historia - Centrum Kształcenia Dorosłych w Jarocinie

Transkrypt

Program autorski dla dla klas I – III w Liceum dla Doroslych
HISTORIA
materiały do prowadzenia wykładów
w Liceum Ogólnokształcącym
zakres podstawowy i rozszerzony
Opracował: Krzysztof Michał Hajdasz
1
Najstarsze dzieje człowieka - wprowadzenie
Pochodzenie człowieka jest jedną z najbardziej fascynujących zagadek ludzkości. W nauce na ogół
przyjmuje się teorię ewolucji, którą stworzył w 2. poł. XIX wieku Anglik, Karol Darwin.
Dla badacza dziejów najwaŜniejsze pytanie dotyczy początków kultury, bo właśnie jej przejawy są
przedmiotem badań historii i nauk pokrewnych na tym etapie rozwoju ludzkości. Naukowcy są na ogół
zgodni w twierdzeniu, Ŝe około 1,5-1 mln lat temu przodkowie współczesnego człowieka umieli nie
tylko wytwarzać narzędzia, ale takŜe posługiwać się nimi, rozniecali ogień. To archeologia jako nauka
zajmuje się badaniem śladów materialnych pozostawionych przez naszych przodków. Na ich
podstawie naukowcy próbują rekonstruować budowle, odtwarzać Ŝycie codzienne, czasami nawet
określać formy kultu religijnego, a więc Ŝycie duchowe.
Około 300 tys. lat temu na obszarach Europy pojawił się człowiek neandertalski (homo
neandertalensis) nasz daleki przodek. Mieszkał w jaskiniach, był myśliwym, a takŜe zbierał dostępne
dla niego poŜywienie. Zachowane ślady pochówków świadczą być moŜe o jego wierzeniach, a na
pewno o jego wraŜliwości.
Kolejnym ogniwem w łańcuchu ewolucji był nasz bezpośredni przodek - człowiek rozumny (homo
sapiens sapiens) zwany często człowiekiem z Cro-Magnon (miejsce znalezienia szczątków). śył ok.
100-130 tys. lat temu, wytwarzał narzędzia o znacznym stopniu skomplikowania (kamień, róg, kości,
drewno), rozpoczął takŜe wędrówkę, zaludniając stopniowo Australię i Amerykę (ok. 20 tys. lat temu).
W wyniku drastycznych zmian klimatycznych (ocieplanie się klimatu, topnienie lodowców i
podnoszenie się poziomu wód - 12-10 tys. lat p.n.e.) została przerwana komunikacja między
kontynentami i w ten sposób nasi przodkowie na poszczególnych lądach zaczęli wieść samodzielny
Ŝywot.
2
Czasy prehistoryczne, ze względu na materiał uŜywany do wyrobu narzędzi, zostały podzielone
na epoki:
Zapamiętaj!
Na terenach Bliskiego Wschodu w neolicie dokonała się, wielka przemiana w Ŝyciu ludzi, która
z uwagi na doniosłość zmian nosi nazwę rewolucji neolitycznej. Człowiek porzucił wędrowny
tryb Ŝycia, osiedlił się i rozpoczął uprawiać ziemię i hodować zwierzęta. Zbieractwo i myślistwo
zeszło na drugi plan.
Dzięki temu człowiek produkował więcej Ŝywności niŜ mógł skonsumować, nastąpił wzrost liczby
ludności, pojawiły się nowe zawody - kupcy, pośrednicy, zaczął się rozwijać handel, wzrosła
zamoŜność, nastąpił rozwój kultury, sztuki, kwitły kulty religijne związane z siłami przyrody. Osady
rolnicze z wolna zaczęły się przekształcać w ośrodki miejskie, zaczęły takŜe powstawać pierwsze
państwa. Coraz powszechniej zaczęto stosować brąz a następnie Ŝelazo. Proces ten i zmiany
dotyczyły przede wszystkim terenów Bliskiego Wschodu, terenów chińskich i doliny Indusu. Na
pozostałych obszarach Europy dalej dominowało zbieractwo i myślistwo, a podstawowym materiałem
był kamień. Ludzie prowadzili koczowniczy tryb Ŝycia.
3
Mezopotamia
Pierwsze zmiany w środowisku naturalnym dokonane przez człowieka miały miejsce w epoce neolitu.
Wiązało się to z przejściem od gospodarki myśliwsko-zbierackiej do rolniczo-pasterskiej. Jednym z
pierwszych terenów, na których człowiek przeszedł od koczowniczego do osiadłego trybu Ŝycia była
Mezopotamia. Była ona połoŜona między Eufratem i Tygrysem. Mezopotamię moŜna było podzielić na
część północną (surowszy klimat, niezbyt bujna roślinność, dostęp do bogactw naturalnych
sprowadzanych z Azji Mniejszej) i południową (klimat tropikalny, bogata fauna i flora). WzdłuŜ rzek
uprawiano zboŜe, len czy palmy daktylowe. Udoskonalano narzędzia, hodowano zwierzęta. Głównym
budulcem była glina. Zbudowano szeroko rozwinięty system irygacyjny (kanały doprowadzające
wodę z Eufratu i Tygrysu na tereny pustynne).
W VI i V tysiącleciu p.n.e. pojawiły się pierwsze osady, które później przekształciły się w miasta:
Ur, Uruk, Lagasz, Nippur.
Sumerowie
(pochodzenie
nieznane)
byli
pierwszymi
twórcami
cywilizacji
na
terenie Mezopotamii. Przybyli tam w IV tysiącleciu p.n.e. Sumerowie zbudowali pierwsze systemy
irygacyjne, doprowadzili
do
rozkwitu
rolnictwo
Mezopotamii.
Sumerowie
nie
zbudowali
jednegopaństwa, ale wiele miast-państw, które rywalizowały ze sobą. Sumerowie wynaleźli koło, a
później takŜe koło garncarskie. UŜywali narzędzi metalowych, do produkcji których wykorzystywali
miedź. Trudnili się takŜe handlem. W poł. III tys. p.n.e. Sumerowie zostali podbici przez
Akkadyjczyków, którzy nie zniszczyli kultury przegranych, rozwijając ją. Kolejna fala migracji, tym
razem w pocz. II tys. p.n.e. semickich Amorytów, doprowadziła do ostatecznego upadku Sumerów i
powstania (w XIX w. p.n.e.) nowej potęgi w Mezopotamii, państwa zwanego Babilonią. Początkowo
nie odgrywało ono większej roli politycznej. Twórcą największej potęgi babilońskiej był najbardziej
znany władca tzw. państwa starobabilońskiego, król Hammurabi(panujący od ok. 1728 r. p.n.e. do
ok. 1686 r. p.n.e.). Prowadził z sąsiadami liczne, zwycięskie wojny - opanował południową
Mezopotamię, przeszedł do historii jako kodyfikator prawa. Kodeks Hammurabiego ma wielkie
znaczeniedla historyków. Pozwala poznać normy Ŝycia społecznego, a takŜe Ŝycie codzienne
ówczesnych mieszkańców Mezopotamii. W kodeksie została wprowadzona zasada równorzędnej kary
dla przestępcy - oko za oko, ząb za ząb.
Państwo było:
Kodeks prawny Hammurabiego ukazuje stosunki panujące w państwie. Społeczeństwo monarchii
babilońskiejbyło podzielone na grupy - wolnych, tzw. pośrednich, i niewolników, których dostarczały
wojny. Największą ich liczbę posiadał król (słuŜba w pałacu). Niewolnikiem moŜna było zostać za
długi. Właścicielem ziemi byli król i moŜni. Urzędnicy, jako wynagrodzenie, otrzymywali działki
4
ziemi. Chłopi otrzymywali ziemię w dzierŜawę, płacili wysokie daniny, pracowali przy budowie i
utrzymaniu kanałów irygacyjnych, zobowiązani byli do słuŜby wojskowej.
Następcy Hammurabiego nie potrafili utrzymać pozycji państwa. Około 1530 r. p.n.e. padło łupem
Kasytów, a następnie zostało opanowane przez władców asyryjskich. Utworzyli oni kolejne potęŜne
państwo na terenie Mezopotamii. Odbudowa państwa babilońskiego nastąpiła ok. 620 r. p.n.e., kiedy
to król Nabopolassar pokonał Asyrię. Babilon odrodził się jeszcze za panowania Nabuchodonozora.
Władca ten podbił m.in. miasta fenickie takie jak Tyr i Sydon, a takŜe Jerozolimę.
Państwo asyryjskie rozwinęło się w II tysiącleciu p.n.e. w górnym biegu rzeki Tygrys wokół miasta
Aszur. WyróŜniamy trzy okresy: Starego, Średniego i Nowego Państwa. Stare Państwo (XX-XIV w.
p.n.e.) zostało podbite przez Hammurabiego. Średnie Państwo (XIV-X w. p.n.e.) to czas rozwoju i
umacniania Asyrii. Nastąpił podbój Babilonii i Fenicji. Na końcowy okres Średniego Państwa przypada
najazd semickich Aramejczyków. Odrodzenie Asyrii nastąpiło w X-VII w. n.e.) w okresie Nowego
Państwa. Opanowało ono Babilon, Syrię, Izrael i Egipt. Największa ekspansja terytorialna miała
miejsce za panowania króla Asurbanipala (VII w. p.n.e.). Po jego śmierci rozpoczął się proces
uniezaleŜnienia podbitych państw.
Do najwaŜniejszych osiągnięć naleŜy wynalezienie przez Sumerów pisma (koniec IV tysiąclecia
p.n.e.). Było to pismo obrazkowe (składało się z piktografów). Z czasem zostało przekształcone w
pismo ideograficzne czyli pojęciowe zwane klinowym. Pisano trzcinowym rylcem na miękkiej glinie.
NajwaŜniejszym zabytkiem pisma klinowego jest Epos o Gilgameszu. RównieŜ Sumerowie wykształcili
stały system wag i miar. Jednostką długości był łokieć, a wagi talent równy ok. 30 kg. Zastosowali oni
takŜe system dziesiętny i sześćdziesiętny, stworzyli kalendarz oparty na cyklu KsięŜyca. Opracowali
podstawy matematyki, geometrii, astronomii. Wynaleźli takŜe brąz, zaś Hetyci (jeden z ludów
Mezopotamii) jako pierwsi produkowali Ŝelazo.
Egipt
Początkowo Egipcjanie zajmowali deltę Nilu i oazę Fajum, z czasem rozprzestrzenili się na całą
dolinę. Egipt Dolny obejmował deltę rzeki, a Egipt Górny sięgał od początków delty do pierwszej
katarakty. Wielkość i świetność Egiptu opierała się na rolnictwie wykorzystującym okresowe wylewy
Nilu, w czasie których rzeka nanosiła Ŝyzne gleby aluwialne. Rozbudowany system irygacyjny
zwiększał obszar upraw. Egipcjanie zajmowali się głównie rolnictwem i handlem. Z papirusu
wyrabiano łodzie, słuŜył on takŜe jako materiał pisarski. Około 3100 r. p.n.e. Egipt Górny podbił deltę
Nilu. Powstało tym samym jednolite państwo. Dzieje Egiptu podzielone są na cztery okresy: Starego,
Średniego, Nowego Państwa i Epokę Późną.
Początkowo władza królewska była niezbyt mocna, ale z czasem została uformowana monarchia
despotyczna,czyli taka, w której władza monarchy była nieograniczona. Faraon, któremu oddawano
5
cześć boską rządził przy pomocy urzędników. Świątynie miały duŜe majątki ziemskie, a kapłani
korzystali z licznych przywilejów - utworzył się osobny stan kapłański. Chłopi, praktycznie w pełni
zaleŜni od władcy, uprawiali ziemię, słuŜyli w wojsku, pracowali przy budowie i konserwacji kanałów
irygacyjnych. Świetnie rozwinęło się rolnictwo. Niewolników było stosunkowo niewielu. Za panowania
III-VI
dynastii
powstały wielkie
budowle, grobowce
faraonów piramidy -
Cheopsa,Chefrena, Mykerinosa.
W Egipcie bardzo dobrze rozwijała się matematyka - obliczano objętości i pola powierzchni
graniastosłupów, stoŜków, walców i prostopadłościanów. Dobrze radzili sobie takŜe z obróbką
kamienia i wyrobami ze szkła. Na wysokim poziomie była medycyna - dokonywano trepanacji
czaszek, znali budowę ludzkiego serca. Stworzyli pismo hieroglificzne (pismo mieszane, znakowopiktograficzne), pismo hieratyczne (będące uproszczeniem hieroglifów), pismo demotyczne (ludowe).
Egipcjanie opracowali i stosowali zegar wodny oraz kalendarz, który stał się podstawą do stworzenia
kalendarza rzymskiego oraz gregoriańskiego.
Indie i Chiny
Cywilizacja indyjska powstała w dolinie Indusu w 2. poł. III tys. p.n.e. Objęła swoim oddziaływaniem
tereny dzisiejszego Pakistanu. Główne miasta-państwa to: MohendŜo-daro i Harappa, rządzone
prawdopodobnie przez kapłanów. Zachowane plany miast wskazują na zróŜnicowanie społeczne.
Mieszkańcy trudnili się uprawą roli, hodowlą, rzemiosłem, importowali niezbędne surowce nawet z
Iranu i Tybetu. Źródła potwierdzają, Ŝe prowadzili handel morski z Mezopotamią. Odkopywane
pozostałości archeologiczne ukazują sieć kanalizacyjną, wysoki standard domów - łazienki i toalety.
Mieszkańcy miast MohendŜo-daro i Harappa posługiwali się pismem, które niestety jeszcze nie
zostało odczytane.
W
2.
poł.
II
tysiąclecia
p.n.e.
państwo
dolnego
Indusu
zostało
opanowane
przez
indoeuropejskich Ariów. Przybysze osiedlili się w miastach-państwach, utworzyli konglomerat państw
i państewek, które prowadziły między sobą wojny.Ariowie (panowie) podbili ciemnoskórych rdzennych
mieszkańców, którymi gardzili. To wtedy dokonał się podział społeczeństwa na warny - zamknięte
grupy: kapłanów (bramini), wojowników (kszatriowie), wolnych chłopów, rzemieślników i kupców
(wajsjowie). Ludność podbita stanowiła czwartą grupę (siudra). Ten podział ugruntował się i powstały
tzw. kasty - przejście z jednej do drugiej było bardzo trudne. Na dole drabiny społecznej znajdowali
się niedotykalni - pariasi. Głównym źródłem poznania religii i kultury Ariów są księgi Wedy. Występuje
w nich mnóstwo bóstw, przestrzeń wypełniona jest siłą Rte. Występują elementy monoteizmu, czyli
wiary w jednego Boga. Na terenie Indii powstały takŜe inne systemy religijne:
Cywilizacja chińska powstała nad rzekami Huang-ho i Jangcy. Pierwsze państwo chińskie utworzyli w
końcu II tysiąlecia p.n.e. władcy z dynastii Szang. W III w. p.n.e. nastąpiło zjednoczenie państw
chińskich i utworzenie scentralizowanej monarchii - cesarstwa. Cesarz był władcą despotycznym
6
(monarchia despotyczna) Urzędnicy mianowani przez władcę, wykonywali jego rozkazy. W państwie
został ujednolicony system miar i wag, rozbudowana była sieć dróg.
Mieszkańcy Chin posiedli umiejętność odlewania Ŝelaza, wypalania porcelany, wytwarzania
delikatnych tkanin jedwabnych. Do ok.XVI w. trwała budowa Wielkiego Muru, który stanowił obronę
przed ludami północy. Mieszkańcy posługiwali się pismem składającym się z bardzo duŜej ilości
znaków, posiadali takŜe umiejętność wyrobu papieru, wynaleźli druk.
Kultura Izraelitów
StaroŜytna Palestyna była terenem ścierania się wpływów wielu rozmaitych państw i kultur. W I poł. II
tys. p.n.e. pojawiły się tam plemiona hebrajskie. Według Biblii praojcem Hebrajczyków był Abraham.
Osiedlił się on w ziemi Kanaan (w Palestynie) na polecenie Boga - Jahwe. Wnuk Abrahama - Jakub,
uciekając przed klęską głodu, schronił się w Egipcie (ziemia Gosen). Plemiona hebrajskie, którym
przewodziło 12 synów Jakuba zostały w Egipcie obrócone w niewolników. Z niewoli wybawił ich
MojŜesz. Wyprowadził on Hebrajczyków do Ziemi Obiecanej, ziemi ojców - do Kanaanu. Przed
osiedleniem się stoczyli walki z miejscową ludnością (Filistynami). Saul zjednoczył plemiona
hebrajskie, ale pierwszym wielkim władcą państwa izraelskiego został jego syn i następca król
Dawid (ok. 1004 - ok. 972 r. p.n.e.). Stworzył on silne państwo izraelskie ze zdobytą na Filistynach
Jerozolimą jako stolicą.
Syn Dawida - król Salomon (ok. 972 - ok. 930 p.n.e.) jest powszechnie uznawany za twórcę potęgi
Izraela. Przeszedł do legendy jako symbol mądrości, rozwagi. Umocnił on państwo, za jego
panowania nie dochodziło do znaczących konfliktów z sąsiadami. Podzielił państwo na 12 okręgów.
Za jego panowania ufortyfikowano największe miasta, rozbudowano kopalnie miedzi. Państwo
prowadziło oŜywioną wymianę handlową, wznoszone były liczne budowle, wśród nich największym
dziełem była świątynia w Jerozolimie, gdzie przechowywana była Arka Przymierza z Dziesięcioma
Przykazaniami. Po śmierci Salomona państwo się rozpadło na dwa królestwa - Judy i Izraela. Utraciły
one samodzielność polityczną i popadły w zaleŜność od potęŜniejszych sąsiadów. Szczególnie
dramatyczne wydarzenia rozegrały się ok. 587 r. p.n.e., kiedy to władca sąsiedniej Babilonii, król
Nabuchodonozor, zdobył Jerozolimę, zniszczył świątynię, a około 20 tys. Judejczyków wysiedlił z
Palestyny na terytoria między Eufratem a Tygrysem. Ta tzw. „niewola babilońska” trwała do upadku
państwa babilońskiego w 539 r. p.n.e. W 415 r. p.n.e. państwo izraelskie zostało odnowione, a
świątynia Jahwe odbudowana. W 2. poł. I wieku p.n.e. ziemie Izraela dostały się pod panowanie
Rzymu, który zarządzał nimi przez lokalnych władców (królów, tetrarchów) lub namiestników. śydzi
nigdy nie pogodzili się z utratą wolności, wzniecając bunty. Ostateczny kres zwartemu osadnictwu
Ŝydowskiemu w Palestynie połoŜył cesarz rzymski Tytus, który podczas kolejnego powstania
miejscowej ludności zdobył Jerozolimę, zburzył miasto ze świątynią Salomona, a ludność rozproszył
7
po terytorium całego państwa rzymskiego (70 r. p.n.e.) - rozpoczęła się wielka diaspora
Ŝydowska (rozproszenie).
Święta księga judaizmu to Stary Testament. Został on spisany między XII a II w. p.n.e. w trzech
językach: hebrajskim, aramejskim i greckim. Za natchnione przez Boga uwaŜa się trzy działy: dział
pierwszy - Torę, dział drugi - Prorocy i dział trzeci - Hagiografy. WaŜną księgą dla judaizmu jest
Talmud, księga, która zawiera prawa i przepisy religijne.
Sztuka i człowiek w cywilizacjach Dalekiego i Bliskiego Wschodu
Do jednych z najwaŜniejszych osiągnięć cywilizacji Mezopotamii naleŜy wykorzystywanie cegły, jako
materiału budowlanego. Wznoszono budynki mieszkalne i świątynie bogów. PoniewaŜ wierzono w
Ŝycie pozagrobowe powstawały piramidy. Najbardziej znane to piramidy, które znajdują się w Gizie
(Egipt): Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Wspaniałe były takŜe świątynie, największe znajdowały się
w Luksorze, Karnaku i Tebach, a takŜe w Jerozolimie (Palestyna). Warto równieŜ wspomnieć o
Wielkim Murze w Chinach, którego budowę rozpoczęto za panowania cesarza Szy Huang-Ti.
Bujnie rozwijało się równieŜ malarstwo i rzeźba. Przedstawiano Ŝycie codzienne, polowania, rytuały
religijne.
Dzięki sztuce wiemy jak wyglądało Ŝycie codzienne na Bliskim i Daleki Wschodzie. Częstym motywem
był taniec, który wyraŜał radość i był częścią rytuałów religijnych.
W staroŜytności Ŝywiono się głównie pszenicą i jęczmieniem, ze zbóŜ wyrabiano piwo i wino. Ubrania
staroŜytnych były głównie z lnu i wełny, w kolorze białym lub brązowym, czasem barwione na
granatowo lub purpurą. Noszono takŜe ozdoby ze złota, szkła, kamieni szlachetnych i
nieszlachetnych. BiŜuteria miała chronić przed chorobami. Część chorób przypisywano demonom
uwaŜając je za wyraz gniewu bogów. Lekarze byli bardzo wysoko cenieni, ale za złe leczenie
pociągano ich do odpowiedzialności. Leczono ziołami, gorącymi kąpielami, puszczaniem krwi.
Grecja
Grecja, rozumiana jako kraina geograficzna, w przeciwieństwie do terenów Bliskiego Wschodu nie
posiada wielkich rzek, przy których powstawały pierwsze państwa. Około 30% terytorium stanowią
tereny nadające się pod uprawę ziemi, reszta to góry, nieuŜytki i pastwiska. Ziemia jest dosyć bogata
w rudy metali: Ŝelaza, ołowiu, srebra. W staroŜytności bogactwem był marmur i glinka do wyrobu
naczyń. Linia brzegowa jest bardzo dobrze rozwinięta. Liczne zatoki, wyspy wpłynęły na to, Ŝe juŜ w
staroŜytności ludy zamieszkujące ziemie greckie były nierozerwalnie związane z morzem. Morze było
bogactwem - było źródłem utrzymania i środkiem transportu. Właśnie z uwagi na ukształtowanie
terenu staroŜytni mieszkańcy tych ziem nie zbudowali jednego państwa.
8
Zanim staroŜytni Grecy - Hellenowie, zasiedlili tereny greckie i zbudowali własną cywilizację, powstały
i rozwijały się tzw. kultury przedhelleńskie, które zostały scharakteryzowane w poniŜszych
tabelkach. Kultura kreteńska (minojska) - była najstarszą cywilizacją na ziemiach greckich.
Okres
trwania
Ustrój
Kultura - społeczeństwo gospodarka
Kreta była stopniowo
początki
na
zasiedlana
sięgają II
mówić
ludy pochodzące z
tys.
społecznej
Azji Mniejszej.
p.n.e.
zróŜnicowaniu
przez
podstawie
o
wykopalisk
bogactwie
-
Religia
moŜna
panował
struktury
politeizm
znacznym
zawodowym,
specjalizacji w rzemiośle, dobrze
rozwiniętym rolnictwie; występował
podział na klasy
Kreteńczycy
2. poł. III
na
utrzymywali kontakty
tys.
stwierdzić, Ŝe pałac był
z
p.n.e.
centrum
Egiptem,
prawdopodobnie
podstawie
wykopalisk
moŜna
głównym
Powstało
wielemitów
politycznego,
przejętych
gospodarczego i kulturalnego. Było
następnie
rolnictwo;
plemiona greckie,
Ŝycia
przez
powstały na wyspie
1. poł II
dobrze
państwa-miasta
tys.p.n.e.
mieszkańcy
sięhandlem z
podbijające Kretę
-
ok.
wyspami Morza Egejskiego, Bliskim
- król Minos i pół
r.
Wschodem, Egpitem, Sycylią. Był to
człowiek, pół byk
okres
Minotaur,
jedno
lub
państwo.
Na wyspie ustrojem
1200
państwowym
p.n.e.
była
monarchia
-
rozwinięte
trudnili
budowywielkich
pałaców,
najsłynniejszy Knossos ze
Ariadny, Dedal i
hegemonia Knossos
sławnym Labiryntem.
nad wyspą - rozkwit
istnienia kultury kreteńskiej miały
kultury minojskiej.
miejsce kilkakrotne trzęsienie ziemi i
wojny,
po
których
odbudowywane.
posługiwali się
nić
W
trakcie
pałace
Ikar i inne.
były
Kreteńczycy
wlasnym
pismem
piktograficznym i linearnym A.
Od początku II tys. p.n.e. z nad środkowego Dunaju na tereny greckie i wyspy Morza Egejskiego
przybywały plemiona greckie. Rozpoczęła się tzw. pierwsza kolonizacja. Proces ten zakończył się
ok. 1200 r. p.n.e. Pierwsi Grecy, napływając i kolonizując te tereny, szybko pokonali Kreteńczyków,
przejmując od nich wiele osiągnięć i zdobyczy cywilizacyjnych. Na terenie Grecji Środkowej i
Południowej plemiona greckie stworzyły nowe organizmy państwowe, najwaŜniejszym z nich
były Mykeny - cywilizacja mykeńska.
9
Ustrój
W
Okres trwania
państwie-mieście W
XVI
w.
Niektórzy
budowanie
historycy Myken.
religijny
się styl Ŝycia Kreteńczyków. Po przejęty
od
przypuszczają,
potęgi ostatecznym
W
Ŝe p.n.e.
Religia
p.n.e. MoŜni mykeńscy naśladowali System
Mykenach była silna rozpoczęło
władzamonarsza.
Kultura - społeczeństwo
- gospodarka
XI
upadku Kreteńczyków,
w. cywilizacji
kreteńskiej czasem
nastąpił Mykeńczycy
samodzielnie się
i
udoskonalił
ukształtował
władcy Myken narzucili upadek
tworzyli kulturę i cywilizację panteon
hegemonię
swojego państwa. O wielkości zZeusem na
miastom,
innym spowodowany
tworząc ostatnią
jedno duŜe państwo.
falą i
wspaniałości
kultury Oddawano
pierwszej kolonizacji mykeńskiej świadczą liczne bogom
plemienia
tzw.
morskich".
z
bogów
czele.
cześć
pod
najazdem znaleziska wyrobów z brązu, postaciami zwierząt Dorów i drewna,
słoniowej. Hera-krowa,Atena-
kości
"ludów Ludność
trudniła
tkactwem,
się sowa.
systematycznie
doskonalono
produkcję
ceramiki, był to okres bujnego
rozwoju, malarstwa, rzeźby i
złotnictwa.
Monumentalne
budownictwo - zamki obronne
np.
w
Mykenach,
systemu
dróg
świadczy
o
budowa
i
mostów
moŜliwościach
Mykeńczyków, ich wielkości i
sile. Pismo zostało przejęte
od
Kreteńczyków,
dostosowane
do
własnych
potrzeb, pisane na papirusie.
Zostało odczytane. W ciągu
dziesięcioleci istnienia Myken
systematycznie rozwijała się
Ŝegluga, rzemiosło, rolnictwo
oparte
na
uprawie
roli
i
hodowli.
Około 1200 r. p.n.e. nastąpił ostatni etap migracji (przemieszczania się) plemion greckich - najazd
plemienia Dorów spowodował upadek kultury mykeńskiej. Najeźdźcy na szczęście nie zniszczyli
10
całego dorobku wieków wcześniejszych - przejęli m.in. język grecki. Zaczęły powstawać nowe formy
państwowe - samodzielne państwa-miasta (poleis). Wśród Greków - mimo występowania wielu
róŜnic (dialekty, róŜnice religijne) od początku istniało przekonanie o wspólnym pochodzeniu
etnicznym, poczucie jedności kultury. Wszyscy Grecy, bez względu na miejsce zamieszkania nazywali się Hellenami, a swoją ziemię nazywali Helladą.
Ciekawostki
W trakcie fal najazdów plemion greckich na ziemie Hellady wytworzył się oryginalny typ organizacji
państwowej staroŜytnej Grecji - polis. Polis, czyli państwo-miasto, były niewielkie (wyjątek stanowiły
Ateny i Sparta). Obejmowało ograniczony obszar - często otoczony górami - rozwijało się więc
samodzielnie. Polis zamieszkiwało kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Dzięki istnieniu
takiego modelu państwa greckiego, wszyscy obywatele (dorośli męŜczyźni) polis mogli uczestniczyć w
Ŝyciu publicznym, wspólnie uczestniczyli w obrzędach religijnych, współrządzili nim. Czuli się za swoją
ojczyznę odpowiedzialni i bardzo mocno identyfikowali się z nią. MoŜna powiedzieć, Ŝe naturalną
koleją losu w państwach greckich zrodziła się demokracja, czyli władza wszystkich obywateli
państwa. Zanim w poleis greckich ugruntowała się demokracja, często władzę przejmowała wąska
grupa obywateli nazywających się najlepszymi aristoi (arystokracja) - panowała oligarchia. Kiedy w
gronie oligarchii wybijała się jednostka, która, czasami korzystając z pomocy demosu (ludu)
przejmowała
w
polis
władzę,
rozpoczynały
się
rządy
tzw.
tyranów
i
forma
władzy
zwana tyranią. Trwało to z reguły jedno, dwa pokolenia po czym tyrani byli obalani i powracała władza
ludu - demokracja. Dla wielu miast okres tyrani był czasem świetności i rozkwitu (Korynt). To właśnie
tyranii, by dać zajęcie ludności bezrobotnej, organizowali wielkie prace, np. budowę wodociągów czy
wspaniałych świątyń i pałaców. Przy okazji sprowadzano doskonałych architektów, rzeźbiarzy i
artystów z całej Hellady. Mimo to tyrani nie byli lubiani. Tyrania występowała zwłaszcza w południowej
Italii i na Sycylii (kolonie greckie).
Ustrój polis greckich nie był idealny. Przywiązanie mieszkańców do własnej polis hamowało proces
jednoczenia się Hellady, chęć narzucenia dominacji jednego państwa nad innym prowadziła do walk o
hegemonię, czyli przywództwo, przywiązanie do własnych praw i przywilejów wywoływało niechęć
obywateli polis do poszerzania grona mieszkańców. śycie publiczne toczyło się w greckich polis na
oczach wszystkich mieszkańców, a miejscem obrad zgromadzenia ludowego, miejscem centralnym
był rynek - agora.
Po opanowaniu przez Greków terenów Grecji właściwej i wysp Morza Egejskiego (do X w. p.n.e.), po
ukształtowaniu się najwaŜniejszych państw-miast, Grecy rozpoczęli poszukiwanie nowych terenów.
Rozpoczęła się nowa fala kolonizacji greckiej.
11
Przyczyny
kolonizacji
•
brak
ziemi
Tereny kolonizacji
i
do
środków
Ŝycia - walki o
ziemię
kolonizacja trwała od VIII do
•
społeczne -
ostateczne
połowy VI w. p.n.e.
ukształtowanie się formy
prawie całe wybrzeŜeMorza
miasta-państwa
Śródziemnegopokryło
się
-
zamykanie się Greków za
koloniami greckimi;
murami
szczególnie wiele było ich
przeszczepienie
cierpiącymi na jej
nad
tradycyjnej formy ustroju
brak;
cieśninami:Bosforem iDardan
na
przeludnienie
elami,
wytworzenie
miast;
Mniejszej;
społecznych
kolonie u ujścia rzek Dniepru,
rosną przede wszystkim
Bohu i Donu;
rzemieślnicy,
największe znaczenie miała
wszyscy, którzy wykazują
kolonizacjapołudniowej
się
Italii i Sycylii(konkurencja
grupy zaleŜne do tej pory
Kartagińczyków - Fenicjan);
od arystokracji zaczynają
kolonie
domagać się władzy. Aby
a
chłopami
•
•
między
arystokratami
•
•
Skutki
poszukiwanie
•
•
surowców.
•
•
wybrzeŜemAzji
greckie
w Afryce -
Cyrenajka
kolonii,
nowe
tereny;
się
-
klas
w
a
siłę
takŜe
przedsiębiorczością;
skutecznie
walczyć
arystokracją,
z
władzę
obejmowali tyrani, którzy
w imieniu ludu - demos sprawowali
władzę
w
polis, rozwój
niewolnictwa;
•
gospodarcze -
rozwój
produkcji
Grecji
w
właściwej - rynki zbytu na
nowych
ziemiach;
łatwiejszy
dostęp
do
surowców (zboŜe, ryby,
skóry,
rudy
metali,
srebro, cyna, miedź) rozwój wymiany i handlu
morskiego;
techniki
Ŝeglowania,
budowa
12
Przyczyny
kolonizacji
Tereny kolonizacji
Skutki
większych
zwiększenie
statków
-
tonaŜu
i
prędkości poruszania się;
powstanie
towarowego
rynku
-
konieczność znalezienia
nowego
środka
płatniczego - pojawia się
pieniądz kruszcowy bity
przez
państwa-miasta
greckie.
Fenicjanie
13
Konkurencją dla Greków w kolonizacji nowych terenów byli Fenicjanie. Swoją ekspansję rozpoczęli
ze staroŜytnej krainy Fenicji, która znajdowała się na wschodnim wybrzeŜu Morza Śródziemnego
(dzisiejsze tereny Libanu i części Syrii). Tereny te były zamieszkiwane przez Fenicjan od pocz. III tys.
p.n.e. Podobnie jak Hellenowie,Fenicjanie w staroŜytności nigdy nie zbudowali jednego państwa, Ŝyli
w państwach-miastach, które często ze sobą rywalizowały i nawet prowadziły wojny. Główne ośrodki
Fenicji to: Akko (gr. Ptolemais, dzisiaj Akka), Tyr (dziś Sur), Sydon (Sajda), Berytos (Bejrut). Podstawą
dobrobytu Fenicji było wysoko rozwinięte rzemiosło (wyroby z metali, kości słoniowej, szkła, tkaniny
barwione purpurą, budowa okrętów), handel lądowy (pośrednictwo w nim) i morski oraz eksport
własnych wyrobów. Z powodu swego połoŜenia geograficznego Fenicja była terenem częstych
najazdów i popadła w zaleŜność od państw silniejszych, m.in. Egiptu, Hetytów; w XII w. p.n.e.
zniszczona przez tzw. Ludy Morza. Świetność Fenicji przypada na okres od XI-VIII w. p.n.e. To wtedy
zaczęły powstawać liczne kolonie i faktorie handlowe wokół wybrzeŜy Morza Śródziemnego.
Największe zagęszczenie kolonii fenickich występowało na północnych wybrzeŜach Morza
Śródziemnego, objęło Sycylię, Sardynię, częściowo Korsykę, wybrzeŜa dzisiejszej Hiszpanii i
południową Italię. Największe kolonie fenickie to Kartagina, Sagunt i inne. Kolonizacja trwała od X do
VII w. p.n.e.
W okresach: od VIII w. - 625 r. p.n.e. ziemie fenickie dostały się pod panowanie Asyrii, od 586 Babilonii, 538 - Persji, 332 - Aleksandra III Wielkiego. W latach 286-197 p.n.e. były pod rządami
Ptolemeuszów, następnie państwa Seleucydów. W tym to okresie Fenicja uległa w znacznym stopniu
hellenizacji. Od 64 r. p.n.e. stanowiła część prowincji rzymskiej Syria, później cesarstwa
bizantyjskiego. W poł. VII w. n.e. przeszła w ręce Arabów.
W dziedzinie zdobyczy cywilizacyjnych największym osiągnięciem Fenicji był wynalazek pisma
alfabetycznego(pismo fenickie).
Ciekawostki
Ustrój Sparty i Aten Sparta Powstanie Sparty nie jest w pełni udokumentowane źródłowo.
Podbijając Grecję Dorowie ujarzmili autochtoniczny lud zakładając w dolinie rzeki Eurotas miasto-pań
stwo Spartę (monarchia z dwoma królami - podwójna liczba władców nie jest do dziś jednoznacznie
wyjaśniona). Ustrój społeczny Sparty wykształcił się po dokonaniu podboju ziem Lakonii i Mesenii.
Najeźdźcy, spartiaci (warstwa panująca), przejęli całą ziemię, którą podzielili między siebie na równe
działy (klaros). Zasada ta przetrwała kilka wieków jako fundament ustroju społecznego państwa.
Wszyscy spartiaci formalnie byli równi wobec prawa. Stanowili warstwę rządzącą. Ludność podbita
to heloci - pracujący na działkach Spartan i płacący im daniny. Periojkowie mieszkali wokół Sparty,
posiadali wolność osobistą, ale bez praw politycznych; pracowali przy wydobywaniu rud i wyrabiali
sprzęt wojenny. Cechą charakterystyczną Sparty był podział społeczeństwa na zamknięte klasy.
Ustrój
polityczny
Spartykształtował
się
pod
wpływem
wojen:
na
czele
państwa
stało
14
dwóch królów (wodzowie), stopniowo ich władza została ograniczona przez radę starszych geruzję (28 członków) i 5 eforów (arystokratycznych nadzorców). Stopniowo eforowie przejęli pełną
kontrolę nad polityką, administracją, prowadzeniem wojen i helotami, rola zgromadzenia ludowego apella - była niewielka (brak inicjatywy ustawodawczej, zatwierdzało jedynie wnioski eforów). W VIIIVII wieku p.n.e. spartiaci podbili Mesenię — tzw. wojny meseńskie (730-720 p.n.e. i 684-650 p.n.e.).
Powstało jedno z największych i najpotęŜniejszych państw greckich. Utrzymanie dominacji politycznej
Sparty na południu Peloponezu było moŜliwe dzięki podporządkowaniu ustroju, sposobu Ŝycia
Spartan jednemu celowi - militaryzacji państwa - utrzymaniu ludności podbitej w posłuszeństwie.
SłuŜyć temu miało słynne wychowanie spartańskie.
Ateny Polis ateńska powstała w Attyce. Warunki do Ŝycia nie były tu sprzyjające - słabe gleby,
niewielkie zalesione tereny. Z czasem odkryto spore pokłady złóŜ marmuru, rudy ołowiu i
srebra w Górach Laurion, co znacznie polepszyło warunki Ŝycia obywateli Aten. Dobrze rozwinięta
linia brzegowa przesądziła o przywiązaniu Ateńczyków do morza. Wobec braków Ŝywności
występowała konieczność jej importowania z kolonii - rozwinął się handel i rzemiosło.
Podobnie jak w Sparcie początki Aten nie są zbyt dobrze potwierdzone w źródłach. Po najeździe
Dorów Atenami rządził król. Jego władzę szybko ograniczyła arystokracja, a następnie usunęła,
przejmując pełnię władzy - rządyoligarchii. Atenami rządziły moŜne rody posiadające duŜe majątki
ziemskie. Chłopi i rzemieślnicy początkowo byli wolni. Na skutek kolonizacji największe zyski
przypadły arystokracji, która podporządkowała sobie chłopów, udzielając im wysokich poŜyczek.
Chłopi, nie mogąc spłacić długów, popadali w niewolę za długi. Ziemia przechodziła w ręce
arystokracji, a chłopi tracili prawa polityczne związane z posiadaniem majątków ziemskich. Proces ten
przebiegał w VII w. p.n.e. Polityka arystokracji doprowadziła do wewnętrznych zamieszek wywołanych
przez niezadowolonych chłopów i rzemieślników. W końcu VII w. p.n.e. w Atenach pojawili
się tyrani, którzy bez powodzenia próbowali ograniczyć wszechwładzę arystokracji. Sytuacja nadal
była napięta, a lud domagał się spisania praw. W 621 r. p.n.e. archontem został Drakon, który spisał
bardzo surowe, „pisane krwią” prawa (określenie dzisiaj uŜywane - prawa drakońskie). Sytuacja nie
została jednak uspokojona, bo lud domagał się udziału w rządach i praw politycznych. Przemiany
ustrojowe Aten charakteryzuje poniŜsza tabelka.
Autor - czas
Solon, archont,
594 r. p.n.e.
Reformy - postanowienia
•
społeczne - "strząśnienie
Konsekwencje
długów"
•
punkt wyjścia dla
(seieehteia) - umorzył długi zaciągnięte pod
dalszych przemian,
zastaw osoby, za pieniądze państwowe
zwiększył
wykupił sprzedanych za granicę, zakazal
obywateli Aten o
udzielana poŜyczek pod zastaw osoby;
prostych chłopów;
liczbę
15
Autor - czas
•
Konsekwencje
polityczne - podzielil obywateli Aten na 4
•
złamał zasadę, Ŝe
klasy majątkowe. Ich członkowie mieli róŜne
pochodzenie
obowiązki i prawa wobec państwa - bogatsi
decyduje
większe
prawach
uprawnienia.
stałą radę (bule
-
Powołał
401
członków)
i
o
politycznych.
ogólne zgromadzenie obywateli (ekklesia),
powstały takŜe sądy sądy przysięgłych.
Klejstenes,
archont,
•
508/7
społeczne -
wprowadził
terytorialny na
r. p.n.e.
podstawową
gmina
•
-
10 fyli. W
jednostką
dema,
podział
•
ramach fyli
terytorialną
wprowadził
była
zatarły się róŜnice
społeczne,
•
na
wojnie
nazwiska,
obecność
pochodzące od nazwy gminy - obywatele nie
strategów
byli identyfikowani wg imion rodowych;
krępowała
polityczne -
samodzielność
utworzył
Pięciuset (po
•
nowy
50
z
nową Radę
kaŜdej
fyli)
i
arystokratycznego
urzędy strategów (10);
wodza
wprowadził ostracyzm - sąd skorupkowy -
polemarcha,
zgoda
obywateli
na
nadzwyczajne
•
armii
-
arystokracja
utraciła wpływy.
zgromadzenie i głosowanie nad usunięciem
urzędników zagraŜających władzy ludu (nie
zostało wyjaśnione, czy on wprowadził tę
instytucję).
Temistokles,
po 490 r. p.n.e.
•
polityczne -
dopuścił
do
archontatu
drugiej
klasy
solońskiej;
przedstawicieli
•
władzę w Atenach
przejmuje
lud
archonci i inni urzędnicy losowani z grona
wypowiadający się
kandydatów, stratedzy i urzędnicy skarbowi
na
wybierani, ograniczenie znaczenia areopagu
ludowym
i
wybierający
archontów
-
wzrost
znaczenia
Pięciuset i zgromadzenia ludowego.
Rady
zgromadzeniu
i
urzędników.
16
Autor - czas
Efialtes, 462/1
•
r. p.n.e.
•
polityczne -
odebranie
Konsekwencje
areopagowi
•
kolejny
etap
uprawnień administracyjnych i kontrolnych
demokratyzacji
nad urzędnikami;
ustroju
pozostał on jedynie trybunałem sądowniczym
ludu.
i
do
władzy
w sprawach karnych.
Perykles, 444429
r.
•
p.n.e.,
polityczne - upadło znaczenie areopagu instytucje
stworzone
przez
Solona
•
i
150
tys.
otrzymało
ludzi
prawo
pierwszy
Klejstenesa znalazły pierwszorzędne miejsce
udziału w rządach
strateg
w państwie, bezpośredni udział obywateli w
(obywatele Aten) w
rządzeniu,
swoim państwie,
dopuszczenie
niezamoŜnych
do
urzędów
pobierających
diety
(wynagrodzenie) za pełnione obowiązki;
•
dopuścił
archontatu;
trzecią
klasę
wprowadził
solońską
•
rozwój
i
ugruntowanie się w
do
instytucję
obywatelstwa ateńskiego - ojciec i matka
pełni demokracji demokracja
ateńska.
obywatelami Aten.
W ciągu prawie 200 lat przemian ukształtował się w Atenach ustrój - demokracja ateńska - który był
fenomenem w ówczesnym świecie. Lud sprawował władzę w swoim państwie za pośrednictwem
wybieranych ze swego grona urzędników i sędziów. Sprawowanie władzy wymagało daru
umiejętności przekonywania. Posiadali ją demagodzy(„prowadzący lud”), którzy często kierowali
ludem. Z czasem termin ten nabrał cech negatywnych.
Ciekawostki
Państwo perskie
Po upadku państwa asyryjskiego na przełomie VIII i VII w. p.n.e. tereny WyŜyny Irańskiej dostały się
pod panowanie nowych mieszkańców, Medów. Jednym z zaleŜnych od nich plemion byli Persowie.
Szybki rozwój potęgi perskiej nastąpił za panowania króla Cyrusa II z perskiej dynastii Achemenidów.
W 550 r. p.n.e. pokonał on Medów i zajął ich stolicę Ekbatanę. W dalszej kolejności podbił Azję
Mniejszą i Babilonię. Syn Cyrusa, Kambyzes zajął Egipt (525 r. p.n.e.). Dariusz I opanował północne
Indie. W ten sposób powstało olbrzymie państwo od Indusu do Morza Egejskiego i od Morza
Czarnego do Nubii. Powstało imperium perskie, pierwsze tak rozległe w dziejach ludzkości. Rządy
Persów były na ogół łagodne. Podbite ludy mogły zachować swoje zwyczaje i religię. Lokalni władcy
musieli jedynie uznawać władzę perską i płacić daniny. Podstawą panowania była sprawna
17
administracja, którą w prowincjach kierowali satrapowie. Siłę zbrojną państwa stanowiła armia.
Wprowadzono jednolite prawo państwowe (królewskie), ujednolicono teŜ miary i wagi. Widocznym
znakiem potęgi było wybudowanie tzw. drogi królewskiej, łączącej Suzę z Sardes w Lidii, która miała
2400 km długości. Król wybijał złote monety, będące powszechnie stosowanym środkiem płatniczym.
Królowie perscy toczyli wojny z Grekami.
Powstanie jońskie. Bitwy pod Maratonem, Salaminą i Platejami
Początek wojen grecko-perskich wiąŜę się z rokiem 499 p.n.e., kiedy to wybuchło powstanie w
Milecie. Było ono odpowiedzią na podatki narzucone przez Persów. Po początkowych sukcesach
Grecy zostali pokonani. W 492 r. p.n.e. Persowie podporządkowali sobie Macedonię, a następnie
uderzyli na Grecję. W bitwie pod Maratonem (490 r. p.n.e.) zostali pokonani przez Greków. W roku
486 p.n.e. Persowie ude rzyli ponownie. W bitwie pod Termopilami zwycięŜyli oddziały greckie
dowodzone przez króla Sparty - Leonidasa. Dzięki temu Kserkses (nowy władca Persji) miał otwartą
drogę do Aten. W bitwie u wybrzeŜy Salaminy wygrali Grecy. Klejną klęskę Persowie ponieśli pod
Platejami (479 r. p.n.e.).
Zakończenie wojen grecko-perskich
Ateńczyczy przygotowywali się do dalszych walk z Persami i dlatego w 478-477 r. p.n.e. powołali
Ateński Związek Morski. Miał on początkowo doprowadzić do ostatecznego zwycięstwa. Na czele
związku stanęły Ateny. Przewodnictwo w związku umocniło pozycję Aten wśród polis greckich.
Ostatecznie wojny z Persją zakończono w 449 r. p.n.e. pokojem Kaliasa.
Wojna peloponeska
Wzrost znaczenia Aten wzbudził niezadowolenie w Sparcie. Napięcia pomiędzy Atenami i Spartą
przerodziły się w wojnę zwaną peloponeską (431-404 r. p.n.e.). Pierwszy etap wojny zakończył się
zawarciem pokoju na 30 lat. Wrócił stan sprzed roku 431 p.n.e. Po obu stronach znalazły się osoby
niezadowolone z takiego stanu rzeczy. W Atenach niezadowolonym przewodził Alkibiades, który
pośrednio doprowadził do wojny między Argos a Spartą. Ostatecznie w 405 r. p.n.e. Ateny zostały
pokonane pod Ajgospotamoj. Koniec wojny nie był jednoznaczny z długim pokojem. Wkrótce
rozpoczęła się wojna spartańsko-perska. Ostatecznie w 386 r. p.n.e. zawarto pokój zwany królewskim,
który był korzystny dla Persji.
Sztuka Sztuka grecka ukształtowała się na terenach Hellady i ziem zamieszkiwanych przez Greków.
Dzieli się na trzy okresy: archaiczny, klasyczny (helleński) i hellenistyczny.
W Grecji zmiany w stylach najlepiej moŜna dostrzec w architekturze, której etapy rozwoju
wyznaczają trzy
porządki
architektury
greckiej: dorycki, joński, koryncki,
które
powstawały
chronologicznie w Grecji właściwej (dorycki - prosty, surowy, bez ozdób, trochę „cięŜki”), w koloniach
greckich Azji Mniejszej (joński - kolumny bardziej wysmukłe, subtelne, „lŜejsze”, kapitel w kształcie
18
ślimacznic), w czasach hellenistycznych (koryncki - pod wpływem kontaktów ze Wschodem bardziej
ozdobny, „lekki”, kapitel w kształcie pociętego liścia akantu, bardzo
architektoniczne
znalazły
zastosowanie
w
budownictwie
sakralnym
dekoracyjny). Style
w
Grecji,
w
świątyniach. Rzeźba grecka ukształtowała się pod wpływem zapotrzebowania religijnego - posągi
kultowe, płaskorzeźby na ścianach świątyń i nagrobkach. Dopiero w IV w. p.n.e. rzeźba grecka stała
się odrębną dziedziną sztuki. Sport wpłynął w decydujący sposób na przedstawianie nagich postaci na
posągach. Obok brązu i kamienia podstawowym materiałem rzeźbiarskim był marmur. Rzeźba grecka
przeszła ewolucję. Od posągów okresów wcześniejszych (postaci sztywnych, nieruchomych,
statycznych, zakrytych) do wspaniałych rzeźb schyłkowego okresu helleńskiego, a zwłaszcza
hellenistycznego. Warto znać imiona i wspaniałe posągi takich rzeźbiarzy jak: Poliklet,
Myron i Fidiasz Ŝyjący w Atenach w II poł. V w. p.n.e. Poszczególne dzieła charakteryzują
się idealizmem,naturalizmem i realizmem. W rzeźbach widać ruch, dynamizm. Oto nazwy niektórych
rzeźb i ich twórców:
Poliklet - Doryforos (ok. 450 r. p.n.e.), Myron - Dyskobol (ok. 450 r. p.n.e.),
Fidiasz - Atena Partenos (ok. 448 r. p.n.e.), Zeus Olimpijski (ok. 440 r. p.n.e.).
W okresie hellenistycznym mnoŜyły się rzeźby. Do najsłynniejszych naleŜy zaliczyć Wenus z
Milo (ok. 150 r. p.n.e., obecnie moŜna ją podziwiać w paryskim Luwrze), Nike z Samotraki (ok. 200 r.
p.n.e., Luwr, ParyŜ). Budownictwo w
Atenach było odzwierciedleniem wielkich moŜliwości
finansowych i organizacyjnych państwa. Dawało zatrudnienie bardzo duŜej liczbie obywateli. Ateny po
wojnach perskich zamieniły się w wielki plac budowy. Wzmocniono system obronny Aten i Pireusu
(wzniesiono tzw. „Długie mury” łączące miasto z portem), zbudowano hangary dla statków, których
liczba znacznie wzrosła. Ateny po wojnach perskich przeŜywały pod rządami Peryklesa okres
świetności gospodarczej, kulturalnej i politycznej.
19
Ciekawostki
Filozofia Filozofia - termin ten został wprowadzony do języka przez Greków. Znaczy dosłownie
„umiłowanie mądrości”, a filozofowie próbowali odpowiedzieć na pytania dotyczące powstania świata i
jego rozwoju. Nie odwoływali się do religijnych pojęć czy opowieści. Otaczający świat próbowali
interpretować za pomocą rozumu i logicznego myślenia. Demokratyczna struktura i stosunki panujące
w Grecji - otwartość na świat i rozwój myśli - doprowadziły do tego, Ŝe to właśnie w Helladzie działali
filozofowie i rozwinęła się filozofia.
Filozof
Poglądy
Tales z Miletu, ok. Pozostawal pod wpływem dawnych mitów i wiedzy Wschodu, znał
VII/VI
w.
p.n.e., astronomię. Twierdził, Ŝe wszystko powstało z wody i właśnie woda jest
pierwszy z jońskich zasadniczą materią i początkie wszystkich rzeczy, takŜe ziemi.
filozofów
Anaksymenes, VI w. UwaŜał, Ŝe podstawowym elementem świata jest powietrze. W zaleŜności
p.n.e., filozof joński
od tego, czy jest rozrzedzone, czy zagęszczone, powstają: ogień, woda,
ziemia, człowiek itd.
Heraklit z Efezu, II Jako pierwszy zajął się człowiekiem. Za cel filozofii uwaŜał poznanie świata
poł.
VI
w.
p.n.e., przez zgłębienie duszy ludzkiej. Według niego podstawowym elementem
20
Filozof
Poglądy
świata miał być ogień.
filozof joński
Pitagoras z Samos, Stworzył idealistyczny kierunek filozofii. Głosił naukę o wędrówce dusz
(metempsychozie) i ich udoskonalaniu się. Szczególny nacisk połoŜył na
VI w. p.n.e.
matematykę. WyobraŜał sobie Ziemię i inne ciała niebieskie na kształt kuli najdoskonalszej figury geometrycznej.
Ksenofont z Miletu, Głosił naukę o wyŜszości mądrości (sofia) nad wszystkim. Świat jest wieczny
i niezmienny. Nauki rozwijali uczniowie i tzw. szkoła eleatów.
VI/V w. p.n.e.
sofiści,
poł.
V
p.n.e., Ateny
w. Nurt umysłowy rozwijany przez sofistów ("ludzi mądrych") uczących za
pieniądze. Skupiali się na logice, analizie języka, polityce, reprezentowali
postawę relatywizmu (wszystko
względne,
inaczej), sensuzalizmu (poznanie
prawdę
za
widzi
się
pośrednictwem
zmysłów),konwencjonalizmu (normy i zasady to wynik umowy społecznej).
Sokrates, koniec V W opozycji do sofistów głosił pogląd, Ŝe istnieje absolutne dobro, a
w. p.n.e., Ateny
poznawanie go i dąŜenie do niego to zadanie człowieka myślącego. Swoich
poglądów nie spisał, ale prowadził dysputy i nauczał na placach i ulicach
Aten. OskarŜono go o "demoralizowanie młodzieŜy i wprowadzanie nowych
bogów" i skazano na śmierć. Proces jednak miał charakter polityczny, bo
Sokrateskrytykował ustrój demokratyczny Aten.
Platon,
p.n.e.,
427-347 Jest uwaŜany za jednego z największych filozofów w dziejach ludzkości.
uczeń Głosił
Sokratesa, Ateny
naukę
o: ideach i
ich
odbiciach
w
rzeczach
materialnych, nieśmiertelnej i niematerialnej duszy, poznaniu - rozumowym i
zmysłowym, cnotach - mądrości, męstwie i panowaniu nad sobą, radości,
która jest połączeniem piękna, wiedzy i harmonijnego Ŝycia. Nauczał w
gaju Akademosa (od tego nazwa akademii).
Arystoteles, 384-322 Początkowo był wiernym uczniem Platona, ale juŜ za Ŝycia mistrza wystąpił
p.n.e., uczeń Platona, przeciw niemu. Rozwinął logikę. Świat wg niego jest wieczny. Odbywa się w
Ateny
nim proces połączony w łańcuch mających swoją przyczynę i celowo
powiązanych zdarzeń. Tylko jego pierwsze ogniwo nie jest tej samej natury,
co reszta - istnieje pierwsza przyczyna, która jest niezaleŜna i pierwsza.
ZbliŜył się w swoich poglądach do uznania jednego Boga; głosił naukę
o najwyŜszym dobru - doskonałości jednostki. Stworzył fundamenty prawie
kaŜdej nauki, głosił nauki w ogrodach Likejonu (stąd nazwa liceum).
21
Literatura i teatr
Literatura grecka rozwijała się początkowo w postaci mówionej, uprawiana przez wędrownych poetów
(aojdów). Prawdopodobnie Homer był autorem dwóch pierwszych greckich arcydzieł Iliady i Odysei.
Utwory Homera zostały spisane ok. VIII w. p.n.e. i cieszyły się wielką popularnością wśród Greków.
Popularnym wśród Greków poetą był takŜe Hezjod. Jego najwaŜniejsze dzieło to Teogonia. Wśród
poetek prym wiodła Safona, która tworzyła głównie pieśni miłosne. Historiografia, dyscyplina wiedzy
zajmująca się historią, czyli dziejami, narodziła się w antycznej Grecji. Za ojca historiografii uznawany
jest Herodot (autor Dziejów), Ŝyjący w V w. p.n.e. w Atenach. Pisał o wojnach grecko-perskich i jako
pierwszy odszedł od mitycznego i bajkowego przedstawiania dziejów. Od pisarza zajmującego się
badaniem przeszłości oczekiwał obiektywizmu i prawdy. Tukidydes z Aten, młodszy od Herodota,
poddał krytyce relacje Ŝyjących jeszcze świadków wojen perskich. Oddzielił prawdę od mitów,
próbując przekazać potomnym prawdę o historii. śyjąc w czasach wojny peloponeskiej napisał dzieło
poświęcone tym wydarzeniom (Wojna peloponeska).
W V w. p.n.e. w Atenach ukształtowały się dwa podstawowe gatunki dramatu - tragedia i komedia.
Sztuki grano w amfiteatrach, a aktorami byli wyłącznie męŜczyźni. Przedstawienia odbywały się kilka
razy w roku na cześćDionizosa. Miały charakter zawodów, w których zespoły aktorów to zawodnicy, a
ludność polis to sędziowie. Widowiska miały charakter dydaktyczny (wychowawczy). Dramat uczył
widzów postawy obywatelskiej, poruszał skomplikowane i ponadczasowe problemy ludzkie. TakŜe w
naszych czasach niektóre ze sztuk antycznych cieszą się niesłabnącą popularnością, a ich
problematyka
jest
dalej
aktualna.
Najwybitniejszymi
twórcami
tragedii
byli
genialni
dramaturdzy: Ajschylos, Sofokles i Eurypides. Powszechnie znana jest historia Antygony,
zbuntowanej przeciwko zwyczajom i normom panującym w państwie. Bohaterka tragedii poświęca
własne Ŝycie w obronie wartości, w które wierzy. Komedie były przedstawieniami wesołymi. Wszystko
w komedii mogło być wyśmiane - bogowie, politycy, stosunki między ludźmi, itd. Najsłynniejszym z
komediopisarzy greckich był Arystofanes.
Religia
W antycznej Grecji system religijny charakteryzował się wielobóstwem (politeizm). Hellenowie
wierzyli w lepszy świat, w którym Ŝyła cała plejada bogów, bogiń i herosów (bohaterów). KaŜde z
bóstw opiekowało się inną dziedziną Ŝycia człowieka, miastem czy wsią. Tylko kilku bogów cieszyło
się szacunkiem i odbierało część w całej Helladzie. śycie bogów było nierozerwalnie związane ze
światem realnym i tak naprawdę nikt nie wiedział, gdzie kończyła się ziemia a zaczynał Olimp, miejsce
przebywania bogów. Nie dziwi więc fakt, Ŝe religia grecka była antropomorficzna(bogów wyobraŜano
sobie na podobieństwo ludzi). NajwaŜniejszymi bogami byli: Zeus - władca bogów (atrybut - berło
królewskie), nieba - ciskający błyskawice, Hades - pan świata zmarłych, mieszkał pod ziemią, jego
Ŝoną była Persefona. Bogini Demeter Ŝyła na otwartej przestrzeni, Ŝyznych polach. Opiekowała się
22
przyrodą, czcili ją rolnicy.Posejdon - bóstwo wód, Hermes przedstawiany ze skrzydełkami u stóp,
dzięki
którym
mógł
szybko
się
przemieszczać,
był
opiekunem
pasterzy,
kupców
i
podróŜników, Afrodyta była boginią miłości. Poeci i artyści wzdychali do swego boga - Apollina.
Grecy wyobraŜali sobie Ŝycie bogów tak jak Ŝycie ludzi - bogowie kochali się, walczyli ze sobą i mieli
dzieci. Niektórzy bogowie, zakosztowawszy ziemskiej miło ści, mieli potomstwo z Ziemiankami.
Synowie narodzeni z takich związków to herosi, bohaterowie niezliczonej ilości opowieści,
baśni, mitów.
Opowieści o bogach i herosach były nierozerwalnie związane z codziennym Ŝyciem Greków i dzięki
poetom przetrwały w literaturze do naszych czasów. Bogowie odbierali cześć od kaŜdego człowieka
indywidualnie. W Grecji nie wykształciła się grupa kapłanów. Bogowie informowali o przyszłości
śmiertelników za pośrednictwem wyroczni.Najsłynniejsze znajdowały się w Delfach (wyrocznia
Apollina), gdzie siedząca na trójnogu kapłanka pytia (nazwa od imienia pierwszej kapłanki Pytii) w
ekstazie, wywołanej przez tajemnicze opary wieszczyła. Przepowiednie interpretowali odpowiednio
przygotowani ludzie i przekazywali je śmiertelnikom.
Bardzo Ŝywa była wiara Greków w Ŝycie pozagrobowe. W chwili śmierci od ciała odłączała się
niematerialna psyche (dusza), która prowadzona przez boskiego przewoźnika Charona przekraczała
rzekę Styks i przechodziła do krainy umarłych. Zmarły na drogę był zaopatrywany w pieniąŜek
(kładziono go na powiekach), którym płacił Charonowi za przeprawę przez rzekę zapomnienia.
Sport i igrzyska Sport w Ŝyciu Greków był takŜe związany z religią. Co 4 lata odbywały się igrzyska
na cześć Zeusa w Olimpii. Pierwsze prawdopodobnie odbyły się w 776 r. p.n.e. Na czas zmagań
sportowych ustawały wśród Greków wojny i zaczynał się czas świętego pokoju. To właśnie ze
staroŜytnej Grecji wywodzi się wiele dzisiaj uprawianych dyscyplin sportowych, m.in. rzut oszczepem,
dyskiem,biegi czy zapasy.
Wszystkie konkurencje odbywały się na stadionie, który miał kształt elipsy. Zawierał takŜe tor
przeznaczony do wyścigów konnych. Igrzyska organizowano takŜe w innych miastach: w Delfach
rozrywały się igrzyska pytyjskie na cześć Apollina - zwycięzca otrzymywał laur wawrzynu; w Nemei
odbywały się zawody poświęcone Zeusowi Nemejskiemu - zwycięzców dekorowano bluszczem.
Odbywały się równieŜ igrzyska, w których uczestniczyły kobiety. W zasadzie kaŜde polis organizowało
zawody sportowe. SłuŜyły do tego specjalne place, na których ćwiczono. Od IV w. p.n.e. w kaŜdym
mieście znajdował się kompleks budynków zwany gimnazjonem.
Macedonia pod panowaniem Filipa II Macedończycy zamieszkiwali północne ziemie dzisiejszej
Grecji. Pod względem etnicznym byli blisko spokrewnieni z Grekami, mówili podobnym językiem,
wierzyli w tych samych bogów. W Macedonii nie było instytucji demokratycznych, a władza
spoczywała w rękach królów. Szczególnie szybki rozwój gospodarczy, polityczny i terytorialny państwa
23
nastąpił za panowania króla Filipa II Macedońskiego, który stworzył silną i doskonałą armię. Podjął
próbę podporządkowania sobie skłóconych i osłabionych państw greckich. W bitwie pod Cheroneą w
338 r. p.n.e. pokonał Greków, narzucając Helladzie hegemonię i federację (Związek Koryncki), na
czele której stanął. Dwa lata później Związek Koryncki podjął decyzję o rozpoczęciu wojny z Persami.
W czasie przygotowań Filip został zamordowany, a następcą został jego syn - Aleksander Wielki.
Aleksander Wielki Aleksander III Macedoński w 336 r. p.n.e. stanął na czele federacji greckiej.
Próby buntu Teb stłumił w 335 r. p.n.e. - zdobył miasto, a mieszkańców sprzedał w niewolę. Przystąpił
do realizacji dzieła podboju imperium perskiego.
Persja w tym czasie przeŜywała powaŜny kryzys polityczny, społeczny, ekonomiczny. Władcy
dysponowali nadal wielkim i zasobnym skarbem, potęŜną armią. Jednak siła królów perskich była
mniejsza (w porównaniu z czasami panowania Dariusza i wojen grecko-perskich). Urzędnicy lokalni satrapowie - prowadzili własną, niezaleŜną politykę. Wielkie kwoty pochłaniał nadmiernie
rozbudowany dwór królewski. Armia, choć liczna, była słaba. „Królem królów” był Dariusz III (336-330
p.n.e.).
W 334 r. p.n.e. na czele 35-tysięcznej armii grecko-macedońskiej Aleksander Wielki wkroczył w
granice
perskie
w
Azji
Mniejszej.
Jego
marsz
znaczony
był
wielkimi
zwycięstwami:
nad Granikiem (334 r. p.n.e.), pod Issos 333 r. p.n.e., zdobycie miast fenickich - Tyr, Sydon,
opanowanie Egiptu, w 331 r.
p.n.e.
wkroczenie
do Mezopotamii. W
bitwach
między Arbelą i Gaugamelą (331 r. p.n.e.) rozbił ostatecznie Persów - zajął Babilon, Suzę i stolicę
perską Persepolis. W 330 r. p.n.e., po śmierci Dariusza III, Aleksander ogłosił się królem perskim.
Przejął ceremoniał, zwyczaje i tradycje wschodnią. W 329 r. p.n.e. wyruszył na podbój wschodnich
prowincji, dochodząc w 327 r. p.n.e. do granic Indii. Aleksander Wielki w czasie przygotowań do
kolejnej wyprawy w 323 r. p.n.e. zmarł. Zbudowałwielkie imperium sięgającego od Indii do Grecji i
Egiptu, był doskonałym administratorem i politykiem.
Zapamiętaj!
Cechami charakterystycznymi rządów Aleksandra było:
Aleksander prowadził politykę zmierzającą do połączenia świata grecko-macedońskiego z perskim,
wschodnim - organizował imperium opierając się na arystokracji i urzędnikach ludów podbitych.
Wcielał Ŝołnierzy perskich do swojej armii. Jak pisze historyk grecki Plutarch (I-II w. n.e.) Aleksander
sam pojął za Ŝonę córkę króla perskiego Dariusza, Statejrę. Wzorem władców wschodnich nakazał
oddawać sobie cześć boską, państwo uległo orientalizacji. Próby buntu, zarówno ludności podbitej jak
i własnych Ŝołnierzy, oraz zawiązywane spiski likwidował w zarodku, skazując na śmierć nawet swoich
towarzyszy broni.
24
W polityce gospodarczej Aleksander popierał rozwój handlu, rzemiosła, dbał o podniesienie poziomu
rolnictwa, zbudował sieć dróg i wiele mostów. Z ogromnej ilości kruszców, przejętych po Persach, bił
monety, co spowodowało oŜywienie wymia ny handlowej. Celem miało być stworzenie z imperium
organizmu dobrze prosperującego pod względem gospodarczym.
Wielkie imperium Aleksandra po jego śmierci rozpadło się na kilka oddzielnych królestw. Walki w
latach
323-280
p.n.e.
między
spadkobiercami
i
wodzami
Aleksandra
Wielkiego
tzw. diadochami doprowadziły do powstania na gruzach monarchii Aleksandra kilku królestw
hellenistycznych.
NajpotęŜniejsze
z
nowych
państw
to
królestwo
Ptolemeuszy (Egipt), Seleucydów (część Azji), Królestwo Pergamonu (Azja Mniejsza), Macedonia
z Grecją z dynastią Antygonidów. Powstały nowe centra gospodarcze, polityczne, kulturalne Aleksandria ze słynną wielką biblioteką i Muzeum, Pergamon, Rodos, Antiochia.
Kultura hellenistyczna
Epoka hellenistyczna to czas od śmierci Aleksandra Wielkiego do 30 r. p.n.e. W tym czasie kultura
grecka rozpowszechniła się na Wschód. Doszło do przemieszania się obu kultur. Do największych
osiągnięć tego okresu naleŜą:
- latarnia morska na wyspie Faros koło Aleksandrii, zaliczana do siedmiu cudów świata,
- biblioteka w Aleksandrii - największa w staroŜytności,
- Musejon - załoŜony w Aleksandrii instytut badawczy.
