеціальних знижок, схем лізингу тощо; ‒ формування тематичної інформаційної бази на рівні регіонів і держави, пожвавлення діяльності з рекламування на внутрішньому і зовнішньому ринках туристично-рекреаційних послуг; ‒ розробку (Державним агентством з туризму та курортів, Національним центром розвитку туристичними туризму спільно інформаційними з найбільш центрами успішними України) науково- обґрунтованої концепції створення та розміщення ТІЦ по території України з визначенням їх оптимальних організаційно-правових форм, окресленням фінансуванням першочергових діяльності. завдань Доцільно їх функціонування, передбачити можливість налагодження роботи сезонних мобільних ТІЦ, а також розробки альтернативного варіанту комерційної форми діяльності ТІЦ на базі туристичних підприємств з визначенням граничної кількості безоплатних послуг та основ пільгового оподаткування їх діяльності; ‒ рекламування туристичних можливостей країни через проведення туристичних фестивалів та ярмарків (поінформування через календар подій, які відбуватимуться у регіонах країни); ‒ активну участь України (в особі Державного туристичного офісу, Державного агентства з туризму та курортів) у найбільших туристичних заходах (ярмарках, виставках, туристичних салонах) з метою представлення країни, в тому числі силами представництв національної 225 Tatiana M. KOTENKO туристичної організації за кордоном, культурно-інформаційних центрів при дипломатичних установах України; ‒ проведення активної сезонної рекламної кампанії на телебаченні іноземних країн, спрямованої на промоцію зимового, літнього та культурного відпочинку, відпочинку для різних вікових груп, спеціалізованого туризму в Україні; ‒ здійснення промоції бренду «7 чудес України» (у різних категоріях) в інформаційному просторі іноземних країн для просування окремих туристичних продуктів та реклами туристичних об’єктів України, які носять культурну, історичну, архітектурну чи природну цінність; ‒ подання заявок на проведення інших великих заходів спортивного (світового та європейського рівня) та гуманітарного характеру (музичні, пісенні фестивалі та конкурси, тематичні фестивалі, виставки та ін.) з метою забезпечення завантажуваності готелів, розвитку внутрішнього туризму, зокрема активізації соціального, івентивного, ділового, молодіжного видів туризму; ‒ ініціювання регіональними та місцевими органами влади методичних інформаційно-комунікаційних заходів, спрямованих на поширення серед вітчизняних туристичних операторів, підприємств готельноресторанного бізнесу позитивного європейського досвіду підвищення рівня завантажуваності готелів шляхом диверсифікації використання їх приміщень; ‒ здійснення промоакцій та зменшення цін залежно від орієнтації на туристичний сегмент, розмірів туристичних груп; ‒ забезпечення підготовки кадрів для туристично-рекреаційної сфери відповідно до нових вимог і стандартів для підвищення рівня туристично-рекреаційного обслуговування населення. 226 Розвиток рекреації та туризму в контексті забезпечення гуманітарного розвитку України Література [1] Ґудзь П.В., Економічні проблеми розвитку курортно-рекреаційних територій / П.В. Ґудзь. – Донецьк: Юго-Восток ЛТЖ, 2001. [2] Любіцева О.О., Ринок туристичних послуг (геопросторові аспекти) / О.О. Любіцева. – К.: Альтерпрес, 2002. [3] Стеченко Д.М., Передумови і напрями формування туристичного ринку в Україні / Д.М. Стеченко // Туризм: теорія і практика. – 2005. – №1. [4] Економічні та гуманітарні напрями розвитку соціальної інфраструктури: Кол. монографія / [В.М. Новіков, Н.М. Деєва, Г.А. Дмитренко та ін.]; за наук. ред. В.М. Новікова. К.: Інститут демографії і соціальних досліджень імені М.В. Птухи НАН України, 2012. [5] Міністерство культури і туризму України, «Проблеми та перспективи розвитку туризму в Україні на сучасному етапі» [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://mincult.kmu.gov.ua/mincult/uk/ publish/article /183853;jsessionid=CBACCE6697D400A116E060EE2C513F8C [6] Туристична діяльність в Україні у 2012 році. Статистичний бюлетень. – Відповідальний за випуск І.В. Калачова. – Державна служба статистики України. – К. : 2013. [7] UN WTO Tourism Highlights, 2012 Edition. Recreation and tourism development in the context of ensuring the humanistic development of Ukraine Summary Key words: tourism, recreation, development, Ukraine Article is devoted to improving the mechanism for the formation of human capital and intangible national wealth and improving the quality of life of the population. Tatiana M. KOTENKO 227 Rozwój rekreacji i turystyki w kontekście zapewnienia humanistycznego rozwoju Ukrainy Słowa kluczowe: turystyka, rekreacja, rozwój, Ukraina Artykuł poświęcony jest doskonaleniu mechanizmów kształtowania się kapitału ludzkiego i niematerialnego narodowego bogactwa oraz poprawie jakości życia ludności. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 229-243] ISSN 1897-2500 Agnieszka MACIĄG Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji Zakład Zarządzania w Gastronomii i Hotelarstwie Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego Wprowadzenie W regulacjach prawnych funkcja zadośćuczynienia stanowiąca również pewien aspekt ekonomiczny, znajduje odniesienie w art. 445 KC, zgodnie z którym „Sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Zadośćuczynienie ma na celu wynagrodzić poszkodowanemu krzywdę moralną związaną z cierpieniem fizycznym oraz psychicznym. Na gruncie prawa cywilnego zadośćuczynienie ma znacznie szersze znaczenie i rozpatrywane jest w kontekście krzywdy. Przy przyznaniu zadośćuczynienia, według art. 445 § 1 KC sąd powinien uwzględniać wszystkie towarzyszące okoliczności a zatem określić rozmiar szkody niemajątkowej w postaci cierpień fizycznych i psychicznych, których poszkodowany doznał do chwili zamknięcia rozprawy oraz krzywdę jaką poszkodowany będzie odczuwał w przyszłości1. Przewidziana w art. 1 B. Więzowska, 2009, Odpowiedzialność cywilna na zasadzie słuszności, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa. 230 Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego 444 §1 i 2 KC krzywda, za którą sąd może na podstawie art. 445 §1 KC przyznać poszkodowanemu odpowiednią kwotę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego, obejmuje zarówno cierpienia fizyczne, jak i cierpienia moralne 2. W przypadku roszczeń odszkodowawczych organizatora turystyki Kodeks cywilny przewiduje odpowiedzialność biura podróży za szkodę wyrządzoną przez nienależyte, czyli niezgodne z treścią zawartej umowy, wykonanie usługi przez organizatora, jak i przez wszystkie uczestniczące w wykonaniu usługi podmioty-miedzy innymi hotele i przewoźników. Zgodnie z treścią art. 11 ustawy o usługach turystycznych 3 organizator turystyki odpowiada za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o świadczenie usług turystycznych, chyba, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest spowodowane wyłącznie: 1) działaniem lub zaniechaniem klienta; 2) działaniem lub zaniechaniem osób trzecich, nieuczestniczących w wykonaniu usług przewidzianych w umowie, jeżeli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć, albo 3) siłę wyższą. W przypadku usług turystycznych najczęściej mamy do czynienia ze szkodą materialną, w związku z powstaniem której zobowiązany ma obowiązek naprawienia szkody oraz niematerialną, gdzie poszkodowany ma prawo do zadośćuczynienia ex contractu. Wykładni dokonał Sąd Najwyższy w uchwale z 19 listopada 2010 roku 4, w której stwierdził, iż przepis art. 11a ust. 1 ustawy o usługach turystycznych może być podstawą odpowiedzialności organizatora turystyki za szkodę niemajątkową klienta w postaci zmarnowanego urlopu. Wykładnia ta daje obecnie turystom uprawnienie dochodzenia szkód niematerialnych i uzyskania zadośćuczynienia. Podstawą do wydania Uchwały było orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 12 marca 2002 roku5w którym stwierdzono, że dyrektywa w sprawie organizowania podróży, wakacji i wycieczek przyznaje konsumentowi prawo do 2 3 4 5 Wyrok SN z 4 lipca 1969r., I PR 178/69, OSNCP 1970, nr 4, poz.71. Ustawa z 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych, Dz. U. 1997 NR 133, poz. 884. Uchwała SN z 19 listopada 2010 r., sygn. akt. III CZP 79/10. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 12 marca 2002 roku, sygn. C-168/00. Agnieszka MACIĄG 231 odszkodowania za uszczerbek niemajątkowy poniesiony na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez organizatora wycieczki. Pierwsza regulacja tematyki zadośćuczynienia za zmarnowany urlop została unormowana w dyrektywie EWG ‒ 90/314/EWG, której wykładni z kolei dokonał Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej6. Obecnie analiza innych systemów prawnych, a także niektórych orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu pozwala stwierdzić, że tendencją rozwoju prawa prywatnego jest m.in. coraz silniejsza ochrona interesów niemajątkowych7. W praktyce oznacza to rosnące znaczenie pełnej kompensacji ujemnych doznań psychicznych oraz przyznawanych sum pieniężnych tytułem zadośćuczynienia. Obecnie w polskim systemie prawnym brak jest taryfikatora wskazującego odpowiednią sumę pozwalającą zrekompensować poniesione straty psychiczne zaś sformułowane pojęcie „sumy odpowiedniej” w art. 445§1 KC nie jest do końca zdefiniowane. Również w naukach ekonomicznych brak jest jednolitej metodyki wyceny szkody niemajątkowej (krzywdy). W badaniach europejskich najczęściej stosowaną metodą wyceny „zadośćuczynienia” jest metoda wyceny warunkowej (contingent valuation metod), której rezultat stanowi wskaźnik gotowości do zapłaty WTP (willinges to pay) lub autorskie badania. Metoda badań Przeprowadzone badanie miało charakter ilościowy, zostało zrealizowane metodą CAWI (Computer Assisted Web Interview) za pomocą udostępnionego respondentom kwestionariusza internetowego. Ankieta została zaadresowana do wybranej grupy celowej, którą stanowiły osoby korzystające z biur podróży i rezerwujące wycieczki w oparciu o zamieszczone oferty internetowe. Zaletą tej metody badawczej była możliwość dotarcia do większej liczby osób oraz większe poczucie anonimowości badanych. Informacja o prowadzonym badaniu została zamieszczona na 6 7 Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich z 13 czerwca 1990 r., nr 90/314. M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Wyd. Dom Organizatora, Toruń 2007, s. 379. 232 Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego portalach internetowych poświęconych turystyce, forach internetowych (wymagających rejestracji) oraz serwisach społecznościowych. Ze względu na obowiązujące przepisy o ochronie danych osobowych nie identyfikowano adresów IP respondentów. Wykorzystany kwestionariusz składał się łącznie z 30 pytań, z czego sześć dotyczyło statusu demograficzno-ekonomicznego respondentów. Pozostałe pytania obejmowały swoim zakresem poszczególne ekonomiczne aspekty zadośćuczynienia obrazujące wycenę przez respondentów różnych obszarów nienależytego świadczenia umowy o usługi turystyczne. Dane zbierano od marca do sierpnia 2014 roku. Obecnie po wprowadzeniu niewielkich zmian w samej konstrukcji kwestionariusza badanie jest kontynuowane. Do analizy danych jakościowych będących liczebnościami wykorzystano tabele liczności oraz tabele wielodzielcze w środowisku programu Statistica. Charakterystyka badanych Badaniem pilotażowym objęto 100 pierwszych osób, które wypełniły kwestionariusz ankiety, w tym 52,5% kobiet oraz 37,5% mężczyzn. 32,5% stanowiły osoby z wyższym wykształceniem, 30% badanych ukończyło szkołę średnią, zaś 22,5% policealną. Najmniejszy odsetek stanowiły osoby z podstawowym i zawodowym wykształceniem- po 2,5%. U większości badanych liczba osób zamieszkujących wspólne gospodarstwo domowe nie przekraczała 2 (25%) oraz trzech (22,5%). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby w przedziale wiekowym 18-25 lat (47,5%). Wśród grup 26-35 lat oraz 36-45 lat respondenci stanowili po 12,5%. Najrzadziej odpowiedzi udzielali badani w grupach 56-64 oraz 65 i więcej, odpowiednio 2,5% oraz 5%. Osoby, które wzięły udział w badaniu zamieszkiwały duże miasta o liczbie mieszkańców powyżej 500 tysięcy (52,5%). Zainteresowanie badaniem wyraziły głównie osoby młode oraz zarabiające w dolnych granicach płacowych. Dochód poniżej 1500 zł netto na miesiąc zadeklarowało 27,5% respondentów, zaś w przedziale od 1500 zł do 2 500 zł na osobę 20% badanych. 2,5% testowanych stanowiły osoby nieaktywne zawodowe, zaś 2,5% badanych nie udzieliło odpowiedzi. 67,5% respondentów wypełniających kwestionariusz stanowiły osoby korzystające z usług Agnieszka MACIĄG 233 organizatorów turystyki, agentów oraz pośredników turystycznych. Pozostali ankietowani nie mieli styczności z organizatorami turystyki i preferowali wyjazdy „na własną rękę” (22,5%). Grupę respondentów stanowiły osoby zarówno będące wyłącznie uczestnikami wycieczki (47,5%) jak i bezpośrednio podpisujące umowę o świadczenie usług turystycznych (42,5%). Przy wyborze oferty turystycznej dominowały wśród ankietowanych przede wszystkim wyjazdy krajowe (30%). Zainteresowaniem cieszyły się również inne kraje europejskie (25%). 30% badanych zadeklarowało, iż spędza wakacje zarówno w Polsce jak i w Europie. Najczęściej są to wyjazdy raz w roku (35%) bądź raz na parę lat (30%). Dwa razy do roku wyjeżdża zaledwie 22,5% ankietowanych. Wyniki badania Przeprowadzona ankieta obejmowała analizę poszczególnych obszarów nienależytego świadczenia umowy o usługi turystyczne. Tworząc kwestionariusz bazowano na aktualnej linii orzeczniczej polskich sądów oraz tabeli frankfurckiej opracowanej na zlecenie Izby Cywilnej Sądu Krajowego w Niemczech, uznanej w 2003 przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów za podstawę do rozstrzygania sporów między biurami podróży a klientami. Stworzona ankieta wykorzystana w badaniu została zmodyfikowana pod kątem najczęściej zdarzających się nieprawidłowości w świadczeniu usług turystycznych. Respondenci wskazywali wysokość kwot pieniężnych które zrekompensowałyby występujące niezgodności obiektu hotelowego umową. W pytaniach skategoryzowano poszczególne grupy problemów. Dokonując oceny respondenci nie wykazywali tendencji do zawyżania wysokości satysfakcjonującej ich rekompensaty pieniężnej. Maksymalną kwotę jaką chciało uzyskać większość ankietowanych w sytuacji niezgodności obiektu hotelowego ze wskazanym w katalogu, 30% ankietowanych wskazało w granicach 20-30% całkowitego kosztu wycieczki, zaś druga nieco mniej liczna grupa badanych (22,5%) usatysfakcjonowana była kwotą nie wyższą niż 50-100% wartości zakupionej oferty. 234 Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego Tab. 1. Wycena odpowiedniej rekompensaty za niezgodne z ofertą usługi hotelowe Zakres satysfakcjonującej rekompensaty 5-10% całkowitego kosztu wycieczki 10-20% całkowitego kosztu wycieczki 20-30% całkowitego kosztu wycieczki 30-50% całkowitego kosztu wycieczki 50-100% całkowitego kosztu wycieczki Więcej niż 100% kosztu wycieczki Średnia wartość wskazana przez respondentów Niezgodność obiektu hotelowego ze wskazanym w katalogu (np. niewłaściwa kategoryzacja hotelu, niezgodna z ofertą odległość obiektu hotelowego od plaży) Zakwaterowanie gości w innych pokojach niż wskazany w rezerwacji (jeżeli klient dodatkowo rezerwował i wnosił dopłatę do pokoju, np. z widokiem na morze) Niezgodność wyposażenia pokoju z danymi uwzględnionymi w katalogu gwarantowanymi przez organizatora turystyki (np. brak aneksu kuchennego, brak balkonu, brak klimatyzacji, brak TV, brak radia lub windy) Brak czystości na terenie obiektu hotelowego (np. brudne stoły na terenie stołówki hotelowej, brudny basen, zanieczyszczona klimatyzacja, robactwo) 5% 5% 7,5% 10% 12,5% 20% 20% 25% 30% 22,5% 27,5% 27,5% 12,5% 25% 25% 10% 22,5% 7,5% 2,5% 7,5% 5% 7,5% 7,5% 7,5% 1000 zł 1000 zł brak 1000 zł Źródło: Opracowanie własne. Znacznie większą sumę chcieli uzyskać turyści, którzy otrzymali zakwaterowanie w pokoju innym niż wskazanym w rezerwacji. 25% respondentów wskazało kwotę 235 Agnieszka MACIĄG nie niższą niż 30-50% całkowitego kosztu wycieczki. Niezgodność wyposażenia pokoju z danymi uwzględnionymi w katalogu zapewnionymi przez organizatora została wyceniona przez większość badanych na 20-30% całkowitego kosztu wycieczki. Taką samą wycenę podzielili ankietowani (27,5%) w sytuacji niezapewnienia czystości na terenie obiektu hotelowego. W przypadku odpowiedzi na pytanie pierwsze dotyczące głównych aspektów pobytu w hotelu w grupie osób preferujących wysokość rekompensaty na poziomie 20-30% , 60% stanowiły osoby pomiędzy 26 a 35 rokiem życia, z wyższym wykształceniem (61,5%), z dochodem w przedziale od 2 do 4 tys. zł. netto na osobę. W odniesieniu do pytania drugiego w grupie 25% respondentów deklarujących rekompensatę w wysokości 30-50% wycieczki 58,3% stanowiły osoby ze średnim wykształceniem, w przedziale wiekowym 46-55 lat (50%) z dochodem od 3 501 zł do 5 000 zł miesięcznie na osobę (50%). W zakresie oceny samego pokoju hotelowego i czystości wśród opiniujących przeważali badani z wyższym wykształceniem (38%), pomaturalnym (33%) oraz średnim (25%). Przeważały osoby w średnim wieku od 46 do 65 lat. Tab. 2. Wycena odpowiedniej rekompensaty za niezgodne z ofertą usługi gastronomiczne na terenie obiektu hotelowego Zakres satysfakcjonującej rekompensaty 5-10% całkowitego kosztu wycieczki 10-20% całkowitego kosztu wycieczki 20-30% całkowitego kosztu wycieczki Niezgodność oferty gastronomicznej z umową (np. niewłaściwa liczba posiłków, brak opłaconej opcji All Inclusive) Niewłaściwa jakość posiłków serwowanych w hotelu (np. niewłaściwa temperatura posiłków, monotonny jadłospis) Nieodpowiednia obsługa gastronomiczna w hotelu (np. brak kelnera, długi czas oczekiwania na posiłek, brak możliwości dokupienia dodatkowych posiłków) 2,5% 25% 22,5% 10% 7,5% 17,% 25% 22,5% 22,5% 236 Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego Zakres satysfakcjonującej rekompensaty Niezgodność oferty gastronomicznej z umową (np. niewłaściwa liczba posiłków, brak opłaconej opcji All Inclusive) Niewłaściwa jakość posiłków serwowanych w hotelu (np. niewłaściwa temperatura posiłków, monotonny jadłospis) Nieodpowiednia obsługa gastronomiczna w hotelu (np. brak kelnera, długi czas oczekiwania na posiłek, brak możliwości dokupienia dodatkowych posiłków) 30-50% całkowitego kosztu wycieczki 35% 20% 15% 50-100% całkowitego kosztu wycieczki 10% 10% 5% Więcej niż 100% kosztu wycieczki 5% 5% 5% Średnia wartość wskazana przez respondentów 1 500 zł brak 1 000 zł Źródło: Opracowanie własne. Analizując dane dotyczące usług gastronomicznych (tabela 2.), można zauważyć, iż respondenci zwracali uwagę przede na to czy ilość posiłków była zgodna z usługami zagwarantowanymi w umowie z organizatorem turystyki. Do tej grupy należały głównie osoby od 46 roku życia, z niskimi dochodami oraz średnim wykształceniem. Najmniejsze znaczenie dla ankietowanych z perspektywy wyceny miała jakość serwowanych posiłków. 25% badanych stwierdziła, iż satysfakcjonowałaby ich rekompensata na poziomie od 5 do 10% całkowitego kosztu wycieczki. 22,% uczestniczących w badaniu zwracała uwagę na komfort i dostępność do usług gastronomicznych w hotelu. W grupie osób niżej wyceniających nieodpowiednie świadczenie (od 5 do 10%) były przede wszystkim osoby z wyższym wykształceniem (46,15%), wieku pomiędzy 36 a 45 lat (80%), ze średnim dochodem nie prze- 237 Agnieszka MACIĄG kraczającym 3 500 zł netto (60% badanych). Do respondentów wskazujących wysokość rekompensaty w wysokości do 30% kosztu wycieczki należeli ankietowani w wieku powyżej 56 lat (50%), z wykształceniem pomaturalnym (33%), nieaktywne zawodowe. Tab. 3. Wycena odpowiedniej rekompensaty za niezgodne z ofertą usługi transportowe Nieodpowiednie usługi transportowe (np. niezgodność godziny odlotu samolotu lub odjazdu autokaru z godzinami potwierdzonymi przez organizatora, długość dojazdu do obiektu hotelowego niezgodna z zapewnieniami organizatora) Niewłaściwa jakość środków transportu (np. brak klimatyzacji w autokarze, brak rozrywki w postaci radia, TV gwarantowanej przez organizatora) Brak właściwego środka transportu gwarantowanego przez organizatora (np. niedogodności związane z koniecznością zmiany środka transportu, brak transferu z lotniska lub dworca do obiektu hotelowego) 7,5% 20% 5% 22,5% 27,5% 32,5% 30% 12,5% 17,5% 15% 17,5% 15% 50-100% całkowitego kosztu wycieczki 10% 5% 12,5% Więcej niż 100% kosztu wycieczki 5% 5% 7,5% Średnia wartość wskazana przez respondentów brak 1000 zł brak Zakres satysfakcjonującej rekompensaty 5-10% całkowitego kosztu wycieczki 10-20% całkowitego kosztu wycieczki 20-30% całkowitego kosztu wycieczki 30-50% całkowitego kosztu wycieczki Źródło: Opracowanie własne. 238 Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego Bardzo podobnie zostały przez respondentów ocenione usługi transportowe (tabela 3.). Ważną kwestią dla badanych okazała się przede wszystkim logistyka. Osoby wypełniające kwestionariusz wskazywali konieczność otrzymania wyższej rekompensaty w przypadku opóźnienia się środka transportowego co mogłoby spowodować nienależyte wykonanie usługi turystycznej. 30% badanych jako satysfakcjonującą określiła kwotę w wysokości od 20 do 30% całkowitej wartości wycieczki. Bardzo podobnie ankietowani wycenili niezgodną z ofertą jakość usług transportowych oraz zmianę środków transportu (do 20% całkowitego kosztu imprezy turystycznej). Brak dodatkowych atrakcji w postaci wycieczek, animacji i innych rozrywek to elementy wypoczynku, które dla ankietowanych okazały się najmniej istotne (tab. 4.). Większość respondentów skazała rekompensatę nie wyższą niż 20% całkowitego kosztu wyjazdu (25%) lub 30% (22,5%). Tab. 4. Wycena odpowiedniej rekompensaty w przypadku braku odpowiednich atrakcji gwarantowanych przez organizatora turystyki Zakres satysfakcjonującej rekompensaty Brak dodatkowych atrakcji lub obiektów gwarantowanych przez organizatora (np. brak wycieczek fakultatywnych, brak animacji, brak dyskoteki, brak basenu, brak leżaków przy basenie, brak parasoli przeciwsłonecznych, itp.) 5-10% całkowitego kosztu wycieczki 10% 10-20% całkowitego kosztu wycieczki 25% 20-30% całkowitego kosztu wycieczki 22,5% 30-50% całkowitego kosztu wycieczki 15% 50-100% całkowitego kosztu wycieczki 10% Więcej niż 100% kosztu wycieczki 5% Średnia wartość wskazana przez respondentów 1 000 zł Źródło: Opracowanie własne. Agnieszka MACIĄG 239 W przypadku rekompensaty z powodu cierpień fizycznych a przede wszystkim psychicznych, ustalenie wysokości satysfakcjonujących kwot i zarazem zadośćuczynienia przez respondentów uwarunkowane było głównie dążeniem do zapewnienia sobie i najbliższym poczucia bezpieczeństwa podczas wakacji (tabela 5.). Najwyżej badani cenili sobie możliwość utraty zdrowia na skutej potencjalnego zatrucia pokarmowego. W tym przypadku w ocenie badanych wartość zadośćuczynienia powinna być wyższa niż całkowita cena wycieczki (42,5%). Pozostałe elementy mające wpływ na ogólne odczuwanie przyjemności z wakacji, takie jak: brak spokoju, utrata godności, konflikty, bezradność a nawet utrata urlopu w ocenie ankietowanych ich „cena” nie powinna przekroczyć całkowitej wartości wycieczki. Respondenci nie próbowali samodzielnie dokonać wyceny krzywdy i mając możliwość podania konkretnej kwoty, która wynagrodziłaby im utratę przyjemności z wakacji decydowali się na uzależnienie wysokości zadośćuczynienia od górnej granicy ceny imprezy turystycznej. Wnioski Jak wynika z przeprowadzonych badań pilotażowych respondenci najwyżej wyceniali poszczególne obszary usług, których niewykonanie stwarzało ryzyko nie tylko utraty przyjemności z wakacji ale również nienależyte wykonanie bądź niewykonanie usługi turystycznej. W przypadku usług hotelowych, gastronomicznych i transportowych potencjalna rekompensata w ocenie badanych nie powinna przekroczyć poniesionych kosztów imprezy turystycznej. Respondenci nie wykazywali tendencji do zawyżania wycen. Rzadko również korzystali z możliwości samodzielnej wyceny poprzez wpisanie konkretnej kwoty do formularza. Badania pokazały, że konsumenci obawiają się przede wszystkim sytuacji, w której organizator turystyki nie wywiązałby się z umowy. Zgodność warunków wycieczki z informacjami zawartymi w umowie ma elementarne znaczenie dla wyjeżdżających. Ankietowani dokonując wyceny przywiązywali większą uwagę do takich kwestii jak: zakwaterowanie w pokoju zgodnym z wcześniejszą rezerwacją, opcje wyżywienia, zgodność godziny odlotu lub odjazdu autokaru. Zakres satysfakcjonującej rekompensaty Pozbawienie możliwości odczuwania przyjemności z wakacji Utrata zdrowia (np. zatrucie pokarmowe) Brak możliwości odczuwania spokoju podczas wycieczki (np. sytuacja związana z koniecznością zmiany pokoju lub zakwaterowania na niższy standard) Utrata poczucia własnej godności (np. obrażanie uczestnika wycieczki przez obsługę obiektu hotelowego, zakwaterowanie w obiekcie o gorszym standardzie) Problemy rodzinne (np. konflikty i kłótnie rodzinne) Odczuwanie bezradności (np. bycie zależnym od innych, brak możliwości zmiany dotychczasowo sytuacji) Brak możliwości ponownego skorzystania z urlopu w miejscu pracy 240 Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego Tab. 5. Wycena odpowiedniej rekompensaty w przypadku odczuwania cier- pień psychicznych i fizycznych z winy organizatora turystyki. 5-50% całkowitego kosztu wycieczki 22,5% 20% 30% 22,5% 40% 37,% 22,5% 50-100% całkowitego kosztu wycieczki 52,5% 27,5% 47,5% 37,5% 40% 40% 50% Więcej niż 100% całkowitego kosztu wycieczki 12,5% 42,5% 12,5% 30% 7,5% 10% 17,5% Średnia wartość wskazana przez respondentów brak brak brak brak brak brak brak - nie uwzględniano braku odpowiedzi Źródło: Opracowanie własne. Agnieszka MACIĄG 241 Poczucie bezpieczeństwa miało dla ankietowanych priorytetowe znaczenie. Z kolei w badaniach konsumenckich przeprowadzonych przez TNC OBOP podobnie wykazano, iż najistotniejszym dla turystów elementem przy organizacji wyjazdu jest atmosfera pobytu, bezpieczeństwo, przystępna cena, czystość, zakwaterowanie, dogodny dojazd8. Niewielki wpływ na wyniki badania miał profil demograficzny respondentów. Zarówno osoby młode jak i w starszych grupach wiekowych przywiązywały wagę do tych samych aspektów usług turystycznych. Dzięki przeprowadzonemu badaniu sformułowano wstępny taryfikator umożliwiający w przyszłości wyznaczenie wysokości satysfakcjonującego konsumentów zadośćuczynienia w sytuacji niewłaściwego wykonania świadczenia przez organizatora turystyki. Zakończenie Zadośćuczynienie za tzw. zmarnowany urlop powinno zatem obejmować całą szkodę polegającą na utracie oczekiwanych pozytywnych odczuć i przeżyć związanych z relaksem i wypoczynkiem. Przy określaniu wysokości zasądzanego zadośćuczynienia pomocne mogą stać się wyniki badań przeprowadzone na reprezentatywnej liczbie respondentów korzystających z usług organizatorów turystyki. Niematerialny charakter szkody w usługach turystycznych pozbawiony jest bowiem całkowicie walorów majątkowych, jednakże należy pamiętać, iż pomimo tego, że wypoczynek pozostaje w sferze wrażeń i uczuć konsumenta to na odczuwany komfort i przyjemność z wypoczynku maja wpływ poszczególne elementy materialne, co zostało omówione w niniejszym artykule. Link do kwestionariusza [1] https://docs.google.com/forms/d/1eWINs5keMnCPTevJQGfEzvP48tqE SeuKyWsY0WyTf94/viewform 8 TNS OBOP, Raport ‒ Badanie konsumentów usług turystycznych w Polsce, 12 stycznia 2012, Warszawa, s.23. 242 Ekonomizacja funkcji zadośćuczynienia w usługach turystycznych ‒ wyniki badania pilotażowego Bibliografia [1] Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich z 13 czerwca 1990 r., nr 90/314. [2] TNS OBOP, Raport ‒ Badanie konsumentów usług turystycznych w Polsce, 12 stycznia 2012, Warszawa. [3] Uchwała SN z 19 listopada 2010 r., sygn. akt. III CZP 79/10 [4] Ustawa z 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych, Dz. U. 1997 NR 133, poz. 884. [5] Wałachowska M., Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Wyd. Dom Organizatora, Toruń 2007. [6] Więzowska B., Odpowiedzialność cywilna na zasadzie słuszności, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2009. [7] Wyrok SN z 4 lipca 1969 r., I PR 178/69, OSNCP 1970, nr 4, poz. 71 [8] Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 12 marca 2002 roku, sygn. C-168/00. Streszczenie Słowa kluczowe: usługi turystyczne, zadośćuczynienie, badanie pilotażowe, wycena W artykule zaprezentowano problematykę zadośćuczynienia za zmarnowany urlop w usługach turystycznych na przykładzie wyników badań pilotażowych. Analizie poddano dotychczas wykorzystywane metody wyceny oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego. Badania przeprowadzono z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety. Wyniki przeprowadzonych badań wskazały, że respondenci uzależniali swoje wyceny od całkowitych kosztów imprezy turystycznych, zaś ich wartość zwykle nie przekraczała 50% kosztów wycieczki. Na podstawie uzyskanych wyników stworzono wstępny taryfikator zadośćuczynienia przedstawiony w formie tabelarycznej. Agnieszka MACIĄG 243 Economization functions of compensation in tourist services – results of pilot study Summary Key words: travel services, compensation, pilot survey, valuation The article presents the issues of compensation for wasted holiday tourist services in the results of pilot studies. The text examines the valuation methods and the judgments of the Supreme Court. The study used a questionnaire survey. Results of this study indicated that respondents make their valuation of the total cost of event tourism, and their value usually does not exceed 50% of the tour cost. The results created a preliminary fares according of compensation presented in tabular form. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 245-343] ISSN 1897-2500 Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ Zakład Zarządzania w Gastronomii i Hotelarstwie Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych Wzrost konkurencji jakościowej i cenowej w branży hotelarskiej wymusza podejmowanie zaplanowanych działań konstytuujących przedsiębiorstwa, zapewniających ich wyróżnienie i oryginalność ofert usługowych. Właściwie zaplanowana tożsamość marki przedsiębiorstwa hotelarskiego jest podstawą zbudowania przewagi konkurencyjnej wynikającej z lepszego zaspokajania potrzeb klientów oraz oferowania usług o większej wartości dodanej. Dodatkowym czynnikiem w branży hotelarskiej determinującym tożsamość marek jest niematerialny charakter usług oraz znaczenie doznań i odczuć klientów w kształtowaniu ich lojalności. Celem niniejszego opracowania było przedstawienie wybranych zagadnień dotyczących tożsamości marek hoteli. Przyjęto trzy elementy składowe tożsamości marek: architekturę marek, jej identyfikatory oraz strategie pozycjonowania marek. 246 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych Jako metodę badawczą wykorzystano studium przypadku (case study)1 stosowane w naukach o zarządzaniu, którego celem jest szczegółowa prezentacja konkretnej organizacji. Dla potrzeb niniejszego opracowania przedstawiono Stowarzyszenie Hoteli Historycznych w Polsce. Pojęcie tożsamości marki Pojęcie tożsamości zostało zaadaptowane w naukach ekonomicznych, w szczególności w obszarze zarządzania do identyfikacji założeń, działań i elementów konstytuujących przedsiębiorstwo. Dotyczy przedsiębiorstwa jako całości i wybranych zasobów niematerialnych, tj. marki. W ujęciu ogólnym należy przyjąć, że tożsamość odnosi się do określonej konfiguracji lub zestawienia słów, obrazów, idei i skojarzeń odpowiedzialnych za tworzenie obrazu marki w umyśle nabywcy lub konsumenta, co związane jest z określonym sposobem pozycjonowania marki i jej tzw. strategiczną osobowością 2. Podobnie zdefiniowana tożsamość marki odnosi się do zbioru lub kompozycji świadomie wybranych elementów (tj. misja, system wartości oraz identyfikatory), których zadaniem jest odróżnienie marki wśród marek konkurencyjnych w odpowiedni dla nabywcy i właściciela sposób3. Z kolei inne określenie wskazuje na etos, wartości i cele, które wyróżniają daną markę4. Takie podejście odnosi się do zaprojektowania elementów odpowiedzialnych za percepcję marki, włączając dwa podstawowe elementy identyfikujące markę, tj. nazwę i logo marki. Ich współistnienie generuje wartość dodaną wynikającą z wzajemnego uzupełniania się treści znaczeniowych i przenikania skojarzeń. Zdefiniowanie tożsamości marki uwzględnia również inną perspektywę jej percepcji. D.A. Aaker i E. Joachimsthaler5 wskazali na „wizję tego, w jaki sposób marka 1 2 3 4 5 S. Lachiewicz, B. Nogalski (red.), Osiągnięcia i perspektywy nauk o zarządzaniu, WoltersKluwer, Warszawa 2010. L.B. Upshaw, Building Brand Identity – A Strategy for Success in a Hostile Marketplace, John Wiley & Sons, New York 1995, s. 17, 25. J. Kall, Tożsamość marek należących do sieci detalicznych, Wyd. AE, Poznań 2005, s. 23. C. van Riel, J. Balmer, Corporate identity: The concept, its measure and management, European Journal of Marketing 1997, Vol. 31, No. 5/6, s. 340-355. D.A. Aaker, E. Joachimsthaler, Brand Leadership, The Free Press, New York 2000, s. 27. Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ 247 jest postrzegana przez docelowego konsumenta”. W tym aspekcie istotne są skojarzenia związane z marką, które zgodnie z zamierzeniami przedsiębiorstwa, mają być „wykreowane i/lub podtrzymane w świadomości nabywców” 6. Z kolei rozważania J. Altkorna7odnoszą się do stanu faktycznego i potencjalnego, wskazując na wizję odbioru marki i odzwierciedlając pożądany sposób jej postrzegania. Tożsamość marki a proces zarządzania marką przedsiębiorstwa hotelarskiego Wieloaspektowe rozumienie pojęcia „tożsamość marki” determinuje sposób analizowania procesu zarządzania marką przedsiębiorstwa hotelarskiego. Należy wskazać na ewolucję poglądów dotyczących procesu zarządzania marką. Jako przykład można uczynić poglądy R. Zimmermanna et al.8, przeciwstawiające klasyczne zarządzanie marką nowym regułom i zasadom. W ujęciu klasycznym,w procesie zarządzania marką koncentrowano się na: rozwoju rdzenia marki, pozycjonowaniu marki, jej zróżnicowaniu, rozszerzaniu na nowe produkty lub usługi, podejmowaniu działań w zakresie marketingu mix oraz analizowaniu możliwości rozwoju marki przez jej licencjonowanie. Według nowego ujęcia zarządzania marką, podstawą wszystkich działań jest tożsamość i osobowość marki. Generują one siłę danej marki w porównaniu do marek konkurencyjnych, zapewniając pozytywny jej odbiór przez konsumentów. Znajduje to odzwierciedlenie w wizerunku marki, budowanym na podstawie pozytywnych skojarzeń i oferowanych wartości 9. Obecne poglądy w zakresie zarządzania marką dotyczą relacji marka – konsument i stanowią podstawę konsumenckiego zarządzania marką (customer-centered brand management, CCBM)10. Marki są kreowane dla satysfakcjonowania konsumenckich potrzeb i jednocześnie dla osiągania celów przedsiębiorstwa. Istotnym zagadnieniem jest tworzenie zbalansowanego portfolio marek. U podstaw tego procesu leży two6 7 8 9 10 D.A. Aaker, Building Strong Brands, The Free Press, New York 1996, s. 68-105. J. Altkorn, Strategia marki, PWE, Warszawa 1999, s. 39. R. Zimmermann, U. Klein-Bölting, B. Dander T. Murad-Aga, Brand Equity Review, BBDO, November 2001, s.12. Ibidem, s.12-13. L. Stankovic, S. Djukic, Strategic brand management in global environment, FactaUniversitatis, series: Economics and Organization 2006, vol. 3, no. 2, s. 129. 248 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych rzenie relacji z konsumentem na zasadzie wzajemnej interakcji i ustanowienia dialogu11, co wskazuje na indywidualne traktowanie konsumentów 12. Dla zobrazowania znaczenia tożsamości marki przedsiębiorstwa hotelarskiego dokonano adaptacji koncepcji D.A. Aakera i E. Joachimsthalera13, pokazującej ewolucję od tradycyjnego modelu brandingu do modelu przywództwa marki (Brand Leadership Model, BLM). Wg autorów w tradycyjnym modelu brandingu celem była budowa wizerunku marki i realizacja krótkoterminowych efektów. Menedżer marki koncentrował się na krótkoterminowych finansowych wynikach pojedynczych marek. Model przywództwa marki wymaga innego podejścia: perspektywy strategicznej i wizjonerskiej oraz dłuższego horyzontu czasowego. Adaptując koncepcję D.A. Aakera i E. Joachimsthalera dla potrzeb przedsiębiorstwa hotelarskiego należy pozostawić trzy płaszczyzny analityczne obrazujące ewolucję poglądów: od zarządzania taktycznego do strategicznego, od perspektywy ograniczonej do szerokiej oraz od sprzedaży do tożsamości marki jako podstawy strategii Zarządzanie markę przedsiębiorstw hotelarskich odnosi się do odpowiedniego kształtowania wszystkich elementów odpowiadających za postrzeganie marki, włączając identyfikatory, tj. nazwa i logo. Takie podejście wymusza komunikację wewnętrzną i zewnętrzną, nakierowaną – z jednej strony – na gości, z drugiej zaś – wskazującą na pracowników odpowiadających za jakość usług. Podstawą strategii jest tożsamość marki, która zastąpiła wyniki sprzedaży i wskaźniki zdolności usługowej. Przyjęto założenie, że właściwie zaplanowana tożsamość i działania podejmowane dla jej kształtowania w bezpośredni sposób 11 12 13 P. Berthon, J.M. Hulbert, L.F. Pitt, Brand Management Prognostications, Sloan Management Review 1999, 40 (2), s. 53-65; C.B. Bhattacharya, R.N. Bolton, Relationship Marketing in Mass Markets. In: J.N. Sheth, A. Parvatiyar, (Eds.), Handbook of Relationship Marketing 2000, (pp. 327-354). Thousand Oaks, CA: Sage Publications. D. Peppers, M. Rogers, B. Dorf, Is Your Company ready for One-to-One-Marketing, Harvard Business Review 1999, 77 (1), s. 151-160; C. Grönroos, Creating a Relationship Dialogue. Communication, Interaction and Value, The Marketing Review 2000, 1 (1), s. 5-14, R.S. Winer, A Framework for Customer Relationship Management, California Management Review 2001, 43 (4), s. 89-105. D.A. Aaker, E. Joachimsthaler, Brand Leadership, London, Free Press 2000, s. 7. 249 Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ wpływały na wyniki finansowe w perspektywie krótkoterminowej i długoterminowej. Tab. 1. Ewolucja modelu zarządzania marką przedsiębiorstwa hotelarskiego – implementacja modelu D.A. Aakera i E. Joachimsthalera Wyszczególnienie Klasyczny model zarządzania marką Model przywództwa marki Od zarządzania taktycznego do strategicznego Perspektywa Percepcja marki Taktyczna i krótkoterminowa Nazwa i logo Strategiczna i odnosząca się do przyszłości Konglomerat wielu elementów (obok nazwy i logo) m.in. wizji, misji, wartości, kultury organizacyjnej Krótkookresowe miary Cel finansowe, nastawione Kapitał marki na zysk Z perspektywy ograniczonej do szerokiej Pakiety usług ze szczególnym uwzględnieniem usług dodatZakres działalności Usługi podstawowe kowych Struktura marki Pojedyncza marka Złożona architektura marki Liczba marek Jedna marka Pozycjonowanie Oparte na korzyściach Wiele marek Oparte na wartościach, dziedzictwie marki, elementach niematerialnych Komunikacja Zewnętrzna, nakierowana na nabywcę Wewnętrzna i zewnętrzna Od sprzedaży do tożsamości jako podstawy strategii Podstawa strategii Sprzedaż i wykorzystanie zdolności usługowej Tożsamość marki Źródło: modyfikacja na podstawie: D.A. Aaker, E. Joachimsthaler, Brand Leadership, Free Press Business, London 2002, s. 8. 250 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych Bazując na powyższych rozważaniach dla potrzeb niniejszego opracowania przyjęto tożsamość marek hoteli jako konglomerat świadomie dobranych elementów bazujących na posiadanych zasobach, systemie wartości, kulturze organizacyjnej itp. W szczególności założono trzy elementy składowe tożsamości marek przedsiębiorstw hotelarskich: 1. architekturę marek, 2. identyfikatory marek, 3. pozycjonowanie marek. Ad. 1. Architektura marek przedsiębiorstw hotelarskich Architektura marek jest przejawem tożsamości marek przedsiębiorstw hotelarskich ze względu na rozbudowywanie oferty usługowej i kierowanie jej do różnych grup klientów. Tworzenie architektury marek jest realizowane przez nadanie produktom lub usługom określonych nazw, będących widzialnym wyróżnikiem poszczególnych marek14. W przedsiębiorstwach hotelarskich wyróżnić można trzy podejścia do architektury marek. Są to strategie marki zbiorowej, indywidualnej oraz marek podwójnych15. Strategia marki zbiorowej w hotelarstwie dotyczy sytuacji, gdy wszystkie obiekty oznaczono tą samą nazwą i tym samym logo. Wśród zalet marki zbiorowej wymienić należy aspekty ekonomiczne wynikające z niższych kosztów działań promocyjnych. Istotną zaletą jest możliwość kształtowania jednolitego wizerunku, a przez wykorzystanie kapitału marki zwiększenie potencjału finansowego firmy, przyciągnięcie pracowników, dostawców, akcjonariuszy i inwestorów16. 14 15 16 H. Górska-Warsewicz, Kształtowanie architektury marek przedsiębiorstw sektora żywnościowego, Difin, Warszawa 2011; szerzej o architekturze także w: J. Devlin, Brand Architecture i n Services: The Example of Retail Financial Services, Journal of Marketing Management 2013, 19 (9-10), 1043-1065; D.A. Aaker, Joachimsthaler E.A., The Brand Relationship Spectrum: The Key to the Brand Architecture Challenge,California Management Review 2000, 42 (4), 8-23; R.S. Rajagopal, Conceptual Analysis of Brand Architecture and Relationships within Product Categories, Journal of Brand Management 2004, 11 (3), 233-247. H. Górska-Warsewicz, Innowacje w strategiach konkurowania i pozycjonowania hoteli i ich marek, (w:) P. Dominik, Innowacyjne rozwiązania we współczesnym hotelarstwie, Wyd. ALMAMER, Warszawa 2013, s. 91-105. G. Urbanek, Zarządzanie marką, PWE Warszawa 2002, s. 27, M.K. Witek-Hajduk, Zarządzanie marką, Difin, Warszawa 2001, s. 197; Ph. Kotler, Marketing, Gebethner i spółka, Warszawa 1994, 431; Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ 251 Strategia marki indywidualnej w hotelarstwie dotyczy sytuacji, gdy każdy obiekt jest oznaczony inną nazwą i posiada inne logo. Pozwala to na różnicowanie oferty usługowej poszczególnych hoteli i stosowanie odmiennych strategii cenowych. Strategie marek podwójnych hoteli, czyli submarek są coraz częstszym zjawiskiem na rynku hotelarskim. Należy to traktować jako rozwiązanie innowacyjne ze względu na osiągnięty efekt synergii dotyczący oddziaływania na klientów dwóch nazw. Wynika to z konieczności umieszczenia w nazwie marki dodatkowych informacji, łącznie z marką korporacyjną17. Ad. 2. Identyfikatory marek przedsiębiorstw hotelarskich Odzwierciedleniem tożsamości marek przedsiębiorstw hotelarskich są identyfikatory. Ich ważność należy rozpatrywać przez pryzmat wzrastającej liczby hoteli i innych obiektów, rozwój nowych usług, rozwój rozwiązań technicznych i architektonicznych oraz różnicowanie ofert kierowanych do różnych grup odbiorców 18. W literaturze marketingowej cytowane są identyfikatory obligatoryjne niezbędne dla tworzenia tożsamości marki (nazwa marki i znak graficzny); identyfikatory fakultatywne obejmujące: symbol marki, opakowanie, kolor i slogan; elementy wsparcia marki, w tym m.in. licencjonowanie marki, specjalne wydarzenia, ambasador marki, wsparcie renomą kraju lub regionu pochodzenia, użycie markowych składników, uzyskane nagrody i wyróżnienia19. Dobór właściwej marki hoteli wymaga zaprojektowania elementów identyfikacyjnych uwzględniających specyfikę świadczonych usług, ich poziom oraz ofertę usług dodatkowych. W szczególności należy określić: ‒ nazwę marki – jako część słowną marki stworzoną i zaprojektowaną przy użyciu słów, liter i liczb20, będącą podstawą komunikacji marketingowej, 17 18 19 20 J. Altkorn, Strategia ….op. cit., s. 58; J. Kall, Silna marka. Istota i kreowanie, PWE, Warszawa 2001, s. 182186. Szerzej o markach podwójnych i wspieraniu marek w: H. Górska-Warsewicz, Kształtowanie architektury marek przedsiębiorstw sektora żywnościowego, Difin, Warszawa 2011. H. Górska-Warsewicz, Innowacje …op. cit., s. 91-105. J. Kall, Tożsamość…. op. cit., s. 54-76. B. Żurawik, W. Żurawik, Zarządzanie marketingiem w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 1996, s. 260. 252 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych wokół której tworzone są przekazy promocyjne 21; wśród nazw marek hoteli wymienić należy nazwy: (1) opisowe (semantyczne), zawierające bezpośrednią informację o rodzaju świadczonych usług; (2) sugestywne (relacyjne), zawierające sugestie dotyczące sposobu świadczenia usług lub krain geograficznych; (3) symboliczne (asocjacyjne), przekazujące komunikaty przez symbole; (4) arbitralne (spekulatywne), pochodzące od nazwiska założyciela, wynalazcy lub związane z nazwą geograficzną, np. nazwiska założycieli lub znanych hotelarzy, (5) sztuczne (asemantyczne), nienawiązujące do usługi, występujące m.in. jako nazwy obcojęzyczne; (6) łączone, stanowiące połączenie dowolnych nazw marek22; ‒ znak graficzny marki23, rozumiany jako logo, składający się z obrazu graficznego o różnym stopniu zróżnicowania; w odniesieniu do hoteli należy mówić o następujących znakach graficznych: znaki tematyczne, nawiązujące do świadczonych usług; znaki symboliczne; znaki inspirowane heraldyką, liternictwem lub nazwą firmy – stanowią graficzną wizualizację nazwy marki, przyjmują niekiedy postać osoby; ‒ wsparcie renomą regionu, miasta lub kraju, realizowane przez umieszczenie w nazwie hotelu nazwy regionu lub miasta, co ma zwiększyć siłę oddziaływania i jednocześnie dokonać identyfikacji konkretnego hotelu. 21 22 23 ‒ stosowanie markowych produktów w procesie świadczenia usług; ‒ uzyskane nagrody i wyróżnienia. J. Kall J., Tożsamość …op cit., s. 57; szerzej w: J. Altkorn, Strategia…, op. cit., s. 89-117. H. Górska-Warsewicz, Innowacje …, op. cit., s. 91-105. Przykłady i adaptacja własna na podstawie dostępnych w literaturze nazw marek zawartych w publikacjach J. Kall, Silna… op. cit., s. 167-171, Kall J., Tożsamość… op. cit.; J. Altkorn, Strategia … op. cit., s. 131-149; H. Górska-Warsewicz H., M. Świątkowska, K. Krajewski, Marketing żywności, Wolters Kluwer, Warszawa 2013. Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ 253 Ad. 3. Pozycjonowanie marek przedsiębiorstw hotelarskich Wśród strategii przedsiębiorstw hotelarskich wobec marek coraz istotniejsze stają się strategie pozycjonowania. Innowacyjność tych strategii związana jest z faktem komunikowania kluczowych elementów wyróżniających dany hotel i będących podstawą pozycjonowania. Ich celem jest właściwe umiejscowienie produktu lub usługi oznaczonego daną marką w przestrzeni rynkowej 24, co dotyczy zdefiniowania grupy odniesienia, wyboru sposobu informowania konsumentów o danej marce, jej mocnych stronach i oferowanych korzyściach. Cytowane w literaturze marketingowej spektrum strategii pozycjonowania marek obejmuje pozycjonowanie ze względu na konsumenta, atrybuty marki, korzyści dla konsumenta, kraj pochodzenia, na klasę / kategorię produktu lub usługi, relację cena – jakość, także pozycjonowanie nienamacalne / nieuchwytne, w relacji do znanej osobistości / gwiazdy oraz na podstawie zastosowania marki25. W odniesieniu do hoteli i ich marek wyróżnić należy strategie pozycjonowania: ‒ z uwzględnieniem określonej grupy klientów – dotyczące kierowania usług oferowanych pod konkretną marką do ściśle zdefiniowanej grupy docelowej, ‒ ze względu na atrybuty marki – związane z określonym atrybutem hotelu, np. położeniem, usługami itp., ‒ podkreślające korzyści dla klientów – uwydatniające określone, unikatowe, oryginalne korzyści o charakterze racjonalnym i emocjonalnym, ‒ nienamacalne/nieuchwytne – związane z odwoływaniem się do jakości, przywództwa, oryginalności, ‒ bazujące na relacji cena – jakość dotyczące pozycjonowania w segmencie ekonomicznym lub tzw. segmencie premium lub super premium, ‒ ze względu na klasę/kategorię lub rodzaj usługi – uwydatniające określony rodzaj usługi w nazwie hoteli, ‒ 24 25 ze względu na kraj pochodzenia, region położenia lub miasto. Górska-Warsewicz H., Świątkowska M., Krajewski K., 2013, Marketing żywności,WoltersKluwer, Warszawa 2013. Kall J., Silna…, op. cit., s. 230-236. 254 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych Tożsamość marek hoteli historycznych w Polsce – Case Study Hotele historyczne w Polsce funkcjonują w ramach Stowarzyszenia „Hotele Historyczne w Polsce”. Stowarzyszenie zrzesza właścicieli i użytkowników zabytkowych hoteli i miejsc noclegowych, także osoby zajmujące się turystycznych wykorzystywaniem obiektów zabytków w celach biznesowych. Celem stowarzyszenia jest wzajemna promocja obiektów zabytkowych, w których prowadzona jest działalność turystyczna o charakterze biznesowym i ich rekomendacja. Istotne są również działania związane z wiedzą na temat użytkowania i zarządzania obiektami zabytkowymi oraz ponoszenia standardu usług i estetyki obiektów. Realizacja tych celów odbywa się przez współpracę o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Współpraca wewnętrzna odnosi się wzajemnej pomocy, wymiany doświadczeń między członkami stowarzyszenia, organizowania szkoleń, seminariów, sympozjów i konferencji w zakresie problematyki w zakresie hotelarstwa i ochrony zabytków. Współpraca zewnętrzna dotyczy władz samorządowych, państwowych i podmiotów gospodarczych w kontekście rozwoju turystyki w obiektach zabytkowych. Wśród członków Stowarzyszenia wymienić należy 26: Hotel Zamek Ryn**** ‒ hotel mieszczący się w XIV-wiecznym gotyckim zamku krzyżackim, położony na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich, posiada 167 pokoi oraz apartamentów, nawiązujących wystrojem do architektury zamku; Pałac Wojanów**** ‒ zespół pałacowo-parkowy w Kotlinie Jeleniogór- skiej; dysponuje 220 miejscami noclegowymi w 92 stylowych pokojach, restauracją, salami konferencyjnymi, centrum SPA oraz zapleczem rekreacyjnym; Pałac Łochów*** ‒ XIX-wieczny zespół pałacowo–parkowy w dolinie rzeki Liwiec, posiada 83 pokoje i apartamenty, restaurację, sale konferencyjne oraz centrum SPA; atutem jest kolekcja sztuki współczesnej; Hotel Zamek na Skale**** ‒ XVI-wieczny zamek położony w parku o powierzchni 13 ha, dysponuje 72 pokojami, restauracją oraz zamkowym SPA; 26 Wykaz hoteli wg stanu na 31 maja 2014 roku. Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ 255 Pałac Mierzęcin**** Wellness & Wine Resort ‒ neogotycki pałac zbudo- wany w latach 1861-1863; posiada własną winnicę, przetwórnię i piwnicę win, kompleks saun, łaźni i grot, strefę fitness oraz stadnina koni; dysponuje 65 pokojami; do zabiegów w Grape Spa wykorzystywane są owoce z własnej winnicy; Hotel Zamek Lubliniec **** Golf & SPA ‒ wzniesiony pod koniec XIII wieku z woli książąt opolskich; oddaje do dyspozycji 45 pokoi, salę restauracyjnobalową, zaplecze konferencyjne, bar, bilard, bibliotekę oraz SPA; Zamek Dubiecko*** ‒ miejsce narodzin „diabła łańcuckiego”; dysponuje 41 pokojami, 2 salami konferencyjnymi i strefą wellness; Pałac i Folwark Galiny*** ‒ majątek ziemski, w skład którego wchodzą XVI-wieczny Pałac i XIX-wieczny folwark z 36 pokojami w otoczeniu 5 ha zabytkowego parku w stylu angielskim; Dwór Chotynia***, dysponuje 36 pokojami i apartamentami z wystrojem nawiązującym do odmian winogron, restauracją oraz XIX-wieczną dworską piwnicą będącą miejscem organizacji warsztatów winiarskich; Dwór Kaliszki*** ‒ rodzinne przedsięwzięcie mieszczące się w XIX- wiecznym budynku w otoczeniu parku krajobrazowego; dysponuje 30 pokojami, salą konferencyjnę, restaurację, barem, herbaciarnią oraz SPA & wellness; Dwór Sieraków**** ‒ butikowy hotel, położony w zabytkowym parku; dysponuje 29 pokojami, zapleczem SPA oferującym zabiegi przygotowywane na bazie wina oraz restauracją rekomendowaną przez Slow Food Polska; Hotel Willa Hueta*** ‒ pierwszy w Kielcach hotel w obiekcie zabytko- wym; dysponuje 12 pokojami, restauracją oraz zespołem SPA; Pałac Paulinum**** ‒ neorenesansowa rezydencja myśliwska, wzniesiona w XIX wieku na szczycie parkowego wzgórza w Jeleniej Górze, posiada 29 pokoi i apartamentów, restaurację, sale balowe, zespół wellness oferujący saunę fińską i turecką oraz grotę solną; Dwór Kombornia Hotel & SPA**** ‒ w Korczynie to hotel typu boutique położony u wrót Bieszczad; obejmuje 10 hektarowy zespół dworsko-parkowy, 256 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych którego historia sięga XVI wieku, posiada 29 pokoi, restaurację, Centrum Wellness i SPA w dworskiej oranżerii; Pałac Łucja w Zakrzowie ‒ położony w parku nad wiejskim stawem, w pobliżu ruin XIV wiecznego zamku; posiada 25 pokoi, restaurację i salę konferencyjną; Pałac Żaków *** ‒ położony na Mazowszu 50 km od Warszawy, oferuje 25 pokoi i apartamentów, posiada winotekę „Winomaniak“, restaurację „Cristal“ oraz sale konferencyjne; Hotel Kościuszko***** ‒ położony w północnej części Krakowa, 3 km od centrum, na terenie dawnej letniej rezydencji biskupów krakowskich z XVI w.; dysponuje 21 luksusowymi pokojami oraz restauracją; Hotel Gródek***** ‒ usytuowany na krakowskim Starym Mieście; dyspo- nuje 23 pokojami w stylach od renesansu do współczesności oraz restauracją Gródek; Jaworowy Dwór*** ‒ XVIII-wieczny dworek położony 45 km od centrum Warszawy z trzyhektarowym parkiem oraz starym dębem, pomnikiem przyrody; dysponuje 23 pokojami, restauracją oraz wyposażeniem konferencyjno- szkoleniowym; Loft Aparts – zlokalizowane w XIX-wiecznej fabryce Karola Scheiblera na Księżym Młynie w zrewitalizowanej przędzalni obok centrum Łodzi; dysponuje 20 apartamentami pozycjonowanymi jako alternatywa dla hotelu; Hotel Grand Sal**** w Wieliczce – hotel w zrekonstruowanym budynku łazienek, na terenie parku św. Kingi w sąsiedztwie turystycznego szybu Mikołaja Daniłowicza; Modrzewie Park Hotel***** w Pieninach (Szczawnica) ‒ dysponuje 17 apartamentami, restauracją, barem, Spa Suite, zespołem rekreacyjnym, salą konferencyjną; Hotel Apollo**** w Darłówku ‒ położony na plaży w otoczeniu parku spacerowego; posiada 16 pokoi, kawiarnię widokową oraz Restaurację Plażową; Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ 257 Hotel Maltański*** w Krakowie – mieści się w budynku należącym w przeszłości do arystokratycznych rodów, zaadaptowanym do celów hotelowych, położony w pobliżu Zamku Królewskiego na Wawelu oraz Rynku Głównego; Biały Pałac Palczew*** w Warce ‒ pałac z końca XIX wieku, położony w zabytkowym parku o pow. 5 ha; dysponuje 15 pokojami, restauracją, salą konferencyjną, gabinetem odnowy biologicznej i sauną; The Bonerowski Palace***** ‒ obiekt położony w centrum Krakowa w zabytkowej, odrestaurowanej średniowiecznej kamienicy; oferuje 15 pokoi i apartamentów; atrakcją jest 22-metrowy, najdłuższy w Europie, kryształowy żyrandol; Villa Elise Park Pension położona w Kotlinie Kłodzkiej ‒ dawna rezyden- cja właścicieli huty szkła kryształowego - rodziny Loskych; oferuje 39 miejsc noclegowych w 15 pokojach i apartamentach; atrakcją są piece kaflowe, stary sejf, dekoracyjne witraże i freski na sufitach; dostępna jest restauracja, drink bar, strefa relaksu i 3-hektarowy park z chatą grillową; Pałac Sulisław ‒ pierwszy w Polsce ośrodek medycyny ajurwedyjskiej w zabytkowym Pałacu; Pałac Nakomiady, zw. Domem Klasycznego Piękna ‒ położony między Rynem, Kętrzynem, a Mrągowem; oferuje 9 pokoi; Hotel Pugetów*** ‒ zlokalizowany w centrum Krakowa, w małym budyn- ku należącym do kompleksu Pałacu Pugetów; Zamek Korzkiew ‒ XIV-wieczna warownia rycerska, w otulinie Ojcow- skiego Parku Narodowego; oferuje cztery stylowe komnaty. Kształtowanie tożsamości marek hoteli skupionych w Stowarzyszeniu „Hotele Historyczne w Polsce” odbywa się przez trzy analizowane obszary: architekturę marek, identyfikatory marek głównie w postaci nazwy i logo oraz wybrane strategie pozycjonowania. Uwzględnienie architektury marek w przypadku badanych hoteli należy rozpatrywać z perspektywy przyjęcia jednej z trzech strategii, zdefiniowania ewentualności stosowania marek podwójnych oraz określenia wzajemnych relacji marek hoteli w sytuacji posiadania kilku obiektów. Stosowane są strategie marek indywidualnych 258 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych oraz marek podwójnych. Marka indywidualna pozwala zindywidualizować poszczególne obiekty oraz podjąć działania w zakresie ich rozróżnienia. W przypadku marek podwójnych ma miejsce rozbudowanie nazwy marki, co łączy strategię architektury marek ze strategią jej identyfikatorów. Wybór marki zbiorowej determinowany jest zapewnieniem spójnej komunikacji dotyczącej wszystkich obiektów, co należy rozpatrywać w kategoriach spełniania przez markę zbiorową funkcji parasola oraz gwaranta jakości. Dlatego nie znajduje odzwierciedlenia w przypadku hoteli historycznych. Drugim obszarem kształtowania tożsamości marek hoteli historycznych w Polsce są identyfikatory marek w postaci stosowanych nazw i logotypów. Nawiązują do nazw geograficznych, rodzaju obiektu zabytkowego oraz nazwisk postaci historycznych. Biorąc pod uwagę rodzaj obiektu zabytkowego wśród nazw marek hoteli historycznych w Polsce wymienić należy zamki (Ryn, Lubliniec, Dubiecko, Korzkiew, na Skale), pałace (Wojanów, Łochów, Mierzęcin, Paulinum, Łucja, Żaków, Sulisław, Nakomiady, Biały Pałac Palczew, The Bonerowski Palace), dwory (Chotynia, Sieraków, Kaliszki) i folwarki (Pałac i Folwark Galiny). Jako postać historyczna w nazwach pojawia się Kościuszko. W niektórych przypadkach stosowane są nazwy rodzajowe wskazujące nie tylko na rodzaj obiektu zabytkowego, ale także uwzględniające specyfikę świadczonych usług (Pałac Mierzęcin **** Wellness & Wine Resort, Hotel Zamek Lubliniec **** Golf & SPA orazDwór Kombornia Hotel & SPA**** w Korczynie). Loga marek hoteli historycznych w Polsce odzwierciedlają specyfikę obiektów zabytkowych, rodzaj świadczonych usług, nawiązując do symboliki herbu. Stanowią rozbudowany element graficzny prezentowany łącznie z nazwą marki. Oba elementy tworzą spójną całość nawiązującą do dawnego wzornictwa, kroju liter i stylistyki. W niektórych przypadkach w logo znajduje się rok powstania obiektu, np. The Bonerowski Palace 1514, Dwór Kombornia Hotel&Spa**** 1756, Pałac Pacółtowo 1794. Prezentowane są także obiekty w formie uproszczonego rysunku (np. w logo takich hoteli, tj.: Pałac Wojanów, Pałac i Folwark Galiny, Dwór Kaliszki, Dwór Sieraków, Willa Hueta, Zamek Gniew Hotel) lub symboliki herbowej (loga takich Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ 259 obiektów jak: Zamek Korzkiew, Hotel Pugetów, Hotel Maltański, Pałac Tłokinia, Hotel Gródek, Hotel Kościuszko, Dwór Chotynia). W logo umieszczana jest również informacja o profilu świadczonych usług, np. resort – SPA – ośrodek jeździecki (Pałac Pacółtowo), Hotel – Restauracja – Park (Dwór Sieraków). Przyjęte strategie pozycjonowania marek hoteli historycznych w Polsce stanowią kompilację cytowanych w literaturze rozwiązań strategicznych. Wynika to z oryginalności obiektów, zakresu świadczonych usług, lokalizacji oraz uwzględnienia elementów niematerialnych i symbolicznych odwołujących się do historii i tradycji. Konsekwencją jest pozycjonowanie w segmencie premium lub super premium, co determinuje wyższe ceny w porównaniu do cen przeciętnych w branży hotelarskiej i oferowanie szeregu usług dodatkowych. W pozycjonowaniu marek stosowany jest marketing narracyjny27, jako forma marketingu wykorzystującą opowieść do komunikowania klientowi informacji o marce. W przypadku hoteli historycznych odwołuje się do określonego okresu historycznego, miejsca geograficznego, zabytkowego obiektu, dawnych właścicieli itp. Opowieść zastępuje slogan reklamowy i tradycyjny przekaz, wzbudzając emocje u osoby słuchającej. Mogą jej towarzyszyć imprezy okolicznościowe w postaci turniejów i biesiad rycerskich, uczt biesiadnych z dawnych epok, bali arystokratycznych i szlacheckich itp. Tego typu działania budują wizerunek marki przez wywoływanie określonych skojarzeń, determinując jednocześnie określony sposób percepcji marki. Nowoczesny sposób budowy marek tzw. brand story telling, stanowiący opowieść o marce jest rodzajem baśni lub legendy. Wprowadza konsumenta lub klienta w świat doznań i doświadczeń niecodziennych, kojarzonych z dzieciństwem. Wspomnienie bajek i baśni jest dla człowieka powrotem do lat dzieciństwa, czemu zawsze towarzyszy sentyment i chęć oderwania się od rzeczywistości. Podsumowanie Funkcjonowanie w trudnych uwarunkowaniach otoczenia zewnętrznego determinuje bipolaryzację rynku hotelarskiego w Polsce. Z jednej strony obserwuje się 27 E. Mistewicz, Marketing narracyjny. Jak budować historie, które sprzedają, One Press, Warszawa 2011. 