25
Do waŜnych ośrodków kultury naleŜały: Milet, Efez, Bizancjum, Pergamon. Szybko rozwijały się róŜne
dziedziny sztuki. Do najwaŜniejszych rzeźb kultury hellenistycznych naleŜy Nike z Samotraki, Wenus z
Milo.
Rzym
Półwysep Apeniński pierwotnie był zasiedlony przez ludy pochodzenia przedindoeuropejskiego.
Prawdopodobnie w 2. poł. II tys. p.n.e. pojawili się na tym terenie Indoeuropejczycy tzw. Italikowie, którzy wymieszali się z miejscową ludnością. Największe plemiona italskie to:
Ligurowie, Umbrowie, Marsowie, Samnici, Latynowie, Wolskowie, Sabinowie i inni. Głównym ich
zajęciem było pasterstwo i rolnictwo, poziom Ŝycia był niski. W I tys. p.n.e. plemiona italskie zetknęły
się na północy z Etruskami, na południu z Grekami. Pochodzenie etniczne Etrusków do dziś nie
zostało ostatecznie wyjaśnione. Niezrozumiały jest ich język i pismo. Etruskowie opanowali do poł. VI
w. p.n.e. północną i środkową część Półwyspu, podbili takŜe Rzym. W dalszej ekspansji na południe
natrafili na opór Greków. W wyniku walk etrusko-greckich usamodzielniły się plemiona italskie,
zwłaszcza Latynowie mieszkający u ujścia Tybru, gdzie do znaczenia doszedł, początkowo niewielkich
rozmiarów, Rzym.
Początki państwa-miasta Rzymu są związane z legendą o braciach - Romulusie i Remusie, z których
to Romulus według tradycji miał ok. 753 r. p.n.e. załoŜyć miasto Roma. Rzymianie liczyli swoje dzieje
od załoŜenia miasta (ab Urbe condita), czyli od 753 r. p.n.e.
Podboje rzymskie i wojny punickie
Podboje Półwyspu Apenińskiego przez Rzym rozpoczęły się w V w p.n.e. Rzymianie opanowali Italię,
następnie wybrzeŜe Morza Śródziemnego. Rzym prowadził walki ze Związkiem Latyńskim, Samnitami
i Galami. Po rozwiązaniu Związku Latyńskiego Rzym skierował swe podboje m.in. na Tarent, kolonię
grecką sprzymierzoną z Epirem. Dowódcą Epiru był król Pyrrus, osiągnął on wiele zwycięstw, ale
ogromnymi kosztami.
W 814 r. p.n.e. na wybrzeŜu Afryki Północnej Fenicjanie załoŜyli Kartaginę. Wkrótce stałą się ona
jednym z największych portów Morza Śródziemnego. Konflikt pomiędzy Rzymem a Kartaginą o
panowanie w basenie Morza Śródziemnego rozpoczął się w 264 r. p.n.e. i nosił nazwę wojen
punickich. Przyczyną pierwszej wojny punickiej (264-241 r. p.n.e.) był spór o Sycylię. Wygrał ją Rzym.
Zajęcie przez wodza kartagińskiego Hannibala miasta Sagunt w Hiszpanii stało się przyczyną
rozpoczęcia drugiej wojny punickiej (218-201 r. p.n.e.), znowu przegranej przez Kartaginę. Trzecia
wojna (149-146 r. p.n.e.) zakończyła się zdobyciem i zniszczeniem Kartaginy przez wojska rzymskie
dowodzone przez Publiusza Korneliusza Scypiona Młodszego.
26
Republika rzymska
Według tradycji miasto-państwo Rzym początkowo było monarchią rządzoną przez siedmiu
królów. Król (rex) miał pełnię władzy cywilnej, sądowej, wojskowej i kapłańskiej, był wybierany przez
zgromadzenie mieszkańców. Po śmierci króla władza przechodziła w ręce rady - senatu, który
powoływał co 5 dni kolejnego interrexa (międzykróla), zastępującego władcę. Króla wybierało
zgromadzenie mieszkańców, a był zatwierdzany przez senat. Senat był instytucją starą jak państwo.
NaleŜeli do niego przedstawiciele moŜnych rodów, tzw. „ojcowie” (patres). Początkowo było ich 100, a
później 300. Senat w Rzymie w czasach królewskich miał głos doradczy. Zgromadzenie Ludowebyło
podzielone na kurie grupujące obywateli Rzymu. Dokonywało wyboru króla, miało ograniczone
kompetencje. NaleŜeli do niego tak patrycjusze jak i plebejusze, czyli lud. W okresie monarchii w
Rzymie doszło do zróŜnicowania społecznego. Wykształciła się typowo rzymska instytucja klientów i
patronów. Klienci byli ludźmi zaleŜnymi od poszczególnych rodów i osobistych opiekunów - patronów.
W społeczeństwie rzymskim w okresie monarchii wyodrębniły się grupy patrycjuszy i plebejuszy. Ci
ostatni byli osobiście wolni, posiadali działki ziemi, zajmowali się takŜe rzemiosłem. Z czasem zostali
przez patrycjuszy odsunięci od moŜliwości sprawowania władzy, utracili działki i związane z tym prawa
polityczne.
Prawdopodobnie na przełomie lat 509 i 508 p.n.e. został obalony ostatni król etruski i wprowadzono w
Rzymie
republikę (res
publica -
rzecz
pospolita,
ustrój
oparty
na
wyborze
władz,
ich
odpowiedzialności przed wyborcami, kadencyjności). Jednocześnie, wobec odsunięcia plebejuszy od
moŜliwości sprawowania władzy, pierwsze dziesięciolecia charakteryzują się walką plebejuszy z
arystokratycznymi patrycjuszami o naleŜne im prawa. Celem walki plebejuszy było przede wszystkim
27
zdobycie ziemi - dopuszczenie do współrządów w państwie. Patrycjusze, wobec prowadzonych przez
Rzym walk z sąsiadami i koniecznością pozyskania do armii plebejuszy, musieli pójść na ustępstwa.
Kilkakrotne szantaŜe plebejuszy - ogłaszanie tzw. secesji (odłączenia się od państwa rzymskiego),
doprowadziły
do ustępstw
patrycjuszy: około 494 r.
p.n.e.
powstał
urząd trybunów
plebejskich (ludowych, 5 z czasem 10). Byli oni wyrazicielami woli ludu rzymskiego, posiadali liczne
uprawnienia, m.in. prawo nietykalności, prawo weta wobec uchwał senatu. W latach 451-449 r. p.n.e.
zostało spisane prawo, tzw. Prawo XII tablic - nie zlikwidowało to róŜnic społecznych i prawnych, ale
wyeliminowało dowolność interpretacji przez patrycjuszy przepisów prawnych.
Ustrój polityczny republikańskiego Rzymu zmieniał się i ewoluował, by ostatecznie w II w. p.n.e.
przybrać postać w pełni dojrzałą i rozwiniętą. Rzym był republiką, ale w przeciwieństwie np. do ustroju
ateńskiego, nigdy nie zapanowała pełna demokracja.
Zapamiętaj!
Ateny to republika demokratyczna, Rzym - oligarchiczna, rządzona w rzeczywistości przez
wąskie grono arystokracji rodowej i urzędniczej.
Formalnie lud rzymski (populus romanus) posiadał pełnię suwerennej władzy. Wykonywał ją,
wypowiadając się na zgromadzeniach. Obywatele mieli bezpośredni udział w zgromadzeniach, ale
głosy oddawano na mniejszych zgromadzeniach kurialnych, centurialnych i tribusowych:
Władza wykonawcza w Rzymie naleŜała do urzędników i senatu. Urzędy w Rzymie były kolegialne i
jednoroczne (kadencyjne). NajwaŜniejsze z nich to:
Zapamiętaj!
Szczególne kompetencje i moŜliwości posiadał dyktator powoływany na 6, maksymalnie na 12
miesięcy. Był to urząd jednoosobowy, powoływany w sytuacjach krytycznych dla państwa bezpośredniego zagroŜenia miasta. Wybierał go senat, a mianował konsul, miał najwyŜszą,
niczym nie ograniczoną władzę (summum imperium). Od jego decyzji nie było odwołania,
władza trybuna ludowego przy dyktatorze traciła swą moc.
Prowincje rzymskie
Imperium Rzymskie zwiększało swój teren poprzez liczne podboje. Wśród podbitych ludów zakładano
osady zwane koloniami lub municypiami. Były one bazami wojskowymi. Od III w. p.n.e. tereny podbite
przez Rzymian nazywano prowincjami.Stanowiły one źródło dochodów. Prowincje posiadały swoich
namiestników oraz kwestora, którzy ściągali podatki. PoniewaŜ mieszkańcy podległych Rzymowi
terenów nie zawsze zgadzali się na nie często na prowincjach dochodziło do powstań skierowanych
przeciwko Rzymowi. Były one tłumione.
28
Powstanie cesarstwa
W latach 60. I w. p.n.e. dzięki walkom z korsarzami i wojnom na Wschodzie z Partami wzrosło
znaczenie Gnejusza Pompejusza - otrzymał on szczególne pełnomocnictwa do prowadzenia wojen z
korsarzami i w Azji. Odnosząc wielkie zwycięstwa przyłączył do państwa rzymskiego Syrię, Palestynę,
Bitynię i Pont. Jego pozycja była wyjątkowa, a mimo to senat nie zaakceptował jego zmian
politycznych na Wschodzie.
W tym czasie powrócił z Hiszpanii do Rzymu (był tam namiestnikiem) Gajusz Juliusz
Cezar. Doprowadził on do porozumienia między Pompejuszem i Markiem Krassusem (pogromcą
powstania Spartakusa), do którego sam dołączył. Powstał w ten sposób w 60 r. p.n.e. tzw. I
triumwirat (porozumienie trzech męŜczyzn). W konsekwencji konsulem w 59 r. p.n.e. został Cezar. W
kolejnych latach triumwirowie podzielili się strefami wpływów w Imperium Rzymskim jako namiestnicy
prowincji. Niebawem Krassus, walcząc z Partami na Wschodzie, poniósł śmierć, a stosunki między
Cezarem a Pompejuszem uległy pogorszeniu. Rosnące wpływy Pompejusza w Rzymie i
podkopywanie pozycji Cezara, przebywającego w tym czasie w Galii, doprowadziły do wybuchu
w 49 r. p.n.e. pierwszej wojny domowej. W wyniku długotrwałych walk między zwolennikami Cezara i
Pompejusza władzę w Imperium Rzymskim zdobył Juliusz Cezar. Przebywając we wschodnich
prowincjach państwa, podporządkował Egipt i odniósł wspaniałe zwycięstwa. Władzę opierał na
wojsku, posiadanych godnościach i urzędach (cenzor, konsul, trybun ludowy, dyktator). Nie bez
znaczenia był przychylny stosunek ludności Italii i proletariatu rzymskiego. Uwieńczeniem procesu
stałego umacniania władzy Cezara było powierzenie mu funkcji doŜywotniego dyktatora.Spisek
zawiązany wśród zwolenników przywrócenia tradycyjnych form rządów zakończył się zabójstwem
Cezara - 15 marca 44 r. p.n.e.
Zamordowanie Cezara nie przywróciło swobodnego funkcjonowania ustroju republikańskiego.
Wybuchły dalsze, długotrwałe wojny między spadkobiercami i najbliŜszymi współpracownikami
Cezara: Markiem Antoniuszem, Gajuszem Juliuszem Cezarem Oktawianem (adoptowanym przez
Cezara) i Markiem Lepidusem. W 43 r. p.n.e. został między nimi zawiązany II triumwirat, na mocy
którego podzielili się władzą w Imperium Rzymskim. Po odsunięciu przez Oktawiana Lepidusa od
władzy w Afryce, rozpoczęła się II wojna domowa między Markiem Antoniuszem a Oktawianem. W
decydującej bitwie pod Akcjum w 31 r. p.n.e. Marek Antoniusz poniósł poraŜkę. Uszedł do Egiptu,
gdzie popełnił z królową Kleopatrą samobójstwo.
Zapamiętaj!
Oktawian Cezar August, mimo zachowania urzędów republikańskich i pozorów republiki, skupił
w swoich rękach pełnię władzy. Imperium Rzymskie stało się monarchią - cesarstwem.
29
Pryncypat i dominat
Oktawian sprawował swoją władze przez 44 lata. Dokonał on przebudowy Imperium w taki sposób, Ŝe
stwarzała ona pozory republiki. Po objęciu władzy przyjął on przydomek Cezar. Przyjął takŜe tytuł
August czyli „wywyŜszony przez bóstwo”. Wprowadził system rządów zwany pryncypatem. Usunął
zgromadzenie obywateli Rzymu, pozostawił zaś senat i niektóre urzędy. Oktawian uznał siebie za
najwyŜszego kapłana i odbierał cześć boską. Za jego rządów dokonano reformy wojska - słuŜba
trwała od 16 do 24 lat. Armia liczyła blisko 300 tys. Ŝołnierzy.
Pierwszy powaŜny kryzys systemu władzy wprowadzonego przez Oktawiana miał miejsce w drugiej
połowie II w. n.e. Nastąpił upadek gospodarki, powoływanie cesarzy przez armię, liczne wojny.
Następcą Oktawiana był Tyberiusz, a później Kaligula, który został zamordowany. Władzę objął
Klaudiusz, a po nim Neron. Podczas jego panowania doszło do wielkiego poŜaru Rzymu (64 r. n.e.).
Po jego śmierci w Rzymie miały miejsce liczne wojny domowe. W 284 r. n.e. władzę objął Dioklecjan.
Stworzył on monarchię absolutną opartą na armii i scentralizowanej biurokracji (dominat). Kolejnym
władcą był Konstantyn Wielki. Przeniósł stolicę do Bizancjum i nazwał ją Konstantynopolem. Zniósł on
senat, a takŜe wprowadził rozdział władzy cywilnej od wojskowej.
Literatura
Kultura Rzymu przeszła długą ewolucję od rodzimych tradycji rzymskich czasów miasta-państwa do
przejęcia i zaadaptowania tradycji grecko-hellenistycznych w cza sach Imperium Rzymskiego.
Rzymianie
nie
byli
wyłącznie
ślepymi
dzieła. Piśmiennictwo rzymskie było
naśladowcami.
Stworzyli
zawsze pod wpływem
twórców
takŜe
własne
wielkie
greckich. Początkowo
tłumaczono dzieła greckie na język łaciński. W czasach rozkwitu piśmiennictwa łacińskiego dzieła
greckie były jednak zawsze niedościgłymi wzorami.
Rozkwit poezji rzymskiej
przypadł
na
czasy
pryncypatu
Oktawiana
Augusta.
To
wtedy
tworzyli: Wergiliusz, Horacyczy Owidiusz. Tematyką ich utworów było Ŝycie rolnika, patriotyczne
epopeje sławiące czyny legendarnego Eneasza (Wergiliusz), liczne utwory liryczne o róŜnorodnej
tematyce, pochwała radości Ŝycia, tematy aktualnych wydarzeń politycznych (Horacy), poezja miłosna
i inne tematy, często polityczne (Owidiusz). Historiografia była szczególnie chętnie uprawiana przez
przedstawicieli arystokracji. Do kanonu dzieł historycznych przeszły prace Juliusza Cezara „O wojnie
galijskiej” i „O wojnie domowej”. Są źródłem poznania stosunków panujących w Galii i wydarzeń
związanych z wojną domową. Forma ich jest prosta i zwięzła. Za czasów Oktawiana Augusta Tytus
Liwiusz pisał pracę na temat historii Rzymu od załoŜenia miasta. Stała się ona wzorem całej
europejskiej historiografii. śyjący na przełomie I i II w n.e. Tacyt opisywał dzieje panowania dwóch
pierwszych dynastii cesarskich w Rzymie. Przedstawił atmosferę dworu cesarskiego i genialnie
scharakteryzował sylwetki władców.
30
Umiejętność pięknego wysławiania się i wymowy była sztuką, której uczono się od młodości. Był to
warunek konieczny do zrobienia kariery politycznej. Oratorzy (mówcy) potrafili przez długie godziny
wspaniale i zajmująco przemawiać, nie zanudzając jednocześnie słuchaczy. Niedościgłym wzorem
był Cyceron Ŝyjący w czasach Cezara.
Obowiązujące dzisiaj zasady prawa zawdzięczamy staroŜytnym Rzymianom. Prawo rzymskie jasno
sformułowane, zrozumiałe dla wszystkich było szczytowym osiągnięciem kultury Rzymu. Prawo XII
tablic to pierwsza spisana kodyfikacja prawa rzymskiego. Pochodzi ono z V. w. p.n.e. Zawierało ono
normy zarówno dotyczące prawa cywilnego, jak i państwowego, karnego czy sakralnego.
Rzymianie w budownictwie obok kamienia posługiwali się cegłą i zaprawą o właściwościach
podobnych do betonu. Pozwoliło to Rzymianom
budować sklepienia nie tylko proste, ale
takŜe półokrągłe i kopulaste. Mogli takŜe wznosić budowle ogromnych rozmiarów (Panteon - świątynia
poświęcona wszystkim bogom, słynne amfiteatry - najsłynniejszy z nich to Koloseum, termy). Sieć
rzymskich dróg budzi do dzisiaj zachwyt i podziw. Do naszych czasów przetrwały takŜe akwedukty,
czyli specjalne mosty i rynny sprowadzające wodę do miast ze znacznie oddalonych terenów
górskich. Rzeźba zwłaszcza
portretowa
osiągnęła
w
Rzymie
mistrzostwo,
a
jej
cechą
charakterystyczną byłrealizm.
Kalendarz
Rzymianie swój kalendarz przejęli od Etrusków. Ich rok rozpoczynał się 1 marca. Od 153 r. p.n.e.
pierwszym dniem roku był 1 stycznia - dzień, w którym konsulowie obejmowali swój urząd. Za
panowania Juliusza Cezara zreformowano kalendarz astronomiczny. Wówczas wprowadzono
dodatkowy dzień w lutym, w latach przestępnych.
Romanizacja Europy
Romanizacja to proces, który polegał na przejmowaniu kultury rzymskiej przez ludność podbitych
przez Rzymian obszarów. Rzymianie prowadzili tolerancyjną politykę wobec mieszkańców prowincji,
akceptowali odmienność kultury i obyczajów, sami z nich czerpali. W 212 r. n.e. cesarz Karakalla
wydał edykt, na mocy którego nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom
Imperium Rzymskiego. Na prowincjach wschodnich proces romanizacji był utrudniony ze względu na
dominacje kultury hellenistycznej oraz języka greckiego. Mimo, Ŝe w urzędach dominowała łacina,
greka pozostała językiem kultury.
RóŜnorodność wyznań
Początkowo mieszkańcy Imperium Rzymskiego wierzyli w siły przyrody. Czcili bóstwa opiekuńcze.
Wierzyli w Ŝycie pozagrobowe i czcili przodków. Do najstarszych bogów naleŜał Janus - opiekun bram,
oraz początku i końca wszystkiego. DuŜy wpływ na Rzymian w tej dziedzinie Ŝycia mieli Grecy. I tak
31
Jowisz przejął funkcje Zeusa (ojciec bogów), Mars - Aresa (bóg młodości), Neptun - Posejdona
(opiekun mórz i oceanów).
W
II
w.
upowszechniły
się
i
znalazły
wielu
wyznawców kulty
wschodnie. Szczególnie
boginie: Izyda egipska, Kybeleczyli Wielka Macierz Bogów z Azji znalazły uznanie. Widziano w nich
źródło Ŝycia. Bogowie wschodni Mitra czyliNiezwycięŜone Słońce takŜe cieszyli się wielkim kultem we
wszystkich częściach Imperium Rzymskiego.
Judaizm i jego znaczenie Chrześcijaństwo, religia, która niebawem zapanowała w granicach
państwa rzymskiego, miała swoje korzenie na wschodzie. Jej początki sięgają początków naszej ery,
rządów cesarza Oktawiana Augusta. Jej twórcą był Jezus z Nazaretu, nazwany przez uczniów i
wyznawców Mesjaszem, czyli Pomazańcem BoŜym (po grecku Christos stąd wyznawcy Jezusa
Chrystusa to chrześcijanie).
Za swoje rewolucyjne, jak na ówczesne czasy, nauki, został wydany przez śydów w ręce namiestnika
Poncjusza Pilatusa. OskarŜony o podŜeganie do buntu skazany został na śmierć na krzyŜu.
Nauka Jezusa, który głosił miłość Boga do człowieka i wyzwolenie człowieka od zła, znalazła wielu
wyznawców, początkowo w Palestynie. Dzięki działalności apostoła Pawła z Tarsu, obywatela
rzymskiego, nauki głoszone przez Jezusa znalazły uznanie wśród ludności nieŜydowskiej.
Początkowo chrześcijaństwo przyjmowali śydzi rozproszeni po świecie rzymskim, ludzie biedni, często
niewolnicy. Ale z biegiem czasu nawet ludzie majętni i utytułowani z bezpośredniego otoczenia
cesarza zaczęli coraz częściej przyjmować nauki Mistrza z Nazaretu. Chrześcijanie, mimo Ŝe nie
wypowiadali posłuszeństwa władzy państwowej, byli za swoje poglądy i inność prześladowani. Główną
przyczyną było odmawianie przez chrześcijan udziału w oddawaniu czci boskiej cesarzom.
Edykt Konstantyna Wielkiego i Teodozjusza Wielkiego
Od 64 r. zaczęły się masowe prześladowania chrześcijan, którzy zostali oskarŜeni przez cesarza
Nerona o podpalenie Rzymu. Męczennicy - martyres (świadkowie) - byli później uznani za pierwszych
świętych tworzącego się Kościoła. W latach 303-304 cesarz Dioklecjan wydał kilka edyktów przeciwko
chrześcijanom - nakazywał burzenie kościołów, kazał pozbawić chrześcijan z wyŜszych klas
przywilejów. W 313 r. cesarz Konstantyn Wielki wydał w Mediolanie edykt o tolerancji wobec
chrześcijan, w którym uznał chrześcijaństwo za legalną religię, a w 392 r. cesarzTeodozjusz
Wielki wydał zakaz sprawowania obrządków pogańskich.
Patriarchowie wielkich i tradycyjnych patriarchatów (Konstantynopola, Rzymu, Antiochii, Aleksandrii i
in.), a takŜe biskupi wielu lokalnych kościołów, spotykali się w celu ustalenia wspólnych prawd wiary
na wielkich zjazdach zwanychsoborami. Największy z nich i zarazem najdonioślejszy odbył się
w 325 r. w Nicei, gdzie m.in. ustalono wspólne i nadal obowiązujące wyznanie wiary (Credo).
32
Kościół, choć w pewnym sensie przyczynił się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, jest
pomostem między cywilizacją antyczną a średniowieczem. To właśnie w coraz liczniejszych
klasztorach zachowały się oryginały dzielił staroŜytnych filozofów (Arystotelesa, Platona i in.), mimo
zalewu Europy przez barbarzyńców nadal kwitło pisarstwo łacińskie, rozwijał się język łaciński.
Tzw. Ojcowie Kościoła (wielcy pisarze chrześcijańscy pierwszych wieków) usystematyzowali naukę
Kościoła, dokonali jej wykładu i rozwinęli w jednolity system filozoficzny.
Na przełomie IV i III w. p.n.e. Celtowie zajęli część obszarów ziem polskich. Szybko zdominowali
ludność kultury łuŜyckiej. Pod wpływem Celtów powstała kultura przeworska. Objęła ona
Wielkopolskę, Kujawy, Mazowsze, cześć Podlasia, Śląsk, Małopolskę. Ludność kultury przeworskiej
zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Tworzyła ona niewielkie osady typu otwartego. W tym czasie
powstał szlak bursztynowy czyli trasa handlowa, która łączyła Adriatyk z Bałtykiem. W czasie
ekspansji Celtów powstała jeszcze jedna kultura - kultura oksywska. DuŜy wpływ na nią miała kultura
przeworska. Między I w. p.n.e. a I w. n.e. duŜy wpływ miała cywilizacja rzymska.
Pierwsi Słowianie pojawili się na początku VI w. na północy Europy. Najwcześniej Słowianie pojawili
się w Małopolsce, Śląsku, Morawach, wkrótce dotarli takŜe do ŁuŜyc.
Rodzina
StaroŜytni Grecy traktowali załoŜenie rodziny jak obowiązek wobec państwa. MałŜeństwa zawierali
tylko wolni obywatele, o takim samym statucie majątkowym. Przed zaślubinami składano ofiary bogom
i odbywano rytualne kąpiele. To rodzice narzeczonej wydawali w dniu ślubu ucztę, po której przenosiła
się ona do domu mę Ŝa. Pochód odbywał się przy oświetlonych pochodniach. Rzymianie znali dwa
rodzaje zaślubin. Jeden dotyczył sytuacji, kiedy to Ŝona przechodziła na własność męŜa, a drugi
sytuacji kiedy nadal zostawała pod władza ojca. MałŜeństwa zawierano bardzo wcześnie - dziewczęta
po ukończeniu 12 roku Ŝycia, a chłopcy 14. W Grecji narodzinom dziecka towarzyszyły liczne obrzędy.
Dom, w którym odbywał się poród smarowano smołą, aby odpędzić złe moce.
Pozycja kobiety
W Grecji kobieta miała mniejsze prawa niŜ męŜczyzna. Kobieta nie miała praw i obowiązków
obywatelskich. Zajmowała się domem i wychowaniem dzieci. Ateńskie kobiety z zamoŜnych domów
nie mogły same chodzić po ulicach, prowadzić rozmów na powaŜne tematy, nie decydowały o swoim
majątku. DuŜo większą swobodę miały w Sparcie. Uczyły się razem z chłopcami i uczestniczyły w
Ŝyciu kulturalnym. Warto jako przykład wymienić Safone oraz Myrtis.
Wychowanie i nauka
To rodzice w Atenach sami uczyli dzieci pisać. Dbali takŜe o ich sprawność fizyczną. Po ukończeniu
siódmego roku Ŝycia chłopcy byli oddawani od opiekę nauczycieli. Szkoły ateńskie były prywatne,
33
uczono w nich pisania, czytania, rachunków, muzyki i gimnastyki. Nauka trwała do szesnastego roku
Ŝycia i tylko bogatsi kontynuowali ją u znanych mistrzów lub sofistów.
W Sparcie dzieci przybywały przy matce do siódmego roku Ŝycia. Później naleŜeli do państwa.
Chłopcy byli poddawani wspólnemu wychowaniu: uczyli się czytać, pisać, dziejów Sparty, a takŜe
surowej dyscypliny.
Niewolnicy. Powstanie Spartakusa
Niewolnik był traktowany jak rzecz, znajdował się całkowicie w rękach właściciela. Byli wykorzystywani
do róŜnych prac - w domu, w kopalniach i w polu. Często wybuchały powstania, a największym z nich
w staroŜytności było powstanie Spartakusa w latach 73-71 p.n.e. Interwencja wzmocnionej posiłkami
armii rzymskiej oraz brak jedności wśród powstańców doprowadziły do jego upadku.
Upadek Imperium Rzymskiego
W 476 r. zdetronizowano ostatniego cesarza rzymskiego Romulusa Augustulusa. To przyczyniło się
bezpośrednio do upadku Rzymu. Upadek Rzymu dokonywał się od końca II w. Słabość wynikała
przede wszystkim ze słabości władzy cesarskiej - dotyczy to częstych detronizacji i osadzania na tron
przez wojsko. Słabła gospodarka towarowo-pienięŜna, ponownie środkami płatniczymi stały się
produkty rolne. Większość ziem znalazła się w rękach latyfundystów czyli elity politycznej i wielkich
posiadaczy ziemskich. Ze względu na zmniejszoną ilość niewolników właściciele latufundiów oddawali
w dzierŜawę część swoich terenów kolonom, czyli wolnym wieśniakom.
Wśród przyczyn upadku Imperium Rzymskiego często podaje się chrześcijaństwo. Wcześniej to
cesarz był źródłem prawa i istotą boską, a religia miała charakter państwowy. Wśród przyczyn
politycznych upadku Imperium Rzymskiego naleŜy wymienić ustanowienie Bizancjum równorzędną
wobec Rzymu stolicą. Ułatwia to podział państwa na część wschodnią i zachodnią (395 r. cesarz
Teodozjusz I Wielki).
W V w. umocnił się rozłam państwa. Część zachodnią zajęły plemiona germańskie, wschodnia
ocalała, odpierając najazdy barbarzyńców. W zachodniej części powstały: królestwo Wizygotów,
państwo Ostrogotów, Walandów, Jutów, Anglów, Sasów. Cesarz bizantyjski Justynian I Wielki
próbował w VI w. przywrócić jedność państwa, jednak jego działania nie były skuteczne.
Po detronizacji Romulusa Augustulusa biskupi Rzymu od połowy VI w. tytułowali się papieŜami.
Kościół stał się najbardziej stabilną instytucją. Prowadził chrystianizację głównie przy pomocy
zakonów (monastyryzm). Twórcą tego ruchu na zachodzie był Benedykt z Nursji.
W czasie wielkiej wędrówki ludów na przełomie IV i V w. zachodnie ziemie cesarstwa zostały zajęte
przez wiele plemion barbarzyńskich, które osiedlając się na ziemiach Europy Zachodniej podbiły
miejscową
ludność,
zakładając
wiele
państw
typu patrymonialnego. Największym
z
nich
34
było państwo Franków, którzy zamieszkiwali ziemie dzisiejszej północnej Francji i Belgii. Pod koniec
V w. jeden z królów frankijskich, Chlodwig z dynastii Merowingów, połączył wszystkie plemiona
frankijskie. Pokonał w 496 r. Alamanów, zajmując południową Galię. Zbudował największe państwo
plemienne na gruzach Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Przyjął takŜe chrzest katolicki, czym zjednał
sobie miejscową ludność galo-rzymską.
Zapamiętaj!
Państwo Franków miało charakter wielkiej własności - ojcowizny (patrimonium, stąd nazwa
państwo patrymonialne). Władca mógł dowolnie dzielić je i obdarzać ziemiami dzieci lub
swoich urzędników. Stanowiło formę wielkiej własności. Dwór królewski składał się z
dostojników duchownych i świeckich, którzy słuŜyli monarsze. Na ich czele stał zarządzający majordom. Monarcha zapewniał dostojnikom środki utrzymania, nadając im dobra ziemskie. Z
czasem władza królów frankijskich znacznie osłabła, a do znaczenia doszli lokalni urzędnicy.
Zaczęli oni powoli uniezaleŜniać się od monarchy, a tereny doŜywotnio przez nich zarządzane
próbowali przejmować w dziedziczne posiadanie.
Po śmierci króla Chlodwiga państwo Franków ulegało kolejnym podziałom. Przez kłótnie i walki w
rodzinie królewskiej do duŜego znaczenia doszli majordomowie, a szczególnie majordom Pepin z
Heristalu i
jego
syn
majordom Karol
Młot, którzy
zjednoczyli
rozbite
dzielnice
państwa
frankijskiego. Karol Młot, mimo Ŝe był jedynie majordomem, sprawował faktyczną władzę w państwie
w imieniu marionetkowego króla z dynastii Merowingów. Jego znaczenie jeszcze bardziej wzrosło,
kiedy armia frankijska pod jego dowództwem pokonała Arabów w 732 r. pod Poitiers,kładąc w ten
sposób kres ekspansji arabskiej w Europie.
Arabowie we wczesnym średniowieczu
W staroŜytności przez ziemie Półwyspu Arabskiego biegły szlaki handlowe z zachodu na wschód, z
północy na południe, krzyŜowały się wpływy rzymskie i wschodnie, mieszały się religie: judaistyczna,
chrześcijaństwo, kulty wschodnie - perskie, indyjskie i chińskie. Plemiona arabskie pochodzenia
semickiego zajmowały się handlem, hodowlą i rzemiosłem. Mekka i Medyna były dwoma większymi
ośrodkami miejskimi na tych terenach. Mekka odgrywała w świecie arabskim szczególną rolą. To tam
znajdował się „czarny kamień Kaaby”, który wedle legendy miał otrzymać od anioła Gabriela biblijny
Abraham, uwaŜany za praojca Arabów.
Na przełomie VI i VII w. kupiec arabski Mahomet, w oparciu o chrześcijaństwo i judaizm, opracował
własny system religijny, który nazwał islamem - poddaniem się woli boŜej. Fundamentem nowej wiary
stała
się
wiara
w
BogaAllaha, którego
predestynacja. Przeznaczenia
jest poddanie
się
woli
tego
nie
wola
da
boŜej (islam). Wierni
przesądza
się
zmienić,
nazywali
z
góry
dlatego
o
losach
człowieka
obowiązkiem
siebie muslimin (ulegli)
-
człowieka
stąd
nazwa
35
muzułmanie. Mahomet uznawał siebie za ostatniego i największego proroka - wyznanie wiary
sprowadzając do zdania la-ila el-Allah Mahomet rosul Allah (jeden jest Bóg, a Mahomet jest jego
największym prorokiem).
W 622 r. Mahomet został zmuszony przez mieszkańców Mekki do ucieczki. Znalazł schronienie i
zrozumienie dla swoich nauk w Medynie. To wydarzenie - ucieczka - hidŜra - jest uznawana przez
wszystkich muzułmanów za początek ery muzułmańskiej. Mahomet w ciągu dziesięciu lat zjednoczył
plemiona arabskie i utworzył na Półwyspie Arabskim państwo teokratyczne - rządy są sprawowane
przez władcę, który jest władcą świeckim i przywódcą duchownym, system prawny opierający się na
prawie boskim.
Po śmierci Mahometa doszło do walk o władzę na stanowisku kalifa i podziałów religijnych, które
przetrwały w islamie do naszych czasów. Nowym przywódcą religijnym i władcą państwa został AbuBakr z tytułem kalifa(zastępca zesłany przez Allaha - Kalif rosul Allah). Rozpoczął się okres podbojów
terenów sąsiednich.
Przyczyny ekspansji arabskiej to przede wszystkim: bieda i przeludnienie kraju, osłabienie
sąsiadujących państw, czynnik religijny - tzw. święta wojna - warunek uzyskania zbawienia przez
muzułmanina.
Centrum państwa arabskiego było początkowo w Medynie, w Damaszku i na koniec w Bagdadzie.
Arabowie zajmowali uprzywilejowane stanowisko, mieszkając z dala od ludności podbitej. Po czasach
nietolerancji religijnej nastąpił okres swobody religijnej, a jedynie ludzie zajmujący odpowiedzialne
stanowiska na terenach podbitych musieli być muzułmanami. Ludność podbita płaciła podatek
gruntowy charadŜ, a ludność niemuzułmańska dodatkowo jeszcze podatek pogłówny dŜyzję. Kultura
i cywilizacja arabska była jednolita:
Wielkie państwo kalifów nie przetrwało długo. W VIII i IX w. rozpoczęły się usamodzielniać niektóre
tereny arabskie. Powstało wiele niezaleŜnych państw muzułmańskich. Ostatecznie wiek X przyniósł
całkowity rozkład dawnego państwa arabskiego na kilka zwalczających się monarchii.
36
NajwaŜniejsze ośrodki polityczne we wczesnym średniowieczu
Cesarstwo Wschodniorzymskie, zwane Bizantyjskim powstało ostatecznie w 395 r. po śmierci
cesarza Teodozjusza I Wielkiego. Pierwotnie obejmowało swoim zasięgiem niemal cały Półwysep
Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. Z czasem, w wyniku walk z sąsiadami na pocz. VI w., zostało
ograniczone do Azji Mniejszej, Bałkanów i Egiptu. Próbę odnowienia wielkiego Cesarstwa Rzymskiego
podjął cesarz Justynian I Wielki. Stolicą państwa był Konstantynopol, zwany często Bizancjum.
Za panowania dynastii macedońskiej (867-1056) odzyskano część terytoriów (Płw. Bałkański, Syrię,
Armenię), po przeprowadzeniu reform nastąpiła stabilizacja stosunków wewnętrznych, patriarcha
konstantynopolitański wzmocnił swoją pozycję - chrystianizacja Rusi 988 r. i podporządkowanie sobie
Bułgarii (971 i 1018). Nabrzmiewał jednak konflikt z Rzymem. Po nieporozumieniach dotyczących
liturgii, ale takŜe spraw doktrynalnych w 1054 r., po wzajemnym obłoŜeniu się anatemami (klątwami),
doszło do ostatecznego i trwałego zerwania jedności z Rzymem. Rozpoczęła się i trwa do dzisiaj
tzw. schizma wschodnia. Powstały dwa siostrzane Ko ścioły, które wzajemnie rywalizowały, a nawet
zwalczały się. Próby porozumienia, wobec fatalnej w skutki IV wyprawy krzyŜowej - zdobycie przez
krzyŜowców Konstantynopola i powstanie tzw. Cesarstwa Łacińskiego - podejmowane takŜe w XV w.,
nie powiodły się.
Po śmierci Karola Młota majordomem został jego syn Pepin Mały (Krótki), który za zgodą moŜnych
frankijskich i papieŜa w 751 r. zdetronizował ostatniego króla z dynastii Merowingów i sam objął tron,
zakładając nową dynastięKarolingów. Aby podnieść autorytet nowego władcy, namaszczano go
olejami świętymi. PapieŜ zgodził się takŜe na dziedziczność korony królewskiej w rodzie Karolingów.
37
Uznanie przez papieŜa władzy królewskiej Pepina nie było bezinteresowne. Młody król Franków
udzielił pomocy papiestwu w walce z Longobardami w północnych Włoszech.
Zapamiętaj!
Zdobyte ziemie Pepin Mały przekazał w ręce papieŜa Stefana II (754 r. tzw. ojcowizna św.
Piotra). Stały się one podstawą tworzącego się Państwa Kościelnego.
W 768 r. na łoŜu śmierci Pepin podzielił państwo między synów Karlomana i Karola. Przedwczesna
śmierć młodszego i objęcie władzy przez Karola zwanego przez historię Wielkim ponownie pozwoliło
zjednoczyć Królestwo Franków. W momencie objęcia władzy przez Karola ziemie Królestwa Franków
obejmowały tereny dzisiejszej Francji, Belgii, Holandii i ziem niemieckich w środkowym biegu Renu i
górnym biegu Dunaju. Długie panowanie władcy karolińskiego wypełniły ciągłe walki z sąsiadami,
które w konsekwencji pozwoliły rozszerzyć granice państwa frankijskiego.
W 773 r. na prośbę papieŜa, atakowanego od północy przez Longobardów, Karol wyprawił się do
Włoch. W
walkach odnosił
sukcesy zdobywając
po
rocznym
oblęŜeniu
stolicę
państwa
longobardzkiego Pawię. Król Dezyderiusz dostał się do niewoli i został zesłany do klasztoru. Karol
koronował się na króla Longobardów i przyłączył ich ziemie do swojego państwa.
Wschodnim ziemiom królestwa frankońskiego zagraŜali ciągłymi najazdami Sasi. Ich najazdy były
prawdziwym utrapieniem i wymagały podjęcia zdecydowanych kroków militarnych. W 772 r.
rozpoczęły się trwające do 804 r. ciągłe wyprawy na tereny saskie, które zakończyły się sukcesem i
przyłączeniem ich ziem nad Łabą i Wezerą do królestwa Karola Wielkiego.
W 788 r. Karol przyłączył takŜe do swojego państwa ziemie Bawarów, a w następnych latach
opanował ziemie Słowian Panońskich, pokonując w kilku wyprawach ciągle napadających na
państwo karolińskie Awarów.
W 795 r. rozpoczęła się trwająca 15 lat wojna z Saracenami w Hiszpanii. Po długotrwałych
zmaganiach i ciągłych wyprawach wojsk Karola przeciw Saracenom granica państwa karolińskiego
oparła się na rzece Ebro. Karol Wielki w wyniku wypraw na tereny słowiańskie narzucił Słowianom
serbołuŜyckim zwierzchnictwo. Problem stanowiły ciągłe najazdy wikingów skandynawskich, zwanych
wówczas Normanami, z którymi Karol nie mógł sobie poradzić.
Zapamiętaj!
Pod koniec VIII wieku państwo Karola Wielkiego rozciągało się na północy od Morza
Północnego, na południu do Środkowych Włoch, obejmując wpływami takŜe Państwo
Kościelne. Na wschodzie sięgało Dunaju i Łaby, na zachodzie aŜ do rzeki Ebro w Hiszpanii i
wybrzeŜy Oceanu Atlantyckiego.
38
Rządy Karola Wielkiego
Karol Wielki dzięki zdobyciu niespotykanej dotąd pozycji w zachodnim świecie chrześcijańskim marzył
o koronie cesarskiej. Myślał o ewentualnym
wskrzeszeniu uniwersalistycznego Cesarstwa
Rzymskiego dlatego teŜ prowadził rozmowy na ten temat z wysłannikami Cesarstwa Bizantyjskiego.
25 grudnia 800 r. w bazylice św. Piotra w Rzymie papieŜ Leon III koronował na cesarza Karola
Wielkiego. Cesarstwo na zachodzie zostało odnowione.
W swoim wielkim państwie Karol sprawował rządy osobiście, a ziemie traktował jako swoją osobistą
własność (państwo patrymonialne). Król nie miał stałej rezydencji i ciągle podróŜował po ziemiach.
Otaczał go liczny dwór. Ziemie państwa Karola Wielkiego były podzielone na księstwa i
hrabstwa. Ziemie nadgraniczne zostały zorganizowane w system marchii, na czele których
stali margrabiowie. Posiadali oni duŜe uprawnienia. Mogli nawet prowadzić wojnę na własną rękę.
Urzędnicy królewscy nie otrzymywali wynagrodzenia pienięŜnego za pełnione funkcje, ale z ich
urzędem było związane doŜywotnie uŜytkowanie dóbr królewskich - beneficjum. Specjalni wysłannicy
królewscy przeprowadzali na rozkaz władcy kontrolę urzędników. Chłopi mieli obowiązek odbywania
słuŜby wojskowej w piechocie. Z uwagi na długotrwałe i częste kampanie wojenne, które rujnowały
chłopów, próbowali oni uciec od słuŜby w armii. Powszechne stawało się oddawanie się w opiekę
moŜnym lub Kościołowi -komendacja, co zwalniało od obowiązku wojskowego.
39
W konnicy słuŜyli ci, którzy otrzymywali beneficjum od króla. Za czasów Karola Wielkiego moŜni
zaczęli nadawać swoją ziemię ludności pod warunkiem słuŜby wojskowej na wezwanie. Zaczęły się
tworzyć prywatne orszaki rycerskie złoŜone z ludzi składających przysięgę wierności nie władcy, lecz
panom, od których otrzymywali ziemię. Zaczął więc się tworzyć system lenny.
Czasy
panowania
Karola
Wielkiego
często
nazywane
są renesansem
karolińskim, który
charakteryzował się:
Po śmierci Karola Wielkiego w 814 r. władzę objął jego syn Ludwik, który zdolnościami nie
dorównywał ojcu. Dał się takŜe wciągnąć w walki dynastyczne z synami. Ziemie frankijskie były ciągle
atakowane przez sąsiadów: Saracenów i Normanów. Silne były takŜe dąŜenia do oderwania się
poszczególnych ziem od wielkiego państwa.
40
Śmierć Karola Wielkiego i rządy jego syna rozpoczęły okres walk wewnętrznych o władzę w
Cesarstwie Karolińskim.
Zapamiętaj!
Układ w Verdun zawarty między potomkami Karola Wielkiego w 843 r. wprowadził formalny
podział cesarstwa na trzy części. Karol Łysy objął Królestwo Zachodniofrankońskie (ziemie
dzisiejszej Francji), Lotarowi obok tytułu cesarskiego przypadły w udziale ziemie środkowe
cesarstwa od Morza Północnego, poprzez Burgundię do Zatoki Gaetańskiej, wraz z dwoma
cesarskimi miastami - Akwizgranem i Rzymem. Ludwik Niemiec dziedziczył Królestwo
Wschodniofrankońskie (dzisiejsze Niemcy i część Austrii).
Mimo Ŝe jeszcze w IX w. były podejmowane próby zjednoczenia ziem cesarstwa Karolingów, to
podział okazał się niezwykle trwały i ukształtował w głównych zarysach mapę Europy na długie wieki.
Ziemie zachodnie - Królestwo Zachodniofrankońskie - było zamieszkane przez ludność pochodzenia
romańskiego. Zaczął się wykształcać język romański - francuski. Część wschodnia - Królestwo
Wschodniofrankońskie - było zamieszkane przez ludność pochodzenia germańskiego, posługującą się
językiem germańskim, z którego powstał język niemiecki.
Część wschodnia Królestwa Franków - Niemcy - po traktacie w Verdun była podzielona na kilka
większych księstw szczepowych: Saksonia, Bawaria, Frankonia, Szwabia i Lotaryngia. Wobec
słabości królów karolińskich lokalni ksiąŜęta doszli do duŜego znaczenia. W 911 r. zmarł ostatni król
karoliński
Ludwik
Dziecię.
Nastąpiło
dziedzicznej w elekcyjną. Na
nowego
przekształcenieniemieckiej
króla
niemieckiego
korony
ksiąŜęta
królewskiej
wybrali
z
władcę
Frankonii Konrada (911-918). Jego władza nad całością Niemiec była fikcyjna. Poszczególni ksiąŜęta
na swoich terytoriach byli prawie całkowicie niezaleŜni - państwo niemieckie stało się związkiem
półniezaleŜnych księstw - Rzeszą. Po śmierci Konrada w Rzeszy zaczęła panowanie dynastia
saska w osobach:
Z panowaniem dynastii salickiej związany jest wielki spór i walka między władzą świecką,
reprezentowaną przez królów niemieckich, a władzą duchowną, reprezentowaną przez papieŜy tzw. spór o inwestyturę.
Feudalizm - stosunki społeczne
Podziały polityczne na ziemiach państwa Karola Wielkiego sprzyjały kształtowaniu się stosunków
lennych wynikających z istnienia w średniowieczu państwa feudalnego. Słowo feudalizm pochodzi z
języka łacińskiego i oznaczało majątek ziemski, ziemię. W średniowiecznej Europie wykształciła
się drabina feudalna, czyli system zaleŜności między seniorem, wasalem i chłopem feudalnym.
Na szczycie społeczeństwa feudalnego w państwie stał król (władca), który był najwyŜszym seniorem
(suwerenem) i właścicielem ziemi. Senior nadawał swoim wasalom ziemię na określonych
41
warunkach,
wynikających
wyniku komendacji -
z
polecenia
zawiązania
się,
stosunku
oddania
pod
lennego.
opiekę
Wasal
seniorowi
(człowiek
-
wolny)
otrzymywał
w
od
niego beneficjum, czyli dobrodziejstwo w postaci ziemi i zobowiązywał się do określonych świadczeń
na rzecz seniora. W ten sposób był zawiązywany osobisty stosunek wasalny - początkowo był
czasowy, niebawem stał się dziedziczny. Zawiązanie stosunku lennego było uroczyste. Wasal składał
hołd lenny, przysięgę wierności seniorowi. Senior wręczał wasalowi przedmiot symbolizujący nadanie
lenna, tzw. inwestyturę. Senior był zobowiązany wobec wasala do opieki i nadania lenna, a wasal
wobec seniora do pomocy wojskowej na wezwanie (auxilium) i udziału w radzie (consilium).
Wielcy wasalowie królewscy mogli posiadać własnych wasali, dla których stawali się seniorami.
Zawiązanie stosunku wasalnego między wasalami drugiego i trzeciego stopnia nie musiało pociągać
za sobą zawiązania stosunku wasalnego między królem a wasalem trzeciego stopnia.
Pewnym podobieństwem do stosunku wasalnego było zawiązanie stosunku poddańczego - chłop
oddawał się w opiekę panu feudalnemu, zobowiązując się do płacenia, z tytułu uprawianej
ziemi, renty feudalnej.
Drabina feudalna obejmowała nie tylko króla i jego wasali, ale takŜe chłopów, którzy byli najniŜszym
szczeblem w tej hierarchii. Byli oni zmuszeni do płacenia renty feudalnej, która występowała w trzech
postaciach:
42
W średniowiecznej Europie wykształciły się dwa modele feudalizmu: kontynentalny - który
charakteryzuje zdanie:„wasal mego wasala nie jest moim wasalem” (król mógł oddziaływać jedynie na
swoich bezpośrednich wasali), angielski - „wasal mego wasal jest moim wasalem” (król mógł
wpływać na wszystkich wasali bez względu na to, czy byli jego bezpośrednimi wasalami, czy nie).
Zapamiętaj!
Ustrój feudalny rozwinął się i dominował w czystej postaci w Europie od IX w. do końca
średniowiecza.
Spór o inwestyturę w XI-XII w.
Od poł. VIII w., kiedy papieŜ otrzymał od władców frankijskich środkową część Półwyspu
Apenińskiego jako tzw. Ojcowiznę św. Piotra, papieŜe obok władzy duchownej stali się władcami
świeckimi uwikłanymi w walki świeckich monarchów. Do prymatu i dominacji nad światem
zachodniochrześcijańskim pretendowali papieŜe i władcy niemieccy, szczególnie od połowy X w.,
kiedy to królowie niemieccy uzyskali tytuł cesarski. Co więcej, Kościół został wciągnięty w
mechanizmy ustroju feudalnego, a ksiąŜęta Kościoła (biskupi, arcybiskupi, opaci), otrzymując od
władców inwestyturę na związane z godnością lenno, stawali się lennikami władców ze wszystkimi
tego konsekwencjami (wojny feudalne, itd.). W róŜnych okresach średniowiecza przewagę zdobywało
papiestwo, by następnie oddać prymat cesarstwu. Skutkami włączenia się Kościoła w strukturę
feudalną było:
Zepsucie objęło wszystkie szczeble hierarchii kościelnej. Nie ominęło takŜe zakonów. Pod koniec X
w., wobec zbliŜania się „magicznego” 1000 roku, w Europie nastąpił wzrost nastrojów religijnych.
Pojawiła się takŜe krytyka postępowania ludzi Kościoła. Zaczęto nawoływać do reformy i odnowienia
Kościoła w duchu Ewangelii. Głosy te zyskały sympatię u prostych ludzi. Najwcześniej reformy zaczęły
wprowadzać zakony pogranicza francusko-niemieckiego. Wzorem dla innych stało się opactwo
benedyktyńskie w Cluny, gdzie przeprowadzono odnowę Ŝycia mnichów - surowość obyczajów,
podniesienie poziomu umysłowego i moralnego. Działalność zakonu w Cluny znalazła uznanie
papiestwa, które bezpośrednio sprawowało opiekę nad klasztorem. Opat Cluny stał się przełoŜonym
innych klasztorów, które przyjęły reformy zakonne z Cluny. Powstała tzw. kongregacja kluniacka.
Dzięki lansowaniu przez Kościół pokoju BoŜego (Treuga Dei) zmalała ilość wojen prywatnych.
Wzmocniono dyscyplinę duchownych i zaczęto surowo przestrzegać celibatu.
Papiestwo, przyjmując program odnowy Kościoła, chciało podnieść autorytet tej instytucji, a takŜe
uniezaleŜnić się od wpływu świeckich, a zwłaszcza władców niemieckich. To oni właśnie, ingerując we
Włoszech, często wynosili na tron piotrowy przychylnych sobie papieŜy, uzaleŜniając w ten sposób
Kościół od władzy świeckiej.
43
Próbą uniezaleŜnienia się papiestwa od świeckich było wprowadzenie w 1059 r. przez papieŜa
Mikołaja II dekretu o wyborze papieŜy - konklawe, czyli wybór przez wąskie grono elektorówkardynałów.
W Rzeszy Niemieckiej władcy w osobach cesarza Konrada II i Henryka III prowadzili politykę
centralistyczną.
Głosili
takŜe
konieczność
podporządkowania
Kościoła
władzy
świeckiej
-
cezaropapizm.
Przedwczesna śmierć cesarza Henryka III i regencja w imieniu małoletniego Henryka IV pozwoliły
papiestwu podjąć próbę uniezaleŜnienia się od władców niemieckich. PapieŜe wydali wiele przepisów
przeciwko symonii - sprzedaŜy urzędów kościelnych i przyjmowaniu godności i stanowisk kościelnych
z rąk świeckich. Politykę taką lansował papieŜ Grzegorz VII,
który uwaŜał, Ŝe wszyscy muszą podporządkować się papiestwu. Twierdził, Ŝe jako namiestnik Boga
na ziemi sprawuje sądy nad wszystkimi, nawet nad cesarzem. Sam natomiast przez nikogo nie moŜe
być oceniany. Jego poglądy zostały wyraŜone w dokumencie Dictatus papae, a w przeciwieństwie do
cezaropapizmu zostały nazwane papocezaryzmem.
Po dojściu do pełnoletności król niemiecki Henryk IV podjął walkę o utracone wpływy we Włoszech.
Do bezpośredniego starcia doszło w 1077 r. Król Henryk IV został obłoŜony ekskomuniką. Przez kilka
dni, stojąc boso przed zamkiem w Canossie, w północnej Italii, prosił Grzegorza VII o zdjęcie klątwy.
Pod naciskiem otoczenia papieŜ wyraził zgodę, a władca niemiecki skwapliwie to wykorzystał. Zdławił
opozycję w Niemczech, a następnie ponownie podjął walkę z papieŜem. Ponowna klątwa nie odniosła
wcześniejszego skutku. PapieŜ Grzegorz VII musiał uciekać z Rzymu, a panem sytuacji stał się
Henryk IV, który koronował się na cesarza rzymskiego.
Zapamiętaj!
Walki między papiestwem a cesarstwem o inwestyturę zakończyły się kompromisem dopiero
w 1122 r.
Podpisany
został
przez
papieŜa
Kaliksta
II
i
cesarza
Henryka
V konkordat (porozumienie) w Wormacji.
Cesarz miał nadawać dostojnikom kościelnym jedynie inwestyturę związaną z ziemią, jednak nie
symbolami duchownymi (pastorał, pierścień), a jedynie świeckimi (włócznia, miecz, chorągiew).
Biskupi mieli być wybierani przez specjalne grono duchownych - kapituły katedralne - w obecności
władcy. W konsekwencji rozdzielono władzę świecką od duchownej. Biskupi otrzymali większą
samodzielność (w Rzeszy Niemieckiej byli nazywani ksiąŜętami w szatach duchownych). Królowie
niemieccy w mniejszym stopniu wpływali na wybór papieŜy.
44
Gospodarka średniowiecza
W rolnictwie X i XI w. przyniosły postęp techniczny: ulepszano metody uprawy ziemi (technika
wypaleniskowa wypierana przez dwupolówkę a nawet trójpolówkę, upowszechnił się Ŝelazny pług,
stosowano nawoŜenie gruntów). Dzięki temu udało się zwiększyć plony. Pojawiły się pierwsze
nadwyŜki, z których korzystał pan feudalny.
W rzemiośle udoskonalono wydobywanie i obróbkę rud metali, rozwinęła się technika przędzalnicza i
tkacka. Wprowadzono „specjalistyczne” narzędzia, wymagające posiadania umiejętności posługiwania
się nimi. Doprowadziło to do wykształcenia się specjalizacji i oddzielenia rzemiosła od
rolnictwa. Rozwijały się ośrodki rzemieślnicze. Zaczęły się odradzać miasta i Ŝycie miejskie,
szczególnie w miastach leŜących nad wielkimi rzekami spławnymi (Ren, Dunaj), wspierane przez
organizowane targi. Następowało stopniowe rozwarstwienie ludności.
Były
to
korzystne
warunki
do rozwoju
rynku
lokalnego,
gospodarki
towarowo-
pienięŜnej. Rozszerzał się handel. Skutkiem zachodzących zmian był wzrost ludnościowy
(demograficzny) Europy. Wzrost liczebny ludności wiejskiej w Europie powodował, Ŝe nadmiar
mieszkańców wsi musiał opuścić swoje dotychczasowe siedziby i szukać nowych miejsc Ŝycia i pracy.
Trwała kolonizacja nieuŜytków, a ruch kolonizacyjny rozszerzał się na Europę Środkową i Wschodnią.
Ci, którzy nie znajdowali zajęcia, stawali się Ŝebrakami i włóczęgami.
W XII w. wystąpiła zmiana form płacenia renty feudalnej. Z renty odrobkowej i naturalnej stopniowo
przechodzono na czynsz płacony w pieniądzu. Miasta początkowo prywatne, feudalne, z czasem
zaczęły się wyzwalać spod dominacji feudałów, mieszczaństwo uzyskiwało samorząd zwany
potocznie komuną, znajdujący się z reguły w rękach bogatego kupiectwa.
Tradycyjnym mieszkaniem pana feudalnego był zamek. Wznoszony powszechnie, słuŜył jako
miejsce obronne w razie zagroŜenia. Tradycyjnym materiałem, z którego budowano zamki, był
kamień. Wał otaczający fortecę usypany był z ziemi i wzmocniony drewnem. Coraz powszechniej był
zastępowany przez potęŜne mury otoczone fosą wypełnioną wodą.
Wobec uspokojenia sytuacji wewnętrznej w wielu krajach rycerstwo feudalne porzuciło oręŜ, pędziło
bardziej pokojowy tryb Ŝycia. Kształtowały się obyczaje rycerskie i rytuał rycerski. Pasowanie na
rycerza, obrona słabszych, dbanie o honor i walka z niewiernymi to nierozerwalne elementy nowej
mentalności i świadomości rycerskiej. Pojawiło się nowe uzbrojenie i cięŜkie zbroje. Na tarczach
powszechnie zaczęły pojawiać się charakterystyczne znaki - herby.
Normanowie
Normanowie pochodzą z północnogermańskiej grupy etnicznej. śyli na terenach o surowym klimacie,
na którym nie rozwijało się rolnictwo. Często podróŜowali po Bałtyku, zdobyli miano okrutnych
rabusiów - byli zwani wikingami. Na przełomie VII i VII w. powstawały na ich terenach państewka
45
plemienne, z czasem zabrakło miejsca. Wówczas łodziami, które mogły zabrać 40-60 wojowników
penetrowali sąsiednie tereny. Z czasem Duńczycy zajęli Jutlandię, a następnie podąŜyli szlakiem do
Fryzji i Brytanii. Z kolei Normanowie skierowali się w stronę Wysp Owczych, Szetlandów, Szkocji i
Irlandii. Nastąpiła szybka asymilacja Normanów z ludnością rdzenną.
Duńczycy pojawili się w Brytanii po raz pierwszy w VIII w. Mieszkańcy Brytanii nie byli przygotowani
na atak. Duńczycy szybko opanowali kraj, zawarli nawet umowę z królem angielskim Alfredem. Z
czasem rozszerzali swoje granice. Kanut I Wielki, w 1017 r. opanował całą wyspę. Po podbojach
zmieniło się społeczeństwo - stworzona została klasa zawodowych wojowników, do których ze
względu na koszt ekwipunku, naleŜeli tylko przedstawiciele wyŜszych warstw społęcznych.
Wykształciły się równieŜ typowo feudalne zaleŜności. W państwie podstawową jednostką
organizacyjną była gmina. Pewnym novum była tzw. setka czyli organizacja duńskich najeźdźców
powoływana w celach wojskowych, skarbowych i sądowych.
W X w. Normanowie nadal podbijali kolejne tereny. Pod wodzą Rollona dotarli m.in. do Francji. Udało
im się dopłynąć do ParyŜa skąd organizowali wyprawy łupieŜcze. Wkrótce król Francji zawarł układ z
przybyszami - Normanowie otrzymali lenno w postaci dolnego brzegu Sekwany, a w zamian za to
mieli bronić Francji. Ulegli oni szybkiej romanizacji.
W latach 1016-1042 królestwo Anglii było pod okupacją króla duńskiego Kanuta. Po jego śmierci
Anglia odzyskała niepodległość. W 1066 r. zmarł król Anglii Edward. Przebywając wcześniej w
gościnie u Normanów francuskich obiecał, Ŝe jego spadkobiercą będzie ksiąŜę Normandii, Wilhelm.
Po śmierci władcy angielskiego dostojnicy, łamiąc wolę zmarłego króla, wybrali królem Harolda.
Zapamiętaj!
W 1066 r. koło miejscowości Hastings na południu Anglii wojska anglosaskie zostały pokonane
przez wojska normandzko-francuskie księcia Wilhelma. Najeźdźcy stłumili bunty ludności
miejscowej. Cała ziemia w Anglii znalazła się w rękach Wilhelma Zdobywcy, który traktował kraj
jako swoją zdobycz, rozdając ziemie swoim rycerzom. Rozpoczęła się unia angielskonormandzka.
Nowy król Anglii wprowadził wiele zmian w swoim państwie: uniemoŜliwił swoim rycerzom zdobycie
zbyt duŜej ilości ziem na określonym terytorium, wprowadził zasadę, Ŝe wszyscy wasalowie, bez
względu na miejsce w drabinie feudalnej, nim złoŜyli hołd swojemu bezpośredniemu seniorowi,
najpierw składali przysięgę wierności królowi. Wszyscy mieszkańcy musieli płacić podatek królewski.
Normanowie francuscy traktowali Brytanię jak zdobycz. Zachowywali tradycje, obyczaje a zwłaszcza
język francuski - posługiwał się nim władca i jego dwór. Kanał La Manche stał się szlakiem handlowym
i drogą łączącą dwie części państwa anglo - normandzkiego. Jego władcy niebawem podjęli walkę z
46
królami Francji. Anglia miała być dostarczycielką środków na prowadzenie wojny. Władza królów
Anglii do końca XII w. była silna.
Normanów w Europie Wschodniej nazywano Waregowie. Waregowie trudnili się handlem i słynęli z
rozbojów. Strefa ich wpływów sięgała do Zatoki Fińskiej. W VIII w. przekształcili oni Ładogę w wareską
kolonie kupiecką. Tu swój początek miały dwa waŜne szlaki handlowe: pierwszy w kierunku Wołgi,
nad Morze Kaspijskie, do Bagdadu, a drugi do Dniepru, przez Morze Czarne do Konstantynopola.
Wędrówka SŁowian
Słowianie pochodzą z grupy ludów indoeuropejskich. We wczesnym średniowieczu zamieszkiwali
tereny środkowej i wschodniej Europy. W IV w. rozpoczęli ekspansję na wschód i południe. Na
ziemiach środkowego Dniepru osiedlili się tzw. Antowie, ziemie w dorzeczu środkowego Dunaju
zamieszkali Sklawinowie. W VII w. Słowianie skolonizowali Bałkany i osiedlili się na ziemiach greckich.
Na zachodzie Słowianie w V i VI w. opanowali ziemie nad Łabą i skolonizowali tereny na południe od
Karpat. Rozprzestrzenianie się Słowian doprowadziło do wyodrębnienia trzech grup językowych
Słowian: zachodnich - plemiona polskie, czeskie, słowackie, połabskie, łuŜyckie, południowych serbskie, chorwackie, słoweńskie, wschodnich - liczne plemiona ruskie.
We wczesnym średniowieczu następował rozkład wspólnoty pierwotnej i rodu patriarchalnego.
Wspólnotę rodową zastępowała wspólnota terytorialna - opole. O wszystkich sprawach wspólnoty
decydowało zgromadzenie członków - wiec, który wybierał naczelnika. W miarę upływu czasu
następowało róŜnicowanie majątkowe i wyodrębnianie się grupy moŜnych. Biedniejsi byli stopniowo
uzaleŜniani od boga tych. Walki z sąsiadami przyspieszyły wśród Słowian łączenie się wspólnot
terytorialnych w większe związki - plemiona. Na ich czele stawali wybierani na czas wojen wodzowieksiąŜęta, którzy takŜe w okresach pokoju próbowali przechwycić władzę. Coraz większą rolę
zaczynały odgrywać grody.
Podstawą gospodarki Słowian było rolnictwo (wypalanie lasów). Ze zbóŜ produkowano głównie
proso. DuŜe znaczenie miała hodowla - bydło, owce, kozy, konie. Wyodrębniło się rzemiosło i
specjalizacja - kowalstwo i garncarstwo.
Słowianie oddawali cześć siłom przyrody (początek wszelkiego bytu) - kult słońca, księŜyca itd.
Główni bogowie: Perun, Swaróg i Weles. Większości Słowian nie budowała świątyń, a cześć
oddawano pod gołym niebem. KaŜda rodzina czciła teŜ własne duchy opiekuńcze przodków, o które
dbano by nie były głodne, bo to mogło ściągnąć nieszczęście na dom. Słowianie wierzyli w
nadzwyczajną moc przedmiotów, dlatego nosili amulety.
47
Państwo
Terytorium - cechy charakterystyczne państwa
państwo Samona Obejmowało ziemie Słowian podbite przez Awarów. Ok. 622 r. wybuchło
625 - ok. 660
powstanie ludności słowiańskiej przeciw Awarom wsparte przez Bizancjum, na
czele stanął kupiec frankijski Samo. Po zwycięstwie stanął na czele państwa państwo typu patrymonialnego. Po śmierci Samona państwo rozpadło się na
liczne
plemiona
pod
zwierzchnictwem
Awarów.
Ośrodek państwowy znajdował się na Morawach, objął ziemie: Kotliny
Czeskiej, górnego biegu Łaby, tereny Śląska, środkowego biegu Dunaju.
państwo
Ok.
830
r.
ksiąŜę
morawski Mojmir zjednoczył
wielkomorawskie
pozostające pod zwierzchnictwem królów frankijskich. Po śmierci nowym
ok. 830-906 r.
księciem
został Rościsław,
nastąpił
rozwój
plemiona
akcji
morawskie
chrystianizacyjnej.
W 855 r. Morawianie pokonali wojska Ludwika Niemieckiego, w efekcie czego
Wielkie Morawy usamodzielniły się. W
chrystianizacyjna
w
863 r. rozpoczęła się akcja
obrządku
słowiańskim
-
misja
zakonników Konstantego (Cyryla) i Metodego - alfabet słowiański głagolica,
nauczanie
w
języku
słowiańskim.
Wywołało
to
opór
duchowieństwa
niemieckiego ze względów politycznych i kościelnych. Bracia wyjechali do
Rzymu, a następnie Metody został arcybiskupem i kontynuował akcję misyjną,
Konstanty - Cyryl pozostał w zakonie. Po śmierci Metodego uczniowie opuścili
państwo Wiekomorawskie.
Nastąpił
powrót
do
akcji
chrystianizacyjnej
duchowieństwa
niemieckiego.
Po Rościsławie władzę objął Świętopełk - skutecznie przeciwstawiał się
Niemcom i najeŜdŜającym od wschodu jego ziemie Węgrom. Po jego śmierci w
895 r. rozpoczęły się walki o władzę. Na osłabione państwo najechali Węgrzy.
Nastąpił
upadek
państwa
Wielkomorawskiego.
Było to państwo patrymonialne, obejmujące obszar: Moraw, ziemie nad górną
Łabą i Odrą (Śląsk), górną Wisłą (państwo Wiślan, nie ma jednoznacznych
dowodów jego istnienia), ziemie na południe od Karpat do rzeki Cisy, ziemie w
dorzeczu środkowego Dunaju do rzeki Drawy.
państwo
czeskie Centrum państwa znajdowało się w Kotlinie Czeskiej, zamieszkanej przez
po upadku Wielkich plemiona czeskie. Było spadkobiercą Wielkich Moraw. Wczesne dzieje
Moraw
państwa zdominowane są przez walkę rodów Przemyślidów i Sławnikowiców.
W połowie X w. przewagę zdobyli Przemyślidzi i oni objęli władzę.
W
929
r.
Czechy
stały
się
lennem
niemieckim.
Ok. 955 r. Czesi zajęli Morawy i Słowację, podporządkowali Śląsk i państwo
Wiślan, granica na wschodzie oparła się na Bugu (pogląd nie do końca
48
Państwo
Terytorium - cechy charakterystyczne państwa
sprawdzony w nauce historycznej), państwo typu patrymonialnego.
państwo
Bułgarzy byli jednym z plemion tureckich. Osiedlili się w VII w. na południe od
Bułgarów
Dunaju, podejmując walki z Cesarstwem Bizantyjskim. ZałoŜycielem państwa
koniec VII w.
byl
chan
W
864
Asparuch.
r.