260 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych działania zmierzające do obniżenia kosztów funkcjonowania obiektów i ich pozycjonowania w niskich segmentach cenowych. Drugi biegun odnosi się do zróżnicowania przez wskazywanie na unikatowość oferty oraz oryginalność obiektów. W ten nurt wpisują się działania hoteli historycznych w Polsce, należących do Stowarzyszenia Hoteli Historycznych. Tożsamość marek tych hoteli kształtowana jest przez pryzmat architektury marki, jej identyfikatorów m.in. nazwy i logo oraz strategii pozycjonowania. Stanowi to przykład wykorzystania tradycji, historii w nowoczesnym narzędziu kreowania marek i ich tożsamości, a mianowicie marketingu narracyjnym i tworzeniu opowiadań o marce. W dobie nasilonej konkurencji cenowej i jakościowej takie działania stają się koniecznością w branży hotelarskiej. Literatura [1] Aaker D.A., Building Strong Brands, The Free Press, New York 1996. [2] Aaker D.A., Joachimsthaler E., Brand Leadership, London, Free Press 2000. [3] Aaker D.A., Joachimsthaler E.A., The Brand Relationship Spectrum: The Key to the Brand Architecture Challenge, California Management Review 2000, 42 (4), 8-23. [4] Altkorn J., Strategia marki, PWE, Warszawa 1999. [5] Berthon P., Hulbert J.M., Pitt L.F., Brand Management Prognostications, Sloan Management Review 1999, 40 (2), s.53-65. [6] Bhattacharya C.B., Bolton R.N., Relationship Marketing in Mass Markets. In Sheth J.N., Parvatiyar A., (Eds.). Handbook of Relationship Marketing 2000, (pp. 327-354). Thousand Oaks, CA: Sage Publications. [7] Devlin J., Brand Architecture i n Services: The Example of Retail Financial Services, Journal of Marketing Management, 19 (9-10), 2013,1043-1065. [8] Mistewicz E., Marketing narracyjny. Jak budować historie, które sprzedają, One Press, Warszawa 2011. [9] Górska-Warsewicz H., Innowacje w strategiach konkurowania i pozycjonowania hoteli i ich marek, (w:) Dominik P. (red.): Innowacyjne rozwiązania we współczesnym hotelarstwie, Wyd. ALMAMER, Warszawa 2013, s. 91-105. [10] Górska-Warsewicz H., Kształtowanie architektury marek przedsiębiorstw sektora żywnościowego, Difin, Warszawa 2011. Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ 261 [11] Górska-Warsewicz H., Świątkowska M., Krajewski K., 2013, Marketing żywności, WoltersKluwer, Warszawa 2013. [12] Grönroos C., Creating a Relationship Dialogue. Communication, Interaction and Value,The Marketing Review 2000, 1 (1), s.5-14, [13] Kall J., Silna marka. Istota i kreowanie, PWE, Warszawa 2001. [14] Kall J., Tożsamość marek należących do sieci detalicznych, Wyd. AE, Poznań 2005. [15] Kotler Ph., Marketing, Gebethner i spółka, Warszawa 1994. [16] Lachiewicz S., Nogalski B. (red.), Osiągnięcia i perspektywy nauk o zarządzaniu, WoltersKluwer, Warszawa 2010. [17] Peppers D., Rogers M., Dorf B., Is Your Company ready for One-to-OneMarketing, Harvard Business Review 1999, 77 (1), s. 151-160. [18] Riel van C., Balmer J., Corporate identity: The concept, its measure and management, European Journal of Marketing 1997, Vol. 31, No. 5/6, s. 340-355. [19] Rajagopal R.S., 2004. Conceptual Analysis of Brand Architecture and Relationships within Product Categories, Journal of Brand Management, 11 (3), 233-247. [20] Stankovic L., S. Djukic, Strategic brand management in global environment, Facta Universitatis, series: Economics and Organization 2006, vol. 3, no. 2, s. 129. [21] Upshaw L.B., Building Brand Identity – A Strategy for Success in a Hostile Marketplace, John Wiley & Sons, New York 1995. [22] Urbanek G., Zarządzanie marką, PWE, Warszawa 2002. [23] Winer R.S., A Framework for Customer Relationship Management, California Management Review 2001, 43 (4), s.89-105. [24] Witek-Hajduk M.K., Zarządzanie marką, Difin, Warszawa 2001. [25] Zimmermann R., Klein-Bölting U., Dander B., Murad-Aga T., Brand Equity Review, BBDO, November 2001. [26] Żurawik B., W. Żurawik, Zarządzanie marketingiem w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 1996. 262 Tożsamość marek hoteli na przykładzie hoteli historycznych Streszczenie Słowa kluczowe: hotele historyczne, tożsamość marki W artykule autorka przedstawia wybrane zagadnienia dotyczące tożsamości marek hoteli. Wyróżnia trzy elementy składowe tożsamości marek: architekturę marek, jej identyfikatory oraz strategie pozycjonowania marek. Identity hotel brands on the example of the historical hotels Summary Key words: historical hotels, brand identity In the article the author presents selected issues concerning the identity of hotel brands. Distinguishes threee components of the identity of the brand: brand architecture, its identifiers and brand positioning strategies. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 263-288] ISSN 1897-2500 Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ Polskie Stowarzyszenie Turystyki Medycznej Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie Wstęp Turystyka medyczna została określona fenomenem XXI wieku, gdyż dostrzeżono nie tylko jej potencjał, ale i znaczącą rolę w rozwoju gospodarczym miast i regionów. Interdyscyplinarność tej dziedziny, jej wieloaspektowy zasięg oddziaływania, współpraca wielu podmiotów gospodarczych oraz instytucji na różnych płaszczyznach stanowią doskonały fundament dla integracji regionalnej oraz tworzenia klastrów działających w segmentach nie tylko rynku turystycznego i medycznego, ale i innych z nimi kooperujących. Jej koncepcja może zjednoczyć wysiłki grup przedsiębiorców dążących do zwiększenia zadowolenia klientów i poprawienia jakości świadczonych usług. Turystyka medyczna nie musi opierać się wyłącznie na współzawodnictwie i sporze o klienta, ale na połączeniu sił i efektywności, w celu wykreowania trendu na przyjazdy turystów medycznych do danego miasta czy regionu. 264 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie Celem opracowania jest pokazanie, iż koncepcja klastrowa może stać się jednym z czynników determinujących rozwój rynku turystyki medycznej zwłaszcza w dobie kryzysu. Regionalny produkt turystyki medycznej i jego charakterystyka Region jest dość trudnym pojęciem do wyjaśnienia. W literaturze można się spotkać z różnym jego ujęciem1. Podkreśla się, że region jest przestrzenią: społeczną, kulturową i ekonomiczną, która – w zależności od posiadanych walorów – może być przekształcana w sposób zapewniający nadanie produktom turystycznym funkcji oczekiwanych przez klientów2. Dlatego przyjęto, że w dalszej części pracy region będzie odnosił się do regionu administracyjnego (województwa). Cechą regionu jest jego rozwój, rozumiany ogólnie jako wynik działania różnych podmiotów (jednostek samorządu terytorialnego – JST, społeczności lokalnej, przedsiębiorstw i organizacji) zlokalizowanych na tym samym terenie. Jak podkreśla A. Grabowska miarą rozwoju regionu może być jego: potencjał intelektualny, potencjał gospodarczy, poziom rozwoju usług (także turystycznych), skala wprowadzanych innowacji w procesach gospodarczych i administracyjnych, poziom życia lokalnej społeczności, a także inne czynniki stanowiące o jakości życia, możliwości prowadzenia działalności gospodarczej oraz skuteczności podejmowanych przedsięwzięć 3. Dość ważnym miernikiem tego rozwoju okazuje się produkt regionalny i stopień jego konkurencyjności. Z wiodących obszarów bezpośrednio i pośrednio wpływających na rozwój danego regionu jest turystyka. W Polsce znacznie łatwiej byłoby wypromować dany obszar (często przekraczający granice regionu turystycznego), poprzez promocję wielu regionalnych produktów turystycznych, w tym produktu turystyki medycznej 4, który można określić jako „przygotowaną do sprzedaży w postaci pakietu ofertę, 1 2 3 4 A. Grabowska, Władze samorządowe jako podmiot kształtujący gospodarkę turystyczną w regionie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2014, s. 11-14. B. Marciszewska, Produkt turystyczny a ekonomia doświadczeń, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 65. A. Grabowska, op. cit., s. 15. J. Rab-Przybyłowicz, Produkt turystyki medycznej, Difin, Warszawa 2014, s. 131-132. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 265 składającą się z usług medycznych i turystycznych, której podstawę wyznacza obecność klinik i gabinetów świadczących usługi medyczne” 5. Lokalna gospodarka regionu, w której w sposób pozytywny dokonały się przemiany społeczno-kulturowe, gotowa jest na przyjmowanie nowych wzorców/modeli aktywności i zachowań, wykształcenie postaw prorozwojowych w tym rozwój przedsiębiorczości 6 oraz adaptowanie podaży do rosnącego/rozbudzonego popytu konsumpcyjnego. Dlatego biorąc pod uwagę wymienione czynniki jak i dostępność komunikacyjną, atrakcje turystyczne czy liczbę podmiotów medycznych przygotowanych do obsługi turystów medycznych, J. Rab-Przybyłowicz wytypowała w Polsce obszary, posiadające swoistą tkankę instytucjonalno-organizacyjną, dzięki której, znacznie łatwiej byłoby wypromować regionalne produkty turystyczne w tym produkt turystyki medycznej. Zaliczyła do nich: pas nadmorski, województwo kujawsko-pomorskie, Polskę centralną, Polskę południową, Dolny Śląsk oraz Polskę zachodnią 7. Podział ten skupia się przede wszystkim na regionach węzłowych, tzw. regionach społecznoekonomicznych oraz strefie przygranicznej. Regiony węzłowe w tym przypadku obejmują aglomeracje miejskie i zespoły miejskie (Szczecin, Gdynia, Gdańsk, Toruń, Bydgoszcz, Warszawa, Łódź, Kraków, Katowice, Wrocław, Jelenia Góra, Opole, Poznań) oraz miejscowości uzdrowiskowe (Kołobrzeg, Sopot, Ciechocinek, Uniejów, Krynica-Zdrój, Polanica-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój). Dodatkowo wskazano na zachodnią strefę przygraniczną (Zgorzelec, Kostrzyn nad Odrą i Słubice). Przyczyny tego rodzaju uporządkowania należy upatrywać nie tylko w odniesieniu do poziomu gospodarczego danego regionu, ale w sposobie organizacji i obsługi ruchu turystyki medycznej. Opiera się on przede wszystkim na dostępności komunikacyjnej (lokalizacja podmiotów medycznych znajduje się na terenach przygranicznych oraz w miastach posiadających rozbudowaną bazę transportową: lotniska, autostrady, porty), infrastrukturze medycznej (akredytowane szpitale 5 6 7 Wynika to z faktu, że opieka zdrowotna jest dosyć szeroką kategorią obejmującą zbiór dóbr i usług medycznych o bardzo niejednorodnym charakterze, co związane jest ze zróżnicowaniem usług, które często składają się na jedną procedurę medyczną, np. konsultację lekarską czy pobyt w klinice. Zob. J. RabPrzybyłowicz, op. cit., s. 64. K. Kuciński, Gospodarka globalna, Wyd. Kurpisz, Poznań 2002, s. 62-63. J. Rab-Przybyłowicz, op. cit., s. 132. 266 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie i kliniki) i okołomedycznej, infrastrukturze turystycznej, występowaniu walorów i atrakcji turystycznych oraz co istotne na dostępności do wysokiej jakości usług medycznych, świadczonych przez najbardziej wybitnych specjalistów i doświadczony personel. Dość często ruch ten odbywa się w miejscowościach posiadających status uzdrowiska. Obserwuje się, że coraz częściej obiekty te dostosowują się do potrzeb współczesnego klienta zatracając przy tym zasadniczą funkcję leczniczą na rzecz funkcji wypoczynkowej, rekreacyjnej czy rozrywkowej. Województwo kujawsko-pomorskie (region administracyjny) na tle pozostałych regionów prezentuje się w sposób szczególny. Jest najmniejszym z wytypowanych regionów, skupionym na funkcjonowaniu ośrodków medycznych w Bydgoszczy i Toruniu oraz uzdrowisk w Ciechocinku, Inowrocławiu i Wieńcu-Zdrój. Jednak dostrzeżono w nim potencjał do rozwoju turystyki medycznej w oparciu o wykreowane i dobrze wypromowane już produkty turystyki zdrowotnej. W województwie kujawsko-pomorskim funkcjonuje Klaster Turystyki Medycznej i Uzdrowiskowej (KTMiU). Należy założyć, że tak jak w kreowaniu polityki turystycznej istotną rolę odgrywają podmioty szczebla regionalnego – determinujące ewolucję wszelkich form organizacji turystycznych wyższego szczebla8 – tak i w odniesieniu do klastrów taka zależność jest coraz bardziej widoczna. Klaster turystyki medycznej – cele i zadania W literaturze przedmiotu klastry są uważane za najbardziej dojrzałe formy organizacji produkcji z punktu widzenia zdolności do podtrzymywania rozwoju 9. Według M. E. Portera klastry są to „geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uczelni wyższych, stowarzyszeń branżowych itp.) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współpracujących”10. Jednak najprościej klaster można określić jako zgrupowanie przestrzenne lub systemowe powiązane mniejszych 8 9 10 J. Borzyszkowski, Organizacja i zarządzanie turystyką w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2011, s. 57. Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004. M. E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s. 246. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 267 podmiotów w jeden większy11. Ujmując ten termin w sposób szczegółowy, zgodnie z zaproponowaną definicją Komisji Europejskiej – „są to skupiska niezależnych przedsiębiorstw […] działających w określonym sektorze i regionie oraz mających na celu stymulowanie działalności innowacyjnej przez promowanie intensywnych kontaktów, współdzielenie zaplecza technicznego oraz wymianę wiedzy i doświadczeń oraz poprzez skuteczne przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorstw wchodzących w skład danego klastra”12. Jak podkreśla M. Stawicka, ideą i istotą klastrów są konkurencyjność, koncentracja przestrzenna oraz interaktywność powiązań między uczestnikami klastra13. Z uwagi na przedmiot badań, z punktu widzenia teoretycznego, jak i aplikacyjnego, we wstępnej analizie, skupiono się na klastrach medycznych. Mogą je tworzyć podmioty bezpośrednio związane z sektorem usług zdrowotnych (szpitale, kliniki, przychodnie, uzdrowiska) wspólnie z podmiotami okołomedycznymi (jednostkami samorządu terytorialnego, placówkami edukacyjnymi, dostawcami sprzętu, nowych technologii, itp.). Co istotne – misją tego rodzaju klastra jest stworzenie skoordynowanej opieki medycznej, świadczenie kompleksowych świadczeń medycznych oraz usług turystyki medycznej przy zastosowaniu najnowocześniejszych metod i innowacyjnych technologii14. Na tej podstawie wyłania się nowy rodzaj klastra, tj. klaster turystyki medycznej – będący łącznikiem pomiędzy rynkiem turystycznym a sektorem usług zdrowotnych, czy tzw. klaster sieciowy (inaczej marshallowski), gdyż na ogół składa się on z wielu małych firm działających w tym samym bądź powiązanym przemyśle. Uczestników klastra można podzielić na cztery główne grupy: ‒ podmioty tworzące rdzeń klastra, czyli placówki medyczne, co wynika z faktu, że turyści medyczni w pierwszej kolejności podejmują decyzję o wykona11 12 13 14 M. Stawicka, Wpływ klastrów na konkurencyjność świadczeniodawców usług medycznych w Polsce, „Zarządzanie i Edukacja” 2013, nr 88, s. 100. Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną z dnia 30 grudnia 2006 r., http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/ LexUriServ.do?uri=OJ:C:2006:323: 0001: 0026:pl:PDF (12.08.2014). M. Stawicka, op. cit., s. 101-102. Ibidem, s. 105.. 268 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie niu zabiegu/operacji, a dopiero następnie dopasowują do własnych potrzeb i możliwości, cały plan wyjazdu15, ‒ podmioty wspierające, czyli biura podróży, agenci turystyczni, pośrednicy, konsultanci medyczni, organizatorzy lokalnych atrakcji itp., ‒ podmioty tworzące infrastrukturę twardą, czyli kliniki medyczne, szpitale, przewoźnicy, transport międzynarodowy i lokalny; muzea, parki rozrywki, atrakcje turystyczne, itp., ‒ podmioty tworzące infrastrukturę miękką, czyli podmioty, od których zależy rozwój klastra (organizacje samorządu gospodarczego, ośrodki badawcze i rozwojowe, biura informacji turystycznej, portale internetowe itd.). Należy podkreślić, iż oferta przedsiębiorstw turystycznych jak i okołoturystycznych jest jednym z elementów szeroko rozumianej atrakcyjności turystycznej regionu. Jej poprawa oznacza wzrost liczby turystów, co w konsekwencji dla regionu przekłada się na większe wpływy z tytułu podatków pobieranych zarówno bezpośrednio od turystów (taksa turystyczna), jak i przedsiębiorstw (nie tylko turystycznych i medycznych, ale np. handlowo-usługowych). Z danych Amerykańskiego Departamentu Handlu wynika, że sektor usług turystycznych jest ściśle powiązany aż z 24 gałęziami przemysłu i usług 16. Są to m.in.: rolnictwo, budownictwo, handel, kultura, usługi finansowe, ubezpieczeniowe, transportowe, rozrywkowe. Zapewne dlatego klaster musi posiadać aktywne kanały dla transakcji handlowych, dialogu i komunikacji 17 oraz publiczno-prywatne partnerstwo, ustanawiające związek, między światem biznesu a rządem, któremu można zaufać18. Klaster turystyki medycznej jest wynikiem coraz prężniej rozwijającego się rynku usług medycznych oraz turystycznych, określanego już mianem przemysłu 19. Po15 16 17 18 19 J. Rab-Przybyłowicz, op. cit., s. 221. A. Y. Aleksandrova, Klastry turystyczne w Rosji i za granicą, „Turyzm” 2007, nr 17, s. 19-39. S. A. Rosenfeld, Bringing business clusers into the mainstream of Economic development, “European Planning Studies” 1997, no. 5, s. 24. Y. P. Kovalev, On a cluster approach to the Study of the Tourist Industry in Russia, [w:] A theory of socialeconomic geography: modern knowledge synthesis, Universum, Smolensk 2006, s. 31. J. Connell, Medical tourism: Sea, sun, sand and… surgery, “Tourism Management” 2006, 27(6), s. 10931100. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 269 mimo faktu, że koncepcja klastrów w odniesieniu do szczebla lokalnego/regionalnego w turystyce (także w turystyce medycznej) posiada pewne ograniczenia20, to należy przyjąć, że grona je tworzące stanowią jedno z źródeł generowania i utrzymywania przewagi konkurencyjnej danego obszaru. Funkcjonowanie klastrów turystyki medycznej na przykładzie Klastra Turystyki Medycznej i Uzdrowiskowej Klaster Turystyki Medycznej i Uzdrowiskowej (KTMiU) powstał 1 lipca 2013 roku21 jako efekt dobrowolnego porozumienia przedsiębiorstw, ośrodków badawczych i badawczo-rozwojowych, instytucji otoczenia biznesu, uczelni publicznych i niepublicznych, jednostek samorządu terytorialnego (JST) i innych zainteresowanych podmiotów działających w sektorze szeroko pojętej turystyki zdrowotnej. Funkcjonuje w województwie kujawsko-pomorskim, choć obszarem jego działania jest cały kraj, z możliwością rozszerzenia aktywności poza jego granicę. Przedmiotem działań KTMiU jest podejmowanie wspólnych działań w procesach gospodarczych, poprzez stworzenie sieci współpracy, a także poprzez połączenie i wykorzystanie potencjału osób, przedsiębiorstw, uczelni wyższych, instytucji otoczenia biznesu oraz władz samorządowych w zakresie turystyki medycznej i uzdrowiskowej22. Członkiem klastra może być podmiot, który zawrze pisemną umowę o współpracę z jego założycielem (liderem), tj. Kujawsko-Pomorską Organizacją Pracodawców Lewiatan z siedzibą w Toruniu. Do jego grona należą: podmioty medyczne i okołomedyczne (10), podmioty z obszarów uzdrowisk, sanatoriów, SPA (7), jednostka samorządu terytorialnego – JST (1) oraz podmioty naukowo-badawcze (5) (ryc. 1). 20 21 22 K. Czernek, Uwarunkowania współpracy na rzecz rozwoju turystyki w regionie, Proksenia, Kraków 2012, s. 59. Od 18 marca 2014 roku jest spółką o nazwie – Klaster Turystyki Medycznej i Uzdrowiskowej Sp. z o.o,. Tworzą ją: KPOP Lewiatan, Lecznice Citomed Sp. z o.o., NZOZ Amidem, PSPL Nowak & Nowak, Stowarzyszenie Komisja Zdrojowa oraz Szpital Eskulap. http://kpoplewiatan.pl/klaster-turystyki-medycznej-i-uzdrowiskowej/o-klastrze-turystyki-medycznej-iuzdrowiskowej (10.08.2014). 270 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie Ryc. 1. Podmioty należące do Klastra Turystyki Medycznej i Uzdrowiskowej Źródło: opracowanie własne na podstawie listy członków według stanu z 16.07.2014 r. Zasadniczym celem KTMiU jest konstruowanie organizacyjnych przesłanek do rozwoju potencjału turystyki zdrowotnej w województwie kujawsko-pomorskim. Realizowany jest on poprzez cele szczegółowe, mianowicie: ‒ tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi przedsiębiorstw branży medycznej i uzdrowiskowej na terenie województwa kujawsko-pomorskiego i innych regionów, Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 271 ‒ tworzenie wzajemnych powiązań przedsiębiorstw, wyspecjalizowanych dostawców (w tym dostawców usług), przedsiębiorstw z innych powiązanych sektorów i branż oraz instytucji otoczenia gospodarczego, ‒ współpraca z uczelniami wyższymi w zakresie transferu wiedzy i innowacji użytecznych dla rozwoju usług turystycznych i uzdrowiskowych oraz w zakresie przygotowania i pozyskiwania wykwalifikowanej kadry, ‒ integracja środowiska przedsiębiorców, w szczególności podmiotów świadczących usługi zdrowotne i usługi turystyczne oraz uczelni wyższych i organizacji pozarządowych, ‒ współuczestniczenie w tworzeniu i realizacji polityki gospodarczej województwa kujawsko-pomorskiego, ‒ wspieranie lokalnych inicjatyw mających na celu podnoszenie konkurencyjności członków klastra, ‒ promowanie „turystyki medycznej i uzdrowiskowej w Polsce” za granicą, ‒ permanentne edukowanie członków klastra i wspomaganie ich intensywnego rozwoju, ‒ ochrona interesów prawnych przedsiębiorstw medycznych i uzdrowiskowych23. Należy podkreślić, iż KTMiU pełni określone funkcje, a do najważniejszych należą funkcje społeczno-kulturowe oraz funkcje ekonomiczne. Przykładem jest realizacja projektu „Strategia Klastra Turystyki Medycznej i Uzdrowiskowej”, opartego na usługach doradczych i stosownych analiz. Regionalny rozwój turystyki medycznej w świetle badań własnych Celem pracy jest analiza działalności i funkcjonowania klastrów turystyki medycznej, na przykładzie Klastra Turystyki Medycznej i Uzdrowiskowej. W głównej mierze analiza ta zostanie oparta na opiniach przedstawicieli tworzących jego podmiotów oraz rozpoznaniu kierunków rozwoju rynku turystyki medycznej w województwie kujawsko-pomorskim na tle tendencji krajowych. 23 Ibidem. 272 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie W celu zapoznania się z działalnością i funkcjonowaniem KTMiU niezbędnym okazały się dokumenty i stosowne informacje, zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej klastra. Były to: regulamin klastra, deklaracje przystąpienia do klastra (dla przedsiębiorstw i stowarzyszeń), wzór umowy klastra (następnie spółki) oraz inne materiały (prezentacje, ulotka). Badaniem objęto podmioty należące do KTMiU. Zostało przeprowadzone, na jednym z cyklicznych spotkań KTMiU. Badanie miało charakter ankietowy, a sam udział był dobrowolny. Na tym etapie badań zastosowano technikę ankietową – sondaż w miejscu spotkania respondentów przy użyciu narzędzia pomiaru, jakim był kwestionariusz ankiety „Rozwój rynku turystyki medycznej w województwie kujawsko-pomorskim”. Ankieta składała się z dwóch części. W części pierwszej opartej na autorskim kwestionariuszu zawarto 7 pytań (otwartych, półotwartych i zamkniętych) dotyczące stanu i perspektyw rozwoju turystyki medycznej w województwie kujawskopomorskim. Część druga, gdzie wykorzystano kwestionariusz autorstwa badaczy z Honkongu24, respondenci byli poproszeni o próbę odniesienia się do rozwoju rynku turystyki medycznej w ujęciu krajowym. W związku z tym zadano im 7 pytań otwartych i 3 zamknięte. Kwestionariusz zawierał metryczkę: staż na rynku, profil i zakres działalności ankietowanego przedsiębiorstwa/placówki. Dla celów badawczych przyjęto, że pojęcie „turystyka medyczna” będzie rozumiane jako „świadoma działalność człowieka, w której podróżny ma na celu uzyskanie szeroko pojmowanej opieki zdrowotnej, polegającej przede wszystkim na zachowaniu (pozyskaniu lepszego) stanu zdrowia, lub/i estetycznego wyglądu własnego ciała, połączonego z wypoczynkiem, regeneracją sił fizycznych i psychicznych, zwiedzaniem atrakcji i walorów turystycznych oraz rozrywką”25. W trakcie realizacji badania przypomniano badanym, że turystyka medyczna tuż obok turystyki uzdrowiskowej, SPA i wellness jest elementem turystyki zdrowotnej. Na podstawie badań własnych oraz 24 25 V. C. S. Heung, D. Kucukusta, H. Song, Medical tourism development in Hong Kong: An assessment of the barriers, “Tourism Management” 2011, nr 32, s. 995–1005. A. P. Lubowiecki-Vikuk, Turystyka medyczna przejawem współczesnych trendów i tendencji w turystyce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 699, „Ekonomiczne Problemy Usług” 2012, nr 84, s. 553-568. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 273 kwerendy i studium literatury z zakresu danej problematyki badawczej dokonano próby sformułowania wniosków ogólnych. W badaniu udział wzięło 12 podmiotów, czyli ponad połowa (52,2%) uprawnionych. Większość z nich posiada znaczny staż na rynku usług, tj. 5 lat i więcej (tab. 1). Przede wszystkim były to sanatoria/lecznictwo uzdrowiskowe oraz szpitale. Badane podmioty świadczą szeroki zakres usług, w szczególności usługi medical (medi) SPA oraz usługi rehabilitacyjne. Niektóre z nich koordynują leczenie pacjentów w innych, współpracujących placówkach. Turystyka medyczna w ujęciu regionalnym (województwo kujawskopomorskie) Przedstawiciele przedsiębiorstw/placówek będących członkami KTMiU upatrują wiele korzyści z faktu przynależności do jego struktur. Są to m.in.: ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ możliwość skorzystania z doradztwa, audytu, udział w szkoleniach, dostęp do wiedzy o rynkach zagranicznych, możliwość pozyskania nowych klientów, realizacja wspólnych przedsięwzięć, wymiana doświadczeń i usług, promocja (zwłaszcza reklama) przedsiębiorstwa/ placówki, możliwość pozyskania nowych środków finansowych, przepływ klientów-pacjentów między szpitalami i sanatoriami, pozyskanie nowych kontaktów biznesowych. Odnotowano pojedyncze przypadki podmiotów, w których obecnie nie odczuwa się jakichkolwiek korzyści. Jak wynika z profilu działalności klastra tych korzyści jest znacznie więcej, choć możliwe, że są one mniej zauważalne, np. aktywne uczestnictwo w krajowych i zagranicznych targach sektora usług medycznych i turystyki medycznej, czy wydawanie materiałów informacyjnych, zawierających dane i profil działalności członków KTMiU. 274 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie Tab. 1. Charakterystyka podmiotów biorących udział w sondażu diagnostycznym Obecność przedsiębiorstwa/ placówki na rynku N 2-4 lata 2 5 lat i więcej 9 Profil działalności przedsiębiorstwa/ placówki szpital 3 klinika 2 poradnia 1 sanatorium/lecznictwo uzdrowiskowe 4 jednostka samorządu terytorialnego (JST) 1 zakład opiekuńczo-leczniczy 1 konsulting 1 Zakres działalności przedsiębiorstwa/ placówki chirurgia plastyczna 1 medycyna i dermatologia estetyczna 2 stomatologia 1 okulistyka 2 ortopedia 2 ginekologia 1 medical (medi) SPA 5 lecznictwo uzdrowiskowe 2 rehabilitacja 3 balneologia 1 urologia 1 opieka długoterminowa 1 administracja 1 konsulting 1 Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 275 Niemniej jednak wszyscy przedstawiciele podmiotów klastra jednogłośnie uznali, że turystyka medyczna ma szansę stać się produktem turystycznym województwa kujawsko-pomorskiego. Wobec czego ustalono determinanty stymulujące i destymulujące rozwój turystyki medycznej w województwie kujawsko-pomorskim. Do korzystnych czynników zaliczono: ‒ bardzo dobrą infrastrukturę medyczną, okołomedyczną i uzdrowiskową oraz ich dogodną lokalizację (Inowrocław, Ciechocinek), ‒ uzdrowiska o wysokiej renomie i długoletniej tradycji, ‒ zainteresowanie władz regionu budowaniem marki, w tym promocja województwa kujawsko-pomorskiego, ‒ silną pozycję turystyczną miasta Torunia, ‒ inicjatywę powstania KTMiU, ‒ bogactwo walorów i atrakcji turystycznych w regionie (korzystny mikroklimat, różnorodna oferta, w tym kulturalno-rozrywkowa), ‒ kształcenie kadr niezbędnych do organizacji i obsługi ruchu turystycznego oraz kadr medycznych. Jeden z podmiotów KTMiU nie upatruje aktualnie żadnych czynników sprzyjających ekspansji turystyki medycznej w województwie kujawsko-pomorskim. Tym samym, okazuje się, że ankietowani członkowie KTMiU zauważają nieco więcej barier, aniżeli szans na dalszy rozwój tej formy turystyki. Do głównych barier zaliczyli: ‒ niewystarczającą informację o województwie kujawsko-pomorskich i jego możliwościach, ‒ brak rozpoznawalności regionu / województwa kujawsko-pomorskiego, ewentualnie jego znikoma znajomość, co przekłada się na znikomą świadomość potencjalnych turystów o zdrowotnych funkcjach regionu/ województwa, ‒ niską pozycją konkurencyjności wobec innych regionów Polski, ‒ brak zaangażowania jednostek samorządu terytorialnego, ‒ brak zewnętrznych środków finansowych, 276 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie ‒ brak wspólnej oferty rynkowej, tj. produktu turystyki medycznej i uzdrowiskowej, ‒ brak zaufania do podmiotów medycznych i uzdrowiskowych, ‒ niski poziom znajomości języków obcych wybranych grup pracowników z sektora usług turystyki zdrowotnej. W dalszej kolejności zapytano podmioty KTMiU o to, czy posiadają pakiet usług z zakresu turystyki medycznej. Pakiet ten powinien być rozumiany szeroko jako oferta wiążąca klienta z usługodawcą, zawierająca świadczenia usług medycznych, hotelarskich, żywieniowych oraz transportowych. Co drugi podmiot klastra posiada tego rodzaju pakiet, zaś co czwarty nie. Częściowy pakiet, tj. obejmujący świadczenie usługi medycznej połączonej z zapewnieniem usługi noclegowej (podpisana w tym zakresie stosowna umowa z obiektem hotelarskim) posiada 16,7% podmiotów KTMiU. Jeden podmiot nie udzielił wiążącej odpowiedzi. Następnie zwrócono uwagę na współpracę podmiotów KTMiU z podmiotami turystycznymi. Blisko 17% podmiotów klastra tego rodzaju współpracy nie podjęło, zaś jeden podmiot nie udzielił wiążącej odpowiedzi. Tym samym ¾ badanych podmiotów nawiązało współpracę z podmiotami turystycznymi, w szczególności z: ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ obiektami hotelarskimi (6), biurami turystycznymi (6), informacją/organizacją turystyczną (5), przewoźnikami (4), krajowymi pośrednikami turystyki medycznej (4), zagranicznymi pośrednikami turystyki medycznej (3), obiektami gastronomicznymi (2), obiektami SPA i wellness (2), pozostałymi, np. szpitale, kliniki, podmioty diagnostyczne (2). Należy zwrócić uwagę, że choć 50% podmiotów KTMiU wskazało, że posiada pakiet turystyki medycznej, to tylko dwa z nich nawiązało współpracę z obiektami gastronomicznymi. Nierozerwalnym elementem każdej oferty turystycznej (w tym Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 277 turystyki medycznej) jest zapewnienie klientowi-pacjentowi nie tylko usługi medycznej, hotelarskiej i transportowej, ale równie ważne usługi żywieniowej. Poproszono także o próbę oszacowania odsetka udziału turystów medycznych w podmiotach klastra. Na podstawie analizy wyników stwierdzono, że pytanie to sprawiło kłopot respondentom. Powodem tego był brak danych statystycznych, jakie powinno się prowadzić w placówkach świadczących usługi z zakresu turystyki medycznej. Dość kłopotliwe staje się budowanie odpowiedniego produktu turystyki medycznej, bez znajomości potencjalnego klienta – jego mentalności, kultury oraz potrzeb i oczekiwań. Niemniej jednak, część podmiotów wskazało, że średnio w ciągu ostatniego roku obsłużyli oni około 8% turystów medycznych. W ujęciu strukturalnym prezentowało się to następująco: ‒ 30,5% krajowych turystów medycznych, ‒ 17.5% turystów medycznych z innych państw (poza Wielką Brytanią, Niemcami, Skandynawią i Rosją) – byli to np. obywatele Izraela, krajów arabskich, ‒ ‒ ‒ ‒ ‒ 4,0% turystów medycznych tzw. Polonii, 1,8% turystów medycznych z Wielkiej Brytanii, 1.3% turystów medycznych z Niemiec, 0,4% turystów medycznych ze Skandynawii, 0,0% turystów medycznych z Rosji. Uzyskane dane należy traktować z pewną dozą ostrożności. Z bazy BDL GUS wynika26, że w powiatach: aleksandrowskim, inowrocławskim i włocławskim, najdłuższy średni czas pobytu turystów zagranicznych odnosi się do obywateli Austrii (9,2 doby), Kanady (7,1 doby), krajów pozostałych (5,7 doby), Szwecji (5,6 doby), Szwajcarii (5,5 doby), USA (5,5 doby), Norwegii (4,8 doby) oraz Danii (4,7 doby). W stosunku do województwa kujawsko-pomorskiego, blisko dwukrotnie więcej turystów zagranicznych z Niemiec i Hiszpanii dłużej spędza czas w wymienionych powiatach. 26 http://stat.gov.pl/bdl/ (09.08.2014). 278 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie Tym samym, potwierdzono wcześniejsze doniesienia naukowe27, że turystykę medyczną należy traktować także w kontekście krajowym, a nie wyłącznie w ujęciu międzynarodowym, czy globalnym. Turystyka medyczna w ujęciu krajowym Przedstawiciele podmiotów klastra zostali poproszeni o odniesienie się do kontekstu rozwoju zjawiska turystyki medycznej w skali kraju. Zdecydowana większość uznała (67%), że upatruje Polskę jako centrum turystyki medycznej na arenie rynku usług Europy Środkowo-wschodniej. Tym samym, co czwarty reprezentant badanego podmiotu nie posiadał takiego wrażenia, a 8% nie udzieliło wiążącej odpowiedzi. Respondenci określili czynniki wpływające na rozwój turystyki medycznej w Polsce. Według nich najistotniejszym jest coraz wyższy standard świadczonych usług medycznych i ich atrakcyjna cena. Ważne są także wytyczne Unii Europejskiej (odnoszące się do możliwości korzystania z transgranicznej opieki zdrowotnej). Jeden z ankietowanych podmiotów wskazał, że obecnie nie występuje w Polsce przemysł turystyki medycznej. Do wymienionych czynników można zaliczyć infrastrukturę, zarówno medyczną, jak i turystyczną znajdującą się w Polsce, która służy do zaspakajania potrzeb turystów medycznych. Zdaniem połowy badanych podmiotów w Polsce znajduje się wystarczająca baza tego rodzaju, zdanie co trzeciego respondenta w tej sprawie jest odmienne, zaś 17% nie udzieliło wiążącej odpowiedzi. Na rozwój turystyki medycznej ma wpływ kapitał ludzki. W tym aspekcie respondenci uznali, że kwestie zasobów ludzkich związanych z przemysłem turystyki medycznej są dość ograniczone. Główne mankamenty kadry to niedostateczna znajomość języków obcych oraz różnic kulturowych. Dlatego 75% badanych uznała, że personel medyczny powinien być specjalnie przeszkolony z zakresu turystyki medycznej. Dostrzega się jednak coraz większą liczbę osób na rynku pracy przygotowanych do organizacji i obsługi ruchu turystycznego, w tym turystyki medycznej. 27 A. P. Lubowiecki-Vikuk, S. Bosiacki, Możliwości rozwoju turystyki medycznej w Poznaniu w ujęciu podażowopopytowym, „Turystyka i Rekreacja” 2012, nr 8, s. 41–53; J. Rab-Przybyłowicz, A. P. LubowieckiVikuk, Komunikacja marketingowa na polskim rynku turystyki medycznej, „Handel Wewnętrzny” 2014, nr 3. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 279 Atutem polskiej turystyki medycznej jest wysoce wykwalifikowana kadra medyczna. Zapewne stąd 17% respondentów było odmiennego zdania, a 8% nie potrafiło się wypowiedzieć w tej kwestii. Kolejnym czynnikiem odzwierciedlającym stan i perspektywy rozwoju rynku turystyki medycznej w Polsce jest aspekt ekonomiczny. Według opinii badanych, obecna sytuacja gospodarcza w Polsce, sprzyja temu rozwojowi. Jest to skutek ograniczenia dostępności usług zdrowotnych dla pacjentów w poszczególnych krajach (m.in. dłuższe kolejki). Stąd zwiększa się liczba wyjazdów turystycznych, których celem są aspekty medyczne. Jednocześnie respondenci dostrzegają wzrost konkurencyjności (szczególnie Węgier i Czech) wobec polskiej turystyki medycznej. Przedstawiciele badanych podmiotów uznali, iż tak prywatny jak i publiczny sektor opieki zdrowotnej powinien być lepiej doinformowany oraz zachęcany do wspierana rozwoju turystyki medycznej lub inwestycji w tym zakresie. Za najważniejsze działania wspomagające uznano: nawiązywanie współpracy (B2B, B2C, B2E, B+R) i realizację wspólnych interesów (w tym marketingowych, ekonomicznych), wsparcie finansowe oraz nieskomplikowany dostęp do zewnętrznych środków finansowych, trwałe i jasne zasady prawne i biznesowe, współudział JST w promocji danego regionu/województwa oraz likwidację NFZ. Członków KTMiU poproszono o wymienienie działań i skuteczne sposoby promocji turystyki medycznej w Polsce. Respondenci uznali, że istotą sprawy jest odpowiednia (w tym ogólnokrajowa) kampania promocyjna, zwłaszcza sugestywna reklama – będąca elementem budowania marki medycznej Polski. Reklamy powinny być oparte na efektach uzyskiwanych w leczeniu. Badani podkreślali, że tego rodzaju działania mogą być skuteczne wyłącznie przy nawiązywaniu współpracy. Rola klastra jest w tym zakresie ogromna. Nie wszyscy podzielają te opinie. Wśród respondentów znalazły się pojedyncze komentarze, że obecnie brak jest jakichkolwiek działań i skutecznych sposobów promocji turystyki medycznej w Polsce. Zdaniem ankietowanych Polska posiada coraz więcej udogodnień i atrakcji, w celu zaspokojenia potrzeb turystów medycznych. Przejawia się to w postaci znacznej liczbie atrakcji turystycznych, coraz lepszej infrastrukturze. Jak podkreślają, wystę- 280 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie pują jeszcze pewne niedociągnięcia, stąd prace w tym zakresie powinny być dalej kontynuowane. Co piąty respondent uznał, że wspomniane udogodnienia i atrakcje są na średnim poziomie lub jest ich niewiele. Taka sama frakcja wskazała, że Polska nie posiada żadnych udogodnień i atrakcji spełniających oczekiwania obecnych i potencjalnych turystów medycznych. Ostatnią kwestią, o jaką zapytano przedstawicieli badanych podmiotów było wskazanie innych czynników, które mogłyby być przeszkodą w rozwoju turystyki medycznej w Polsce. Tutaj oprócz wspomnianych wcześniej braku promocji, barierze językowej, konkurencji innych państw – wskazano na różnorodność standardu świadczenia usług, brak wiedzy o zjawisku turystyki medycznej, w tym brak znajomości profilu turysty medycznego i jego potrzeb. Podsumowanie Świadomość przedstawicieli kujawsko-pomorskich przedsiębiorstw/placówek medycznych w zakresie przemysłu turystyki medycznej jest znaczna. Tym samym większość osób reprezentujących podmioty klastra uznała, że Polska (obecnie w zadawalającej sytuacji gospodarczej) ma szansę stać się centrum turystyki medycznej Europy Środkowo-wschodniej, choć może być to utrudnione ze względu na zwiększającą się konkurencję innych krajów (regionów). Ich intencjonalność biznesowa przejawia się w przynależności do KTMiU. Za sprawą członkowstwa mają oni okazję m.in. do uczestnictwa w tematycznych szkoleniach, możliwość wymiany doświadczeń, czy choćby promocji placówki i usług, które w niej świadczą. Jednym z ważniejszych działań, jakie zaleca się stosować we współczesnych przedsiębiorstwach to komunikacja marketingowa 28. Szczególnie jest to ważne w kreowaniu rynku usług turystyki medycznej, gdyż usługi zdrowotne są dostępne (niemalże) w każdym miejscu stałego zamieszkania pacjentów. Choć istotne są takie środki marketingu jak: produkt, cena, dystrybucja, personel, proces, to ważność promocji nie ulega większej wątpliwości. Podkreśla się, że nadrzędnym celem kampanii promocyjnej dotyczącej turystyki medycznej w Polsce, powinno być poinformowanie, 28 J. Rab-Przybyłowicz, A. P. Lubowiecki-Vikuk, op. cit. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 281 nakłonienie, wyróżnienie i utrwalenie niezbędnych wiadomości – skierowanych do potencjalnych (krajowych i zagranicznych) konsumentów usług turystycznomedycznych – o możliwości wykonania bezpiecznych oraz niedrogich zabiegów i/lub operacji medycznych29. W przestrzeni medialnej brakuje odpowiedniej (w tym ogólnokrajowej) kampanii promocyjnej dotyczącej produktów turystyki medycznej w Polsce. Pomimo wsparcia Ministerstwa Gospodarki 30 działania te nie są wyraźnie dostrzegane. Członkowie KTMiU oczekiwaliby sugestywnej reklamy, opartej na efektach uzyskiwanych w leczeniu. Ich zdaniem w osiągnięciu wspólnego celu skuteczna byłaby reklama telewizyjna, szczególnie filmy promocyjne. Działania tego rodzaju dotyczą nie tylko danej placówki, ale przede wszystkim wspólnej idei, jaką jest rozwój potencjału turystyki medycznej w regionie. Członkowie KTMiU wyrazili przekonanie, że turystyka medyczna ma szansę stać się produktem turystycznym województwa kujawsko-pomorskiego. Jest to jednak możliwe przy wsparciu jednostek samorządu terytorialnego, pozyskaniu niezbędnych środków finansowych oraz szerszej sieci współpracy (m.in. B2B, B2C, B+R). Prywatny i publiczny sektor opieki zdrowotnej w Polsce powinien być zachęcany do wspierana rozwoju turystyki medycznej lub inwestycji w tym zakresie. Dlatego tak ważne jest stworzenie trwałych i przejrzystych przepisów prawnych i zasad prowadzenia działalności gospodarczej. Niezbędne są tutaj działania lobbystyczne – co powinno stać się jednym z priorytetowych zadań lidera KTMiU. Określono także czynniki sprawcze uwypuklające szanse i bariery w dalszej ekspansji tej formy turystyki zdrowotnej. Najważniejszym atutem rozwoju rynku turystyki medycznej w Polsce jest atrakcyjność usług medycznych, zarówno ze względu na ich jakość, jak i zadawalający (często niższy) poziom cen. Dostrzeżono, że w województwie kujawsko-pomorskim – pomimo niewystarczającej promocji jego potencjału, co w konsekwencji przekłada się na bardzo słabą rozpoznawalność i niską pozycję konkurencyjności wobec innych regionów Polski – znajduje się 29 30 Ibidem, A. P. Lubowiecki-Vikuk, Turystyka medyczna jako produkt eksportowy polskiej gospodarki, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 690, „Ekonomiczne Problemy Usług” 2011, nr 79, s. 125-135. Ibidem. 282 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie dogodnie zlokalizowana infrastruktura medyczna i okołomedyczna oraz uzdrowiskowa, a w samym regionie występują różnorodne walory (m.in. korzystny mikroklimat) i atrakcje turystyczne (zabytki wysokiej klasy). Podobnie w kontekście rozwoju turystyki medycznej w kraju członkowie KTMiU uznali, że mocną stroną jest jej potencjał w postaci nie tylko rozbudowanej i innowacyjnej infrastruktury medycznej, ale i coraz bardziej nowoczesnej infrastruktury turystycznej. Podkreśla się rolę kadr w turystyce medycznej. Nie ulega wątpliwości, że w krajowych placówkach zdrowia pracuje wysoce wykwalifikowany personel medyczny (głównie lekarzy). Pozostała część kadry: pielęgniarki, salowe, sprzątaczki i pozostali, posiada deficyt w znajomości języków obcych oraz różnic kulturowych. Dlatego, większość członków KTMiU jest zgodna w kwestii wysyłania (także własnych) pracowników na specjalistyczne szkolenia/studia z zakresu organizacji i obsługi ruchu turystyki medycznej. Zatem, istnieje pilna potrzeba wzmocnienia potencjału dydaktycznego szkolnictwa wyższego związanej z daną problematyką 31. Te czynniki – jakże ważne, same w sobie nie zapewnią wzrostu liczby turystów medycznych. Niezbędnym elementem jest specjalnie przygotowana oferta, w postaci produktu (pakietu) turystyki medycznej. Jest nim dość złożona oferta składająca się z usług medycznych i turystycznych, której podstawę wyznacza obecność klinik i gabinetów świadczących usługi medyczne32. Pakiet turystyki medycznej należy konstruować na bazie własnych lub nabytych usług turystycznych (noclegowych, żywieniowych i transportowych) i usług komplementarnych (np. wycieczki fakultatywne, udział w imprezach regionalnych) uzupełniając go określonymi usługami medycznymi (m.in. konsultacje, badania, zabieg/operacja). Co do zasady, nie będzie on pakietem takim samym, dla każdego turysty medycznego. Związane jest to z różnymi potrzebami i możliwościami medycznymi oraz oczekiwaniami tego typu klienta. Okazało się, że ¼ członków KTMiU tego rodzaju pakietu nie posiada. Jest to poważne uchybienie, bowiem pakiet może być doskonałym uzupełnieniem in31 32 A. P. Lubowiecki-Vikuk, Innowacyjna oferta dydaktyczna, na przykładzie menedżera turystyki medycznej, [w:] M. Morawski (red.), Zarządzanie wiedzą w turystyce, a efektywność gospodarki turystycznej, Wyd. AWF Wrocław, INTERIOR Multimedia i Wydawnictwa, Wrocław 2012, s. 155-177. J. Rab-Przybyłowicz, op. cit., s. 67. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 283 nych, tzw. markowych produktów turystycznych regionu, jak i występujących tam atrakcji i walorów33. W konstruowaniu specjalnej oferty turystyczno-medycznej niezbędna jest współpraca. Szczególnie w przypadku członków KTMiU powinna ona odnieść się do nawiązywania partnerstwa z przedstawicielami branży turystycznej, nie tylko obiektami hotelarskimi i biurami turystycznymi, ale także przewoźnikami i obiektami żywieniowymi. Ważnym problemem z jakim borykają się członkowie KTMiU jest brak prowadzonych statystyk, odnoszących się do liczby obsłużonych turystów medycznych. W konsekwencji przyczynia się to do nieznajomości nie tylko profilu i potrzeb pacjentów – turystów medycznych, ale i występowania trudności w przygotowaniu odpowiednich warunków materialno-technicznych i organizacyjnych niezbędnych w obsłudze ruchu turystyki medycznej. W ten sposób niestety pogłębia się brak wiedzy o zjawisku turystyki medycznej. Krótki czas działalności KTMiU nie pozwala na jego pogłębioną analizę. Na podstawie opinii członków klastra, jak i ewaluacji poszczególnych zadań zawartych w jego regulaminie trzeba przyjąć, że pełni on swoją misję i zadania w sposób prawidłowy. Działania klastra wymagają jednak pewnych korekt. Rolą lidera KTMiU nie powinno być wyłącznie podwyższanie pozycji konkurencyjnej jego podmiotów, czy konkurencyjności usług świadczonych przez nie 34, ale także tworzenie realnej platformy współpracy (także B2E) i aktywizacja do wspólnego dążenia – rozwoju przemysłu turystyki medycznej. W konsekwencji przełoży się on na uzyskanie celu zarówno społecznego (dostęp pacjentów do opieki zdrowotnej i coraz bardziej innowacyjnych usług i produktów połączonych z aktywnym wypoczynkiem), jak i ekonomicznego (maksymalizacja zysków przedsiębiorstw, miast, regionu/ województwa kujawsko-pomorskiego). Wymusza to podjęcie oryginalnych, skoordynowanych i konsekwentnych działań, tzn. kompleksowej i wzmożonej współpracy międzysektorowej, promocji oraz aktywizacji (podmiotów klastra i otoczenia wewnętrznego). 33 34 Ibidem, s. 67. M. Stawicka, op. cit., s. 117. 284 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie Niestety, przedsiębiorcy bardzo często postrzegają działalność gospodarczą przede wszystkim przez pryzmat konkurencji: inny przedsiębiorca to rywal, a przecież na powodzenie danej inicjatywy wpływa szereg czynników, które mogą wspomóc bądź ograniczyć jego rozwój. Dlatego trudno nie zgodzić się z tezą, że w dobie globalizacji, jednolitego rynku europejskiego, czyli w sytuacji funkcjonowania na znacznie większym rynku gospodarczym niż tylko rynek lokalny czy regionalny, należy poszukiwać takiej formy działania, która z jednej strony akceptuje zachowania konkurencyjne między przedsiębiorstwami, a z drugiej pozwala korzystać z zalet współpracy35. Autorzy pragną podkreślić, iż z uwagi na fakt, że organizacja klastra koncentruje się najczęściej w pobliżu dużych aglomeracji miejskich, posiadających dobrze rozwiniętą infrastrukturę komunikacyjną regionu, walory turystyczne wzbogacone w nowoczesne zagospodarowanie rekreacyjne oraz dostęp do placówek medialnoinformacyjnych, co pozytywnie wpływa na przekaz wiedzy o wynikach/efektach kooperacji a to w dalszej perspektywie może przełamać pewne opory i przekonać do współpracy zwłaszcza duże firmy dobrze prosperujące już na lokalnym rynku. Dlatego do tworzenia klastra powinny zostać zaangażowane osoby odpowiedzialne, które potrafią porozumieć się ze wszystkimi uczestnikami klastra, nie dążąc przy tym do dominacji a jedynie do stworzenia synergetycznego efektu wartości dla firm w nim uczestniczących oraz klientów. Decentralizacja sektora publicznego w Polsce sprawiła, że dominujący wpływ na kierunki rozwoju w regionie wywiera samorząd wojewódzki i to na nim spoczywa obowiązek określenia strategii rozwoju województwa oraz prowadzenia polityki wewnątrz regionalnej – w tym obejmującej rozwój turystyki 36. Ponadto do osiągnięcia jak najwyższego tempa rozwoju regionu wymagane jest podejmowanie przez samorząd lokalny działań aktywizujących rozwój klastrów w województwie oraz ich 35 36 Wspieranie rozwoju klastra w Polsce i za granicą – doświadczenia i wyzwania, M. Dzierżanowski, S. Szultka. (red. ), Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2008, s. 8. J. Wyrzykowski, J. Marak (red.), Turystyka w ujęciu interdyscyplinarnym, Wyd. Wyższa Szkoła Handlowa we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 204. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 285 racjonalność w perspektywie wykorzystania wewnętrznego potencjału regionu 37. Dlatego zasadne jest, aby w strategii rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego znalazł się projekt wskazujący na celowość włączenia turystyki medycznej na listę regionalnych produktów turystycznych oraz do ogólnej kampanii promocyjnej turystyki z uwagi na dobrą jej integrację z innymi formami turystyki w regionie (np. turystyką SPA i wellness, uzdrowiskową, sentymentalną, biznesową, weekendową). Istotne jest powiązanie turystyki medycznej ze strategią gospodarczą i innowacyjną w celu stymulowania innowacyjności i konkurencyjności sieci przedsiębiorstw rozpoczynających współprace w klastrze. Bibliografia [1] Aleksandrova A. Y., Klastry turystyczne w Rosji i za granicą, „Turyzm” 2007, nr 17. [2] Borzyszkowski J., Organizacja i zarządzanie turystyką w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2011. [3] Connell J., Medical tourism: Sea, sun, sand and… surgery, “Tourism Management” 2006, vol. 27(6), s. 1093-1100. [4] Czernek K., Uwarunkowania współpracy na rzecz rozwoju turystyki w regionie, Proksenia, Kraków 2012. [5] Grabowska A., Władze samorządowe jako podmiot kształtujący gospodarkę turystyczną w regionie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2014. [6] Heung V.C.S., Kucukusta D., Song H., Medical tourism development in Hong Kong: An assessment of the barriers, “Tourism Management” 2011, vol. 32, s. 995–1005. [7] Klastry ‒ badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie opolskim. Benchmarking i podsumowanie, T. Pokusa, J. Żurawska (red.), Wyd. Instytut Śląski, Opole 2011. 37 Klastry ‒ badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie opolskim. Benchmarking i podsumowanie, T. Pokusa, J. Żurawska (red.), Wyd. Instytut Śląski, Opole 2011, s. 12. 286 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie [8] Kovalev Y. P., On a cluster approach to the Study of the Tourist Industry in Russia, [w:] A theory of social ‒ economic geography: modern knowledge synthesis, Universum, Smolensk 2006. [9] Kuciński K., Gospodarka globalna, Wyd. Kurpisz, Poznań 2002. [10] Lubowiecki-Vikuk A. P., Turystyka medyczna jako produkt eksportowy polskiej gospodarki, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 690, „Ekonomiczne Problemy Usług” 2011, nr 79, s. 125–135. [11] Lubowiecki-Vikuk A. P., Innowacyjna oferta dydaktyczna, na przykładzie menedżera turystyki medycznej, [w:] M. Morawski (red.), Zarządzanie wiedzą w turystyce a efektywność gospodarki turystycznej, Wyd. AWF Wrocław, INTERIOR Multimedia i Wydawnictwa, Wrocław 2012, s. 155–177. [12] Lubowiecki-Vikuk A. P., Turystyka medyczna przejawem współczesnych trendów i tendencji w turystyce, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 699, „Ekonomiczne Problemy Usług” 2012, nr 84, s. 553-568. [13] Lubowiecki-Vikuk A. P., Bosiacki S., Możliwości rozwoju turystyki medycznej w Poznaniu w ujęciu podażowo-popytowym, „Turystyka i Rekreacja” 2012, nr 8, s. 41-53. [14] Marciszewska B., Produkt turystyczny a ekonomia doświadczeń, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2010. [15] Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004. [16] Porter M. E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001. [17] Rab-Przybyłowicz J., Produkt turystyki medycznej, Difin, Warszawa 2014. [18] Rab-Przybyłowicz J., Lubowiecki-Vikuk A. P., Komunikacja marketingowa na polskim rynku turystyki medycznej, „Handel Wewnętrzny” 2014/3. [19] Rosenfeld S. A., Bringing business clusers into the mainstream of Economic development, “European Planning Studies” 1997, no. 5. [20] Stawicka M., Wpływ klastrów na konkurencyjność świadczeniodawców usług medycznych w Polsce, „Zarządzanie i Edukacja” 2013, nr 88, s. 99–117. Adrian P. LUBOWIECKI-VIKUK, Jolanta RAB-PRZYBYŁOWICZ 287 [21] Wspieranie rozwoju klastra w Polsce i za granicą – doświadczenia i wyzwania, M. Dzierżanowski, S. Szultka (red.), Instytut badań nad Gospodarką Rynkową. Gdańsk 2008. [22] Wspólnotowe zasady ramowe dotyczące pomocy państwa na działalność badawczą, rozwojową i innowacyjną z 30 grudnia 2006 r., http://eur-lex.europa.eu/ LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2006:323:0001:0026:pl:PDF (12.08.2014). [23] Wyrzykowski J., Marak J. (red.), Turystyka w ujęciu interdyscyplinarnym, Wyd. Wyższa Szkoła Handlowa we Wrocławiu, Wrocław 2010. Źródła internetowe [1] http://kpoplewiatan.pl/klaster-turystyki-medycznej-i-uzdrowiskowej/oklastrze-turystyki-medycznej-i-uzdrowiskowej (10.08.2014). [2] http://stat.gov.pl/bdl/ (09.08.2014). Streszczenie Słowa kluczowe: turystyka medyczna, klaster, region, produkt turystyczny Regionalny rozwój gospodarki opartej na świadczeniu różnorodnych usług i kreowaniu produktów ze sfery turystyki jest wyraźnym trendem ponowoczesnego świata. Analizy danych jakościowych są nieocenionym źródłem empirycznym, na kanwie których można precyzyjniej budować określony produkt (usługę) m.in. z zakresu turystyki medycznej. Działanie to jest odpowiedzią na wyrafinowane pragnienia konsumpcyjnego – ale i świadomego zdrowia i estetyki własnego ciała – społeczeństwa. Pomimo nowoczesnej technologii stosowanej w medycynie, wyspecjalizowanej kadry medycznej i turystycznej, na krajowym rynku turystyki medycznej wciąż brakuje odpowiedniego produktu. Mając na uwadze zindywidualizowane potrzeby turystów medycznych (nazywanych „mobilnymi pacjentami”) oraz współczesne tendencje w turystyce zdrowotnej podjęto się próby określenia warunków rozwoju – w ujęciu regionalnym – jednej z jej form, tj. turystyki medycznej. Na przykładzie eksploracji działań klastrowych (Klaster Turystyki Medycznej i Uzdrowiskowej) określono szanse ekspansji turystyki medycznej, ale także bariery: m.in. materialno- 288 Uwarunkowania rozwoju turystyki medycznej w regionie technicznei organizacyjne. Uzyskane wyniki mogą posłużyć do wyjaśnienia stanu i perspektyw jej dalszego rozwoju i przyczynić się do tworzenia regionalnych produktów turystyki medycznej. Conditions for medical tourism development in the region Summary Key words: medical tourism, cluster, region, tourist product Regional economic development based on providing various services and products shaping the sphere of tourism is a marked post-modern world trend. Qualitative data analysis constitute an invaluable empirical source, on the basis of which a more precisely defined product (service) may be built, among others, in the field of medical tourism. This action responds to the sophisticated consumer desires, but also the society concerned about health and body aesthetics. Despite modern technology used in medicine, specialized medical and tourist staff, the domestic medical tourism market still lacks a suitable product. Taking into account the individual needs of medical tourists (called ‘mobile patients’) and contemporary trends in health tourism, an attempt has been made to determine the conditions for development – on a regional basis – one of its forms, i.e. medical tourism. The exploration of Medical Tourism & Wellness Cluster was used as a case study to determine not only the chances of medical tourism expansion, but also the barriers, among others, material – technical and organizational ones. The research results may help to clarify the status and prospects for its further development and contribute to the creation of regional medical tourism products. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 289-303] ISSN 1897-2500 Anna SAMMEL, Adam SAMMEL Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski Wstęp Turystyka kulinarna (ang. culinary tourism, food tourism, gastronomic tourism, gourmet tourism, cuisine tourism) od wielu lat staje się coraz popularniejsza w wielu regionach świata i obejmuje swoim zakresem znaczeniowym m.in. podróże do miejsc, w których wytwarzane są charakterystyczne dla regionu produkty żywnościowe w celu ich degustacji lub zakupu u producenta. Turyści wybierając tę formę turystyki uczestniczą także w różnego rodzaju targach, świętach lub festiwalach o charakterze kulinarnym, które mają często międzynarodowy zasięg (np. Międzynarodowy Festiwal Czekolady w Obidos, Międzynarodowy Festiwal Sera w Gyomaendrőd, Międzynarodowy Festiwal Wina i Szampana w Budapeszcie). Wzrasta zatem systematycznie znacznie turystyki kulinarnej na rynku usług turystycznych, a regionalne produkty mogą być istotnym motywem podróży lub jedną z wielu atrakcji dostępnych dla turystów w miejscu pobytu1 ‒ zarówno w mieście, jak i na obszarach wiejskich. 1 A. Jęczmyk, N. Tworek, Wpływ produktów regionalnych na atrakcyjność turystyczną obszarów wiejskich, (w:) Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom XI, Zeszyt 4, Wieś Jutra Sp. z o.o., Warszawa – Poznań – Olsztyn, 2009, s. 129- 132. 290 Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski Tradycyjna kuchnia traktowana jest coraz częściej także jako istotny składnik regionalnego środowiska kulturowego2. Polska ma bogate dziedzictwo kulinarne ukształtowane przez wielowiekową historię. Regionalna kuchnia oraz tradycyjne potrawy są „wizytówką kulinarną” wielu województw. Od lat obserwuje się także – zgodnie z ogólnoświatowymi trendami3 – wzrost zainteresowania tzw. zdrową żywnością oraz potrawami lokalnymi i regionalnymi. Wytwarzane obecnie w Polsce tradycyjne produkty żywnościowe wzbudzają coraz większe uznanie konsumentów nie tylko na rynku lokalnym, ale również światowym. Niektóre z nich zostały wpisane na Listę Produktów Tradycyjnych, co jest ogromną zasługą ich wytwórców oraz samorządu województw 4. Wiele regionów jest także pełnoprawnym członkiem Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego, która zrzesza producentów oraz właścicieli hoteli i restauracji promujących regionalną żywność. Prężnie rozwija się również organizacja Slow Food chroniąca „prawo do smaku". Coraz częściej organizowane są także targi, święta lub festiwale o charakterze kulinarnym (Lubuskie Święto Chleba w Bogdańcu, Święto Kaszy w Trzebiatowie, Festiwal Chlebów Świata w Warszawie, Wrocławski Festiwal Dobrego Piwa, Europa na Widelcu we Wrocławiu itp.). Ze względu zatem na zwiększający się systematycznie popyt na produkty tradycyjne celem publikacji była próba określenia ich znaczenia jako elementu promocji turystycznej Polski. Materiał i metodyka badań Badania z wykorzystaniem kwestionariusza anonimowej ankiety przeprowadzono wśród dwóch grup respondentów. Pierwszą stanowili studenci Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie. W styczniu i lutym 2014 roku objęto nimi łącznie 270 osób z Wydziału Kształtowania Środowiska i Rolnictwa 2 3 4 D. Zaręba, Ekoturystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 64-80. A. Borowska, Produkty regionalne i tradycyjne w Unii Europejskiej, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. IX, z. 4, 2007a, s. 24-26. J. Rzepa, M. Miller, Dziedzictwo kulinarne Pomorza, w: Od pomysłu do przemysłu. Materiały opracowane z okazji obchodów EDD 2010 w województwie zachodniopomorskim, A. Bartczak, M. Witek (red.), Biuro Dokumentacji Zabytków, Szczecin, 2010, s. 197-206. Anna SAMMEL, Adam SAMMEL 291 oraz Wydziału Biotechnologii i Hodowli Zwierząt. W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano 232 wypełnione ankiety (86% ogółu), które stały się przedmiotem dalszej analizy. Drugą grupę respondentów stanowili turyści krajowi odwiedzający Szczecin w sierpniu 2014 roku. Objęto nimi łącznie 207 osób, uzyskując 175 wypełnionych ankiet (84,5% ogółu). Wyniki badań Objęci badaniami respondenci grupy pierwszej są studentami Wydziału Kształtowania Środowiska i Rolnictwa (94 osoby, w tym: 78 studentów studiów stacjonarnych I°, 15 studentów studiów stacjonarnych II°, 1 student studiów stacjonarnych III°) oraz Wydziału Biotechnologii i Hodowli Zwierząt (138 osób, w tym: 96 studentów studiów stacjonarnych i 13 studiów niestacjonarnych I°, 25 studentów studiów stacjonarnych II° oraz 4 studentów studiów stacjonarnych III°) Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie. Większość stanowiły kobiety (78%). Dominującą grupę wiekową reprezentowali studenci w przedziale wiekowym 18-20 lat (140 osób). Pozostali respondenci byli w wieku 21 - 23 lata (66 osób), w wieku 24-26 (18 osób) oraz powyżej 27 roku życia – 8 osób. Miejscem stałego zamieszkania 85% badanych jest województwo zachodniopomorskie. Pozostali respondenci pochodzą z województwa lubuskiego (6%), pomorskiego (5%), wielkopolskiego (3%) oraz śląskiego (1%). Objęci badaniami respondenci grupy drugiej są turystami krajowymi odwiedzającymi Szczecin w grupach zorganizowanych w sierpniu 2014 roku. Większość stanowiły kobiety, których było 89%. Dominującą grupę wiekową reprezentowały osoby w przedziale wiekowym 35-50 lat (87 osób). Pozostali respondenci byli w wieku 18-34 lata (35 osoby), w wieku 51-65 (47 osoby) oraz powyżej 66 roku życia – 6 osób. Miejscem ich stałego zamieszkania są województwa: dolnośląskie (34 osób), lubuskie (35 osób), pomorskie (40), wielkopolskie (29 osób) oraz zachodniopomorskie (37 osób). Wykształcenie zawodowe posiada 22% respondentów, średnie 37% oraz wyższe 41% osób. 292 Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski Tradycyjne produkty żywnościowe to część polskiego dziedzictwa kulturowego 5, dlatego też należy je chronić i dbać o ich odpowiednią jakość. W Unii Europejskiej przyjęto w tym celu system Chronionych Nazw Pochodzenia (ChNP, ang. PDO), Chronionych Oznaczeń Geograficznych (ChOG, ang. PGI) oraz tzw. Gwarantowaną Tradycyjną Specjalność (GTS, ang. TSG). Dodatkowo każde państwo członkowskie uzyskało prawo utworzenia własnych systemów zabezpieczania jakości wyrobów6. W Polsce producenci korzystają z wielu możliwości ochrony jakości wytwarzanych w tradycyjny sposób produktów spożywczych. Jednym z nich jest system „Jakość Tradycja”7, który jest zarządzany przez Polską Izbę Produktu Regionalnego i Lokalnego oraz Związek Województw RP. Gwarantuje on konsumentom wysoką jakość i możliwość poznania składu surowców użytych do wytworzenia oferowanego wyrobu. Ważną rolę na rynku produktów tradycyjnych pełni także Program Poznaj Dobrą Żywność (znak PDŻ), którego uczestnikami mogą być wszyscy przedsiębiorcy państw Unii Europejskiej. Od wielu lat prężnie rozwija się w Polsce również Europejska Sieć Dziedzictwa Kulinarnego (ESDK), której celem jest promocja regionalnych produktów spożywczych poprzez rozwój przedsiębiorczości i turystyki w regionach członkowskich. Podobne cele realizuje międzynarodowa organizacja Slow Food chroniąca „prawo do smaku”. Istotną rolę pełnią także konkursy kulinarne, z których najbardziej prestiżowy charakter ma konkurs Nasze Kulinarne Dziedzictwo, organizowany od 2001 roku pod Patronatem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Marszałków Województw, Polskiej Izby Produktu Regionalnego i Lokalnego oraz Związku Województw RP, który upowszechnia możliwości wytwarzania oraz sprzedawania produktów regionalnych lub lokalnych. W celu promocji produktów wytwarzanych zgodnie z dawnymi recepturami utworzono na mocy ustawy z 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych (Dz. U. 2005 nr 10 5 6 7 O produktach tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia, Gąsiorowski M. (red.), Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2005, s. 3. K. Kieljan, O systemach jakości żywności. Vademecum funkcjonowania produktów regionalnych i tradycyjnych, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Oddział w Krakowie, Kraków 2011, s. 7. Znak „Jakość Tradycja” jest zarejestrowany w Urzędzie Patentowym z numerem Z-307821. Anna SAMMEL, Adam SAMMEL 293 poz. 68) Listę Produktów Tradycyjnych. Umieszczane na niej charakterystyczne dla regionów wyroby kulinarne, które są promowane nie tylko w Polsce, ale także poza jej granicami. Wpisanie wyrobu na listę to gwarancja dla potencjalnych nabywców zakupu wysokiej jakości żywności, której poszukują konsumenci, bowiem w Europie Zachodniej produkty regionalne, tradycyjne i ekologiczne stanowią już około 30% popytu na wyroby spożywcze8. W Polsce jest obecnie 1301 produktów (rys. 1.) wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa I Rozwoju Wsi9. Ich liczba w poszczególnych województwach jest jednak zróżnicowana i waha się od 25 (województwo warmińsko-mazurskie) do 165 (województwo podkarpackie). O wpis mogą wystąpić osoby fizyczne lub prawne oraz jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej wytwarzające wyroby spożywcze od co najmniej 25 lat10 w kategoriach: produkty mleczne, produkty mięsne, produkty rybołówstwa, warzywa i owoce, wyroby piekarnicze I cukiernicze, oleje i tłuszcze, miody, gotowe dania i potrawy, napoje oraz inne produkty. Wyroby umieszczone na Liście Produktów Tradycyjnych nie posiadają żadnego chronionego znaku, który byłyby rozpoznawany przez konsumentów. Objęci badaniami studenci ZUT w Szczecinie wykazują się słabą znajomością tradycyjnych produktów spożywczych i podobnie jak pokazują badania prowadzone w innych regionach Polski11 mylą pojęcia produktu tradycyjnego i regionalnego. Wymieniają często marki charakterystyczne dla wybranego regionu, które nie są na Liście Produktów Tradycyjnych – dotyczy to wyrobów mięsnych (np. kiełbasa krakowska), alkoholowych (Starka, piwo Bosman, Harnaś) oraz cukierniczych (pierniki toruńskie, kremówki wadowickie). Ponad połowa osób (51%) zna minimum jeden produkt, z czego 35% wskazuje dodatkowo region, z którego on pochodzi. Najbar8 9 10 11 E. Michota Katulska, I. Boniecka, A. Ukleja, Rola żywności tradycyjnej w rozwoju i promocji turystyki w regionach, (w:) Tradycyjne i Regionalne Technologie i Produkty w Żywieniu Człowieka, Z. Dolatowski (red.), Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego, Lublin 2008, s. 46. www.minrol.gov.pl/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista produktow- tradycyjnych (02.09.2014). Art. 4. 1 ustawy z 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych (Dz. U. 2005 nr 10 poz. 68). M. Grębowiec, Rola produktów tradycyjnych i regionalnych w podejmowaniu decyzji nabywczych przez konsumentów na rynku dóbr żywnościowych w Polsce, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie Problemy Rolnictwa Światowego, t. 10 (XXV), z. 2, 2010, s. 22-31. 294 Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski dziej rozpoznawany – podobnie jak potwierdzają badania prowadzone w innych regionach Polski12 – jest oscypek (43% wskazań). Znane są także m.in. jajka zielononóżki kuropatwianej, śliwowica, kaszanka, andruty, żur, sękacz, gzik oraz precle. Objęci badaniami respondenci z grupy drugiej wykazują się zdecydowanie lepszą znajomością produktów tradycyjnych. Niestety podobnie jak w grupie pierwszej mylone są pojęcia produktu tradycyjnego regionalnego. Błędnie wymieniane i klasyfikowane są również produkty mięsne, cukiernicze i piekarnicze oraz alkoholowe. Zdecydowanie więcej osób, bo aż 82% badanych zna minimum jeden produkt, z czego 75% wskazuje dodatkowo region, z którego on pochodzi. Najbardziej rozpoznawane w tej grupie respondentów są oscypek, kwaśnica, gzik, rogale marcińskie, truskawki kaszubskie, sękacz, śliwowica, żur, czernina, pyzy, kiełbasy (z różnych regionów), ale wymieniane są także: amoniaczki, proziaki oraz miody, wina i konfitury (różnych producentów). Rys. 1. Liczba produktów tradycyjnych w poszczególnych województwach 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.minrol.gov.pl/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-itradycyjne/Lista produktow-tradycyjnych (02.09.2014). 12 M. Grębowiec, Rola produktów tradycyjnych i regionalnych…, op. cit., s. 22-31. Anna SAMMEL, Adam SAMMEL 295 Objęte badaniami z dwóch grup osoby uważają, że tradycyjne produkty żywnościowe mogą być w różnym zakresie atrakcyjne dla turystów (rys. 2.). Zdecydowanie jednak więcej respondentów z grupy drugiej uważa, że może to przyczynić się do promocji naszego kraju i rozwoju turystyki np. kulinarnej. Rys. 2. Znaczenie tradycyjnych produktów żywnościowych w promocji turystycznej Polski 140 120 100 80 60 40 20 0 A tak nie nie mam zdania B A n=232 B n=175 Źródło: Opracowanie własne. Respondenci z grupy pierwszej (45% osób) deklarują, że degustowali produkty tradycyjne uczestnicząc np. w różnego rodzaju targach krajowych (najczęściej wymieniane były najpopularniejsze w regionie Pomorza Zachodniego Targi Turystyczne MARKET TOUR, w trakcie których można odwiedzić np. Aleję zachodniopomorskich smaków, gdzie prezentowane są także produkty tradycyjne z innych regionów Polski, Święto kaszy w Trzebiatowie, Targi rolne w ZODR w Barzkowicach oraz Jarmark Jakubowy), festynach (lokalnych i regionalnych), degustacjach (m.in. cyklicznie organizowanych w szczecińskich hipermarketach), pokazach, w domu rodzinnym, u znajomych lub kupując w sklepie. Ich zdaniem tego typu wyroby mają duże walory smakowe, ale kojarzą się przede wszystkim ze zbyt wysoką ceną (69% studentów). Jest to istotny argument nie tylko dla budżetu studenckiego, bowiem jak wykazują badania prowadzone m.in. w 1999 r. w wybranych krajach Unii Euro- 296 Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski pejskiej 43% konsumentów było skłonnych zapłacić maksymalnie 10% więcej za produkty z oznaczeniami geograficznymi, 8% zapłaciłoby do 20% więcej, natomiast tylko 3% badanych gotowych było do zapłaty za taki produkt nawet do 30% więcej13. Są to bowiem wysokiej jakości produkty, kupowane przez dwie grupy klientów: tych, którzy kupują okazjonalnie tego typu żywność i tych, których zawsze na nią stać14. Być może z tego właśnie względu były one do tej pory nabywane przez zaledwie 28% uczestniczących w badaniu osób. Co jest jednak ważne, aż 78% studentów chce dokonać ich zakupu w przyszłości (np. jako prezent), ale brak jest informacji o ich dostępności na co dzień, a nie tylko okazjonalnie. Istotnym zatem problemem pozostaje nadal nieodpowiedni łańcuchach dostaw i dystrybucji15. Jednocześnie respondenci stwierdzają, że produkty regionalne kojarzą im się ze zdrową żywnością16 jako alternatywną możliwością żywienia w dobie ogólnie dostępnych produktów wytwarzanych metodą przemysłową i często mocno przetworzonych, z wyjazdami turystycznymi i pobytem w innych regionach Polski, gdzie można spróbować specjałów lokalnej kuchni, tradycyjnymi sposobami wytwarzania (np. w gospodarstwie agroturystycznym)17 i produkcją na małą skalę. Jak się zatem potwierdza istotnym ogniwem łącznym turystę z regionem jest kuchnia, a wrażenia, jakie pozostają z podróży, dotyczą w dużej mierze produktów żywnościowych 18. Niestety jak zauważają studenci produkty tradycyjne są ich zdaniem słabo reklamowane i promowane. Samodzielnie poszukiwało wiadomości na temat produktów tradycyjnych w Internecie zaledwie 11,6% osób. Respondenci z grupy drugiej (82% osób) deklarują, że degustowali produkty tradycyjne uczestnicząc np. w różnego rodzaju targach krajowych (Polagra 13 14 15 16 17 18 A. Borowska, Postawy konsumentów wobec produktów, (w:) Byszewska I. (red.), Agro-smak, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa, nr 9, 2007b, s. 6. M. Grębowiec, Rola produktów tradycyjnych i regionalnych…op. cit., s. 22-31. K. Duczkowska-Małysz, Budowa rynku produktów regionalnych, Agro-Smak nr 4, 2007, s. 4-6. M. Frydrych, Prozdrowotne właściwości żywności tradycyjnej i regionalnej, (w:) Tradycyjne i regionalne technologie oraz produkty w żywieniu człowieka, Z. J. Dolatowski, D. Kołożyn-Krajewska (red.), Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków 2008, s. 45-57. M. Woźniczko, D. Orłowski, Wielkanocne obrzędy oraz tradycje kulinarne i ich wykorzystanie w ofercie turystyki wiejskiej, (w:) Potencjał turystyczny w regionach, I. Sikorska-Wolak (red.), Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008, s. 51-70. A. Jęczmyk, N. Tworek, Wpływ produktów regionalnych…, op. cit., s. 129-132. Anna SAMMEL, Adam SAMMEL 297 w Poznaniu, Agrotravel w Kielcach, Małopolska Giełda Agroturystyczna w Krakowie Targi Turystyczne MARKET TOUR w Szczecinie) oraz międzynarodowych np. Grüne Woche w Berlinie, prezentacjach, festynach (lokalnych i regionalnych), pokazach, w domu rodzinnym, u znajomych lub dokonując zakupu w sklepie lub u producenta (najczęściej wymieniane były restauracje - 32% osób). Podobnie jak w poprzedniej grupie respondenci podkreślali walory smakowe tego rodzaju wyrobów, ale także twierdzili, że chęć ich zakupu i spróbowania motywowana była ciekawością, okazją spróbowania czegoś nowego oraz poszukiwaniem smaków „z dzieciństwa” lub z rodzinnego domu. W mniejszym także zakresie zwracali uwagę na cenę produktów, co jest zapewne związane z budżetem, którym dysponowały objęte badaniami osoby. Respondenci (34%) stwierdzali także, że w trakcie podróży w inne regiony Polski często dokonują zakupu produktów tradycyjnych nie tylko do konsumpcji, ale także np. jako prezent dla rodziny lub znajomych. Podobnie jak w grupie pierwszej respondenci stwierdzają, że produkty regionalne kojarzą im się ze zdrową żywnością, z wyjazdami turystycznymi i pobytem w innych regionach Polski, gdzie można spróbować specjałów lokalnej kuchni, tradycyjnymi sposobami wytwarzania ale także prestiżem i modą. Objęte badaniami w dwóch grupach osoby stwierdziły, że tradycyjne produkty żywnościowe mogą być atrakcją turystyczną i przyczyniać się do promocji turystycznej Polski, ale żadna z nich nie stwierdziła, że mogłyby być to dla nich w przyszłości główny motyw podróży. Nie negują jednak, że dla wielu gości zagranicznych może to być główny cel przyjazdu do naszego kraju - uważa tak 23% respondentów w grupie pierwszej oraz 47% respondentów w grupie drugiej. Osoby z grupy pierwszej preferują turystykę aktywną, kwalifikowaną, wypoczynkową i krajoznawczą. Respondenci z grupy drugiej uczestniczą natomiast w wyjazdach turystycznych o charakterze krajoznawczym, wypoczynkowym, rekreacyjnym, aktywnym oraz uzdrowiskowym. Podsumowanie Tradycyjne produkty żywnościowe są ważnym elementem dziedzictwa kulturowego i promocji turystycznej Polski, wpływając jednocześnie na rozwój społeczno- 298 Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski ekonomiczny wielu regionów19. Popyt na wytwarzaną zgodnie z dawnymi recepturami żywność przyczynia się do rozwoju turystyki kulinarnej, a usługi gastronomiczne należą do tzw. podstawowych usług nabywanych przez gości podczas wyjazdu turystycznego, na które przeciętny turysta przeznacza około 30 – 40% swoich wydatków20. Ogromne znaczenie oprócz swoistej „mody” na odkrywanie lub poznawanie nowych smaków mają także prozdrowotne właściwości tego typu żywności czego ma zapewne świadomość coraz większa liczba ludności naszego globu21. Chęć zakupu lub degustacji tradycyjnych produktów często motywuje turystów do wyjazdu poza miejsce stałego zamieszkania. Jak pokazują badania przeprowadzone na dwóch grupach respondentów należy nadal promować tradycyjne produkty żywnościowe i podnosić poziom wiedzy naszego społeczeństwa, ponieważ często błędnie stosowane są jako synonimy określenia: produkt tradycyjny – produkt regionalny lub lokalny. Być może lukę tę powinny wypełnić w zakresie promocji nie tylko media, ale przede wszystkim treści dotyczące edukacji regionalnej realizowane na różnych etapach kształcenia. Niestety tego rodzaju produkty żywnościowe nie są często dostępne. Potwierdza to również istniejący od wielu lat problem ich dystrybucji, ponieważ producenci w Polsce sprzedają swoje produkty przede wszystkim na rynkach lokalnych (38%), na ponadregionalnych oraz wojewódzkich (31%) i zaledwie 10% na rynkach zagranicznych22. Jednocześnie objęte badaniami osoby wykazują duże zainteresowanie i chęć zakupu w przyszłości produktów tradycyjnych ze względu m.in. na ich wysoką jakość i prozdrowotne właściwości. Respondenci podkreślają również, że tego rodzaju produkty żywnościowe są ich zdaniem nieodpowiednio oznakowane, reklamowane i promowane. Warto więc uwzględnić te sugestie, tym bardziej, że niebawem obecni respondenci z grupy pierwszej kończąc studia będą dysponować więk- 19 20 21 22 M. Jędrusik, Kilka aspektów turystyki kulinarnej w tropikalnej Oceanii, (w:) Turystyka kulturowa, spojrzenie geograficzne, A. Kowalczyk(red.), Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008, s. 161-178. W. Grzesińska, D. Gajewska, Żywienie w turystyce, WSiP, Warszawa 1999, s. 151. M. Frydrych, Prozdrowotne właściwości żywności tradycyjnej…, op. cit., s. 45-57. Z. J. Dolatowski, Produkty regionalne i tradycyjne w Polsce oraz w Unii Europejskiej, (w:) Tradycyjne i regionalne technologie oraz produkty w żywieniu człowieka, Z. Dolatowski, D. Kołoczyn-Krajewska (red.), Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków, 2008, s. 7-16. Anna SAMMEL, Adam SAMMEL 299 szym budżetem, który będą mogli przeznaczyć na zakup wysokiej jakości produktów spożywczych. Tradycyjne produkty spożywcze to nasze dziedzictwo kulinarne, obejmujące produkty żywnościowe i potrawy, które charakteryzują się szczególnymi cechami jakościowymi oraz tradycyjnymi sposobami przyrządzania i wytwarzania (głównie na małą skalę) sięgającymi odległej historii 23. Polska posiada bogate dziedzictwo kulinarne, na które wpływ miało m.in. zróżnicowanie regionalne kraju, religia, historia oraz oddziaływanie kultur nie tylko sąsiednich krajów 24. Jak wykazują światowe trendy turystyka kulinarna będzie się coraz mocniej rozwijać wpływając na podniesienie atrakcyjności regionu ale powinna być nie tylko odpowiednio promowana (m.in. szlaki kulinarne) i reklamowana (targi, festyny, konkursy, Internet), ale również odpowiednio chroniona w celu utrzymania wysokiej jakości jej ofert – tak bardzo pożądanej przez turystów. Ważne jest zatem aby zapobiec w Europie zjawisku określanemu jako New Asian Cuisine (NAC), które zaobserwowano w odniesieniu do turystyki kulinarnej w Singapurze, gdzie pod wpływem upodobań turystów tradycyjna kuchnia azjatycka ulega nieodwracalnym przemianom25. Turystyka kulinarna jako element turystyki kulturowej zdobywa coraz większą popularność w skali świata i wzrasta w związku z tym liczba osób podejmujących wyprawy turystyczne w celu poznania kuchni innych narodów 26. Należy zatem chronić nasze tradycyjne produkty żywnościowe będące atrakcją przyciągającą turystów27, bowiem turystyka kulinarna może być w przyszłości markowym produktem turystycznym Polski. 23 24 25 26 27 K. Vinaver, J. Jasiński, Rzeczpospolita produktów lokalnych, regionalnych i tradycyjnych, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Stowarzyszenie Solidarność Francja Polska, „Agro-Smak” Fundacja Fundusz Współpracy, Międzynarodowe Centrum Badań nad Środowiskiem i Rozwojem, Paryż 2004, s. 35-40. A. Sieczko, Edukacyjny charakter polskich kuchni regionalnych, (w:) Turystyka wiejska a edukacja różne poziomy, różne wymiary, J. Sikora(red.), Wyd. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2007, s. 218-227. A. Kowalczyk, Współczesna turystyka kulturowa – między tradycją a nowoczesnością, (w:) Turystyka kulturowa, spojrzenie geograficzne, A. Kowalczyk (red.), Uniwersytet Warszawski 2008a, s. 9-58. A. Kowalczyk, Turystyka kulinarna jako element turystyki kulturowej, (w:) Rocznik Naukowy Wyższej Szkoły Turystyki i Rekreacji w Warszawie, Warszawa, T. 7, 2008b, s. 22-30. B. Józefczyk, W. Grodzki, Produkty, potrawy regionalne i tradycyjne czynnikiem zwiększającym atrakcyjność oferty agroturystycznej, (w:) Kryński Z., Kmita-Dziasek E. (red. nauk.), Turystyka wiejska a rozwój i współpraca regionów, Prace naukowo-dydaktyczne Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Krośnie. Zeszyt 15. Krosno, 2005, s. 239. 300 Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski Literatura [1] Borowska A., Produkty regionalne i tradycyjne w Unii Europejskiej, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. IX, z. 4, 2007a. [2] Borowska A., Postawy konsumentów wobec produktów, (w:) Byszewska I. (red.), Agro-smak, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa, nr 9, 2007b. [3] Dolatowski Z. J., Produkty regionalne i tradycyjne w Polsce oraz w Unii Europejskiej, (w:) Tradycyjne i regionalne technologie oraz produkty w żywieniu człowieka, Dolatowski Z., Kołoczyn-Krajewska D. (red.), Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków 2008. [4] Duczkowska-Małysz K., Budowa rynku produktów regionalnych, Agro-Smak nr 4, 2007. [5] Frydrych M., Prozdrowotne właściwości żywności tradycyjnej i regionalnej, (w:) Tradycyjne i regionalne technologie oraz produkty w żywieniu człowieka, Dolatowski Z., Kołoczyn-Krajewska D. (red.), Wydawnictwo Naukowe PTTŻ, Kraków 2008. [6] O produktach tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia, Gąsiorowski M. (red.), Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2005. [7] Grębowiec M., Rola produktów tradycyjnych i regionalnych w podejmowaniu decyzji nabywczych przez konsumentów na rynku dóbr żywnościowych w Polsce, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie Problemy Rolnictwa Światowego, t. 10 (XXV), z. 2, 2010. [8] Grzesińska W., Gajewska D., Żywienie w turystyce, WSiP, Warszawa 1999. [9] Jęczmyk A., Tworek N., Wpływ produktów regionalnych na atrakcyjność turystyczną obszarów wiejskich, (w:) Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom XI, Zeszyt 4, Wieś Jutra Sp. z o.o., Warszawa – Poznań ‒ Olsztyn 2009. [10] Jędrusik M., Kilka aspektów turystyki kulinarnej w tropikalnej Oceanii, (w:) Turystyka kulturowa, spojrzenie geograficzne, Kowalczyk A. (red.), Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008. Anna SAMMEL, Adam SAMMEL 301 [11] Kieljan K., O systemach jakości żywności. Vademecum funkcjonowania produktów regionalnych i tradycyjnych, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie, Oddział w Krakowie, Kraków 2011. [12] Kowalczyk A., Współczesna turystyka kulturowa – między tradycją a nowoczesnością, (w:) Turystyka kulturowa, spojrzenie geograficzne, Kowalczyk A. (red.), Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2008a. [13] Kowalczyk A., Turystyka kulinarna jako element turystyki kulturowej, (w:) Rocznik Naukowy Wyższej Szkoły Turystyki i Rekreacji w Warszawie, Warszawa, T.7, 2008b. [14] Michota-Katulska E., Boniecka I., Ukleja A. Rola żywności tradycyjnej w rozwoju i promocji turystyki w regionach, (w:) Tradycyjne i Regionalne Technologie i Produkty w Żywieniu Człowieka, Z. Dolatowski (red.), Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego, Lublin 2008. [15] Rzepa J., Miller M. Dziedzictwo kulinarne Pomorza, (w:) Od pomysłu do przemysłu. Materiały opracowane z okazji obchodów EDD 2010 w województwie zachodniopomorskim, Bartczak A., Witek M. (red.), Biuro Dokumentacji Zabytków, Szczecin, 2010. [16] Sieczko A., Edukacyjny charakter polskich kuchni regionalnych, (w:) Turystyka wiejska a edukacja różne poziomy, różne wymiary, Sikora J. (red.), Wyd. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2007. [17] Ustawa z 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych (Dz. U. 2005 nr 10 poz. 68). [18] Vinaver K., Jasiński J., Rzeczpospolita produktów lokalnych, regionalnych i tradycyjnych, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Stowarzyszenie Solidarność Francja-Polska, „Agro-Smak” Fundacja Fundusz Współpracy, Międzynarodowe Centrum Badań nad Środowiskiem i Rozwojem, Paryż 2004. [19] Woźniczko M., Orłowski D., Wielkanocne obrzędy oraz tradycje kulinarne i ich wykorzystanie w ofercie turystyki wiejskiej, (w:) Potencjał turystyczny w regionach, Sikorska-Wolak I. (red.), Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008. [20] Zaręba D., Ekoturystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. 