Miejscowi
Słowianie
chan Borys przyjął chrzest z
zostali
rąk
przez nich
duchownych
podbici.
greckich
-
chrystianizacja w obrządku greckim przez uczniów Metodego. Powstał Kościół
bułgarski. Bułgarzy roztopili się w elemencie słowiańskim, przejęli język,
zwyczaje, kulturę. W X w. państwo bułgarskie przeŜywało okres świetności.
Władca przyjął tytuł cara (cesarza), Kościół lokalny uniezaleŜnił się od
Bizancjum.
Ruś
Kijowska Początków państwa kijowskiego naleŜy szukać w końcu IX w. Zjednoczenie
pocz. X w.
lokalnych plemion przypisuje się księciu Rurykowi (dynastia Rurykowiczów) i
jego synowi księciu Olegowi - ziemie wokół Kijowa i Nowogrodu. Następował
systematyczny wzrost znaczenia politycznego i gospodarczego. Ziemie ruskie
leŜały na szlakach handlowych północ-południe i wschód-zachód, utrzymywały
oŜywione
kontakty
polityczne
i
handlowe
z
Bizancjum.
W 988 r. wielki ksiąŜę kijowskie Włodzimierz I Wielki przyjął chrzest z
Bizancjum. Państwo objęło ziemie na wschód ob Bugu, w dorzeczu Dniepru, z
dwoma głównymi ośrodkami politycznymi i gospodarczymi: Kijowem i
Nowogrodem.
Spór cesarstwa z papiestwem
Konkordat w Wormacji (1122 r.) przerwał rywalizację papiestwa z cesarstwem jednak przyczyn
konfliktu nie usunął. Po śmierci cesarza Henryka V władcą niemieckim został Lotar II z
Supplinburga (1125-1137), utrzymując dobre stosunki z papiestwem. Miał na to wpływ takŜe układ
polityczny w Italii i obawa papieŜa przed buntującymi się mieszkańcami Rzymu. Podobnie wzajemne
relacje między królem niemieckim a papieŜem układały się za panowania Konrada III Hohenstaufa
(1138-1152). Stosunki między władcami niemieckimi a papiestwem zmieniły się po objęciu władzy w
Niemczech przez Fryderyka I Rudobrodego (Barbarossę, 1152-1190), który uregulował zaognioną
sytuację w Rzeszy, przekazał swojemu rywalowi, Henrykowi Lwu, księstwo Saksonii. Władca
niemiecki wyprawił się do Włoch, narzucił zwierzchnictwo moŜnym italskim, koronował się na cesarza
rzymskiego. PapieŜ, obawiając się podporządkowania władzy świeckiej, zawarł sojusz z Normanami
południowowłoskimi. W 1158 r. Fryderyk I, kierując się ideą uniwersalizmu cesarskiego, wyprawił
się do Włoch, chcąc podporządkować sobie papiestwo, a w przyszłości zdobyć hegemonię w Europie.
49
Uzasadnieniem takiego stanowiska była zasada „co podoba się cesarzowi, posiada moc prawa”.
Rozpoczął się drugi etap konfliktu między papiestwem a cesarstwem o panowanie w Europie walka o dominium Mundi. Fryderyk I natrafił w Italii nie tylko na opór papiestwa, ale takŜe tzw. Ligi
Lombardzkiej - miast Lombardii, które usamodzielniły się i uniezaleŜniły wcześniej od cesarstwa.
Cesarz dąŜył do rewindykacji tzw. regaliów (bicie monety, wyznaczanie targów, itd.). Walki i wyprawy
cesarskie do Włoch trwały kilkadziesiąt lat. Toczyły się ze zmiennym szczęściem, doprowadziły do
walk w Państwie Kościelnym między antypapieŜami (zwolennicy Fryderyka I) a papieŜami,
wspierającymi w Rzeszy antykrólów - próby obalenia rządów Fryderyka. Ostatecznie cesarz zgodził
się zawrzeć kompromis z papieŜem (1177) i z miastami północno-włoskimi -Ligą Lombardzką (1183).
Zachowały one autonomię za cenę uznania zwierzchnictwa cesarskiego.
Po śmierci Fryderyka I korona królewska w Niemczech przeszła w ręce jego syna Henryka VI (11901197 r.). Miał on plany połączenia w swoich rękach wielu królestw w Europie i na Wschodzie, marzył
o uniwersalistycznej
koncepcji
cesarstwa
i
podporządkowaniu
Kościoła
władzy
świeckiej. Udało mu się pokonać opozycję w Rzeszy, zwycięŜył króla Anglii, Ryszarda Lwie Serce, w
1194 r. zdobył koronę Królestwa Sycylii. Ambitne plany Henryka VI zakończyła przedwczesna śmierć
w 1197 r. Wobec małoletniości jego następcy, Fryderyka II, papiestwo za pontyfikatu Innocentego
III podjęło próbę objęcia przewodnictwa w Europie łacińskiej. PapieŜ - zwolennik wyŜszości władzy
duchownej nad świecką, uniwersalizmu papieskiego - zmusił wielu królów europejskich do uznania
go seniorem. Wsparł opozycję welficką w Rzeszy, udzielając poparcia księciu Ottonowi IV
Brunszwickiemu - królowi Niemiec. Współpraca szybko przemieniła się w walkę, a Innocenty III rzucił
na Ottona IV klątwę. PapieŜ poparł młodego Fryderyka II Hohenstaufa (1212-1250). Mógł czuć się
zwycięzcą - chciał teraz zbudować zjednoczoną Europę, zjednoczoną pod władzą duchowną teokratyczne plany Innocentego III. Fryderyk II pokonał w bitwie pod Bouvines opozycję w Rzeszy.
Współpraca papiestwa z cesarstwem trwała jednak do czasu. Nowy papieŜ Grzegorz IX rzucił na
Fryderyka II klątwę (nie podjął krucjaty). Cesarz wracając z Ziemi Świętej pokonał papieŜa i zawarł z
nim pokój. W czasie pobytu w Królestwie Sycylii Fryderyk II zreorganizował zarząd państwem centralizacja w duchu monarchii absolutnej, biurokratycznej. Marzył o zbudowaniu uniwersalistycznej
monarchii,dąŜył do zapewnienia sobie i swoim następcom dziedziczności w Niemczech (przywilej dla
ksiąŜąt niemieckich). Zdławił opozycję w północnych Włoszech. Na nowo wzmogły się walki papiestwa
z cesarstwem. W walkach przewagę uzyskał cesarz, który nawet przez 20 miesięcy nie dopuszczał do
wyboru papieŜa. Taki stan rzeczy trwał krótko. Szybko doszło do powstania opozycji w Rzeszy i w
Italii. Rozpoczęły się walki gwelfów (przeciwników cesarza) z gibelinami (zwolennikami Fryderyka II).
Po śmierci cesarza Fryderyka II i jego syna Konrada IV (1250-1254) rozpoczęły się walki o władzę w
Rzeszy. Lata1256-1273 to okres wielkiego bezkrólewia.
Kres chaosowi i walkom wewnętrznym w Rzeszy połoŜyła elekcja królewska landgrafa Górnej
Alzacji Rudolfa von Habsburga (1273-1291). Nowy król niemiecki podjął walkę z potęŜnym królem
50
Czech Przemysłem Ottokarem II Przemyślidą. Zakończyła się ona śmiercią Przemyślidy w bitwie pod
DÜrnkrut i utratą przez władców czeskich dominującej pozycji w Rzeszy. Habsburgowie przystąpili do
budowania podstaw terytorialnych swojego władztwa - Styrii i Karyntii - podejmując takŜe walkę o
zwiększenie wpływów w Rzeszy - Albrecht I Habsburg królem Niemiec (1298-1308). Po śmierci
Albrechta I nowym królem został wybrany Henryk VII hr. Luksemburga, który, podobnie jak jego
poprzednicy, podjął starania o zapewnienie rodzinie podstaw władzy w Niemczech - w 1310 r. nadał
inwestyturę na Czechy synowi Janowi Luksemburskiemu - Luksemburgowie w Czechach.
Na przełomie XIII i XIV w. trwał spór między królem Francji Filipem IV Pięknym a papieŜem Bonifacym
VIII. Momentem szczytowym konfliktu było porwanie papieŜa przez zwolenników króla francuskiego.
Wstrząs był tak mocny, Ŝe papieŜ w 1303 r. zmarł. Nowy papieŜ, Klemens V, w związku z powstaniem
antyfeudalnym w Rzymie, pozostał we Francji i osiadł w Awinionie. Pobyt przedłuŜał się, a kiedy
następcy papieŜa nabyli miasto na własność, zaczęto uwaŜać Awinion za drugą stolicę papiestwa
(niewola awiniońska). Po krótkich rządach w Rzymie papieŜa Grzegorza XI, w 1378 r. doszło do
podwójnej elekcji papieskiej - Urbana VI i Klemensa VII. Obaj nowo wybrani papieŜe rozpoczęli walki
między sobą. Rozpoczęła się tzw. wielka schizma w Kościele katolickim. Władcy państw
europejskich podzielili się popierając jednego lub drugiego elekta. Śmierć papieŜy nie rozwiązała
problemu, bo po nich wystąpili takŜe dwaj nowi papieŜe. W takiej sytuacji upadku autorytetu
papieŜa zwolenników
zyskiwały
pogląd,
szczególnie
prawników
kościelnych
i
profesorów
uniwersytetów, o wyŜszości soboru nad papieŜem - koncyliaryzm. Domagali się oni zwołania soboru
powszechnego i zlikwidowania schizmy oraz negatywnych zjawisk występujących w Kościele
zachodnim. Ostatecznie, po wielkich trudnościach, w 1414 r. został zwołany sobór powszechny do
Konstancji. Nowym papieŜem został wybrany Marcin V - zakończyła się schizma, ale reformy w
Kościele nie zostały wprowadzone. Kolejne sobory - 1431 w Bazylei, w 1439 we Florencji - nie
przyniosły całkowitego uspokojenia sytuacji w Kościele. Władza papieŜy uległa wzmocnieniu, choć
nadal ruch koncyliacyjny był silny. Doszło do prawnego, ale nie rzeczywistego zjednoczenia z
Kościołem wschodnim (Florencja), nie usunięto naduŜyć w Kościele.
Wyprawy krzyŜowe
Wiek XI w Europie, obok rywalizacji papiestwa z cesarstwem o zwierzchnictwo w świecie
chrześcijańskim,
zapoczątkował
jeszcze
jeden
proces,
który
przeszedł
do
historii
pod
nazwą krucjat, czyli wypraw krzyŜowych. Przyczyny krucjat to:
Napiętą sytuację w Europie częściowo rozładował apel papieŜa Aleksandra II (1063 r.) skierowany do
chrześcijan o podjęcie walki z niewiernymi w Hiszpanii - reconquista - powstanie w Europie pojęcia
wojny świętej, czyli krucjaty. Sukcesy w walkach na Półwyspie Pirenejskim zachęciły papiestwo do
podjęcia inicjatywy krucjat do Ziemi Świętej. Ich sukces miałby teŜ duŜy efekt propagandowy w
czasach walki o inwestyturę. W 2. poł. XI w. Ziemia Święta dostała się pod panowanie Turków
51
SeldŜuckich, którzy jako neofici szczególnie utrudniali dostęp chrześcijanom do miejsc świętych.
Cesarz bizantyjski Aleksy Komnenos zwrócił się do papieŜa Urbana II z prośbą o zorganizowanie
pomocy w wyparciu niewiernych. Apel podjęcia krucjaty i wyzwolenia Ziemi Świętej został ogłoszony
przez papieŜa na synodzie w Clermont w 1095 r. Wyprawę rycerstwa poprzedziła fatalna w skutkach
wyprawa chłopska - prawie wszyscy zostali zabici w pierwszej bitwie z Turkami.
Wyprawa rycerska - I krucjata (1096-1099) - Normanowie, Lotaryńczycy, Włosi - po trzech latach
walk, zmagań z nieprzyjacielem, chorobami, klimatem, w lipcu 1099 r. dotarła pod mury Jerozolimy.
Po trzydniowym szturmie na miasto krzyŜowcy zdobyli je, dokonując rzezi ludności muzułmańskiej.
Powstało feudalne państwo Królestwo Jerozolimskie. Pierwszym jego władcą (nie królem) był ksiąŜę
dolnolotaryński Gotfryd de Bouillon („obrońca Grobu Świętego”), a następnie jego brat Baldwin - w
1100 r., uŜywając tytułu króla jerozolimskiego, podporządkował sobie władców ziem chrześcijańskich
na wschodzie - księstwa Antiochii, hrabstwa Trypolisu i innych. Ludność chrześcijańska stała się
kolonistami i klasą panującą, ludność miejscowa spadła do roli wykonawcy woli łacinników
(Europejczyków).
Krucjata
Przebieg - konsekwencje
II
W 1144 r. muzułmanie zdobyli Edessę, twierdzę krzyŜowców - podjęcie wyprawy
1147-1149
krzyŜowej z inicjatywy króla francuskiego Ludwika VII. Szeroka akcja propagandowa
papiestwa i Bernarda z Clairvaux z zakonu Cystersów. Uczestniczyło w niej
rycerstwo z Francji i osobno z Niemiec. Cesarz Konrad III nie przełamał oporu
tureckiego, poniósł straty, wrócił do Europy. Podzielona armia francuska została
częściowo rozbita. Pobyt i działania króla Ludwika VII w Królestwie Jerozolimskim
doprowadziły do wewnętrznych kłótni. Konsekwencje - osłabienie wewnętrzne
Królestwa
Jerozolimskiego,
zjednoczenie
przeciw
chrześcijanom
władców
muzułmańskich.
III
W 1187 r. Turcy zajęli Jerozolimę i znaczne tereny Królestwa Jerozolimskiego. Dwa
1189-1192
lata później w 1189 r. ruszyła wyprawa niemiecka cesarza Fryderyka I Rudobrodego
- sukcesy krzyŜowców, jednak w rzece Selef cesarz utonął - zamieszanie w armii.
Resztki krzyŜowców dotarły do Palestyny. Wyprawa angielska króla Ryszarda Lwie
Serce doprowadziła do opanowania Cypru; wyprawa francuska króla Filipa Augusta
- do zdobycia Akki i powrotu króla do Francji. Król Anglii Ryszard Lwie Serce
kontynuował walki - odniósł kilka sukcesów. Pokój z sułtanem Saladynem w 1192 r.
przyznawał chrześcijanom wąski pas ziem nadmorskich, swobodę dla pielgrzymów
w miejscach świętych.
52
Krucjata
Przebieg - konsekwencje
IV
Nikłe efekty III krucjaty. Z inicjatywą kolejnej wyprawy wyszedł papieŜ Innocenty III.
1202-1204
Ruszyło rycerstwo Lombardii i wschodniej Francji. Z Wenecji ruszyli na miasto Zara
w Dalmacji (konkurentka Wenecji), a następnie na osłabione Cesarstwo
Bizantyjskie, które w 1204 r. zdobyli. Powstało Cesarstwo Łacińskie na wschodzie –
istniało do 1261 r., zlikwidowane następnie przez Cesarstwo Nicejskie. W
konsekwencji dalszemu osłabieniu uległy siły chrześcijan w walce z muzułmanami.
krucjata
Ruch mistyczny zrodził przeświadczenie, Ŝe tylko dzieci, ich niewinna i czysta wiara
dziecięca
pozwoli wyzwolić miejsca święte. W 1212 r. dzieci wędrowały do portów
1212
śródziemnomorskich. Po drodze bardzo wiele umarło z chorób i wycieńczenia –
zostały zabrane przez kupców na statki i bezdusznie sprzedane do niewoli
muzułmańskiej.
V
Było to kilka pojedynczych i nieskoordynowanych wypraw rycerstwa zachodniego: w
1217-1221
1217 r. – wyprawa króla węgierskiego Andrzeja II, takŜe rycerstwa francuskiego i
włoskiego. W 1218 r. król jerozolimski Jan de Brienne opanował Damiettę w Egipcie.
Atak na Kair zakończył się otoczeniem krzyŜowców, którzy zrezygnowali ze
zdobyczy i wycofali się z Egiptu.
wyprawa
Wyprawa do Królestwa Jerozolimskiego obłoŜonego klątwą cesarza Fryderyka II,
cesarza
który na drodze pokojowej odzyskał Jerozolimę, Betlejem i Nazaret. Koronował się w
Fryderyka
II Jerozolimie na króla jerozolimskiego. Z uwagi na pokojowy charakter wyprawy i brak
1228-1229
błogosławieństwa papieskiego niektórzy historycy nie nazywają jej krucjatą.
VI
W 1244 r. krzyŜowcy utracili Jerozolimę. Król francuski Ludwik IX Święty podjął
1248-1254
wyprawę rycerstwa francuskiego: zaatakował Egipt i opanował Damiettę, marsz na
Kair. W trudnym terenie, zaatakowane przez epidemię, wojska krzyŜowców poniosły
duŜe straty. Król dostał się do niewoli. W zamian za wolność krzyŜowcy
zrezygnowali ze wszystkich zdobyczy w Egipcie. Król Ludwik IX pozostał jeszcze na
Wschodzie, łagodził konflikty w państewkach łacińskich. Jego starania nie przyniosły
długotrwałych efektów.
VII
Posiadłości łacińskie na wschodzie kurczyły się. Król francuski Ludwik IX ponownie
1270
zorganizował wyprawę. Dotarł do Tunisu, licząc, Ŝe tamtejszy władca poprze jego
starania w walce z Turkami. Epidemia choroby doprowadziła do śmierci króla, jego
syn i następca zrezygnował z dalszego marszu i powrócił do Francji.
W Ziemi Świętej, w celu opieki nad pielgrzymami, powstawały hospicja, gdzie chorzy znajdowali
schronienie, opiekę, Ŝywność. W Królestwie Jerozolimskim powstały zakony rycerskie - ich celem
53
miała być opieka nad pielgrzymami i chronienie ich, obrona miejsc świętych przed Saracenami.
Zostały zorganizowane na wzór wojska, hierarchicznie (wielcy mistrzowie, dostojnicy-rycerze,
kapelani, bracia słuŜebni), podlegały wyłącznie papieŜowi. Zakonnicy składali śluby zakonne
(ubóstwo, posłuszeństwo, czystość) i dodatkowo ślub walki z niewiernymi i obrony Grobu Świętego.
Zakony, jako instytucje, otrzymały liczne nadania ziemskie, skupiając w swoich rękach wielkie
bogactwa i wpływy. Do największego znaczenia doszły następujące zakony rycerskie:
W 1291 r. została zdobyta Akka, ostatnia twierdza krzyŜowców. Niedobitki schroniły się na Cyprze,
który stał się najbardziej na wschód wysuniętym państwem łacińskim.
Zapamiętaj!
Wyprawy krzyŜowe miały duŜe znaczenie w dziejach Europy.
Anglia i Francja jako monarchie stanowe
Powstanie monarchii stanowej i parlamentów, czyli przedstawicieli stanów, ma związek z
wykształceniem w XII i XIII w. w średniowiecznej Europie stanów. Wpływ na to miały zmiany
społeczne, polityczne i ekonomiczne zachodzące w tym okresie. Powstały cztery stany:
duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo i chłopi. RóŜniły się pozycją, jaką zajmowali członkowie w
państwie, zakresem praw, przywilejów, posiadanym majątkiem, ziemią, itd. Powstanie parlamentów,
które współrządziły z władcą państwem, wiąŜe się w pierwszej kolejności z Anglią i Francją.
Powstanie parlamentu w Anglii jest związane z osłabieniem pozycji władców w wyniku walki z
Francją i powstaniem opozycji baronów:
Zapamiętaj!
W 1265 r. został zwołany parlament, który po latach podzielił się na dwie izby: izba gmin - po
dwóch przedstawicieli szlachty z hrabstwa i mieszczan miast królewskich, izba lordów dziedziczni
wielcy
baronowie
duchowni
i
świeccy.
Wydarzenie
to
uznaje
się
za
początek parlamentu w Anglii - przedstawiciele trzech stanów - rycerstwa, duchowieństwa i
mieszczaństwa. Ostatecznie skład i kompetencje parlamentu ukształtowały się w XIV i XV w.
54
Uprawnienia parlamentu angielskiego:
We Francji pod rządami króla Ludwika IX Świętego (1226-1270) nastąpiły powaŜne zmiany.
Wzmocnieniu uległ autorytet króla i Francji w Europie. Zreformowany został zarząd domeną
królewską, administracja, system militarny państwa. Zawarty w ParyŜu w 1259 r. pokój francuskoangielski, dzięki któremu w rękach angielskich znalazło się jedynie księstwo Gujenny, utwierdził
znaczenie władcy i podniósł prestiŜ tego państwa w Europie. Wnuk Ludwika IX, król Filip IV
Piękny (1285-1314) podjął szeroką akcję scalania ziem francuskich. Potrzebował na to ogromnych
ilości pieniędzy. Opodatkował Kościół francuski, co wywołało sprzeciw papieŜa Bonifacego VIII. We
Francji rozdmuchane zostały nastroje antypapieskie. W odpowiedzi papieŜ nakazał przybyć królowi na
synod. Filip IV Piękny, dla wzmocnienia swojego stanowiska w konflikcie, odwołał się do
przedstawicieli całego społeczeństwa francuskiego.
Zapamiętaj!
W 1302 r.
król
zwołał
tzw. Stany
Generalne, członków
kurii
królewskiej
(dostojników
duchownych i świeckich korony) i przedstawicieli niektórych miast Francji. Dało to
początek przedstawicielstwu społeczeństwa we Francji.
55
Stany Generalne, jako organ centralny, i Stany Prowincjonalne (dla kaŜdej prowincji osobne):
W czasie wojny stuletniej nastąpił wzrost znaczenia Stanów Generalnych, ale od końca XV w. ich
znaczenie, wobec wzmocnienia władzy królów, systematycznie słabło. Parlament we Francji był
równieŜ organem sądowniczym.Wykształcił się z Rady Królewskiej, zasiadali w nim legiści prawnicy. Od początku XIV w. był najwyŜszym sądem królewskim, zbierał się regularnie, obradował w
swojej siedzibie na wyspie Cité w ParyŜu. Był najwyŜszym sądem dla moŜnych - Sąd Parów. W XIV w.
Parlament uzyskał częściowe kompetencje ustawodawcze - rejestrował ustawy królewskie, jego
znaczenie wzrosło.
Ekspansja Mongołów
Pierwotne siedziby Mongołów znajdowały się na terenach dzisiejszej Mongolii, stepów mandŜurskich i
południowo-wschodniej Syberii. W XII w. między poszczególnymi plemionami dochodziło do walk i
powstawały państewka mongolskie. Jednym z nich było państwo TemudŜyna (1206), który przybrał
tytuł wielkiego chana czyli Czyngis-chana. Zreorganizował on armię i rozpoczął podboje sąsiednich
ziem i ludów. Ekspansja kierowała się w stronę Turkiestanu i Chin, którym w latach 1211-1222
narzucił zwierzchnictwo. Niebawem został podbity Chorezm, a wojska tatarskie (Tatarzy to jedno z
plemion mongolskich) dotarły nad Wołgę i Don. ZagroŜone plemię Połowców zwróciło się o pomoc do
ksiąŜąt ruskich. W 1223 r. nad rzeką Kałką wojska ksiąŜąt ruskich poniosły jednak klęskę. Połowcy
dostali się pod panowanie mongolskie.
Wojsko mongolskie było bardzo dobrze zorganizowane i ruchliwe, składało się z konnicy. Było
wyposaŜone w machiny oblęŜnicze do zdobywania miast. W wojsku była przestrzegana surowa
dyscyplina.
Zapamiętaj!
Wielkie państwo Czyngis-chana zostało świetnie zorganizowane. Podbite ludy otrzymały
szerokąautonomię. Władca był tolerancyjny. W zdobytych krajach odbudowywano zniszczone
miasta, rozwijał się handel, nauka i kultura. Zapanował pokój.
Po śmierci Czyngis-chana jego państwo zostało podzielone, ale nie rozpadło się. Jego
syn, Ugedej, kontynuował politykę podbojów.
Jedna z części państwa Czyngis-chana znalazła się pod panowaniem Batu-chana. Rozpoczął on
podbój sąsiednich ziem. Jego plany zmierzały m. in. do opanowania Rusi. Wódz wojsk tatarskich
Subugedej w 1237 r. zaatakował Ruś. Spalił wiele miast i dokonał krwawego marszu przez ziemie
ruskie. Nie narzucił jeszcze zwierzchnictwa, poniewaŜ musiał wycofać się na wschód.
56
Zapamiętaj!
W 1240 r. na ziemie ruskie spadł ponowny najazd Tatarów. Zdobyty został Kijów i Ruś znalazła
się pod zwierzchnictwem mongolskim.
W 1241 r. wojska mongolskie ruszyły na ziemie polskie i na Węgry. Spustoszona została Małopolska i
Śląsk, gdzie w bitwie pod Legnicą zginął ksiąŜę krakowski i śląski Henryk PoboŜny. Korpus tatarski
ruszył dalej na Morawy i Czechy. Tam nastąpiło połączenie z głównym oddziałem mongolskim, który
spustoszył ziemie Węgier. Tatarzy doszli aŜ do Wiednia a nawet na pogranicze włoskie. Na szczęście
dla chrześcijan w wyniku kryzysu dynastycznego w państwie mongolskim wojska tatarskie w 1242 r.
wycofały się z Węgier i Polski.
Po śmierci w 1259 r. wielkiego chana Mangu doszło do trwałego podziału państwa Mongołów na
cztery części. Złota Orda, granicząca przez Ruś z ziemiami polskimi, uległa islamizacji. Tatarzy na
Krymie stali się w XV w. lennikami imperium tureckiego. Podziały dzielnicowe prowadziły do walk
wewnętrznych i osłabienia państw mongolskich.
Czechy i Węgry w XII-XIV w.
W 929 r. Czechy stały się lennem niemieckim. Jako ksiąŜęta Rzeszy władcy czescy uczestniczyli w
wydarzeniach wewnętrznych Niemiec. Tron ksiąŜęcy zajmowała dynastia Przemyślidów, która
wygrała z dynastią Sławnikowiców rywalizację o władzę w państwie. Państwo czeskie obejmowało
tereny Kotliny Czeskiej i Moraw. W poł. X w. utrzymywało dobre stosunki z Polską, ale niebawem
rozpoczęły się walki o Śląsk i Małopolskę. TakŜe na początku XI w. ingerencje władców polskich Bolesława Chrobrego, Mieszka II, Bolesława Szczodrego i Bolesława Krzywoustego - wywoływały
niepokój i i doprowadziły do konfliktów. W czasie walki o inwestyturę ksiąŜę czeski Wratysław II
znajdował się w obozie antygregoriańskim twardo występując przeciwko Polsce i Węgrom (obóz
gregoriański).
W 1140 r. po śmierci księcia Sobiesława I doszło w Czechach do rozbicia dzielnicowego. KsiąŜę
Władysław II (1140-1173) zjednoczył państwo, ale wobec ciągłego wzrostu wpływów niemieckich,
tendencji odśrodkowych, emancypacji Kościoła, rozpoczęły się walki o władzę, okres chaosu,
uzurpacji. Kres temu połoŜył ksiąŜę Przemysł Ottokar I (1197-1230). Wykorzystał zamieszanie w
Rzeszy i walkę papiestwa z cesarstwem, umocnił swoją władzę, a w 1198 r. koronował się na króla
Czech. Królowie czescy podjęli starania o powiększenie terenów, a niebawem o pierwszeństwo w
Rzeszy Niemieckiej. Wacław I (1230-1253) podjął walkę z Węgrami o Austrię. Jego następca
Przemysł Ottokar II (1253-1278) ostatecznie zajął Austrię a takŜe Styrię, księstwo Karyntii i Krainy. W
ten sposób król Czech stał się najpotęŜniejszym z ksiąŜąt w Rzeszy. Podjął starania o tron niemiecki.
Wybór na króla Niemiec Rudolfa Habsburga przyniósł wojnę. W 1276 r. Przemysł Ottokar II został
57
zmuszony do zrzeczenia się wszystkich nabytków. Ostatecznie w bitwie pod DÜrnkrut 1278 r. król
czeski zginął, a jego plany zakończyły się klęską.
Następca Wacław II (1278-1305) w latach 1290-1291 opanował Małopolskę, a w 1296 r. Wielkopolskę
i Pomorze Gdańskie. W 1300 r. koronował się na króla Polski. W 1301 r., po wymarciu na Węgrzech
dynastii Arpadów, Wacław II podjął starania o tron węgierski. Rozpoczęła się rywalizacja z
Andegawenami, wspartymi przez cesarza Albrechta Habsburga. W latach 1301-1306 królem Węgier i
jednocześnie od 1305 r. królem Czech i władcą Polski, był syn Wacława II, Wacław III - wraz z jego
śmiercią wymarła
dynastia
Przemyślidów. W
Czechach
od
1310
r.
zasiadła dynastia
Luksemburska, pod panowaniem której nastąpił okres świetności politycznej, gospodarczej i
kulturalnej Czech. Król czeski stał się elektorem Rzeszy.
Węgrzy w 955 r. zostali pokonani przez władcę niemieckiego i od tej pory zaprzestali najazdów na
Europę. Osiedlili się w środkowym biegu Dunaju na Nizinie Węgierskiej. Król Stefan I Święty z
dynastii Arpadów (997-1038) zbudował silne państwo feudalne, prowadząc akcję chrystianizacyjną.
Utrzymywał dobre stosunki z Niemcami i papiestwem. W 1001 r. został koronowany na króla
Węgier. W XI w. Węgrzy prowadzili akcję rozszerzania posiadłości - zdobyli Słowację, na południu
prowadzili walki z cesarzami bizantyjskimi.
W okresie walki o inwestyturę król Salomon (1063-1074) był początkowo w obozie antygregoriańskim,
ale Geza (Gejza, 1074-1077) przeszedł do obozu gregoriańskiego. Utrzymywał on takŜe przyjazne
stosunki z królem Polski Bolesławem Szczodrym. Następca Gezy, król Władysław I Święty (10771095), w walce z cesarzem Henrykiem IV, obronił niezaleŜność i rozszerzył posiadłości o Chorwację.
Za panowania w Polsce księcia Bolesława Krzywoustego stosunki polsko-węgierskie były bardzo
dobre - wspólny sojusz przeciwko Czechom i Niemcom. Król Koloman (1095-1116) rozszerzył
posiadłości węgierskie o Dalmację, prowadząc walki z Wenecją i Cesarstwem Bizantyjskim.
Władcy węgierscy w walce o panowanie w świecie w 2. poł. XII w. opowiedzieli się po stronie cesarza.
Doszło do walk z Bizancjum (sojusznik papiestwa) o Dalmację i do jej utraty.
W początkach XIII w. królowie węgierscy stanęli przed problemem najazdów plemion Połowców,
którzy uciekali atakowani przez Mongołów. Na przełomie 1240 i 1241 roku na ziemie Węgier spadł
wielki najazd tatarski - całe Węgry zostały spustoszone, Tatarzy doszli aŜ do Dalmacji. Walki
dynastyczne w państwie mongolskim zmusiły Mongołów do opuszczenia Węgier.
Po wymarciu w 1246 r. dynastii Babenbergów w Austrii o opuszczone tereny rozpoczęła się walka
między władcami Węgier i Czech. KsiąŜęta polscy stawali w tym sporze po jednej i po długiej stronie,
wspierając je posiłkami. W wyniku walk Węgrzy utracili Styrię.
W 1301 r. na Węgrzech wymarła dynastia Arpadów. Rozpoczęły się walki o spadek. Rywalizowali
władcy Czech i Polski - Przemyślidzi z władcami Bawarii Wittelsbachami i dynastią Andegawenów
58
neapolitańskich. Ostatecznie w 1307 r. władcą Węgier został Karol I Robert Andegaweński (13071342), a po jego śmier ci syn Ludwik I Wielki(1342-1382) - Węgry przeŜywały okres rozkwitu i
potęgi. W latach 1370-1382 trwała unia personalna polsko-węgierska.
Po śmierci Ludwika I Andegaweńskiego władzę objęła córka Maria i jej mąŜ Zygmunt
Luksemburski (1387-1437).
Ziemie polskie w wiekach średnich
Najstarsze informacje o plemionach polskich pochodzą z połowy IX w. Znajdują się w tzw. Geografie
bawarskim. Wymienione są tam plemiona, które kojarzy się z ziemiami polskimi:
Wolinianie i Pyrzyczanie na Pomorzu Zachodnim, ŚlęŜanie, Dziadoszanie, Opolanie i Golęszyce na
Śląsku, Wiślanie i Lędzice w Małopolsce, Goplanie na Kujawach. Inny dokument z X w. wymienia na
Śląsku - Trzebowian i Bobrzan. Na Mazowszu Ŝyli Mazowszanie, a na ziemiach Wielkopolski mieli
swoje siedziby Polanie. WaŜnym źródłem informacji jest Kronika Galla Anonima, który będąc na
dworze Bolesława Krzywoustego opracowywał dzieje Polski. DuŜo informacji dotyczących dziejów
Polski i jej sąsiadów zawiera kronika Thietmara.
Na naszych ziemiach wykształciły się dwa silniejsze ośrodki państwowe. Państwo Wiślan znajdowało
się w górnym biegu Wisły, główne grody to Kraków i Wiślica. Nie jest wykluczone, Ŝe władca państwa
Wiślan popadł w zaleŜność od księcia wielkomorawskiego. Około poł. X w. państwo Wiślan i Śląsk
dostały się pod panowanie czeskie - znajdowały się aŜ do lat 90. X w. Państwo Polan znajdowało się
w dorzeczu Warty, Noteci, obejmowało tereny Wielkopolski, z głównymi grodami: Gnieznem,
Poznaniem, Kruszwicą. Najprawdopodobniej przed księciem Mieszkiem I panowali: Ziemowit, Leszek,
Ziemomysł (za Gallem Anonimem). Powstanie państwa datuje się na poł. IX w.Mieszko I (ok. 960992) jest pierwszym źródłowo poświadczonym władcą Polan - zjednoczył plemiona polskie w dorzeczu
Odry, Warty i Wisły. Wprowadził Polskę do wspólnoty państw chrześcijańskiej Europy.
Za Mieszka I, Bolesława I Chrobrego (992-1025) i Mieszka II (1025-1034) siłę obronną stanowiła
druŜyna ksiąŜęca, która pozostawała na usługach władcy. Na jej utrzymanie Mieszko I nałoŜył na
ludność (z wyjątkiem wojów i moŜnych) system świadczeń (rentę feudalną przede wszystkim w
naturze, w sposób ograniczony w pieniądzu). Te świadczenia były takŜe wykorzystywane przez
podróŜującego po kraju monarchę. DruŜyna ksiąŜęca była przez władcę dowolnie wykorzystywano,
mógł organizować wyprawy łupieŜcze i zaborcze. Wojowie uczestniczyli w podziale łupów wojennych.
59
Zapamiętaj!
Po załamaniu się państwa pierwszych Piastów w latach 1034-1039 - ksiąŜę Kazimierz I
Odnowiciel (1034-1058) zreorganizował i odbudował system militarny państwa. Dawni wojowie
byli osadzani na ziemi z obowiązkiem stawienia się na wezwanie władcy, korzystali z części
renty feudalnej. System ten był dziedziczny, prowadził do osłabienia władzy ksiąŜęcej,
uszczuplenia domeny ksiąŜęcej - pojawiła się zaleŜność militarna władcy od coraz silniejszej
grupy wojów-rycerzy i moŜnych.
Budowa wielkich grodów była obowiązkiem całej ludności, miała charakter świadczenia publicznego.
Grody
przyciągały
osadników,
którzy,
zamieszkując
tereny
wokół
grodów,
tworzyli podgrodzia, zaczynało się kształtować wczesnośredniowieczne miasto, otaczane wałem
umocnień. Gród taki był waŜnym elementem systemu militarnego państwa. Władza ksiąŜęca w X-XI
w. była bardzo silna. Państwo miało charakter monarchii patrymonialnej. Stąd teŜ władcy
60
dokonywali dowolnych podziałów ziemi między swoich synów. Tak robili: Mieszko I, Bolesław II
Chrobry, Władysław I Herman (1079-1102), Bolesław III Krzywousty (1106-1138). Sprzyjało temu
utrwalenie zasady dziedziczności tronu w obrębie dynastii piastowskiej. Władca, jako najwyŜszy
sędzia, sprawował sądownictwo nad całością ludności państwa (z wyjątkiem duchowieństwa,
podległego prawu kanonicznemu).Podziały dzielnicowe - początkowo nietrwałe - prowadziły
stopniowo do osłabienia władzy centralnej, wzrostu znaczenia moŜnych, szczególnie od czasu
panowania Bolesława II Szczodrego (1058-1079, wygnanie króla przez opozycję) i księcia
Władysława I Hermana (zmuszony pod presją moŜnych i synów do podziału państwa).
Ciągle była Ŝywa i funkcjonowała instytucja wiecu, czyli zgromadzenia moŜnych świeckich i
duchownych. W X i XI w. miał on ograniczone znaczenie - zatwierdzał decyzje władców, był organem
doradczym dla panującego. Z czasem pozycja wieców dzielnicowych (okres rozbicia dzielnicowego)
wzrosła wobec słabości władzy centralnej. Koronacje piastowskie: 1025 - Bolesław I Chrobry, 1025 Mieszko II Lambert, 1076 - Bolesław II Szczodry - miały ogromne znaczenie:
Chrzest księcia i rozpoczęcie chrystianizacji kraju w 966 r. miało ogromne znaczenie. Polska została
włączona do kręgu państw chrześcijańskiej Europy, co oznaczało moŜliwość czerpania z dorobku
cywilizacyjnego i kulturowego, wzmocnienie władzy ksiąŜęcej przez podporządkowanie Kościoła
władcy, usamodzielnienie się Kościoła w Polsce wobec presji Kościoła niemieckiego. W 1000 r. odbył
się tzw. zjazd w Gnieźnie i w konsekwencji utworzenie metropolii gnieźnieńskiej i trzech biskupstw
polskich (Kraków, Kołobrzeg, Wrocław). Kontynuowana była akcja misyjna kierowana z Rzymu
poprzez biskupstwo misyjne w Poznaniu. Kościół, uposaŜany licznymi dobrami przez władców, staje
się realną siłą polityczną szczególnie od 2. poł. XI w. Z czasem Kościół będzie występował jako
samodzielna siła, mając liczne immunitety od ksiąŜąt polskich. Instytucje kościelne - parafie, diecezje,
klasztory - otrzymywały od ludności tzw. dziesięcinę, która obok zwyczajowych świadczeń na rzecz
państwa (panującego) znacznie obciąŜała ludność.
Mieszko I
Mieszko
I
przez
współczesnych
kronikarzy
niemieckich
nazywany
jest „przyjacielem
cesarza” (Widukind) i „wiernym cesarzowi”. W 972 r. (Thietmar) przyjaźń z Ottonem I Mieszko
potwierdził płacąc trybut z ziem „aŜ do rzeki Warty”. KsiąŜę dwukrotnie popierał opozycję
antycesarską ks. bawarskiego Henryka Kłótnika (973 i 983 r.). Dla wyjaśnienia został wezwany do
Kwedlinburga, gdzie oddał na dwór niemiecki syna Bolesława jako zakładnika pokoju. Po śmierci
cesarza Ottona I władca polski, popierając pretensje do tronu niemieckiego księcia Henryka, zerwał
zaleŜność od cesarstwa. W czasie spotkania z cesarzem Mieszko I odnowił przyjaźń i uznał jego
zwierzchnictwo. Podarował cesarzowi wielbłąda i wiele innych darów (986 r.).
61
Bolesław I Chrobry (992-1025)
Prowadził bardzo aktywną politykę zagraniczną. Lata 992-1002, to czas wzmacniania władzy
królewskiej i konsolidowanie państwa (usunął przyrodnich braci i macochę). Utrzymywał dobre
stosunki z cesarstwem, Skandynawią i Węgrami, pogorszeniu uległy kontakty z Czechami i Rusią.
Rozpoczął takŜe starania o powołanie arcybiskupstwa w Gnieźnie. Wykorzystując męczeńską śmierć
biskupa praskiego Wojciecha Sławnikowica w misji u Prusów w 997 r. i rozpoczął organizowanie kultu
jego osoby - w 999 r. erygowane zostało „arcybiskupstwo św. Wojciecha w Gnieźnie”. Pielgrzymka
cesarza
Ottona
III
do
grobu
świętego
Wojciecha
w 1000 r.
w Gnieźnie
(zjazd
gnieźnieński) potwierdziła utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie i trzech biskupstw. Bolesław
otrzymał prawo inwestytury dostojników kościelnych (naznaczania ich), Otton III uznał naszego księcia
za równego sobie i zgodził się w ten sposób na podjęcie starań o koronę królewską (nałoŜenie
diademu cesarskiego). Podarował Bolesławowi włócznię św. Maurycego, a Bolesław zrewanŜował się,
dając cesarzowi relikwie św. Wojciecha (ramię) i 300 uzbrojonch Ŝołnierzy. Bolesław podjął u papieŜa
starania o koronę królewską. Początek XI w. przyniósł zmianę pokojowej polityki Chrobrego.
Rozpoczęły się wojny z królem niemieckim Henrykiem II i interwencje na Rusi Kijowskiej.
Etapy wojen z Niemcami:
I etap: 1002-1005 - Chrobry zajmuje Milsko i ŁuŜyce, interweniuje w Czechach (zasiada na tronie,
Czechy lennem niemieckim). Następuje kontrakcja króla niemieckiego. Walki toczą się na ŁuŜycach i
w Milsku, rusza wyprawa Henryka II na Polskę (wsparcie Wieletów i Czechów). Po zwycięstwach
niemieckich zostaje podpisany w 1005 r. pokój pod Poznaniem: Chrobry traci: ŁuŜyce, Milsko i
Czechy, zatrzymuje Morawy i prawdopodobnie Słowację; II etap: 1007-1013 - Chrobry atakuje ziemie
niemieckie, wyprawia się pod Magdeburg, odwetowe wyprawy niemiecko-czeskie (1010 - Śląsk, 1012)
kończą się przegranymi Niemców. Henryk II rusza do Italii - w 1013 r. zostaje podpisany kolejny pokój
w Merseburgu: Chrobry zostaje lennikiem Henryka II z ŁuŜyc i Milska, otrzymuje pomoc niemiecką w
wyprawie na Ruś, i obiecuje pomoc polską w wyprawie do Italii; III etap: 1015-1018 - Polacy otrzymują
pomoc niemiecką w wyprawie na Ruś, brak jednak pomocy polskiej w niemieckiej wyprawie do Włoch,
a Bolesław kontaktuje się z opozycją antyhenrykowską, co przyczynia się do wybuchu kolejnej wojny.
Polacy unikają starć, broniąc się w grodach m.in. w 1017 r. w Niemczy. Wyprawa niemiecka dochodzi
do Śląska, pomoc czeska okazuje się jednak nieskuteczna, rusza jednocześnie atak Rusinów
Jarosława Mądrego na Polskę. W tej sytuacji udaje się odeprzeć atak niemiecki. W 1018 r. zostaje
podpisany, kończący wojny, pokój w Budziszynie - ŁuŜyce i Milsko pozostały przy Bolesławie,
podobnie Morawy i prawdopodobnie Słowacja.
62
Celem podjęcia interwencji na Rusi było odzyskanie Grodów Czerwieńskich i rozbicie sojuszu ruskoniemieckiego a takŜe próba utrwalenia wpływów polskich przez małŜeństwo córki Bolesława z
księciem Świętopełkiem. Wyprawy na Kijów odbyły się w latach: 1013-1014, 1018. W konsekwencji
zdobyto liczne łupy i przyłączono do Polski Grody Czerwieńskie. Udało się takŜe ułoŜyć przyjazne
stosunki z księciem kijowskim Jarosławem.
Niestety zainteresowanie sprawami południa i wschodu oderwało uwagę od Pomorza Zachodniego,
które częściowo usamodzielniło się.
63
Zapamiętaj!
Terytorium państwa Bolesława II Chrobrego w 1025 r. obejmowało: Pomorze Wschodnie
(Gdańskie), Wielkopolskę, Śląsk z ziemią lubuską, ŁuŜyce i Milsko, Małopolskę, Grody
Czerwieńskie, Mazowsze i Kujawy, Morawy i prawdopodobnie Słowację.
Kryzys i odbudowa państwa za panowania Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela i Bolesława
Śmiałego
Mieszko II Lambert (1025-1034) odziedziczył ziemie po ojcu, kontynuował ofensywną politykę wobec
sąsiadów. Wyprawiał się do Saksonii (1028, 1030) przeciwko cesarzowi Konradowi II, mieszał się w
wewnętrzne sprawy Czech, zawarł sojusz z Węgrami, który bronił go przed Czechami i Niemcami.
Brat Mieszka Lamberta, ksiąŜę Bezprym, na przełomie lat 1030-1031 najechał ziemie polskie i
korzystając z pomocy ruskiej i niemieckiej opanował je. Odesłał insygnia królewskie do cesarza
uznając się jego lennikiem.
Te wszystkie wydarzenia wywołały kryzys wewnętrzny państwa. W zamieszkach został zamordowany
Bezprym. W wyniku tych wydarzeń od Polski odpadły: Grody Czerwieńskie, zagarnął je Jarosław
Mądry, Morawy - ksiąŜę czeski Brzetysław, ŁuŜyce i Milsko - cesarz Konrad II.
W 1032 r. ksiąŜę Mieszko II powrócił do kraju, objął władzę wspólnie z bratem Ottonem, ale nie
koronował się i ukorzył przed cesarzem (zaleŜność lenna). Na krótko przed śmiercią w 1034 r.
Mieszko II ponownie zjednoczył dzielnice polskie.
Zapamiętaj!
Lata 1034-1039 to okres chaosu i walk wewnętrznych w Polsce. Czesi zajęli Śląsk i Małopolskę,
usamodzielniło się Pomorze Wschodnie, na Mazowszu władzę uzurpatorską objął Macław
(Miesław). W wyniku najazdu czeskiego ks. Brzetysława na przełomie lat 1038 i 1039
Wielkopolska została splądrowana, źródła wspominają o powstaniu ludowym i reakcji
pogańskiej.
Kazimierz I Odnowiciel (1034-1058), syn Mieszka II Lamberta w 1039 r., korzystając z pomocy
cesarskiej, powrócił na ziemie polskie. Wobec zniszczenia Gniezna i Poznania osiadł w Krakowie.
Początkowo jego panowanie objęło: Wielkopolskę, Małopolskę, ziemią łęczycko-sieradzką. Rozpoczął
proces odbudowywania państwa:
64
Bolesław II Szczodry (1058-1079), starszy syn Kazimierza Odnowiciela:
65
Rozbicie dzielnicowe
Władysław I Herman (1079-1102), młodszy brat Bolesława Szczodrego, objął władzę nad Polską w
wyniku buntu moŜnych przeciw królowi, na czele którego sam stanął. Był uzurpatorem:
Walki Sieciecha ze Zbigniewem i jego młodszym bratem Bolesławem Krzywoustym trwały i
doprowadziły do wzrostu opozycji antysieciechowej, która pokonała palatyna Sieciecha i zmusiła
księcia Władysława Hermana do wydzielenia kolejnych dzielnic (ok. 1098 r.). Zbigniew otrzymał:
Wielkopolskę, Kujawy i ziemie łęczycko-sieradzką, Bolesław Krzywousty: Małopolskę i Śląsk. Główne
grody tych ziem zajęły załogi wojskowe ojca, który jednocześnie panował na Mazowszu. Taki podział
państwa polskiego na trzy prawie niezaleŜne części przetrwał do 1102 r. tj. do śmierci Władysława
Hermana. Mazowsze zajął Zbigniew, Bolesław Krzywousty obsadził swoimi Ŝołnierzami główne grody
w swoich ziemiach. Podział na dwa niezaleŜne państwa polskie trwał do 1106 r.
KsiąŜę Bolesław III Krzywousty (1102-1038) w wyniku walk z bratem Zbigniewem i pomyślnego
powstrzymania najazdu niemieckiego cesarza Henryka V (1109 bohaterska obrona Głogowa, poraŜka
niemiecka koło Wrocławia na Psim Polu) zjednoczył ziemie polskie. KsiąŜę polski, traktując całą
ziemię jako swoją własność (państwo patrymonialne), mając kilku synów i w związku z tym chcąc
zapobiec walkom o władzę, ustanowił podział państwa i zasadę obejmowania zwierzchniej władzy w
Polsce.
Zapamiętaj!
Tak zwana ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego nie była testamentem. Została przyjęta
na kilka lat przed śmiercią księcia i z pewnością potwierdzona na wiecu moŜnych duchownych
i świeckich. Celem było zapobieŜenie rozbiciu państwa, co było charakterystyczne w
ówczesnej Europie (Ruś, Francja, Czechy). Do naszych czasów nie zachował się dokument
sukcesyjny, dlatego teŜ podział państwa budzi wśród historyków do dziś wiele sporów i
kontrowersji. Podział państwa nastąpił w 1138 r. po śmierci Bolesława Krzywoustego.
66
Ustawa sukcesyjna dzieliła nasz kraj na dwie kategorie dzielnic:
Senior Władysław II Wygnaniec (1138-1146) objął we władanie dzielnicę dziedziczną (Śląsk i ziemię
lubuską) i senioralną. Po kilku latach wybuchł konflikt między braćmi (juniorzy bez zgody seniora
zwołali wiec w Łęczycy w 1141 r., rozpoczął się takŜe konflikt o ziemię łęczycko-sieradzką po śmierci
księŜnej wdowy Salomei). Wybuchła wojna domowa. Stronę juniorów poparli moŜni świeccy i Kościół
polski. Senior Władysław, pokonany, uciekł w 1146 r. z kraju.
Senior Bolesław IV Kędzierzawy (1146-1173) zajął ziemię senioralną i jednocześnie Śląsk,
dziedziczną dzielnicę Władysława Wygnańca. Wygnany ksiąŜę prosił cesarza i papieŜa o interwencję
w Polsce w obronie swoich praw. Nastąpiło kilka wypraw cesarza Fryderyka I Barbarossy na ziemie
polskie. W ich wyniku w 1157 r. Bolesław złoŜył hołd lenny cesarzowi. Senior Mieszko III
67
Stary (1173-1177, 1191-1195, 1199-1202) - jego działania zmierzające do wzmocnienia władzy
ksiąŜęcej w Polsce nie zostały potraktowane przychylnie szczególnie ze strony moŜnych, duchownych
świeckich. Miał duŜe trudności w swojej dzielnicy dziedzicznej w Wielkopolsce. Prowadził walki o
władzę z synem. W wyniku powstania opozycji w 1177 r. został wypędzony z Krakowa.
KsiąŜę krakowski Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-1194) objął władzę w Krakowie w wyniku
zamachu i obalenia postanowień ustawy sukcesyjnej ojca (Ŝył brat Mieszko III i bratankowie - ksiąŜęta
śląscy i wielkopolscy). Znalazł poparcie u moŜnowładztwa i Kościoła. Obalona został wola ojca oraz
zasada senioratu i pryncypatu. Rządy sprawował z woli społeczeństwa zgodnie z prawem do
wyboru władcy. W 1180 r. na wiecu w Łęczycy Kazimierz zrzekł się na rzecz Kościoła prawa do dóbr
po zmarłych biskupach (ius spolii) i ograniczył naduŜycia moŜnych w korzystaniu z podwód
(transportu) i stacji (darmowego mieszkania w drodze) w dobrach kościelnych. Kazimierz
Sprawiedliwy uzyskał poparcie Kościoła polskiego i papieŜa dla swoich rządów w Krakowie, a takŜe
dla swoich dzieci.
Zapamiętaj!
Uchwały wiecu w Łęczycy zapoczątkowały proces nadawania Kościołowi i rycerstwu
immunitetów (przywilejów), które osłabiały władzę ksiąŜęcą w Polsce. Państwo Kazimierza
Sprawiedliwego obejmowało: ziemię krakowską, sieradzko-łęczycką, sandomierską, Mazowsze.
Kujawy znalazły się pod panowaniem Kazimierza - początkowo z tytułu opieki nad Leszkiem,
synem Bolesława Kędzierzawego, a po jego śmierci zostały bezpośrednio włączone do
państwa Kazimierza.
Kazimierz Sprawiedliwy zmarł nagle w 1194 r. Władzę w Krakowie w imieniu małoletniego syna
Kazimierza Sprawiedliwego, Leszka Białego, objęła regencja. W walce o Kraków i zachowanie
zasady senioratu nie ustawał Mieszko Stary, który w 1194 r. w porozumieniu z regencją objął rządy w
Krakowie w imieniu Leszka Białego. Około 1201 r. Mieszko Stary ponownie uszedł z Krakowa. W roku
następnym jeszcze raz powrócił i zmarł jako ksiąŜę krakowski w 1202 r.
Panowanie na tronie krakowskim księcia Leszka Białego (1202-1227) to okres walk o Kraków, którego
posiadanie stało się symbolem zwierzchności nad Polską. Śmierć księcia Leszka Białego i starszych
ksiąŜąt śląskich zakończyło ostatecznie obowiązywanie zasady senioratu i pryncypatu w Polsce.
Rozbicie dzielnicowe w Polsce szczególnie głęboko objęło Śląsk, Mazowsze i Kujawy.
KsiąŜę Bolesław III Krzywousty (1102-1138) w stosunku do Niemiec musiał podjąć walkę o
zachowanie samodzielności. W 1109 r. najazd niemiecki Henryka V na ziemie polskie (w obronie praw
Zbigniewa) zakończył się sukcesem księcia polskiego. Dzięki sojuszowi z Węgrami (król Koloman)
ksiąŜę czeski nie wsparł cesarza. Suwerenność Polski została obroniona, a cesarz wycofał się z
68
naszego kraju. Kontakty polsko-niemiecko-czeskie dotyczyły nie tylko wzajemnych pretensji prawnych
(zwierzchność), ale takŜe rywalizacji tych państw na terenach sąsiednich.
W II poł. XI w. uniezaleŜniło się od władców polskich Pomorze było terenem bogatym i atrakcyjnym
dla wypraw misyjnych i przy okazji stwarzało moŜliwość ekspansji terytorialnej (atrakcyjny dla wielu
moŜnych i rycerstwa). Wyprawy na Pomorze podejmował juŜ Władysław Herman. Podobnie Bolesław
Krzywousty wyprawiał się na bogate tereny pomorskie w latach 1103-1105. Wyprawy te miały
charakter łupieŜczy. W latach 1116-1123 Bolesław Krzywousty podporządkował Pomorze Gdańskie, a
następnie Pomorze Zachodnie ze Szczecinem i wyspami Uznam i Wolin. Dzielnica gdańska włączona
została bezpośrednio do Polski, a Pomorze Zachodnie stało się lennem polskim z księciem
Warcisławem jako lennikiem. Nastąpiła ponowna chrystianizacja ziem pomorskich. Prowadziło ją,
specjalnie w tym celu powołane, biskupstwo kruszwickie z siedzibą we Włocławku, nowe biskupstwa
w Lubuszu i pomorskie z siedzibą w Wolinie (1140 r.).
Wyprawy Bolesława Krzywoustego na Węgry były podejmowane w celu poparcia dla kandydata na
tron niechętnego wpływom niemieckim.
Program pomorski, zaangaŜowanie się w konflikty w Czechach i na Węgrzech zbiegły się z próbami
arcybiskupów magdeburskich podporządkowania sobie Kościoła polskiego i zmusiły naszego władcę
do przybycia w 1135 r. przed oblicze cesarza Lotara II podczas zjazdu w Merseburgu. Bolesław
przed królem niemieckim złoŜył hołd lenny (niektórzy historycy uwaŜają, Ŝe tylko z Pomorza), zawarł
układy z królem węgierskim, a kilka lat później z księciem czeskim. Za sukces mógł Bolesław uwaŜać
poparcie cesarskie dla samodzielności Kościoła polskiego - w 1136 r. ostateczne uniezaleŜnienie się
Kościoła polskiego od niemieckiego.
W okresie rozbicia dzielnicowego - szczególnie w pierwszym okresie - nad państwem polskim
zawisła groźba pełnego podporządkowania cesarstwu. W czasie dwóch wypraw niemieckich
Fryderyka I Barbarossy (1157 i 1173) senior Bolesław Kędzierzawy złoŜył hołd lenny cesarzowi
(Krzyszków, Poznań), zapłacił wysoki trybut. Były to jednak akty sporadyczne, które nie przesądziły o
ostatecznym podporządkowaniu ziem polskich Niemcom. W XIII w., mimo kilku prób ze strony
niemieckiej podporządkowania ziem polskich, ksiąŜęta polscy (w większości) utrzymali niezaleŜność.
Niektórzy ksiąŜęta piastowscy wspólnie z lokalnymi władcami niemieckimi podejmowali wyprawy na
sąsiednie tereny Słowian i Prusów.
W stosunkach z Rusią zaznaczyło się mocne zaangaŜowanie ksiąŜąt polskich na tym terenie. W
kaŜdym pokoleniu władcy polscy brali sobie za Ŝony księŜniczki ruskie lub wydawali za władców
ruskich Piastówny. ZaangaŜowanie się w sprawy ruskie wyraŜało się wyprawami ksiąŜąt polskich na
wschód - Leszek Biały, Konrad Mazowiecki i inni.
69
W obliczu osłabienia władzy centralnej w Polsce, na okres rozbicia dzielnicowego przypada akcja
niemiecka i duńska parcia na ziemie sąsiadujące. KsiąŜęta polscy - to rywalizując o ziemie pomorskie,
to znowu wchodząc w układy z margrabiami niemieckimi i władcami duńskimi - przyczynili się do
spowodowania strat terytorialnych:
Społeczeństwo i gospodarka w Polsce dzielnicowej
Rozbicie dzielnicowe sprzyjało słabnięciu władzy centralnej princepsa i wzrostowi znaczenia
lokalnych ksiąŜąt-juniorów, którzy będąc wielokrotnie w konflikcie z innymi władcami piastowskimi
szukali poparcia i pomocy. Uzyskiwali ją od moŜnych duchownych i świeckich. Dochodziło do
swoistego targu - w zamian za przywileje, które osłabiały władzę ksiąŜęcą, a wzmacniały moŜnych, ci
ostatni wspierali walczących ksiąŜąt. Próby wzmocnienia władzy ksiąŜęcej, które podejmowali
Władysław II Wygnaniec i Mieszko III Stary, zakończyły się wybuchem wojny domowej i obaleniem
władców przez moŜnowładztwo krakowskie. Powierzenie przez moŜnych krakowskich księciu
Kazimierzowi II Sprawiedliwemu tronu krakowskiego, wbrew woli Krzywoustego,złamało zasadę
niepodwaŜalności woli panującego.
Zapamiętaj!
Z czasem tron krakowsko-sandomierski z woli moŜnych, uzurpujących sobie prawo do wyboru
władcy, stanie się de facto elekcyjny. Uznanie przez moŜnych krakowskich lokalnych ksiąŜąt za
panów Krakowa dokona się pod warunkiem kaŜdorazowych nadań kolejnych przywilejów i
wolności.
W okresie rozbicia dzielnicowego i kształtowania się stanów wzrosło znaczenie wieców. Coraz
częstszą praktyką stawało się uczestniczenie w wiecach jedynie wąskiej grupy dostojników
duchownych i świeckich (w przeciwieństwie do okresu minionego, kiedy uczestniczyli w nim wolni,
prości ludzie). Wiec międzydzielnicowy łączył kilka wieców dzielnicowych pod przewodnictwem księcia
lub ksiąŜąt. Wiec dzielnicowy urzędniczy odbywał się w kaŜdej dzielnicy osobno, przynajmniej raz do
roku. KsiąŜę konsultował się z wiecem w sprawach: podziału ziemi i spadku, powołania następcy,
nałoŜenia
podatku,
ustanowienia
nowych
praw,
prowadzenia
polityki
zagranicznej,wydania
przywilejów i lokacji, obsadzania urzędów. Na początku XIV w. pojawiły się pierwsze wiece urzędnicze
ogólnopaństwowe, z których następnie wykształcił się sejm walny, czyli parlament polski.
Organizacja wojskowa państwa wynikała z przeobraŜeń systemu militarnego państwa z poł. XI w.
Coraz mniejsze znaczenie miała druŜyna ksiąŜęca, a punkt cięŜkości przesunął się na osiadłych na
ziemi wojów-rycerzy - w czasie rozbicia dzielnicowego stali się podstawą organizacji wojskowej
państwa. KsiąŜę płacił rycerzom za wyprawy poza granice kraju, wykupywał ich z niewoli,
wynagradzał poniesione straty. Na wojnie dowodził ksiąŜę-wódz, w jego zastępstwie wojewoda lub
starosta. Powszechność obowiązku wojskowego była ograniczana - objęła całą ludność w przypadku
70
wojny obronnej w granicach ziemi. Chłopi byli zobowiązani do budowy i naprawy umocnień grodów,
robienia zasadzek na nieprzyjaciela, dostarczania wozów i koni do transportu. Miasta - obok załogi
ksiąŜęcej - bronili na murach mieszczanie.
Podobnie jak na zachodzie Europy, na ziemiach polskich w XII i XIII stuleciu ukształtowały się w
społeczeństwiestany:
W średniowieczu ukształtowały się dwa rodzaje immunitetów:
W XII stuleciu w Europie miał miejsce postęp w dziedzinie gospodarki. Dało się to zwłaszcza
zauwaŜyć w rolnictwie. Dzięki stosowaniu nowych metod uprawy, nowych narzędzi i nawoŜeniu
wzrosła wydajność. Na ziemiach polskich rozpoczął się szeroki proces osadniczy związany z
zakładaniem wsi i lokowaniem miast na nowych zasadach.
JuŜ w XII w. wykształcił się w Polsce tzw. „obyczaj wolnych gości”. Byli to ludzie wolni, którzy w
zamian za płacenie według umowy opłat dzierŜawnych panu, uprawiali jego ziemię. Po wywiązaniu się
ze zobowiązań moŜna było rozwiązać umowę i odejść. Było to tzw. „polskie prawo czynszowe”.
Na przełomie XII i XIII w. pojawili się na ziemiach polskich osadnicy z Niemiec, którzy przynieśli ze
sobą nowe prawo czynszowe nazywane w Polsce „prawem niemieckim” lub „magdeburskim”. Na
nim były zakładane nowe wsie lub łączono kilka starych w jedną, nadając nowe prawo czynszowe.
Nowo lokowane wsie charakteryzowały się:
Lokacja wsi na prawie niemieckim często miała następujący przebieg. Jeden człowiek organizował
kolonistów,
którzy
przybywali
na
ziemie
właściciela
gruntu.
Organizator
wsi,
zwany zasadźcą, występował w imieniu mieszkańców nowo lokowanej wsi i stawał się jakby
pośrednikiem między ludnością a panem ziemi. Otrzymywał największy nadział ziemi, wolny od
świadczeń, częściowo uczestniczył w dochodach z czynszów oraz dochodach właściciela wsi
wypływających z opłat sądowych. Stawał się wasalem pana i sołtysem wsi. Jego rolę ograniczała
częściowo ława, w skład której wchodzili chłopi z danej wsi.
Na ziemiach polskich osadnictwo na nowym prawie czynszowym najpierw upowszechniło się na
Pomorzu Zachodnim i na Śląsku. Z biegiem czasu obejmowało ziemie polskie połoŜone na wschodzie:
Małopolskę, Wielkopolskę i Mazowsze.
Zapamiętaj!
Wprowadzenie nowego prawa czynszowego zwiększało dochody właścicieli ziemskich a
chłopom, jeśli tylko wywiązywali się z umów, dawało wolność osobistą.
W XIII w. na ziemiach polskich wzorem Europy Zachodniej mieszczaństwo zaczęło odgrywać coraz
większą rolę. Miasta próbowały uniezaleŜniać się od władców i uzyskiwać samorząd i własne prawa.
71
Podobnie w Polsce juŜ w XIII w. osady miejskie zaczęły uzyskiwać prawa lokacyjne. Wzorem dla nich
były miasta północnoniemieckie, więc zyskały nazwę lokacji miejskich na prawie niemieckim magdeburskim. RóŜnice w nazwie, np. prawo średzkie czy chełmińskie, wynikały z nazw miast, za
pośrednictwem których upowszechniło się w Polsce niemieckie prawo lokacyjne. Miasta lokowane na
prawie miejskim otrzymywały od właścicieli miasta (księcia, króla) samorząd z dziedzicznym wójtem
podległym właścicielowi miasta. Z biegiem czasu powstawały wybieralne ławy miejskie, które były
sądami kolegialnymi. W nowo lokowanym mieście wytyczano rynek i prostopadle odchodzące od
niego ulice. Często miasta otaczano murem, co jednak wymagało specjalnego przywileju władcy.
Zapamiętaj!
Kraków, jako jedno z pierwszych miast na ziemiach polskich, został lokowany na prawie
niemieckim przez księcia Bolesława Wstydliwego w 1257 r.
Kultura średniowiecza
Przełom staroŜytności i pierwsze wieki średniowiecza, to wobec wielkich zmian i zawirowań w Europie
Zachodniej czas upadku kultury i sztuki. Barbarzyńcy nie doceniali sztuki i nie tworzyli wartości
wyŜszych. Jedynie Kościół katolicki, a szczególnie domy zakonne, były wyspami i oazami jakiejkolwiek
kultury w morzu chaosu, zamętu i niepokoju.
W takiej sytuacji korzystnie zaznaczył się okres panowania Karola Wielkiego i jego działania
zmierzające do podźwignięcia kultury, sztuki, pisarstwa. Czasy te noszą miano „renesansu
karolińskiego” i były waŜnym etapem w dalszym rozwoju kulturalnym Europy Zachodniej.
DuŜą i niezbadaną jeszcze do końca rolę w XI i XII w. odgrywały pielgrzymki. Ogromne rzesze
pielgrzymów wędrowały często tysiące kilometrów do miejsc kultu. Do najpopularniejszych miejsc
odwiedzanych przez pielgrzymów naleŜały grób św. Jakuba w Compostelli w Hiszpanii oraz Rzymu.
Od czasu krucjat prawie powszechne stało się pielgrzymowanie do Ziemi Świętej.
Zapamiętaj!
PodróŜe przyczyniły się do zwiedzania nieznanych miejsc, wymiany poglądów i poszerzenia
horyzontów umysłowych. Pielgrzymi byli takŜe pośrednikami w przekazywaniu nowych prądów
umysłowych, odkryć, wiedzy o świecie. OŜywieniu uległy takŜe nastroje religijne.
Dzięki tym zmianom nastąpił rozwój umysłowy na Zachodzie. Systematycznie podnoszono poziom
szkół we Włoszech - w Bolonii i Padwie, we Francji - w Chartres i ParyŜu. W wyniku zetknięcia się z
dorobkiem kulturowym antyku za pośrednictwem Bizancjum (wyprawy krzyŜowe) i kontaktów, takŜe
pokojowych, z Arabami (przy okazji krucjat, ale takŜe na Półwyspie Pirenejskim) nastąpiło „odkrycie na
nowo” antyku, szczególnie twórczości literackiej i filozoficznej staroŜytności.
72
W XI w. na potrzeby Kościoła zaczęła się szybko rozwijać filozofia. Powszechnie znano i studiowano
Platona i Arystotelesa. Najwybitniejsi filozofowie średniowieczni to: Roscelin (1050-1120), Abelard
(1079-1142), Bernard z Clairvaux (1090-1153).
Scholastyka to nazwa filozofii uprawianej w szkołach średniowiecznych. Wielki filozof Anzelm był
zwolennikiem uzasadniania prawd wiary przez rozum, twórcą powiedzenia „wiara szuka poznania”. W
tym duchu rozwinęła się scholastyka. W XIII w., dzięki odczytaniu na nowo dzieł Arystotelesa za
pośrednictwem filozofów arabskich, stało się z czasem moŜliwe dostosowanie filozofii wielkiego Greka
do
potrzeb
chrześcijaństwa.