302 Tradycyjne produkty żywnościowe jako element promocji turystycznej Polski Internet [1] www.minrol.gov.pl/Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-itradycyjne/Lista produktow-tradycyjnych (data dostępu: 02.09.2014). Streszczenie Słowa kluczowe: dziedzictwo kulinarne, produkty tradycyjne, Lista Produktów Tradycyjnych Turystyka kulinarna (ang. culinary tourism, food tourism, gastronomic tourism, gourmet tourism, cuisine tourism) od wielu lat staje się coraz popularniejsza w wielu regionach świata. Obejmuje swoim zakresem znaczeniowym m.in. podróże do miejsc w których wytwarzane są charakterystyczne dla regionu produkty żywnościowe w celu ich degustacji lub zakupu u producenta. Polska ma bogate dziedzictwo kulinarne ukształtowane przez wielowiekową historię. Wytwarzane obecnie w tradycyjny sposób produkty żywnościowe wzbudzają uznanie konsumentów nie tylko na rynku krajowym, ale również światowym. Niektóre z nich zostały wpisane na Listę Produktów Tradycyjnych. Wiele regionów jest także pełnoprawnym członkiem Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego. Prężnie rozwija się również w Polsce organizacja Slow Food chroniąca „prawo do smaku”. Coraz częściej organizowane są lokalne i regionalne targi, święta lub festiwale o charakterze kulinarnym. Ze względu zatem na zwiększający się systematycznie popyt na produkty tradycyjne celem publikacji była próba określenia ich znaczenia jako elementu promocji turystycznej Polski. Traditional food products as element of touristic promotion of Poland Summary Key words: culinary heritage, traditional products, List of Traditional Products The culinary tourism (food tourism, gastronomic tourism, gourmet tourism, cuisine tourism) for many years has become more and more popular in many regions of world. It includes with one's significative range, trips to places where to be produced food products characteristic for region in aim their tasting or purchase at producer. Poland has rich culinary heritage shaped secular by history. Anna SAMMEL, Adam SAMMEL 303 Produced at present in traditional procedure food products arouse consumers' recognition on national market not only, but also on world market. Some of them were written on List of Traditional Products. The many regions of Poland are also rightful member of European Network of Regional Culinary Heritage. The organization 'Slow Food' develops in region also, which protects “law to taste”. They be organized often local and regional fair trades, holiday or festivals about culinary character. With regard on more and more larger demand on traditional products, the aim of this paper was test of qualification of their meaning as element of touristic promotion of Poland. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 305-324] ISSN 1897-2500 Piotr DOMINIK Katedra Gospodarki Turystycznej, Hotelarstwa i Gastronomii, Szkoła Wyższa Almamer Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny Wstęp W związku z rozprzestrzenianiem się unifikacji, zachodzi konieczność chronienia tożsamości regionalnej poprzez podniesienie, idąc wzorem innych narodów, gastronomii lokalnej do rangi smacznego argumentu przekonującego turystę do poznania naszego kraju i jego kultury. Powszechna znajomość tego wielkiego bogactwa przez samych Polaków i umiejętne z niego korzystanie w promocji kraju czy regionu to droga do sukcesu. Potrawy i wyroby, głęboko zakorzenione w tradycji, znakomicie podnoszą atrakcyjność każdej oferty turystycznej. To właśnie w oparciu o kuchnię regionalną oraz kulinarne produkty tradycyjne oraz tradycyjne produkty kulinarne tworzy się na świecie najlepiej sprzedawane, regionalne produkty turystyczne, a przecież od rozwoju turystyki zależeć będzie przyszłość wielu miejscowości w Polsce. Najbardziej skuteczna promocja rolnictwa i przetwórstwa żywności zarówno w kraju, jak i za granicami zawsze opiera się o kuchnię narodową. Prawdziwy smak kuchni każdego narodu opiera się na smaku lokalnych surowców oraz oryginalnych, 306 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny uświęconych tradycją sposobów przyrządzania potraw. Gastronomia może być ważnym składnikiem produktu turystycznego a w niektórych przypadkach nawet sama może stać się takim produktem a dzięki temu wpływać na rozwój regionalny 1. Znaczenie gastronomii w turystyce Polska jest pięknym krajem ‒ posiada ogromny potencjał turystyczny, którego właściwe wykorzystanie może stworzyć bogatą ofertę turystyczną zarówno dla turystów krajowych i zagranicznych. To co czyni kraj atrakcyjnym, to przede wszystkim bogactwo przyrodnicze, historia, dziedzictwo kulturowe i kulinarne, zróżnicowanie regionalne, a także gościnność i serdeczność ludzi. Te wartości kreują wizerunek turystyczny Polski, stwarzając wielką szansę na pokazanie konkurencyjnych produktów turystycznych na rynku. Wzrastający rozwój turystyki jako jednego z najważniejszych sektorów gospodarki narodowej może stać się ważnym czynnikiem rozwoju wielu innych dziedzin życia społecznego i gospodarczego. Potencjał turystyczny kraju może wpływać także na rozwój poszczególnych regionów turystycznych. Jest to jednak możliwe m. in. dzięki właściwej infrastrukturze, dostępności walorów turystycznych, odpowiedniej organizacji oraz promocji istniejących produktów turystycznych2. Na przestrzeni lat wraz ze wzrostem świadomości konsumentów, ich zapotrzebowania na podróżowanie, coraz bardziej rozwija się nie tylko turystyka, lecz również gastronomia. Turystyka daje możliwość odkrycia i doznania czegoś więcej, niezapomnianych smaków dzieciństwa, różnorodności i specyfiki typowych dań regionalnych i unikatowych wartości kulinarnych. Pozwala delektować się smakiem i atmosferą prawdziwej kuchni polskiej. Gastronomia jest ważnym składnikiem różnorodności oferty turystycznej regionów, miast i krajów. Dla każdego człowieka żywienie ma bowiem podstawowe 1 2 P. Dominik, Tradycyjna kuchnia polska w gastronomii sieciowej jako element uatrakcyjniający ofertę turystyczną kraju, [w:] Dolatowski Z.J., Kołożyn-Krajewska D. (red.), Gastronomia w ofercie turystycznej regionu, WSHiT, Częstochowa 2010, s. 497 M. Głowacki, Turystyka a rozwój regionów, [w:] Dolatowski Z., Kołożyn-Krajewska D. (red.), Rozwój turystyczny regionów a tradycyjna żywność, Wydawnictwo Polskie Towarzystwo Technologów Żywności, Częstochowa 2010, s. 45. Piotr DOMINIK 307 znaczenie życiowe, przede wszystkim warunkujące utrzymanie dobrego zdrowia, również sprawności fizycznej i psychicznej organizmu 3. Analizując pojęcie usług gastronomicznych w aspekcie udziału w turystyce, warto zwrócić uwagę na uniwersalizm gastronomii, który oznacza, że: ‒ wszyscy turyści stale dokonują wyborów kulinarnych, ponieważ korzystają z posiłków podczas podróży, ‒ korzystanie z usług gastronomicznych możliwe jest przez cały rok, o każdej porze dnia i w każdą pogodę, ‒ zainteresowani działalnością gastronomiczną mogą być wszyscy turyści, niezależnie od płci, wieku, wykształcenia czy narodowości, ‒ żywienie uwarunkowane jest zwyczajami jakie panują w określonej społeczności, ‒ gastronomia jako sztuka kulinarna jest dziedziną, która korzysta z wszystkich pięciu zmysłów4. Istota i udział gastronomii w turystyce W ostatnich latach działalność gastronomiczna, zwłaszcza w krajach o rosnącym poziomie usług turystycznych nabiera szczególnego znaczenia. W Polsce również można zauważyć ogólny rozwój bazy gastronomicznej oraz postęp w jakości i poziomie usług żywieniowych. Jednostki branży turystycznej zajmujące się promocją krajowej turystyki, analizując potencjał oferty kuchni polskiej, potwierdziły fakt, że Polska szczególnie dla turysty zagranicznego jest kojarzona z ofertą kulinarną5. Gastronomia stała się tak ważna, że współcześnie zaspokaja nie tylko potrzeby żywienia, ale wpływa również na wielkość ruchu turystycznego, na jakość obsługi, a przede wszystkim decyduje o atrakcyjności turystycznej danego miejsca lub re3 4 5 Ibidem, s. 15. J. Krupa, Krupa K., Żywność tradycyjna i regionalna elementem promocji turystycznej Podkarpacia, [w:] Z. Dolatowski, D. Kołożyn-Krajewska (red.), Rozwój turystyczny regionów a tradycyjna żywność, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Hotelarstwa i Turystyki w Częstochowie oraz Polskie Towarzystwo Technologów Żywności, Częstochowa 2010, s. 353. J. Olszewski-Strzyżowski, „Kuchnia polska”, ważną ofertą uzupełniającą działania promocyjne krajowej turystyki. [w:] Z. Dolatowski, D. Kołożyn- Krajewska (red.), Gastronomia w ofercie turystycznej regionu, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Hotelarstwa i Turystyki w Częstochowie oraz Polskie Towarzystwo Technologów Żywności, Częstochowa 2010, s. 636. 308 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny gionu. Turyści decydując się na podróż i dokonując wyboru miejsca wypoczynku cenią sobie różnorodność oraz unikatowość oferty na rynku usług turystycznych. Obecny styl życia ludzi, w którym większość czasu poświęcają pracy i nauce, powoduje w ich świadomości potrzebę oderwania się od spraw życia codziennego, stresu i zabiegania i w miarę możliwości finansowych często czas wolny jest spędzany na różnego rodzaju wycieczkach, obozach, wczasach, a także innych formach turystyki indywidualnej czy zorganizowanej. Turystyka oferuje atrakcyjne walory, które przyciągają turystów do danego miejsca: środowisko naturalne, powietrze, atrakcje terenu, kultura, a w tym również kuchnia i tradycja. Wzrost zapotrzebowania na te formy atrakcyjności usług turystycznych oddziałuje dodatkowo na wzrost potrzeb gastronomicznych turystów w czasie podróży. Podczas wypoczynku ludzie są przede wszystkim turystami, ale też konsumentami, a zwyczaje żywieniowe stają się wymaganiami, jakim muszą sprostać placówki gastronomiczne oferujące żywienie turystów. Ponadto między gastronomią a turystyką tworzy się sprzężenie zwrotne, czego dowodem jest wzrost wyjazdów w celach turystycznych oraz wzrost zainteresowania usługami gastronomicznymi w turystyce6. Wypoczynek turystyczny pełni istotna rolę w pielęgnowaniu lokalnej kultury, nie tylko społecznej, także żywieniowej. Należy więc wyjaśnić pojęcie dziedzictwa kulturowego, które obejmuje całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, narodów i epoki, a także wpływa na warunki rozwoju dorobku ludności, społeczeństw, grup i jednostek7. Potrawy kuchni regionalnych w ofercie gastronomicznej Coraz większą popularnością w ofercie gastronomicznej cieszą się potrawy kuchni regionalnej i tradycyjnej. Udział różnorodnych tradycji żywieniowych w turystyce, przyczynia się do zgłębienia tradycji i kultury Polski. Dla gastronomii 6 7 I. Ozimek, Prawa konsumenta na rynku usług turystycznych i gastronomicznych-wybrane aspekty, [w:] Z. Dolatowski, D. Kołożyn-Krajewska (red.), Gastronomia w ofercie turystycznej regionu, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Hotelarstwa i Turystyki w Częstochowie oraz Polskie Towarzystwo Technologów Żywności, Częstochowa 2010, s. 72. J.P. Piotrowski, W. Idziak, Kultura bogactwem turystyki wiejskiej, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2001, s. 18. Piotr DOMINIK 309 regionalnej jest to szansa na pokazanie tożsamości danego obszaru, kształtowania preferencji kulinarnych, utrwalania kontaktów między mieszkańcami a turystami, poczucia przynależności, również zagospodarowanie lokalnych zasobów i rozwój turystyki w wielu regionach. Produkty tradycyjne i regionalne są doskonałą formą, aby prezentować narodowe zwyczaje, a równocześnie odgrywają istotną rolę w pielęgnowaniu dziedzictwa kulturowego. Świadomość znaczenia dziedzictwa kulturowego, a w tym również tradycji kulinarnych, jest niezbędna wśród organizatorów usług turystycznych, jako wartość unikalna i wyróżniająca Polskę jako kraj atrakcyjny turystycznie, ale również zaskakujący ciekawą ofertą gastronomiczną8. Produkty regionalne i tradycyjne są elementami informacyjnymi i promocyjnymi regionu turystycznego, przypominając zwiedzającym o atrakcjach turystycznych, budują lojalność konsumentów, przede wszystkim jest ważnym atutem w krajowej turystyce9. Rola turystyki kulinarnej w rozwoju regionalnym Tradycyjne potrawy, głęboko zakorzenione w historii, znakomicie podnoszą atrakcyjność każdej oferty turystycznej. W oparciu o narodową kuchnię tworzy się na świecie najlepiej sprzedawane, regionalne produkty turystyczne, które promują regiony, z których pochodzą. Jest to również narzędzie promocji rolnictwa i przetwórstwa żywności zarówno w kraju, jak i za granicami. Polskie rolnictwo ma w tym względzie wiele do zaoferowania. Chemicznie czysta, w porównaniu do innych krajów wysoko rozwiniętych, polska ziemia, często ekstensywny tradycyjny sposób uprawy i hodowli daje produkty o wyjątkowych walorach smakowych i zdrowotnych. Na obszarach wiejskich pozwala się na zachowanie tradycyjnych sposobów przetwarzania żywności, tak obecnie poszukiwanych na rynku. 8 9 J. Krupa, K. Krupa, Żywność tradycyjna…, op. cit.,., s. 351-352. K. Krajewski, A. Tul-Krzyszczuk i in., Doświadczenia i znaczenie produktów tradycyjnych w promocji regionów turystycznych, [w:] Z. Dolatowski, D. Kołożyn-Krajewska (red.), Rozwój turystyczny regionów a tradycyjna żywność, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Hotelarstwa i Turystyki w Częstochowie oraz Polskie Towarzystwo Technologów Żywności. Częstochowa 2010, s. 105. 310 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny Smaczna i zdrowa kuchnia to największy walor w promocji polskiego rolnictwa. Produkty lokalne i regionalne ze względu na pracochłonny sposób przetwarzania generują nowe miejsca pracy, stanowią istotny element promocji miejsc, stanowią o atrakcyjności turystycznej a co najważniejsze pozwalają na znaczne podniesienie opłacalności produkcji rolnej a przez to poziomu życia w regionie. Największym wyróżnikiem produktów regionalnych i lokalnych jest ich specyficzna jakość. Bierze się ona z tradycyjnego sposobu wytwarzania zgodnego z dziedzictwem kulinarnym, ale również wynika ze szczególnych walorów klimatycznych, glebowych czy innych, miejsca wytwarzania. Produkty regionalne i lokalne zapewniają producentom godziwy zysk tylko wtedy, gdy są sprzedawane w innym segmencie rynku niż produkt masowy i to najlepiej z pominięciem pośredników, czyli w sprzedaży bezpośredniej. Produkty te uzyskują najwyższa cenę w formie przetworzonej, np. dań kuchni regionalnej i to najlepiej w zakładach gastronomicznych, które są własnością grupy producentów10. Turystyka kulinarna może odgrywać ogromną rolę w rozwoju regionalnym, jest ona narzędziem, dzięki któremu wraz z turystami przybywającymi do danych miejsc napływają środki finansowe, ważne jest jednak, by turysta był godnie przyjmowany, by w jego wspomnieniach pozostały smaki kuchni tradycyjnej oraz elementy obrzędowości lokalnej. Kuchnie i produkty tradycyjne jako element rozwoju regionalnego Kuchnia regionalna jest kuchnią bazującą na surowcach i produktach pochodzących z danego regionu, a sposoby przyrządzania potrawy są zgodne z tradycyjną recepturą. Charakterystyczną cechą produktów tradycyjnych i regionalnych, jest jakość będąca wynikiem tradycyjnego sposobu wytwarzania, walorów danego miejsca, specyficzny klimat lub skład gleby – czynniki te mają podstawowy wpływ na jakość surowca. Istotne są również także czynniki kulturowe, tradycje przekazywane z pokolenia na pokolenie, które to powodują, że dana tradycja kulinarna a tym samym produkty tradycyjne i regionalne są obecne w określonych społecznościach na 10 P. Dominik, Zadrozna D., Szlak kulinarny jako produkt turystyczny, [w:] Dominik P., Szlaki kulinarne jako element turystycznej atrakcyjności regionu Mazowsze, ASPRA-JR, Warszawa 2014, s. 11-31. Piotr DOMINIK 311 określonym terenie. Szczególnym przykładem są zwyczaje świąteczne i związane z nimi potrawy i sposoby ich spożywania. Obecny kształt polskich kuchni regionalnych jest wynikiem: ‒ dostępu do naturalnych zasobów, uzależnione od położenia geograficznego; ‒ oddziaływania kuchni narodów sąsiadujących z poszczególnymi regionami; ‒ stopnia zachowania i kultywowania tradycji, zwyczajów związanych z żywieniem; ‒ w przeszłości wpływu kuchni obcych narodów, co bezpośrednio było związane z różnymi stopniami rozwoju gospodarczego poszczególnych regionów; ‒ kontaktami handlowymi, migracjami ludności itd. Kuchnie poszczególnych regionów Polski różnią się miedzy sobą surowcami jak również sposobem przyrządzania potraw. W kuchni góralskiej bardzo popularna jest baranina, kapusta kiszona, mąka owsiana, ziemniaki. Potrawy typowe dla tego regionu to: kwaśnica, potrawy z baraniny, kluski myszate, moskole, symbol tego regionu – oscypek (oszczypek). W regionie małopolskim bardzo popularne są potrawy z mąki, kasz, zupy mleczne, a także potrawy z ziemniaków. Typowe dla tego regionu są pierogi z nadzieniem, które mogą być gotowane, smażone a także pieczone11. Specjałem regionu warmińsko-mazurskiego jest zupa z ryb i raków z dodatkiem ziół i brzozowej kory. W kuchni warmińsko-mazurskiej niezbędnymi składnikami, które musi mieć pod ręką każda gospodyni, są: wędzona słonina (koniecznie w papryce), świeże masło, śmietana, majeranek, kminek, kardamon. Mazurzy gustują też w rybach, szczególnie w świeżo wędzonych trociach i węgorzach, z których „kraina jezior” słynie do dziś12. Region podlaski charakteryzuje się potrawami z ziemniaków. Typowe dla tego regionu potrawy to: zapiekana babka ziemniaczana z tartych ziemniaków, mąki, jaj, słoniny, boczku i grzybów oraz placki ziemniaczane, które smaży się na smalcu. 11 12 H. Szymanderska, Kuchnia polska – potrawy regionalne, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2004, s. 25. R. Wolski, T. Ostojski, Smak Mazur. Kuchni dawnych Prus Wschodnich, Wyd. Bobek Retman: 5, 2003, s. 30-45. 312 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny Na Podlasiu bardzo popularna jest też kiszka ziemniaczana, czyli masa ziemniaczana ze słoniną, boczkiem i przyprawami w jelicie wieprzowym, a także kartacze – podlaskie kluski robione z gotowanych i surowych ziemniaków z mięsnym farszem13. W regionie Kaszub przeważają potrawy rybne. Do tradycyjnych dań należą: rosół z ryb, kozio zupa (polewka rybna zaprawiana mlekiem lub śmietaną), grochówka na słono z węgorzem, stupka z pulkami (sos śledziowy z ziemniakami w „mundurkach”). Obok ryb ważną rolę spełniały płody rolne takie, jak gryka, brukiew, marchew, groch, ziemniaki, a z mlecznych produktów masło i maślanka. Najpopularniejszym posiłkiem z bulw, czyli ziemniaków, są bulwy z kwaśnym mlekiem i szpyrkami (skwarkami) oraz plince (placki ze startych ziemniaków zaparzonych wrzącym mlekiem). Specjalnością kuchni kaszubskiej są też galarety mięsne-zylc14. Dominującą rolę w kuchni wielkopolskiej odgrywają ziemniaki, zwane inaczej kartoflami lub pyrkami. Tradycyjnymi potrawami jest zupa z ziemniaków, zwana (ślepe ryby) lub (rzadkie pyrki), która na wielkopolskich stołach pojawia się do dzisiaj. Podobnie (pyry z gzikiem) - ziemniaki z białym serem przyrządzanym ze śmietaną, cebulą lub szczypiorkiem - czy (plyndze) - placki ziemniaczane. Jako przekąska często służy galaretka z mięsa, zwana galartem albo zimnymi nóżkami15. Kuchnia kurpiowska oferuje dania, jakich nigdzie indziej się nie skosztuje. Najpopularniejsze to: fafernuchy – chrupiące ciastka sporządzone z mąki żytniej i buraków lub marchwi, kapusta z kaszą, grzybami i olejem lnianym, rej baki – kluski z tartych ziemniaków, placki gryczane, chłodnik kurpiowski sporządzany z miodu, spirytusu, wanilii, cynamonu i skórek cytryny lub pomarańczy. Region śląski słynie z tłustych zup na mięsie wołowym oraz potrawy mięsne w sosach.Tradycyjny niedzielny obiad to rosół z makaronem domowym, rolady (zrazy) lub karminadle (kotlety mielone) obowiązkowo z kluskami śląskimi i „modro 13 14 15 M. Bajda-Gołębiewska, Atrakcyjność kuchni regionalnej województwa podlaskiego, (w:) M. Jalnik, Regionalne aspekty rozwoju turystyki, Wyd. Agencja Wydawniczo-Edytorska Ekoiness, Białystok 2006, s. 25. E. Babicz-Zielińska, R. Zabrocki, Polskie kuchnie regionalne ze szczególnym uwzględnieniem kuchni kaszubskiej. Żywność, Nauka.Technologia. Jakość, 2003/ 3 (36), s. 33-40. E. Czarniecka-Skubina, Turystyka kulinarna w Polsce, Przegląd Gastronomiczny 2/2009, s. 10-11. Piotr DOMINIK 313 kapusta”. Na deser babówki (babka drożdżowa lub piaskowa), (kołacze), oraz krem czekoladowy lub cytrynowy (szpajza)16. Produkty tradycyjne i regionalne jako produkty markowe Produkty regionalne i lokalne to te, które zakorzeniły się w tradycji kulinarnej najgłębiej i najbardziej zapadły w pamięci jako rodzime smaki. Przez produkty regionalne należy rozumieć płody rolne, wyroby i przetwory żywnościowe, dzieła specyficznej jakości ściśle związane z danym terenem, jasno określonym co do obszaru jego pochodzenia lub miejsc wytworzenia. Cechami charakterystycznymi takich produktów są ich geograficzne umiejscowienie oraz fakt, że nadal są wytwarzane. Produkty regionalne znajdą swoje miejsce na rynku, mimo często wyższej ceny, wtedy, kiedy swoim „charakterem” i jakością będą się odróżniały od żywności wytwarzanej w skali przemysłowej. Jedną z ważnych cech jest zazwyczaj naturalny sposób produkcji i przetwarzania. Produkty takie mogą bowiem stanowić wizytówkę wsi, gminy, powiatu czy całego regionu. Unia Europejska wprowadziła system ochrony i promocji wyrobów regionalnych, który stanowi jednocześnie dla nich rekomendację, gwarancję odpowiedniej jakości będącą zachętą do ich zakupu. W krajach Unii Europejskiej rozpoznawalną markę wysokojakościowym wyrobom regionalnym daje stosowany od 1992 roku system ich wyróżniania i ochrony prawnej. Produkty te swoją wyjątkowość zawdzięczają określonemu pochodzeniu geograficznemu – wytwarzane są tylko w niektórych, słynących z nich regionach UE, co gwarantuje zastrzeżenie nazwy i oznaczenie miejsca ich wytworzenia. Do ich indywidualizacji służą oznaczenia: ‒ Chroniona Nazwa Pochodzenia (ang. Protected Designation of Origin – PDO) oraz ‒ Chronione Oznaczenie Geograficzne (ang. Protected Geographical Indication – PGI)17. 16 17 P. Dominik. Związki pomiędzy turystyką kulturową a podtrzymywaniem polskich tradycji kulinarnych. Turystyka i Rekreacja – współczesne wyzwania, obszary i problemy badawcze, AWF, Warszawa 2012 (wystąpienie podczas konferencji). Rozporządzenie Rady nr 510/2006 z 20 marca 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych, Dz. U. Unii Europejskiej, L 93 z 31.3.2006, s. 12-25. 314 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny Gastronomia jako ważny składnik produktu turystycznego Gastronomia może być ważnym składnikiem produktu turystycznego a w niektórych przypadkach nawet sama może stać się takim produktem. Aby mówić o usłudze gastronomicznej jako produkcie turystycznym, jej głównymi konsumentami powinni być turyści, a nie mieszkańcy obszaru. W praktyce, zwłaszcza w dużych miastach, odróżnienie tubylców od przyjezdnych jest dość trudne, tym bardziej, że nie każdy podróżny zaliczany jest do turystów. Dlatego tez jednoznaczne określenie, czy dany zakład oferuje produkt gastronomiczny dla mieszkańców, czy też dla turystów, może nastręczać wielu problemów. W przypadku placówek gastronomicznych zlokalizowanych w znanych ośrodkach turystycznych i w pobliżu popularnych atrakcji turystycznych z powodzeniem można jednak założyć, że wiele konsumentów stanowią turyści18. Produkt turystyczny może być pojmowany jako obiekt, mający ściśle określoną lokalizację przestrzenną. Charakteryzuje go występowanie jednej wiodącej atrakcji (usługi) i dodatkowo kilku usług towarzyszących i uzupełniających, skupionych w jednym miejscu (obiekcie), dzięki czemu oferuje odwiedzającym określony zbiór korzyści (użyteczności, przyjemności). Bez wątpienia należą tu oryginalne lokale gastronomiczne. Tradycja kulinarna jest coraz częściej kultywowana w swojej współczesnej postaci. Pojawiają się nowobudowane karczmy o architekturze tradycyjnej, tworzące oryginalną atmosferę swoim wnętrzem oraz serwowanymi tam potrawami. Podawanym potrawom towarzyszy muzyka regionalna, odtwarzana w sposób mechaniczny, bądź też wykonywana „na żywo” przez regionalne kapele19. W turystyce na świecie i w Europie toczy się bezwzględna walka o turystę, o jak największy udział w rynku zarówno między krajami, jak i między regionami turystycznymi. Ludzie są ciekawi innych ludzi i wybierając się w podróż chcą nie tylko jak najwięcej zwiedzić, zobaczyć, ale sympatycznie pobiesiadować przy stole suto 18 19 A. Stasiak, Gastronomia jako produkt turystyczny, „Turystyka i Hotelarstwo” 11/2007, Wyd. WSTiH w Łodzi, s. 2. P. Dominik, Szanse rozwoju turystyki kulinarnej w dobie postępującej dyfuzji przestrzennej składników żywności i potraw, „Turystyka i Rekreacja” 5/2009 AWF, Warszawa 2009, s. 111. Piotr DOMINIK 315 zastawionym lokalnymi przysmakami w zgodzie z regionalną tradycją. Szacuje się, że turyści zainteresowani wyłącznie dobrą autentyczną lokalną czy regionalną kuchnią stanowią od 15 do 10 % ogółu turystów. Są to ci, którzy żyją, żeby dobrze jeść a nie jedzą, aby żyć. Stąd ogromna przyszłość przed tymi, którzy tworząc ofertę dla gości swoich restauracji sięgną do przebogatych tradycji narodowej kuchni, w oparciu o spuściznę pokoleń zawartą w starych przepisach i recepturach20. Polska, w oparciu o tradycje i receptury ma ogromny potencjał oferty kulinarnej dla turystów. Może być on wykorzystany w różnych formach działalności gastronomicznej. Produkty markowe wizytówką regionów Markowy produkt turystyczny to jednocześnie produkt mający unikalną osobowość, coś co wyróżnia go od innych. Marka pozwala na osiągnięcie przewagi nad konkurencją, wyróżnienie produktu na rynku i spowodowanie, że zostanie wybrany przez klientów. Markowy produkt turystyczny, który zdobędzie już na rynku swoją pozycję informuje turystów za pomocą swojej nazwy i logo o swoistych wartościach produktu, o jego atrybutach. Dla potencjalnego nabywcy stanowi on gwarancję utrzymania jakości produktu na określonym poziomie. Tworzenie produktów markowych w polskiej turystyce kulinarnej wymaga odpowiednio ukierunkowanej współpracy branży turystycznej z instytucjami rządowymi oraz organami samorządu lokalnego. Działania w tym zakresie opierać się powinny na czterech podstawowych założeniach. Pierwszym z nich jest koncentracja środków na produktach turystyki kulinarnej, które mają największe szansę na odniesienie sukcesu oraz koordynacja działań na rzecz tworzenia produktów markowych w powiązaniu z innymi programami rozwoju regionalnego. W następnej kolejności ustalenie ściśle zdefiniowanych „tożsamości” produktów umożliwiające odpowiednie ukierunkowanie działań marketingowych. Kolejnym założeniem jest nawiązanie współpracy władz państwowych i samorządowych z sektorem prywatnym i wspólne działanie na rzecz przyciągnięcia niezbędnych inwestycji. Ważne jest 20 E. Cohen, N. Avieli, Food and tourism. Attraction and impediment Annals of Tourism Research, 2004. 316 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny także zapewnienie właściwie przygotowanej informacji dla potencjalnych inwestorów określającej w sposób precyzyjny priorytetowe sektory rozwoju produktu turystyki kulinarnej. Światowy specjalista, znawca marek firm i wizerunku narodów W. Olins twierdzi, że marką narodową może stać się produkt lub zjawisko, które jest autentyczne, społecznie akceptowalne i posiadające tradycję. Kuchnia polska spełnia te wszystkie warunki. Kuchnia polska nie zginęła, przetrwała w tradycji do dnia dzisiejszego w naszych domach szczególnie tych wielopokoleniowych, w obchodach świąt, na kartach starych książek kucharskich, w pamiętnikach, w opisach i dokumentach archiwalnych21. Pomimo, że przy podejmowaniu decyzji o wyjeździe turystycznym jakość serwowanej żywności nabiera coraz większego znaczenia, nie wszystkie regiony turystyczne potrafią wykorzystać ten fakt i wyłaniające się potencjalne możliwości. Z kolei te, które próbują korzystać z bogactw kuchni regionalnej w swoich działaniach marketingowych, nie zawsze robią to w skuteczny sposób. W literaturze istnieje wiele opracowań teoretycznych wskazujących na doniosłość tego zagadnienia. Niestety wciąż jednak brakuje opracowań empirycznych, które potwierdziłyby pozycję kuchni regionalnej w promocji regionów turystycznych. Polska ma do zaoferowania konsumentom wiele tradycyjnych produktów żywnościowych wytwarzanych bądź uprawianych od wieków w tradycyjny sposób. Zanim jednak potencjalni konsumenci spróbują danej potrawy, muszą dowiedzieć się, że taka w ogóle istnieje. Dlatego istotną rolę w tym zakresie odgrywa promocja. Należy nieustannie pracować nad marką. Dostosowywać do zmieniających się potrzeb konsumentów. Aby dostosować ofertę kulinarną do gustów potencjalnych konsumentów, tudzież odnaleźć klucz do zainteresowania swoją ofertą, należy nieustannie obserwować rynek. Bacznie przyglądać się konkurencji, a przede wszystkim słuchać turystów, którzy zarówno w sposób werbalny jak i niewerbalny przekazują swoje potrzeby i oczekiwania. 