Przypisuje
się
to Albertowi
Wielkiemu (1205-1280)
i
jego
uczniowi Tomaszowi z Akwinu (1224-1274). Arystotelizm w wydaniu św. Tomasza stał się podstawą
jego koncepcji filozoficzno-religijnej, nazwanej od imienia autora tomizmem. Łacina była językiem
powszechnie uŜywanym w średniowiecznej Europie, językiem dyplomacji, nauki, Kościoła, warstw
wykształconych, literatury, itd. Coraz częściej jednak zaczęły pojawiać się próby pisania w językach
narodowych, choć początkowo miały ograniczony zasięg.
Ogromną popularnością cieszyły się eposy rycerskie tzw. „chansons de geste”, opisujące czyny
wojenne rycerzy. Najsłynniejsze z nich to Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Nibelungach i inne. Często
utrwalone w językach narodowych.
W warunkach Europy XI i XII w. nastąpił potęŜny rozwój budownictwa, przede wszystkim
sakralnego, w którym dominował styl romański. Powstał z połączenia tradycji rzymskich i wschodnich.
Podstawowym tworzywem budowlanym był kamień. Drewniane stropy powszechnie zastępowano
sklepieniami: krzyŜowym i kolebkowym. Mury były grube, okna i drzwi małe. Sprawiało to wraŜenie
mrocznego wnętrza. Najbardziej popularnym planem, na jakim budowano kościoły, był plan bazyliki o
trzech lub pięciu nawach na rzucie krzyŜa łacińskiego. Motywami dekoracyjnymi były wątki
geometryczne i stylizowana roślinność. W sztuce romańskiej rozwijała się rzeźba - naiwna w formie i
nieporadna. Na południu Europy rozwinęło się malarstwo ścienne - freski na ścianach kościołów.
Nastrój mroczności w świątyniach potęgowały róŜnobarwne witraŜe.
73
W końcu XII i na początku XIII w. ukształtował się nowy styl w architekturze - gotyk. Jego kolebką
była Francja. W przeciwieństwie do stylu romańskiego był bardziej śmiały, lekki, o strzelistych
konstrukcjach. Przestronne, jasne wnętrza zastąpiły cięŜkie i ciemne. Półkole zastąpiono łukiem i
strzelistością. Budowle miały kilka kondygnacji, wspartych przyporami. Pojawiły się lekkie i wysokie
sklepienia.
otrzymały
Ściany
duŜe
otwory
okienne,
często
przeszklone
wspaniałymi witraŜami. Kościoły budowano na planie krzyŜa łacińskiego, najczęściej o trzech
nawach. Materiałem budowlanym był powszechnie uŜywany biały kamień, w niektórych krajach
czerwona cegła.
Rzeźba gotycka jest bardziej realistyczna, tematy są zaczerpnięte z Ŝycia ludzi. W malarstwie coraz
śmielej
artyści
posługują
się
barwami.
W
średniowieczu twórczość
artystyczna była anonimowa. Kultura w całej Europie była podobna oraz uniwersalna, czyli
powszechna.
W filozofii obowiązujący powszechnie tomizm (Tomasz z Akwinu) zaczął być podwaŜany przez
franciszkaninaRogera Bacona (1214-1294), który uwaŜał, Ŝe zrozumienie dzieł Arystotelesa, którego
interpretował Tomasz za pośrednictwem przekładów, powinno nastąpić przez poznanie języka autora.
Bacon domagał się, by znajomość przyrody opierała się nie na wiedzy nabytej, ksiąŜkowej, lecz
na doświadczeniu. Bacon
był
krytykiem
nauki
scholastycznej,
która
w
XIV
w.
straciła
atrakcyjność. Literatura późnego średniowiecza była nadal pod względem językowym jednolita dominował język łaciński. Coraz częściej jednak dzieła literackie powstawały w językach
narodowych. Wybitni włoscy poeci, którzy są zaliczani do prekursorów nowego prądu kulturowego,
74
nowej epoki -renesansu - tworzyli w łacinie, coraz częściej jednak sięgali do lokalnego narzecza
włoskiego, które z czasem stało się podstawą tworzenia literackiego języka włoskiego.
Wybitni twórcy:
Dzieła tworzone przez ludzi późnego średniowiecza przestały być anonimowe. WiąŜe się to z
pojawieniem się nowej filozofii Ŝycia i postępowania, z humanizmem. Stawiał on na pierwszym
miejscu człowieka (humanus).
Po upadku Konstantynopola (1453) uchodzący z Bizancjum uczeni Grecy przynieśli do Europy
znajomość antyku, który coraz powszechniej poznawany, stał się początkiem rodzącego się
renesansu - jego kolebką były państewka włoskie.
We wczesnym średniowieczu nastąpił upadek oświaty i szkół. Za czasów Karola Wielkiego
szkolnictwo zostało częściowo zreformowane. Prawdziwy rozwój nastąpił dopiero w XII i XIII w. Ludzie
poszukiwali wiedzy. Nie wystarczały im podstawowe wiadomości wynoszone ze szkół klasztornych.
Niektóre ze szkół średniowiecznych zyskały znaczną popularność. We Francji najpopularniejsze
szkoły w Chartres, w ParyŜu na wzgórzu św. Genowefy, w Italii szkoły z Bolonii. To one dały początek
średniowiecznym uniwersytetom.
Zapamiętaj!
Uniwersytety (z łac. universitas - wspólnota uczących się i nauczających, czyli profesorów i
studentów), powstały w średniowiecznej Europie. Wzorowały się na uczelniach antycznych. O
prymat
pierwszeństwa rywalizowały szkoły
w
ParyŜu
i
Bolonii.
Stały się wzorami
organizacyjnymi nowo zakładanych akademii i uniwersytetów.
Powstały w 1088 r. uniwersytet w Bolonii szczycił się osiągnięciami w badaniach nad prawem
rzymskim. Pierwsi wykładowcy prowadzili wykłady z prawa rzymskiego. Studia były płatne. Sława
uczelni i miasta sięgała poza granice Italii. Scholarzy (studenci) korzystali z wielu przywilejów, ze
swego grona wybierali rektora, organizowali rok akademicki i dobierali sami kadrę profesorską, którą
opłacali.
Na
uniwersytecie
w
Bolonii
wykształciły
siędemokratyczne
stosunki, uniwersytet
cechowała świeckość i brak wydziału teologicznego.
ParyŜ to uniwersytet wyrosły ze szkoły katedralnej i szkół klasztornych m.in. na wzgórzu św.
Genowefy. Na tej uczelni nie było wydziału prawniczego. Uniwersytet paryski był uczelnią
teologiczną i hierarchiczną. W przeciwieństwie do uniwersytetu w Bolonii, decydujący głos mieli
profesorowie - z własnego grona wybierali władze uczelni i rektora. Działalność uniwersytetu
paryskiego była poddana kontroli biskupa.
75
Twórcami dóbr kultury na ziemiach polskich w X-XIII w. byli przybysze z Europy Zachodniej. Łacina
była językiem uniwersalnym, którym posługiwano się w piśmiennictwie religijnym, naukowym i w
kancelariach władców.
Ogromną rolę w rozwoju kultury we wczesnym średniowieczu spełniały dwory monarsze i
moŜnowładcze. Na dworze Bolesława Chrobrego przebywali wielcy tamtych czasów: biskup praski
Wojciech,
Bruno
z
Kwerfurtu
(autor śywota
św.
Wojciecha)
i
inni.
W
twórczości piśmienniczej sławiono Ŝywoty świętych (hagiografia), zawierała ona wiele przypowieści
religijnych zaczerpniętych z Pisma Świętego. JuŜ w XI w. nasi władcy znali łacinę, grekę (Mieszko II),
a ksiąŜę Kazimierz Odnowiciel (Mnich) spędził podobno kilka lat w klasztorze.
Ziemie polskie utrzymywały oŜywione kontakty z terenami Europy Zachodniej (Nadrenia, Kolonia,
teren dzisiejszej Belgii). Na zamówienie dostojników kościelnych sprowadzano księgi liturgiczne,
zaczęły powstawać pierwsze zapiski o charakterze kronikarskim (roczniki).
Budownictwo było drewniane, ale od czasów Mieszka I zaczęły powstawać konstrukcje kamienne budownictwo przedromańskie (rotunda na Ostrowie Lednickim, rotunda Najświętszej Marii Panny
na Wawelu, kamienne pozostałości kościoła w Poznaniu). Na przełomie XI i XII w. zbudowano kaplice
przypałacowe w Przemyślu, Gieczu, Wiślicy, Trzemeśnie, Łęczycy, kościół Najświętszego Salwatora
w Krakowie na Salwatorze. Budowlami w stylu romańskim są: tzw. katedra hermanowska na
Wawelu, kościoły-katedry w Poznaniu, Gnieźnie, opactwo Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem, św.
Andrzeja w Krakowie, a takŜe katedry w Płocku, kościoły w Wiślicy, Opatowie, Łęczycy, Strzelnie,
opactwo w Czerwińsku i wiele innych.
Da najwspanialszych rzeźb romańskich naleŜy zaliczyć: drzwi gnieźnieńskie (ok. 1170-1180), drzwi
katedry płockiej (poł. XII w.), nieliczne portale i tympanony rzeźbione w kościołach i katedrach we
Wrocławiu, Strzelnie, Wiślicy.
Na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu licznie powstawały zgromadzenia zakonne:
W XIII w. nastąpił w Polsce przełom w dziedzinie kultury. Kulturą zaczęli się interesować ludzie
świeccy - moŜni i bogate mieszczaństwo. Powstawały coraz liczniejsze szkoły przykatedralne i,
kształcące na poziomie podstawowym, parafialne, co wpłynęło na wzrost liczebny polskiego
duchowieństwa. Wybitnym kronikarzem polskim był Wincenty Kadłubek, absolwent uniwersytetów w
ParyŜu i Bolonii. Jego Kronika cieszyła się duŜym zainteresowaniem. Dziś wiadomo, Ŝe autor nie był
pisarzem do końca obiektywnym w przeciwieństwie do naszego pierwszego kronikarzaGalla
Anonima, piszącego na pocz. XII w. na dworze księcia Bolesława Krzywoustego. Autorem powstałych
w poł. XIII w. Ŝywotów św. Stanisława był Wincenty z Kielc. Coraz więcej Polaków wybierało studia
zagraniczne. Ukazały się licznie kroniki (Kronika wielkopolska, Kronika śląsko-opolska i inne).
76
Budownictwo XIII w. było jeszcze pod wpływami stylu romańskiego, ale jednak juŜ na ziemie polskie
wkracza nowystyl gotycki - kościoły i klasztory dominikanów (Kraków, Poznań, Wrocław),
franciszkanów (Gniezno, Kalisz, Kraków). W nowym stylu powstały: katedra wrocławska i kościół
Mariacki w Krakowie. Materiałem murarskim, w przeciwieństwie do Europy Zachodniej (kamień), na
ziemiach polskich była cegła. Rozwija się takŜe rzeźba, malarstwo, złotnictwo gotyckie.
Mimo ogromnych wpływów z Zachodu, w sztuce polskiej tego okresu zauwaŜalne były równieŜ
oryginalne elementy polskie.
Rozkwit średniowiecza i kultury tego okresu na ziemiach polskich przypada na XV w. Kultura polska
nie była juŜ biernym odbiorcą, ale włączała się aktywnie w tworzenie ogólnoeuropejskich form
kulturowych. Podnosił się ogólny poziom rozwoju cywilizacji. Wykorzystywane były zdobycze
techniczne z okresu wcześniejszego, nastąpił rozwój hutnictwa, metalurgii, górnictwa. W miastach
rozwinęły się te gałęzie rzemiosła, które były związane z wyrobem narzędzi rolniczych.
W XV w. upowszechniło się w miastach budownictwo murowane. Powstawały liczne kamienice
mieszkalne, mury obronne. Mimo to drewno w budownictwie dominowało jeszcze do XVIII w.
Wraz z rozwojem sieci parafialnej nastąpił równoległy rozwój szkolnictwa elementarnego, często
stojącego na dosyć wysokim poziomie. Uczniami byli synowie szlacheccy, mieszczańscy, a nawet
chłopscy.
Zapamiętaj!
Na drugą połowę XV w. przypadają początki wpływów humanistycznych i renesansowych na
ziemie polskie. Są one jeszcze nieśmiałe. Do pierwszych humanistów naleŜy zaliczyć: Jana z
Ludziska, Grzegorza z Sanoka, arcybiskupa lwowskiego. Wybitnym humanistą, z pochodzenia
Włochem, jest wychowawca dzieci królewskich Filip Buonaccorsi, nazywany Kallimachem.
Upowszechnieniu czytelnictwa i rozwojowi piśmiennictwa sprzyjało upowszechnienie się druku. W
1473 r. w Krakowie po raz pierwszy w Polsce wydrukowano kalendarz.
W architekturze na schyłek średniowiecza na ziemiach polskich przypada rozkwit gotyku. Rzeźba
schyłku średniowiecza jest drewniana. Najwspanialsze zabytki to: Madonna z KruŜlowej i wspaniałe
prace środowiska skupionego wokół rzeźbiarza z Norymbergi, mieszkającego w Krakowie Wita
Stwosza - ołtarz w kościele Mariackim, który posiada juŜ pewne cechy renesansowe. Malarstwo to
przede wszystkim sztuka iluminatorska (GraduałOlbrachta, Psałterz floriański), liczne polichromie.
Rozwinęło się malarstwo sztalugowe.
Kryzys w Europie zachodniej od końca XIII w. DO początku XVI w.
W miarę postępów w rozwoju gospodarczym Europy upowszechniał się pieniądz i jego
odpowiedniki. W obiegu było niewiele monet, dlatego teŜ zastępowały je często towary, np. pieprz,
77
zboŜe. Prawo bicia monety przysługiwało władcom, jednak ci często wyraŜali zgodę na wypuszczanie
własnych pieniędzy przez moŜnych duchownych i świeckich. W uŜyciu była duŜa ilość róŜnych walut.
Utrudniało to posługiwanie się nim. Pojawili się ludzie, którzy wymieniali monety jednego kraju na
monety innego. W
kantorach skupywali metale szlachetne i inne cenne towary. Coraz
powszechniejszy stawał się kredyt. Powstawały specjalne instytucje trudniące się udzielaniem
poŜyczek - domy bankierskie. We Włoszech pojawiły się weksle i przekazy. Pierwsze lombardy i
domy handlowe pojawiły się na południu Europy w państwach włoskich, które zaznajomiły się z takimi
formami płatności na Wschodzie.
W miastach w XII i XIII wieku rozpowszechniły się gildie i hanzy. Gildie - organizacje kupieckie,
opiekowały się członkami w czasie chorób i nieszczęść, grupowały kupców jednego miasta. Kupcy
kilku miast grupowali się w tzw. hanzach - najpotęŜniejszą z nich była Hanza Niemiecka grupująca
kupców Lubeki i Hamburga, a takŜe kupców miast bałtyckich i Europy Środkowej. Rzemieślnicy w
miastach grupowali się w cechach. Jeden cech mógł zrzeszać rzemieślników kilku rzemiosł. Dostanie
się w poczet członków cechu było bardzo trudne i wymagało przejścia długiej drogi praktykowania i
nauki zawodu u mistrza.
W XIV w. w Europie nastąpiło zahamowanie wzrostu gospodarczego. Przerodziło się ono następnie w
kryzys gospodarczy. Nie rozwijał się handel, w rolnictwie nastąpiła stagnacja (zahamowana akcja
kolonizacyjna). Podupadły niektóre ośrodki przemysłowe. Stagnacja w gospodarce spowodowała
upadek wielu kantorów i domów bankowych, zwłaszcza w Italii. Kryzys pogłębiały klęski elementarne
np. epidemia czarnej śmierci (dŜuma) po 1348 r. Towarzyszyły temu bunty w miastach, powstania
chłopskie i liczne wojny (m.in. „wojna stuletnia”). Szacuje się, Ŝe jedynie w wyniku epidemii dŜumy
ludność Europy zmniejszyła się o 1/3.
Odkrycia geograficzne
Ludzie średniowiecza znali najbliŜsze otoczenie, które dla nich ograniczało się do - wybrzeŜy Morza
Śródziemnego, a od czasów krucjat bliŜszy ludziom Europy stał się świat Wschodu. Wiedza o
kształcie ziemi pozostawała pod wpływem filozofii i nauki Kościoła. Marco Polo, Wenecjanin i wielki
podróŜnik „odkrył” Chiny i Indie. Ogólnie znano Bliski Wschód i północną część Afryki. Tymczasem
w
Afryce
i
w
Ameryce
Północnej
istniały
kultury
i
cywilizacje
nie
ustępujące
naszej
śródziemnomorskiej. Majowie mieszkali na półwyspie Jukatan. Społeczeństwo było podzielone na
klasy, kwitło niewolnictwo. Państwo istniało od III do XII w. Zostało następnie podbite przez Tolteków.
Majowie wyzwolili się w połowie XV w., ale nadal istniał podział polityczny, co było słabością państwa.
Państwo Majów było zorganizowane jako monarchia absolutna z duŜą rolą arcykapłana. W rolnictwie
dominowała gospodarka wypaleniskowa, uprawa kukurydzy, bobu, rozwinięte było myślistwo i
rybołówstwo. Dobrze rozwinięty handel i rzemiosło: produkcja tkanin, garnków, jubilerstwo (wyroby ze
78
złota i srebra). Największe ośrodki miejskie to Cziczen-Ica i Matapan. Panował politeizm. Bogów
utoŜsamiano z siłami natury, Ŝywa była wiara w Ŝycie pozagrobowe i w walkę dobra ze złem (dualizm).
DuŜą rolę pełnili kapłani. Składane były krwawe ofiary z ludzi. Bardzo wysoki był poziom wiedzy
matematycznej i astronomicznej. Pozostawili monumentalne budownictwo. Pismo Majów nie zostało
jeszcze odczytane. Aztekowie, których państwo powstało w XIII w. zamieszkiwali tereny dzisiejszego
Meksyku ze stolicą w Tenochtitlan na jeziorze Texcoco. Dobrze było rozwinięte rolnictwo (kukurydza,
bób, tykwa, figa, kakao, bawełna) i hodowla. Produkowali miedź, złoto, brąz. Rozwijało się rzemiosło i
handel - miasta, centra handlowe. Istniało niewolnictwo. Na czele państwa stali wodzowie, a ostatnim
z nich był Montezuma. Religia podobna była do wierzeń Majów - wielkie i wspaniałe świątynie
piramidalne oraz masowe ofiary z ludzi. Pismo nie zostało odczytane. Kalendarz przejęty od
Majów. Inkowie zbudowali największe państwo w Ameryce przedkolumbijskiej. Objęło północne i
środkowe Andy, od Kolumbii do Chile. Cuzco było stolicą potęŜnego państwa, na czele którego stał
król -inka - despotyczny władca. Państwo było dobrze zorganizowane. Podstawą utrzymania było
rolnictwo. Charakterystyczne były tarasowo połoŜone pola na zboczach gór, rozbudowana sieć
systemów irygacyjnych. Wysoki był poziom górnictwa i obróbki metali - miedzi, ołowiu, srebra. Dobrze
rozwinięta sieć dróg, wspaniałe mosty. Handel odgrywał mniejszą rolę. W religii duŜe znaczenie miała
wiara w Ŝycie pozagrobowe. Kapłani spełniali rolę nie tylko religijną, byli takŜe skarbnicą wiedzy i
umiejętności. Król - inka - był uosobieniem boga-słońca, posiadał nieograniczoną władzę. Pismo
sznurowe zostało częściowo odczytane. Inkowie reprezentowali wysoki poziom wiedzy matematycznej
i
astronomicznej.
Stworzyli
własny
oryginalny
kalendarz. Przyczyny
odkryć
geograficznychposzukiwania nowych lądów:
Wyprawy Portugalczyków:
Wyprawy Hiszpanów:
- Ferdynand Cortez w 1519 r. podbił państwo Azteków,
- Franciszek Pizarro w latach 1531-1533 zdobył państwo Inków.
Próby zjednoczenia ziem polskich na przełomie XIII i XIV wieku
Na przełomie XII i XIII w. na ziemiach Polski trwały dalsze podziały dzielnicowe. Ziemia krakowska nie
była objęta rozdrobnieniem, a panowanie w Krakowie było pewnym symbolem i krokiem do łączenia
ziem polskich. Władcy polscy nie byli królami, jednak nazwa Królestwo Polskie utrwaliła się i stała się
symbolem i nakazem dla ksiąŜąt piastowskich do walki o jedność polityczną.
W 1217 r. w Dankowie ksiąŜę krakowski Leszek Biały i Henryk Brodaty, najpotęŜniejszy ksiąŜę śląski,
porozumieli się. Do nich dołączył w Sądowlu ksiąŜę wielkopolski Władysław Laskonogi. Był to układ o
pomocy w przypadku zagroŜenia ziem jednego z nich. Być moŜe między Leszkiem Białym a
Władysławem Laskonogim doszło do porozumienia dotyczącego dziedziczenia ziem w przypadku
79
śmierci które goś z nich - tzw. układ o przeŜycie. W 1227r. Leszek Biały i Henryk Brodaty pospieszyli
do Wielkopolski na pomoc Władysławowi Laskonogiemu. Na wiecu wGąsawie zostali napadnięci
przez księcia wielkopolskiego Władysława Odonica i księcia Pomorza Gdańskiego, Świętopełka. W
trakcie ucieczki w Marcinkowie ksiąŜę Leszek został zabity.
Za zgodą moŜnych krakowskich, którzy otrzymali w Cieni przywilej, księciem krakowskim został
w 1228 r.Władysław Laskonogi (1228-1231). Zaraz adoptował syna Leszka Białego, Bolesława
Wstydliwego. Musiał jednak uciekać z kraju zwalczany w Małopolsce przez brata Leszka Białego,
Konrada Mazowieckiego, a w Wielkopolsce przez Władysława Odonica. Na mocy testamentu
przekazał prawa do Krakowa i Wielkopolski księciu Henrykowi Brodatemu, który przybył do Krakowa.
Rozpoczęły się walki o Kraków. Henryk Brodaty opanował miasto, ale musiał zrzec się go na rzecz
Konrada Mazowieckiego, władcy ziemi łęczycko-sieradzkiej. Po śmierci Władysława Laskonogiego w
1231 r. Henryk Brodaty i Konrad Mazowiecki ogłosili się ksiąŜętami krakowskimi. MoŜni krakowscy
zadecydowali o losach dzielnicy krakowskiej, oddając miasto w ręce księcia śląskiego.
Państwo Henryka I Brodatego (1232-1238) początkowo obejmowało: większość Śląska, Małopolskę,
z racji opieki nad księciem Bolesławem Wstydliwym - Sandomierz, rządy opiekuńcze na Śląsku
opolsko-raciborskim. W 1234 r. zdobył Wielkopolskę po Wartę, osadzając tam jako namiestnika syna,
Henryka PoboŜnego. Brodaty w porozumieniu z cesarzem podjął starania o koronę królewską dla
syna. Był nieugięty wobec próbującego usamodzielnić się Kościoła. W 1238 r. zmarł. Henryk II
PoboŜny (1238-1241) objął władzę po ojcu. Jego państwo składało się z: Małopolski, Sandomierza,
Śląska opolsko-raciborskiego, Wrocławia i większości Śląska, Wielkopolski z Gnieznem. Henryk II
PoboŜny podjął starania o koronę, ustępował jednak usamodzielniającemu się Kościołowi. W bitwie
pod Legnicą w 1241 r., w czasie najazdu tatarskiego zginął. Państwo rozpadło się.
Zapamiętaj!
Monarchia Henryków śląskich była pierwszą próbą zjednoczenia ziem polskich po 1138 r.
W 2. poł. XIII w. kilku ksiąŜąt piastowskich próbowało dokonać zjednoczenia. Rozpoczęło się to po
śmierci księcia krakowskiego Bolesława IV Wstydliwego (1243-1279) i jego następcy Leszka
Czarnego (1279-1288), wnuka Konrada Mazowieckiego. Część rycerstwa małopolskiego poparła
księcia płockiego, Bolesława. Nie opanował on jednak Krakowa, poniewaŜ reszta rycerstwa z
kasztelanem
krakowskim
Sułkiem
oddała
miasto
księciu
wrocławskiemu Henrykowi
IV
Probusowi (1288-1290). Rozpoczęły się walki o Kraków między księciem śląskim a księciem
brzesko-kujawskim Władysławem Łokietkiem. Walki zakończyły się opanowaniem Krakowa przez
Henryka IV Probusa a Sandomierza przez Władysława Łokietka. Henryk IV, jako najpotęŜniejszy
ksiąŜę polski, rozpocząłstarania o koronę królewską, które przerwała śmierć w 1290 r. W
testamencie, sporządzonym na kilka miesię cy przed śmiercią, przekazał swoje prawa do Krakowa
księciu wielkopolskiemu Przemysłowi II Wielkopolskiemu(1290-1296).
80
Do
panowania
w
Krakowie
i
Małopolsce
zgłosił
pretensje
król
czeski Wacław
II
Przemyślida (bezpodstawne pretensje do Krakowa opierał na prawie lennym - otrzymał inwestyturę
od króla niemieckiego na Wrocław, Henryk IV złoŜył hołd lenny z Wrocławia, ale z tego tytułu Wacław
II nie miał prawa do Krakowa). I tym razem zadecydowała wola rycerstwa krakowskiego, które poparło
władcę czeskiego. Przemysł II ustąpił z Krakowa choć nigdy nie wyrzekł się pretensji. WyraŜało się to
w tytulaturze, godle (z wielkopolskiego zmienił na herb ziemi krakowskiej - orzeł w koronie).
W 1291 r. Kraków został zajęty w imieniu Wacława II Przemyślidy (1291-1305), który zaczął tytułować
się księciem krakowskim i sandomierskim. Król czeski zajął Sandomierz (1292) wypierając
Władysława Łokietka i zmusił go w Sieradzu do złoŜenia sobie hołdu lennego.
Zapamiętaj!
KsiąŜę Przemysł
II jako
pan
Wielkopolski
i
Pomorza
Gdańskiego
w 1295 r.
w
Gnieźnie koronował się na króla Polski. Państwo objęło jedynie te dwie dzielnice. W 1296 r.
został jednak zamordowany.
Łokietek zajął za zgodą moŜnych Pomorze i większość Wielkopolski, ksiąŜę Henryk głogowski
północno-zachodnie pogranicze Wielkopolski. W 1299 r., wobec twardych rządów Łokietka, rycerstwo
wielkopolskie powołało na tron Wacława II.
Zapamiętaj!
W 1300 r. król czeski Wacław II Przemyślida w Gnieźnie koronował się na króla Polski. Jego
państwo objęło: Małopolskę, Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, ziemię sandomierską,
łęczycko-sieradzką, część Kujaw, część Śląska - opolsko-raciborski i wrocławski. Jego
królestwo przetrwało do 1306 r. - śmierci następcy, Wacława III Przemyślidy.
Rozpoczęły się ponowne walki o zjednoczenie ziem polskich.
Królestwo WŁadysława Łokietka
Rządy czeskie w Polsce natrafiły na opór części społeczeństwa. W Wielkopolsce wybuchło powstanie
antyczeskie. Na przełomie lat 1304 i 1305, korzystając z pomocy węgierskiej, na ziemie polskie
powrócił Władysław Łokietek.Stało się to sygnałem do wybuchu ogólnopolskiego powstania. W 1305
r. zmarł król Czech i Polski, Wacław II. Władzę po nim objął jego syn Wacław III. W drodze do
Krakowa w Ołomuńcu król Czech został zamordowany. KsiąŜę Władysław Łokietek rozpoczął
jednoczenie ziem polskich. Początkowo opanował ziemię sandomierską, łęczycko-sieradzką i ojczyste
Kujawy. Po śmierci Wacława III Łokietek zajął Kraków i Pomorze Gdańskie. Początkowo nie opanował
Wielkopolski. Rządy przejął tam ksiąŜę Henryk głogowski. Władysław Łokietek natrafił na duŜe
trudności w procesie jednoczenia Polski:
81
Władysław Łokietek zjednoczył w swoich rękach Wielkopolskę, Małopolskę, ziemię łęczyckosieradzką i Kujawy. Rozpoczął starania u papieŜa o zgodę na koronację królewską. W takim duchu
została napisana specjalna petycja koronacyjna ze zjazdu w Sulejowie dostojników duchownych i
świeckich w 1318 r. Dopiero zmiany na tronie niemieckim i papieskim pozwoliły Łokietkowi otrzymać
wstępną zgodę na koronację.
Zapamiętaj!
20 stycznia 1320 r. w katedrze wawelskiej Władysław Łokietek został koronowany na króla
Polski.Trwale zjednoczył ziemie polskie. Zakończył się okres rozbicia dzielnicowego, na trwałe
została odnowiona godność królewska.
Łokietek nie pogodził się z utratą Pomorza. W walkach z KrzyŜakami w latach 20. i 30., mimo Ŝe
odnosił doraźne sukcesy, jednak stracił ziemię dobrzyńską (1329) i Kujawy (1332). ArbitraŜe papieskie
nie przyniosły spodziewanego rozwiązania. Konsekwencją walk z KrzyŜakami były nie tylko straty
terytorialne, ale takŜe zhołdowanie przez króla czeskiego Jana Luksemburskiego, wspierającego
KrzyŜaków, niektórych ksiąŜąt mazowieckich i śląskich. Nadal wysuwał on pretensje do panowania w
Polsce. Rozejm zawieszał działania zbrojne, a śmierć króla w 1333 r. przedłuŜała okres spokoju.
Państwo Kazimierza Wielkiego
Król Kazimierz Wielki (1333-1370) w polityce wewnętrznej zmierzał do integracji (zjednoczenia)
państwa i wzmocnienia swojej władzy.
Wiele uwagi poświęcił rozwojowi gospodarczemu ziem polskich, uwaŜając, Ŝe jest to warunek
silnego zespolenia dzielnic. Wprowadził jednakowe obciąŜenia pienięŜne i wojskowe dla całej
ludności, jednakowe świadczenia na rzecz Kościoła, przeprowadził reformę monetarną (wartość
osłabił - psucie monety), nakazał uŜywania wyłącznie monet polskich przy rozliczeniach (w myśl
zasady „jedna moneta w jednym królestwie”), nadał liczne przywileje handlowe i lokacyjne dla miast 27 z nich otoczył murami.
Król utrzymał urzędy namiestnicze starostów, którzy byli od niego zaleŜni, sprawowali w imieniu
władcy władzę w ziemiach i województwach. Ograniczył znaczenie dawnych urzędników
dzielnicowych - stali się teraz urzędnikami ziemskimi. DuŜe znaczenie miało powołanie Rady
Królewskiej, która miała charakter ponaddzielnicowy, składała się z dostojników dzielnicowych i
urzędników centralnych - podskarbi, podkanclerzy królestwa, dostojnicy kościelni, a takŜe inne osoby
wyznaczone przez króla.
Król Kazimierz, doceniając konieczność zbudowania silnych podstaw materialnych swojej władzy, w
celu
wzmocnienia
i
centralizacji
władzy
królewskiej
-
stworzył podstawy
skarbu
królewskiego, państwowego opartego na dochodach z ceł, stałych podatków, produkcji soli w Ŝupach
bocheńsko-wielickich i ruskich. Dbał takŜe o wzrost dochodów z rozległych dóbr ziemskich. W tym
82
celu powołał specjalne trybunały rewindykacyjne, które odbierały szlachcie i instytucjom kościelnym
bezprawnie zagarnięte przez nich ziemie. Zniósł podatek poradlny, a w jego miejsce wprowadził stały
podatek w dobrach świeckich i duchownych płacony co roku. Król zatrzymywał teŜ wiele pieniędzy w
skarbie, nie wysyłając do Awinionu dziesięciny papieskiej i świętopietrza.
Kazimierz
Wielki
zajął
się
sferą
prawną.
W
myśl
zasady „jedno
prawo
w
jednym
królestwie” częściowo zunifikował(ujednolicił) prawo: po 1357 r. zostało spisane prawo zwyczajowe
dla Wielkopolski - statut piotrkowski, a później dla Małopolski - statut wiślicki. W 1356 r. na Wawelu
król ustanowił Sąd NajwyŜszy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim, który był najwyŜszą
instancją sądowniczą dla miast polskich lokowanych na prawie niemieckim.
Choć mówi się o państwie Kazimierza Wielkiego jako o monarchii stanowej, to jednak król dbał o
umocnienie
swojej
władzy
i
wprowadzał
rządy
centralistyczne.
Rzadko
zwoływał
wiece
międzydzielnicowe (późniejsze sejmiki generalne i sejm walny), zjazdy dzielnicowe, na które
przybywała takŜe szlachta a nawet przedstawiciele miast i chłopów - odgrywały jeszcze drugoplanową
rolę. Stany posiadały własne sądownictwo, sąd królewski sądził w sprawach zdrady, obrazy majestatu,
rozpa trywał skargi na urzędników, sprawy dotyczące majątków i dochodów królewskich, spory między
stanami, interpretował zakres i treść przywilejów stanowych,
Zapamiętaj!
Władza królewska Kazimierza była rozległa. Był zwierzchnikiem administracji, dysponował
rozdawnictwem królewszczyzn (dóbr królewskich), był nadal najwyŜszym sędzią i źródłem
prawa. Władzę Kazimierza Wielkiego wzmacniało dziedziczne prawo i przejęcie władzy po
śmierci ojca, króla Władysława.
Za
panowania
Kazimierza
Wielkiego
upowszechniło
się określenie Korona
Królestwa
Polskiego (Corona Regni Poloniae). Był to wyraz istnienia modelu monarchii stanowej:
System
militarny
państwa opierał
się
na
pospolitym
ruszeniu
szlachty.
Był
to
obowiązek rycerza posiadającego ziemię na prawie rycerskim do słuŜby wojskowej w kraju na
wezwanie władcy. SłuŜba poza granicami była płatna, król musiał pokryć takŜe straty i wykupić rycerza
z niewoli. Za Kazimierza Wielkiego sołtysi i wójtowie (wsie i miasta lokowane na prawie niemieckim)
zostali objęci obowiązkiem słuŜby wojskowej na wezwanie władcy. Chłopibyli zobowiązani do walki w
przypadku najazdu wroga na państwo. Chłopi z dóbr królewskich słuŜyli w piechocie i jako
łucznicy. Mieszczanie mieli obowiązek budowy i obrony murów miejskich. Za panowania Kazimierza
ruszyła budowa ok. 50 zamków obronnych, które wzmocniły system obronny państwa.
Kazimierz Wielki, obejmując tron w 1333 r., musiał rozwiązać wiele problemów w kontaktach z
sąsiadami.
83
Jako
najwaŜniejsze
zadanie
król
stawiał
sobie rozerwanie
sojuszu
luksembursko-
krzyŜackiego, które nastąpiło w 1335 r. na zjeździe monarchów w Wyszehradzie. Przy pośrednictwie
króla Węgier, Karola Roberta, Kazimierz Wielki wykupił od Luksemburgów roszczenia do Krakowa za
kwotę 20 tys. kop groszy praskich. Problem krzyŜacki został rozwiązany oddzielnie.
Nowy kierunek w polityce zagranicznej to Ruś Halicko-Włodzimierska. W 1340 r. zmarł ksiąŜę Rusi
Halicko-Włodzimierskiej Jerzy II. Zgodnie z testamentem ustanowił swoim spadkobiercą króla
Kazimierza - król polski przy pomocy węgierskiej podjął wyprawę na wschód. W wyniku trwających
dwadzieścia sześć lat (do 1366 r.) wypraw została zajęta Ruś Halicka z Haliczem i Lwowem, część
Rusi Wło dzimierskiej. Resztę ziem zajęli Litwini. Na Podolu król ustanowił namiestników jako swoich
lenników. Pretensje Węgrów do Rusi Halickiej unormował układ z 1350 r. między Kazimierzem a
Karolem Robertem Andegaweńskim. W przypadku objęcia tronu polskiego przez Andegawena
(wcześniejsze układy dynastyczne) Ruś miała pozostać przy Polsce, w przypadku objęcia tronu
polskiego przez potomka męskiego Kazimierza, Węgrzy mogli odkupić Ruś Halicką za 100 tys.
florenów.
Król nie zaniedbywał terenów polskich będących poza granicami królestwa. Czynił starania o
odzyskanie Śląska od władców czeskich z dynastii Luksemburgów. Utrzymywał ścisłe kontakty z
niezaleŜnymi ksiąŜętami śląskimi np. Bolkiem jaworsko-świdnickim. Po ułoŜeniu stosunków z
KrzyŜakami (1343, pokój w Kaliszu), Kazimierz w 1345 r. rozpoczął wojnę z Czechami o Śląsk.
Przebieg działań nie był korzystny dla króla polskiego i rozpoczęły się rozmowy pokojowe. Zakończyły
się podpisaniem w 1348 r. pokoju w Namysłowie. Król polski wycofał się z wojny nie ponosząc strat
terytorialnych, biskupstwo wrocławskie pozostało pod zwierzchnictwem arcybiskupa gnieźnieńskiego.
Król Czech Karol IV Luksemburski formalnie wcielił Śląsk do Korony Czeskiej.
84
W 1351 r. Kazimierz zajął płocką część Mazowsza. Udało mu się takŜe wymóc na Karolu IV czeskim
zrzeczenie się praw lennych do reszty Mazowsza. Zacieśnił kontakty z władcami Pomorza
Zachodniego. Potwierdzeniem było małŜeństwo córki ElŜbiety z księciem wołogoskim Bogusławem V
(1343 r.). Zawarcie przymierza z Danią w 1350 r., przyłączenie do Polski Drahima i Czaplinka (1364),
zhołdowanie rycerzy niemieckich von Osten na Santoku i Drezdenku (1365) było wymierzone przeciw
KrzyŜakom i Brandenburczykom.
85
Zapamiętaj!
Oznaką wzrostu znaczenia i potęgi Polski w Europie Środkowej był kongres krakowski w
1364 r. zakończony słynną ucztą u Wierzynka.
Unie Polski z Litwą
Koniec XIV w. przyniósł zawarcie związku polsko-litewskiego. Przez ponad 150 lat istnienia unii
personalnej polsko-litewskiej związek przechodził róŜne okresy - zbliŜenie, zacieśnienie, rozluźnienie
aŜ do zerwania włącznie. Źródeł tego naleŜy szukać w dąŜeniach Litwinów do zachowania całkowitej
suwerenności i odrębności prawno-ustrojowej (wielki ksiąŜę Witold). Z kolei dąŜenia polskie szły w
innym kierunku - inkorporowania ziem Litwy do Korony, zdobycia wielkich ziem litewskich, które
moŜna by było zająć, zagospodarować i osiągnąć wielkie zyski.
Rok - unia - władca
1385,
w.
ks.
krewska(Krewo,
lit.Jagiełło,
Postanowienia - konsekwencje
Litwa) Chrzest katolicki i akcja chrystianizacji Litwy, przyłączenie
dokument (applicare) Litwy do Korony, przywrócenie utraconych ziem
stwarzał warunki unii personalnej) Koronie, zapłata Wilhelmowi za zerwane zaręczyny z Jadwigą,
Kraków 1386małŜeństwo
Jadwigą i koronacja
1401,
z uwolnienie
jeńców
polskich,
przeniesienie
skarbca
wielkoksiąŜęcego do Krakowa.
wileńsko-radomska Po faktycznym zerwaniu unii przez Witolda (1398, obwołany
Władysław
Jagiełło,
Witold
ksiąŜę wielkim księciem) i pokonaniu wojsk litewskich nad Worsklą w
walkach z Tatarami (1399) konieczność zbliŜenia – Witold
doŜywotnim
wielkim
księciem
litewskim,
(Jagiełło
jako supremus dux – ksiąŜę najwyŜszy).
1413,
horodelska
jw.
(Horodło) Zachowana odrębność Litwy – wielki ksiąŜę ustanawiany przez
króla za radą panów litewskich i koronnych, wspólne zjazdy
litewsko-polskie rozstrzygają o wspólnych sprawach, 47 rodzin
polskich przypuściło do swoich herbów litewskie rodziny
bojarów katolickich, utworzenie na Litwie urzędów na wzór
polski, przywileje dla katolickich bojarów litewskich.
1432-1434grodzieńska
Po śmierci Witolda (1430) doszło do walk o władzę między
Świdrygiełłą a Zygmuntem Korybutowiczem, który uzyskał
poparcie polskie za cenę nowej unii – po śmierci Zygmunta
Litwa powróci do Jagiełły i jego synów, wyrzekł się starań o
koronę dla Litwy, wspólny wybór w. ks. przez panów litewskich i
86
Rok - unia - władca
Postanowienia - konsekwencje
koronnych.
1440-1447,
Kazimierz Wyjazd na Litwę księcia Kazimierza (młodszego brata króla
Jagiellończyk
Władysława Warneńczyka) jako namiestnika – jego wybór na
wielkiego księcia przez panów litewskich – formalne zerwanie
unii.
1447, do 1569
Objęcie
tronu
polskiego
przez
księcia
Kazimierza
Jagiellończyka – dba o zachowanie samodzielności Litwy i
odrębności
ustrojowej
od
Korony, odnowienie
unii
personalnej – kaŜdorazowy wybór na tron polski władców
litewskich.
1492, Jan Olbracht
Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka osobny wybór Jana
Olbrachta na króla, a Aleksandra na w. ks. litewskiego –
formalne zerwanie unii.
1501,piotrkowsko-mielnicka
Klęska wojsk litewskich w bitwie z Moskwą w 1500 r. pod
Aleksander
Wiedroszą – argument za zacieśnieniem unii – wspólny i
wspólnie wybierany władca dla Litwy i Korony, wspólny sejm i
pomoc wojskowa; dokument nie wszedł w Ŝycie (Litwini nie
potwierdzili).
1
lipca
Zygmunt August
1569,lubelska Ruch egzekucyjny szlachty w Koronie stawiał sobie za cel
faktyczne
połączenie
państw,
lata
60-te
to
reformy
administracyjne i ustrojowe na Litwie (1566 – sejmiki
powiatowe, sądy ziemskie, województwa), zbliŜenie ustrojowe z
Koroną; mimo weta części bojarów litewskich w Lublinie, na
wspólnym sejmie, uchwalono unię realną (rzeczywistą) –
Zygmunt August (dziedziczny władca Litwy) przelał prawa na
Koronę, inkorporował do Korony: Wołyń, Bracławszczyznę,
Kijowszczyznę i Podlasie, połączenie państw na zasadzie
równości – państwo federacyjne – wspólny władca, wspólny
wybór, wspólna polityka zagraniczna, wspólny parlament,
oddzielne urzędy, kancelarie, administracja, skarb i wojsko –
Rzeczpospolita Obojga Narodów.
87
Wojny polsko-krzyŜackie
Konrad Mazowiecki sprowadził KrzyŜaków w 1226 r. Nadał im tereny w ziemi chełmińskiej, które nie
były ich własnością, miały stanowić jedynie zaplecze do walki z Prusami. KrzyŜacy rozpoczęli akcję
zbrojną, prowadząc wypady w dół Wisły i na wschód. Rozwinęli szeroką akcję zmierzającą do
zbudowania własnego państwa zakonnego w Prusach. Wykorzystując sfałszowany przez siebie
dokument (tzw. falsyfikat kruszwicki) zwrócili się do papieŜa z prośbą o nadanie inwestytury papieskiej
na zdobywane tereny Prus. PapieŜ zgodził się i w 1234 r. wielki mistrz zakonu krzyŜackiego został
lennikiem papieskim z Prus. KrzyŜacy wzrośli w siłę wchłaniając Zakon Braci Dobrzyńskich i łącząc się
w 1237 r. z Zakonem Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Do 1283 r. KrzyŜacy podbili ziemie Prusów
i zbudowali państwo zakonne na tych terenach.
Władze zakonne przejawiały tendencje zaborcze prowadząc walki na śmudzi, walcząc z księstwami
ruskimi nad Bałtykiem. Sąsiedztwo krzyŜackie było coraz bardziej uciąŜliwe dla ziem polskich.
W 1308 r. margrabiowie brandenburscy, powołując się na fikcyjne prawa do Pomorza Gdańskiego,
zaatakowali miasto i zamek. Nieliczni rycerze polscy z kasztelanem Boguszą nie byli w stanie
skutecznie walczyć. KsiąŜę Władysław Łokietek zwrócił się z prośbą do KrzyŜaków o usunięcie
Brandenburczyków. KrzyŜacy w 1308 r. sami zaatakowali Gdańsk, zajęli miasto, a w 1309 opanowali
całe Pomorze Gdańskie. Łokietek nie był w stanie odebrać tej dzielnicy. Wielki mistrz Zakonu
przeniósł swoją siedzibę z Wenecji do nowo powstałej w Malborku na Pomorzu.
W czasie pobytu delegacji polskiej w Awinionie została złoŜona skarga na KrzyŜaków. PapieŜ powołał
trybunał, który obradował w Inowrocławiu i Brześciu. W myśl postanowienia KrzyŜacy mieli zwrócić
Pomorze i zapłacić odszkodowanie. Był to niewątpliwie sukces dyplomacji Łokietka, choć
postanowienia nie zostały zrealizowane. W takiej sytuacji rozpoczęły się działania zbrojne. Polacy
korzystali z pomocy litewskiej (sojusz i małŜeństwo księcia Kazimierza z córką Gedymina, AldonąAnną, 1325). Ruszyła wyprawa polsko-litewska na Mazowsze płockie i Brandenburgię, będące w
sojuszu z KrzyŜakami - doraźne sukcesy polskie. Nowe niebezpieczeństwo, to sojusz króla czeskiego
Jana
Luksemburskiego,
KrzyŜaków
i
niektórych
ksiąŜąt
śląskich.
Walki
w
latach 1327-
1329 przyniosłyporaŜki polskie - najazd krzyŜacko-luksemburski na ziemię dobrzyńską, zhołdowanie
przez Jana Luksemburskiego ksiąŜąt Górnego Śląska, księcia Płocka Wańki, wielkie zniszczenia.
Kolejny najazd krzyŜacko-luksemburski w 1331 r. doszedł w pochodzie łupieŜczym aŜ pod Sieradz,
Kalisz i Środę Wielkopolską. Przegranej polskiej nie zmieniło zwycięstwo polskie nad częścią sił
krzyŜackich (Płowce, 1331), a kampania 1332 r. przesądziła o zajęciu przez KrzyŜaków Kujaw. W
trakcie wyprawy król Jan Luksemburski zhołdował wszystkich ksiąŜąt Śląska i Mazowsza. Rozejm z
1332 r. był przedłuŜany przez króla Kazimierza Wielkiego.
Nowy władca polski próbował na drodze pokojowej rozstrzygnąć spór z KrzyŜakami. W 1335 r. w
Wyszehradzie za pośrednictwem królów Karola Roberta węgierskiego i Jana czeskiego - KrzyŜacy
88
mieli zwrócić ziemię dobrzyńską i Kujawy. W 1337 r. zwrócili jedynie Kujawy inowrocławskie.
W 1339 r. w Warszawie rozpoczął się proces polsko-krzyŜacki (sędziowie: legat papieski Galhard
de Calceribus, Piotr syn Gerwazego), który postanowił, Ŝe KrzyŜacy mieli zwrócić Pomorze Gdańskie,
Kujawy, ziemię chełmińską i dobrzyńską, zapłacić odszkodowanie i pokryć koszty procesu. Był to
wielki sukces dyplomatyczny Kazimierza Wielkiego.
Zapamiętaj!
W 1343 r. w Kaliszu (w wyniku zaangaŜowania polskiego na Rusi) został podpisany „pokój
wieczysty” polsko-krzyŜacki. Kazimierz odzyskał Kujawy i ziemię dobrzyńską. Pomorze
Gdańskie i ziemia chełmińska pozostały w rękach Zakonu jako „wieczysta jałmuŜna króla
polskiego”. Takie sformułowanie dawało formalny tytuł zwierzchności króla polskiego nad
Pomorzem.
Koniec panowania króla Kazimierza przynosi podjęcie przygotowań do wojny z KrzyŜakami: sojusz
zawarty z Danią i z ksiąŜętami zachodniopomorskimi, zajęcie te renów na północy, zhołdowanie
panów niemieckich von Osten na Drezdenku i Santoku. Jednak śmierć króla zniweczyła akcję.
Okres unii polsko-węgierskiej (1370-1384) nie przynosi działań zbrojnych polsko-krzyŜackich.
Podobnie pierwsze lata panowania Władysława Jagiełły, który zawarł małŜeństwo z Jadwigą,
rzeczniczką polityki pokojowej wobec Zakonu. Po śmierci Jadwigi (1399) wzrosło napięcie w
stosunkach polsko-krzyŜackich. Doprowadziło to do wznowienia walk w XV w.
Wobec zagroŜenia Litwy ze strony KrzyŜaków w 1401 r. odnowiono unię polsko-litewską (wileńskoradomska), a w1404 r. podpisany został pokój z KrzyŜakami w RaciąŜu (Polska wykupiła ziemię
dobrzyńską). Nie usunęło to innych przyczyn narastania konfliktu: walki na śmudzi (w rękach Zakonu),
zainteresowanie polskie waŜnym grodem Drezdenkiem, ekspansja krzyŜacka na tereny Nowej Marchii
(1402), agresywna polityka nowego wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena (1409). Bezpośrednia
przyczyna wojny to wybuch powstania antykrzyŜackiego na śmudzi, wspartego przez wielkiego
księcia Witolda i nieformalnie króla Władysława Jagiełłę. Wielka wojna z Zakonem 14091411 została poprzedzona stronniczym arbitraŜem króla Wacława Luksemburskiego.
Zapamiętaj!
Momentem
kulminacyjnym
wojny było
zwycięstwo
oddziałów
polsko-litewsko-ruskich,
wspieranych przez oddziały tatarskie i czeskie, nad krzyŜackimi 15 lipca 1410 r. pod
Grunwaldem (Tannenbergiem).
Próba zdobycia Malborka zakończyła się niepowodzeniem. Pokój podpisany w Toruniu (1411)
oddawał Polsce ziemię dobrzyńską, śmudź pozostała przy Witoldzie jako jego doŜywocie. Kolejne
starcia na przełomie lat 1413 i 1414 nie przyniosły zakończenia sporów. Próbowano je rozstrzygnąć
na drodze pokojowej na soborze w Konstancji (1414-1418). Dysputy między delegacją polską
89
(arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba, rektor Akademii Krakowskiej Paweł Włodkowic) z
reprezentantem krzyŜackim, dominikaninem Janem Falkenbergiem, nie przyniosły rezultatu (przyjęta
motywacja Włodkowica - O władzy papieŜa i cesarza wobec niewiernych - prawo pogan do posiadania
własnego państwa). ArbitraŜ w 1420 r. króla Zygmunta Luksemburskiego nie przyniósł zakończenia
sporu, ale jego wznowienie.
Wojna 1421-1422 (Brandenburgia po stronie polskiej, Zygmunt Luksemburski nie wspiera KrzyŜaków)
ponownie nie przyniosła jednoznacznego rozstrzygnięcia militarnego. Pokój na jeziorze Melno (IX
1422) przyniósł drobne korekty graniczne na korzyść Polski, śmudź pozostała na stałe przy Witoldzie.
Kryzys społeczny, gospodarczy i polityczny w państwie krzyŜackim narastał. Terror władz zakonu
krzyŜackiego wobec ludności pruskiej i szlachty ziem zakonnych doprowadził do zawiązania
się opozycji przeciwko panowaniu krzyŜackiemu w Prusach i na Pomorzu Gdańskim. W 1397 r.
rycerstwo ziemi chełmińskiej zawiązało tajny Związek Jaszczurczy (cel: przyłączenie ziem zakonnych
do Polski), a w 1440 r. mieszczaństwo miast pruskich i pomorskich utworzyło Związek Pruski, który
decyzją papieŜa i cesarza został obłoŜony klątwą, członkowie skazani na śmierć. Ci jednak udali się
do Polski, szukając wsparcia i pomocy u króla Kazimierza Jagiellończyka. W 1454 r. członkowie
władz Związku Pruskiego zwrócili się do króla polskiego z prośbą o przyłączenie Prus i Pomorza
Gdańskiego do Polski. Wybuchło powstanie antykrzyŜackie. Król Kazimierz, powołując się na
postanowienia wieczystego pokoju w Kaliszu z 1343 r., inkorporował Prusy do Polski.
Rozpoczęta wojna trzynastoletnia 1454-1466 wykazała, Ŝe polska formacja wojskowa - pospolite
ruszenie rycerskie - nie jest zdolna stawiać skutecznego oporu dobrze wyćwiczonym i opłacanym
wojskom zacięŜnym (przegrana pod Chojnicami w 1454 r.). Walki prowadzone w czasie wojny były
wielkim wysiłkiem finansowym przede wszystkim miast pruskich: Gdańska, Torunia, a takŜe króla.
Dzięki flotom Gdańska i Elbląga została pokonana flotylla duńska wspierająca KrzyŜaków (koło
Bornholmu, 1456 r.). Przejściowo udało się Polakom opanować Malbork, ale w trakcie działań
zbrojnych ponownie został zajęty przez wojska krzyŜackie. Zwycięstwo zacięŜnych wojsk polskich
dowodzonych przez podkomorzego sandomierskiego Piotra Duninaw 1462 r. koło Święcina nad
Jeziorem śarnowieckim przechyliło szalę walk na stronę polską. UŜycie Ŝołnierzy najemnych i
pokonanie floty krzyŜackiej naZalewie Wiślanym przez floty Gdańska i Elbląga w 1463 r. wpłynęło
zdecydowanie na ostateczny wynik wojny.
Zapamiętaj!
W 1466 r. w Toruniu został podpisany pokój polsko-krzyŜacki. Polska odzyskała: Pomorze
Gdańskie,
ziemie
chełmińską
i
michałowską,
ziemie
biskupstwa
warmińskiego
jako
tzw. dominium warmińskie, Malbork i Elbląg. Zakon krzyŜacki: stał się lennem Polski, kaŜdy
wielki mistrz Zakonu miał składać hołd lenny i słuŜyć radą i pomocą zbrojną, siedziba władz
zakonnych została przeniesiona z Malborka do Królewca (KÖnigsberg).
90
Początkowo wielcy mistrzowie składali hołd lenny królom polskim, słuŜyli wojskiem. Sytuacja zaczęła
się jednak zmieniać juŜ pod koniec XV w. Postanowienia pokoju toruńskiego nie były przestrzegane, a
wielcy mistrzowie zaczęli prowadzić samodzielną politykę, mając poparcie zarówno cesarza jak i
papieŜa. Do zaognienia stosunków polsko-krzyŜackich doszło po wyborze w 1511 r. na wielkiego
mistrza margrabiego Ansbach, Albrechta Hohenzollerna, siostrzeńca króla Zygmunta I Starego. Nowy
wielki mistrz, licząc na związki rodzinne i pomoc wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III, zaŜądał
od króla polskiego zwrotu ziem Pomorza Gdańskiego. Mając pomoc finansową ze strony Moskwy
rozpoczął przygotowania do wojny.
W 1519 r. atakiem polskim rozpoczęła się ostatnia wojna z Zakonem. Walki toczyły się ze zmiennym
szczęściem. Zakon korzystał z pomocy najemników niemieckich. W 1521 r. zaoferował się z mediacją
91
cesarz Karol V Habsburg. Zawieszenie broni było nietrwałe, ale ani jedna, ani druga strona nie chciała
podjąć bardziej zdecydowanych działań. Reformacja w Rzeszy i brak moŜliwości otrzymywania
pomocy ze strony ksiąŜąt niemieckich skłoniły wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna do rozmów
pokojowych z królem Zygmuntem I Starym.
Zapamiętaj!
Po długich rokowaniach został podpisany w 1525 r. pokój krakowski (8 kwietnia) i złoŜony
przez Albrechta Hohenzollerna i jego braci hołd lenny królowi polskiemu (10 kwietnia, Rynek
krakowski).
Albrecht Hohenzollern:
Układ ostatecznie likwidował państwo zakonne w Prusach.
Pozycja naszego kraju nad Bałtykiem uległa wzmocnieniu, moŜna było mieć nadzieję, Ŝe w
przyszłości po wymarciu potomków Albrechta Prusy KsiąŜęce, bo tak zaczęto nazywać księstwo
pruskie w przeciwieństwie do Prus Królewskich, czyli Pomorza Gdańskiego, zostaną bezpośrednio
włączone do Polski.
Przywileje szlacheckie
Rok nadania - nazwa –
władca
Postanowienia
1180, zjazd w Łęczycy, Kazimierz Władca zrzekł się prawa do dóbr osobistych po zmarłych
biskupach (ius spolii), ograniczył korzystanie przez urzędników
Sprawiedliwy
ksiąŜęcych ze świadczeń w dobrach kościelnych w czasie
podróŜy.
1210,
borzykowski,
potwierdzenie;
Konrad
1215 – Potwierdzenie wcześniejszych immunitetów skarbowych dla
Leszek
Mazowiecki,
Biały, dóbr kościelnych w dzielnicach wymienionych ksiąŜąt.
Kazimierz
Opolski, Władysław Odonic
1228,
przywilej
w Cieni, Na wiecu z panami krakowskimi, w zamian za uznanie go
Władysław Lasonogi
księciem
krakowskim,
przyrzekł
poparcie
i
dochowanie
wszystkich praw nadanych wcześniej panom krakowskim –
pierwszy ogólnostanowy przywilej dla rycerstwa.
1290, Wrocław, Henryk IV Probus
Nadanie
biskupowi
wrocławskiemu
dla
dóbr
nysko-
otmuchowskich pełnego prawa ksiąŜęcego – pełny immunitet.
92
Rok nadania - nazwa –
władca
1291,
Postanowienia
lutomyski(Lutomyśl), Szeroki przywilej dla rycerstwa krakowskiego (uznanie go
Wacław II Przemyśliwa
księciem). Przyznanie monopolu sprawowania urzędów przez
rycerstwo miejscowe, potwierdzenie wcześniejszych nadań i
przywilejów, zobowiązanie do nienakładania nowych podatków,
zapłata
Ŝołdu
wg
zwyczaju, utworzenie nowego urzędu
namiestniczego starosty (nie dotyczyły go postanowienia o
urzędach).
Od monarchii patrymonialnej do stanowej
W okresie od X do XII w. w Polsce, podobnie jak w Europie Zachodniej, dominował model monarchii
patrymonialnej. Jednak wobec słabnięcia władzy centralnej, wzrostu znaczenia moŜnych duchownych
i świeckich, władcy, szczególnie w okresie rozbicia dzielnicowego, nadawali liczne przywileje.
Nadawane licznieimmunitety z jednej strony ograniczały zakres władzy centralnej, z drugiej
rozszerzały władzę stanów uprzywilejowanych - duchowieństwa i rycerstwa-szlachty. Immunitety
doprowadziły do przejścia od monarchii patrymonialnej (X-XIII w.) do monarchii stanowej(XIII-XV
w.) i powstania w konsekwencji reprezentacji stanów uprzywilejowanych - parlamentaryzmu, który
został juŜ ukształtowany w swoich głównych ramach w XV w. Kolejnym etapem ewolucji ustrojowej
naszego państwa było powstanie Rzeczypospolitej szlacheckiej z ugruntowaną w XVI w.
demokracją szlachecką.
Immunitety nadawane przez władców faworyzowały dwa stany uprzywilejowane w sferze polityki,
gospodarki i spraw społecznych. Stany nieuprzywilejowane: mieszczaństwo i chłopi tracili stopniowo
prawa polityczne, gospodarcze i społeczne. Ostatecznie przełom XV i XVI w. przynosi przypisanie
chłopów do ziemi i zakaz posiadania przez mieszczan ziemi oraz piastowania urzędów zastrzeŜonych
dla szlachty. W 2. poł. XI w. od czasów Kazimierza Odnowiciela (1034-1058) ziemia była nadawana
przez władców tzw. prawem rycerskim - ziemia z tytułem uczestniczenia w wyprawach zbrojnych na
wezwanie władcy. Z czasem ziemia ta stała się dziedziczna. Kolejne przywileje dla tworzącego się
rycerstwa pozwoliły właścicielowi ziemi na płacenie tzw. dziesięciny swobodnej (rycerz wybiera
dowolnie instytucję kościelną, której płaci dziesięcinę), pobieranie wynagrodzenia za pełnioną słuŜbę,
zróŜnicowanie prawne wobec innych członków stanów (główszczyzna - kara za zabicie i nawiązka kara za zranienie). Rozbicie dzielnicowe zwiększyło liczbę immunitetów wydawanych początkowo dla
pojedynczych osób czy instytucji, ale z czasem dla całych grup.
Wielką i samodzielną siłę przedstawiał na ziemiach polskich Kościół, który otrzymywał liczne nadania
ziemskie od władców i osób fizycznych. Od początku XIII w. (reformy arcybiskupa Henryka Kietlicza)
duchowni posiadali własne sądownictwo sprawowane wg prawa kanonicznego. Rządy króla
93
Kazimierza
Wielkiego były próbą
wzmocnienia
władzy
królewskiej (trybunały
restytucyjne,
nałoŜenie podatków, ograniczenie znaczenia wieców dzielnicowych), ale jednocześnie, wobec braku
dziedzica, przyniosły wzrost znaczenia rycerstwa, które w zamian za uznanie następstwa
Andegaweńskiego wywierało naciski na króla Węgier w celu potwierdzenia dawnych i nadania nowych
przywilejów. Rządy andegaweńskie w Polsce przyniosły osłabienie władzy centralnej - targi króla z
rycerstwem i Kościołem o uznanie następstwa tronu polskiego dla jednej z córek.
Zapamiętaj!
Okres panowania Władysława Jagiełły i jego następców, wobec faktu przejścia tronu z
dziedzicznego w elekcyjny, jest czasem szczególnie licznych przywilejów stanowych, które
znacznie ograniczyły władzę królewską. Były punktem wyjścia do kształtowania się
modelu monarchii
stanowej (współrządy
króla,
duchowieństwa
i
rycerstwa)
i
powstania parlamentaryzmu.
Przywileje w XIV-XV wieku
Rok - nazwa - władca
ok.
1347–1352
statuty:piotrkowski,
Postanowienia
(1362?) Spisanie prawa zwyczajowego osobno dla Wielkopolski i
wiślicki, reszty ziem królestwa – powstanie sądownictwa ziemskiego
Kazimierz Wielki
dla rycerstwa, zróŜnicowanie społeczne – zróŜnicowana
wysokość kary za zabicie szlachcica i chłopa, zamykanie się
stanów – nagana i wywód szlachectwa, potwierdzenie
słuŜby wojskowej szlachty w chorągwiach.
1355,
Buda
na
Węgrzech,Ludwik Zobowiązanie króla: po objęciu tronu polskiego zniesie
Andegaweński
podatki
z
obowiązek
wyjątkiem
stacji
w
starych,
dobrach
zwyczajowych,
rycerskich
skasuje
(bezpłatnego
korzystania przez króla i jego urzędników z gościny u
rycerza w drodze).
1374, koszycki(Koszyce),Ludwik
Zniesienie podatków, podatek poradlny obniŜony z 11 do 2
Andegaweński
gr. z łana kmiecego (w 1381 r. podobny przywilej dla
duchowieństwa – w dobrach klasztornych do 4 gr. z łana
kmiecego),
zachowanie
jedności
terytorium
państwa,
wyłączność obejmowania urzędów przez rycerstwo polskie,
szlachcic ma otrzymać zapłatę za wyprawy poza granice
kraju,
potwierdzenie
wszystkich
wcześniejszych
przywilejów.
94
Przywileje
nadane
Postanowienia
przez Potwierdzenie przez Jagiełłę dotychczasowych przywilejów
Władysława
Jagiełłę dla rycerstwa.
1386krakowski, 1388piotrkowski
1422czerwiński(Czerwińsk)
W czasie wyprawy na wojnę z zakonem krzyŜackim –
nietykalność dóbr rycerskich bez wyroku sądowego, zakaz
bicia monety przez króla bez zgody moŜnych, sprawowanie
sądów według prawa pisanego (statutów Kazimierza
Wielkiego), zakaz obejmowania przez szlachtę urzędu
sędziego i starosty w tej samej ziemi.
1423 warcki(Warka w Sieradzkiem)
Ograniczenie władzy sądowniczej starostów do tzw. 4
artykułów
starościńskich
–
gwałt,
rozbój
na
drodze
publicznej, podpalenie, najście domu; prawo ustalania cen i
miar w miastach przekazane wojewodom – tzw. taksy
wojewodzińskie; szlachta otrzymała prawo wykupu sołectw,
czyli m.in. sprawowania sądów nad ludnością wsi, część
czynszów, najlepsze grunty we wsi.
1430,
1433,jedlneńsko- Za zgodę szlachty na objęcie tronu polskiego przez jednego
krakowski(Jedlna)
z
synów
Władysława
dotychczasowych
Jagiełły
przywilejów,
król
–
nie
potwierdzenie
mógł
uwięzić
szlachcica bez wyroku sądowego (neminem captivabimus
sine iure victum); tylko szlachta osiadła w danej ziemi mogła
pełnić urzędy w tej ziemi; utworzono urząd podkomorzego,
który rozgraniczał dobra szlacheckie od królewskich; król
potwierdził
przywileje
i
nadania
dla
duchowieństwa;
bezpłatna i obowiązkowa obrona granic przez szlachcica,
zakaz obiecywania przez króla urzędów i posad.
1454Cerekwica,
Nieszawa,
Kazimierz Jagiellończyk
1493piotrkowski, Jan Olbracht
Oddzielne obrady przedstawicieli średniej szlachty – izby
poselskiej i magnaterii – senatu –tradycyjny początek
sejmu walnego (parlamentu).
1496piotrkowski, Jan Olbracht
Ograniczenie w stosunku do chłopów – moŜliwość wyjścia
ze wsi jednego chłopa w ciągu roku, zaostrzenie kar za
95
Postanowienia
zbiegostwo (początek przypisania chłopa do ziemi), zakaz
dla mieszczan posiadania i nabywania dóbr ziemskich
(1543
obowiązek
sprzedaŜy
przez
mieszczan
dóbr
ziemskich).
Polityka zagraniczna polski w XV wieku
Polska dyplomacja w XV w. prowadziła szeroką akcję dyplomatyczną we wszystkich kierunkach.
Jednym z podstawowych problemów były ciągłe konflikty z państwem krzyŜackim. Inny kierunek to
wschód i, na razie ograniczone ale rozwijające się, kontakty polityczne i wojenne z Wielkim Księstwem
Moskiewskim. Pojawił się takŜe nowy problem - turecko-tatarski. Jagiellonowie podjęli takŜe ekspansję
dynastyczną na kraje sąsiednie. Rywalizowali z inną, coraz potęŜniejszą dynastią - Habsburgami.
Polityka dynastyczna Jagiellonów w XV i XVI wieku
W pierwszej połowie XV w. Jagiellonowie podjęli próby opanowania tronów Czech i Węgier.
Władysław Jagiełło nie przyjął ofiarowanej mu przez husytów korony czeskiej. Jego syn i następca w
Polsce i na Litwie Władysław Warneńczyk (1434-1444) w 1440 r. został wybrany przez Węgrów na
króla. Związek polsko-węgierski (unia personalna) istniał do 1444 r. W bitwie pod Warną król
Władysław zginął.
Po śmierci w 1457 r. króla Czech i Węgier Władysława Habsburga Pogrobowca w obu państwach
zostali wybrani królowie narodowi: w Czechach król husycki Jerzy z Podiebradu, na Węgrzech Maciej
Korwin. Król polski Kazimierz Jagiellończyk, Ŝonaty z siostrą Władysława Pogrobowca, ElŜbietą
Rakuszanką, powołując się na prawo dynastyczne Habsburgów, zgłosił pretensje do obu tronów.