21 A. Niemczyk. Dziedzictwo kulinarne jako element tworzący jakość produktu turystycznego, Rocznik Naukowy, Tom 7/2008 wyd. WSTiR Warszawa 2008, s. 12. Piotr DOMINIK 317 Kreowanie wizerunku turystycznego destynacji w oparciu o ofertę kulinarną może mieć zastosowanie w sytuacji miejsc mało znanych, nierozpoznawalnych przez turystów, nieposiadających identyfikowalnych walorów. Takim miejscom oferta kulinarna stwarza szansę bycia zauważonym na rynku turystycznym. Jednak w przypadku miejsc o już utrwalonej reputacji turystyka kulinarna może być istotnym czynnikiem wzmacniającym. Są kraje, gdzie powiązanie z kuchnią albo jakimś produktem kulinarnym jest bardzo ścisłe i nawet kształtuje wizerunek tego kraju, jako celu podróży. Dobrym przykładem jest Francja ze swoimi winami i serami, a także Szkocja ze swoją whisky. Oba te kraje stały się kulinarnymi destynacjami samoczynnie, ale proces ten trwał bardzo długo. Obecnie wprowadzane są kompleksowe programy rozwoju oferty kulinarnej dla turystów, które oparte są na planach opracowanych przez specjalistów22. Promowanie gastronomii regionalnej powinno być powiązanie z innymi atrakcjami i usługami, które ją uzupełniają. Jest to podejście bardziej skuteczne niż promowanie produktów kulinarnych w izolacji. Sam oscypek nie wystarczy, oscypek powinien być promowany jako symbol kultury Podhala. Wiele produktów może nie mieć w sobie wystarczającego potencjału unikatowości, by bez dodatkowych zabiegów stanowić podstawę do kreowania wyrazistego wizerunku miejsca. Trzeba nadać im jakąś szczególną, wyjątkowa cechę, która odróżni go od innych podobnych produktów i umożliwi zauważenie przez klienta. Zakres doznań kulinarnych ulokowany jest w wielu miejscach: restauracjach, targowiskach wiejskich, wycieczkach, u producentów lokalnej żywności, na festynach i innych imprezach – wszystkie one wzmacniają siłę przyciągania destynacji. Miejsca i formy kontaktu z regionalną gastronomią tradycyjną Dla turystów gastronomia przestaje pełnić tylko rolę uzupełniającego elementu zagospodarowania turystycznego. Staje się, zaś odrębną atrakcją turystyczną, decydującą o wyborze określonych destynacji turystycznych. Na całym świecie istnieją 22 J. Majewski, Turystyka kulinarna i kreowanie marki obszaru. Rocznik Naukowy Tom7/2008, WSTiR, Warszawa 2008, s. 131. 318 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny zakątki, do których docierając drogą indywidualną można skosztować potraw, które na co dzień służą miejscowej ludności. Festiwale kulinarne elementem rozwoju regionalnego Kulinaria zaczynają być traktowane jako samodzielne atrakcje turystyczne. Od kilku lat, z tendencją zwyżkową w zakresie ilości, jak i jakości, organizuje się festiwale konkretnych potraw (Międzynarodowy Festiwal Prażonek w Porębie, Festiwal Zupy Pomidorowej w Kołobrzegu, Festyn Jabłka i Papryki w Radomiu i wiele innych), stanowiące magnes dla rzeszy turystów. Potrawy, czy wydarzenia łączone z ich przygotowaniem, urastają do rangi produktów turystycznych23. Niepowtarzalnym przeżyciem jest udział w imprezach kulinarnych organizowanych w opisanych powyżej karczmach regionalnych. Specyfikę polskich wyrobów kulinarnych można odkrywać również na ludowym „Święcie Kwitnącej Jabłoni” odbywa się ono corocznie w Łącku i jest związane z kulturą regionalną, której mocnym akcentem są miejscowe specjały, wśród których króluje słynna łącka śliwowica. Rosnąca popularnością cieszy się Kurpiowskie Miodobranie ‒ największa impreza folklorystyczna w północno-wschodniej Polsce. Biesiady przy stole to doskonała okazja do prezentowania występów, snucia opowieści i prezentacji dorobku kulinarnego danego regionu. Jedną z imprez jest „Mała biesiada warmińska”. Goście bawią się na dziedzińcu lub w sali „Karczmy Warmińskiej”. Podczas tej imprezy zespół ludowy prezentuje folklor tanecznomuzyczny, głównie warmiński. Dodatkową atrakcją jest zabawa z gośćmi w lepienie pierogów. Inną propozycją jest „Biesiada włościańska” – impreza na dziedzińcu lub w sali karczmy. Impreza trwa około 180 minut. Przybywających wita sołtys, częstując nalewką „z gwinta”. W trakcie zabawy goście tańczą oraz biorą udział w konkursach i zabawach24. 23 24 Ibidem. M. Warmińska, „Karczma Warmińska” – markowym produktem Warmii i Mazur, Problemy Turystyki i Hotelarstwa 1(11) 2009, s.107-111. 319 Piotr DOMINIK Tworzenie szlaków kulinarnych w służbie rozwoju regionalnego Obecnie w Polsce rozwija się kilka szlaków kulinarnych, które stanowią również jedną z form promowania dziedzictwa kulinarnego. Wśród nich prym wiedzie szlak owocowy. Przebiega on przez siedem gmin województwa małopolskiego: Zawoję, Raciechowice, Laskową, Trzcianę, Łącko, Stary Sącz i Gdów. Na szlaku znajduje się ponad 150 obiektów ‒ oznakowanych specjalnym logo. Można tam skosztować lokalnych produktów a także zapoznać się ze sposobami uprawy jabłek, śliw, borówek, wiśni, czereśni i innych owoców. Pozostałe oficjalne i nieoficjalne kulinarne szlaki Polski to: położona wzdłuż Dunajca Fasolowa Dolina, winnice na ziemi lubuskiej, oscypkowy szlak Podhala i „Suwalszczyzna dla aktywnych” ‒ gdzie w wielu gospodarstwach agroturystycznych można nauczyć się przyrządzania regionalnych smakołyków, od masła po sękacz25. Duża popularnością cieszy się „Szlak oscypkowy”. Szlak ten zrzesza 31 bacówek na obszarze sześciu powiatów Małopolski. Bacówki, będące miejscem produkcji oryginalnych serów stały się celem wędrówek turystów. Wizyta w bacówce jest potwierdzeniem autentyczności wyrabianego produktu. Jest to też doskonała okazja do nawiązania swoistych relacji turysta-baca, z możliwością rozmowy, a także przyjrzenie się z bliska zawodowi bacy i bezpośredniej produkcji oscypka26. Mimo tego, że Polska nie jest krajem winiarskim, to również i tu dotarła enoturystyka. Można odwiedzić gospodarstwa w Jaśle oraz podwrocławskiej Miękini. W ostatnich latach powstaje w Polsce coraz więcej winnic, najwięcej w województwach małopolskim i podkarpackim. Kolejnym szlakiem kulinarnym jest: Szlak kulinarny Kuchnia Polska, przebiegający trasą Osinów Dolny – Cedynia. W Cedyni i Osinowie są dziesiątki miejsc, gdzie turysta może smacznie zjeść. Kuchnia Ziemi Cedyńskiej jest specyficzna, łączy różne elementy tradycyjnej kuchni polskiej oraz wielu regionów kraju. Innym szlakiem jest Szlak Janosika, to trasa po restauracjach i pubach w Szczyrku. Spośród dań 25 26 Ibidem. Z. Kruczek, Szlak oscypkowy w Małopolsce. Droga od pomysłu do produktu turystycznego, [w:] B. Włodarczyk, B. Krakowiak, J. Latosińska, Kultura i turystyka – wspólna droga, ROT, Łódź 2011, s. 101-112. 320 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny kuchni góralskiej proponowane są: oscypki smażone z boczkiem, żurek w chlebie, zbójnicki gulasz z sarniny, kiszka z ognia, pieczony dzik, baran lub prosiak. Region mazurski reprezentowany jest przez: „Szlak Jadła Mazurskiego” (Przygranicza) ‒ to tworzący się szlak kulinarny, którego celem jest wypromowanie walorów turystycznych, kulturowych i regionalnej sztuki kulinarnej po obu stronach regionu, a także kształtowanie tradycji przy wzajemnej współpracy powiatu ełckiego oraz miasta Oziersk (Obwód Kaliningradzki). Ma on zachęcić turystów do korzystania z bazy agroturystycznej w powiecie ełckim, gdzie – oprócz oferty rekreacyjno - turystycznej – proponuje się kompleksową ofertę kulinarną. Turysta może znaleźć informacje, w którym gospodarstwie agroturystycznym, restauracji lub pubie uzyska specjały tradycyjnej kuchni mazurskiej, jak i współczesnej sztuki kulinarnej pogranicza. Ciekawostką turystyczną, a jednocześnie okazją do przebywania wśród ludności, będącej nośnikiem tradycji kulinarnej jest „Szlak specjalności kuchni kwater wiejskich – na Pojezierzu Iławskim”. Na szlaku tym znajdują się m.in.: pałac w Mortęgach w gminie Lubawa, gdzie można zapoznać się z kuchnią dworską i ziemiańską, Ranczo Windyki nad jeziorem Łabędź, które proponuje „Ułańskie Jadło”, Ekologiczne Gospodarstwo Rolne „Plattówka” w gminie Grunwald oferujące „Przysmaki Puszajtisa”, a także inne gospodarstwa agroturystyczne i obiekty turystyki wiejskiej z domowymi specjałami27. Turystyczne szlaki tematyczne wiodące przez tereny Polski nierzadko krzyżują się bądź łączą. I tak podążając szlakiem zamków (np. Szlak Orlich Gniazd) turyści odwiedzają „gospody” w odrestaurowanych zabytkowych obiektach. Dobrym przykładem jest śląski Olsztyn, w którym po zwiedzaniu ruin zamku można rozsmakować się w tradycyjnej kuchni serwowanej w odrestaurowanym spichlerzu. Innym przykładem jest restauracja na zamku w Bytowie na Kaszubach, gdzie lokal gastronomiczny mieszczący się w murach zamku ma w swojej ofercie kulinarnej tradycyjne i oryginalne z nazwy potrawy kaszubskie. Nazwy potraw nawiązują do związku historycznego regionu z zamkiem bytowskim. Kolejnym miejscem, w którym obiekt historyczny stwarza okazję zapoznania się z kulinariami regionu jest 27 E. Czarniecka-Skubina, Turystyka kulinarna w Polsce, Przegląd Gastronomiczny 2/2009, s. 10-11. Piotr DOMINIK 321 zamek w Nidzicy, w którego parterowej części znajduje się restauracja urządzona zgodnie z tradycją rycerską. Zakończenie Regiony Polski, ze względu na coraz większe zainteresowanie ze strony własnych obywateli jak i innych narodów, ma szanse czerpać większe niż dotychczas zyski z turystyki. Należy jednak jeszcze bardziej zachęcić potencjalnych turystów i o nich zadbać. Należy stworzyć atrakcyjny produkt turystyczny. Można go wykreować na bazie regionalnych produktów. Sztukę kulinarną Polski, kultywowaną przede wszystkim na obszarach wiejskich charakteryzuje bogactwo potraw i produktów o szczególnej jakości oraz wielowiekowej historii i tradycji wytwarzania. Z doświadczenia państw europejskich wynika, że produkty i potrawy tradycyjne mają duży wpływ na poprawę atrakcyjności danego obszaru. Dziedzictwo kulinarne decyduje o przewadze konkurencyjnej na światowych rynkach, a także daje możliwość budowania trwałych marek turystycznych28. Gastronomia regionalna jest ogromnym potencjałem turystycznym. Bibliografia [1] Babicz-Zielińska E., Zabrocki R., Polskie kuchnie regionalne ze szczególnym uwzględnieniem kuchni kaszubskiej. Żywność, Nauka Technologia. Jakość, 2003/3 (36). [2] Bajda-Gołębiewska M., Atrakcyjność kuchni regionalnej województwa podlaskiego, (w:) Jalnik M., Regionalne aspekty rozwoju turystyki, Wyd. Agencja WydawniczoEdytorska Ekoiness, Białystok 2006. [3] Cohen E., N. Avieli, Food and tourism. Attraction and impediment, Annals of Tourism Research, 2004. [4] Czarniecka-Skubina E., Turystyka kulinarna w Polsce. Przegląd Gastronomiczny 2/2009. 28 J. Krupa, K. Krupa, Dziedzictwo kulinarne jako produkt turystyczny Polski, [w:] R. Grzywacz (red.), Turystyka i rekreacja szansą rozwoju aktywności społecznej, Wyższa Szkołą Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2008, s. 26-27. 322 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny [5] Dominik P., Szanse rozwoju turystyki kulinarnej w dobie postępującej dyfuzji przestrzennej składników żywności i potraw, Turystyka i Rekreacja 5/2009 AWF, Warszawa. [6] Dominik P., Związki pomiędzy turystyką kulturową a podtrzymywaniem polskich tradycji kulinarnych. Turystyka i Rekreacja – współczesne wyzwania, obszary i problemy badawcze, AWF, Warszawa 2012. [7] Dominik P., Tradycyjna kuchnia polska w gastronomii sieciowej jako element uatrakcyjniający ofertę turystyczną kraju, [w:] Dolatowski Z.J., KołożynKrajewska D. (red.), Gastronomia w ofercie turystycznej regionu, WSHiT, Częstochowa 2010. [8] Dominik P., Zadrozna D., Szlak kulinarny jako produkt turystyczny, [w:] Dominik P., Szlaki kulinarne jako element turystycznej atrakcyjności regionu Mazowsze, ASPRA-JR, Warszawa 2014 [9] Kostarczyk A., Dziedzictwo kultury gospodarowania przestrzenią na obszarze Zielonych Płuc Polski, [w:] Tereny, ludzie, produkty. Kultura i rozwój. Produkt i usługa wysokiej jakości jako czynnik rozwoju lokalnego, Białystok – Paryż 2001. [10] Kruczek Z., Szlak oscypkowy w Małopolsce. Droga od pomysłu do produktu turystycznego, [w:] Włodarczyk B., Krakowiak B., Latosińska J., Kultura i turystyka – wspólna droga, ROT, Łódź 2011. [11] Krupa J., Krupa K., Dziedzictwo kulinarne jako produkt turystyczny Polski, [w:] R. Grzywacz (red.), Turystyka i rekreacja szansą rozwoju aktywności społecznej, Wyższa Szkołą Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Rzeszów 2008. [12] Kuśmierski S. (red.), Marketing turystyczny regionu, Wydział Zarządzania i Administracji Akademii Świętokrzyskiej im. J. Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2003. [13] Majewski J., Turystyka kulinarna i kreowanie marki obszaru, Rocznik Naukowy Tom 7/2008, WSTiR, Warszawa 2008. [14] Matusiak A., Kulinarne wojaże jako element turystyki kulturowej. Dziedzictwo kulinarne Górnego Śląska, Turystyka kulturowa 2/2009. Piotr DOMINIK 323 [15] Milewska M., Prączko A., Stasiak A., Podstawy gastronomii, Wyd. PWE, Warszawa 2010. [16] Niemczyk A., Dziedzictwo kulinarne jako element tworzący jakość produktu turystycznego, Rocznik Naukowy, Tom 7/2008, Wyd. WSTiR, Warszawa 2008. [17] Orłowski D., Woźniczko M., Gastronomia folklorystyczna i jej wykorzystanie w turystyce, [w:] Dolatowski Z.J., Kołożyn-Krajewska D., Gastronomia w ofercie turystycznej regionu, Wyd. WSHiT oraz PTTŻ, Częstochowa 2010. [18] Orłowski D., Woźniczko M., Karczma „Wygoda” jako element oferty turystycznej Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich, Problemy Turystyki i Hotelarstwa 2009, 1 (11). [19] Orłowski D., Woźniczko M., Karczma jako miejsce popularyzujące regionalną kuchnię wśród turystów odwiedzających skanseny, [w:] Muzea na wolnym powietrzu a produkty regionalne, Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce nr 10, Nowogród 2008. [20] Ronikier A., Gastronomia jako produkt turystyczny, Rocznik Naukowy, Tom 7/2008, Wyd. WSTiR, Warszawa 2008. [21] Rozporządzenie Rady nr 510/2006 z 20 marca 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych, Dz. U. Unii Europejskiej, L 93 z 31.3.2006. [22] Russak G., Hutnikiewicz M., Rynek żywności naturalnej i tradycyjnej w aspekcie turystyki wiejskiej, [w:] Jastrzębowski C. (red.), Perspektywy rozwoju oraz promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki w Polsce, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomiki i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, Kielce 2010. [23] Stasiak A., Gastronomia jako produkt turystyczny, Turystyka i hotelarstwo 11/2007, Wyd. WSTiH w Łodzi. [24] Szymanderska H, Kuchnia polska – potrawy regionalne, Wyd. Świat Książki, Warszawa 2004. [25] Warmińska M., „Karczma Warmińska” – markowym produktem Warmii i Mazur. Problemy Turystyki i Hotelarstwa 1(11) 2009. 324 Gastronomia jako produkt turystyczny wpływający na rozwój regionalny [26] Wolski R., Ostojski T., Smak Mazur. Kuchnia dawnych Prus Wschodnich, Wyd. Bobek Retman, 5, 2003. Streszczenie Słowa kluczowe: gastronomia, rozwój regionalny, produkt turystyczny Gastronomia może stanowić element uatrakcyjniający ofertę turystyczną. Celem artykułu jest ukazanie aspektów tej atrakcyjności w kontekście gastronomii jako produktu turystycznego, będącego produktem (wyrobem), miejscem, szlakiem lub komponentem tych składowych. Gastronomia to istotny element wpływający na rozwój regionalny. W artykule zaprezentowano możliwości gastronomii regionalnej, wraz z jej towarzyszącym otoczeniem, jako produktu turystycznego. Gastronomia oparta na kuchniach regionalnych, z wykorzystaniem produktów tradycyjnych może stanowić swoisty produkt markowy. Produkt markowy gwarantuje powtarzalną, sprawdzoną jakość i jest reprezentatywny dla danego regionu. W artykule dokonano przeglądu regionalnych kulinariów, podkreślając ich rolę w rozwoju regionalnym poprzez podnoszenie atrakcyjności turystycznej tychże regionów. Moda na kulinaria rośnie i warto ją wykorzystać, ponieważ dzięki stworzeniu ogólnopolskiego produktu turystyki kulinarnej jest szansą, że poszczególne regiony Polski będą pretendować do miejsc kojarzących się turystom z markową kuchnią. Gastronomy as a tourist product influences on regional development Summary Key words: gastronomy, regional development In this article the author shows the attractiveness of the regions in the context of gastronomy and its impact on their development. ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie Nr 3 (49) / 2015 [s. 325-343] ISSN 1897-2500 Blanka GOSIK, Maria PIECH Instytut Turystyki i Rozwoju Gospodarczego Filia Uniwersytetu Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki Wstęp i cele artykułu Turystyka biznesowa to pojęcie obejmujące wszelkie podróże, związane z wykonywaną pracą zawodową lub z interesami podróżującego. Obecnie turystyka biznesowa jest sektorem turystyki o największej dynamice rozwoju. Według szacunków, około 30-40% ogółu przyjazdów to przyjazdy biznesowe. Najbardziej istotne z ekonomicznego punktu widzenia są wydatki turystów biznesowych. Badania wykazują, iż wydają oni w krajach kongresowych o 400-500% więcej niż przeciętni turyści. Tym samym stają się o wiele bardziej opłacalnymi klientami. Wielu hotelarzy, restauratorów czy przewoźników, swój rozwój zawdzięcza właśnie turystyce biznesowej. Turystyka biznesowa może zatem przyczynić się do rozwoju gospodarczego zarówno konkretnych miejscowości, jak i całych regionów. Warunkiem koniecznym jest jednak odpowiednia infrastruktura, niezbędna przy organizacji konferencji, szkoleń czy kongresów. Celem artykułu jest ukazanie wpływu turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki w województwie łódzkim. Ponadto autorki chciały 326 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki przedstawić infrastrukturę turystyczną na obszarze badań, która umożliwia rozwój turystyki biznesowej. Oprócz bazy noclegowej i gastronomicznej, zaprezentowano również zaplecze konferencyjne i bazę towarzyszącą, pozwalającą na animację czasu wolnego podczas wyjazdów służbowych. Kolejnym ważnym celem było poznanie opinii mieszkańców miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki na temat atrakcyjności tego regionu dla gałęzi turystyki jaką jest turystyka biznesowa. Turystyka biznesowa – zagadnienia definicyjne Turystyka biznesowa to wszelkie podróże, których motywy związane są z wykonywaną pracą zawodową lub z interesami podróżującego. Zalicza się do nich podróże konieczne do prowadzenia pracy, mające pomóc zatrudnionemu wykonywać swoje zadania bardziej efektywnie bądź będące nagrodą od pracodawcy za dobrze wykonane zadania1. Z kolei według definicji S. Medlika (1995) turystyka biznesowa (podróże służbowe), to podróże odbywane przez pracowników i inne osoby w ramach ich pracy, obejmujące uczestnictwo w spotkaniach, konferencjach i wystawach2. Turystyka biznesowa jest bardzo specyficznym rodzajem turystyki, jej charakterystyczne cechy to: ‒ małe wahania koniunktury oraz wyprzedzenia czasowe, niska elastyczność cenowa popytu, która implikuje możliwość stosowania wysokiej marży, ‒ wydatki w ramach turystyki biznesowej są zazwyczaj ponoszone przez pracodawcę, co sprawia, że budżet podróży służbowych jest wyższy od budżetów podróży dokonywanych z innych motywów, ‒ wyboru miejsca docelowego podróży dokonuje pracodawca lub działający w jego imieniu organizator podróży służbowych, ‒ podróże służbowe odbywają się zazwyczaj w dni powszednie oraz przez cały rok, z wyłączeniem sezonu wypoczynkowego, 1 2 B. Cope, R. Davidson, (2003), Turystyka biznesowa, Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa. S. Medlik, (1995), Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa, PWN, Warszawa. Blanka GOSIK, Maria PIECH ‒ 327 celami podróży służbowych, z wyjątkiem podróży motywacyjnych, są zazwyczaj duże miasta, ‒ podróż służbowa jest realizowana indywidualnie lub w towarzystwie innych pracowników przedsiębiorstwa3. Na rynku polskim turystyka biznesowa jest stosunkowo młodym rodzajem turystyki. Nie mniej jednak, w ostatnich latach staje się coraz ważniejszym segmentem rynku turystycznego. Dla rozwoju turystyki biznesowej w Polsce, najbardziej istotny był rok 1989 i 2004. Pierwsza data, czyli początek zmian ustrojowych w kraju, zapoczątkowała wzrost zainteresowania potencjałem gospodarczym Polski. Z kolei w 2004 roku, Polska weszła w struktury UE i tym samym stała się znaczącym rynkiem zbytu4. Współczesne badania wykazują, że turystyka biznesowa jest najsilniej rozwijającą się gałęzią turystyki. Dla gospodarek wielu krajów, w tym przede wszystkim krajów kongresowych, najbardziej istotne są wydatki turystów biznesowych. Szacuje się, że turysta podróżujący służbowo, wydaje o 400-500% więcej niż turysta indywidualny. Tym samym jest to klient o wiele bardziej pożądany i opłacalny. Wielu hotelarzy, restauratorów czy przewoźników, swój rozwój zawdzięcza właśnie turystyce biznesowej5. Turystyka biznesowa w znacznym stopniu może przyczynić się do rozwoju gospodarczego zarówno konkretnych miejscowości, jak i całych regionów. Warunkiem koniecznym jest jednak odpowiednia infrastruktura, niezbędna przy organizacji konferencji, szkoleń czy kongresów6. Do głównych form, a zarazem produktów turystyki biznesowej zalicza się: 3 4 5 6 ‒ konferencje (spotkania biznesowe z udziałem do 200 osób), ‒ kongresy (spotkania biznesowe z udziałem powyżej 200 osób), J. Hałaczkiewicz, (2007), Turystyka a turystyka biznesowa,[ w:]Turystyka biznesowa, WSTiH, Gdańsk. T. Godlewski, (2008), Badanie pilotażowe rynku turystyki biznesowej (MICE) (województwo wielkopolskie), Instytut Rynku Hotelarskiego, Warszawa. A. Jankowska, (2011), ConventionBureau Szczecin jako nowe biuro turystyki biznesowej na polskim rynku, [w:] Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 15, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 626, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. B. Gosik, (2013), Produkty gentryfikacji wiejskiej jako alternatywna oferta dla turystyki biznesowej, [w:] Jakóbczyk-Gryszkiewicz J. (red.), Procesy gentryfikacji,, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 328 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki ‒ targi i inne imprezy wystawiennicze, ‒ imprezy konsumenckie (events), ‒ imprezy motywacyjne (incentive travels, meetings, events), ‒ wyjazdy integracyjne (wewnątrzfirmowe, z partnerami firmy, z prestiżowymi partnerami), ‒ wyjazdy gratyfikacyjne (wyjazd jako forma nagrody, zazwyczaj z najbliższą rodziną), ‒ spotkania firmowe (wyjazdowe posiedzenia zarządu, narady szefów oddziałów regionalnych, inne), ‒ szkolenia (różnego rodzaju), ‒ wszelkiego rodzaju podróże biznesowe (delegacje służbowe pojedynczych lub kilku pracowników)7. Turystyka biznesowa jest zatem specyficznym rodzajem turystyki, w związku z tym specyficzne są także wymagania decydujące o atrakcyjności danego obszaru dla turysty biznesowego. Oprócz dogodnej dostępności komunikacyjnej oraz atrakcyjności walorów turystycznych ogromne znaczenie mają infrastruktura turystyczna oraz cały sektor usług dla organizatorów i uczestników spotkań biznesowych. Obszar badań i jego atrakcyjność turystyczna Za obszar badań autorki przyjęły miasto Tomaszów Mazowiecki oraz sąsiadującą gminę wiejską Tomaszów Mazowiecki. W sensie administracyjno- prawnym obszar miasta Tomaszowa Mazowieckiego traktowany jest jak gmina miejska, natomiast gminę wiejską stanowią 24 okoliczne sołectwa.Omawiany obszar zlokalizowany jest w centralnej Polsce, w województwie łódzkim, w powiecie tomaszowskim. Przepływają przez niego rzeki: Pilica, Wolbórka, Piasecznica i Czarna, a także znajduje się Zalew Sulejowski- jeden z największych sztucznych zbiorników wodnych w Polsce. Ponadto obszar leży w dwóch regionach historyczno- kulturowych. Rzeka Pilica wyznacza bowiem granicę między Mazowszem a Małopolską. 7 A. Świątecki, (red.), (2005), Nowy Incentive w Polsce, Wydawnictwo ELECT Business Service&Travel, Warszawa. Blanka GOSIK, Maria PIECH 329 Dla turysty biznesowego najważniejszą rolę pełnią odpowiednie obiekty dostosowane do jego potrzeb oraz możliwość łatwego dojazdu do miejsca destynacji. W przypadku gości biznesowych, duży nacisk kładzie się na urozmaicenie pobytu. Bardzo ważną rolę w tym względzie odgrywają walory turystyczne. W szczególności dotyczy to wyjazdów typu incentive. Dobrze zagospodarowane i promowane walory turystyczne podnoszą atrakcyjność danego obszaru, a co za tym idzie zwiększają ruch turystyczny, również w zakresie turystyki biznesowej. Miasto i gmina Tomaszów Mazowiecki posiadają cały szereg atrakcji turystycznych, które pozwalają firmom, instytucjom i organizatorom, przeprowadzenie imprezy w ciekawej scenerii. W przypadku badanego obszaru, bardzo cenne jest bogactwo walorów przyrodniczych (rezerwat Niebieskie Źródła, Zalew Sulejowski, dolina rzeki Pilicy, Lasy Spalskie). Okolice Tomaszowa dają możliwość organizacji eventu biznesowego w hotelu bądź ośrodku szkoleniowo- konferencyjnym zlokalizowanym w zaciszu lasu, w sąsiedztwie dużego akwenu wodnego a jednocześnie w niewielkiej odległości od dużego miasta zlokalizowanego w centrum Polski. Najważniejszymi walorami turystycznymi miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki są: ‒ Zalew Sulejowski ‒ Rzeka Pilica ‒ Sulejowski Park Krajobrazowy ‒ Rezerwat przyrody Niebieskie Źródła ‒ Spalski Park Krajobrazowy ‒ Ośrodek Hodowli Żubrów w Smardzewicach ‒ Podziemna Trasa Turystyczna Groty Nagórzyckie (Filia Skansenu Rzeki Pilicy) ‒ Skansen Rzeki Pilicy ‒ Plac im. Tadeusza Kościuszki wraz z zabytkowa zabudową: klasycystycznym kościołem ewangelicko-augsburskim świętej Trójcy, Galerią Arkady, eklektyczną kamienicą fabrykancka rodziny Knothe 330 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki ‒ Zabytkowa zabudowa wzdłuż ulicy POW: Pałac Ostrowskich, Ratusz Miejski ‒ Liczne zabytki sakralne Tomaszowa: neogotycki kościół ewangelicko- augsburski Zbawiciela, klasycystyczny kościół św. Antoniego Padewskiego, kościół modrzewiowy pw. św. Marcina Biskupa ‒ Zabytkowa zabudowa fabrykancka wzdłuż ulicy Barlickiego ‒ Zespół schronów kolejowych z czasów II wojny światowej w Jeleniu. Aby zrealizować jeden z celów artykułu, na terenie miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki przeprowadzono badania ankietowe. Głównym celem badań, było poznanie opinii respondentów na temat atrakcyjności obszaru zarówno dla turysty indywidualnego jak i biznesowego, ocena infrastruktury turystycznej, a także wskazanie zalet i wad gminy i miasta dla turysty biznesowego. W opinii respondentów miasto i gmina Tomaszów Mazowiecki jest obszarem przeciętnym pod względem atrakcyjności turystycznej. Takiego zdania było 37% ankietowanych.Badany obszar wydał się zdecydowanie atrakcyjny dla 16% respondentów, a ¼ respondentów stwierdziła, że jest to obszar raczej atrakcyjny turystycznie. Pozostali badani wyrazili negatywną opinię na ten atrakcyjności turystycznej Tomaszowa Mazowieckiego i okolic: 12% stwierdziło, że jest to raczej nieatrakcyjny turystycznie obszar, natomiast 10% że zdecydowanie nieatrakcyjny (rys. 1.). Podobną opinię mieli respondenci na temat atrakcyjności badanego obszaru dla turystyki biznesowej. W tym pytaniu ankietowani mieli wziąć pod uwagę wszelkie formy turystyki biznesowej (szkolenia, konferencje, wyjazdy motywacyjne i inne) i stwierdzić, czy miasto i gmina Tomaszów Mazowiecki są pod tym względem atrakcyjne. Większość ankietowanych (43%) uznała, że jest to pod względem turystyki biznesowej teren przeciętnie atrakcyjny. Blanka GOSIK, Maria PIECH 331 Rys. 1. Atrakcyjność turystyczna badanego obszaru 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Zdecydowanie atrakcyjny Raczej atrakcyjny Przeciętny Raczej Zdecydowanie nieatrakcyjny nieatrakcyjny Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań terenowych. Tylko 17% badanych osób stwierdziło, że jest to region zdecydowanie atrakcyjny, natomiast 15%, że raczej atrakcyjny. Pozostała część (25%) negatywnie oceniła pod tym względem omawiany obszar (rys. 2.). W kolejnym pytaniu ankietowani oceniali (w skali od 1 do 5) bazę turystyczną regionu tomaszowskiego. Respondenci mieli ocenić obiekty noclegowe, gastronomiczne, konferencyjne i rekreacyjne Tomaszowa i okolic. Ocena 1 oznaczała ocenę najniższą, ocena 5 oznaczała ocenę najwyższą. Większość badanych (46%) oceniła infrastrukturę Tomaszowa Mazowieckiego i okolic na ocenę 3. Pokrywa się to z opinią respondentów na temat atrakcyjności badanego obszaru dla turystów zarówno indywidualnych jak i biznesowych. Najniższą, ocenę 1, infrastrukturze turystycznej regionu, przyznało 4% ankietowanych, ocenę 2 – 19%, ocenę 4 przyznało 20%, a ocenę 5 – 11% respondentów. 