Wobec trwającej wojny z KrzyŜakami, trudności w polityce wewnętrznej, król polski poszedł na
kompromis z królem czeskim. W zamian za poparcie atakowanego Jerzego z Podiebradu, w 1468 r.
król czeski uznał syna Kazimierza Jagiellończyka, Władysława, swoim następcą w Czechach.
Potwierdziła to następnie elekcja szlachty czeskiej po śmierci Jerzego z Podiebradu (1471 r.).
Jagiellonowie rozszerzyli swoje władztwo na Czechy. Z pretensjami do tronu czeskiego wystąpił król
Węgier, Maciej Korwin. Wojna, która wybuchła, zakończyła się w 1479 r. pokojem w Ołomuńcu Morawy, Śląsk i ŁuŜyce przypadły jako doŜywocie Maciejowi Korwinowi.
Po śmierci króla Macieja Korwina w 1490 r. Kazimierz Jagiellończyk podjął kolejną próbę opanowania
tronu węgierskiego dla swojego młodszego syna, Jana Olbrachta. Jednocześnie o tron węgierski
rozpoczął starania Władysław Jagiellończyk, król czeski, brat Olbrachta. W starciu zbrojnym zwycięŜył
król Czech, który koronował się na króla Węgier, jednocząc w swoich rękach dwa państwa.
96
Pokonany Jan Olbracht powrócił do Polski. Tymczasem w 1492 r. zmarł ojciec Kazimierz
Jagiellończyk. Tron polski objął Jan Olbracht (1492-1501).
Zapamiętaj!
Na przełomie XV i XVI w. władztwo jagiellońskie obejmowało państwa: Koronę (Polskę), Litwę,
Czechy, Węgry. Rozciągało się na północy od Morza Bałtyckiego, na wschodzie od ziem
ruskich, na południu do Morza Czarnego i Adriatyckiego, na zachodzie do rzek Odry, Nysy
ŁuŜyckiej i środkowego biegu Dunaju, po granice z Italią.
Polityka dynastyczna, charakterystyczna nie tylko dla dynastii Jagiellońskiej, zmierzała do
opanowania drogą układów dynastycznych, umów międzypaństwowych, państw i terenów
sąsiadujących. Mistrzami w tej trudnej i skomplikowanej grze politycznej byli Habsburgowie. Drogą
mariaŜy zajęli wiele tronów europejskich, wygrywając rywalizację o wpływy w Europie Środkowej z
Jagiellonami. To wtedy powstało powiedzenie charakteryzujące politykę habsburską „alli bella gerunt,
tu felix Austria nube” (niech inny prowadzą wojny, ty, szczęśliwa Austrio, Ŝeń się). W1515 r. w Wiedniu
doszło do podpisania jagiellońsko-habsburskich układów dynastycznych. Ludwik Jagiellończyk (syn
króla Węgier i Czech Władysława) pojął za Ŝonę Marię Habsburg, a jego siostra Anna wyszła za mąŜ
za Ferdynanda Habsburga, wnuka cesarza Maksymiliana. Kiedy w 1526 r. w bitwie z Turkami pod
Mohaczem zginął bezpotomnie Ludwik Jagiellończyk, król Czech i Węgier, Ferdynand Habsburg zajął
opuszczone trony. Habsburgowie stali się najpotęŜniejszą dynastią na świecie, panując takŜe w
Hiszpanii, Niderlandach i na ziemiach włoskich.
Nabytki terytorialne Polski w XV wieku
Prowadząc aktywną politykę międzynarodową Jagiellonowie rozszerzyli terytorium polskie. Unia
polsko-litewska, a przede wszystkim zainteresowanie Jagiellonów ekspansją na tereny sąsiednie,
doprowadziły do uzyskania przez Polskę prawie maksymalnego zasięgu jej granic.
W 1412 r. został zawarty tzw. traktat lubowelski (Lubowla). Układ podpisał: Władysław Jagiełło i król
Węgier Zygmunt Luksemburski. Tzw. grody spiskie zostały oddane w zastaw królowi polskiemu.
W 1443 r. biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki kupił księstwo siewierskie, na trwale wiąŜąc księstwo
z Polską (przez osobę biskupów krakowskich).
W
1456
r.
zostało
kupione
i
inkorporowane
(wcielone)
do
Korony księstwo
oświęcimskie. Jednocześnie ksiąŜę zatorski uznał się lennikiem króla polskiego. W 1494 zostało
ostatecznie inkorporowane do Korony.
97
W 1466 r. nastąpiło przyłączenie do Korony Pomorza Gdańskiego, Warmii, wielki mistrz zakonu
krzyŜackiego został lennikiem króla polskiego.
W 1426 r. hołd lenny złoŜyli ksiąŜęta mazowieccy, a w 1462 r. po śmierci ksiąŜąt mazowieckich
Ziemowita VI i Władysława II - ziemia rawska, gostyńska i bełska zostały inkorporowane do Korony.
To samo stało się w 1476 r. z ziemią sochaczewską.
W 1495 r. dalsze nabytki na Mazowszu - inkorporacja księstwa płockiego do Korony, zwierzchność
lenna królów polskich nad pozostałymi ziemiami Mazowsza.
W latach 1387-1497 Hospodarstwo Mołdawii pozostawało w luźnym związku lennym z Polską. W
1497 r. hospodar Stefan III Wielki pokonał króla Jana Olbrachta, zrzucając zwierzchność lenną.
98
Humanizm i renesans we Włoszech
Humanizm to prąd umysłowy, który rozwinął się w Europie w XV i XVI w. Humaniści byli ludźmi,
znającymi języki staroŜytne (łacinę, grekę i język hebrajski). Tworzyli w tych językach, czytali, a nawet
posługiwali się nimi na co dzień. Humanizm w szerszym znaczeniu oznaczał zainteresowanie
człowiekiem, jego Ŝyciem i śmiercią, wadami i zaletami, całym otaczającym go światem. Tym, co
piękne, ale teŜ i tym, co brzydkie. Humanizm czerpał ze staroŜytności, a rozwinął się najpierw we
Włoszech, gdzie znalazł dogodne kulturowe i społeczne warunki rozwoju. Wielu zamoŜnych ludzi zwanych mecenasami - wspierało materialnie rozwój kultury i nauki.
Od upadku Konstantynopola w 1453 r. nastąpił Ŝywiołowy rozwój humanizmu w Italii, a następnie w
całej Europie. Rozwój humanizmu i renesansu następował dzięki zamoŜnym protektorom - władcom
duchownym i świeckim. Wśród nich wyróŜniali się szczególnie Eneasz Sylwiusz Piccolomini - papieŜ
Pius II (1458-1464) i władcy florenccy z rodziny Medici: Wawrzyniec Wspaniały, a szczególnie papieŜ
Leon X (1513-1523).
Zainteresowanie antykiem i językami staroŜytności przyniosło początkowo naśladownictwo dzieł
staroŜytnych poprzez pisanie ich po łacinie. W XIV wieku w j. łacińskim pisał Franciszek Petrarka, z
biegiem czasu jednak, dzięki poznaniu prawideł sztuki pisarskiej, zaczęto tworzyć dzieła w języku
włoskim, m.in. słynne sonety. Pierwszym wielkim poetą piszącym w języku narodowym był Dante
Alighieri (1265-1321), autor Boskiej Komedii. Giovanni Boccaccio, autorDekameronu, ukazał
najwaŜniejsze
wartości
i
obyczaje
ludzi
renesansu.
Prozą
pisał
Niccolo
Machiavelli,
autor Księciai Historii Florenckiej. Ludovico Ariosto w poemacie Orlando szalony kontynuował wątki
średniowieczne. śycie dworskie i obyczajowość ludzi renesansu opisał Baltazar Castiglione
w Dworzaninie.
Wraz z rozwojem myśli humanistycznej następowało powolne odkrywanie nauk ścisłych, szczególnie
przyrodniczych. Nowe odkrycia i wynalazki pozwoliły na dalszy rozwój nauki. Człowiek formułował
prawa i zasady wiedzy juŜ nie na podstawie wiary, ale doświadczenia. Kierował się takŜe rozumem
(racjonalizm). Wzorem człowieka renesansowego (wszechstronnego) i humanisty był Leonardo da
Vinci (1452-1519), zajmujący się mechaniką, medycyną (anatomia), biologią, geografią, architekturą i
rzeźbą. Jego prace wywarły wielki wpływ na rozwój badań naukowych róŜnych dziedzin wiedzy.
Sztuka renesansowa nawiązywała do antyku i z niego czerpała wzory.
Zapamiętaj!
Cechami charakterystycznymi renesansu, czyli odrodzenia były:
- zainteresowanie człowiekiem i otaczającym go światem, a takŜe realizm w przedstawianiu
świata w dziełach sztuki;
99
- trójwymiarowość i perspektywa;
- nowe podejście w operowaniu barwami w malarstwie, róŜnorodna skala barw, cieni i odcieni,
wykorzystanie światła i półcieni w oddaniu nastroju obrazu;
- w większości świecka sztuka renesansowa; mimo to, stosowano ją takŜe w kościołach.
Włoskie malarstwo renesansowe. Najwybitniejsi twórcy.
Autor
Giotto
di
Dzieła
Bondone (Florencja,
1266– Był prekursorem malarstwa renesansowego, jego freski
1337)
zachowały się we Florencji, Padwie, Rzymie i AsyŜu.
Verocchio (1435-88)
Tworzył obrazy z wykorzystaniem pejzaŜu, ruchu –
charakteryzowały się dynamizmem.
Gentile
Bellini (1426–1507)
i Giovanni Wybitni twórcy weneckiej szkoły kolorystycznej.
Bellini(1426–1516) Wenecja
Leonardo da Vinci (1452–1519) – uczeń Madonna w grocie, Gioconda (Mona Lisa), Ostatnia
wieczerza,Dama z łasiczką.
Veroccia, Mediolan i Florencja
Rafael
Santi (1483–1520),
uczeń Cykl Madonny, Szkoła
Perugina, Florencja, Rzym
Najświętszym
ateńska, Dysputa
Sakramencie (freski
o
watykańskie),
portrety papieŜy Juliusza II, Leona X.
Michał Anioł Buonarroti (1475–1564)
Wspaniałe freski w Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie
powstałe w latach 1508–1511, 1536–1541.
Tiziano Vecellio (Tycjan), ok. 1490– Miłość ziemska i niebiańska, Odpoczywająca Wenus,
1576, uczeń Belliniego, twórca weneckiej portrety cesarza Karola V, papieŜa Pawła III i inne.
szkoły kolorystycznej
Malarze włoscy końca XVI w. byli twórcami przejściowego kierunku w malarstwie między renesansem
a barokiem, zwanego manieryzmem. Ich dzieła określano jako malowane na sposób (maniere di...)
Rafaela, Michała Anioła i innych. Zaliczamy do nich Corducciego, Mazzolę a takŜe Michelangela
Merisi di Caravaggia.
Cechami charakterystycznymi architektury renesansowej były:
- budowle sakralne wznoszone na planie prostokąta, jedno- lub trzynawowe;
- nad częścią centralną budowli wznoszono kopułę,
100
- postępował rozwój budownictwa świeckiego - pałace, wille, ratusze miejskie, kamienice
mieszczańskie;
- reprezentacyjność i bogactwo formy połączone z umiarem i harmonią proporcji zaczerpniętą ze
staroŜytności,
- powszechne stosowanie dziedzińców, arkad, podcieni i kruŜganków.
Wzory i rozwiązania konstrukcyjne budowli odrodzenia czerpano z architektury i budownictwa
rzymskiego i bizantyjskiego.
Największymi architektami włoskiego renesansu byli: Filippo Brunelleschi, autor kopuły na katedrze
florenckiej,Donato Bramante autor planów architektonicznych bazyliki św. Piotra w Rzymie,
największego
przedsięwzięcia
budowlanego
we
Włoszech.
Prace
w
Rzymie
kontynuowali Rafael, który zmienił plan budowli na plan krzyŜa łacińskiego, a następnie Michał Anioł,
który powrócił do pierwotnej koncepcji bazyliki na planie krzyŜa greckiego. On takŜe był autorem
kopuły o wysokości 132 metrów - wzoru dla innych tego typu budowli.
Wzorami budowli świeckich był Pałac DoŜów i biblioteka św. Marka w Wenecji, dzieła Jacopa
Sansovina.
W drugiej połowie XVI wieku w architekturze zaczął rozwijać się nowy kierunek - klasycystyczny, a
Vigniola, autor „Reguły pięciu porządków” stał się wyrocznią w architekturze na kilka najbliŜszych
wieków.
Najwybitniejszym rzeźbiarzem włoskim był Michelangelo Buonarroti (1474-1564) autor wspaniałych
dzieł - Pieta,Dawid, grobowca papieŜa Juliusza II i jego fragmentów MojŜesz, Jeńcy, rzeźb na
grobowcu Medicich we Florencji. Michał Anioł pracował w marmurze i stał się niedościgłym wzorem
dla wielu europejskich rzeźbiarzy w późniejszych wiekach.
Na przełomie XV i XVI wieku nowe prądy w kulturze i sztuce przeniknęły na północ za Alpy do Francji,
Niemiec, Hiszpanii, Niderlandów i Polski. Artyści i twórcy renesansowi w Europie nie byli jedynie
naśladowcami Włochów, ale stworzyli własne wybitne dzieła. PoniŜsze tabele przedstawiają twórców
renesansowych i ich dzieła w Europie na przykładzie Francji, Niemiec, Niderlandów i Anglii.
Renesans i humanizm w Europie - Wybrane państwa – Francja
Literatura
Humaniści
wokół Collège
Opiekunem
byli
de
ludzi
Sztuka
Architektura
skupieni Jean
Przebudowa zamku w Fontainebleau, a takŜe
France. Cousin –
budowanie
renesansu, malarz
autor wspaniałychzamków renesansowych
artystów humanistów był król dzieła Sąd
nowych
i
przebudowa gotyckich nad Loarą i Sekwaną,
101
Literatura
Sztuka
Architektura
Franciszek I, goszczący ich w ostateczny,
m.in. Chaumont i Amboise. Architekt Pierre
Fontainebleau – tzw.szkoła z François
Lescot – budowa południowego i zachodniego
Fontainebleau. Do nich zaliczali Clouet
skrzydła Luwru. Budowa pałacu Tuileries w
się m.in.: – François Rabelais wspaniały
ParyŜu przez Philiberta de L’Orme. Budowa
autor
ratusza miejskiego w ParyŜu.
utworów Gargantua
Pantagruel–
tworzył
i portrecista.
po
francusku; Jacques d’Etaples i
Guillaume
Budé
wielcy
humaniści
francuscy;
Pierre
Ronsard i Michel de Montaigne
autor Prób;
twórcy
grupy
literackiej o nazwie Plejada.
Zapamiętaj!
Erazm z Rotterdamu (1467-1536) był najwybitniejszym humanistą w Europie poza Włochami,
wielkim miłośnikiem antyku i jego kultury. Postawę humanisty próbował łączyć z postawą
człowieka wierzącego i dobrego chrześcijanina. Domagał się usunięcia naduŜyć i wszystkiego,
co złe w Kościele. Jego dąŜenia wyraŜały się w pracach m.in. w Pochwale głupoty. Był
autorem Podręcznika bojownika chrześcijańskiegodomagając się wiary opartej na Ewangelii.
PrzełoŜył takŜe na własny sposób Nowy Testament.
Renesans i humanizm w Europie - Wybrane państwa - Niderlandy
Z racji uczestniczenia w wymianie handlowej, były pomostem przekazującym dorobek sztuki i kultury z
Włoch do innych państw europejskich.
Szczególnie w malarstwie twórcy niderlandzcy stworzyli wiele wspaniałych dzieł. Wybitną
indywidualnością był Pieter Bruegel Starszy, który wiele przejął z włoskich technik malarskich.
Prekursorem nowych kierunków w malarstwie był Peter Paul Rubens.
Renesans i humanizm w Europie - Wybrane państwa – Niemcy
Literatura
Idee
humanizmu
i
literatura
Sztuka
tego Albrecht
Dürer z
okresu w Niemczech splatały się z autorem
Architektura
Norymbergi
jest Architektura
cyklu niemiecka
reformacją. Najwybitniejszymi twórcami sztychów: Apokalipsa,Pasja, śycie
uległa
epoki byli: Filip Melanchton, Ulryk von Marii iMelancholia.
włoskiego
nie
wpływom
Hutten. Wzorowali się na Erazmie z Hans Holbein Młodszy z Augsburga renesansu
i
102
Literatura
Sztuka
Rotterdamu.
był wspaniałym portrecistą, widoczny zachowała
Przekład Ewangelii dokonany
Marcina
Lutra
stał
się
przez jest w jego twórczości wielki realizm – stary
podstawą
literackiego.
Renesans
swój
tradycyjny,
Dwaj ambasadorzy. Do wybitnych jeszcze
ukształtowania się ogólnoniemieckiego portrecistów
języka
Architektura
naleŜy
takŜeLucas średniowieczny
w Cranach.
charakter.
Niemczech to wielki rozwój nauki i
badań w wielu dziedzinach wiedzy.
Renesans i humanizm w Europie - Wybrane państwa - Anglia
Humanizm i renesans rozwinęły się dopiero w czasach elŜbietańskich (druga połowa XVI wieku). We
wczesnym renesansie powstało wielkie dzieło filozoficzno-literackie Tomasza Morusa (More), Utopia.
Autor przedstawił nierealną wizję doskonałego społeczeństwa Ŝyjącego na wyspie Utopii w czystości
obyczajów i sprawiedliwości społecznej.
Zapamiętaj!
Wielką indywidualnością w dziedzinie teatru był William Szekspir (1564-1616). W swoich
dramatach poruszał uniwersalne problemy człowieka - miłość i nienawiść, poŜądanie władzy i
inne. Najwspanialsze jego dzieła to Król Lear, Juliusz Cezar, Ryszard III, Hamlet, Romeo i
Julia, Makbet i wiele innych. Był twórcą teatru nazwanego od panującej królowej teatrem
elŜbietańskim.
Architektura w Anglii nie uległa wpływom włoskim. Długo utrzymywał się późny gotyk. W okresie
panowania ElŜbiety I powstawały budowle w odmiennym stylu architektonicznym o charakterze
klasycystycznym. Były to głównie zamki
Przyczyny reformacji i powstanie nowych Kościołów chrześcijańskich
Reformacja to proces o charakterze społecznym, religijnym i politycznym. Jej przyczyny leŜały w
średniowieczu, były złoŜone. Wystąpienie Jana Husa z początków XV w. było ostatnią próbą usunięcia
naduŜyć z Kościoła i przeprowadzenia reform, uzdrowienia funkcjonowania wielu instytucji
kościelnych. Kolejne sobory piętnastowieczne nie doprowadziły do naprawy Ŝycia kościelnego. Kryzys
pogłębiał się.
NajwaŜniejsze przyczyny reformacji:
- osłabienie organizacyjne Kościoła i demoralizacja kleru - papieŜe bardziej dbali o zachowanie
politycznej pozycji na Półwyspie Apenińskim, zwiększenie dochodów, świetny dwór, przepych, niŜ o
dobry przykład skromnego i świątobliwego Ŝycia. Szerzył się nepotyzm, czyli faworyzowanie
103
krewnych przy obsadzaniu stanowisk kościelnych,nikolaizm (zerwanie z zasadą celibatu). Te
zjawiska obniŜały autorytet papiestwa i Kościoła;
- niechęć papieŜy i duchowieństwa, szczególnie wyŜszego, do zmian i reform;
- naduŜycia pienięŜne papieŜy i duchownych - fiskalizm, czyli obciąŜanie wiernych podatkami,
daninami i innymi opłatami, sprzedaŜ odpustów (odpuszczenia win i grzechów - akcja prowadzona
przez duchownych i specjalnych bankierów, dochody przeznaczane na potrzeby papiestwa).
Krytyka
Kościoła
katolickiego
wypływała
z
róŜnych
Była
środowisk.
związana
z
coraz
powszechniejszymi ideami humanizmu i nowymi prądami kulturowymi i światopoglądowymi.
W 1517 r. mnich, augustianin Marcin Luter, przybił na drzwiach kaplicy w Wittenberdze 95 tez,
będących programem reform Kościoła. Występował w nich przede wszystkim przeciw sprzedaŜy
odpustów i innym naduŜyciom panującym w Kościele. Wydarzenie to jest powszechnie uwaŜane
za początek reformacji. Początkowo Luter nie zerwał z Kościołem, domagając się jedynie
niezbędnych zmian. Popularność Lutra rosła. PapieŜ bullą Exsurge Dominez 1520 r. wezwał
zakonnika do odwołania swoich nauk. Luter, popierany przez coraz większą liczbę ludzi, spalił
publicznie dokument papieski. Do sporu wmieszał się cesarz Karol V Habsburg, który wezwał Lutra na
sejm Rzeszy do Wormacji, by ten zaprezentował publicznie swoją naukę. Mimo potępienia przez
papieŜa i cesarza Luter nie zaprzestał działalności, miał poparcie kilku ksiąŜąt niemieckich. Przed
prześladowaniami znalazł schronienie na zamku w Wartburgu u Fryderyka Mądrego, elektora
saskiego. Tam teŜ dokonał przekładu Biblii na język niemiecki. Spalenie bulli papieskiej było
zerwaniem Lutra z Kościołem katolickim. Wystąpienia innych reformatorów religijnych jak i działania
podejmowane przez Kościół katolicki doprowadziły do podziału religijnego Europy.
Największe wyznania reformowane:
Wyznanie - twórcy
luteranizm
Marcin
Melanchton,
Doktryna - organizacja Kościoła
– Biblia jedynym źródłem i podstawą wiary – dowolna
Luter Katechizm (1526), Filip interpretacja
autor
tzw.
kaŜdego
człowieka;
„konfesji – jedyne sakramenty, mające znaczenie symboliczne,
augsburskiej” z 1530 r. – tereny Rzeszy tochrzest i sakrament ołtarza, muszą one iść w parze
Niemieckiej, Skandynawii
z
wiarą,
która
–
uznanie
władzy
jest
podstawą
świeckiej
i
zbawienia;
konieczność
podporządkowania
–
kasata
zakonów,
jej
się;
zniesienie
celibatu
osób
duchownych;
– zniesienie kultu świętych, adoracji obrazów, relikwii;
104
Wyznanie - twórcy
– Kościół państwowy pod opieką władców, którzy
dbają o rozwój materialny. Kościół podporządkowany
teŜ
doktrynalnie
świeckim;
– sekularyzacja dóbr kościelnych i przejęcie ich przez
władcę.
kalwinizm
– wiara to
szczególny
Kalwin (Jean Cauvin), początkowo działał o predestynacji,
dar
–Institutio
Boga;
czyli
we Francji, potem w Bazylei i Genewie w – sakramenty podobnie
Szwajcarii
od
religionis – moralność
nauka
przeznaczeniu;
jak
u
Lutra;
kalwińska wypływająca
z
christianae, Katechizm – niektóre kantony nakazów Biblii –wstrzemięźliwość, sprawiedliwość,
Szwajcarii, Niderlandy, lokalne odmiany poboŜność; praca to obowiązek człowieka, bogactwo
wyznania kalwińskiego w Anglii i Szkocji
to szczególny dar od Boga i dowód Jego łaski;
– na czele Kościoła mieli stać ministrowie-pastorzy
pełniący
nadzór
kierownicza
w
nad
Kościele
moralnością,
to
ciało
instytucja
kolegialne
–
konsystorz;
– władza świecka odpowiedzialna za ochronę Kościoła
i
moralności,
karanie
odstępców,
obowiązek
utrzymywania szkolnictwa. Genewa zorganizowana w
przykładową
gminę
i
Kościół
kalwiński, minipaństewko teokratyczne w wydaniu
kalwińskim. Słynna Akademia Genewska.
anabaptyzm
– odrzucenie organizacji kościelnej – powszechne
Thomas Münzer, Jan z Leydy, Jan Matys
kapłaństwo
wiernych; proroctwa i objawienia jako
podstawa wiary – indywidualizacja wiary i odrzucenie
form
–
doktrynalnych;
niechęć
do
instytucji
państwa
i
porządku
publicznego, zniesienie własności prywatnej, itd.;
– konieczność powtórnego chrztu w dojrzałym wieku
–
chrzest
to
świadomy
wybór
wiary;
– próba zorganizowania idealnego Kościoła w Münster
w Niemczech.
antytrynitaryzm
– zakwestionowanie istnienia Trójcy Świętej – Chrystus
Michał Servet, – Christianismi restitutio; jedynie człowiekiem, a nie Bogiem. Odrzucenie nauki o
105
Wyznanie - twórcy
Lelio i Faustyn Socynowie, Jerzy Blandrata; predestynacji (przeznaczeniu), grzechu pierworodnym i
– teren działalności: Polska i Siedmiogród – odkupieniu;
arianie lubunitarianie
– do zbawienia człowiek dochodzi własną pracą;
–
kwestionowanie
wszystkich
sakramentów;
– kwestionowanie prywatnej własności, konieczność
zniesienia poddaństwa chłopów, wspólna praca i
podział
zysków;
– w skrajnej postaci głoszenie haseł pacyfistycznych;
– nie stworzyli organizacji kościelnej, prześladowani
przez katolików
i
wyznawców
innych
Kościołów
reformowanych.
Reformacja w wybranych państwach
Rzesza Niemiecka
Wystąpienie Marcina Lutra doprowadziło do podziału władców Rzeszy na dwa zwalczające się obozy część ksiąŜąt opowiedziała się za naukami Lutra, część dąŜyła do utrzymania przywilejów katolicyzmu
we wszystkich księstwach niemieckich. Cesarz Karol V Habsburg domagał się od ksiąŜąt
protestanckich (nazwa od protestu złoŜonego przez ksiąŜąt i miasta luterańskie na Sejmie Rzeszy
Niemieckiej w Spirze w 1529 r.) podporządkowania się w sprawach religijnych, kwestionował prawo
władców niemieckich do decydowania o wyznaniu w swoich państwach. Reformacja w Rzeszy miała
dwa nurty: tzw. ksiąŜęcy - popierany przez Lutra, mniej radykalny - ziemia kościelna w księstwach
luterańskich miała przejść w ręce władców; oraz chłopski - radykalny, domagano się zmiany
stosunków społecznych, zniesienia poddaństwa chłopów, prywatnej własności, występowano
przeciwko uprawnieniom władców, płaceniu dziesięcin Kościołowi itp.
W Rzeszy Niemieckiej wybuchła wojna chłopska w latach 1524-1525. Objęła tereny Alzacji, Saksonii
i Tyrolu. Dopiero wspólne wystąpienie ksiąŜąt katolickich i protestanckich i pobicie chłopów pod
Frankenhausen w Turyngii złamało powstanie. Przywódcy - Pfeiffer i MÜnzer - ponieśli śmierć w
niewoli. Na chłopów spadły surowe kary.
Wojna chłopska nie zakończyła wojen między ksiąŜętami katolickimi a protestanckimi. W Rzeszy
wybuchły wojny domowe o podłoŜu religijnym, politycznym. W latach 1547-1548 I wojna religijna
zwana szmalkaldzką (1531 r.:Związek Szmalkaldzki ksiąŜąt i miast protestanckich, zawarty przeciwko
polityce cesarza Karola V Habsburga). Zakończyła się ona ugodą w Augsburgu, która jednak nie
zadowoliła Ŝadnej ze stron. Na połowę wieku przypadł szczytowy okres rozwoju luteranizmu i
106
reformacji w Niemczech. Północni, środkowi i wschodni ksiąŜęta Rzeszy wprowadzili w swoich
państwach nowe wyznania.
Zapamiętaj!
W latach 1552-1555 toczyła się tzw. II wojna religijna zakończona podpisaniem pokoju
religijnego w Augsburgu.Przyjęto rozwiązanie w myśl zasady cuius regio, eius religio (czyje
panowanie, tego wyznanie). Dawał on gwarancje tolerancji i swobody religijnej dla ksiąŜąt
niemieckich. Pokój augsburski potwierdził podział polityczny i religijny w Rzeszy Niemieckiej,
dał ksiąŜętom prawie pełną samodzielność w swoich państwach, zahamował proces
jednoczenia się Niemiec aŜ do XIX w.
Francja
We Francji zwolenników poglądów głoszonych przez Jana Kalwina nazywano hugenotami. Około
połowy XVI w. protestantyzm we Francji znalazł wyznawcówwśród szlachty i potęŜnych ksiąŜąt z
rodów Burbonów, Coligny i Condé. Wierni katolicyzmowi pozostali królowie z dynastii Walezjuszy i ich
krewni ksiąŜęta de Guise. Represje wobec hugenotów narastały, pogłębiał się kryzys skarbowy,
władcy nakładali wysokie podatki. Podział na dwa obozy pokrywał się w przybliŜeniu z podziałem na
zwolenników silnej i scentralizowanej władzy królewskiej - król Karol IX Valois (1560-1574), matka
regentka Katarzyna Medycejska i Gwizjusze (początki rządów absolutnych), i zwolenników
ograniczenia znaczenia monarchy i zwiększenia uprawnień Stanów Generalnych i ksiąŜąt - rody
Burbonów i Colignych. Oba obozy miały wsparcie z zagranicy - katolicy od Hiszpanów i króla Filipa II
Habsburga, a hugenoci od królowej angielskiej, ElŜbiety I Tudor. Wzajemna rywalizacja obozów, idei i
koncepcji państwa doprowadziła do wojen domowych o podłoŜu religijnym i politycznym. Z przerwami
trwały one w latach 1562-1589. Punktem kulminacyjnym była rzeź hugenotów w ParyŜu w nocy z 23
na 24 sierpnia 1572 r. tzw. „noc św. Bartłomieja”. Po tym wydarzeniu ze zdwojoną siłą wybuchły walki,
w których o władzę w kraju rywalizowali król Henryk III Valois (1574-1589) i jego daleki kuzyn, król
Nawarry Henryk de Burbon.
Zamordowanie króla Henryka III Walezego pod murami ParyŜa w 1589 r. zakończyło okres wojen
religijnych we Francji. Król Henryk IV Burbon przeszedł na katolicyzm (1594, przypisuje mu się
powiedzenie „ParyŜ wart jest mszy”). Dla uspokojenia sytuacji w kraju w 1598 r. wydał edykt
tolerancyjny w Nantes (nantejski). Przywracał on pokój religijny we Francji, gwarantował wolność
wyznania dla hugenotów i równał ich w prawach z katolikami. Hugenoci mogli odprawiać naboŜeństwa
we wszystkich większych miastach Francji z wyjątkiem ParyŜa, otrzymali w formie zabezpieczenia sto
tzw. miejsc bezpieczeństwa, m.in. twierdzę La Rochelle.
107
Anglia
Przyczyna reformacji w Anglii tkwiła w osobistym konflikcie między królem Henrykiem VIII Tudorem
(1509-1547) a papieŜem Klemensem VII. Król Anglii, Ŝonaty z Katarzyną Aragońską, ciotką cesarza
Karola V, nie mając z nią następcy tronu, chciał się rozwieść. Choć według prawa kanonicznego były
podstawy uniewaŜnienia małŜeństwa, pod presją cesarza papieŜ nie zgodził się na to. Spór z Rzymem
doprowadził do ogłoszenia się przez króla Henryka VIII protektorem, czyli opiekunem Kościoła w
Anglii. Majątki kościelne uległy sekularyzacji (zeświecczeniu), zakazano płacenia annat do Rzymu i
odwoływania się do papieŜa. Król udzielił sobie rozwodu i poślubił Annę Boleyn. PapieŜ obłoŜył
Henryka VIII ekskomuniką. W odpowiedzi król w 1534 r. wydał akt o supremacji, którym formalnie
zerwał związki z papiestwem i katolicyzmem. Nastąpiły krwawe represje. Henryk VIII nie zerwał z
dogmatyką
i
obyczajowością
katolicką.
Zorganizował
odrębny Kościół
państwowy
-
anglikański, stanął na czele Kościoła jako jego najwyŜszy dostojnik.
Reforma Kościoła anglikańskiego w duchu kalwińskim nastąpiła dopiero w połowie XVI w. za
panowania małoletniego syna Henryka VIII, Edwarda IV (1547-1553). Do Kościoła angielskiego
zostały wprowadzone dogmaty i liturgia kalwińska, a takŜe specjalne księgi modlitw w języku
angielskim.
Na czas rządów królowej Marii I Tudor (1553-1558), gorącej katoliczki, przypadła próba rekatolizacji
kraju. Z uwagi na krwawe represje, jakie spadły na anglikanów, Maria otrzymała przydomek
„Krwawej”. Panowanie następczyni Marii, królowej ElŜbiety I (1558-1603), przyniosło ostateczne
okrzepnięcie i zakończenie organizowania się Kościoła anglikańskiego. Ponownie surowe represje i
prześladowania spadły na katolików. To właśnie wtedy ostatecznie zostały zerwanie wszelkie związki
z Rzymem. Na płaszczyźnie politycznej uwidoczniło się to wojną z ultrakatolicką Hiszpanią i
popieraniem ksiąŜąt protestanckich Rzeszy Niemieckiej.
Skandynawia
W krajach skandynawskich władcy zaprowadzili luteranizm przede wszystkim z przyczyn politycznych.
W Szwecjizerwanie unii kalmarskiej (od 1397) z Danią i objęcie władzy przez Gustawa I Wazę
pociągało konieczność budowy państwa od podstaw. Nowy król spotkał się z opozycją wyŜszego
duchowieństwa, znalazł jednak poparcie wśród luterańskich mieszczan miast nadbałtyckich. Na
prowadzenie walki z Danią potrzebował takŜe znacznych funduszy, które mógł mu dostarczyć Kościół
szwedzki. W 1527 r. ogłosił luteranizm religią państwową, sekularyzował majątki kościelne - powstał
państwowy Kościół luterański z królem jako jego opiekunem. Zwycięski Gustaw Erikksson Waza
wzmocnił władzę królewską w Szwecji, ograniczając przedstawicielstwo stanów - Riksdag.
W Danii na luteranizm stopniowo przechodzili przedstawiciele arystokracji. Nowinki religijne były
Ŝyczliwie przyjmowane na dworze królewskim. W 1527 r. wprowadzono wolność wyznania dla luteran i
108
zerwano łączność z Rzymem. W kilka lat później wprowadzono formalnie luteranizm jako wyznanie
państwowe i obowiązujące w Danii. Został takŜe zorganizowany zhierarchizowany Kościół luterański.
Te same zmiany nastąpiły w Norwegii, która była w ścisłej unii personalnej z Danią.
Znaczenie reformacji było bardzo duŜe. Wszyscy reformatorzy religijni zwracali szczególną uwagę
na wykształcenie i wychowanie. Stąd nie tylko w teorii, ale przede wszystkim w praktyce ogromną
wagę przywiązywali do zakładania, a następnie utrzymywania szkół, przeznaczając na ten cel
znaczne środki finansowe. Nie mniejsze znaczenie miało przywiązanie do wychowania. Nacisk
kładziono na wychowanie moralne, wpajano cnoty pracowitości, uczciwości, poszanowania własności,
pracy na rzecz innych, nie tylko w Ŝyciu prywatnym, ale takŜe zawodowym. Człowiek, który odniósł
sukces
w
Ŝyciu
zawodowym
protestancka zaowocowała
i
niebawem
prywatnym
był
przyspieszonym
wzorem
do
rozwojem
naśladowania. Etyka
gospodarczym
państw
protestanckich przede wszystkim w Niderlandach i Anglii. Wprowadzenie przymusu nauczania
przyniosło wzrost świadomości społecznej i ogólnego rozwoju cywilizacyjnego.
Kontrreformacja i jej skutki
Kontrreformacja jako ruch w Kościele katolickim miała dwa oblicza:
- wobec sukcesów nowych wyznań reformowanych przeprowadzenie niezbędnych reform w Kościele,
usunięcie naduŜyć;
- reakcja katolicka i walka z reformacją o utracone wpływy w Europie.
Pierwsze reformy w Kościele i kurii rzymskiej wprowadził papieŜ Paweł III. Powołał nowych
kardynałów o poglądach podobnych do humanisty Erazma z Rotterdamu. W 1542 r. kardynał Caraffa
odnowił inkwizycję. Kolejni papieŜe kontynuowali reformy w drugiej połowie XVI w., przechodząc do
ofensywy katolickiej. Dla czystości wiary wprowadzono w 1559 r. Indeks ksiąg zakazanych.
Odnowieniu Kościoła miały słuŜyć reformowane stare zakony i powstające nowe. Szczególną rolę
odegrał nowy zakon, który w 1540 r. otrzymał zatwierdzenie reguły - Towarzystwo Jezusowe jezuici. Twórcą był Hiszpan, Ignacy Loyola. Zakon był gwardią papieską do walki z protestantami i
wszelkimi
heretykami.
Został
bezpośrednio
podporządkowany
papiestwu,
zorganizowany
hierarchicznie jak wojsko.
W latach 1545-1563 w Trydencie obradował sobór powszechny:
- sprecyzowano dogmaty katolickie, a zwłaszcza przyjęto dogmat o rzeczywistej obecności Chrystusa
w Eucharystii;
- uznano wyŜszość papieŜa nad soborem, scentralizowano władzę w Kościele katolickim, wzmocniono
autorytet papieski;
- powstał Katechizm Rzymski, czyli wykład wiary Kościoła katolickiego.
109
Sobór trydencki rozpoczął dzieło odnowy w Kościele katolickim. W kolejnych latach konsekwentnie
wprowadzano zmiany i reformy: w 1568 r. ogłoszenie brewiarza, mszału rzymskiego (ujednolicenie
liturgii), zakaz łączenia dostojeństw kościelnych, obowiązek pozostawania biskupów w swoich
diecezjach, wizytowania parafii, odbywania wizyt w Rzymie raz na 5 lat (wizyta ad limina apostolorum)
i zakładania seminariów celem kształcenia księŜy. W1592 r. ogłoszono obowiązujący tekst Biblii,
tzw. Wulgatę. Ostateczna interpretacja tekstu Pisma Świętego została zastrzeŜona jedynie dla
duchownych.
W konsekwencji reform w Kościele katolickim wzmocniono dyscyplinę, usunięto naduŜycia,
ujednolicono liturgię i określono dogmaty. Zmiany te ostatecznie załamały próby rozmów z
protestantami i doprowadziły do rozejścia się katolicyzmu z protestantyzmem.
Od monarchii stanowej do absolutnej
W średniowieczu wykształcił się typ państwa feudalnego, a w schyłkowej fazie epoki ukształtowała się
w większości państw europejskich monarchia stanowa. Władca dzielił się władzą z przedstawicielami
stanów.
Pod koniec średniowiecza zaczęły się kształtować państwa narodowe, a władcy wzmacniali swoją
władzę. Rozbite na dzielnice państwa zaczęły być łączone przez monarchów, którzy w rywalizacji z
feudałami musieli pozyskać miasta i rycerstwo, a takŜe znaleźć podbudowę ideologiczną swoich
działań, znaleźć środki do realizacji celów. Podbudowę ideologiczną znaleziono studiując prawo
rzymskie. Prawnicy-humaniści zaczęli wprowadzać pojęcie władcy, będącego źródłem prawa i
stojącego ponad nim. To przekonanie legło u podstaw kształtowania się ideologii monarchii
absolutnej, którą próbowali budować władcy Hiszpanii (Filip II Habsburg), Francji (ostatni królowie z
dynastii Walezjuszy a następnie Burbonowie) i Anglii za rządów królowej ElŜbiety I.
Jednym z pierwszych ideologów absolutyzmu monarszego był Niccolo Machiavelli (1469-1527) autor
dzieła: KsiąŜę(Il Principe). Machiavelli na pierwszym miejscu stawiał nie interes poddanych, nakazy
moralne czy etyczne, ale interes władcy utoŜsamiany z racją stanu i interesami państwa.
„Machiawelizm” dopuszczał nawet terror ze strony władcy w imię wyŜszych racji i celów, którymi było
dobro państwa, jedność, wielkość i potęga a przez to dobrobyt mieszkańców. Machiavelli widział
państwo jako monarchię scentralizowaną o prawie nieograniczonej władzy panującego.
Reformacja zwiększyła zakres władzy i obowiązków panujących. KsiąŜęta protestanccy z załoŜenia
stawali się opiekunami - protektorami Kościołów w swoich państwach. Władcy katoliccy takŜe
zostawali opiekunami Kościoła katolickiego nie wnikając jednak w kwestie doktrynalne. Tak stało się w
Hiszpanii za Filipa II, częściowo we Francji a nawet w Polsce.
110
Zapamiętaj!
Teoretyczne opracowanie idei nowego państwa absolutnego było dziełem Francuza Jeana
Bodina autora Sześciu ksiąg o Rzeczypospolitej (1576).
- Władca absolutny stoi ponad prawem, a ogranicza go jedynie prawo boskie.
- Monarcha decyduje o wojnie, pokoju, dysponuje prawem łaski, mianuje urzędników, bije
monetę i wymaga bezwzględnego posłuszeństwa od poddanych.
Od monarchii stanowej do absolutnej - Absolutyzm we Francji w XVII wieku
Francja po wojnach domowych i religijnych XVI w. była osłabiona i zniszczona gospodarczo.
Uspokojenie i próby odnowienia sytuacji gospodarczej i politycznej przypadły na lata rządów króla
Henryka IV Burbona (1595-1610).
Za panowania jego syna i następcy - Ludwika XIII (1610-1643) - kontynuowany był proces
wzmacniania władzy królewskiej. Wykonawcą woli króla był kardynał de Richelieu. Stał się on
zwolennikiem wzmocnienia władzy królewskiej kosztem ograniczenia praw stanów, a zwłaszcza
arystokracji i szlachty. W celu ugruntowania władzy monarszej wydany został zakaz pojedynków i
posiadania zamków obronnych wewnątrz Francji. Jednym z celów polityki centralizacji państwa było
ograniczenie praw i przywilejów dla hugenotów, dąŜenie do odebrania im tzw. miejsc bezpieczeństwa.
Doprowadziło to w 1627 r. do buntu hugenotów wspieranych przez Anglię w twierdzy La Rochelle. Po
rocznym oblęŜeniu opór został złamany, pokój z hugenotami odebrał im miejsca bezpieczeństwa.
Wszelkie bunty i opozycja były dławione siłą. Kardynał Richelieu, w celu wzmocnienia władzy
królewskiej i centralizacji państwa, likwidował odrębności prowincji. W polityce zagranicznej dąŜył do
osłabienia wpływów habsburskich. W realizacji tych celów narzędziem była rozbudowywana armia i
flota wojenna. Dostrzegając korzyści płynące z handlu rozbudowywał takŜe flotę handlową, dbał o
rozwój kolonii francuskich, zwłaszcza w Kanadzie. Dla zrealizowania tak wielkich planów niezbędne
były pieniądze, które kardynał uzyskiwał z odpowiednio prowadzonej polityki gospodarczej. NałoŜył
bardzo wysokie podatki rujnujące przede wszystkim ludność chłopską. Pod koniec Ŝycia kardynała
Richelieu wybuchały lokalne powstania chłopskie, spiski moŜnych i arystokracji - zostały jednak
szybko wykryte i zlikwidowane.
Wystąpienia były momentem kryzysu państwa absolutnego. Został on przełamany i przezwycięŜony
za panowania następcy - Ludwika XIV Wielkiego (1643-1715). W imieniu małoletniego władcy rządy
sprawowała
regencja
z następcą Richelieu
i
pierwszym
ministrem
kardynałem Juliuszem
Mazarinim na czele. Wobec rządów regencji, a zwłaszcza Mazarniego, zawiązała się opozycja starej
szlachty rodowej i arystokracji (noblesse d’épée), przedstawicieli nowej szlachty (noblesse de robe) i
mieszczaństwa. Tzw. frondy: parlamentarna i ksiąŜąt, czyli wojny domowe z lat 1648-1653,
doprowadziły do zwycięstwa kardynała Mazariniego i idei rządów absolutnych króla.
111
Od 1661 r., czyli od objęcia bezpośrednich rządów króla Ludwika XIV, nastąpił okres utrwalenia się
rządów absolutnych we Francji. W ciągu 72 lat panowania władcy Francja stała się pierwszą potęgą w
Europie i monarchią absolutną, na której wzorowali się inni władcy.
Cechami charakterystycznymi rządów absolutnych króla-słońce było:
- odsunięcie od władzy starej szlachty rodowej, arystokracji, ksiąŜąt z rodziny królewskiej i
duchowieństwa (teraz pełnili funkcje reprezentacyjne);
- dopuszczenie do współrządów szlachty urzędniczej i mieszczan (kariera zaleŜna od woli monarchy siła i podpora rządów absolutnych);
- wprowadzenie scentralizowanej, poddanej woli władcy nowoczesnej, administracji - hierarchizacja,
pełne podporządkowanie, rady królewskie podporządkowane władcy, podobnie wszyscy najwyŜsi
urzędnicy: kanclerz, generalny kontroler finansów i sekretarze stanu;
- oparcie administracji lokalnej na intendentach mianowanych na określony czas przez króla wynagradzanie przez władcę, w pełni od niego zaleŜni;
- niezwoływanie przedstawicielstwa stanowego tzw. Stanów Generalnych, Stany Prowincjonalne
utraciły całkowicie znaczenie;
- powołanie wszechwładnej policji, podporządkowanej królowi, na czele której stanął Mikołaj de La
Reynie - tłumienie buntów, dławienie opozycji i osób niewygodnych dla króla na mocy listów
królewskich (lettre de cachet).
Gospodarką
Francji
zajmował
się Jan
Baptysta
Colbert, prowadząc
politykę merkantylistyczną. Dbał o zachowanie dodatniego bilansu handlowego w imporcie i
eksporcie towarów do Francji, rozwijał i zakładał manufaktury, produkujące towary dotąd sprowadzane
z zagranicy; chronił rynek wewnętrzny, nakładając wysokie cła i opłaty na towary sprowadzane;
wspierał rozwój handlu i kolonii.
Król w polityce centralizacji i ujednolicenia państwa zmierzał do podporządkowania sobie kwestii
religijnych. Stał na czele kościoła francuskiego, samodzielnie decydując o obsadzie najwyŜszych
stanowisk kościelnych. W 1685 r. zniósł edykt nantejski - świątynie hugenockie miały być
zniszczone, a protestanci mieli przejść na katolicyzm lub opuścić Francję.
Za Ludwika XIV wojsko osiągnęło stan w warunkach pokojowych 200 tys. Ŝołnierzy a w czasie wojny
nawet 280 tys. Rozbudowana została flota wojenna, powstały nowe porty wojenne w Tulonie, Breście
i Rochefort - rozbudowana armia pochłaniała ogromne kwoty. Dysponując świetnie wyszkoloną i tak
liczną armią Ludwik XIV prowadził wojny z sąsiadami. Do Francji przyłączone zostały nowe ziemie:
112
- pokój westfalski z 1648 r. potwierdzał przynaleŜność do Francji miast Metz, Toul, Verdun, części
Alzacji, 10 miast w Rzeszy i twierdzy Brisach, a we Włoszech waŜnej twierdzy Pignerol;
- po wojnie z Hiszpanią i zawarciu pokoju pirenejskiego w 1659 r. do Francji przyłączone zostały
hrabstwa Artois, Hainaut w Niderlandach i Rousillion w Pirenejach;
- w latach 70. hrabstwo Franche-Comté i Flandria, a w latach 80. Strasburg i reszta Alzacji;
- w konsekwencji wojny o sukcesję hiszpańską 1701-1713 wnuk Ludwika XIV, Filip d’Anjou został
królem Hiszpanii, jednak Francja wyszła z wojny z wielkimi długami wojennymi i zrujnowana
gospodarczo.
Kultura i sztuka miały i były na usługach władcy, uświetniając wielki dwór a przede wszystkim samą
osobę władcy. Dwór rezydujący we wspaniałym Wersalu był centrum państwa. Król był mecenasem
artystów, architektów, poetów i literatów (Corneille, Racine, La Fontaine czy Molier). Dwór francuski
był niedościgłym wzorem dla innych monarchów, a kultura francuska rzucała wspaniały blask na
Europę. Król Ludwik XIV nazywał siebie królem-słońce (symbolem jego panowania było słońce).
Przypisuje mu się powiedzenie „państwo - to ja” (L’état c’est moi).
Kultura baroku
Sztuka barokowa w krajach katolickich wykształciła się w czasach kontrreformacji i miała pomóc
Kościołowi katolickiemu odzyskać utracone wpływy i pozycję. Dlatego teŜ barok miał wielu
mecenasów wśród duchowieństwa. Na uŜytek Kościoła walczącego dbano o rozmach i
monumentalizm w budownictwie i przepych w dziełach kultury.
Rzym, który był kolebką sztuki i kultury barokowej, w późniejszym okresie zatracił rolę przewodnią na
rzecz nowych centrów w ParyŜu, Wenecji czy Holandii.
Zapamiętaj!
Sztukę
barokową
cechowała: wybujałość
form,
bogactwo
ornamentyki,
rozmach,
monumentalność i dynamizm.
Wzorem budownictwa sakralnego baroku był kościół jezuitów w Rzymie Il Gesu (Jezusa), którego plan
budowli i wygląd zewnętrzny były kopiowane w innych budowlach tego typu w Europie.
113
Giovanni Bernini był twórcą kolumnady wokół placu św. Piotra w Rzymie - szczytowego osiągnięcia
baroku. Podobnie jego Dawid był wyrazem nowych prądów w rzeźbie. Na budowlach rzymskich
wzorowali się architekci Francji, Hiszpanii iNiemiec. Dla wzmocnienia przeŜyć religijnych w kościołach
powszechnie montowano organy.
We Francji sztuka barokowa - styl dworski - pozostawała na usługach władcy. Styl, jaki wykształcił się
w tym państwie, nosi nazwę stylu Ludwika XIV. Charakteryzował się bogactwem i pompatycznością.
Szczytowym osiągnięciem w architekturze był pałac w Wersalu, rozbudowywany pod kierunkiem
wybitnych architektów Louisa Le Vau i Juliusza Mansart-Hardouina. Nad całością kontrolę sprawował
Charles Le Brun. Wystroju pałacu dopełniał wspaniały park wersalski. TakŜe ParyŜ przebudowywano
wg nowej koncepcji urbanistycznej (miejskiej) ze wspaniałym Pałacem Inwalidów.
Do najwybitniejszych malarzy baroku zaliczamy Holendra Petera Paula Rubensa, Rembrandta van
Rijn, Antona van Dycka i nadwornego malarza dworu hiszpańskiego Diega Velazqueza.
Wojna trzydziestoletnia i jej konsekwencje
Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) objęła ziemie Rzeszy Niemieckiej, udział w niej bezpośrednio
lub pośrednio brały prawie wszystkie państwa europejskie. Była pierwszą z wojen o zasięgu
114
europejskim. Konflikt narastał od połowy XVI w. i był kolejnym etapem rywalizacji o hegemonię w
Europie.
Do najwaŜniejszych przyczyn moŜna zaliczyć:
- rywalizację francusko-habsburską - celem polityki zagranicznej Francji było rozerwanie łańcucha
państw habsburskich (Hiszpania, ziemie w Rzeszy Niemieckiej, Niderlandy, Franche-Comté, Alzacja i
Lotaryngia) opasującego Francję. Do rywalizacji o panowanie w Europie włączy się nowa potęga
Szwecja;
- niepokoje religijne w Rzeszy Niemieckiej - ksiąŜęta protestanccy czuli się zaniepokojeni sukcesami
kontrreformacji, obawiali się utraty ziem sekularyzowanych w drugiej połowie XVI w. Dla obrony
interesów utworzyli w 1608 r. Unię Protestancką pod przywództwem palatyna reńskiego. W
odpowiedzi w 1609 r. ksiąŜęta katoliccy pod kierunkiem księcia bawarskiego Maksymiliana I
utworzyli Ligę Katolicką. W 1617 r. nowym królem czeskim został zwolennik rekatolicyzacji i
absolutyzmu Ferdynand II Habsburg, który został takŜe cesarzem rzymsko-niemieckim.
Wojna trwała z przerwami trzydzieści lat. Zapoczątkowało ją powstanie antyhabsburskie w Czechach
z tzw. defenestracją praską (posłańcy habsburscy zostali wyrzuceni z okna zamku na Hradczanach).
Dzieli się ją na okresy: I - powstanie czeskie 1618-1623; II - okres duński 1624-1629; III - okres
szwedzki 1630-1634; IV - okres francuski 1634-1648. Do najwaŜniejszych i przełomowych wydarzeń
moŜna zaliczyć klęskę Czechów w bitwie pod Białą Górą (listopad 1620 r.), która zapoczątkowała
okres represji i germanizacji Czech, bitwę pod LÜtzen koło Lipska (1632 r.), w której zginął król
szwedzki Gustaw II Adolf.
W 1648 r. w miejscowościach MÜnster i OsnabrÜck w Westfalii podpisano traktaty pokojowe między
Francją i Szwecją z jednej a cesarstwem i Rzeszą Niemiecką z drugiej strony. W podpisaniu pokoju
westfalskiego brali udział przedstawiciele prawie wszystkich państw europejskich i ustalono
następujący porządek w Europie:
- Francja otrzymała prawa do biskupstw w Rzeszy: Metz, Toul, Verdun, Górną i Dolną Alzację, 10
miast w Rzeszy i waŜną twierdzę Brisach, we Włoszech miasto Pignerol;
- Szwecja zatrzymała ujście Odry ze Szczecinem a takŜe wyspy Uznam, Rugię i Wolin, na terenie
Rzeszy sekularyzowane biskupstwa Bremę i Werden - ujścia Łaby i Wezery, port w Wismarze;
- Elektor Brandenburski otrzymał Pomorze z Kołobrzegiem, biskupstwa Minden i Halberstadt, a po
śmierci administratora arcybiskupstwo Magdeburg - Brandenburgia stała się największym państwem
niemieckim;
- Rzesza Niemiecka - ksiąŜęta otrzymali prawie pełną samodzielność w swoich księstwach. Mogli
samodzielnie zawierać sojusze i traktaty międzynarodowe, takŜe z obcymi państwami, bez zgody
115
cesarza. Niemcy w praktyce jako państwo przestały istnieć, wprowadzono tolerancję religijną juŜ nie
tylko dla ksiąŜąt, ale dla wszystkich ludzi, cesarz ogłosił amnestię dla ksiąŜąt - powrócili do swoich
posiadłości, a ksiąŜę bawarski otrzymał potwierdzenie tytułu elektorskiego i ziemie Górnego
Palatynatu.
- Zjednoczone Prowincje Niderlandów zostały uznane przez króla hiszpańskiego za niepodległe
państwo.
Konsekwencje wojny:
- Habsburgowie stracili dominującą pozycję w Europie,
- na czoło potęg europejskich wysunęła się Francja - jako gwarant pokoju westfalskiego ingerowała w
wewnętrzne sprawy Rzeszy,
- po wielkich zniszczeniach nastąpił rozwój gospodarczy Niemiec.
NajwaŜniejsze problemy cywilizacji oświecenia
Rewolucja umysłowa
Oświecenie było
epoką
obejmującą
czas
od
końca
XVII
do
początków
XIX
w. „Wiek
świateł” charakteryzował się otwarciem człowieka na wiedzę, dąŜeniem do samokształcenia,
praktycznego poznania otaczającego go świata. Oświecenie sięgało swoimi korzeniami przewrotu
naukowego XVII w. Ludzie Oświecenia z duŜym dystansem podchodzili do otaczającego świata próbowali zbadać i opisać zjawiska, które obserwowali w przyrodzie. Charakterystyczna była w tym
czasie postawa zwana krytycyzmem. Z takich załoŜeń wypływał empiryzm - prąd, który na
pierwszym miejscu stawiał doświadczenie, będące narzędziem do poznania prawdy.
Dla człowieka oświecenia wszystko musiało być podporządkowane naturze, temu, co naturalne i
oczywiste dla większości ludzi. Odrzucano to, co nie było uznawane przez wszystkich (większość) za
rozumne i potrzebne. Taka postawa prowadziła do negacji wielu instytucji np. Kościoła, a w
konsekwencji do kwestionowania w ogóle religii, wiary. Z drugiej strony rodziły się nowe nurty
społeczno-religijne. Deizm narodził się w Anglii, za twórcę uwaŜa się Edwarda Herberta lorda of
Cherbury (1583-1648). Deiści uwaŜali, Ŝe Bóg jest jedynie pierwszym źródłem ruchu, istnieje
osobowo, nie ingeruje w Ŝycie człowieka, działa jedynie według rozumu ludzkiego. Deiści uwaŜali
zjawiska nadprzyrodzone za legendy, odrzucali Kościół i jego strukturę. Chcieli usunąć z religii
wszystko to, co nadprzyrodzone a niezrozumiałe. Kierowali się racjonalizmem - rozumowym
podejściem do religii. Deizm znalazł bardzo wielu zwolenników nie tylko w Anglii, ale takŜe na
kontynencie: Francja, Niemcy. Masoneria zrodziła się na Wyspach Brytyjskich, korzeniami sięgała
zrzeszenia „wolnych mularzy” - cieśli, architektów i budowniczych. W XVIII w. loŜe masońskie stały się
116
jakby salonami i bractwami. Wstęp do nich był utrudniony koniecznością pokonania szczebli
wtajemniczenia. Masoneria była organizacją hierarchiczną i elitarną. W 1723 r. Wielka LoŜa Anglii
otrzymała konstytucję organizacji. Opracował ja szkocki pastor James Anderson. Wprowadzała
podział na stopnie, ustalony rytuał i symbolikę bractwa. Masoneria uległa wewnętrznemu
zróŜnicowaniu na kilka rytów. Podstawą działalności była tolerancja i pozytywne podejście do
róŜnych religii i systemów filozoficznych. Podstawą ideologii był kult Wszechmocnego Architekta,
Istoty NajwyŜszej, Budowniczego Świata, etyka humanistyczna i braterstwo ludzi. Spowodowało to, Ŝe
masoneria, mimo potępienia jej przez papieŜa w 1738 i 1751 r., miała wielu zwolenników i członków.
NaleŜeli do niej myśliciele i filozofowie, ludzie pióra i sztuki, takŜe ludzie z niŜszych warstw
społecznych. Wśród duchowieństwa katolickiego cieszyła się popularnością, sięgając nawet dworów
biskupich.
Myśl filozoficzna i społeczno-politycznabaroku i oświecenia
Wiek XVIII nazywany jest „wiekiem rozumu”. Przemiany gospodarcze i społeczne szły w parze z
przemianami myśli filozoficznej i społeczno-politycznej. Wielcy myśliciele epoki korzystali z dorobku
swoich wielkich poprzedników Ŝyjących na przełomie XVII i XVIII w. Isaac Newton (1642-1727),
Anglik, uczony i filozof, przez badanie i eksperymenty doszedł do ogólniejszych ustaleń, czyli potrafił
formułować ogólne prawa. Newtonowi zawdzięczamy rozwój mechaniki, a szczególnie powstanie
prawa powszechnego ciąŜenia. John Locke (1632- 1704), Anglik, obok zagadnień społecznopolitycznych zajmował się filozofią. Nacisk połoŜył na poznanie i psychologię człowieka. To on
przyrównał umysł ludzki do nie zapisanej tablicy (tabula rasa), który w czasie rozwoju, dorastania,
doświadczenia zewnętrznego i dzięki zmysłom nabiera wiedzy i umiejętności. Wychodząc z takiego
załoŜenia Locke stwierdził, Ŝe nie ma wrodzonych zasad moralnych. Jako pisarz polityczny był
zwolennikiem monarchii konstytucyjnej i współtwórcą koncepcji państwa jako wytworu umowy
społecznej. W jego rozumieniu państwo miało dbać o bezpieczeństwo i własność obywateli. Był
zwolennikiem tolerancji i liberalizmu, takŜe gospodarczego.
Locke’owi moŜna przypisać współautorstwo koncepcji rozdzielenia państwa od Kościoła. Thomas
Hobbes (1588-1679) Ŝył w Anglii, był autorem dzieła zatytułowanego Lewiatan oraz teorii prawa
naturalnego. Uznał on, iŜ pierwotnie panował chaos i wojna wszystkich przeciw wszystkim (bellum
omnium contra omnes). Podstawa państwa to konieczność wprowadzenia ładu i bezpieczeństwa.
Ludzie dla własnego bezpieczeństwa zrezygnowali z części swojej wolności na rzecz władcy
absolutnego, który zgodnie z umową ma stać na straŜy bezpieczeństwa ludzi.
Zapamiętaj!
Hobbes prawa boskie (panujący z woli boŜej) zastąpił prawami naturalnymi. Państwo to
rezultat umowy społecznej, źródło władzy leŜy w ludzie.
117
Poglądy i dorobek filozoficzno-polityczny najwybitniejszych myślicieli oświecenia charakteryzuje
poniŜsza tabelka.
Filozof
François
Marie
Poglądy
Arouet
(1694– Interesował się historią, religią, literaturą; autor wielu
1778)Voltaire Listy o Anglikach pisane z wybitnych dzieł, które wywarły wielki wpływ na
Londynu,
1734; Wiek
1751; Zagłada
Ludwika
Lizbony,
XIV, umysłowość ludzi epoki; zwolennik racjonalizmu.
1756;Kandyd, Zwolennik państwa absolutyzmu oświeconego (Wiek
1759;Studium o historii, 1765.
Ludwika XIV), korespondował z Fryderykiem II
Wielkim, królem Prus. Od oświeconego władcy
absolutnego oczekiwał tolerancji, zwłaszcza religijnej
jak i humanitaryzmu w sądownictwie. PodróŜował po
Francji, Anglii, Prusach na koniec osiadając na
pograniczu
francusko-szwajcarskim
w
Ferney.
Negatywnie odnosił się do Kościoła katolickiego –
„patriarcha
filozofów”
liczył
na
szybki
upadek
Kościoła; początkowo był materialistą, ale później
zwalczał materializm; był deistą i głosił deizm, był
takŜe zwolennikiem postępu i wiary w rozum.
Dostrzegał zmienność obyczajów i cywilizacji w
dziejach, tępił zacofanie, zabobon i głupotę. Za wzór
rozumowego działania uwaŜał Ateny Peryklesa,
Rzym Augusta czy Francję Ludwika XIV. Historia to
dla niego nie tylko opisanie dziejów bitew i władców,
ale takŜe poznanie obyczajów i kultury społeczeństw.
Charles
Louis
de
Secondat
baron
de Historiozof
i
pisarz
polityczny,
uwaŜany
za
MontesquieuMonteskiusz(1689–1755) O
ojca socjologii. Autor znalazł związki rządzące
duchu praw, 1748
Ŝyciem społeczeństw, naukowo poznawalne, które są
niezaleŜne od praw i nakazów. Prawa socjologiczne,
rządzące społeczeństwami, są konieczne i wynikają
z natury rzeczy. Monteskiusz wyróŜnił trzy formy
rządów: republikę, monarchię i despocję. Przeciwnik
despocji,
ale
sympatyzował
z
ideałami
republikańskimi. Mimo to raczej skłaniał się ku
umiarkowanym monarchiom, w których jednostka
118
Filozof
Poglądy
miała
zagwarantowaną
koncepcję trójpodziału
wolność.
władz na
Opracował
ustawodawczą,
wykonawczą i sądowniczą. Monteskiusza uwaŜa się
za ojca liberalnej doktryny konstytucjonalizmu w
monarchii parlamentarnej, zakładającej
zerwanie
zarówno z poglądami o pochodzeniu władzy z woli
boŜej jak i z woli ludu (umowy społecznej).
Absolutyzm oświecony jako doktryna polityczna swoimi korzeniami sięga poglądów Jacquesa
Bossuet (teoria absolutyzmu monarszego we Francji) jak i Thomasa Hobbesa i Johna Locke’a (teoria
prawa naturalnego). Monarchiaabsolutyzmu oświeconego to państwo rządzone przez silną i wybitną
jednostkę, która dla dobra państwa a przez to i obywateli sprawuje rządy prawie despotyczne. To
państwo z rozbudowaną i sprawnie działającą administracją, sprawną policją, dobrze i „cywilizowanie”
działającym
wymiarem
sprawiedliwości. Do najwaŜniejszych składników doktryny monarchii
oświeconej moŜemy zaliczyć: umowę społeczną - ludzie w wyniku pierwotnej umowy zrezygnowali z
części swoich praw i uprawnień na rzecz władzy, która sprawuje rządy dla ich dobra; źródło władzy
leŜy w ludzie, władzę suwerenną posiada lud; wolność indywidualna obywateli państwa to swoboda
działalności człowieka w ramach istniejącego prawa; prawo natury.
Rządy absolutne w XVIII w. charakteryzowały się:
- podporządkowaniem państwu Kościoła (jednoczesna polityka tolerancji),
- wprowadzeniem zasady humanitaryzmu w prawodawstwie, zwłaszcza karnym, i dąŜenie do reform
sądownictwa w duchu zapewnienia wolności cywilnych (równość wobec prawa),
- wprowadzeniem reform społecznych (włączenie chłopów do grona pełnoprawnych obywateli
państwa - płacenie podatków, pobór do wojska, sprawowanie kontroli nad nimi),
- rozbudową szkolnictwa w duchu praktycznego wykorzystania nabytych umiejętności.
Jan Jakub Rousseau (1712-1778) był prekursorem nowego myślenia, rewolucjonizmu i ojcem
duchowym rewolucji francuskiej i republikanizmu. W dwóch pracach: Rozprawa o pochodzeniu i
podstawach nierówności, 1755 i Umowie społecznej, 1762 dał wyraz swoim poglądom społecznopolitycznym. Rousseau przedstawił utopijną wizję społeczeństwa pierwotnego, gdzie ludzie Ŝyli ze
sobą kierując się w postępowaniu wrodzonym sentymentem i wzajemnymi obowiązkami. Nie było
własności ani nierówności. Ktoś jednak rozpoczął proces przywłaszczania, co zachwiało idealną
strukturą społeczną. Z powstaniem własności powstała umowa społeczna. Powstanie społeczeństw
to połączenie jednostek na zasadzie równości woli i powstanie „woli powszechnej” w dąŜeniu do dobra
powszechnego. To ona jest suwerenna, nieomylna i daje gwarancję wolności jednostki. Państwo
119
powinno regulować ustrój własności, by nie było biednych i bogatych. Ponad państwem jest
suwerenna wola powszechna. Rządzący są jedynie sługami suwerena, którym jest lud-naród.
Sztuka i kultura oświecenia
Sztuka i kultura XVIII w. aŜ do drugiej połowy stulecia pozostawała pod wpływami barokowymi.
Przełom
wieków
warchitekturze i wystroju
wnętrz nazywany
jest stylem
Ludwika
XIV. Charakteryzuje się pewną ocięŜałością i powagą. Meble są duŜe, potęŜne, o prostych kształtach,
bogato zdobione. Dominuje w zdobnictwie motyw roślinny. Styl panował do 1715 r., tj. do śmierci
króla-słońce.
Okres zwany regencją to nadal dominacja form klasycznych w architekturze. Pewne zmiany zaszły w
dekoratorstwie - lekkość w urządzaniu wnętrz.
Styl Ludwika XV lub rokoko (nazwa od słowa rocaille - spiralnie zakręcona muszla) był przede
wszystkim stylem najpełniej rozwijającym się w dekoratorstwie. Forma była lekka i jeszcze bardziej
fantazyjna. Pojawiła się asymetria. Meble w tym stylu są powyginane i lekkie, dominują pastelowe
kolory. Rokoko było ostatnim okresem sztuki barokowej. Do dobrego gustu naleŜała moda na
chińszczyznę (widoczki, ornamentyka i figurki). W sztukach plastycznych wielką rolę odgrywali obok
Francuzów takŜe Włosi. Popularne były pejzaŜe szkoły weneckiej (Canaletto, 1697-1768, i jego
siostrzeniec Bernardo Bellotto, 1720-1780, zwany równieŜ Canalettem).
120
Styl
Ludwika
XVI charakteryzuje
się
powrotem
do
klasycznych
form
zwany
często neoklasycyzmem. Meble ponownie stają się proste, giętkości zanikają. Pojawiają się
kolumienki i ornamentyka sztuki antycznej. Neoklasycyzm był powrotem do źródeł antycznych. Jego
początki sięgają 1711 r. - odkrycia ruin rzymskich w Herkulanum, a następnie w r. 1748 Pompei i prac
wykopaliskowych Johana Joachima Winckelmanna, wielbiciela antyku. Wielkie wraŜenie na
współczesnych wywarły budowle antyczne południowej Italii i Sycylii.
W estetyce panował kult idealnego piękna i harmonii w formie. Centrum zainteresowania nadal
pozostaje człowiek i róŜne przejawy jego działalności. Widoczne jest to przede wszystkim
w malarstwie, zwłaszczaportretowym. Rzeźba neoklasyczna czerpie ze wzorów antycznych. Na
gruncie angielskim upowszechnił się powrót do tradycji budownictwa gotyckiego Tudorów - neogotyk.
W późnej epoce baroku i u progu klasycyzmu wielkie triumfy odnosiła muzyka włoska - opera i balet.
Jednym z największych kompozytorów był Antonio Vivaldi (ok. 1680 - ok. 1740). Tworzył muzykę
instrumentalną, jest twórcą trzyczęściowego koncertu na orkiestrę i skrzypce. We Włoszech
wykrystalizowała się opera neapolitańska w stylubelcanta. Za jej twórcę uwaŜa się Allesandra
Scarlattiego (1660-1725). W jego utworach pojawia się melodyjność, choć dopiero jego następcy
przez jeszcze większe umuzykalnienie wprowadzili włoskie belcanto na salony Europy. Obok włoskich
twórców operowych wielką sławę zdobyli kompozytorzy niemieccy. Przede wszystkim Georg
Friedrich Haendel (1685-1759), osiadły w 1712 r. na stałe w Londynie. Tam, wzorując się na muzyce
kościelnej,
stworzył
monumentalne
dzieła
muzyki oratoryjno-bibijnej: Mesjasz (1742), Juda
Machabeusz(1747) i inne; uprawiał takŜe inne gatunki muzyczne: wokalne i instrumentalne. Jan
Sebastian Bach (1685-1750) za Ŝycia był mało znany. Przez króla polskiego Augusta III Wettina
został obdarzony tytułem „nadwornego kompozytora króla polskiego”, choć nigdy nie był w Polsce. Do
kanonów muzycznej literatury światowej przeszły dzieła Bacha pisane na organy. NajwaŜniejsze z
nich to: Pasja wg św. Mateusza, Koncerty brandenburskie.
We Francji instrumentem wiodącym był klawesyn. Utwory na ten instrument pisał FranÇois
Couperin (1668-1733), a na wyŜyny wprowadził barokową i rokokową muzykę francuską Philippe
Rameau (1683-1764).
Monarchie absolutyzmu oświeconego
Rosja
Na przełomie XVII i XVIII w. państwo moskiewskie rozciągało się od Dniepru na zachodzie aŜ po
rzekę Amur i Kamczatkę na wschodzie. Religią państwową było prawosławie silnie podporządkowane
władzy wielkich ksiąŜąt moskiewskich, którzy od końca XVI w. tytułowali się carami. Rosja była
państwem silnie zamkniętym na wpływy z zewnątrz, z prawie nieograniczoną władzą władców
121
moskiewskich. „Wejście” Rosji do Europy dokonało się nagle i jest związane z działalnością
reformatorską Piotra I Wielkiego (1689-1725). W latach 1697-1699 odbył wielką podróŜ na Zachód.
Po powrocie podjął działania zmierzające do gruntownej przebudowy państwa obejmującej wszystkie
dziedziny Ŝycia. W sferze obyczajowości nakazał swoim bojarom i dworianom zgolić brody, załoŜyć
strój europejski, palić tytoń, wprowadził zakaz noszenia długich sukni, a dla kobiet obowiązek
uczestniczenia w Ŝyciu towarzyskim. Zniósł takŜe obowiązujący kalendarz bizantyjski (era od
stworzenia świata), a wprowadził kalendarz juliański (od narodzenia Chrystusa, początek roku - 1
stycznia). Rewolucja w obyczajowości niosła za sobą powaŜne zmiany w Cerkwi prawosławnej. Po
śmierci patriarchy Moskwy, Adriana, w 1700 r. car zawiesił urząd patriarchy i powierzył opiekę na
Cerkwią Stiepanowi Jaworskiemu z Ukrainy. Nowy zwierzchnik Cerkwi wprowadził wiele „nowinek”
zachodnich w organizacji kościelnej, podporządkowując jeszcze mocniej prawosławie władzy
państwowej.
Reformy Piotra I w sferze obyczajowej i kościelnej były przeprowadzane równolegle ze zmianami
struktury władz państwowych i wojska. Został wprowadzony stały pobór rekruta do wojska,
szlachta miała obowiązek słuŜby wojskowej. Stare formacje „strzelców” zniesiono i zastąpiono
nowymi, tworzonymi na wzór zachodni. Podjęto takŜe dzieło budowy prawie od podstaw wielkiej floty
wojennej Rosji.
W latach 1709-1725 została przeprowadzona gruntowna przebudowa państwa. W 1711 r. został
powołany Senat Rządzący, który przejął kompetencje rozwiązanej Dumy Bojarskiej. Składał się z kilku
osób powołanych przez Piotra. Kontrolował administrację, przygotowywał projekty praw, był
najwyŜszym sądem. W 1718 r. zostały zniesione prikazy i ustanowione kolegia (kolegialne
ministerstwa). Powołano i rozbudowano instytucje kontrolne nadzorujące pracę urzędów i urzędników,
ścigających przestępstwa polityczne. Zmiany ugruntowały centralizm monarszy i usprawniły ustrój
państwa. Ujednolicono administrację lokalną, dokonano podziału kraju na 50 prowincji
z
wojewodami na czele mianowanymi przez senat. Byli oni podporządkowani bezpośrednio władcy, w
ich kompetencjach leŜały sprawy wojskowe i administracja prowincji. Cerkiew prawosławna w 1721 r.
została
gruntownie
zreorganizowana.
Zniesiono
urząd
patriarchy,
powołano Najświętszy
Synod (składał się z ludzi wyznaczonych przez cara). Władca rosyjski stał się głową Cerkwi
prawosławnej. Choć Piotr I wprowadził tolerancję dla innych wyznań, to jednak nie pozwalał porzucać
prawosławia, zwalczał Kościół unicki i sekty prawosławne.
W społeczeństwie został zniesiony podział na bojarów i dworzan. Powstała jednolita grupa szlachty
zobowiązana do przymusowej i doŜywotniej słuŜby w wojsku, flocie lub administracji. Chłopi zostali
poddani władzy szlachty i obciąŜeni wysokimi podatkami, które szły na rozbudowę armii i
administracji.
122
W gospodarce car dbał o rozbudowę i budowę kanałów, przemysłu hutniczego i stoczniowego. Dzięki
opanowaniu terenów nad Bałtykiem nastąpił przyspieszony rozwój handlu z Europą Zachodnią.
Prowadząc politykę merkantylistyczną udało się osiągnąć dodatni bilans handlowy. Polityka
imperialna prowadziła do zdobycia terenów nad Bałtykiem, rozpoczęcia podboju Syberii, wzrostu
wpływów w Polsce, księstwach niemieckich, Szwecji, wśród narodów i ludów bałkańskich
sympatyzujących w Rosją (prawosławie).
Zapamiętaj!
Ukoronowaniem panowania i reform Piotra I było przyjęcie przez władcę w 1721 r.
tytułu Imperatora, czyli cesarza Wszechrosji.
Po śmierci Piotra I Wielkiego (1725) nastąpił okres walk o władzę i rządy grup i klik arystokratycznobojarskich. Stabilizację państwa rosyjskiego i jego potęgę w Europie przyniosły lata panowania
imperatorowej
ElŜbiety
Piotrownej
(1741-1762),
a
szczególnie
imperatorowej Katarzyny
II
Wielkiej (1762-1796). Objęła ona władzę w wyniku spisku i zamachu pozbawiając Ŝycia swojego
męŜa, Piotra III (1762). Katarzyna Ŝywo interesowała się kulturą, sztuką i filozofią oświecenia.
Korespondowała z wieloma wybitnymi przedstawicielami epoki. Dla wielu była uosobieniem władcyfilozofa na tronie. W polityce zagranicznej kontynuowała kierunek Piotra I: umocniła wpływy rosyjskie
w Niemczech, Skandynawii, Polsce (elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego, wojna z
konfederacją barską, rozbiory, Targowica, prawa kardynalne), dokonała aneksji Krymu, zniosła
autonomię Kozaków dońskich, zlikwidowała odrębności Siczy Zaporoskiej. Na lata jej panowania
przypada dzieło kolonizacji Syberii i osiedlania tam nie tylko Rosjan, ale takŜe innych ludów jako
zesłańców (uczestnicy konfederacji barskiej byli pierwszą falą zesłańców polskich na Syberii). W
dziele reform wewnętrznych utrzymała prawo o wolności szlacheckiej (zwolnienie z obowiązku
słuŜby monarsze - Rosja państwem szlacheckim). Powstrzymała prawo wydane przez Piotra III o
sekularyzacji dóbr kościelnych, dzięki czemu otrzymała poparcie szlachty i duchowieństwa
prawosławnego. Krwawo stłumiła powstania chłopskie (Jemieliana Pugaczowa 1773-1775). Katarzyna
II była zdecydowaną zwolenniczką umocnienia władzy monarszej. Jej działania noszą często
znamiona bezwzględnych i brutalnych. Rosja pod jej rządami to kraj lepiej zaludniony dzięki akcji
osiedleńczej i kolonizacyjnej Niemców, Bułgarów, Serbów, Greków i innych. Dla zwiększenia
dochodów nie cofnęła się przed sekularyzacją, mimo wcześniejszych obietnic, dóbr kościelnych. Dla
silniejszego związania i podporządkowania sobie szlachty caryca oddała w ręce tej grupy całkowitą
kontrolę nad chłopami (powstanie chłopskie Pugaczowa). W 1775 r. zreformowano działania guberni.
Gubernatorzy otrzymali organy wykonawcze - zarządy gubernialne. Wprowadzono sądy powiatowe
dla szlachty i częściowo zreformowano sądownictwo miejskie i wiejskie dla chłopów państwowych.
123
Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej
Od końca XV w. postępowała stopniowa kolonizacja Ameryki Północnej. Zakładano tam kolonie.
Posiadali je: Francuzi (północne tereny - Nowa Francja - Kanada), Anglicy i Holendrzy (tereny nad
Oceanem Atlantyckim), Hiszpanie (Floryda). W Ameryce Północnej coraz większą przewagę zaczęli
zdobywać Anglicy, którzy w XVIII w. posiadali 13 kolonii, czyli stanów, mających własny samorząd. W
wyniku wojny siedmioletniej (1756-1763) między Anglią a Francją, w myśl porozumień traktatu
paryskiego, Kanada przypadła Anglii podobnie jak Terytorium Północno-Zachodnie (ziemie na zachód
od trzynastu stanów do rzeki Missisipi). W czasie wojny ujawniły się sprzeczności między koloniami
angielskimi a Koroną Brytyjską. Po wojnie rząd angielski dąŜył do ściślejszego podporządkowania
sobie kolonii. Było to tym waŜniejsze, Ŝe ich zamoŜność i znaczenie wzrosło, a Wielka Brytania wyszła
z wojnyz wielkimi długami. Rząd angielski nakładał na kolonie wysokie cła na towary wywoŜone,
ograniczał ich samodzielność. Anglia dąŜyła do wyciągnięcia pieniędzy wprowadzając róŜne opłaty tzw. opłaty stemplowe (1764). Wydarzenie to wywołało falę protestów i dyskusję na temat stosunku
kolonii do metropolii. Momentem przełomowym w dyskusjach było nałoŜenie przez rząd brytyjski w
1767 r. ceł na prawie wszystkie towary importowane przez kolonie. Wywołało to protest kolonii i
ogłoszenie bojkotu i oporu wobec Anglii. Zgromadzenie Prawodawcze w Massachusetts w 1768 r. pod
wpływem Samuela Adamsa ogłosiło protest i zaapelowało do zgromadzeń innych kolonii o poparcie.
Padli pierwsi ranni i zabici (1770 r. Boston). Wobec powszechnego oporu rząd brytyjski cofnął
nałoŜone cła i podatki z wyjątkiem cła na herbatę. W 1773 r. rząd brytyjski uchwalił monopol na handel
herbatą dla Kompanii Wschodnioindyjskiej. Kiedy w 1773 r. w grudniu przybył do Bostonu statek
Kompanii z ładunkiem herbaty, mieszkańcy wtargnęli na pokład i zatopili 18 tys. funtów herbaty.
Wydarzenie to przeszło do historii jako tzw.„bostońskie picie herbaty” i stało się sygnałem do
wybuchu wojny domowej - wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych. W 1774 r. parlament
angielski uchwalił cztery ustawy represjonujące Massachussets i pozostałe kolonie angielskie.
W Filadelfii w czerwcu 1774 r. Kongres Kontynentalny (przedstawiciele 12 kolonii) ogłosił bojkot
towarów angielskich i powołano milicję, czyli gwardię obywatelską. Kongres Kontynentalny w Filadelfii
powierzył naczelne dowództwo w wojnie Jerzemu Waszyngtonowi, wojska amerykańskie wkroczyły
do Kanady oraz rozpoczęły oblęŜenie Bostonu.
Zapamiętaj!
4 lipca 1776 r. Kongres przyjął tekst Deklaracji Niepodległości opracowany pod kierownictwem
Thomasa
Jeffersona. Dokument
ten
stał
się
podstawą
przyszłej
konstytucji
Stanów
Zjednoczonych. Było to formalne wypowiedzenie wojny Anglii.
Działania wojenne początkowo były fatalne w skutkach dla armii Waszyngtona. Dopiero w bitwie
pod Saratogą (X 1777) wojska amerykańskie gen. Gatesa rozbiły wojska brytyjskie idące z Kanady.
Był to moment przełomowy w walkach. Na wieść o zwycięstwie i po przybyciu do Wersalu Benjamina
124
Franklina, król Francji Ludwik XVI wypowiedział Wielkiej Brytanii wojnę. Tak więc wojna domowa
przekształciła się w wojnę powszechną, w której brali liczny udział ochotnicy z Europy (Polacy Kazimierz Pułaski, Tadeusz Kościuszko, Niemcy - baron von Steuben, Francuzi - baron de Kalb i
markiz de La Fayette).
W lutym 1778 r. w ParyŜu zostało podpisane przymierze amerykańsko-francuskie, do którego
przystąpiła Hiszpania. Na morzach rozpoczęły się walki francusko-hiszpańsko-angielskie. Do wojny po
stronie Stanów Zjednoczonych włączyła się Holandia. Działania zbrojne objęły tereny Europy
(Gibraltar, Minorka), Karaibów i Indii. Włączenie się państw europejskich w wojnę zmieniło sytuację
walczących Amerykanów - przeszli do ofensywy. W 1778 r. zdobyli Filadelfię i Nowy Jork. Niestety na
południu Anglicy odnosili sukcesy opanowując Georgię z jej stolicą Savannach, a następnie
Południową Karolinę (Charleston). Sytuacja zmieniła się na korzyść Amerykanów w 1780 r. po
przybyciu silnych oddziałów francuskich. Pobicie pod Yorktown w październiku 1781 r. armii brytyjskiej
gen. Cornwallisa przesądziło o zwycięstwie Stanów i ich sojuszników Francuzów w wojnie z Wielką
Brytanią. We wrześniu 1783 r. został podpisany francusko-angielski pokój wersalski. Francja
odzyskała niektóre posiadłości kolonialne, Wielka Brytania uznała całkowitą polityczną i ekonomiczną
niepodległość Stanów Zjednoczonych.
Początkowo Stany Zjednoczone jako państwo funkcjonowały na podstawie tzw. Artykułów
Konfederacji z 1777 r. W wyniku przyłączenia do Stanów nowych terenów na zachodzie ziemia w
1785 r. została uznana za własność Kongresu i sprzedawana po cenie 1 dolara za akr. Dało to
moŜliwość dalszej kolonizacji, a nowo zasiedlane tereny zostały nowymi stanami.
17
września
1787 r.
na
Konwencji
Filadelfijskiej
uchwalono
tekst Konstytucji
Stanów
Zjednoczonych. Opierając się na monteskiuszowskim podziale władz rozdzielono kompetencje władz
ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, i władz krajowych i stanowych. Stany Zjednoczone miały
być państwem federacyjnym z duŜą samodzielnością poszczególnych części państwa - stanów.
Stany - utraciły prawo ustanawiania ceł i posiadania własnego pieniądza, straciły niezaleŜność
sądownictwa. Zachowały swoje konstytucje, wybieralnych gubernatorów, własne przedstawicielstwa
ustawodawcze, skarb, policję.
Władze federalne - prowadziły ogólną politykę celną i handlową, utrzymywały armię, nakładały i
pobierały podatki federalne, sprawowały nadzór nad ustawodawstwem i sądownictwem stanowym
(Departament Sprawiedliwości i Sąd NajwyŜszy).
Władza ustawodawcza to dwuizbowy Kongres złoŜony z Senatu (senatorzy wybierani po dwóch ze
stanu przez ciała ustawodawcze, kadencja 6 lat) i Izby Reprezentantów z kadencją na 2 lata, jej
członków wybierali wszyscy uprawnieni. Władza wykonawcza to prezydent (kadencja 4 letnia),
wybierany w wyborach pośrednich, posiadający bardzo szeroką władzę. Był głową państwa,
125
zwierzchnikiem sił zbrojnych, powoływał i odwoływał rząd (sekretarzy stanu), mianował wyŜszych
urzędników federalnych i sędziów, posiadał prawo weta wobec uchwał Kongresu, był odpowiedzialny
przed
Kongresem. Władza
sądownicza to
niezawisłe sądy i Sąd
NajwyŜszy,interpretujący
konstytucję, sprawdzając zgodność aktów niŜszego rzędu z konstytucją. Pierwszym prezydentem
w1789 r. został George Waszyngton.
Wielka Rewolucja Francuska
Francja przed wybuchem rewolucji
W drugiej połowie XVIII w. we Francji nastąpił znaczny postęp cywilizacyjny,
upowszechniły się nowe formy gospodarowania i idee oświeceniowe. Dominował ustrój
feudalny. Stopniowo do głosu zaczęły dochodzić nowe grupy społeczne, szczególnie
burŜuazja. Walka o władzę między przedstawicielami starego systemu - szlachtą na czele z
monarchą, a przedstawicielami nowego - burŜuazją najbardziej gwałtowny przebieg miała we
Francji, a cały ciąg kilku rewolucji w latach 1789-1799 to okres zwany Wielką Francuską
Rewolucją BurŜuazyjną.
Francja przed rewolucją to państwo zaliczane do potęg politycznych, militarnych i ekonomicznych w
Europie i świecie. Dysponujące potencjałem ponad 26 mln ludności społeczeństwo miało charakter
rolniczy, religią panującą był katolicyzm (97% ludności). Francja to monarchia absolutna z podziałem
społeczeństwa na stany. Wielkimi przywilejami dysponował kler francuski, który ogółem liczył ok. 110
tys. osób, zróŜnicowany wewnętrznie pod względem pochodzenia i majątku. Stan szlachecki, takŜe
wewnętrznie zróŜnicowany i podzielony (szlachta rodowa i szlachta urzędnicza) był grupą
uprzywilejowaną. Łącznie stan szlachecki przed rewolucją liczył ok. 200 tys. osób, a wspólnie z
duchowieństwem stanowiło to ok. 1% społeczeństwa Francji. Reszta społeczeństwa francuskiego,
99%, to tzw. „stan trzeci” - mieszkańcy miast, miasteczek i wsi. ZróŜnicowany wewnętrznie,
stanowiąc wielką siłę ekonomiczną, nie posiadał Ŝadnych praw i przywilejów. Łączyła go niechęć do
króla i całego systemu. Członkowie tego stanu, uwaŜający się za naród, chcieli dopuszczenia do
władzy.
Monarchia absolutna we Francji od połowy XVIII w. przechodziła powaŜny kryzys. Nastąpił upadek
prestiŜu monarchy (rządy Ludwika XVI 1774-1792 i jego Ŝony Marii Antoniny ośmieszyły monarchię
francuską), fatalna sytuacja gospodarcza (przegrana wojna 7-letnia z Anglią 1756- 1763,
zaangaŜowanie się Francji w pomoc Amerykanom w ich walce o niepodległość), krach finansowy
państwa związanym z prowadzonymi wojnami, fatalnymi latami dla rolnictwa, nadmiernymi podatkami,
rozrzutnością dworu królewskiego - osłabiały państwo. Generalni kontrolerzy finansów, ministrowie
Anne Robert Turgot, Jakub Necker i Charles Calonne, próbowali ratować finanse Francji. Nie udało
się opodatkować szlachty, ani ograniczyć wydatków dworu królewskiego. Deficyt zwiększał się.
126
Zwołane w1787 r. Zgromadzenie Notabli (przedstawiciele stanów uprzywilejowanych) nie zgodziło
się na uchwalenie odpowiednich podatków.
Po rozwiązaniu Zgromadzenia Notabli król samowolnie próbował nałoŜyć podatki, co wywołało
zdecydowany sprzeciw Parlamentu paryskiego, usuniętego z miasta przez króla. Spowodowało to
wzrost popularności burŜuazji najliczniej reprezentowanej w parlamentach, i coraz głośniejsze Ŝądanie
zwołania Stanów Generalnych. Na prowincji dochodziło do starć i aresztowań przez wojska królewskie
członków lokalnych parlamentów. W opozycji do króla stanęła nie tylko szlachta i moŜni, ale takŜe
burŜuazja podejmująca walkę nie tylko o swoje prawa, ale walkę z ustrojem. Król zmuszony został do
odwołania ministra de Brienne i powołania ponownie na urząd kontrolera finansów Neckera.
Zaciągane nowe poŜyczki na pokrycie finansowania wydatków państwa nie przyniosły długotrwałych
skutków. Broszura autorstwa księdza Emanuela Józefa Siéyes’a Co to jest stan trzeci? miała duŜy
wpływ na umysły współczesnych. W pracy autor wyjaśniał pojęcie narodu, uznając za niego cały „stan
trzeci”, który ma wyłączne prawo decydować o sprawach ogółu. Musi współdecydować o losach
państwa wspólnie ze stanami uprzywilejowanymi, a moŜe nawet samodzielnie.
Działalność Konstytuanty w latach 1789-1791
5 V 1789 r. w Wersalu król uroczyście otworzył obrady Stanów Generalnych. Stan pierwszy i drugi
liczyły w sumie prawie tyle samo przedstawicieli ile stan trzeci (578). Część duchowieństwa
przyłączyła się do obrad wspólnie ze stanem trzecim. 17 VI na wniosek Siéyes’a stan trzeci, uznając
się za reprezentację 96% społeczeństwa, przekształcił się w Zgromadzenie Narodowe, które uznało
się za jedyną instytucję mogącą nakładać podatki i decydować o zmianie prawa. W lipcu 1789 r.
Zgromadzenie przekształciło się w Zgromadzenie Narodowe Konstytucyjne - Konstytuantę, stawiając
sobie za cel opracowanie i uchwalenie konstytucji. Wydarzenia te noszą miano tzw. rewolucji
prawników. W ParyŜu powstała gwardia mieszczańska. W dniach 10-12 lipca na ulicach ParyŜa
trwały zamieszki, padli zabici i ranni, plądrowano sklepy, magazyny Ŝywnościowe. Demonstranci
zachęceni
przez
Kamila
Desmoulins
ruszyli
i
zdobyli
koszary
Inwalidów,
tłum
ruszył
na Bastylię, którą 14 lipca zdobył. Rozpoczął się tzw. ludowy etap rewolucji francuskiej. Wydarzenie
to do dziś jest obchodzone jako święto narodowe Francji. Gwardia mieszczańska przekształcona
została w Gwardię Narodową, nad którą komendę objął markiz Józef de La Fayette. Na wzór
wypadków paryskich na prowincji zmieniano urzędników, niszczono cytadele, powoływano gwardie
narodowe. Wielu arystokratów udało się na emigrację podejmując tam wspólnie z obcymi walkę z
rewolucją. Na prowincji rozpoczęły się walki, rabunki, napadanie chłopów na dwory, palenie
dokumentów, znoszenie powinności feudalnych. BurŜuazja nie popierała tzw. rewolucji chłopskiej.
Zgromadzenie Narodowe w nocy z 4 na 5 sierpnia, na wniosek arystokratów zniosło przywileje
stanowe, wprowadzając formalną równość obywateli wobec prawa. Zniesienie powinności feudalnych
dotyczyło jedynie chłopów, nie naruszało jednak prawa własności szlachty i burŜuazji do ziemi.
127
Zapamiętaj!
26 VIII 1789 r. został uchwalony tekst Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela jako wstęp
konstytucji. Uznano w nim za naturalne i niezbywalne prawa człowieka, do których
zaliczono: wolność, własność, braterstwo i opieranie się uciskowi, suwerenność ludu,
równość, tolerancję religijną, swobodę głoszenia słowa, wolność prasy, odpowiedzialność
władzy przed narodem. Prawo własności uznano za prawo święte i nienaruszalne.
Na początku października 1789 r. król i Zgromadzenie Narodowe pod opieką Gwardii Narodowej La
Fayette’a udali się do ParyŜa. Przyspieszono prace nad konstytucją. W Konstytuancie ścierały się
róŜne
stanowiska
i
opinie,
oŜywioną
działalność
prowadziły
kluby
i
stowarzyszenia
polityczne. Prawica - arystokraci i większość stanu pierwszego i drugiego. Występowali przeciw
konstytucji ograniczającej pozycję monarchy, byli za silną władzą królewską zdolną zapewnić
swobody i prawa szlachty i duchowieństwa. Inna grupa tzw. „przyjaciele konstytucji” chciała
wprowadzenia ustroju podobnego do angielskiego, monarchii konstytucyjnej, przy większym wpływie
króla na władzę ustawodawczą. Najliczniej byli reprezentowani tzw. patrioci-konstytucjonaliści. Chcieli
wprowadzenia ustroju na wzór amerykański. DuŜą rolę odgrywały kluby polityczne z najsłynniejszym z
nich Klubem Bretońskim - Stowarzyszenie Przyjaciół Konstytucji, od września 1792 r.
zwanym jakobinami. Na prowincji działały filie jakobińskie, ich członkowie płacili składki członkowskie.
W kwietniu 1790 r. część umiarkowanych członków Klubu Bretońskiego - Siéyes, Mirabeau, La
Fayette, Talleyrand załoŜyło nowe ugrupowanie Stowarzyszenie Roku 1789, które w 1791 r. zmieniło
nazwę na feuillanci. Do najsłynniejszych stowarzyszeń naleŜeli kordelierzy (zbierali się w klasztorze
franciszkanów, nazwa od słowa sznur - la corde), w 1790 r. utworzyli Stowarzyszenie Przyjaciół Praw
Człowieka i Obywatela - Klub Kordelierów. Z klubu wywodził się prawnik Georges Danton.
Konstytuanta podjęła szereg doniosłych aktów prawnych - przeprowadzono licytację dóbr
narodowych, zniesiono cła wewnętrzne, cechy, monopole. Sekularyzowano dobra kościelne
(duchowni otrzymali pensje płacone przez państwo), rozwiązano część zakonów. Duchowni zostali
poddani kontroli państwa. Król po uchwaleniu ustawy cywilnej o duchowieństwie zraził się do reform.
Szukał poparcia za granicą. W czerwcu podjął nieudaną próbę ucieczki ze stolicy. Spisek został
wykryty, władcę aresztowano w jego pałacu - wywołało to powszechne wzburzenie. 3 września
Konstytuanta uchwaliła tekst konstytucji.
Zapamiętaj!
14 września 1791 r. król Ludwik XVI podpisał tekst pierwszej konstytucji francuskiej. Wstęp
zawierał zapisy Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.
Ustawa zasadnicza spełniała Ŝądania burŜuazji. Została zagwarantowana swoboda bogacenia się,
wprowadzony zakaz strajków i moŜliwości zrzeszania się robotników. Dokument wprowadzał
128
teoretyczną wolność i równość. Obywateli podzielono na 4 klasy majątkowe z odpowiednim cenzusem
wyboru. Jedynie najbogatsi mieli pełnię praw.Władza ustawodawcza to wybierane co dwa lata
Zgromadzenie Prawodawcze. Władza wykonawcza to król i ministrowie wykonujący decyzje
monarchy.
Ministrowie
byli
odpowiedzialni
przed
Zgromadzeniem,
król
miał
prawo
weta
zawieszającego w stosunku do uchwał Zgromadzenia. Władzę sądowniczą sprawowały niezawisłe
sądy.
Konstytucja z 1791 r. wprowadziła we Francji monarchię konstytucyjną. Faktyczną władzę posiadała
arystokracja i burŜuazja, nastąpił nowy podział kraju na 83 departamenty, dystrykty i kantony złoŜone
z gmin.
Francja republiką - dyktatura jakobinów, wojna z I koalicją antyfrancuską 17931795
W lecie 1791 r. zostało wybrane Zgromadzenie Prawodawcze - Legislatywa. Przewagę mieli
zwolennicy konstytucji i umiarkowani zwolennicy monarchii. Lewicę zdominowali jakobini, kordylierzy i
radykalni Ŝyrondyści z Jakubem Brissotem. śyrondyści atakowali króla, religię, dąŜyli do przejęcia
władzy. Liczną grupę w Legislatywie tworzyli tzw. NiezaleŜni. Byli umiarkowanymi zwolennikami
monarchii, ze strachu byli skłonni popierać tych, którzy byli przy władzy. Król, jak i prawie wszystkie
stronnictwa i kluby polityczne, dąŜyły do wojny z Austrią choć robili to z zupełnie innych przesłanek i
powodów. Arystokracja francuska na czele z braćmi królewskimi, Ludwikiem hr. Prowansji i Karolem
hr. Artois, udała się na emigrację, uzyskując pomoc państw europejskich.
Działalność spiskowa emigrantów francuskich stała się pretekstem do wypowiedzenia przez Francję w
1792 r. (kwiecień) wojny cesarzowi Franciszkowi II, który sprzymierzył się z Prusami. Francja do wojny
nie była przygotowana. Wyraźne były braki kadrowe wśród oficerów, złe uzbrojenie, korupcja i
niedostateczne zaopatrzenie w Ŝywność. Mimo to król liczył na przegraną i restaurację swojej władzy,
Ŝyrondyści liczyli na tzw. eksport rewolucji i walkę z feudalną Europą.
Wojska francuskie ponosiły klęski na wszystkich frontach. Głównodowodzący armią francuską gen.
Charles Dumouriez okazał się nieudolny. Przegrane na frontach doprowadziły do wzrostu nastrojów
radykalnych. W czerwcu 1792 r. w ParyŜu wybuchły zamieszki spowodowane szerzącymi się
informacjami o zagroŜeniu stolicy i obawami przed klęską głodu. 11 lipca 1792 r. Ŝyrondyści w
Legislatywie przeforsowali ustawę „Ojczyzna w niebezpieczeństwie”. W praktyce równało się to
ogłoszeniem stanu wojennego, wezwano wszystkich obywateli pod broń. Szerokim rzeszom zaczął się
udzielać zapał rewolucyjny. Winą za niepowodzenia francuskie obciąŜano zdrajców - króla i jego
otoczenie. Jakobini z Robespierre’em winę zrzucali na Zgromadzenie Prawodawcze. 10 sierpnia
podburzany przez Dantona tłum paryski zdobył pałac Tuileries (siedziba króla), aresztowano władcę.
Zgromadzenie Prawodawcze powołało Radę Wykonawczą (6 osób z Dantonem na czele), zarządziło
129
wybory do nowego parlamentu, czyli Zgromadzenia Narodowego (wszyscy pełnoletni Francuzi).
Danton posiadał władzę prawie dyktatorską. Król został osadzony w więzieniu w Temple.
Zapamiętaj!
10 sierpnia 1792 r. została we Francji obalona monarchia. Władzę objęła burŜuazja. Została
wprowadzona republika demokratyczna - tzw. Komuna Paryska.
Na prowincji i w ParyŜu zwycięzcy zaczęli wprowadzać nowe porządki, siłą stosując surowe represje
i terror rewolucyjny, co szczególnie uwidaczniało się w walce z Kościołem i duchownymi.
Przyczynami fal represji i mordów były wieści napływające z frontu o przegranych francuskich i chęć
rozprawienia się ze spiskowcami (uwaŜano ich za odpowiedzialnych za klęskę). Bitwa pod Valmy
(wrzesień 1792) między wojskami francuskimi a pruskimi (odparcie wojsk pruskich) była momentem
przełomowy w wojnie. Francuzi przeszli do kontrofensywy, wypierając Austriaków i Prusaków z
Francji. Wkroczono do Sabaudii, która została przyłączona do Francji. Tereny niemieckie nad Renem
przyłączone zostały do rewolucyjnej Francji. W listopadzie 1792 r. pokonano Austriaków pod Lille i
zajęto Belgię. Zwycięstwa armii rewolucyjnych utrwaliły władzę jakobińską we Francji.
We wrześniu 1792 r. w powszechnym głosowaniu został wybrany Konwent - Zgromadzenie
Narodowe. 22 września, z inicjatywy jakobinów,
została formalnie zniesiona monarchia. Po
długotrwałym procesie i dwukrotnym głosowaniu postawiono królowi zarzut zdrady, skazano go na
śmierć. 21 stycznia 1793 r. Ludwik XVI (obywatel Ludwik Kapet) został ścięty.
Do wojny z rewolucyjną Francją przystąpiła Wielka Brytania, Hiszpania i księstwa włoskie. Prawie cała
Europa z wyjątkiem Danii, Szwecji, Szwajcarii i Turcji przystąpiła do I koalicji przeciwko Francji, choć
interesy członków koalicji były róŜne i często sprzeczne. Walki prowadzone na wiosnę i latem 1793 r.
były niekorzystne dla Francji - utrata Belgii, ziem nadreńskich, Nicei i Sabaudii, Anglicy opanowali
Tulon, od południa wkroczyły do Francji wojska hiszpańsko-portugalskie. W Wandei wybuchła wojna
domowa, zaczęła się szerzyć kontrrewolucja. Coraz gorsza była wewnętrzna sytuacja Francji. Szalała
droŜyzna i anarchia, wzmagał się głód i bezrobocie. Taka sytuacja groziła wybuchem powszechnego
niezadowolenia. Konwent wprowadził uchwały przeciwko spekulantom, ceny maksymalne na zboŜe i
ceny maksymalne na Ŝywność. Atmosfera strachu przed kontrrewolucją i klęskami na frontach była na
rękę jakobinom - rozpoczęli walkę z Ŝyrondystami będącymi teraz umiarkowanymi zwolennikami
rozszerzenia rewolucji.
5 kwietnia 1793 r. został wybrany Komitet Ocalenia Publicznego - rząd, do którego wszedł Danton.
Zapamiętaj!
2 czerwca 1793 r. nastąpił przewrót jakobiński. W Konwencie zostali aresztowani Ŝyrondyści.
Rozpoczęła się dyktatura jakobińska.
130
W czerwcu 1793 r. jakobiński Konwent uchwalił nową konstytucję roku I Republiki. Wstępem była
zdemokratyzowana Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (nakładała obowiązek zapewnienia przez
państwo oświaty obywatelom, pomoc państwa dla bezrobotnych). Konstytucja wprowadzała
powszechne
prawo
wyborcze
dla
obywateli,
którzy
skończyli
21
lat. Władzę
ustawodawczą sprawowało Ciało Prawodawcze z kadencją jednego roku. Konstytucja przewidywała
instytucję referendum ludowego, które miało zatwierdzać wszystkie ustawy.Władza wykonawcza to
24 członków Rady Wykonawczej.
Konstytucja uchwalona w referendum ludowym, ogłoszona w dniu 10 sierpnia 1793 r., nie weszła w
Ŝycie. Uzasadniono to powstaniem i wojną domową, złą sytuacją gospodarczą i militarną,
koniecznością zastosowania nadzwyczajnych środków rewolucyjnych. Robesspierre wszedł do
zreorganizowanego Komitetu Ocalenia Publicznego, sprawując faktycznie najwyŜszą władzę w
sprawach prowadzenia wojny, zwalczania kontrrewolucji. Zreorganizowany Komitet Bezpieczeństwa
Powszechnego prowadził walkę z kontrrewolucją za pomocą wszechwładnej tajnej policji.
Powszechnie
panujący
terror
był
dziełem
działającego
w
ParyŜu Trybunału
Rewolucyjnego, wydającego wyroki w trybie doraźnym na przestępców politycznych, którymi mogli
być wszyscy. Dla zlikwidowania niedoborów Ŝywnościowych wprowadzono ceny maksymalne,
rekwirowano Ŝywność, wprowadzono maksymalne płace, zakaz strajków i wprowadzono bardzo
surowe kary. W ciągu kilku miesięcy terroru jakobińskiego w samym ParyŜu zgilotynowanych
zostało 4 tys. ludzi, wielu wybitnych działaczy wydarzeń lat 1789-1791. Zginęła królowa Maria
Antonina.
Ze szczególną agresją prowadzono walkę z Kościołem katolickim, który został ostatecznie oddzielony
od państwa. Wprowadzono republikański kalendarz z nowymi nazwami miesięcy, podzielonymi na
dekady. Pierwszym dniem w roku był 22 września 1792 r. (dzień pierwszy miesiąca Vendémiaire’a
roku I). W wyniku walk między stronnictwami zlikwidowano Klub Kordelierów (III 1794), przywódcy
zginęli. Robespierre oskarŜył Dantona o potajemne sprzyjanie Anglii i blokowanie postępów rewolucji.
Danton, mimo wspaniałej mowy obrończej, został takŜe zgilotynowany (5 IV). Z nim zginęli inni
„wrogowie rewolucji”. Faktycznym dyktatorem Francji został Maksymilian Robespierre. Wzmógł się
terror jakobiński, oskarŜeni pozbawieni byli prawa do obrońców, trybunały skazywały bez
przesłuchania świadków. W wyniku działalności jakobinów zwiększono produkcję broni i prochu,
wprowadzono masowy pobór do wojska, zaprowadzono karność w szeregach.
Od połowy 1794 r. Francuzi zaczęli odnosić na frontach zwycięstwa: zajęto Belgię i Holandię. O
zwycięstwach Francuzów zadecydowało odsunięcie się od wojny Prus i innych państw. Powodem była
zwłaszcza sprawa polska i zaangaŜowanie się Prus we współpracy z Rosją w II rozbiór Polski. To
zaniepokoiło Austrię, obawiającą się wzrostu potęgi Prus. ZaangaŜowanie części sił austriackich i
pruskich w tłumienie powstania polskiego (insurekcja kościuszkowska) pozwoliło Francuzom w 1794 r.
odrzucić wojska austriackie za Ren, opanowując ziemie niemieckie na wschodnim brzegu rzeki. Na
131
początku 1795 r. powstała Republika Batawska (dawna Holandia, ustrój zbliŜony do francuskiego).
W kwietniu 1795 r. Prusy zawarły pokój z Francją w Bazylei i nastąpił formalny rozpad pierwszej
koalicji.
Konstytucja Roku III (1795) - rządy Dyrektoriatu
Rządy jakobinów miały coraz więcej przeciwników. Katolicy byli niechętnie nastawieni do jakobinów za
ich walkę z Kościołem i religią, robotnicy za ustanowienie minimalnych płac i zakaz strajków, chłopi
znienawidzili jakobinów za rekwirowanie Ŝywności, burŜuazja za ograniczenia handlowe i
przemysłowe. Wielu Francuzów uwaŜało, Ŝe wobec odnoszonych zwycięstw w wojnie z koalicją,
moŜliwy jest powrót do sytuacji sprzed przewrotu jakobińskiego i do rządów parlamentarnych. W
Konwencie zawiązała się opozycja wobec Robespierre’a. Po zapowiedziach Robespierre’a ujawnienia
spisku w Konwencie i zdemaskowaniu opozycji 9 Thermidora (27 VII) 1794 r. nastąpiłprzewrót
termidoriański. Robespierre został aresztowany, zginął na gilotynie. Władzę przejęła ponownie
burŜuazja. Nastał czas terroru termidoriańskiego, odchodzenia od rewolucji.
Zapamiętaj!
Lata 1794-1799 - rządy Dyrektoriatu - charakteryzują się grabieŜą majątku publicznego,
defraudacją wielkich pieniędzy państwowych, wielką droŜyzną i czasami głodu. Część ludzi,
związana z władzą, Ŝyła w wielkim przepychu, część cierpiała głód. Demonstranci i rozruchy
wybuchające w ParyŜu były tłumione siłą przez wojsko, oporni skazywani na śmierć lub zsyłani
na wygnanie.
22 VIII 1795 r. Konwent uchwalił nową konstytucję tzw. termidoriańską. Na jej mocy wprowadzono
we Francji system rządów zwany Dyrektoriatem. Została przywrócona w brzmieniu z 1789
r. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, konstytucja przewidywała wolność przemysłu i handlu,
gwarantowała nienaruszalne prawo własności.Władzę ustawodawczą stanowił dwuizbowy parlament
złoŜony z Rady Pięciuset (deputowanych mających minimum 30 lat; ta Rada uchwalała projekty praw)
i Rady Starszych (minimum 40 lat; uchwały zapadające w niej otrzymywały moc prawa). Czynne
prawo wyborcze otrzymał kaŜdy obywatel, który ukończył 21 lat i płacił podatek bezpośredni, bierne
prawo wyborcze przysługiwało ludziom, którzy ukończyli 25 lat i byli jednocześnie właścicielami lub
dzierŜawcami majątku. Władza wykonawcza - 5 Dyrektorów wybieranych na 5 lat z Rady Starszych,
co roku wymieniano jednego Dyrektora. Konstytucja wprowadzała tolerancję religijną. Powstanie
ludności, które wybuchło w ParyŜu, zostało krwawo stłumione przez generała Napoleona Bonaparte
(październik 1795). W ten sposób ugruntowała się władza burŜuazji.
Na frontach wojny po wycofaniu się Prus i rozpadzie I koalicji na placu boju pozostała jedynie Anglia
i Austria. W jesieni 1795 r. nad Renem udało się Austriakom odnieść kilka zwycięstw nad Francuzami,
od 1796. sytuacja zmieniła się zdecydowanie. Otwarto drugi front we Włoszech, gdzie wojskami
132
francuskimi dowodził generał Napoleon Bonaparte. Austriacy lekcewaŜyli ten odcinek walk, dlatego
wojska francuskie mogły odnosić wielkie sukcesy. Armiami francuskimi nad Renem dowodzili Jan
Wiktor Moreau i generał Jan Jourdan. Na froncie reńskim po początkowych sukcesach francuskich
Francuzi zostali zmuszeni do wycofania się za Ren. W kwietniu 1796 r. wojska francuskie gen.
Bonaparte odniosły sukcesy w walkach z Piemontem, zmuszając króla Wiktora Amadeusza III do
zawarcia pokoju w ParyŜu (Nicea i Sabaudia zostały przyłączone do Francji). Wojska francuskie
pomaszerowały nad Pad. Pod Lodii Austriacy ponieśli klęskę. W Mediolanie, po uroczystym wjeździe
Bonapartego, proklamowano powstanie Republiki Lombardzkiej. Kolejnym etapem kampanii było
wkroczenie do Państwa Kościelnego (czerwiec 1796) i doprowadzenie do zawieszenia broni. W lipcu
1796 r. udało się Francuzom pokonać dwie armie austriackie. Pod bokiem Bonapartego powstały dwie
republiki we Włoszech - Republika Cispadańska (październik 1796, prawy brzeg Padu) i Republika
Transpadańska (Lombardzka). W dwóch bitwach: pod Arcole k. Mantui (15-17 XI 1796) i
pod Rivoli (14 I 1797) armie austriackie zostały rozbite i kapitulowała Mantua. Armie francuskie nad
Renem zaczęły odnosić zwycięstwa, wojska francuskie podchodziły pod Wiedeń, Austriacy podpisali
warunki wstępne pokoju z Francją w Leoben (kwiecień 1797). Do Wenecji wkroczyli Francuzi i
powstała tam republika. Decyzje Bonapartego we Włoszech były samowolne, Dyrektoriat wszystkie je
zaaprobował. Tak było z uznaniem powstałej Republiki Liguryjskiej (Genueńska, VI 1797). Bonaparte
połączył takŜe republiki Lombardzką i Cispadańską w Republikę Cisalpińską (VI 1797).
Na mocy pokoju francusko-austriackiego zawartego w październiku 1797 r. w Campo Formio cesarz
Franciszek II zrzekł się praw do Belgii, Lombardii i terenów Rzeszy na zachód od Renu, zyskał ziemie
Wenecji z wyjątkiem wybrzeŜa dalmatyńskiego i Wysp Jońskich, które pozostały przy Francji. W 1798
r. wojska francuskie wkroczyły do Rzymu, usuwając papieŜa. Powstała republika. PapieŜ został
przewieziony do Francji, gdzie niebawem zmarł.
Dzięki zwycięstwom Bonapartego we Włoszech i powstaniu siostrzanych republik włoskich idee i hasła
rewolucji francuskiej wyszły poza Francję. Pod wpływem tych wypadków działacze lewicowi i
rewolucyjni w Szwajcarii w 1798 r. wywołali powstanie. Do kraju wkroczyły wojska francuskie,
pokonując wojska kantonów szwajcarskich. Zwycięzcy przeprowadzili referendum ludowe, którym
wprowadzono konstytucję centralizującą państwo i nową nazwę państwa - Republika Helwecka.
Po rozpadzie pierwszej koalicji i zwycięstwach francuskich we Włoszech po 1797 r. wojnę z Francją
prowadziła jeszcze Wielka Brytania. Francuski atak na Wyspy Brytyjskie był niemoŜliwy - zbyt
szczupłe były siły morskie Francuzów, dlatego z szerokim uznaniem spotkał się pomysł ministra spraw
zagranicznych Dyrektoriatu Talleyranda, by opanować Egipt, który miał być pomostem w drodze do
opanowania Indii (posiadłości brytyjskie). Sytuacja w Egipcie mogła rokować szanse powodzenia
wyprawy - wewnętrzne walki między paszami tureckimi a lokalnymi wielkimi właścicielami ziemskimi bejami.
133
W maju 1798 r. z portu w Tulonie ruszyła kilkudziesięciotysięczna armia francuska. Towarzyszyli jej
wybitni uczeni róŜnych dziedzin wiedzy, mający za zadanie zbadać wszechstronnie Egipt. Po drodze
opanowana została Malta. W lipcu armia francuska bez przeszkód przybyła do Egiptu. W bitwie pod
piramidami (21 VII) została rozbita lokalna armia mamelucka, a Francuzi wkroczyli do Kairu. Mimo Ŝe
angielski admirał Horacy Nelson rozbił flotę francuską pod Abukirem, to jednak Bonaparte z główną
armią zwalczał lokalne powstania i ruszył do Palestyny, gdzie pod górą Tabor (IV 1799) pokonał armię
turecką.
Sytuacja Francuzów stawała się w Egipcie coraz trudniejsza. Anglia, wykorzystując pobyt
Bonapartego na wschodzie, doprowadziła do zawiązania się w grudniu 1798 r. drugiej
koalicji antyfrancuskiej, która niebawem skupiła większość państw europejskich walczących z
Francją. Wojna II koalicji była początkowo pomyślna dla koalicjantów - zwycięstwa we Włoszech
(utrata przez Francję Neapolu), od czasu przybycia wojsk rosyjskich pod wodzą gen.Aleksandra
Suworowa Francuzi ponosili klęski w północnych Włoszech. Austriacy wiązali siły francuskie nad
Renem. Mimo przewagi koalicji nie udało się opanować Szwajcarii, którą obronił korpus francuski gen.
André Masseny. Niepowodzeniami skończyły się walki koalicji w Holandii. W konsekwencji car rosyjski
Paweł I wycofał wojska rosyjskie z koalicji. Wojna jednak trwała nadal.
Zamach stanu Napoleona Bonaparte - Konsulat
Sytuacja wewnętrzna Francji Dyrektoriatu była skomplikowana. Lud burzył się przeciw podatkom i
poborowi do wojska, burŜuazja czuła się zagroŜona coraz większymi wpływami jakobińskimi, panował
chaos. 20 października 1799 r. przybyłz Egiptu do Frejus we Francji gen. Napoleon Bonaparte. Witany
owacyjnie pomaszerował prosto na ParyŜ.
Zapamiętaj!
Z 18 na 19 Brumaire’a roku VII (z 9 na 10 listopada 1799) Rada Starszych zadecydowała o
zebraniu się ciał prawodawczych w Saint-Cloud pod ParyŜem. Dyrektorzy Siéyes, Ducos i
Barras złoŜyli urząd, wojsko otoczyło obradujące izby, Lucjan Bonaparte, brat Napoleona,
wezwał wojsko do zaprowadzenia spokoju. Rada Pięciuset została rozpędzona, a Rada
Starszych powołała komisję trzech konsulów.Jednym z nich został Napoleon Bonaparte, który
mając pod swoją komendą wojsko stał się dyktatorem Francji.
Konstytucja Konsulatu (24 XII 1799) oddawała pełnię władzy w ręce konsulów. Pierwszym na 10
lat
został
Bonaparte. Konsulowie posiadali władzę
wykonawczą -
prawo
inicjatywy
ustawodawczej;władza ustawodawcza - Rada Stanu redagowała tekst ustaw, omawiał je
Trybunał, zatwierdzało Zgromadzenie Prawodawcze. Konstytucja nic nie wspomniała o
prawach obywatelskich, wybory do ciał przedstawicielskich były wielostopniowe z list
ustalanych przez rząd.
134
Przejęcie władzy przez Napoleona Bonaparte kończy okres rewolucji francuskiej.
Znaczenie rewolucji francuskiej:
- został zlikwidowany feudalizm (zniesione stany, przywileje stanowe),
- chłopi otrzymali ziemię na własność - wykupując ją stawali się prawnie jej właścicielami, otrzymywali
zagwarantowane prawo własności,
- władzę przejęła burŜuazja, zapoczątkowując wielkie przemiany społeczne i gospodarcze,
- powstało społeczeństwo obywatelskie (ludzie-obywatele stali się pełnoprawnymi członkami swojego
państwa, mając moŜliwość współdecydowania o jego losach i wybierania swoich przedstawicieli do
władz),
- rewolucja zapewniała równość wobec prawa, wolność słowa, wyznania, nietykalność osobistą i
majątkową, upowszechnienie oświaty,
- armia francuska stała się wojskiem obywatelskim.
Prawodawstwo rewolucyjne stało się dla innych wzorem do budowania społeczeństw obywatelskich.
Konstytucja jakobińska z 1793 r. i jej załoŜenia stały się w XIX w. programem demokratów i
socjalistów francuskich. Konstytucja z 1791 r. stała się ideałem dla liberalnej burŜuazji w kolejnym
stuleciu.
Okres napoleoński 1799-1815
Francja Napoleona Bonaparte
Francja pod rządami Napoleona Bonapartego stała się pierwszą potęgą w Europie. W sytuacji
wewnętrznej znać było ogólne zmęczenie i wyczerpanie długotrwałąwojną i rewolucjami. Powszechne
było pragnienie spokoju i ugruntowania zdobyczy rewolucyjnych. W plebiscycie z 1802 r. większość
uprawnionych obywateli Francji wypowiedziała się za powierzeniem Napoleonowi Bonaparte urzędu
doŜywotniego konsula.
We Francji uporządkowana została sfera podatkowa i pienięŜna, zrównowaŜony budŜet. W 1800 r.
powstał Bank Francji emitujący pieniądze papierowe, zahamowana została inflacja. Państwo dbało o
rozwój rolnictwa, szczególną opieką Bonaparte otaczał rozwój przemysłu, nakładając cła ochronne,
zapewniając nowe rynki zbytu i tereny skąd moŜna by importować surowce. Dbał o interesy
ekonomiczne i rozwój rdzennej Francji, wykorzystując tereny podbite i państwa zaleŜne jako rynki
zbytu i zaplecze surowcowe i taniej siły roboczej. Zdobycze terytorialne były w interesie burŜuazji,
dlatego teŜ z jej strony cieszyły się poparciem.
135
Przywrócone zostały dawne tytuły szlacheckie. Emigranci mogli wrócić do kraju uznając jednak
zmiany zaszłe we Francji. Napoleon tworzył nową arystokrację, nadając szczególnie zasłuŜonym order Legii Honorowej.
Napoleon Bonaparte w 1801 r. w ParyŜu podpisał konkordat ze Stolicą Apostolską. Przywracał on kult
religijny i swobodę wyznania, pierwszy konsul otrzymał m.in. prawo mianowania dostojników
kościelnych, którzy w zamian za pensje płacone przez państwo wykonywali posługę kapłańską po
wcześniejszym złoŜeniu przysięgi na wierność państwu francuskiemu.
W 1800 r. Napoleon Bonaparte przeprowadził reformę administracji i sądownictwa. WyŜsi urzędnicy
zostali poddani władzy centrum i mianowani przez pierwszego konsula. Stworzony został
rozbudowany system centralistyczny.
Zapamiętaj!
W marcu 1801 r., po ostatecznej redakcji przez samego Bonapartego, ogłoszony został kodeks
cywilny zwany Kodeksem Napoleona. Gwarantował równość obywateli wobec prawa i wolność
osobistą, wolność sumienia, świeckość państwa. W interesie burŜuazji prawo własności
prywatnej uznawał za święte i nienaruszalne. Wszedł w Ŝycie we wszystkich krajach podległych
władzy Francji Bonapartego, a w przyszłości stał się podstawą prawną wielu współczesnych
norm i kodeksów prawnych. Podobnie duŜe znaczenia miały kodeks handlowy i karny.
Napoleon Bonaparte, przy zachowaniu pozorów republiki, nieformalnie sprawował władzę monarchy.
W połowie1804 r. plebiscyt ludności przytłaczającą większością głosów uznał decyzję senatu
dotyczącą zmiany ustroju i przywrócenia monarchii z cesarzem Francuzów Napoleonem I Bonaparte.
2 grudnia 1804 r. w katedrze paryskiej Notre-Dame Napoleon Bonaparte osobiście koronował się
na cesarza Francuzów. Przyjmując taki, dziedziczny tytuł, nawiązywał do zdobyczy rewolucji
francuskiej i społeczeństwa obywatelskiego, w którym kaŜdy obywatel był równy i był podmiotem
prawa a nie jego przedmiotem. Niebawem cesarz rzymsko-niemiecki Franciszek II Habsburg
zlikwidował Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego, w grudniu 1804 r. koronował się na
dziedzicznego cesarza Austrii. Powstało Cesarstwo Austriackie (do 1918 r.).
Francja za Napoleona I to państwo silne, zwarte i scentralizowane. Zarządzane przez dobrze
działającą machinę biurokratyczną, poddaną woli władcy. Państwo sprawujące kontrolę nad
Kościołem, dzięki cenzurze ingerujące w wolność słowa, prasę, wychowanie i szkolnictwo. Zwłaszcza
szkolnictwo średnie - zreformowane z nauczycielami skupionymi w jedną organizację Uniwersytet,
cieszyło się uznaniem władcy. Dzięki wprowadzeniu reformy szkolnej w 1810 r. państwo
podporządkowało sobie system kształcenia nauczycieli. Dzięki istnieniu rozbudowanej sieci donosicieli
i konfidentów, dzięki istnieniu aŜ pięciu formacji policyjnych państwo francuskie doskonale
kontrolowało Ŝycie obywateli, a jakikolwiek bunt był natychmiast tłumiony.
136
Hegemonia Francji w Europie w latach 1799-1807
Po wycofaniu się z II koalicji Rosji w 1800 r. sytuacja militarna i polityczna Austrii zmieniła się na
niekorzyść. Bonaparte przez przełęcz św. Bernarda pomaszerował do Italii, gdzie pod Marengo k.
Genui 14 czerwca 1800 r. pokonał wojska austriackie. Generał Moreau pobił Austriaków pod
Hochstadt k. Ulm, a w grudniu 1800 r. odniósł kolejny wielki sukces pod Hohenlinden. Droga na
Wiedeń stanęła otworem. Zwycięstwa francuskie w 1800 r. zmusiły cesarza Franciszka II do
podpisania pokoju z Francją w lutym 1801 r. w Lunéville - powtórzenie z niewielkimi uzupełnieniami
warunków pokoju z Campo Formio. Bonaparte stał się de facto panem Italii - przywrócenie Republiki
Cisalpińskiej, w Toskanii utworzone Królestwo Etrurii. Republika Cisalpińska została niebawem
przemianowana na Republikę Włoską, której to prezydentem został Napoleon Bonaparte. Anglia w
1802 r. w Amiens zawarła pokój z Francją.
Początek wieku rozpoczynał się pod znakiem hegemonii Francji w Europie Zachodniej. Do Francji
wcielone zostały: Piemont, Parma i wyspa Elba, uzaleŜniona Szwajcaria, podporządkowani w
znacznej mierze ksiąŜęta Rzeszy Niemieckiej. Mimo zawarcia pokoju z Anglią stosunki Francji z tym
państwem pozostawały napięte i juŜ w końcu 1803 r. Francuzi powrócili do przygotowań do desantu
na Wyspy Brytyjskie. W Rzeszy Niemieckiej w wyniku porozumienia ksiąŜąt z Francją granica miała
przebiegać na Renie, ksiąŜęta za utracone ziemie otrzymali sekularyzowane dobra duchowne mocno
wiąŜąc się teraz z Francją. Na kontynencie największym wrogiem Francji Napoleona była Rosja z
cesarzem Aleksandrem I na tronie.
Sprzeczności między Francją a Rosją były coraz większe. W połowie 1804 r. z inicjatywy ministra
spraw zagranicznych Rosji księcia Adama Czartoryskiego zostały zerwane stosunki z Francją.
Konsekwencją tego było zawiązanie III koalicji antyfrancuskiej we wrześniu 1804 r. Początkowo był
to sojusz Rosji z Prusami i ich Ŝyczliwa neutralność w wojnie Rosji z Francją. Rok później do III koalicji
przystąpiła Anglia, Królestwo Neapolu, Austria i Szwecja. Przeciwko stanęła Francja, jej sojusznicy i
Hiszpania. Koło przylądka Trafalgar na Oceanie Atlantyckim floty francuska i hiszpańska zostały
pokonane przez okręty brytyjskie admirała Horacego Nelsona (sam admirał zginął). Przegrana
morska przekreśliła plany inwazyjne Napoleona. Choć na morzach nie wiodło się Francuzom dobrze,
to na lądzie armie Napoleona zwycięŜały, np. w październiku 1805 r. pod Ulm. W konsekwencji wojska
francuskie
zajęły
Wiedeń,
kierując
się
dalej
na
północny
wschód. 2
grudnia
1805 r.
pod Austerlitz(Sławków) na Morawach w bitwie trzech cesarzy (Aleksandra I rosyjskiego, Franciszka I
austriackiego i Napoleona I Francuzów) wojska austriacko-rosyjskie zostały pobite przez Francuzów.
Austria zawarła pokój z Francją w Preszburgu (Bratysława), car Aleksander I uciekł. Dla Austrii pokój
był fatalny. Na rzecz Francji straciła Wenecję, Istrię i Dalmację, zyskując niewielkie nabytki po
niemieckich państwach duchownych. Sojusznicy Napoleona w Rzeszy zostali królami (ksiąŜę
bawarski i wirtemberski) i wielkimi ksiąŜętami (margrabia badeński, ksiąŜę Bergu). W lipcu1806 r.
137
zaleŜni od Napoleona ksiąŜęta niemieccy utworzyli Związek Reński z cesarzem Francuzów jako
protektorem. Wystąpili z Rzeszy Niemieckiej. Przegrana Austrii oznaczała koniec III koalicji.
Ugruntowanie się hegemonii Francji na terenach niemieckich zaniepokoiło Prusy. Do zaognienia w
stosunkach z Francją przyczyniło się ujawnienie tajnych francusko-angielskich rokowań - Anglia miała
otrzymać Hanower obiecany dawniej Prusom. Król pruski Fryderyk Wilhelm III w sojuszu z Anglią (IV
koalicja) w październiku 1806 r. zaŜądał od Napoleona wycofania się z Niemiec i zgody na
utworzenie północnoniemieckiego państwa pod zwierzchnictwem Prus. W dwóch bitwach 14
października 1806 r.: pod Jeną (dowodził sam Napoleon) i pod Auerstadt (marszałek Davout)
Francuzi pokonali wojska pruskie. Francuzi i ich sprzymierzeńcy w ślad za uciekającymi Prusakami
posuwali się na wschód. Będąc w Berlinie w listopadzie 1806 r. Napoleon podpisał dekret o
ustanowieniu blokady kontynentalnej Anglii - objęła wszystkie państwa i ziemie opanowane przez
Napoleona i pozostające pod jego opieką.
W końcu 1806 r. wojska napoleońskie wkroczyły na ziemie polskie. Posuwając się na wschód
wyzwalały coraz to nowe tereny polskie. Francuzi witani byli entuzjastycznie przez mieszkańców.
Kampania wojenna 1800-1807 r. była trudna - Rosja wsparła walki IV koalicji z Francją. Po kilku
nierozstrzygniętych bitwach (m.in. pod Iławą Pruską, luty 1807) dopiero zwycięstwo Napoleona pod
Frydlandem w czerwcu 1807 r. zakończyło działania wojenne.
Zapamiętaj!
7 lipca 1807 r. w TylŜy został podpisany pokój francusko-rosyjski, a dwa dni później pokój
francusko-pruski. Prusy utraciły ziemie na zachód od Łaby. Po przyłączeniu części Hanoweru,
Brunszwiku i Hesji powstało Królestwo Westfalii przekazane Hieronimowi Bonaparte, bratu
Napoleona. Z ziem polskich zagarniętych przez Prusy w drugim i trzecim zaborze
utworzono Księstwo Warszawskie z królem saskim Fryderykiem Augustem I jako władcą. Rosja
otrzymała takŜe obwód białostocki, ale musiała przyłączyć się do blokady kontynentalnej
Anglii, tracąc jednak na rzecz Francji Wyspy Jońskie. Nastąpił rozpad IV koalicji
antyfrancuskiej. Hegemonia Francji w Europie została ugruntowana.
Załamanie się systemu napoleońskiego - wojna z Rosją
Spotkanie Napoleona I z Aleksandrem I w Erfurcie (X 1808), przybycie prawie wszystkich władców
europejskich było znakiem podporządkowania się Europy Napoleonowi. Francja, dzięki systemowi
państw satelickich, doskonałej armii i świetnie prosperującej gospodarce, wyrosła na pierwsze
państwo europejskie. Armia napoleońska to tylko w części wojsko francuskie. Znaczące kontyngenty
dostarczali władcy państw zaleŜnych: Holendrzy, Niemcy, Polacy i inni. Napoleon, narzuciwszy
Europie swoją hegemonię, przystąpił do blokady kontynentalnej Wielkiej Brytanii.PoniewaŜ tylko
Portugalia wyłamywała się z tego systemu rozpoczęły się przygotowania do ekspedycji. Przy okazji
138
udało się Napoleonowi usunąć z tronu hiszpańskiego rodzimą dynastię, osadzając na nim swego
brata Józefa, króla Neapolu (maj 1808). Natychmiast w wielu częściach Hiszpanii podjęto wojnę z
najeźdźcami, charakteryzującą się wielkim okrucieństwem po obu stronach. W toku walk Hiszpanie
zaczęli odzyskiwać tereny, zwycięska bitwa nad Guadalkiwir (lipiec 1808) pokazała, Ŝe armia
francuska nie jest niezwycięŜona. Nie najlepiej wiodło się takŜe Francuzom w Portugalii, po wsparciu
wojsk portugalskich przez Anglików korpus francuski gen. Junot musiał kapitulować koło Lizbony.
Wobec trudnej sytuacji na Półwyspie Iberyjskim w listopadzie 1808 r. sam Napoleon ruszył na Madryt.
W bitwie w wąwozie Somosierry bohatersko odznaczył się oddział polskich szwoleŜerów płka Jana
Kozietulskiego, otwierając drogę do Madrytu. Mimo odniesionych zwycięstw w Hiszpanii walki nie
ustawały. Brytyjczycy i Hiszpanie przez cztery lata wiązali na tym terenie walk bardzo powaŜne siły
napoleońskie.
Austria, wykorzystując zaangaŜowanie sił francuskich w Hiszpanii, próbowała wznowić walki z
Francją. W 1809 r. zawiązała się V koalicja antyfrancuska (Austria, Anglia, Portugalia i Hiszpania).
Wojna toczyła się w Bawarii, Italii i Księstwie Warszawskim. Nie spełniły się nadzieje koalicjantów na
pomoc Niemców i wybuch ogólnoniemieckiego powstania przeciw Francji. Po kilku bitwach w Bawarii
arcyksiąŜę Karol Habsburg wycofał się do Czech. Napoleon po kilku nieudanych bitwach odniósł w
końcu zwycięstwo pod Wagram (lipiec 1809) i wkroczył do Wiednia.
Po 1808 r. Napoleon zrezygnował z pozorów partnerstwa wobec państw zaleŜnych. Prusy i Austria w
praktyce były całkowicie zaleŜne od Napoleona, Państwo Kościelne włączono do Francji (1809),
papieŜ został uwięziony we Francji, Holandię wcielono do Francji (1810). Podobnie Napoleon postąpił
z miastami i całym niemieckim wybrzeŜem. Napoleon był zwierzchnikiem Związku Reńskiego, pod
władzą jego lub jego braci pozostawały niektóre państwa niemieckie (Westfalia), Hiszpania, choć z
trudnościami, pozostawała pod zwierzchnictwem Napoleona, Księstwo Warszawskie było najbardziej
na wschód wysuniętym ogniwem systemu napoleońskiego w Europie.
Europa dzięki Napoleonowi przyjęła wiele zdobyczy rewolucyjnych, znoszono przeŜytki feudalne,
wprowadzano Kodeks Cywilny Napoleona, rządy centralistyczne i konstytucje podobne do francuskiej.
W kwietniu 1812 r. wybuchła tzw. druga wojna polska. Napoleon, obiecując Polakom wskrzeszenie
państwa polskiego, chciał ich w ten sposób przyciągnąć i związać ze sobą. Przeciwko Rosji Napoleon
zgromadził siły liczące w sumie ok. 600 tys. ludzi i ponad 1300 armat. Po trzydniowej bitwie
koło Borodino Napoleon 14 września wkroczył do Moskwy. Po miesiącu pobytu w mieście Napoleon
zarządził odwrót. W ślad za uciekającymi Francuzami postępowali Rosjanie dowodzeni teraz przez
marszałka Michała Kutuzowa. Prosta ludność rosyjska walczyła z nieprzyjacielem urządzając
zasadzki, paląc Ŝywność.
139
Napoleon liczył, Ŝe uda mu się przedostać na Ukrainę, w bitwie pod Małojarosławcem został jednak
pokonany przez Kutuzowa i zmuszony do powrotu dawną zniszczoną drogą na Smoleńsk. W bitwie
nad Berezyną niewiele brakowało, by sam Napoleon zginął. Dzięki bohaterstwu Polaków i zmyleniu
przeciwnika udało mu się ujść cało. Bardzo mroźna zima dopełniła dzieła zniszczenia. Napoleon
pospiesznie uciekł do ParyŜa. Na początku 1813 r. Rosjanie wkroczyli na tereny Księstwa
Warszawskiego.
Prusacy niebawem opuścili szeregi wojsk napoleońskich i związali się z Rosją. To samo uczyniła
Austria. W kwietniu 1813 r. wojska rosyjsko-prusko-austriackie doszły nad Łabę. Wojska napoleońskie
odniosły kilka zwycięstw jednak między walczącymi stronami zawarto zawieszenie broni. Została
zawiązana VI koalicja (Rosja, Prusy,
Austria, Szwecja i Wielka Brytania). Szeregi
wojsk
napoleońskich kurczyły się - wystąpiła Bawaria i inni członkowie Związku Reńskiego.