332 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki Rys. 2. Atrakcyjność badanego obszaru dla turystyki biznesowej 50 40 30 20 10 0 Zdecydowanie atrakcyjny Raczej atrakcyjny Przeciętny Raczej Zdecydowanie nieatrakcyjny nieatrakcyjny Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań terenowych. Rys. 3. Ocena infrastruktury turystycznej badanego obszaru 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Ocena 1 Ocena 2 Ocena 3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań terenowych. Ocena 4 Ocena 5 Blanka GOSIK, Maria PIECH 333 Rys. 4. Wady i zalety badanego obszaru dla turystyki biznesowej 30 25 20 15 10 5 0 Zalety Wady Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań terenowych. W ankiecie znalazły się również pytania dotyczące wad i zalet omawianego obszaru dla rozwoju turystyki biznesowej. Respondenci mieli zaproponowane konkretne odpowiedzi. Według ankietowanych największymi zaletami (rys. 4.) regionu tomaszowskiego w odniesieniu do turystyki biznesowej są: położenie na mapie Polski (25%), atrakcyjność obiektów przyrodniczych (24%), dostępność komunikacyjna (16%) i stan środowiska naturalnego (16%). Z kolei do największych wad badanego obszaru należą według ankietowanych: oferta kulturalno-rozrywkowa (21%), dostępność komunikacyjna (18%), promocja regionu (18%) i stan środowiska naturalnego (13%). Ciekawe jest zdanie ankietowanych na temat dostępności komunikacyjnej. Uznano ją jednocześnie za wadę i zaletę regionu. Pozytywne postrzeganie wynika zapewne z faktu, że Tomaszów Mazowiecki położony jest przy jednej z najważniejszych dróg w kraju (S 8), a w okolicy miasta znajduje się gęsta sieć dróg lokalnych. Jednak minusem jest bardzo niski standard dróg lokalnych. Ponadto brak obwodnicy sprawia, że w godzinach szczytu częste są w Tomaszowie korki. Ruch kolejowy jest 334 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki niestety mocno ograniczony, a komunikacja miejska nie zaspokaja potrzeb mieszkańców i turystów. Podobnie ankietowani ocenili problem stanu środowiska naturalnego. Sporo osób (16%) stwierdziło, że jest to zaleta regionu tomaszowskiego, jednocześnie 13% badanych wskazało, że jest to wada. Taka rozbieżność wynika z zagospodarowania przestrzennego Tomaszowa i okolic. Obok zdegradowanych przez przemysł obszarów (kopalnia Biała Góra, tereny byłego Wistomu), występują obszary zachowane bez większej ingerencji człowieka (dwa parki krajobrazowe, rezerwat Niebieskie Źródła czy Ośrodek Hodowli Żubrów). Działalność władz lokalnych związana z promocją miasta i regionu W ostatnich latach w Tomaszowie Mazowieckim, prowadzonych jest szereg działań mających wpłynąć na poprawę atrakcyjności miasta i regionu. Do jednych z ciekawszych i bardziej znaczących projektów należy Lokalny Program Rewitalizacji na lata 2007-2015. W ramach programu znajduje się 14 zadań inwestycyjnych zawartych w sześciu projektach. Część projektów już zrealizowano, część jest jeszcze w trakcie realizacji. Lokalny Program Rewitalizacji przewiduje między innymi przebudowę płyty Placu Kościuszki oraz przebudowę ulic Rzeźniczej i Przeskok, które mają stanowić reprezentacyjną część miasta. Po zakończeniu rewitalizacji teren ten ma stanowić centrum kulturalne Tomaszowa. Do tej pory w ramach projektu zagospodarowano zdegradowany teren w kwartale ulic: Ignacego Mościckiego, św. Antoniego i Bohaterów 14. Brygady. Na obszarze tym powstała miejsko- powiatowa biblioteka wraz z centrum multimedialnym. Bardzo ciekawym pomysłem jest projekt nazwany Miasto nad Rzeką, który dotyczy rewitalizacji obszaru wzdłuż brzegów Wolbórki. Zakłada on przebudowę parku Bulwary wraz z budową dwóch kładek pieszo-rowerowych. Lokalny Program Rewitalizacji Tomaszowa Mazowieckiego pozytywnie wpłynie zarówno na mieszkańców miasta, jak i na przyjeżdżających turystów. Usprawni bowiem ruch pieszy i samochodowy oraz poprawi komfort przebywania w centrum miasta. Blanka GOSIK, Maria PIECH 335 Ciekawym przedsięwzięciem zrealizowanym w latach 2007-2013 przez Urząd Miasta Tomaszowa Mazowieckiego przy współpracy z Regionalną Organizacją Turystyczną Województwa Łódzkiego, był ogólnopolski projekt szkoleniowodoradczy pod nazwą Turystyka ‒ wspólna sprawa. Działania w ramach tego projektu polegały na wspieraniu lokalnych przedsiębiorstw branży turystycznej, organizacji warsztatów związanych z problemem promocji miasta i regionu, udostępnianiu obiektów na potrzeby organizacji szkoleń czy wsparciu podczas targów i wystaw. W ramach projektu Turystyka ‒ wspólna sprawa główny nacisk położono na podniesienie poziomu atrakcyjności turystycznej i promocji obszaru doliny rzeki Pilicy. Działania skupiły się na inwestycjach w rezerwacie żubrów w Smardzewicach, rezerwacie przyrody Niebieskie Źródła, Skansenie Rzeki Pilicy wraz z podziemną trasą turystyczną w Grotach Nagórzyckich. Ponadto projekt objął swym działaniem również kościół św. Idziego w Inowłodzu i zagospodarowanie zespołu poniemieckich bunkrów w Konewce. Dzięki realizacji projektu na badanym obszarze rozwinął się produkt turystyczny umożliwiający turystom kompleksową ofertę wypoczynku na omawianym obszarze. Infrastruktura turystyczna miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki Infrastruktura noclegowa i konferencyjna Turysta biznesowy jest turystą bardzo specyficznym. Wymaga wysokiego poziomu usług i wysokiego standardu obiektów. Hotele i inne obiekty noclegowe nastawione na obsługę klientów biznesowych, poza podstawową usługą noclegową i gastronomiczną, muszą zatem oferować gościom szeroki zakres usług związanych z organizacją konferencji, szkoleń i innych spotkań biznesowych. Największe znaczenie mają sale konferencyjne, ich ilość, pojemność oraz wyposażenie. Nie mniej istotne są usługi dodatkowe związane z biznesem, a więc wyposażenie pokoju w telefon, komputer, faks, biurko do pracy, bezpłatny dostęp do Internetu, bankomat w recepcji, punkt wymiany walut, wynajem samochodów, usługi pralnicze czy 336 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki cały szereg usług towarzyszących związanych z rekreacją (basen, siłownia itp.) 8. Ważny jest również poziom świadczonych usług, kwalifikacje i predyspozycje pracowników, a także lokalizacja i otoczenie obiektu. Na badanym obszarze znajduje się dziewięć obiektów noclegowych przystosowanych do obsługi turystów biznesowych. Siedem z opisywanych obiektów znajduje się na terenie gminy, dwa na terenie Tomaszowa Mazowieckiego (tab. 1.). Tabela 1. Inwentaryzacja obiektów posiadających ofertę dla turysty bizneso- Hotel Mazowiecki, ul. Św. Antoniego 19, 97-200 Tomaszów Mazowiecki Sala Vilanów, ul. Piaskowa 126, 97-200 Tomaszów Mazowiecki Hotel Kruk, ul. Borki 80, Swolszewice Małe, 97-213 Smardzewice 8 47 12 34 72 30 68 2 2 6 Łączna pojemność sal konfer. miejsc noclegowych Nazwa obiektu, adres pokoe Łączna liczba Ilość salkonfer. wego 110 Wyposażenie sal konferencyjnych Oferta dla turystyki biznesowej Inna infrastruktura / atrakcje dostęp do Internetu, nagłośnienie, rzutnik multimedialny, flipchart konferencje, szkolenia sauna, siłownia, wynajem busów basen, sauna, siłownia, ścianka wspinaczkowa, ruady, paintball, przeloty balonem, kursy nurkowania, rejsy po Zalewie Sulejowskim, kompleksowe wycieczki po okolicy, wynajem autokarów i limuzyn grillowisko, wynajem sprzętu wodnego, rowerów, quadów 370 sprzęt nagłaśniający imprezy okolicznościowe, konferencje 200 ekran, flipchart, nagłośnienie, Internet Wi-Fi, klimatyzacja, projektor multi- konferencje, szkolenia, imprezy motywa- H. Koper, 2013, Ocena atrakcyjności turystycznej miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki w zakresie turystyki biznesowej, praca dyplomowa wykonana w Instytucie Turystyki i Rozwoju Gospodarczego, Filii Uniwersytetu Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim. 337 Łączna pojemność sal konfer. miejsc noclegowych Nazwa obiektu, adres pokoe Łączna liczba Ilość salkonfer. Blanka GOSIK, Maria PIECH Wyposażenie sal konferencyjnych medialny, odtwarzacz DVD, telewizor LCD, rzutnik slajdów, mównica, podest estradowy, scena Ośrodek Szkoleniowo- RekreacyjnoWypoczynkowy Borki, ul. Trzciniec 46/64, Swolszewice Małe, 97-213 Smardzewice Dworek Biały Domek, Ul. Zacisze 24, 97-213 Smardzewice Pensjonat Atmosfera, Ul. Leśna 18, 97213 Smardzewice Leśny Ośrodek SzkoleniowoWypoczynkowy Nagórzyce, ul. Leśna 1, Swolszewice Małe, 97-213 Smardzewice pensjonat – 148 miejsc noclegowych camping – 400 miejsc noclegowych 12 7 19 24 - 38 3 1 1 2 100 telewizor, video, rzutnik folii, flipchart, nagłośnienie 60 ekran, flipchart, mikrofon bezprzewodowy, nagłośnienie, projektor multimedialny, odtwarzacz DVD, telewizor 80 rzutnik multimedialny z ekranem, flipchart, odtwarzacz DVD, 55 klimatyzacja, rzutnik multimedialny, flipchart, telewizor, magnetowid, nagłośnienie Oferta dla turystyki biznesowej Inna infrastruktura / atrakcje cyjne i integracyjne konferencje, szkolenia, imprezy motywacyjne, integracyjne i sportowe szkolenia, bankiety, konferencje, spotkania integracyjne, spotkania biznesowe bankiety, konferencje, szkolenia, noclegi dla firm szkolenia, imprezy integracyjne mini golf, nauka jazdy konnej, sauna, siłownia, korty tenisowe, gokarty, paintball, spływy kajakowe, kursy żeglarskie, sprzęt windsurfingowy, wyjazdy do parku linowego, organizacja kuligu i ogniska rejsy, spływy kajakowe, nurkowanie, przejazdy bryczką, nauka i jazda konna, pokazy florystyczne, quady, paintball - - 338 Ośrodek Szkoleniowo- Integracyjny BC&O Polska, ul. Klonowa 14, 97213 Smardzewice 99 38 20 4 10 0 5 5 Łączna pojemność sal konfer. Centrum KonferencyjnoRekreacyjne Molo, ul. Klonowa 16, 97-213 Smardzewice miejsc noclegowych Nazwa obiektu, adres pokoe Łączna liczba Ilość salkonfer. Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki Wyposażenie sal konferencyjnych Oferta dla turystyki biznesowej Inna infrastruktura / atrakcje 365 klimatyzacja, ekran, flipchart, sprzęt audiovideo, telefon, łącze internetowe WiFi/ LAN, projektor multimedialny, nagłośnienie, odtwarzacz DVD/ CD, drink bar w sali Genua szkolenia, konferencje, imprezy integracyjne i motywacyjne oferta spa &wellness, basen, sauna, wycieczki bryczką, spływy kajakowe 149 flipchart, rzutnik multimedialny, wizualizer, telewizor, magnetowid, rzutnik komputerowy, ekran szkolenia, imprezy integracyjne kompleksowe wycieczki po okolicy, sauna, boiska, wynajem quadów, kajaków, rowerów wodnych Źródło: Opracowanie własne. Głównym obszarem lokalizacji obiektów noclegowo-konferencyjnych na badanym obszarzejest pas nadbrzeżny Zalewu Sulejowskiego. Wynika to z dużej atrakcyjności takiej lokalizacji. Dostęp do dużego zbiornika wodnego znacznie podwyższa rangę obiektu. Ponadto, poprzez odpowiednią infrastrukturę, daje możliwość uprawiania sportów wodnych. Dużymi atutami takiego położenia są również cisza, oddalenie od miejskiego zgiełku z jednoczesnym łatwym dojazdem oraz duże przestrzenie pozwalające na organizowanie imprez integracyjnych. Nie ma wątpliwości, że zbudowanie w latach 1969-1974 zapory w Smardzewicach i utworzenie Zalewu Sulejowskiego zdecydowanie pozytywnie wpłynęło na rozwój turystyki i podniosło atrakcyjność turystyczną omawianego obszaru. Z kolei pojawienie się nowych trendów w turystyce takich jak wyjazdy biznesowe, zmusiło położone nad Zalewem Sulejowskim obiekty do przekształcenia się z obiektów typowo wczasowych na Blanka GOSIK, Maria PIECH 339 nowoczesne ośrodki noclegowo-konferencyjne. W konsekwencji są to obiekty w pełni nastawione na turystę biznesowego i posiadające w swej ofercie możliwość organizacji wszelkich imprez o charakterze biznesowym: konferencji, szkoleń, bankietów, wyjazdów integracyjnych czy motywacyjnych. Każdy z obiektów posiada w pełni wyposażone sale konferencyjne. Największą liczbę i jednocześnie największą pojemność sal konferencyjnych posiada Hotel Kruk (6 sal o łącznej pojemności 200 osób), a także Centrum Konferencyjno-Rekreacyjne Molo (5 sal o łącznej pojemności 365 osób) i Ośrodek Szkoleniowo-Integracyjny BC&O Polska (5 sal o łącznej pojemności 149 osób). Wszystkie obiekty posiadają również bogata ofertę dodatkową. Wymienić tu można takie atrakcje umilające pobyt gości, jak: ofertę spa & wellness, basen, sauna, siłownia, ścianka wspinaczkowa, przejażdżki bryczką, jazda konna, nurkowanie, kort tenisowy, park linowy, quady, paintball, gokarty, rejsy i żeglowanie po Zalewie Sulejowskim, spływy kajakowe, przelot balonem, pokazy florystyczne, organizacja grilla, ogniska czy kuligu. Drugą lokalizacją przedstawianych obiektów noclegowych jest samo miasto Tomaszów Mazowiecki. Położony jest tutaj trzygwiazdkowy, typowo miejski hotel Mazowiecki, który obsługuje ruch turystyczny miasta. Jednak oferta hotelu dla turysty biznesowego nie jest ciekawa. Wynika to z niewielkiej pojemności sal konferencyjnych, mało atrakcyjnej lokalizacji hotelu w centrum miasta oraz silnej konkurencji ze strony obiektów położonych nad Zalewem Sulejowskim i w pobliskiej Spale. W granicach miasta Tomaszowa Mazowieckiego znajduje się również Sala Vilanów. Jest to nowoczesny obiekt o dużej pojemności sal konferencyjnych, ale niestety niewielkiej liczbie miejsc noclegowych (30 miejsc noclegowych w 12 pokojach). Infrastruktura gastronomiczna i towarzysząca Turyści podróżujący w celach biznesowych, najczęściej korzystają z usług gastronomicznych oferowanych przez obiekt w którym się zatrzymali. W dużej mierze przyczynia się do tego niewielka ilość czasu wolnego jakim dysponują. Jednak baza gastronomiczna zlokalizowana poza obiektami noclegowymi dodatkowo podnosi atrakcyjność turystyczną regionu. Niestety oferta gastronomiczna Tomaszowa Mazowieckiego nie jest bogata i w zasadzie nastawiona jest na obsługę mieszkańców 340 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki miasta. Większość lokali gastronomicznych w Tomaszowie Mazowieckim jest otwarta całorocznie. Część z nich prowadzi także usługi cateringowe 9. Ważną rolę w turystyce biznesowej odgrywa infrastruktura towarzysząca umożliwiająca najlepsze wykorzystanie walorów turystycznych. Bazę towarzyszącą podzielić można na: ‒ urządzenia turystyczne- wybudowane i przystosowane dla potrzeb ruchu turystycznego, ‒ urządzenia paraturystyczne ‒ służące przede wszystkim mieszkańcom, ale z których korzystają także turyści. Turysta biznesowy to specyficzny rodzaj turysty ze względu na jego potrzeby oraz oczekiwania w stosunku do różnorodności i jakości usług turystycznych. Najlepiej obrazują to usługi towarzyszące dla turystyki biznesowej. Wśród usług, których istnienie podnosi poziom atrakcyjności turystycznej danego obszaru dla turysty biznesowego wymienić można: organizację rozrywki i rekreacji, wypożyczalnie sprzętu rekreacyjnego, profesjonalną organizację spotkań biznesowych, rezerwację biletów na różnego rodzaju imprezy kulturalne i sportowe, usługi świadczone przez przewoźników, przewodników turystycznych, punkty wymiany walut czy pralnie. Większość z wyżej wymienionych usług oferują obiekty noclegowe, które często współpracują także z lokalnymi firmami na zasadzie outsourcingu. Oferta towarzysząca na badanym terenie jest stosunkowo bogata i ciekawa. Szeroki zakres usług związanych z rekreacją oferuje Ośrodek Sportu i Rekreacji w Tomaszowie Mazowieckim. Tomaszowski OSiR zarządza obiektami, które mają w mieście największe znaczenie w animacji czasu wolnego turystów, zarówno tych biznesowych jak i prywatnych. Są to: przystań kajakowa, kręgielnia i tor łyżwiarski. Do innych, ciekawych obiektów bazy towarzyszącej w Tomaszowie Mazowieckim można zaliczyć: Rodzinny Park Przygody nad Pilicą, kryta pływalnia, a także planowany profesjonalny tor motocrossowy. 9 H. Koper, Ocena atrakcyjności turystycznej miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki w zakresie turystyki biznesowej, praca dyplomowa wykonana w Instytucie Turystyki i Rozwoju Gospodarczego, Filii Uniwersytetu Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim, 2013, Blanka GOSIK, Maria PIECH 341 Podsumowanie Turystyka biznesowa jako sektor turystyki rozwijający się w najszybszym tempie, z powodzeniem może przyczynić się do rozwoju gospodarczego zarówno konkretnych miejscowości, jak i całych regionów. Warunkiem koniecznym jest jednak odpowiednia infrastruktura zaspokajająca potrzeby i wymagania osób podróżujących w celach służbowych. Miasto i gmina Tomaszów Mazowiecki to obszar o ogromnym potencjale dla rozwoju turystyki biznesowej. To region, który ma szanse stać się w najbliższych latach ważnym ośrodkiem. Przemawia za tym wiele czynników, spośród których wymienić można: nowe inwestycje związane z komunikacją (remont drogi krajowej nr 8, otwarcie nowych połączeń kolejowych na poziomie regionalnym i ogólnokrajowym), nowe inwestycje związane z infrastrukturą turystyczną (budowa nowego obiektu noclegowo-konferencyjnego nad Pilicą przy ul. PCK), realizacja Lokalnego Planu Rewitalizacji centrum miasta, udział miasta w projekcie Turystyka ‒ wspólna sprawa. Ponadto badany obszar posiada niepowtarzalne walory przyrodnicze i antropogeniczne, podnoszące jego atrakcyjność turystyczną. Podsumowując można z powodzeniem stwierdzić, iż turystyka biznesowa w znaczny sposób wpływa na miasto i gminę Tomaszów Mazowiecki. Znajduje się tu odpowiednia infrastruktura turystyczna, w tym ciekawe zaplecze towarzyszące. Obiekty wypoczynkowe zlokalizowane w linii brzegowej Zalewu Sulejowskiego, w chwili gdy zaczęła rozwijać się turystyka biznesowa, a wyjazdy służbowe i inne jej formy zaczęły być powszechne, zobaczyły w tej branży swoją szansę. Dopasowały się do potrzeb klienta biznesowego. Stworzyły ciekawą ofertę zarówno podstawową (noclegową i gastronomiczną), jak i dodatkową (konferencyjną, towarzyszącą). Większość obiektów zadbała o ciekawą ofertę zagospodarowania wolnego czasu dla turysty biznesowego. Oferta ta bazuje przede wszystkim na lokalnych walorach turystycznych (spływy kajakowe, rejsy po Zalewie Sulejowskim, paintball, quady, parki linowe). Można zatem stwierdzić, że badany obszar w sposób znaczny zmienił się pod wpływem rozwoju turystyki biznesowej. Wykorzystał swój olbrzymi potencjał wynikający z dobrego położenia w Polsce centralnej, a także z walorów tury- 342 Wpływ turystyki biznesowej na rozwój miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki stycznych sprawiających, że można na badanym obszarze zorganizować ciekawy wyjazd integracyjny, motywacyjny, konferencję, bankiet czy szkolenie. Bibliografia [1] Cope B., Davidson R. (2003), Turystyka biznesowa, Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa. [2] Godlewski T. (2008), Badanie pilotażowe rynku turystyki biznesowej (MICE) (województwo wielkopolskie), Instytut Rynku Hotelarskiego, Warszawa. [3] Gosik B. (2013), Produkty gentryfikacji wiejskiej jako alternatywna oferta dla turystyki biznesowej, [w:] Jakóbczyk-Gryszkiewicz J. (red.), Procesy gentryfikacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. [4] Hałaczkiewicz J. (2007), Turystyka a turystyka biznesowa, [w:] Turystyka biznesowa, WSTiH, Gdańsk. [5] Jankowska A., (2011), Convention Bureau Szczecin jako nowe biuro turystyki biznesowej na polskim rynku, [w:] Ekonomiczne Problemy Turystyki nr 15, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 626, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. [6] Koper H., 2013, Ocena atrakcyjności turystycznej miasta i gminy Tomaszów Mazowiecki w zakresie turystyki biznesowej, praca dyplomowa wykonana w Instytucie Turystyki i Rozwoju Gospodarczego, Filii Uniwersytetu Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim. [7] Medlik S., (1995), Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa, PWN, Warszawa. [8] Świątecki A. (red.), (2005), Nowy Incentive w Polsce, Wydawnictwo ELECT Business Service&Travel, Warszawa. Streszczenie Słowa kluczowe: turystyka biznesowa, atrakcyjność turystyczna, infrastruktura turystyczna Turystyka biznesowa to pojęcie obejmujące wszelkie podróże, których motywy związane są z wykonywaną pracą zawodową lub z interesami podróżującego. Zalicza się do nich podróże konieczne do prowadzenia pracy, mające pomóc zatrudnionemu wykonywać swoje zadania bardziej Blanka GOSIK, Maria PIECH 343 efektywnie bądź będące nagrodą od pracodawcy za dobrze wykonane zadania. Obecnie turystyka biznesowa jest sektorem turystyki o największej dynamice rozwoju. Najbardziej istotne z ekonomicznego punktu widzenia są wydatki turystów biznesowych. Badania wykazują, iż wydają oni o 400-500% więcej niż przeciętni turyści. Tym samym stają się o wiele bardziej opłacalnymi klientami. Wielu hotelarzy, restauratorów czy przewoźników, swój rozwój zawdzięcza właśnie turystyce biznesowej. Turystyka biznesowa może zatem przyczynić się do rozwoju gospodarczego zarówno konkretnych miejscowości, jak i całych regionów. Warunkiem koniecznym jest jednak odpowiednia infrastruktura, niezbędna przy organizacji konferencji, szkoleń czy kongresów. Celem artykułu jest ukazanie wpływu turystyki biznesowej na miasto i gminę Tomaszów Mazowiecki w województwie łódzkim. The influence of business tourism on the development of the city and the municipality of Tomaszów Mazowiecki Summary Key words: business tourism, tourism infrastructure Business tourism describe sall kinds of trips associated with one’s employment or professional interests. Such travel includes trip snecessary to conduct business and to increase the effectiveness of performer projects, as well as trips granted as a reward for successfully completed tasks. Nowadays, business tourism is the fastest growing sector of tourism. The most important part of business travel, from the economical point of view, is the fact that business tourists spend on average 400 – 500% more on their travel expenses than regular tourists. Business travel is therefore extremely lucrative to service providers such as carriers, hotels and restaurants, and consequently many of tchem depend on it for their success and growth. Business tourism plays a significant role in the development of not only individual towns, but also whole regions. However, proper infrastructure is required to support the organization of variou sconferences, meetings, and training tours. The purpose of this article is to investigate the role of business tourism in the development of the city and municipality of Tomaszów Mazowiecki in Lodz voivodeship. Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals Prof. prof.: 1. Waldemar Bańka – Wyższa Szkoła im. Pawła Włodkowica w Płocku 2. Paweł Stanisław Czarnecki – Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie 3. Pavol Dančak – Uniwersytet Preszowski (Słowacja) 4. Kazimierz Doktór – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, Uniwersytet Łódzki 5. Anatolij Drabowskij – Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina) 6. Rudolf Dupkala – Uniwersytet Preszowski (Słowacja) 7. Siergiej Gawrow – Moskiewski Miejski Uniwersytet Pedagogiczny (Rosja), Rosyjski Instytu Kulturologii w Moskwie 8. Konstantin Jakimczuk – Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina) 9. Walery Karsiekin – Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki (Ukraina) 10. Wojciech Maciejewski – Uniwersytet Warszawski 11. Hanna Markiewicz – Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie 12. Bazyli Nazaruk – Uniwersytet Warszawski, Wyższa Szkoła Menedżerska w Legnicy 13. Walery Nowikow – Instytut Demografii i Badań Społecznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy 14. Alica Petrašova – Uniwersytet Preszowski (Słowacja) 15. Wanda Rusiecka – Instytut Socjologii Białoruskiej Akademii Nauk 16. Remigiusz Ryziński – Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji w Warszawie 17. Wojciech Słomski – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Preszowie (Słowacja), Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie 18. Eugeniusz Sobczak – Politechnika Warszawska 346 Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals 19. Marek Storoška – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Preszowie (Słowacja) 20. Bolesław Szafrański – Wojskowa Akademia Techniczna w Warszawie 21. Anna Wawrzonkiewicz-Słomska – Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie 22. Elżbieta Weiss – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Preszowie (Słowacja) Informacje dla autorów / Information for Authors W Zeszytach Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie publikowane są prace przeglądowe, rozprawy, studia, artykuły, sprawozdania z konferencji naukowych, komunikaty, recenzje, informacje z zakresu szeroko pojmowanych nauk społecznych. Każda praca powinna być przesyłana do redakcji w formie elektronicznej /e-mail, płyta CD, bądź pendrive/. Należy ją odpowiednio przygotować pod względem językowym, merytorycznym i technicznym. Pierwsza strona złożonego w redakcji artykułu powinna zawierać: imię/imiona, nazwisko/nazwiska autora/autorów, pełną nazwę instytucji, którą zamierza reprezentować autor bądź autorzy, tytuł pracy, jej streszczenie i słowa kluczowe. Każdy artykuł powinien zawierać także tytuł, słowa kluczowe i streszczenie w języku angielskim. Wraz z nadsyłanymi artykułami, recenzją czy innymi materiałami do publikacji redakcja prosi o podanie następujących informacji: adresu korespondencyjnego, adresu placówki naukowej / zakładu pracy, w której/ym autor/ka jest zatrudniony/a, adresu mailowego i numeru telefonu. W artykułach zaleca się stosowanie przypisów u dołu strony. Akceptujemy także zapisy w systemie harvardzkim. Większe opracowania powinny zawierać śródtytuły. Tytuły tabel i rysunków należy wyakcentować. Źródła do nich podawać jak w przypisach. Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda pozycja powinna zawierać nazwisko i inicjały imienia/imion autora/autorów, tytuł pracy, nazwę czasopisma, jego numer lub tom, wydawnictwo bądź adres internetowy, miejsce i rok wydania. Prosimy także o podawanie numerów ISBN i ISNN. Komitet Redakcyjny zastrzega sobie prawo do dokonywania drobnych skrótów i poprawek przesyłanego materiału bez uzgadniania ich z autorami. W przypadku konieczności dokonania większych poprawek – dokonuje ich autor lub praca zostaje wycofana. 348 Informacje dla autorów / Information for Authors * * * Każda praca kierowana jest do recenzji /Lista recenzentów publikowana jest w każdym numerze czasopisma i znajduje się na stronie internetowej czasopisma/. Pracę ocenia co najmniej dwóch recenzentów, a w przypadku jednej oceny negatywnej ‒ trzech. Recenzenci są spoza jednostki naukowej autora/autorów, a także nie są pracownikami etatowymi Uczelni, nie pełnią żadnych funkcji w czasopiśmie. W przypadku artykułu zagranicznego bądź w języku obcym, recenzenci zazwyczaj pochodzą z innego kraju niż autor/autorzy artykułu. Autorzy nie znają tożsamości recenzentów. Recenzja ma formę pisemną i zawiera wniosek o dopuszczeniu pracy do druku, dopuszczeniu do druku po naniesieniu uwag lub niedopuszczeniu do druku, a także oświadczenie recenzenta, że nie ma on żadnych powiązań z autorem/autorami artykułu/artykułów. * * * In Zeszyty Naukowe Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie there are publications of reviewing papers, dissertations, studies, articles, reports of scientific conferences, announcements, reviews, information on social studies in the broad sense. Every paper should be sent to the editorials in an electronic form (e-mail, CD, or memory stick). It is supposed to be prepared linguistically, technically and in terms of subject. The first page of a submitted article should include first name (second name) and surname(s) of the author(s), full name of the institution represented by the author(s), the title of the paper, its summary and key words. Every article should also include a title, key words and its summary in English. The editors ask authors to send articles, reviews and other materials for publication together with the following information: an address for correspondence, the address of the institution the author works for, e-mail address(es) and a phone number. Informacje dla autorów / Information for Authors 349 It is advised to add footnotes at the bottom of a page. Harvard layout system is also accepted. Broader papers should include subheadings. Titles of tables and pictures should be highlighted. Their sources should be added as footnotes. Bibliography is to be listed alphabetically according to the authors’ surnames. Each entry has to consist of surname, first and second name’s initials of the author, title of the paper, title of the journal, its issue number or volume number, publishing house or a website, place and year of publication. We also ask authors to write ISBN and ISSN numbers. The Editorial Committee feels free to apply minor shortcuts and slight corrections of the sent in materials without asking for the authors’ agreement. If more significant corrections are necessary, the author is asked to apply them or the paper is not accepted. * * * Each paper is sent to reviewers. (Review form is on the journal’s website. List of rewievers is published in each issue of the journal). It is assessed by at least two reviewers, and in case of one negative assessment, by three ones. The reviewers are connected neither with the institution of the author nor with the Academy itself on the employment grounds, and they do not take any positions in the journal. In case of a foreign article, or an article written in a foreign language, reviewers come from a different country than the author(s) of the article. Authors do not know the reviewers’ identity. The review is in a written form and includes a recommendation for sending the paper to print, for sending it to print after some minor corrections, or not for sending it to print, together with the reviewer’s declaration that he/she has no connections with the author(s) of the article(s).