Zapamiętaj!
W dniach 16-19 października 1813 r. rozegrała się wielka bitwa pod Lipskiem - „bitwa
narodów”. Po początkowych sukcesach skończyła się klęską Napoleona i końcem hegemonii
Francji w Europie. Przypieczętowała kres Księstwa Warszawskiego i nadziei Polaków.
Mianowany w czasie bitwy marszałkiem Francji ksiąŜę Józef Poniatowski ranny utonął w
Elsterze.
Do zaognienia stosunków polsko-krzyŜackich doszło po wyborze w 1511 r. na wielkiego mistrza
Albrechta Hohenzollerna, siostrzeńca króla Zygmunta I Starego. Nowy wielki mistrz, licząc na związki
rodzinne i pomoc wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla III, zaŜądał od króla polskiego zwrotu ziem
Pomorza Gdańskiego. Mając pomoc finansową ze strony Moskwy rozpoczął przygotowania do wojny.
W 1519 r. Polska rozpoczęła wojnę z Zakonem. Losy działań zbrojnych toczyły się ze zmiennym
szczęściem. W 1521 r. zaoferował się z mediacją cesarz Karol V i został podpisany rozejm.
Reformacja w Rzeszy i brak moŜliwości otrzymywania pomocy ze strony ksiąŜąt niemieckich skłoniły
wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna do rozmów pokojowych z królem Zygmuntem I Starym. Za
namową Marcina Lutra Albrecht Hohenzollern przyjął luteranizm i przeprowadził sekularyzację
Zakonu.
Zapamiętaj
Traktat krakowski podpisany 8 IV 1525 r. między królem polskim Zygmuntem I Starym a
księciem pruskim Albrechtem Hohenzollernem zawierał warunki związku lennego księcia
pruskiego wobec króla polskiego. Dwa dni później 10 IV na Rynku w Krakowie Albrecht i jego
bracia złoŜyli uroczysty hołd lenny.
140
Reformacja w Polsce
Przyczyny reformacji na ziemiach polskich były podobne jak w Europie Zachodniej. Szlachta i
mieszczaństwo miały negatywny stosunek do uprzywilejowanej pozycji duchowieństwa (rozkład
moralny, lekcewaŜenie przepisów i obowiązków religijnych, zbytnią wagę przywiązywało do
pomnaŜania dóbr doczesnych, prowadziło rozwiązły tryb Ŝycia). Przez oŜywione kontakty
ekonomiczne północno-zachodnich ziem Rzeczpospolitej, a zwłaszcza mieszczaństwa miast Pomorza
Gdańskiego i Wielkopolski, nowinki religijne bardzo szybko przeniknęły na ziemie polskie.
Luteranizm znalazł zwolenników w miastach Prus Królewskich i Wielkopolski. W przeciwieństwie do
Europy Zachodniej luteranizm przyjmowało przede wszystkim mieszczaństwo. Centrum były Prusy
Królewskie z Gdańskiem na czele, a od momentu przyjęcia luteranizmu przez Albrechta
Hohenzollerna, księcia pruskiego, Królewiec stał się głównym ośrodkiem luteranizmu. Nowo powstały
uniwersytet kształcił młodzieŜ nie tylko z Prus KsiąŜęcych, ale z całej Rzeczypospolitej, drukarnia
zaopatrywała ziemie polskie w pisma religijne pisane po polsku w duchu reformowanym.
Szczególnie bujny rozwój luteranizmu nastąpił na ziemiach polskich w latach 40. XVI w. Protektorem,
opiekunem był ksiąŜę pruski Albrecht Hohenzollern.
Kalwinizm, co
charakterystyczne
dla
ziem
polskich,
przyjmowała
przede
wszystkim szlachta. Atrakcyjne były demokratyczne załoŜenia doktryny i organizacja Kościoła
kalwińskiego z duŜym udziałem świeckich, czyli w warunkach polskich szlachty, w zarządzaniu
kościołem. Hasła demokratycznej opozycji antykrólewskiej i wolności szlacheckiej znalazły podłoŜe w
kalwinizmie. Prostota i skromność liturgii kalwińskiej zachęcały szlachtę do przechodzenia na to
wyznanie. Nie bez znaczenia było przejmowanie przez szlachtę ziemi kościelnej i utrzymywanie
skromnych zborów kalwińskich. Szlachta kalwińska stanowiła trzon obozu egzekucyjnego. Kalwinizm
wśród szlachty znalazł zwolenników w Małopolsce a takŜe na Litwie, gdzie opiekunami byli
Radziwiłłowie birŜańscy.
Zapamiętaj!
Cechą charakterystyczną stosunków religijnych w Rzeczypospolitej, w przeciwieństwie do
reszty Europy, była tolerancja religijna. Prowadzono dysputy teologiczne, wydawano masowo
pisma religijne. Szlachta innowiercza piastowała najwyŜsze urzędy w kraju, była wybierana
jako posłowie na sejm. Pojedyncze zarządzenia królewskie dotyczące zwalczania reformacji
pozostawały martwą literą.
Szlachta w Polsce doprowadziła do instytucjonalnego i prawnego zagwarantowania swobody religijnej.
W 1570 r. w Sandomierzu protestanci polscy, z wyłączeniem Braci Polskich, zawarli ugodę
religijną. Zobowiązali się nie zwalczać i wspólnie występować na sejmach w sprawie ustanowienia w
141
Polsce
Kościoła
konwokacyjnego
narodowego.
w
czasie
W
styczniu 1573 r.
pierwszego
w
bezkrólewia
Warszawie w
przedstawiciele
trakcie
szlachty,
obrad
sejmu
magnatów
i
duchowieństwa katolickiego uchwalili tzw. konfederację warszawską, która gwarantowała swobody
religijne w Rzeczpospolitej. Wolności wyznaniowe objęły nie tylko kalwinów, luteran, Braci Czeskich,
ale takŜe katolików i prawosławnych. Tekst Konfederacji Warszawskiej został ostatecznie
zatwierdzony przez króla Stefana Batorego.
Mimo sukcesów reformacji w Polsce, Kościół katolicki nadal stanowił ogromną siłę. Nienaruszone
zostały jego podstawy materialne. Na czoło akcji kontrreformacyjnej w Rzeczypospolitej wysunął się
kardynał Stanisław Hozjusz, bardzo aktywny uczestnik obrad soboru trydenckiego. W 1564 r. z jego
inicjatywy na Warmię zostali sprowadzeni jezuici. Król Zygmunt August przyjął postanowienia soboru
trydenckiego i na ziemiach polskich rozpoczął się okres kontrreformacji.
Rozwój parlamentaryzmu od XV do XVII wieku
W ciągu XIV i XV w. szlachta polska otrzymała od władców najwaŜniejsze przywileje stanowe - pełne
prawo do posiadanej ziemi, nietykalność osobistą i majątkową i wiele innych. Szlachta otrzymała
równieŜ przywilej udziału w zjazdach ziemskich zwanych sejmikami i w sejmach walnych. Przywileje
szlacheckie pozwoliły jej wspólnie z królem rządzić naszym państwem. Inne stany - mieszczanie i
chłopi - nie miały tych uprawnień.
Sejm walny składał się z trzech tzw. stanów sejmujących: króla, który zwoływał sejm walny,
naznaczał termin, miejsce i tematykę obrad; senatu, do którego naleŜeli członkowie dawnej Rady
Królewskiej (biskupi i arcybiskupi Kościoła katolickiego, wojewodowie, kasztelanowie i najwyŜsi
urzędnicy: kanclerz, podskarbi i marszałek) oraz izby poselskiej - złoŜonej z posłów szlacheckich
wybieranych na sejmikach ziemskich. W 1569 r. na wspólnym sejmie Litwy i Korony w Lublinie liczba
posłów w izbie poselskiej ukształtowała się w wysokości 170 a w senacie 140 senatorów. W 1505 r.
kanclerz Jan Łaski na sejmie w Radomiu doprowadził do uchwalenia konstytucji Nihil novi (nic
nowego). Od tego wydarzenia jakiekolwiek zmiany w prawie były uzaleŜnione od wspólnej zgody izby
poselskiej i senatu. Zasada ta stała się podstawą parlamentaryzmu polskiego, uzaleŜniając
wprowadzenie jakichkolwiek zmian w państwie od zgody sejmu walnego. Jednocześnie izba poselska
stała się równoprawnym partnerem wobec króla i senatu.
Do kompetencji sejmu walnego naleŜało:
- uchwalanie podatków,
- wyraŜanie zgody na pospolite ruszenie,
- ustalanie głównych kierunków w polityce zagranicznej państwa,
- kontrola ministrów,
142
- prawo do nobilitacji, czyli obdarowywania szlachectwem,
- tylko na sejmie walnym moŜna było podejmować konstytucje sejmowe, czyli zmieniać prawo polskie.
W okresie XVI-XVIII w. w Polsce szlacheckiej nastąpił rozwój i wzrosło znaczenie sejmików
szlacheckich. Były integralną częścią polskiego parlamentaryzmu. Sejmiki przedsejmowe - szlachta
wybierała posłów na sejm walny i zaopatrywały ich w odpowiednie instrukcje poselskie. Sejmiki
relacyjne - zbierały się po sejmie walnym, szlachta wysłuchiwała relacji z sejmu, podejmując lub
odrzucając ostatecznie decyzje zawarte w konstytucjach sejmowych. W XVIII w. król, wobec zrywania
sejmów walnych, odwoływał się często do sejmików relacyjnych, które podejmowały decyzje
dotyczące polityki całego państwa - okres rządów sejmikowych. Sejmiki elekcyjne - szlachta wybierała
sędziów do sądów ziemskich. Sejmiki deputackie - powstały w 1578 r., wybierano na nich sędziów
do najwyŜszego sądu w państwie - Trybunału Koronnego i Litewskiego (pełniły one rolę sądów
apelacyjnych - ostatecznych). Sejmiki kapturowe - od 1572 r., w czasie bezkrólewia strzegły
bezpieczeństwa i pokoju, wyłaniając tzw. sądy kapturowe.
Sukcesy i poraŜki ruchu egzekucyjnego szlachty
Panowanie dwóch ostatnich Jagiellonów Zygmunta I Starego (1506- 1548) i Zygmunta II
Augusta (1548-1572) w polityce wewnętrznej naszego państwa, to rywalizacja starych rodów
moŜnowładczych i nowej, średniej szlachty. Na przełomie XV i XVI w. do duŜego znaczenia doszła
średnia szlachta - wzrost potęgi gospodarczej tej grupy opierał się na rozwoju folwarku
pańszczyźnianego natomiast wzrost znaczenia politycznego zapewniały liczne przywileje stanowe.
Król Aleksander Jagiellończyk (1501-1506) i Zygmunt Stary faworyzowali stare rody moŜnowładcze,
nadając im liczne urzędy i dobra ziemskie - królewszczyzny. Młoda, średnia szlachta zaczęła
upominać się o swoje prawa i domagać od króla współpracy z nią.
Na początku XVI w. kanclerzem królestwa został Jan Łaski, rzecznik interesów młodej szlachty, która
rozpoczyna walkę z moŜnowładztwem. Na sejmie kanclerz Łaski wystąpił z projektem zakazu
odstępowania i sprzedaŜy królewszczyzn bez zgody senatu i izby poselskiej. Domagał się takŜe
zakazu łączenia w jednych rękach niektórych urzędów i godności (tzw. zasada incompatibilitates).
W 1505 r. na sejmie w Radomiu została uchwalona konstytucja Nihil novi (nic nowego). Był to wielki
sukces średniej szlachty, która od tej pory stała się pełnoprawnym elementem funkcjonowania
państwa polskiego. W 1506r. zostały wydane przez Łaskiego tzw. „statuty Łaskiego” - zebrane prawo
pisane. Celem było ujednolicenie i centralizacja państwa. Prawa te stały się podstawą prawną ruchu
średnioszlacheckiego - ruchu egzekucji praw,który połowę wieku prowadził walką o ich
przestrzeganie i wykonywanie. Szlachta domagała się, by król zgodnie z konstytucjami sejmu
piotrkowskiego z 1504 r. nie rozdawał królewszczyzn bez zgody sejmu walnego, oraz by dobra
bezprawnie rozdane by zostały zwrócone. Ruch egzekucji dóbr stawiał sobie za cel odebranie
143
bezprawnie rozdanych królewszczyzn i zwiększenie dochodów królewskich. JuŜ od lat 20. XVI w.
szlachta domagała się zwołania sejmu sprawiedliwości i przyjęcia na nim zasady egzekucji praw i
dóbr. Reformacja w Polsce wystąpiła z Ŝądaniami obciąŜenia duchowieństwa podatkami, przekazania
części dóbr kościelnych na obronę państwa, zakazania odbywania sądów duchownych nad świeckimi,
niewysyłania opłat do Rzymu. Między innymi te warunki postawiła szlachta królowi w 1537 r. pod
Lwowem przy okazji wyprawy na Wołoszczyznę. Król Ŝądań nie przyjął, a szlachta wywołała rokosz tzw.
wojna
kokosza.
Tam
teŜ
szlachta
jeszcze
raz
przedstawiła hasła
obozu
egzekucyjnego: kodyfikacji, czyli zebrania, spisania i przestrzegania praw pisanych po polsku,
reformy skarbu przez odebranie bezprawnie przetrzymywanych królewszczyzn, uwolnienia szlachty od
cięŜarów ponoszonych na rzecz Kościoła, ściślejszego połączenia z Koroną Litwy, Prus Królewskich,
Mazowsza i księstw śląskich, przeprowadzenia reform wojskowych i ustrojowych.
Do sukcesów ruchu egzekucyjnego szlachty moŜna
zaliczyć: ściślejsze
zespolenie
ziem
Rzeczypospolitej, Korona i Litwa zostały połączone trwałą unią realną, ugruntowała się demokracja
szlachecka w Polsce i samorząd, wprowadzono wolność religijną i równouprawnienie polityczne
wyznawców róŜnych wyznań chrześcijańskich, przeprowadzono niezbędne reformy administracyjne,
skarbowe i wojskowe. Przedwczesna śmierć Zygmunta II Augusta, zwolennika ruchu egzekucyjnego, i
rządy kolejnych królów elekcyjnych osłabiły siłę ruchu średniej szlachty. Utworzenie w 1578 r.
Trybunału Koronnego, w którym zasiadali przedstawiciele szlachty, a sam Trybunał był najwyŜszym
sądem w Koronie, a od 1581 r. na Litwie (Trybunał Litewski) i powołanie stałego wojska, czyli piechoty
wybranieckiej, było ostatnim osiągnięciem obozu egzekucyjnego szlachty.
Unia realna polsko-litewska - Rzeczpospolita Obojga Narodów
Istniejący od 1386 r. związek polsko-litewski w XV wieku przechodził róŜne etapy. Chwilami
dochodziło do rozluźnienia unii personalnej, czasami zawierano nowe unie, które wzmacniały wspólny
związek. Ruch egzekucyjny wysunął postulaty ściślejszego zespolenia Korony i Litwy. Dla wielu
stawało się pewne, Ŝe król polski i wielki ksiąŜę litewski Zygmunt II August, łączący swoją osobą oba
państwa, nie będzie miał następcy, który dalej podtrzymywałby wspólny związek.
Zapamiętaj!
W 1569 r. na wspólny sejm do Lublina zjechali posłowie i senatorowie z Korony i Wielkiego
Księstwa Litewskiego. Po długotrwałych obradach postanowiono ściślej połączyć oba
państwa. Wobec oporu części bojarów litewskich Zygmunt August, jako pan Litwy,
inkorporował, czyli włączył do Korony część ziem litewskich - województwa: podlaskie,
wołyńskie, bracławskie i kijowskie. Zastraszeni bojarzy wrócili do Lublina i wszyscy 1 lipca
podpisali akt nowej unii obu państw - unię zwaną lubelską.
144
Na mocy postanowień unii wspólny dla Korony i Litwy miał być: monarcha - wspólnie
wybierany. W Koronie był królem polskim, a w Wielkim Księstwie Litewskim miał mieć tytuł
wielkiego księcia. Wspólny teŜ miał być sejm, senat i moneta tej samej wartości oraz wspólna
polityka zagraniczna. Odrębne w myśl unii lubelskiej miały być: urzędy, wojsko, skarb i
sądownictwo.
Od 1569 r. miała istnieć aŜ do końca dawnej Polski Rzeczpospolita Obojga Narodów: polskiego
i litewskiego. Niestety zapomniano o Rusinach, którzy zamieszkiwali ziemie naszego państwa.
145
Pierwsze bezkrólewia i ich znaczenie
Ugruntowanie się ustroju demokracji szlacheckiej, ustroju, jaki panował w Polsce od XVI do XVIII w.,
nastąpiło ostatecznie w czasie dwóch pierwszych bezkrólewi.
7 VII 1572 r. zmarł bezpotomnie Zygmunt II August, ostatni król z dynastii Jagiellonów. Doszło do
powaŜnego kryzysu w państwie, poniewaŜ król nie pozostawił Ŝadnych wskazówek co do formy
elekcji, miejsca i osób uprawnionych do udziału w wyborze nowego władcy. W kraju sytuację
potęgowało napięcie między szlachtą a magnaterią i skomplikowana sytuacja międzynarodowa.
Szlachta zawiązała konfederację, związki w ziemiach i województwach tzw. kaptury. Dbały one o
porządek i bezpieczeństwo publiczne. Powołano sądy kapturowe, w których zasiadła szlachta. W
sprawie powołania osobyinterrexa, czyli międzykróla, katolicy przeforsowali kandydaturę prymasa
Jakuba Uchańskiego, w kolejnych elekcjach praktyka ta została potwierdzona. Protestanci wywalczyli
to, Ŝe marszałek wielki koronny Jan Firlej (kalwin), a w przyszłości jego następcy mieli od nowych
władców odbierać przysięgę. W wyniku długotrwałych dyskusji zaakceptowano propozycję Piotra
Zborowskiego o dopuszczeniu do elekcji całej szlachty i głosowaniu większością głosów, elekcja
viritim. Zasady te zostały przyjęte na sejmie konwokacyjnym w styczniu 1573 r. w Warszawie.
Został takŜe wyznaczony termin i miejsce elekcji, uchwalony tekst Konfederacji Warszawskiej, i
zagwarantowany pokój religijny w państwie.
W kwietniu i maju 1573 r. pod Warszawą we wsi Kamień na sejmie elekcyjnym doszło do wyboru
króla. Nieoczekiwanie został nim ksiąŜę francuski Henryk de Valois (Walezy), brata króla Francji
Karola IX. Król-elekt był aktywnym uczestnikiem nocy św. Bartłomieja i z obawy przed
prześladowaniami religijnymi i dąŜeniem do absolutyzmu szlachta ułoŜyła warunki objęcia władzy i
panowania Henryka w Rzeczypospolitej. Warunki wyboru króla zostały zawarte w tzw. artykułach
henrykowskich. Stały się one podstawą ustroju Rzeczypospolitej. Były stałe i niezmienne, przysięgali
na nie wszyscy królowie elekcyjni. Były podstawą prawną funkcjonowania naszego państwa i
demokracji szlacheckiej.
Gwarantowały:
- wolną elekcję,
- konieczność zwoływania sejmu walnego przez króla raz na dwa lata na 6 tygodni, a w razie potrzeby
wcześniej na 2 tygodnie, wyraŜanie przez sejm walny akceptacji na zwoływanie pospolitego ruszenia,
nakładanie ceł i podatków, współdecydowanie przez senat o polityce zagranicznej państwa, a
szczególnie o wojnie i pokoju,
- ustanawiały instytucję senatorów-rezydentów w liczbie szesnastu, którzy mieli doradzać i
kontrolować króla,
146
- wprowadzały zasadę opłacania przez króla pospolitego ruszenia za granicami państwa i
utrzymywanie przez władcę wojska kwarcianego,
- przestrzeganie Konfederacji Warszawskiej o tolerancji religijnej,
- prawo szlachty do rokoszu - wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby nie przestrzegał
wszystkich artykułów henrykowskich i praw Rzeczypospolitej.
W ParyŜu król-elekt zaprzysiągł jeszcze osobiste zobowiązania wobec Rzeczypospolitej - pacta
conventa. Panowanie w Polsce Henryka Walezego nie trwało długo, juŜ w nocy z 18 na 19 czerwca
1574 r. król potajemnie opuścił Kraków, udając się do Francji. Po rocznym oczekiwaniu na władcę
ogłoszone zostało bezkrólewie, czyli interregnum i termin nowej elekcji.
Druga elekcja utwierdziła organizację naszego państwa w czasie bezkrólewia, ale w przeciwieństwie
do pierwszej była rozbita. Magnaci opowiedzieli się za cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem,
szlachta i część senatorów była tej kandydaturze przeciwna z obawy przed rządami absolutnymi
Habsburga, a takŜe z obawy rozpoczęcia wojny z Turcją, którą wybór Maksymiliana mógł
spowodować. 12 grudnia 1575 r. prymas Jakub Uchański ogłosił królem polskim Maksymiliana II
Habsburga. W trzy dni później, 15 grudnia, szlachta i część senatorów wybrała królem tzw. Piasta,
rodzimego kandydata - Annę Jagiellonkę, siostrę Zygmunta Augusta, dając jej za męŜa księcia
Siedmiogrodu, Stefana Batorego. Pospolite ruszenie szlacheckie pod Jędrzejowem poparło Annę i
Stefana Batorego, Kraków został opanowany przez zwolenników Batorego. Na początku 1576 r.
Stefan Batory koronował się wspólnie z Anną na króla Polski potwierdził artykuły henrykowskie w
pełnym brzmieniu, łącznie z punktem o tolerancji religijnej.
Wojny o Inflanty w XVI wieku
W 1561 r. w Wilnie wielki mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotard Kettler złoŜył hołd lenny
królowi polskiemu, sekularyzował zakon, a ziemie włączone zostały do Rzeczypospolitej. Gotard
Kettler został świeckim (luterańskim) księciem, otrzymując jako dziedziczne księstwo Kurlandii i
Semigalii w lennej zaleŜności od Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się wojna o Inflanty zwana wojną
o dominium Maris Baltici, czyli o panowanie na Morzu Bałtyckim.
Zygmunt August prowadził wojnę siłami litewskimi, próbował zbudować polską flotę tzw. kaperską,
którą organizował gdańszczanin Mateusz Scharping w sile około 30 okrętów. Wobec braku pieniędzy
Litwa ponosiła poraŜki - 1563 r. utraciła Płock, północne Inflanty (Estonia) zajęła Szwecja. Pierwszy
etap wojny o Inflanty zakończył się w 1570 r. pokojem w Szczecinie. Nastąpił rozbiór Inflant i
zapewniona została swoboda Ŝeglugi narewskiej (szczególnie niekorzystne dla Litwy). Od momentu
zawarcia unii realnej polsko-litewskiej w 1569 r. Inflanty stały się problemem juŜ nie tylko Litwy, ale teŜ
Korony. Po pokoju szczecińskim Rzeczpospolita zawarła rozejm z Moskwą, który był w czasie
147
bezkrólewi przedłuŜany. Kandydatura moskiewska w czasie bezkrólewi miała wielu zwolenników,
ostatecznie w Ŝadnej elekcji przedstawiciel dynastii Rurykowiczów nie zyskał powszechnej aprobaty.
Nowy etap w wojnie o Inflanty przypada na czas panowania Stefana Batorego. Wojna o Inflanty z
lat panowania Batorego przebiegała w trzech etapach: 1579 r. Polacy zdobyli Połock, nastąpił atak na
Czernihów i Smoleńsk, 1580 r. zdobyte na terenie moskiewskim Wielkie Łuki, 1581 r. rozpoczęcie
oblęŜenia Pskowa bronionego przez Iwana Szujskiego. Przy mediacji nuncjusza papieskiego Antonia
Possevino (car Iwan IV Groźny obiecywał przejście na katolicyzm) między Rzeczpospolitą a Rosją
w 1582 r. podpisany został rozejm w Jamie Zapolskim. Był on korzystny dla strony polsko-litewskiej:
Rosjanie opuścili zamki w Inflantach, zrzekli się na korzyść Rzeczypospolitej Połocka i WieliŜa. W
1583 r. Szwedzi zajęli Narwę przerywając handel narewski.
Wazowie na tronie polskim
W 1586 r., po dziesięcioletnich rządach, zmarł król Stefan Batory. Trzecie juŜ bezkrólewie przebiegało
w atmosferze rywalizacji dwóch potęŜnych obozów: zwolenników Habsburgów, popieranych przez
część magnaterii z potęŜną rodziną Zborowskich i przeciwników związku z Niemcami, na czele
których stał dawny wróg Zborowskich, potęŜny kanclerz wielki koronny Jan Zamojski. Elekcja była
rozbita.
Część
szlachty
wybrała
na
króla
z
inicjatywy
Anny
Jegiellonki
królewicza
szwedzkiego Zygmunta III Wazę, a część szlachty i magnaterii arcyksięcia Maksymiliana Habsburga.
Kandydaturę królewicza szwedzkiego poparł Zamojski. Wspólnie z pospolitym ruszeniem szlacheckim
przeciwstawił się Maksymilianowi, który nie opanował Krakowa, a na Śląsku w bitwie pod Byczyną
(1588) został pokonany i dostał się do niewoli Zamoyskiego.
W 1587 r. przybył do Polski Zygmunt III Waza (1587-1632) i koronował się na króla. Wielu polityków
liczyło na przyszłą unię personalną polsko-szwedzką i skuteczne przeciwstawienie się Moskwie.
Zygmunt III Waza w swoich paktach konwentach przyrzekł włączenie do Polski Estonii.
Na czas panowania Zygmunta III Wazy przypadła akcja kontrreformacyjna w Rzeczypospolitej, której
patronował sam król, gorący zwolennik katolicyzmu. Miała takŜe miejsce wojna domowa między
zwolennikami wzmocnienia władzy królewskiej a przeciwnikami zmian ustrojowych w naszym
państwie zwana rokoszem sandomierskim, albo Zebrzydowskiego. Konsekwencją było osłabienie
autorytetu króla i znaczenia szlachty a wzrost wpływów magnaterii.
Humanizm i renesans na ziemiach polskich
Wiek XVI w Polsce jest nazywany „wiekiem złotym” nie tylko w znaczeniu świetności rozwoju
gospodarczego, politycznego, ale przede wszystkim kulturalnego. W tym okresie Polska była jednym z
czołowych ośrodków kultury odrodzenia i humanizmu.
Humaniści w Polsce Ŝyli i tworzyli juŜ w XV w. Do najwybitniejszych naleŜy zaliczyć uczestników koła
literackiego na dworze arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka. W drugiej połowie wieku działał
148
w Krakowie Kallimach i niemiecki humanista Konrad Celtis. Wielki wpływ na polskich humanistów i
ludzi renesansu wywarł, podobnie jak w całej Europie, Erazm z Rotterdamu.
Zapamiętaj!
Dzięki wynalezieniu i upowszechnieniu przez Gutenberga w 1455 r. druku na ziemiach polskich
juŜ w 1473 r. załoŜono pierwszą oficynę wydawniczą. Nastąpił Ŝywiołowy rozwój drukarstwa i
upowszechnienie się ksiąŜki drukowanej. Na przełomie XVI i XVII wieku w Rzeczypospolitej
działało ponad 20 drukarń, które rocznie wypuszczały po kilka, kilkanaście tytułów.
Dzięki upowszechnieniu ksiąŜki i słowa drukowanego zaczęły powstawać pierwsze biblioteki i
księgozbiory, z których największe posiadała Akademia Krakowska i król Zygmunt II August.
Pierwsza połowa XVI wieku była okresem szczytowych osiągnięć nauki polskiej. Najsłynniejszym i
najwybitniejszym badaczem był Mikołaj Kopernik autor fundamentalnego dzieła astronomicznego
i teorii heliocentrycznej (Słońce środkiem wszechświata) De revolutionibus orbium coelestium (1543).
Kopernik, jak przystało na człowieka renesansu i humanistę, pisał wiersze, był lekarzem, ekonomistą a
nawet Ŝołnierzem.
Wysoki poziom matematyki i astronomii zawdzięczamy działalności profesorów Akademii Krakowskiej
Marcina Biema z Olkusza i Jana BroŜka.
Pisarzem politycznym był Andrzej Frycz Modrzewski autor dzieła De republica emendanda (O
naprawie Rzeczpospolitej, 1551), w którym krytykował stosunki feudalne i scholastykę. Był
zwolennikiem silnej władzy centralnej z duŜym udziałem szlachty i mieszczaństwa. Chciał, by Kościół
był podporządkowany państwu. Krytykował wojny niesprawiedliwe i agresywne.
Pisarzy szlacheckich pasjonowała przeszłość - historia. Do największych autorów wszelkiego rodzaju
kronik
zaliczamyMarcina
Kromera Polonia (1577), Marcina
Bielskiego Kronika
wszystkiego
świata (1550), Macieja Stryjkowskiego Kronika (1582). To oni kontynuowali prace historiograficzne
Jana Długosza z XV wieku.
Literatura renesansowa w Polsce przeŜywała swój rozkwit i złoty wiek. Choć niektórzy pisarze
tworzyli po łacinie, to jednak język polski stał się pełnoprawnym językiem wypowiedzi i przekazu.
Jeszcze po łacinie pisali poeta chłopskiego pochodzenia Klemens Janicki, Jan Dantyszek czy Andrzej
Krzycki. Dopiero dzięki reformacji na szeroką skalę zaczęto pisać w języku polskim. Palmę
pierwszeństwa naleŜy oddać Mikołajowi Rejowi z Nagłowic (1505-1569) autorowi Krótkiej rozprawy
między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem (1543). Nie mniej słynny byłśywot człowieka
poczciwego (Zwierciadło, 1568). Do kanonu cytatów moŜna zaliczyć słowa Reja „iŜ Polacy nie gęsi, iŜ
swój język mają”. Po polsku pisał Łukasz Górnicki autor Dworzanina polskiego (1568), w którym
opisał Ŝycie dworskie w Polsce.
149
Zapamiętaj!
Największym poetą polskiego odrodzenia był Jan Kochanowski (1530- 1584). W swoich
utworach wzorowanych na antycznych zawarł doskonałą treść we wspaniałej formie. Był
autorem Fraszek i Pieśni, dramatu Odprawy posłów greckich. W jego twórczości znalazły się
motywy religijne Psałterz Dawidów. Swoje wewnętrzne przeŜycia, rozterki ojca i rozpacz po
stracie córeczki Urszulki przedstawił w Trenach. Twórczość Jana Kochanowskiego z
Czarnolasu znalazła Ŝywy oddźwięk nie tylko w Polsce, ale w całej Europie.
Wojny Rzeczypospolitej z sąsiadami w XVII wieku
Wojny z Moskwą - problem kozacki w Rzeczypospolitej
Śmierć w Wielkim Księstwie Moskiewskim w 1584 r. cara Iwana IV Groźnego, a następnie jego syna
Fiodora (1598) - ostatnich Rurykowiczów, wstąpienie na tron Borysa Godunowa i carów Szujskich otwiera w dziejach Rosji okres walk wewnętrznych o władzę i czasy potęŜnego kryzysu społecznopolityczno-gospodarczego. Taką sytuację próbowali wykorzystać niektórzy magnaci litewscy, np.
kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, próbując wejść w porozumienie z bojarami moskiewskimi w celu
zawarcia unii personalnej Rzeczypospolitej z Moskwą. Plany te nie powiodły się.
Lata 1603-1619 to okres tzw. „dymitrad”, czyli interwencji polskich w Moskwie. Na lata 1603-1605
przypadają interwencje magnatów polskich: Wiśniowieckich, Mniszchów i osadzenie Dymitra I
Samozwańca na tronie moskiewskim. Nieoficjalne wsparli akcję jezuici (ewentualna unia kościelna
prawosławia z Rzymem) i król Zygmunt III Waza (Dymitr Samozwaniec obiecał mu ziemie Smoleńską i
Siewierską). Po wybuchu w Moskwie powstania antypolskiego rządy Dymitra I Samozwańca zostały
obalone. Carem spontanicznie wybrany został bojar Wasyl Szujski. Pojawienie się drugiego Dymitra
Samozwańca spowodowało kolejną wyprawę magnacką na Moskwę. W 1609 r., po zawarciu układu
szwedzko-rosyjskiego wymierzonego w Polskę (trwająca wojna polsko-szwedzka w Inflantach),
rozpoczęła się oficjalna interwencja królewska w Moskwie. Wojska królewskie rozpoczęły oblęŜenie
Smoleńska. Celem akcji polskiej było podporządkowanie państwa moskiewskiego (carem Zygmunt III
Waza). W 1610r. hetman Stanisław śółkiewski w bitwie pod Kłuszynem pokonał wojska rosyjskie
idące z odsieczą dla Smoleńska. Bojarzy moskiewscy pod wraŜeniem klęski usunęli z tronu
Szujskiego i zgodzili się, by carem został syn Zygmunta III Wazy, królewicz Władysław, który miał
przejść na prawosławie, a między obu państwami miał być zawarty pokój bez strat terytorialnych,
urzędy w Moskwie miały być obsadzane wyłącznie przez Rosjan. Warunki nie zostały przyjęte przez
króla Zygmunta III, który chciał tronu moskiewskiego dla siebie, co było z kolei nie do przyjęcia dla
bojarów moskiewskich. W państwie moskiewskim wybuchło wielkie powstanie antypolskie (przywódcy
Kuźma Minin i kniaź Dymitr PoŜarski). W 1611 r. wojska polskie zdobyły Smoleńsk, mimo kilku prób
pomocy dla polskiej załogi na Kremlu Polacy zostali wybici. Interwencja polska i rabunkiwojsk i
szlachty polskiej potęgowały niechęć Rosjan do Polaków. Rozszerzało się powstanie. W 1613 r.
150
nowym carem moskiewskim został Michał Fiodorowicz Romanow. Polacy podejmowali jeszcze kilka
razy próby zdobycia Moskwy. Niepowodzeniem zakończyła się wyprawa królewicza Władysława z
1617 roku. W 1619 r. podpisany został rozejm polsko-moskiewski w Deulinie (Dywilinie). Do
Rzeczypospolitej wróciły ziemie: smoleńska i czernihowsko-siewierska.
Wojna polsko-moskiewska lat 1632-1634 wybuchła w momencie ogłoszenia bezkrólewia w Polsce po
śmierci króla Zygmunta III Wazy. Rosjanie przystąpili do oblęŜenia Smoleńska. Pospiesznie
przeprowadzona elekcja, uchwalone podatki na wojsko przyniosły podjęcie w 1634 r. udanej odsieczy
Smoleńska przez wojska królewskie Władysława IV Wazy. Pokój polsko-moskiewski podpisany
w Polanowie potwierdzał warunki rozejmu dywilińskiego. Król polski za opłatą zrzekł się pretensji do
tronu moskiewskiego i zobowiązał się nie uŜywać tytułu cara rosyjskiego.
W 1648 r. wybuchło największe powstanie kozackie w dziejach pierwszej Rzeczypospolitej powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Był to ruch o charakterze społeczno-narodowym,
którego przyczyny były złoŜone:
- walka ludności ukraińskiej o swoje prawa, przeciwko polityce polonizacji;
- odwołanie zaciągów na wojnę z Turcją odebrane przez Kozaków jako działanie panów polskich
wymierzone w samych Kozaków;
- skupienie przez Bohdana Chmielnickiego szerokich mas ludności ukraińskiej, uzyskanie wsparcia
tatarskiego, podjęcie walki w imię wolności ludności ukraińskiej, prawosławia, pomszczenia własnych,
osobistych krzywd.
Walki toczone w 1648 r. to sukcesy militarne Chmielnickiego (śółte Wody, Korsuń) z wielkim
zwycięstwem nad pospolitym ruszeniem szlacheckim pod Płowcami (wrzesień). Powstanie ogarnęło
tereny Ukrainy, Podola, Wołynia i południową Litwę. Zamieszanie w kraju wywołane sukcesami
kozacko-tatarskimi spotęgowała śmierć króla Władysława IV Wazy i ogłoszenie bezkrólewia. Nowym
królem został wybrany Jan II Kazimierz Waza (1648-1668) nastawiony ugodowo wobec Kozaków.
Chmielnicki wycofał wojska na Ukrainę i zawarł rozejm. Wobec bezowocnych rozmów pokojowych na
wiosnę 1649 r. ze zdwojoną siłą wybuchły walki. OblęŜenie ZbaraŜa na przełomie lipca i sierpnia 1649
przez
księcia
Jeremiego
Wiśniowieckiego
i
nieudana
odsiecz
królewska
zaskoczona
pod Zborowem,dzięki inicjatywie kanclerza koronnego Jerzego Ossolińskiego doprowadziły do
zawarcia ugody z Tatarami pod Zborowem. Została ogłoszona amnestia dla Kozaków, zwiększony
rejestr do 40 tys., obiecano nadawanie godności i urzędów szlachcie ruskiej, wydzielono z
województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego terenów pod kontrolą hetmana kozackiego
Bohdana Chmielnickiego.
151
W 1651 r. walki wybuchły ponownie. W czerwcu pod Beresteczkiem doszło do wielkiej, trzydniowej
bitwy. Silna armia Rzeczypospolitej i pospolite ruszenie rozbiło armię kozacko-tatarską i tylko część
Kozaków umknęła z okrąŜenia.
Zapamiętaj!
W 1658 r. w Hadziaczu została podpisana nowa ugoda polsko-kozacka, która przewidywała:
utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego ibracławskiego tzw. „Księstwa
Ruskiego” rządzonego za zgodą króla polskiego przez własnego hetmana; powołanie ruskich
urzędów, trybunału i akademii; dopuszczenie do senatu prawosławnych metropolity
kijowskiego i biskupów, zrównanie prawosławia z katolicyzmem; obdarowanie szlachectwem
starszyzny kozackiej; zmniejszenie rejestru kozackiego do 30 tys.; powrót do swoich dóbr
szlachty polskiej.
Ugoda hadziacka doprowadziła do wznowienia wojny polsko-moskiewskiej. W 1660 r. wkroczyły
do naszego kraju armie moskiewskie. Rozbudowane wojska polskie pod dowództwem Stefana
Czarnieckiego pod Połonką na Litwie rozbiły część sił moskiewskich. W 1661 r. udało się Polakom
odebrać Wilno. Na Wołyniu pod Cudnowem wojska polsko-tatarskie dowodzone przez Jerzego
Lubomirskiego rozbiły armie rosyjskie. Następca Wyhowskiego Juraszko Chmielnicki (syn Bohdana)
uznał zwierzchnictwo króla polskiego. Kolejne lata to sukcesy polsko-litewskie - usunięcie z Litwy
resztek wojsk moskiewskich, podjęcie w 1663 r. przez króla Jana II Kazimierza nieudanej próby
zdobycia Moskwy.
W 1667 r. został zawarty rozejm polsko-moskiewski w Andruszowie. Rzeczpospolita zrezygnowała
na rzecz Rosji z ziemi smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej i oddawała kilka twierdz: WieliŜ,
SiebieŜ i Newel. Ukraina została podzielona między Rzeczpospolitą a Rosję - lewobrzeŜna z
ZaporoŜem i Kijowem (teoretycznie na dwa lata) przeszła do Moskwy, prawobrzeŜna do
Rzeczypospolitej. Oba państwa deklarowały podjęcie wspólnych walk z Tatarami i Turcją.
W 1686 r.,
za
panowania
króla
Jana
III
Sobieskiego,
w Moskwie poseł
polski
Krzysztof
Grzymułtowski, kasztelan poznański, podpisał „wieczysty pokój” polsko-moskiewski - pokój
Grzymułtowskiego. Potwierdzono postanowienia rozejmu andruszowskiego (niewielkie korekty
graniczne). Zagwarantowano swobodę wyznania dla ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej,
gwarantem została Rosja z prawem do interwencji. Podpisano przymierze polsko-moskiewskie
wymierzone w Tatarów.
Zapamiętaj!
Pokój Grzymułtowskiego kończył wojny polsko-moskiewskie w XVII w. Bilans był niekorzystny
dla Rzeczypospolitej. Ponieśliśmy straty terytorialne, obniŜył się prestiŜ naszego kraju w
152
Europie Środkowej i wśród ludności ukraińskiej, czego konsekwencją były wojny o Ukrainę i jej
podział. Rzeczpospolita wychodziła z tych wojen gospodarczo znacznie osłabiona.
Wojny polsko-szwedzkie
W 1586 r. królem polskim został wybrany królewicz szwedzki Zygmunt III Waza. W swoich pacta
conventa obiecał włączyć do Polski Estonię. W 1594 r. został jednocześnie królem Szwecji,
podejmując próbę rekatolizacji kraju. Wywołało to opór ze strony Szwedów. W 1598 r. Zygmunt III
podjął nieudaną próbę wzmocnienia swojej władzy, a w roku następnym został w Szwecji
zdetronizowany. Jego stryj Karol, ksiąŜę sudermański, obsadził wiernymi wojskami Finlandię i Estonię.
W 1600 r.
Zygmunt
III
Waza
inkorporował
Estonię
do
Rzeczypospolitej,
wypełniając
w
tensposób pacta conventa. W konsekwencji wybuchła wojna ze Szwedami o Inflanty. Szwedzi, wobec
braku oporu (hetman Zamojski przebywał na południu, walcząc w Mołdawii i na Wołoszczyźnie)
odnosili sukcesy, opanowując Inflanty aŜ po Dźwinę bez Rygi. Dopiero w latach 1602-1604, dzięki
przybyciu do Inflant wojsk polskich z Janem Zamojskim i litewskich z hetmanem Janem Karolem
Chodkiewiczem, udało się częściowo odeprzeć Szwedów, pokonując ich pod m.in. pod Białym
Kamieniem (1604).
W 1605 r.
Polacy
(Jan
Karol
Chodkiewicz)
dzięki
atakowi
husarii
odnieśli
zwycięstwo
pod Kircholmem. W ciągu najbliŜszych lat większość Inflant powróciła do Rzeczypospolitej. Mimo
niepowodzeń Szwedzi nie wyrzekli się pretensji do Inflant. Uderzyli w najmniej dogodnym dla Polski
momencie wybuchu w 1620 r. wojny polsko-tureckiej. Król szwedzki Gustaw II Adolf zreorganizował
armię, wyposaŜył w nowoczesne muszkiety i zwiększył siłę artylerii. Mając poparcie wielu
protestanckich państw w 1621 r. rozpoczął oblęŜenie Rygi. Po kilku tygodniach walk miasto
skapitulowało. Szwedzi wkroczyli do Kurlandii. Mimo Ŝe rozejm w Mittawie z 1622 r. przywracał pod
panowanie polskie samo miasto, to jednak wielki port Ryga została na zawsze dla Rzeczypospolitej
stracony. Szwedzi zajęli Inflanty aŜ do Dźwiny. Do Polski powróciła Kurlandia i wschodnie Inflanty.
Rozejm zawarty w 1626 r. przerywał działania zbrojne w Inflantach.
W czerwcu 1626 r. wojska szwedzkie podjęły ponownie walki w Prusach Królewskich.
Wybuchła wojna o ujście Wisły 1626-1629. Rzeczpospolita do wojny nie była przygotowana.
Szwedzi wkroczyli na Pomorze Gdańskie. Zajęli Piławę, zmuszając lennika polskiego księcia
pruskiego do zachowania neutralności. Prawie wszystkie miasta pruskie znalazły się w rękach
szwedzkich. Rozpoczęła się blokada morska Gdańska. Nieliczne i słabo uzbrojone wojska polskie
poniosły poraŜkę pod Gniewem. Dzięki uchwaleniu przez sejm znacznych podatków na wojsko i
wysiłkowi finansowemu Gdańska w wojskach polskich przeprowadzono reorganizację i wyposaŜono je
w
nowoczesne
muszkiety.
Dzięki
zaangaŜowaniu
hetmana Stanisława
Koniecpolskiego rozbudowano flotę polską, zwiększono udział liczebny wojsk zacięŜnych. W 1627 r.
udało się Polakom odnieść zwycięstwo lądowe pod Hamersztynem (Czarnem) i morskie floty polskiej
153
pod Oliwą. W następnych latach przewagę zdobyli Szwedzi dowodzeni przez króla Gustawa II Adolfa.
Wojna odcisnęła się fatalnym piętnem na gospodarce kraju. W 1629 r. z silną armią przybył na
Pomorze wódz austriacki ksiąŜę Albrecht von Wallenstein. Udało się Stanisławowi Koniecpolskiemu
w bitwie podTrzcianą w 1629 r. pokonać wojska szwedzkie. Król Gustaw II Adolf cudem uniknął
niewoli, choć zwycięstwo nie zostało wykorzystane, a siły Rzeczypospolitej wyczerpane. SłuŜby
dyplomatyczne, zwłaszcza Francji i Holandii, próbowały wciągnąć Szwecję do wojny trzydziestoletniej.
W 1629 r. w Altmarku podpisany został na 6 lat niekorzystny rozejm polsko-szwedzki. W rękach
szwedzkich znalazły się wszystkie porty pruskie z wyjątkiem Pucka, Gdańska, Królewca i Libawy,
Szwedzi mogli pobierać 3,5% cła z handlu gdańskiego, Inflanty aŜ do Dźwiny pozostały w rękach
szwedzkich. KsiąŜę pruski w zamian za utratę niektórych portów dostał w zastaw od Polski Malbork,
Sztum i śuławy Wiślane. Flota polska znalazła się w rękach szwedzkich.
154
Po wycofaniu się Szwedów z wojny trzydziestoletniej w 1634 r. doszło do podpisania na nowych
warunkach rozejmu polsko-szwedzkiego. W 1635 r. w wyniku podpisanego 26-letniego rozejmu
w Sztumskiej Wsi Szwedzi wycofali się z zajmowanych portów pruskich i inflanckich, zaprzestali
pobierania 3,5% cła z handlu gdańskiego. Jednak większość Inflant pozostała w rękach szwedzkich.
Jedynie mały ich skrawek - tzw. Inflanty Polskie, pozostały w granicach Rzeczypospolitej. Nie został
rozwiązany problem uŜywania przez królów polskich tytułu króla szwedzkiego, co stało się jedną z
przyczyn wznowienia wojen polsko-szwedzkich. KsiąŜę pruski oddał zajmowane tereny śuław
Wiślanych i Malborka.
W 1655 r. Szwedzi, wykorzystując trudności Rzeczypospolitej - trwające powstanie kozackie
Chmielnickiego, wojna polsko-moskiewska, podjęli na nowo walkę z Polską.
Przyczyny wojny zwanej „potopem szwedzkim”:
- konieczność zaangaŜowania wojsk szwedzkich po zakończeniu wojny trzydziestoletniej i trudności z
ich wyŜywieniem w Szwecji;
- chęć wykorzystania przez Szwedów trudności Polski i dąŜenie do zajęcia Kurlandii i Prus absolutne panowanie nad Bałtykiem;
- król Jan Kazimierz nie cieszył się powszechną sympatią wśród szlachty i magnaterii, jego próby
wzmocnienia władzy nie spotykały się z Ŝyczliwym przyjęciem. Niektórzy magnaci skłóceni z królem
po cichu liczyli na to, Ŝe król Szwecji, potęŜny Karol X Gustaw, w polityce wewnętrznej nie ograniczy
przywilejów szlacheckich, w polityce zagranicznej odbierze ziemie polskie zajęte przez Rosję i
wzmocni nadwątlony prestiŜ Rzeczypospolitej;
- uŜywanie przez Jana Kazimierza tytułu króla szwedzkiego stało się bezpośrednią przyczyną wojny.
W momencie, kiedy armie rosyjskie wkraczały na Litwę i Ukrainę, w granice Rzeczypospolitej z dwóch
stron wkroczyli Szwedzi - do Wielkopolski oddziały szwedzkie pod dowództwem feldmarszałka Arwida
Wittenberga, na Litwę od strony Kurlandii armia pod dowództwem generała Magnusa de La Gardie. W
lipcu pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod Ujściem podpisało kapitulację przed królem
szwedzkim. W październiku 1655 r. w Kiejdanach na Litwie w imieniu Wielkiego Księstwa Litewskiego
Janusz Radziwiłł i jego brat stryjeczny Bogusław podpisali akt kapitulacji, oddając się pod opiekę króla
szwedzkiego. Niebawem cała Polska, wojsko polskie i szlachta podpisywali akty wiernopoddańcze.
Jan Kazimierz wydał pod koniec 1655 r. uniwersał z Opola wzywając do walki ze Szwedami i ruszył
do Polski. Dyplomacji polskiej udało się pozyskać sprzymierzeńca w osobie chana tatarskiego
Mohammed Giereja, który pobił wojska kozackie, obiecał pomoc królowi polskiemu. Udana
obrona Jasnej Góry (19 XI-27 XII) rozbudziła zapał i chęć walki ze Szwedami.
155
Wobec zbyt szczupłych sił polskich wojna nabrała charakteru walki podjazdowej, szarpanej i
partyzanckiej. Z powodzeniem gnębił przeciwnika ciągłymi atakami i podjazdami wódz polski Stefan
Czarniecki.
W grudniu 1656 r. został podpisany układ w Radnot. Król szwedzki, elektor brandenburski-ksiąŜę
pruski, Bohdan Chmielnicki, ksiąŜę siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy i ksiąŜę Bogusław Radziwiłł
porozumieli się co do podziału ziem Rzeczypospolitej. W 1657 r. w granice Rzeczypospolitej
wkroczyły wojska siedmiogrodzkie, grabiąc i niszcząc doszły aŜ do Warszawy. Habsburgowie
podpisali układ z Polską i wysłali posiłki. Udało się takŜe dyplomacji polskiej podpisać układ
sojuszniczy z Danią, przystąpiła ona do wojny przeciw Szwedom. Wyprawa odwetowa do
Siedmiogrodu wojsk polskich pod dowództwem Jerzego Lubomirskiego i tatarskich rozbiła wojska
siedmiogrodzkie, Jerzy Rakoczy pod Czarnym Ostrowiem na Podolu kapitulował.
Zapamiętaj!
W jesieni 1657 r. między Rzeczpospolitą a księciem pruskim zostały zawarte traktaty welawskobydgoskie:
- ksiąŜę pruski otrzymał pełną suwerenność w Prusach KsiąŜęcych (przestał być lennikiem
króla polskiego z Prus),
- wojska pruskie miały prawo swobodnego przemarszu przez ziemie Prus Królewskich,
- jako lenno polskie Fryderyk Wilhelm I otrzymał ziemie lęborsko-bytowską,
- ziemie Prus KsiąŜęcych wiązało wieczyste przymierze z Polską, a w razie wymarcia dynastii
Hohenzollernów ziemie Prus miały być włączone do Rzeczypospolitej,
- ksiąŜę pruski porzucił stronę szwedzką i zobowiązał się pomóc stronie polskiej w walkach.
Na ziemiach polskich ostatnie oddziały szwedzkie poddawały się Polakom; teatr wojny przeniósł się
do Danii. W latach 1658-1659 wojska polsko-habsbursko-brandenburskie Stefana Czarnieckiego
walczyły na terenie Danii - zdobycie wyspy Alsen, twierdzy Koldynga, zwycięstwa pod Nyborgiem.
Podpisany 3 maja 1660 r. traktat pokojowy wOliwie kończył wojny polsko-szwedzkie w XVII w.
Południowo-wschodnie Inflanty z Kurlandią pozostały w rękach polskich, reszta Inflant na zawsze w
rękach szwedzkich, Szwecja miała zagwarantować swobodę Ŝeglugi i handlu na Bałtyku,
zobowiązywała się zwrócić Polsce zagrabione dzieła sztuki, biblioteki i archiwa (warunku nie
dotrzymała), Rzeczpospolita zagwarantowała swobody religijne dla protestantów w Prusach
Królewskich, potwierdzone zostały traktaty welawsko-bydgoskie.
156
Z „potopu szwedzkiego” Rzeczpospolita wychodziła ze zrujnowaną gospodarką, wielkimi stratami
demograficznymi, nadszarpniętym prestiŜem na arenie międzynarodowej. Utraciła takŜe kontrolę nad
Prusami KsiąŜęcymi. Ubocznym skutkiem był upadek kultury, ksenofobia i nietolerancja religijna.
Wojny Rzeczypospolitej z sąsiadami w XVII wieku - Stosunki polsko-tureckie
Od początku XVII w. kontakty między Rzeczpospolitą a państwem ottomańskim były od dłuŜszego
czasu napięte. Przyczyny niepokojów znajdowały się po obu stronach: coroczne najazdy lenników
tureckich Tatarów na kresy południowo-wschodnie Rzeczypospolitej, wyprawy łupieŜcze Kozaków
zaporoskich na ziemie tureckie, wyprawy magnatów kresowych (Potockich, Koreckich, Wiśniowieckich
i in. tzw. „królewiąt kresowych”) na ziemie lenne Turcji Mołdawię i Wołoszczyznę i osadzanie
natronach przychylnych sobie władców. Traktat polsko-turecki podpisany w Buszy w 1617 r.
zobowiązywał Rzeczpospolitą do niemieszania się w sprawy księstw naddunajskich.
Dyplomacja turecka pilnie śledziła rozwój sytuacji w walkach polsko-moskiewskich, a sukcesy
odnoszone przez Polaków zaniepokoiły Turcję. Interwencja oddziałów lisowczyków w Siedmiogrodzie
(1619-1620, lennie tureckim) i spalenie przez Kozaków Warny w 1620 r. stały się bezpośrednimi
przyczynami wojny polsko-tureckiej. Hetman wielki koronny Stanisław śółkiewski z 9 tys. Ŝołnierzy,
licząc na wsparcie hospodara mołdawskiego, wkroczył do Mołdawii. W bitwie pod Cecorą w 1620 r.
został pokonany przez przewaŜające siły turecko-tatarskie dowodzone przez Iskander Baszę. W
chaotycznym odwrocie armii polskiej zginął śółkiewski, a Stanisław Koniecpolski, hetman polny, dostał
się do niewoli. Wobec wielkiego zagroŜenia sejm uchwalił wysokie podatki na wojsko w liczbie aŜ 60
tys. Ŝołnierzy. Zwiększono liczbę Kozaków rejestrowych.
W 1621 r. wojska polskie dowodzone przez hetmana litewskiego Jana Karola Chodkiewicza wspólnie
z wojskami kozackimi zagrodziły drogę Turkom pod Chocimiem. Po trzech tygodniach oblęŜenia, w
czasie którego zmarł Chodkiewicz, podpisany został w październiku pod murami twierdzy pokój.
Granicą między państwami pozostawał Dniestr, król polski miał powstrzymywać wypady kozackie na
ziemie tureckie, a sułtan turecki miał powstrzymywać Tatarów.
Walki polsko-tureckie wznowione zostały w 2. poł. XVII w.
Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia marszu tureckiego na Polskę były zwycięstwa Jana Sobieskiego
w 1671 r. nad Tatarami i Kozakami na Bracławszczyźnie. Wielka armia ottomańska pod osobistym
dowództwem sułtana Mehmeda IV wkroczyła w lecie 1672 r. na Podole i Bracławszczyznę. Wobec
przewagi tureckiej w 1672 r. w Buczaczu został podpisany rozejm polsko-turecki. Rzeczpospolita
utraciła Podole, Bracławszczyznę i województwo kijowskie, zobowiązała się płacić roczny haracz w
wysokości 22 tys. dukatów. Nasz kraj stał się lennem tureckim. Wobec postanowień rozejmu w
Buczaczu szlachta uchwaliła znaczne sumy na wojnę z Turcją. W jesieni 1673 r. wojska polskie
157
przeszły do kontrofensywy. 11 listopada 1673 r. wojska polskie pod wodzą hetmana Jana Sobieskiego
pokonały 30-tysięczny korpus turecki pod Chocimiem.
Po wyborze na króla Jana III Sobieskiego (1674-1696) walki z Turcją były kontynuowane. Po
oblęŜeniu tureckim śórawna w 1676 r. przy pośrednictwie francuskim został podpisany rozejm, który
potwierdzał nabytki terytorialne Turcji z Buczacza, nie wspominał o warunku zapłaty haraczu. Rozejm
przerywał wojny polsko-tureckie.
1 kwietnia 1683 r. (wobec marszu armii tureckiej na Europę) podpisany został sojusz zaczepnoobronny między Rzeczpospolitą a Austrią. Przewidywał wzajemną pomoc w przypadku ataku
tureckiego na jedno z państw. W lecie 1683 r. potęŜna armia turecka pod wodzą wielkiego wezyra
Kara Mustafy rozpoczęła oblęŜenia Wiednia. Zgodnie z podpisanymi porozumieniami Jan III Sobieski
na czele 25-tys. armii wyruszył z Krakowa przez Jasną Górę i Ołomuniec pod Wiedeń. OblęŜnicze
wojska tureckie liczyły ponad 100 tys. Ŝołnierzy. Wojska sprzymierzonych Polaków, Austriaków i
Niemców około 70 tys.
Zapamiętaj!
12 września 1683 r. po brawurowym ataku husarii polskiej rozerwany został pierścień oblęŜenia
wokół Wiednia. Wojska tureckie Kara Mustafy zostały rozbite. Odsiecz wiedeńska zmieniła losy
wojny.
W pogoń za uciekającymi wojskami turecko-tatarskimi ruszyli Polacy i Niemcy. Na Węgrzech w dwóch
bitwach pod Parkanami (7 i 9 października) resztki wojsk ottomańskich uległy rozproszeniu. 5 marca
1684 r. Jan III Sobieski przystąpił do Ligi Świętej grupującej Polskę, Austrię, Rosję, Wenecję i
papiestwo. Po odsieczy wiedeńskiej Jan III Sobieski podejmował nieudane wyprawy do Mołdawii
(1691). Zakończenie wojen polsko-tureckich nastąpiło w 1699r. w Karłowicach za panowania króla
polskiego Augusta II Wettina. Pokój z Turcją przywracał Polsce ziemie utracone w 1672 r.
(Bracławszczyzna, Podole i
województwo kijowskie). Wenecja uzyskała wyspę Moreę, a
Habsburgowie - faktyczni zwycięzcy wojen z Turkami, opanowali prawie całe Węgry z
Siedmiogrodem.
Barok i sarmatyzm w Polsce
W XVII w. na terenach Rzeczypospolitej wykształciła się specyficzna kultura, która była mieszanką
wpływów zachodnich - barokowych, i wschodnich - orientalnych. Przez kontakty handlowe i
gospodarcze, wymianę myśli i ludzi, którzy odbywali podróŜe na ziemie polskie, silnie oddziaływały
wpływy rozwiniętego w końcu XVI i na początku XVII w. nowego stylu i prądu w kulturze baroku. Przez bliskość i zetknięcie się z kulturą Wschodu - Persji, Turcji - wpływy orientalne były na
ziemiach polskich bardzo silne, dotyczyły tak strojów, uzbrojenia, jak i mentalności.
158
Rozkwit baroku w Polsce przypadł na XVII w. Był odpowiedzią na renesans i jego ideologię
odrodzeniową. Stał w opozycji do reformacji. Rozwój baroku wiąŜe się z akcją kontrreformacyjną i
działalnością zakonu jezuitów.
Ogromną rolę dla rozwoju sztuki i ideologii barokowej odegrał mecenat dworu królewskiego,
magnaterii i Kościoła. W przeciwieństwie do prawie surowych i ascetycznych form renesansowych
barok był bogaty w ozdoby. Miał zachwycać przepychem. Budownictwo sakralne stało na usługach
ideologii i dzieła kontrreformacji. W przeciwieństwie do skromnych i ascetycznych zborów
protestanckich kościoły barokowe, wzorowane na jezuickim kościele rzymskim Il Gesu - miały
zachwycać, oczarować, wahających się przyciągnąć do Kościoła katolickiego.
Sarmatyzm był oryginalnym systemem wartości, stylem Ŝycia i postawą wobec świata szlachty
polskiej. Ukształtował się w XVII w. Szlachta chętnie nawiązywała do rzekomego pochodzenia od
legendarnego ludu Sarmatów, w ten sposób odznaczając się od pozostałych, upośledzonych warstw
społecznych. Korzystając z podbudowy ideologicznej szlachta polska była szczególnie mocno
przywiązana do „złotej wolności szlacheckiej”. Wierna ideałom i mitom sarmackim chełpiła się
(teoretyczną, a nie rzeczywistą) zasadą równości szlacheckiej - „szlachcic na zagrodzie równy
wojewodzie”. Idealizowała przeszłość i to, co dawne a w jej mniemaniu dobre. Stąd wynikała niechęć
do nowości, zmian, przede wszystkim reform ustrojowym. Nadmierne przywiązanie do tradycji i
konserwatyzm spowodowało objawy ksenofobii (niechęć do obcych i tego, co inne). Przekonanie o
wyjątkowej roli Polski - Sarmacji - w Europie wobec zagroŜenia tureckiego (Polska przedmurzem
chrześcijańskiej Europy) ugruntowało wśród szlachty przekonanie o specjalnym posłannictwie Polski
jako Mesjasza Europy, co wiązało się z ideologią mesjanizmu, przywiązaniem do katolicyzmu.
Nieodłączną częścią postawy i ideologii sarmackiej było przywiązanie do tradycji, dworu
szlacheckiego, Ŝycia w zgodzie z naturą i sąsiadami, odpowiedni, stylizowany na modę wschodnią,
strój sarmacki. Kult przodków wyraŜający się w kolekcjonowaniu obrazów antenatów (przodków) polski obraz sarmacki.
Literatura barokowa w Polsce charakteryzowała się rozwojem twórczości pamiętnikarskiej (Jan
Chryzostom Pasek, Samuel Maskiewicz wielu innych), epistolarnej (sztuka pisania listów) - do
perfekcji w tej dziedzinie doszedł Jan III Sobieski. Słynne są jego wspaniałe listy do Ŝony Marysieńki.
Pisane w stylu charakterystycznym dla epoki, stanowią jednocześnie źródło poznania obyczajowości,
mentalności i kultury ludzi tamtej epoki. Relacje z podróŜy stanowią dzisiaj dla historyków nieocenione
źródło wiedzy o ówczesnym świecie. Są jednocześnie odbiciem przeŜyć, doznań ludzi epoki baroku.
Bogata jest twórczość publicystyczna związana z najwaŜniejszymi problemami epoki - religijnymi,
ustrojowymi.
Sztuka barokowa, będąc w opozycji do renesansu, jednak do niego nawiązywała. W architekturze
posługiwano się znanymi juŜ elementami. Jednak przez nowe zastosowanie form, wielki rozmach i
159
fantazyjność, osiągnięto monumentalny wygląd pałaców, kościołów, wnętrz. Osiągnięciu tego efektu
miały słuŜyć materiały sztukatorskie m.in. stiuk (mieszanina gipsu i kleju imitująca marmur) - materiał
dawał
lepsze
moŜliwości
kształtowania
detali
architektonicznych
i
ozdób. Trójwymiarowość (przestrzenność) była główną cechą charakterystyczną budownictwa
barokowego. W bryle miał dominować jeden zasadniczy element, któremu cała budowla miała być
podporządkowana. Wspaniałe kościoły barokowe w Krakowie: św. Anny, świętych Piotra i Pawła, w
Grodnie, Wilnie, NieświeŜu. W bryle kościołów barokowych dominowała kopuła. Fasady tworzyły
całości odrębne od reszty. Oś środkowa fasady dominowała, a portale bogato zdobione, gzymsy ścian
i załamania nadawały monumentalny charakter budowli. Elementy dekoracyjne fasad uległy
załamaniu, pofałdowaniu. Rzeźby dopełniały całości budowli. W 1. poł. XVII w. wykształcił się styl
Wazów - surowy z wyraźną czarno-białą kompozycją.
W XVIII w. styl barokowy powoli ustępował nowemu - rokoko, nowej ideologii i prądom
oświeceniowym.
Czasy saskie w Polsce 1697-1763 - ingerencja państw ościennych w
wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej
W czasie elekcji po śmierci króla Jana III Sobieskiego część szlachty opowiedziała się za popieranym
przez króla Francji Ludwika XIV księciem Conti, część poparła elektora saskiego Fryderyka Augusta
Wettina, który dzięki pieniądzom i poparciu sąsiadów wkroczył do Polski i koronował się na króla.
KsiąŜę Conti próbował walczyć o koronę polską. Jego wyprawa do Gdańska zakończyła się
niepowodzeniem i rezygnacją. Rozpoczęła się unia personalna polsko-saska - panowanie Augusta II
Mocnego (1697-1733) i syna Augusta III Sasa (1733-1763).
Król August II Mocny na pierwszym miejscu stawiał własny interes dynastyczny. Rzeczpospolita miała
być jedynie środkiem w drodze do zdobycia czołowej pozycji w Europie i objęcia tronu cesarskiego.
W 1700 r. Rzeczpospolita została wciągnięta w wielką wojnę północną. W konsekwencji w polityce
wewnętrznej państwa doprowadziła ona m.in. do rozbicia wśród szlachty. Przy okazji działań
wojennych i obecności wojsk saskich w kraju król próbował przeprowadzić zmiany ustroju i reformy.
Doprowadziło to do zawiązania się w 1715 r. konfederacji tarnogrodzkiej szlachty, która wezwała
jako mediatora w sporze z królem Piotra I, cara Rosji. W granice naszego państwa wkroczyły wojska
rosyjskie. Pod groźbą uŜycia wojska rosyjskiego między królem a szlachtą podpisany został traktat
warszawski (XI 1716), którego postanowienia zostały zatwierdzone w 1717 r. na „sejmie niemym” utrzymanie jedynie unii personalnej polsko-saskiej (ministrowie sascy mieli zakaz podejmowania
decyzji w sprawach polskich), przy królu mogła pozostać jedynie 1200-osobowa gwardia saska, król
miał zakaz przebywania dłuŜej poza granicami Rzeczypospolitej); przeprowadzone ograniczone
reformy skarbowo-wojskowe - ustanowienie stałych podatków z dóbr szlacheckich, duchownych i
królewskich - stan liczebny armii polskiej ustalony na 24 tys. porcji Ŝołnierskich, w praktyce dawało 18
160
tys. Ŝołnierzy. Sejm ograniczył uprawnienia hetmanów, poddając ich kontroli komisji zarządzających
pieniędzmi przeznaczonymi na wojsko. Hetmani mieli zakaz prowadzenia dyplomacji i obowiązek
przebywania w kraju. Gwarantem porozumienia stał się Piotr I.
August II Mocny podejmował starania o zapewnienie synowi korony królewskiej w Polsce. Szlachta
była niechętna zarówno królowi jak i całej dynastii Wettinów. Była skłonna poprzeć w przyszłej elekcji
Stanisława Leszczyńskiego popieranego przez Francję. To groziło naruszeniem delikatnej równowagi
europejskiej i musiało spotkać się z reakcją negatywną ze strony państw europejskich, zwłaszcza
naszych sąsiadów. Utrzymanie wolnej elekcji w Polsce leŜało w interesie państw sąsiadów, dawało
moŜliwość ingerencji w wewnętrzne sprawy naszego kraju. W 1720 r. wPoczdamie zostało podpisane
porozumienie rosyjsko-pruskie - strony zobowiązały się do podjęcia wszelkich działań w utrzymaniu w
Polsce liberum veto i wolnej elekcji. W 1730 r. został zawarty rosyjsko-austriacki traktat, do którego
w 1732 r. przystąpiły Prusy - traktat Loewenwolda (trzech czarnych orłów). Przewidywał on
niedopuszczenie do tronu polskiego Stanisława Leszczyńskiego i syna Augusta II, Fryderyka Augusta
Wettina. Królem polskim miał zostać infant portugalski Dom Emanuel.
161
Czasy saskie w Polsce 1697-1763 - ingerencja państw ościennych w
wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej - Wojna o tron polski w latach 1733-1735i
panowanie Augusta III Sasa
W czasie ostatnich lat panowania Augusta II w Polsce, wobec niechęci większości szlachty do dynastii
Wettinów, ambasadorowi francuskiemu udało się zorganizować wpływowy obóz magnacko-szlachecki
popierający Stanisława Leszczyńskiego jako kandydata do tronu polskiego. Po śmierci Augusta II
Mocnego (luty 1733) interreksem został zwolennik Leszczyńskiego, szlachta zobowiązała się
głosować w elekcji jedynie na „Piasta”. Zarówno Rosja jak i Austria poparły jako kandydata do tronu
polskiego elektora saskiego Fryderyka Augusta - w zamian za udzieloną pomoc uznał austriacką
sankcję pragmatyczną, obiecał Kurlandię faworytowi carycy Anny - Bironowi.
162
W
elekcji
zdecydowana
większość
szlachty
wybrała
królem
polskim Stanisława
Leszczyńskiego (wrzesień 1733), mniejszość pod opieką wojsk rosyjskich i saskich obwołała królem
elektora saskiego Fryderyka Augusta Wettina - w styczniu 1734 r. koronował się jako August III
Sas (1734-1763). Stanisław Leszczyński wycofał się do Gdańska, gdzie oczekiwał posiłków
francuskich. W latach 1734-1736 toczyła się w Polsce wojna domowa - wojna o tron polski. Wojna o
sukcesję polską toczyła się przede wszystkim na zachodzie Europy. W październiku 1735 r.
podpisano preliminaria pokojowe w Wiedniu, ostateczny traktat pokojowy w Wiedniu został podpisany
w listopadzie 1738 r. - Stanisław Leszczyński ostatecznie zrezygnował z tronu polskiego, zachowując
tytuł królewski, jako rekompensatę otrzymał księstwo Lotaryngii, które po jego śmierci zostało
włączone do Francji.
Za rządów Augusta II Mocnego na 18 sejmów zerwanych zostało „tylko” 10, a za panowania Augusta
III do skutku doszedł jedynie sejm pacyfikacyjny. Trzynaście, czyli wszystkie pozostałe, zostały
zerwane. Panowanie Augusta III to ciąg nieustannych walk między rywalizującymi obozami
magnackimi.
Rzeczpospolita w czasach panowania Augusta III wobec względnego spokoju przeŜywała okres
rozwoju gospodarczego. Gospodarka polska zaczęła podnosić się z upadku. Szlachta zadowolona z
zachowania swoich praw i względnego dobrobytu mogła mówić „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj
pasa”. Okres ten jest uznawany za czas upadku państwa polskiego i paraliŜu w funkcjonowaniu
instytucji centralnej - sejmu.
Zapamiętaj!
W 1740 r. Stanisław Konarski załoŜył Collegium Nobilium w Warszawie. W połowie wieku
zreformowano szkolnictwo pijarskie i jezuickie.
Mimo pewnych przebłysków odrodzenia, zwłaszcza w kulturze i gospodarce, Rzeczpospolita z jej
przestarzałym systemem rządów i rozpasaniem szlachty stała się w latach panowania Augusta III
pośmiewiskiem Europy. Mimo to, wśród co bardziej światłych umysłów dostrzegano konieczność
przeprowadzenia niezbędnych reform w naszym kraju.
Czasy stanisławowskie
Próby reform - sejm konwokacyjny 1764
Pod koniec panowania Augusta III Sasa nastąpił rozkład wewnętrzny państwa. Część co światlejszych
magnatów i szlachty skupiona wokół Czartoryskich i ich krewnych tworzyła obóz zwany
potocznie Familią. Grupa ta (Czartoryscy, Poniatowscy, Zamojscy) dostrzegała konieczność
przeprowadzenia reform ustrojowych w Polsce. Liczyli na pomoc imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II
i jej sympatię do Stanisława Poniatowskiego, stolnika litewskiego, który przez jakiś czas był jej
kochankiem.
163
W 1764 r. po śmierci króla Augusta III w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie i pod ich
bokiem zawiązał się sejm konwokacyjny, na którym z programem reform wystąpiła Familia. W
imieniu Familii przemawiał Andrzej Zamojski, który domagał się:
- podejmowania uchwał sejmowych głosami większości (zniesienia liberum veto),
- powołania stałej rady przy królu, organu władzy wykonawczej,
- kolegialnych wyŜszych urzędów.
Wobec oporu znacznej części konserwatywnej szlachty i magnaterii oraz stanowiska Berlina i
Petersburga sejm konwokacyjny wprowadził jedynie część ograniczonych reform w państwie:
- nowy regulamin obrad sejmowych (instrukcje poselskie jako zalecenia dla posłów);
- głosowanie większością w sprawach skarbowych i ekonomicznych;
- wybierane na sejmie z głosem ostatecznym komisje dla hetmanów i podskarbich - ograniczyły one
samodzielność urzędów i w większości przejęły ich kompetencje;
- ustanowienie cła generalnego - zniesienie ceł wewnętrznych i innych barier hamujących rozwój
handlu.
Królem polskim został wybrany Stanisław August Poniatowski (1764-1795). Jego pozycja była
słaba, wujowie (Czartoryscy) szybko odsunęli się od niego (liczyli na koronę dla Czartoryskiego). Dla
usprawnienia funkcjonowania władzy król powołał tzw. konferencję króla z ministrami (namiastka
rządu), rozpoczęto reformę skarbu, król wyznaczył komisje dobrego porządku dla miast
królewskich w celu zreformowania ekonomiki miast. Kanclerzem mianował Andrzeja Zamojskiego.
Zgodnie z paktami konwentami król w 1765 r. załoŜył Szkołę Rycerską w Warszawie.
Konfederacja barska - I rozbiór Polski
Pierwsza połowa XVIII w. przyniosła pogorszenie połoŜenia dysydentów (róŜnowierców) w
Rzeczypospolitej. Choć byli nieliczni w społeczeństwie polskim, zgodnie z duchem oświecenia dąŜyli
do pełnego równouprawnienia. Wykorzystując odpowiednie warunki pokoju oliwskiego (1660) i
moskiewskiego (1686) odwoływali się do opieki państw sąsiednich. Mimo posiadanych względnych
wolności dysydenci liczyli, Ŝe zmiana na tronie polskim będzie najlepszą okazją do podniesienia
jeszcze raz ich spraw i problemów. Sejm konwokacyjny 1764 r., wobec oporów Familii i części
szlachty, nie podjął sprawy dysydenckiej.
Kolejny sejm (1766) nie wprowadził dla róŜnowierców Ŝadnych zmian. W granice państwa wkroczyły
nowe oddziały wojsk rosyjskich. Pod ich bokiem w 1767 r. zawiązały się konfederacje róŜnowierców
w Słucku (prawosławnych) i w Toruniu (protestantów). Z inicjatywy posła rosyjskiego w Polsce,
Mikołaja Repnina, zawiązała się w Radomiu konfederacja szlachty katolickiej - w obronie „wiary i
164
wolności”. Konfederaci występowali, nie tylko wobec ich zdaniem zagroŜonych wolności, ale takŜe
przeciwko działaniom podejmowanym przez Familię. Szlachta radomska zwróciła się z prośbą do
imperatorowej rosyjskiej Katarzyny II o pomoc i opiekę, z Ŝądaniem detronizacji króla Stanisława
Augusta. Król otrzymał poparcie posła rosyjskiego i Katarzyny II. Został zwołany sejm w 1767 r., na
którym ponownie stanęła sprawa dysydentów. Wobec oporów duchowieństwa katolickiego,
szczególnie biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, zastosowano przymus i siłę. Na rozkaz posła
Repnina biskup Sołtyk został aresztowany i zesłany do Kaługi. Zastraszeni posłowie uchwalili
wszystkie warunki postawione przez Repnina.
Zapamiętaj!
W marcu 1768 r. sejm przyjął wszystkie Ŝądania rosyjskie, które przeszły do historii pod
nazwą praw kardynalnych (główne, zasadnicze). Stały się one podstawami ustrojowymi
naszego państwa, gwarantem ich niezmienności i nienaruszalności była Katarzyna II.
NajwaŜniejszymi postanowieniami praw kardynalnych były:
- równouprawnienie dysydentów,
- wolna elekcja,
- liberum veto,
- prawo szlachty do rokoszu i monopol szlachty w piastowaniu urzędów i dóbr ziemskich,
władza szlachcica nad chłopem,
- zasada neminem captivabimus (zakaz więzienia szlachcica bez wyroku sądowego),
- zachowanie unii polsko-litewskiej i szczególnych przywilejów dla Prus Królewskich.
Zaakceptowano jedynie podejmowanie większością głosów uchwał dotyczących ekonomiki kraju, nie
powołano Rady Nieustającej przy królu. Król pojednał się z konfederatami radomskimi. Nieliczne
protesty szlachty nie odniosły skutku.
Jawna ingerencja Rosji w wewnętrzne sprawy Polski nie przyniosła uspokojenia. 29 II 1768 r.
w Barze zawiązana została konfederacja w imię utrzymania przywilejów katolicyzmu i szlachty,
przeciwko ingerencji Rosji w wewnętrzne sprawy naszego państwa. Marszałkiem wybrano Kazimierza
Pułaskiego. Zgromadziła ona tylko 5 tys. szlachty. Wobec naporu sił rosyjskich i wojsk polskich upadł
Berdyczów i Bar. Władze konfederacji przeniosły się do Mołdawii. Wystąpienia na Podolu i Ukrainie
zapoczątkowały ruch szlachecki, który ogarnął tereny całej Rzeczypospolitej, była tokonfederacja
barska w latach 1768-1772.
Ogółem przez oddziały konfederackie przewinęło się 200 tys. osób - nieregularne oddziały jazdy
bardzo słabo uzbrojone, bez jednolitego dowództwa. Ruch szlachecki miał charakter walk
165
partyzanckich. DłuŜej broniła się w 1770 r. Lanckorona i Tyniec. Momentem przełomowym był rok
1771 (próba porwania króla). Państwa dotąd wspierające powstańców wstrzymały pomoc. W 1772 r.
w granice Polski wkroczyły wojska państw zaborczych, ruch konfederacji dogasał. Ostatnim bastionem
powstańców była Częstochowa - padła 18 VIII 1772 r., a jej dowódca Kazimierz Pułaski i inni
konfederaci udali się na emigrację. Rosja zgodziła się na rozbiór Polski.
Prusy jako pierwsze rzuciły hasło do rozbioru, choć pierwsze kroki poczyniła Austria - zajęła Spisz
(1769) i starostwa: czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie (1770). Prusy odgrodziły tzw. kordonem
sanitarnym Prusy Królewskie i część Wielkopolski.
Zapamiętaj!
5 VIII 1772 r. w Petersburgu została podpisana między Rosją, Austrią i Prusami konwencja
rozbiorowa. Nastąpił pierwszy rozbiór Polski: Prusy zajęły Warmię, województwo pomorskie,
2
malborskie, chełmińskie, tereny nadnoteckie; ok. 36 tys. km ; Gdańsk i Toruń pozostały w
granicach Rzeczypospolitej; Rzeczpospolita utraciła 580 tys. mieszkańców; Austria opanowała
południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego, woj. ruskie - na tych
2
ziemiach powstało tzw. Królestwo Galicji i Lodomerii; ok. 83 tys. km , ok. 2 mln 650 tys.
mieszkańców; Rosja zajęła ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru (Inflanty i Białoruś) - ok. 92
2
tys. km , ok. 1 mln 300 tys. mieszkańców.
Na zwołanym pod presją państw zaborczych w 1773 r. sejmie szlachta Rzeczypospolitej ratyfikowała
traktat rozbiorowy. Protesty Rejtana i Korsaka nic nie dały. Rzeczpospolita podpisała z sąsiadami
bardzo dla niej niekorzystne układy handlowe.
166
Pierwsze reformy
Sejm obradujący w latach 1773-1775 zawiązał się w konfederację. Wprowadził zmiany w organizacji
państwa i pewne reformy. Sejm:
- powołał Radę Nieustającą złoŜoną z 36 konsyliarzy, którzy po połowie powoływani byli przez izbę
poselską i senat, przewodniczył jej król, przyjmując zdanie większości (Rada ograniczyła uprawnienia
króla i w jeszcze większym stopniu skorumpowanych magnatów zajmujących najwyŜsze stanowiska)
dzieliła się na pięć departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji czyli Dobrego Porządku,
Wojska, Sprawiedliwości i Skarbu, miała kierować administracją i przedstawiać królowi po trzech
kandydatów na urzędy senatorskie i inne godności. Sejm podniósł liczbę wojska do 30 tys. Ŝołnierzy -
167
powstały brygady kawalerii narodowej, rozlokowane w całej Rzeczypospolitej w sześciu dywizjach,
wprowadzono jednocześnie odpowiednie przepisy i regulamin wojskowy;
- usprawnił aparat skarbowy - wprowadzono cło generalne, podymne i inne podatki - reforma
skarbowo-wojskowa nie została do końca przeprowadzona i udało się jedynie ustalić stan wojska
polskiego w połowie przewidywanego;
- powołał do Ŝycia w 1773 r. Komisję Edukacji Narodowej - pierwsze nowoczesne ministerstwo
oświaty;
- zebrał wszystkie prawa kardynalne, dodając do starych jeszcze zakaz obejmowania tronu przez
cudzoziemca a takŜe dzieci i wnuków panującego - gwarancje niezmienności praw dały Rosja, Prusy i
Austria.
Na lata 80. XVIII w. przypada moment kształtowania się obozów: magnackiego - byli to
konserwatywni magnaci i szlachta - tzw. obrońcy „republiki”, czyli starych praw i przywilejów,
decentralizacji państwa i drugiego obozu - coraz liczniejszego - zwolenników reform.
Do najwybitniejszych publicystów i działaczy politycznych lat 70. i 80. naleŜy zaliczyć: Stanisława
Staszica(mieszczanina z Piły, wychowawcę dzieci Andrzeja Zamojskiego) autora „Uwag nad Ŝyciem
Andrzeja Zamoyskiego”1785 i „Przestróg dla Polski” 1787 r. Chciał wprowadzenia w Polsce
dziedzicznego tronu, głosowania w sejmie większością, powołania wspólnej izby mieszczańskoszlacheckiej, prowadzenia protekcyjnej polityki gospodarczej państwa, zrównania mieszczan i
szlachty, poprawienia połoŜenia chłopów przez wprowadzenie oczynszowania. W magnaterii, którą
zwalczał, widział źródło nieszczęść dla Polski. Hugo Kołłątaj (szlachcic, ksiądz) przeprowadził
reformę Akademii Krakowskiej. W czasie obrad Sejmu Wielkiego był przywódcą patriotycznego obozu
reform. Autor„Do Stanisława Małachowskiego... anonima listów kilka” i „Praw politycznych narodu
polskiego” (1790). Według niego chłopi powinni otrzymać wolność osobistą, jako najemnicy przejść na
czynsz, chciał zrównania mieszczan i szlachty i utworzenia osobnej izby mieszczańskiej.
Z biegiem lat dla Polaków stawało się oczywiste, Ŝe przeprowadzenie reform w państwie musi być
związane z powstaniem odpowiedniej międzynarodowej sytuacji politycznej, wzrostem napięcia
między państwami zaborczymi.
W Rzeczypospolitej kształtujące się obozy polityczne szukały sojuszników poza granicami państwa:
- obóz patriotyczny - Czartoryscy i część Potockich - niechętnie widział wpływy rosyjskie w Polsce,
był niezadowolony z polityki króla Stanisława Augusta ulegania wpływom Katarzyny II, widział
moŜliwość zawarcia sojuszu z Prusami, wojny z Austrią i Rosją i przy okazji odzyskania Galicji,
- obóz prorosyjski - wewnętrznie rozbity - to tzw. stronnictwo hetmańskie (magnackie - Seweryn
Rzewuski, Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki) przy pomocy Katarzyny II chciało obalić
168
króla Ciołka (Poniatowskiego), decentralizacji państwa i rządów koterii magnackich w sojuszu z Rosją;
stronnictwo dworskie (dwór królewski, rodzina króla) w sojuszu z Rosją i przy okazji wojny rosyjskotureckiej widziało moŜliwość wyraŜenia przez Katarzynę II zgody na niezbędne reformy w państwie i
odbudowanie autorytetu władcy. W 1787 r. w Kaniowie spotkali się Stanisław August i Katarzyna II.
Efektem rozmów było zwołanie do Warszawy sejmu w celu uchwalenia podatków na wojsko polskie
walczące u boku Rosji z Turcją.
Sejm Wielki 1788-1792 i jego dzieło
Sejm zwołany jesienią 1788 r. do Warszawy obradował do 1792 r. Zawiązał się w konfederację z
marszałkami Stanisławem Małachowskim (Korona) i Kazimierzem Nestorem Sapiehą (Litwa). W
październiku sejm uchwalił zwiększenie stanu armii do 100 tys. Ŝołnierzy. Na wieść o wybuchu
rewolucji we Francji takŜe w Warszawie doszło do poruszenia. Z inspiracji Hugona Kołłątaja prezydent
miasta Jan Dekert zorganizował 2 grudnia 1789 r. marsz przedstawicieli 141 miast królewskich. Była
to tzw. „czarna procesja” - akt zjednoczenia miast. Procesja w milczeniu przeszła ulicami Warszawy
do króla i sejmu, domagając się reform i poruszenia kwestii mieszczańskiej.
Po rozpoczęciu obrad sejmowych nastąpiło obalenie Rady Nieustającej (19 I), co było ostatecznym
zerwaniem sojuszu z Rosją. W marcu 1790 r. został podpisany sojusz prusko-polski. Odebrano
hetmanom i Radzie Nieustającej władzę nad wojskiem powierzając ją Komisji Wojskowej.
Przeprowadzono samosądy na zdrajcach, podjęto uchwałę zakazującą przyjmowania pieniędzy od
obcych. Wprowadzono niezbędne reformy skarbowe - wystawienie jedynie 65 tys. armii. Między
Polską a Prusami wystąpiły nieporozumienia na tle przynaleŜności Gdańska i Torunia. W 1790 r.
układem w Reichenbach Austria wycofała się z wojny tureckiej. Pokonana Szwecja zawarła pokój z
Rosją, a Prusy zerwały przymierze z Polską jako bezwartościowe. Powróciły do koncepcji
rekompensat politycznych i terytorialnych kosztem Polski.
Sejmiki z 1790 r. zaakceptowały dotychczasowe reformy, do starego kompletu posłów dobrały nowy.
Była to w większości szlachta światła i popierająca reformy. Sejmiki przyjęły zasadę zabierania głosu i
głosowania na sejmikach wyłącznie przez szlachtę posesjonatów (posiadającą dobra ziemskie).
Sejm w podwojonym składzie przystąpił do dalszych obrad. 24 marca 1791 r. uchwalił tzw. prawo o
sejmikach,które potwierdzało decyzje zapadłe na sejmikach z 1790 r.; 18 kwietnia 1791 r. prawo o
miastach królewskich- mieszczanie otrzymali nietykalność osobistą, prawo do posiadania dóbr
ziemskich, dostęp do urzędów i godności, miasta otrzymały samorząd miejski, 24 plenipotentów pełnomocników miejskich - otrzymało prawo zasiadania na sejmach, jako doradcy w sprawach
miejskich, ułatwiono mieszczanom dostęp do nobilitacji (nabywania szlachectwa), szlachta otrzymała
moŜliwość zajmowania się handlem i obejmowania urzędów miejskich bez obaw o utratę przywilejów.
Ustawa o miastach królewskich jak i ustawa o sejmikach stały się częścią składową tekstu Konstytucji
3 maja.
169
Przygotowania nad ustawą zasadniczą trwały dłuŜszy czas. Decydujący wpływ na ostateczny tekst
konstytucji miał król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj. Konstytucja
została uchwalona w drodze zamachu stanu (nie zapoznano posłów wcześniej z tekstem ustawy, w
obecności jedynie 1/3 składu posłów). Pośpiech był spowodowany zmieniającą się sytuacją
międzynarodową i zdecydowanym naciskiem mieszczaństwa warszawskiego.
Zapamiętaj!
3 maja 1791 r. król Stanisław August, wykorzystując odpowiednio spływające depesze
stwierdził,
Ŝe
jedyny
ratunek
dla
państwa
widzi
w
przyjęciu ustawy
rządowej, czyli konstytucji. Tekst gotowej ustawy przeczytano i przy ogólnym aplauzie
uchwalono. Ustawa rządowa - Konstytucja 3 maja - była drugą na świecie a pierwszą w
Europie, kończyła okres Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczynała okres Rzeczypospolitej
oświeconej. Uchwalona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji w nasze sprawy z
zewnątrz, była próbą zerwania więzów zaleŜności od obcych mocarstw.
Ustrój społeczny: szlachta miała zagwarantowane wszelkie prawa, wolności i „pierwszeństwo w
Ŝyciu prywatnym i publicznym”. Szlachta (posesjonaci) otrzymała potwierdzenie nietykalności
osobistej i majątkowej, mieszczanie mieli ułatwiony dostęp do szlachectwa, a szlachta miała
zapewnioną władzę nad chłopami; mieszczanie - otrzymali szerokie prawa (ustawa o miastach
królewskich), posiadający nieruchomości miejskie otrzymali prawie te same prawa, które miała do tej
pory szlachta; chłopi (włościanie) zostali wzięci „pod opiekę prawa i rządu krajowego”(art. IV
Konstytucji). Konstytucja zachęcała dziedziców do zawierania umów z chłopami co do zakresu
świadczeń. Umowy miała być chronione przez prawo. Ustawa zasadnicza zapewniała wolność
osobistą przybywającym z zagranicy, swobodę zamieszkania i zawierania umów o pracę.
Konstytucja wprowadzała w Rzeczypospolitej wolność wyznania (pierwszeństwo zagwarantowano
wyznaniu rzymskokatolickiemu jako religii panującej). W sprawie unii polsko-litewskiej podjęto próby
jej zacieśnienia lub nawet zniesienia - postanowienia szczegółowe praktycznie pozostawiały
federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Ustrój polityczny, zgodnie z duchem epoki, opierając się na zasadzie, Ŝe „władza społeczności ludzkiej
początek swój bierze z woli narodu”, zakładał trójpodział władz (podział monteskiuszowski). Władza
ustawodawcza - sejm i senat, czyli parlament - najwyŜszy organ władzy miał być zwoływany na
dwuletnią kadencję, sejm „zawsze gotowy”miał być zwoływany przez króla lub marszałka sejmowego,
zniesiono liberum veto i konfederację, a wprowadzono zasadę większości, Senat miał prawo weta
zawieszającego. Kompetencje sejmu: uchwalanie prawa, nakładanie podatków, kontrolowanie innych
władz i instytucji. Sejmiki wybierały posłów, nie krępowały ich juŜ instrukcje poselskie -ogólne
zalecenia. Co 25 lat mógł zbierać się sejm konstytucyjny, który miał prawo zmiany konstytucji. W
sejmie mieli zasiadać plenipotenci miejscy - pełnomocnicy (24) z głosem doradczym w sprawach
170
miejskich. Król wspólnie ze StraŜą Praw otrzymał prawo inicjatywy ustawodawczej. Konstytucja
wprowadziła
w
Rzeczypospolitej
dziedziczność
tronu
-
zniesienie
wolnej
elekcji. Władza
wykonawcza - stanowili ją król i StraŜ Praw, która była formą rządu. NaleŜeli do niej: król, prymas, 5
ministrów, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu. StraŜ Praw kierowała
administracją, podlegały jej komisje (policji, spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i
skarbu) - kolegialne ministerstwa złoŜone z członków powoływanych przez sejm. Król, zgodnie z
konstytucją, powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, którzy musieli kaŜde swoje rozporządzenie
własnoręcznie
podpisywać
(kontrasygnata)
-
odpowiedzialność
przed
sejmem. Sądownictwo, szczególnie miejskie, zostało usprawnione. Podobnie jak komisje i urzędy,
sądy stały się organami kolegialnymi. Sądownictwo szlacheckie poddane sądom ziemiańskim.
Powołano specjalny sąd sejmowy dla ministrów i innych wyŜszych urzędników. Konstytucja 3 maja
otwiera w Rzeczypospolitej okres monarchii konstytucyjnej.
Targowica - wojna w obronie konstytucji I - II rozbiór Polski
Z inspiracji władz rosyjskich polscy magnaci przebywający w Petersburgu - m.in. Szczęsny Potocki,
Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki - 27 kwietnia 1792 r. zawiązali konfederację
(fałszywa data 14 maja) ogłoszoną w pogranicznym miasteczku Targowica. Konfederacja
targowicka znosiła postanowienia Konstytucji 3 maja, przywracając stare prawa kardynalne z 1768 r.
i protekcję rosyjską. W myśl porozumień konfederatów z władzami rosyjskimi w granice
Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Przeciwko nim stanęło 70 tys. wojska Rzeczypospolitej
słabo uzbrojonego i źle dowodzonego. Wojskiem koronnym dowodził ksiąŜę Józef Poniatowski
(bratanek króla), wojskiem litewskim nieudolny ksiąŜę Ludwik Wirtemberski. Plan wojny przewidywał
podjęcie działań opóźniających marsz wojsk rosyjskich i obronę Warszawy.
Po klęsce wojsk litewskich pod Mirem i dwuznacznej postawie księcia Wirtemberskiego, wojska
rosyjskie zajęły Litwę. Niekorzystnego obrotu wojny nie zmieniły zwycięstwa księcia Józefa
Poniatowskiego pod Zieleńcami (18 czerwca 1792 r., po bitwie król ustanowił order wojenny Virtuti
Militari) jak i zwycięstwa wojsk Tadeusza Kościuszki pod Dubienką (18 lipca). Kres działaniom
wojennym połoŜyło przystąpienie króla do Targowicy (24 VII 1792).
171
Targowiczanie i Rosjanie zwalczali i prześladowali zwolenników konstytucji, prowadzili walkę z
wszelkimi jej
postanowieniami. Jakiekolwiek
przejawy myśli
postępowej
były likwidowane.
Wprowadzono cenzurę, zawieszono wydawanie czasopism, kontrolowano pocztę.
Wobec zmieniającej się sytuacji politycznej związanej z wojną koalicji z rewolucyjną Francją,
zwłaszcza przegraną pruską pod Valmy nad Rzecząpospolitą zawisła groźba nowego rozbioru. DąŜyły
do niego szczególnie Prusy. Chciały powetować sobie straty wojenne kosztem ziem polskich. Cesarz
Franciszek II nie zgłaszał pretensji do ziem polskich. W tej sytuacji doszło do szybkiego porozumienia
rosyjsko-pruskiego.
172
Zapamiętaj!
23 stycznia 1793 r. w Petersburgu został podpisany drugi rozbiór Polski. Prusy zajęły: Gdańsk,
2
Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze, ok. 58 tys. km , 1 mln mieszkańców; Rosja - Białoruś po
2
rzekę Druja i Pińsk, Ukrainę Naddnieprzańską i Podole, ok. 280 tys. km , ok. 3 mln ludności.
Targowiczanie zawiedzeni w nadziejach na przychylność Rosji, zdezorientowani wyjechali z Polski.
2
Rzeczpospolita została ograniczona do terytorium 227 tys. km i 4 mln ludzi; pozostała pod
protektoratem Katarzyny II.
Ostatni sejm Rzeczypospolitej w Grodnie (VI-XI 1793) ratyfikował rozbiór. Z postanowień konstytucji
majowej pozostawiono jedynie głosowanie większością, nietykalność osobistą i prawo mieszczan do
ziemi. Potwierdzone zostały prawa kardynalne, przywrócona Rada Nieustająca, wojsko polskie
pozostawione w sile 15 tys. Ŝołnierzy.
Insurekcja kościuszkowska - III rozbiór Polski
Drugi rozbiór Polski doprowadził w okrojonym państwie polskim do wielkiego kryzysu społecznego,
politycznego, gospodarczego. Z tej przyczyny, a takŜe pod wpływem rewolucyjnych wystąpień
francuskich i zaburzeń śląskich w 1793 r. atmosfera polityczna i społeczna w Warszawie stawała się
napięta. Na tę sytuację nakładało się wielkie niezadowolenie chłopów i mieszczan, szczególnie po
obaleniu postanowień konstytucji majowej.
Austria (nie wzięła udziału w drugim rozbiorze) dąŜyła do powetowania sobie przegranych w wojnie z
Francją kosztem ziem Polski. W kraju wielu polityków widziało rozwiązanie kwestii niepodległości w
natychmiastowym wybuchu powstania - obok haseł niepodległościowych znalazłyby się takŜe
radykalne hasła dotyczące kwestii chłopskiej. Przewidywany na dowódcę przyszłego powstania gen.
Tadeusz Kościuszko przebywał we Francji, nie zyskując zbyt wielkiej pomocy od rządu rewolucyjnego,
który jedynie obiecywał, nie chcąc zbytnio zrazić do siebie Rosji i Prus. Kościuszko postanowił szukać
poparcia w kraju, licząc głównie na masy ludowe. Plan powstańczy zakładał opanowanie Krakowa i
przyciągnięcie w rejon miasta wojsk rosyjskich. W drugiej fazie miały wybuchnąć lokalne powstania.
Pod wpływem rosyjskiego ambasadora następowała redukcja wojska polskiego, co miało
zdezorganizować przygotowania powstańcze. Sprzeciwiając się redukcji wojska brygadier Antoni
Madaliński z oddziałem kawalerii zbuntował się - z Ostrołęki wzdłuŜ granicy z Prusami, posuwając się
na południe, przybył do Krakowa, gdzie przebywał Kościuszko. Ambasador rosyjski IgelstrÖm wycofał
wojska rosyjskie z okolic Krakowa w kierunku Warszawy. Kraków był wolny. 24 III 1794 r. na Rynku
krakowskim Tadeusz Kościuszko ogłosił akt insurekcji - powstania. Objął władzę dyktatorską.
Składając przysięgę zobowiązał się, Ŝe będzie walczył w „imię wolności, całości i niepodległości”,
ogłosił akty powstańcze (powoływały pod broń męŜczyzn między 18 a 28 rokiem Ŝycia). Kościuszko
zgromadził 4 tys. Ŝołnierzy i 2 tys. kosynierów.
173
4 kwietnia pod Racławicami, dzięki bohaterskiej postawie chłopskich kosynierów, wojska Kościuszki
rozbiły wojska rosyjskie generała Tormasowa. Zwycięstwo miało znaczenie moralne i symboliczne.
Kościuszce nie udało się pomaszerować w kierunku Warszawy. Mimo to powstanie zaczęło ogarniać
nowe tereny - Lubelskie, Wołyń. 17 kwietnia wybuchło powstanie w Warszawie - dowodził nim szewc
Jan Kiliński, dzięki ofiarnej postawie prostej ludności miasta po dwóch dniach walk Warszawa znalazła
się w rękach powstańców. Walki objęły Mazowsze i Podlasie. Na Litwie powstaniem dowodził Jakub
Jasiński. W Wilnie ustanowiona została Rada NajwyŜsza Litewska. Przeprowadzono sądy nad
zdrajcami.
7 maja 1794 r. w obozie pod Połańcem Tadeusz Kościuszko ogłosił Uniwersał. Rozciągał opiekę
rządu nad chłopem - chłopi mieli otrzymać wolność osobistą, zagwarantowano im nieusuwalność z
uŜytkowanej ziemi, obniŜenie pańszczyzny o 2 dni przy większej niŜ 4 dni w tygodniu, lub o 1 dzień
przy pańszczyźnie 2-4 dni w tygodniu. Dzięki temu wielu chłopów zgłosiło się do powstania. W
praktyce postanowienia uniwersału połanieckiego nie zostały wcielone w Ŝycie, były sabotowane przez
szlachtę.
9 maja doszło w Warszawie do zamieszek - powieszeni zostali zdrajcy targowiczanie, w mieście
władzę przejęła Rada NajwyŜsza Narodowa. Dzięki działaczom radykalnym, tzw. jakobinom, wzrosły
nastroje radykalne. W szczytowym okresie powstania pod bronią znajdowało się ok. 105 tys. ludzi.
Występowały jednak trudności kadrowe wśród oficerów i powaŜne braki w wyszkoleniu. Wojsko było
źle uzbrojone.
Niestety, kiedy do wojny włączyły się Prusy, sytuacja wojsk powstańczych uległa znacznemu
pogorszeniu. 6 czerwcapod Szczekocinami Kościuszko poniósł klęskę, Kraków zajęły wojska
pruskie. Powstańcy cofali się do Warszawy. 28 VI doszło do zaburzeń w mieście - lud otworzył
więzienia i dokonał samosądów nad targowiczanami. Wobec tych wydarzeń, a zwłaszcza zbliŜania się
do stolicy wojsk pruskich Kościuszko podjął przygotowania do obrony. 13 lipca rozpoczęło się
oblęŜenie miasta, które wzmogło się w sierpniu. W celu odciągnięcia Prusaków spod stolicy
Kościuszko wsparł powstańców wielkopolskich, wysyłając korpus pod dowództwem generała Jana
Henryka Dąbrowskiego. Dzięki temu Prusacy odeszli spod Warszawy. Wojska rosyjskie zdusiły
powstanie na Litwie, od południa od strony Ukrainy, w granice Polski wkroczyły wojska rosyjskie pod
dowództwem
generała
Michała
Suworowa. 10
października
1794 r.
w
bitwie
pod Maciejowicami ranny Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej. 4 listopada wojska rosyjskie
pod wodzą Suworowa dokonały rzezi mieszkańców Pragi. Stolica za pośrednictwem króla
Stanisława Augusta skapitulowała. Powstanie upadło.
174
Zapamiętaj!
24 października 1795 r. w Petersburgu podpisana została konwencja rozbiorowa - trzeci rozbiór
2
Polski. Prusy zajęły Mazowsze i tereny litewskie po Niemen ok. 48 tys. km , 1 mln
2
mieszkańców; Rosja - ziemie Litwy, śmudzi i Podola ok. 120 tys. km , ok. 1,2 tys.
mieszkańców; Austria - Małopolskę między Pilicą a Bugiem, część Podlasia i Mazowsza. ok. 47
2
tys. km , 1,5 mln mieszkańców.
175
Król Stanisław August Poniatowski abdykował, przeniósł się do Petersburga, gdzie zmarł (1798). W
1797 r. w Petersburgu państwa zaborcze podpisały dokument - na zawsze została wymazana nazwa
Królestwa Polskiego.
Nadzieje Polaków związane z Napoleonem
Legiony Polskie
Po ostatnim rozbiorze w 1795 r. ziemie polskie ostatecznie zostały podzielone między trzech
zaborców. Polacy podjęli próby zawiązania spisków, w wyniku których miało wybuchnąć powstanie, w
konsekwencji którego Polska miała odzyskać niepodległość. Wielu działaczy politycznych po trzecim
rozbiorze udało się na emigrację, przede wszystkim do Francji, licząc na podjęcie przez władze
rewolucyjne sprawy polskiej na arenie międzynarodowej i utworzenie polskiej siły zbrojnej u boku
rewolucyjnej Francji. Zarówno władze jakobińskie Francji, jak i Dyrektoriat z duŜą rezerwą odnosiły się
do działań polskich w ParyŜu, nie chcąc niepotrzebnie komplikować sobie sprawy w ewentualnych
rokowaniach z państwami koalicji antyfrancuskich. Jesienią 1796 r. przybył do ParyŜa jeden z wodzów
insurekcji kościuszkowskiej gen. Jan Henryk Dąbrowski. W porozumieniu z dawną Agencją,
reprezentującą interesy polskie we Francji w czasie powstania kościuszkowskiego, zwrócił się do
francuskiego Dyrektoriatu z propozycją utworzenia, z Ŝołnierzy polskich pochodzących z Galicji a
wziętych do niewoli w czasie walk z Austrią, wojsk polskich walczących u boku Francuzów. Dyrektoriat
odesłał Dąbrowskiego do Włoch, do Napoleona Bonaparte walczącego z Austrią. 9 stycznia 1797 r. z
inicjatywy Napoleona Bonaparte Jan Henryk Dąbrowski podpisał w Mediolanie układ z Administracją
Generalną Republiki Lombardzkiej - u boku wojsk lombardzkich powstał legion polski - polskie
mundury z trójkolorową francuską kokardą. Polacy otrzymali obywatelstwo lombardzkie, mogli w razie
odzyskania przez Polskę niepodległości powrócić do kraju. Zaciąg początkowo objął ok. 6 tys. ludzi
zgrupowanych w dwie Legie. śołnierze rekrutowali się z jeńców polskich z armii austriackiej i oficerów
przebywających na emigracji. Po podpisaniu w Leoben (IV 1797) rozejmu z Austriakami werbunek do
Legionów nadal postępował. Józef Wybicki na melodię ludową ułoŜył pieśń Legionów - Jeszcze
Polska nie umarła... W szeregach Ŝołnierzy legionowych panowały stosunki braterstwa i demokracji.
Księstwo Warszawskie 1807-1813
W latach 1805-1806 wojska francuskie i towarzyszący im Polacy zbliŜali się do ziem polskich. Po
bitwach pod Jeną i Auerstedt (14 X 1806) wojska francuskie wkroczyły do Prus bijąc sprzymierzone
wojska prusko-rosyjskie. Napoleon postanowił ponownie przyciągnąć do siebie Polaków. Przywołał
Dąbrowskiego i Wybickiego, którzy z inspiracji cesarza Francuzów 3 listopada 1806 r. wydali odezwę
z Berlina do Polaków, nawołując do podjęcia walki o wolność. Wkraczające na ziemie polskie wojska
francuskie były witane entuzjastycznie, tworzono lokalne władze polskie. W styczniu 1807 r. w
Warszawie powstała Komisja Rządząca - władza nad Polską pod zwierzchnictwem Napoleona;
176
rozpoczęło się tworzenie armii polskiej, na czele którejstanął ksiąŜę Józef Poniatowski. Polacy
odznaczyli się chlubnie w walkach z Prusakami i Rosjanami.
Zapamiętaj!
Pokój tylŜycki z 7 lipca 1807 r. stanowił o powstaniu z ziemi 2. i 3. zaboru pruskiego Księstwa
Warszawskiego, którego władcą został król saski. Gdańsk stał się Wolnym Miastem z
francuską załogą. Napoleon oddał obwód białostocki cesarzowi rosyjskiemu jako osobisty
177
podarek. Powstało państewko polskie, jednak nadzieje wielu Polaków nie zostały zrealizowane.
Państewko polskie, nie miało w nazwie nawet słowa „Polska”. Napoleon nie bardzo liczył się z
Polakami, realizując własne koncepcje.
W Dreźnie 22 lipca 1807 r. Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję - ustrój naszego
państwa zbliŜony był do państw, które tworzył Napoleon, podporządkowując je swoim interesom i
realizowaniu polityki hegemonii Francji w Europie.
2
Księstwo Warszawskie początkowo obejmowało obszar ok. 104 tys. km zamieszkany przez 2,6 mln
ludzi. W 1807 r. Księstwo podzielone zostało na 6 departamentów, które dzieliły się na powiaty. Było
źródłem eksploatacji finansowej i militarnej przez Napoleona. Armia Księstwa liczyła 30 tys. Ŝołnierzy,
resztki Legionów to tzw. Legia Nadwiślańska w sile ok. 10 tys. ludzi, walcząca w szeregach wojsk
francuskich, pułk szwoleŜerów lekkokonnnych stał się częścią gwardii cesarskiej. Część piechoty
Księstwa wzięła udział w walkach w Hiszpanii tłumiąc przez 4 lata powstanie ludności.
W 1809 r. wznowiona została wojna austriacko-francuska. Walki toczyły się przede wszystkim w
Bawarii, jednak na ziemie Księstwa ruszyła 32-tysięczna armia austriacka pod dowództwem
arcyksięcia Ferdynanda d’Esté. 19 kwietnia pod Raszynem 16-tysięczna armia polska pod wodzą
księcia Józefa Poniatowskiego powstrzymała wojska austriackie. Warszawa została przejściowo
zajęta przez Austriaków, wojska polskie pomaszerowały na południe, zajmując Lublin, Zamość,
Sandomierz i Kraków.
Po zwycięstwie Napoleona pod Wagram i podpisaniu pokoju w SchÖnbrunn do Księstwa przyłączone
2
zostały ziemie zdobyte w wojnie - 4 nowe departamenty. Obszar Księstwa wzrósł do 142 tys. km a
liczba ludności do prawie 4,5 miliona. Wzrosła takŜe liczebność armii polskiej. Obwód tarnopolski
przypadł cesarzowi rosyjskiemu Aleksandrowi I.
Klęska Napoleona I w wojnie z Rosją w 1813 r. była końcem istnienia Księstwa Warszawskiego, które
dostało się pod panowanie rosyjskie.
Komisja Edukacji Narodowej i reforma szkolnictwa polskiego
Zgodnie z załoŜeniami ideologii oświeceniowej w 1765 r. król Stanisław August Poniatowski powołał
do Ŝycia pierwszą świecką szkołę w Polsce - Szkołę Rycerską z siedzibą w Warszawie.
W celu przeprowadzenia reformy szkolnictwa sejm powołał do Ŝycia w 1773 roku Komisję Edukacji
Narodowej. W skład pierwszego ministerstwa oświaty weszły wybitne osobistości Ŝycia politycznego
(Andrzej Zamojski, Ignacy Potocki i inni), a takŜe znakomici nauczyciele i pedagodzy (Grzegorz
Piramowicz, Hugo Kołłątaj).
Powołano dwie Szkoły Główne: w Koronie - Akademia Krakowska i na Litwie - Akademia
Wileńska. Przeprowadzono gruntowną reformę tych uczelni. W Krakowie kierownictwo reformy Szkoły
178
Głównej objął Hugo Kołłątaj (1777-1783). Język polski stał się językiem wykładowym, ograniczono
naukę i wpływy teologii, kładąc szczególny nacisk i reformę na nauki ścisłe - matematykę, fizykę i
chemię. Kołłątaj dbał, by nauka w szkole miała charakter bardziej uŜyteczny. Mecenatem i opieką
otoczono polskich naukowców, a Szkoła Główna w Krakowie po długim okresie upadku stała się
ponownie Ŝywym ośrodkiem nauki. W Wilnie reformę Szkoły Głównej Litewskiej przeprowadził były
jezuita Marcin Poczobutt-Odlanicki, który podobnie jak w Krakowie połoŜył główny nacisk na
przedmioty ścisłe. Szkoły Główne kształciły kadry i przygotowywały podręczniki i programy szkolne dla
szkół średnich.
Kongres wiedeński 1814-1815 i jego postanowienia
Zjazd monarchów mocarstw, które zwycięŜyły w wojnie z Francją Napoleona Bonapartego i państw
walczących po stronie koalicji, jest nazywany kongresem wiedeńskim. Choć do stolicy Austrii Wiednia - przybyło wielu zaproszonych monarchów i gości, to jednak formalnie obrady tzw. kongresu
wiedeńskiego nigdy nie zostały oficjalnie otwarte ani zamknięte. O wszystkich najwaŜniejszych
sprawach decydowali przedstawiciele czterech zwycięskich potęg: Austrii, Wielkiej Brytanii, Prus,
Rosji i pokonanej, ale odgrywającej wielką rolę w Europie Francji. Choć do głosu byli dopuszczani
przedstawiciele innych państw zwycięskich, to jednak o wszystkim w ostateczności decydowało tylko
pięć najpotęŜniejszych. W obradach kongresu wzięli udział władcy państw zwycięskich, kwiat
arystokracji, politycy.
Członkowie kongresu obradowali w zaciszu salonów, w przerwach między balami, festynami i
maskaradami. Spotkania miały nieoficjalny charakter. Jak wtedy mówiono: „Kongres nie posuwał się
idąc, ale tańcząc”. Obradujący nie liczyli się z wolą i zdaniem ludów. Dbali o swoje interesy, interesy
dynastii i wielkich rodów arystokracji europejskiej. Celem kongresu, wobec zmęczenia długotrwałymi
wojnami, było wprowadzenie ładu i pokoju w Europie, a takŜe przywrócenie stanu politycznego sprzed
rewolucji i wojen napoleońskich.
Uczestnicy obrad kongresu wiedeńskiego, ustalając porządek w Europie, kierowali się trzema
zasadami:
- legitymizmu - uznano za nienaruszalne prawa dynastii panujących przed rewolucją francuską i
Napoleonem do tronów europejskich. Przyjęto, Ŝe wszelkie wystąpienia ludów przeciwko władzy i
dynastii są bezprawne, uznając wszystkich panujących za wielką rodzinę;
- restauracji - zasada powrotu, czyli restauracji, na trony lokalnych dynastii panujących przed czasami
napoleońskimi;
- równowagi
europejskiej, którą
lansowała
przede
wszystkim
Wielka
Brytania.
Zakładała
niedopuszczenia do wzmocnienia jednego państwa europejskiego kosztem drugiego, które mogłoby
179
zagrozić spokojowi i pokojowi w Europie. Autorzy tej zasady chcieli odgrywać rolę przysłowiowego
„języczka u wagi” w polityce europejskiej.
Obrady kongresu wiedeńskiego zostały zakłócone przez słynne „sto dni” Napoleona. Po uporaniu się i
z tym problemem, uczestnicy narad ostatecznie zakończyli obrady na początku czerwca 1815
roku.
Najwięcej kontrowersji w czasie zebrań budziła sprawa Księstwa Warszawskiego i Saksonii, której
władca - król Fryderyk August I - pozostawał do końca wierny Napoleonowi I. W konsekwencji
długotrwałych rozmów postanowiono, Ŝe Prusy otrzymają 40% terytorium Saksonii z 850 tys.
mieszkańców.
NajwaŜniejsze postanowienia kongresu wiedeńskiego:
Państwo
Francja
Postanowienia
powróciła do granic z 1790 r., została obłoŜona wysoką kontrybucją 700 mln franków;
Ludwik XVIII powrócił na tron francuski – restauracja Burbonów; państwa zwycięskie
czasowo zajmowały ziemie Francji, wojsko francuskie zostało ograniczone do 150 tys.
Ŝołnierzy.
ziemie
został utworzony Związek Niemiecki złoŜony z 39 państw pod przewodnictwem
niemieckie
cesarza austriackiego. W skład weszło jedno cesarstwo (austriackie), 5 królestw
(Prusy, Saksonia, Hanower, Bawaria, Wirtembergia), 24 wielkie księstwa i księstwa i 4
wolne miasta. W ten sposób zostało utrwalone rozbicie polityczne i ekonomiczne ziem
niemieckich. Niektóre wielkie księstwa podniesiono do rangi królestw, a niektóre
księstwa do rangi wielkich księstw.
Bawaria
oddała Tyrol i Salzburg, otrzymując w zamian Palatynat Reński i Wurzburg.
Prusy
otrzymały część ziem Księstwa Warszawskiego – Wielkopolskę; Gdańsk został
włączony do Prus; otrzymały takŜe część Saksonii, Pomorze Szwedzkie z Rugią,
Nadrenię i Westfalię.
Włochy
powróciły do stanu sprzed rewolucjii wojen napoleońskich – zostało utrwalone rozbicie
polityczne i ekonomiczne; odnowieniu uległo Państwo Kościelne, do Austrii wróciła
Lombardia, Wenecja i Dalmacja, Modena i Toskania powróciły do rodziny Habsburgów
włoskich, Parmę jako doŜywocie otrzymała córka cesarza Franciszka I, Ŝona
Napoleona I. W północnych i środkowych Włoszech utrwaliły się wpływy austriackie.
Do Neapolu i na Sycylię powrócił Ferdynand IV Burbon, który zjednoczył obie części
południowych Włoch – Królestwo Obojga Sycylii, panując jako Ferdynand I.
180
Państwo
Belgia
Postanowienia
i zostały połączone w jedno państwo – Zjednoczone Królestwo Niderlandów – nie
Holandia
wzięto pod uwagę dąŜeń Belgów do posiadania własnego niepodległego państwa.
Szwajcaria
została uznana za państwo neutralne złoŜone z 22 suwerennych (niezaleŜnych)
kantonów, tworzących jedno państwo federacyjne.
Wielka
zatrzymała wyspy: Maltę, Helgoland, Wyspy Jońskie, a takŜe południową Afrykę oraz
Brytania
na Oceanie Indyjskim wyspy: Cejlon i Mauritius.
Rosja
włączyła do swojego imperium większość ziem Księstwa Warszawskiego, na których
zostało utworzone Królestwo Polskie, a takŜe Finlandię i Besarabię.
Norwegia
pozostała w unii personalnej ze szwecją, gdzie utrzymała się na tronie nowa dynastia
Bemadotte.
Sprawa polska była kością niezgody między niektórymi uczestnikami obrad. śywo interesował się nią
car Aleksander I, mając nadzieję na włączenie do Rosji ziem byłego Księstwa Warszawskiego.
Wszedł w porozumienie z Fryderykiem Wilhelmem III pruskim, któremu obiecał odszkodowanie w
postaci części Saksonii. Napotkał jednak na opór Austrii i Anglii, obawiających się zbytniego
wzmocnienia Rosji i Prus kosztem innych państw, a przez to zachwiania równowagi europejskiej. Spór
ostatecznie zakończył się polubownie. Z większości ziem dawnego Księstwa Warszawskiego zostało
utworzone Królestwo Polskie w ścisłej unii personalnej z Cesarstwem Rosyjskim. Pierwszym
władcą Królestwa Polskiego został car Aleksander I. Poznańskie, Bydgoskie z Toruniem i Wolne
Miasto Gdańsk a takŜe 40% terytoriumSaksonii zostało włączone do Prus. Z ziem dawnego Księstwa
Warszawskiego włączonych do Prus utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie z zagwarantowaną
autonomią. Kraków z ziemiami przyległymi toRzeczpospolita Krakowska, czyli Wolne Miasto Kraków
pozostające jednak pod kontrolą rezydentów trzech państw zaborczych. Kopalnie soli w Wieliczce
zostały przyłączone do Austrii.
Był to jakby 4. rozbiór Polski. Nie moŜemy jednak zapominać, Ŝe po 1795 roku nastąpiła restauracja
nazwy „królestwo polskie” a ziemie Królestwa Polskiego otrzymały szeroką autonomię zawartą w
konstytucji Królestwa, wojsko, urzędy, itd.
Wybrane państwa europejskie w latach 1815-1848
Francja
We Francji po 1815 roku i powrocie na tron króla Ludwika XVIII Burbona (1815-1824)
rozpoczął się okres reakcji i prześladowania wszystkiego, co było związane z rewolucją i
czasami napoleońskimi. W przeciwieństwie do tzw.czerwonego terroru rewolucyjnego, reŜim
burboński stosował represje i prześladowania, które noszą miano białego terroru. Wielu
181
aktywnych uczestników rewolucji i wojen napoleońskich zostało wygnanych z kraju, wielu
skazano na śmierć, jak choćby wybitnego wodza napoleońskiego marszałka Neya,
rozstrzelanego „za zdradę”.
Następca Ludwika XVIII, jego brat Karol X Burbon (1824-1830) był jeszcze bardziej konserwatywny
w swoich poglądach i uwaŜał, Ŝe brak zdecydowania i uległość zgubiły Ludwika XVI. Zdecydowanie
zwalczał wszelkie przejawy liberalizmu. W swoich rządach opierał się na klerze i arystokracji. Pod
wpływem monarchistów zaczęto wypłacać odszkodowania dla szlachty i arystokracji, które utraciły
majątki w czasie rewolucji. O swoje dobra zaczęli obawiać się ludzie, którzy nabyli je w czasie
rewolucji. Wszystkie te działania spowodowały ostateczne odsunięcie się od Burbonów burŜuazji
francuskiej.
Na drugą połowę lat 20. XIX w. w Europie przypadł kryzys gospodarczy. We Francji - kraju
zdecydowanie
jeszcze
rolniczym
- lata
kryzysu
gospodarczego zbiegły
się
z
okresem
narastającego kryzysu społeczno-politycznego. Karol X lekcewaŜył konstytucję, wielokrotnie
próbował ją ograniczać, a Izbę Deputowanych rozwiązywać.
W odpowiedzi na rozporządzenia królewskie z lipca 1830 roku, na mocy których została rozwiązana
Izba Deputowanych, wprowadzona cenzura i nowe, ograniczone prawo wyborcze, w ParyŜu doszło do
zamieszek ulicznych. Do walki przystąpiła burŜuazja francuska z Adolfem Thiersem, Godfrydem
Cavaignakiem, Franciszkiem Raspailem na czele. Trzy dni - 27-29 lipca 1830 roku - doprowadziły do
przejęcia władzy przez burŜuazję w ParyŜu i abdykacji króla Karola X. Ta tzw. rewolucja lipcowa, w
wyniku której powstał rząd republikański, wprowadziła z powrotem konstytucję. W dyskusjach nad
dalszymi losami państwa, w obawie przed radykalizacją mas i terrorem republikańskim, nie
zdecydowano
się
na
restaurację
republiki.
Pozostała monarchia
parlamentarna z
„królem
Francuzów”, Ludwikiem Filipem I z orleańskiej linii Burbonów (1830-1848). W wyniku rewolucji 1830
roku do władzy doszli bankierzy, dziennikarze, adwokaci, przemysłowcy. Gwarantem zdobytej władzy
był Ludwik Filip, jak go wtedy nazywano - „król bankierów”.
Choć rewolucja we Francji była jawnym pogwałceniem zasad ustalonych podczas kongresu
wiedeńskiego, w wyniku dalszych wypadków w Europie (powstanie belgijskie i powstanie listopadowe
w Królestwie Polskim) zmiany we Francji zostały uznane i zaakceptowane przez obce dwory.
Lata 1830-1848 to we Francji rządy burŜuazji. Był to okres powstawania wielkich fortun, gwałtownego
rozwoju gospodarczego, ale jednocześnie odsuwania od współrządów średniej burŜuazji, nie
wspominając juŜ o chłopach i robotnikach.
Wraz z gwałtownym rozwojem gospodarczym, rozbudową przemysłu powiększała się grupa
robotników. Wśród nich działały nieformalne stowarzyszenia, które wspierały swoich członków w razie
nagłej potrzeby. Sytuacja materialna i społeczna tej grupy była coraz gorsza. W 1831 roku doszło
182
do jawnego buntu i walk w Lyonie. Robotnicy manufaktur jedwabiu, wobec stałego obniŜania
zarobków, wyszli na ulicę, opanowali miasto. Dopiero uŜycie wojska do stłumienia powstania złamało
opór robotników. W wyniku walk pozostało około 1000 zabitych i rannych.
Podobne powstania i strajki zaczęły się nasilać w latach 40. Obok haseł ekonomicznych wysunięto
Ŝądania polityczne. Narastający kryzys polityczny, społeczny i ekonomiczny znalazł swoje rozwiązanie
w rewolucji francuskiej w 1848 roku. Została obalona monarchia burŜuazyjna i wprowadzona
republika.
Ziemie Półwyspu Apenińskiego
Po 1815 roku na Półwyspie Apenińskim w państwach włoskich nastąpiły czasy reakcji i restauracji.
Zostały przywrócone prawa i przywileje arystokracji i kleru sprzed czasów rewolucji francuskiej i
Napoleona. Wszędzie zwalczano zmiany wprowadzone zarówno w czasach rewolucji, jak i rządów
Napoleona. Zniesiono kodeks Napoleona, przywracano stare prawa i przywileje, sądy kościelne,
inkwizycję i cenzurę. Nie liczono się z wolą Włochów, dzieląc dowolnie ich ziemie. Na trony powróciły
lokalne dynastie panujące (zasada restauracji). Wraz z rozbiciem politycznym przywrócono i utrwalono
rozbicie ekonomiczne. Graniczne bariery celne utrudniały wymianę ekonomiczną, powstrzymując
jednoczenie nie tylko polityczne, ale i ekonomiczne.
- Północne Włochy - Lombardia, Wenecja i Piemont - stały na wyŜszym poziomie gospodarczym i
kulturalnym od pozostałych części Półwyspu Apenińskiego. Z uwagi na silne związki ekonomiczne z
Austrią (Lombardia i Wenecja) i Francją (Piemont) dobrze rozwinięty na tych terenach był przemysł.
Następował rozwój ekonomiczny i kulturalny promieniujący na pozostałe państwa włoskie. Podobnie
było w Toskanii pod rządami bocznej linii dynastii Habsburgów. Północne Włochy pod wpływem
tradycji napoleońskiej, silnej pozycji ekonomicznej i kulturalnej, Ŝywego rozwoju narodowego stały się
jednym z ośrodków odrodzenia narodowego i politycznego Włoch w XIX w.
- Na południu, wobec zacofania gospodarczego i stosunków jeszcze prawie feudalnych, rozwój
następował inną drogą. W Królestwie Obojga Sycylii król Ferdynand I Burbon przywrócił rządy
absolutne. Wobec oporu społeczeństwa i rozwoju sieci spiskowych (karbonariusze) w latach 18201821 doszło do walk i zamieszek w Neapolu. Stało się to doskonałym pretekstem do interwencji
Austrii, której wojska pokonały powstańców i przywróciły stary ład i porządek. Podobnie rozprawiono
się z próbą powstania w Piemoncie. Wojska austriackie i królewskie pokonały opozycję i spiskowców,
przywracając rządy reakcji. Nastąpiły aresztowania, wprowadzono rządy policji i wojska. Mimo to ruch
spiskowy nie osłabł, ale wręcz przeciwnie, rozwijał się.
W 1830 roku na fali wydarzeń rewolucyjnych w ParyŜu, Brukseli (powstanie Belgów i oderwanie się od
Holandii)
i Warszawie
(powstanie
listopadowe)
w
niektórych
państwach
włoskich
doszło
do rewolucji, które noszą miano rewolucji karbonarskich. Karbonariusze, zwani inaczej węglarzami,
183
tworzyli organizacje łączące robotników, rzemieślników i drobnych kupców. Za cel stawiali sobie
obalenie monarchii, wprowadzenie rządów demokratyczno-republikańskich i przeprowadzenie reform
społecznych. Byli prześladowani przez władze włoskie. Prowadzili działalność tajną, opierając się i
wzorując na organizacjach wolnomularskich.
W lutym 1831 roku wybuchły rewolucje w Parmie, Modenie i Bolonii. Powstanie szybko ogarnęło
znaczne tereny Państwa Kościelnego. Na czele ruchu stanęła burŜuazja, ograniczając udział w nim
rzemieślników i chłopów. Dlatego teŜ ruch cieszył się bardzo ograniczonym poparciem tych grup
społecznych. W czasie wydarzeń lat 30. wysunięto jedynie program reform politycznych, nie
domagając się na razie zjednoczenia Włoch.
Powstania karbonarskie lat 1831-1832 zostały stłumione przez wojska austriackie interweniujące w
obronie zagroŜonej władzy papieŜa i ksiąŜąt włoskich. Nastąpiły czasy reakcji i prześladowania
działaczy politycznych i narodowych.
Coraz więcej zwolenników zaczął zyskiwać Giuseppe Mazzini (1805-1872), który w Marsylii załoŜył
organizację Młode Włochy (1831), tajne stowarzyszenie stawiające sobie za cel odrodzenie moralne i
polityczne narodu włoskiego, zjednoczenie Włoch jako republiki, wspólną walkę z innymi narodami
walczącymi o wolność. BurŜuazja, coraz bardziej sceptycznie nastawiona do Mazziniego i jego
programu, domagała się bardziej liberalnej polityki gospodarczej, dopuszczenia do rządów i
oddzielenia
interesów
państwa
od
Kościoła.
Wśród liberałów występowały
dwie
postawy. Umiarkowani widzieli powstanie przyszłego państwa włoskiego na zasadzie federacji
państw na czele z papieŜem (ksiądz Vincenzo Gioberti) lub Piemontem (nr. Cesare Balbo, Massimo
d’Azeglio). Występowali przeciwko Austrii, jej wpływom na Półwyspie Apenińskim. Opowiadali się za
koniecznością odebrania Austrii ziem włoskich pozostających pod jej panowaniem. Byli niechętni
rewolucji i działalności Mazziniego. Radykalni przyszłe państwo włoskie widzieli jako federację, ale
nie monarchii tylko republik. DąŜyli do zniesienia politycznej władzy papieŜa i papiestwa, dostrzegając
w nim przeszkodę na drodze do zjednoczenia. Choć bali się mas ludowych, to jednak chcieli je
wykorzystać do przeprowadzenia reform. W walce z wpływami austriackimi liczyli na pomoc
francuską. Tym ideałom i załoŜeniom hołdowali Giuseppe Ferrari i Carlo Cattaneo.
Wydawało się, Ŝe nadzieje liberałów będą spełnione, a wiązało się to z osobą nowego papieŜa Piusa
IX wybranego w 1846 roku. UwaŜano go za liberała, choć nim w rzeczywistości nie był. Jednak
zmiany, jakie wprowadził w Państwie Kościelnym, zmusiły innych władców państw włoskich do
przeprowadzenia podobnych. W Toskanii złagodzono cenzurę i utworzono cywilną gwardię, podobnie
w Piemoncie król Karol Albert wprowadził nieśmiałe reformy w duchu postępowym. Reformy ominęły
jednak południe półwyspu - Królestwo Obojga Sycylii. Wobec narastającego kryzysu na półwyspie
równieŜ tam dochodziło do częstych powstań i zamieszek tłumionych jednak z całą surowością przez
wojska neapolitańskie. W styczniu 1848 roku w Palermo wybuchło kolejne powstanie, w którym
184
ludności udało się wyprzeć wojska z miasta. Pod wpływem narastającego napięcia i skomplikowanej
sytuacji zarówno na Sycylii jak i w Neapolu król Obojga Sycylii Ferdynand II w lutym 1848 roku ogłosił
konstytucję, opartą na konstytucji hiszpańskiej z 1820 roku. Wzorując się na działaniach króla
Ferdynanda II sycylijskiego, władcy innych państw włoskich nadali konstytucje. Król Sardynii Karol
Albert powołał rząd z Cesarem Balbo i ogłosił „statut fundamentalny królestwa”, który po zjednoczeniu
Włoch stał się konstytucją ogólno włoską, obowiązującą do 1925 roku. W Toskanii i Luce zostały
ogłoszone konstytucje, niebawem papieŜ uczynił to w Państwie Kościelnym.
Wielka Brytania
Mimo rozwoju gospodarczego w Wielkiej Brytanii pojawiały się przejawy kryzysu. Zwłaszcza po 1815
roku nastąpił kryzys gospodarczy spowodowany zakończeniem wojen, napływem taniego zboŜa z
Rosji i Stanów Zjednoczonych. Rząd, próbując walczyć z kryzysem, ograniczał spadek cen na zboŜe,
wprowadzając cła zaporowe. To z kolei spowodowało wzrost cen i niezadowolenie ludności. Wobec
wystąpień ludności ograniczono prawa obywatelskie, a demonstracje były rozpędzane siłą, jednak w
obliczu narastającego kryzysu rządy brytyjskie w latach 20. wprowadziły pewne reformy. W 1824 roku
na wniosek posła do Izby Gmin, Josepha Hume’a, zostało zniesione prawo zakazujące robotnikom
zrzeszania się. Zaczęły powstawać organizacje robotnicze, rozpoczął się zorganizowany i coraz
szerszy ruch strajkowy. W latach 30. ruch robotniczy zaczął się łączyć. W latach 20.
wprowadzono formalną wolność i równość religijną, znosząc akty dyskryminujące katolików i
nieanglikanów.
Pod
wpływem
kryzysu
i
wydarzeń
rewolucyjnych
w
Europie
w 1832 roku
przeprowadzono reformę wyborczą. Wprowadzono cenzus majątku a nie posiadania ziemi na
własność, jako warunek kandydowania i wybierania do Izby Gmin.
Wobec rozwoju ekonomicznego coraz liczniejszy i silniejszy był ruch robotniczy. Robert Owen w
1833 roku załoŜył Ogólnokrajowy Związek Związków Zawodowych grupujący ok. 500 tys. robotników.
Pojawiły się Ŝądania ośmiogodzinnego dnia pracy, powszechnego i demokratycznego głosowania w
wyborach do parlamentu. Postulaty te stały się podstawą działania robotników w kolejnych latach. W
1837 roku został opracowany program polityczny, społeczny i socjalny robotników angielskich. Sześć
punktów zawartych w tzw. „karcie ludu” (people’s charter) nadało nazwę ruchowi politycznemu
czartystów domagających się: powszechnego prawa wyborczego, tajnego głosowania w wyborach do
parlamentu, pensji dla posłów (by mógł nim być nie tylko bogaty), równych i proporcjonalnych okręgów
wyborczych.
W 1841 roku zostało utworzone Ogólnokrajowe Stowarzyszenie Czartystów, które było pierwszą
partią robotniczą.
Dzięki działalności ruchu czartystów wprowadzono w Wielkiej Brytanii pewne prawa socjalne.
Ograniczono pracę kobiet i dzieci w trudnych warunkach, skrócono czas pracy. W latach 30. i 40.
rozszerzono samorząd miejski, ograniczono wpływy Kościoła anglikańskiego, szkoły poddano
185
nadzorowi państwa. Zostało zniesione niewolnictwo w całym imperium i wprowadzony zakaz handlu
niewolnikami.
Państwa Świętego Przymierza w I połowie XIX wieku - Austria
Lata 1815-1848 w historii Austrii są nazywane erą Metternicha. Przypadają na lata panowania
cesarza Franciszka I (do 1835) i jego syna i następcy Ferdynanda I (1835-1848). Klemens Wacław
Lothar von Metternich był od 1809 roku ministrem spraw zagranicznych, a od 1821 roku kanclerzem
Austrii. Jego rządy to czas reakcji, absolutyzmu, rządów konserwatywnych opartych na przywilejach
arystokracji i kleru katolickiego.
Monarchia austriacka - obejmująca ziemie niemieckie (Austrię, Styrię i Karyntię), Królestwo
Węgierskie z Księstwem Siedmiogrodu, ziemie polskie (Galicję), Królestwo Czech, ziemie północnych
Włoch (Królestwo Lombardzko-Weneckie), wybrzeŜe dalmatyńskie nad Adriatykiem - w pierwszej
połowie
XIX
wieku
była państwem
policyjnym, ingerującym
we
wszelkie
przejawy
Ŝycia
mieszkańców, państwem wspartym na terrorze,wszechwładnej policji i cenzurze, krępującej rozwój
umysłowy, kulturalny, polityczny i społeczny.
Metternich i ludzie od 1835 roku współrządzący państwem Habsburgów (w związku z chorobą
umysłową cesarza Ferdynanda I) obawiali się rewolucji i wszelkich nowinek. Dzięki ścisłej kontroli
państwa zwalczano wszelkie przejawy myśli liberalnej. Rządy Mettemicha doprowadziły kraj do ruiny
gospodarczej. Utrudniały rozwój gospodarczy. Niezadowolenie zaczęło ogarniać coraz szersze kręgi
społeczeństwa. BurŜuazja domagała się swobód ekonomicznych, dopuszczenia do współrządów.
TakŜe szlachta, zwłaszcza średnia, niechętnie odnosiła się do kleru, Ŝądała centralizacji państwa i
uregulowania sprawy chłopskiej, co wiązało się z przechodzeniem wsi austriackiej na tory gospodarki
kapitalistycznej.
Słabością
państwa
habsburskiego
była
jego struktura
narodowościowa i
obejmowanie terenów o róŜnej kulturze, tradycji, itd. Dla dalszego istnienia państwa Habsburgów
szczególnie groźne były coraz silniejsze ruchy narodowościowe. Zwłaszcza Węgrzy, Polacy,
Włosi i Czesi stanowili problem dla rządów austriackich. BurŜuazja włoska (Lombardia i Wenecja w
składzie monarchii austriackiej) domagała się oderwania od Austrii. Szeroko była rozwinięta
konspiracja i ruch niepodległościowo-spiskowy. Podobnie działo się w Galicji, czyli na ziemiach
polskich pod zaborem austriackim, gdzie na czele ruchu spiskowego stało ziemiaństwo, inteligencja i
mieszczaństwo. Nastroje antyhabsburskie i dąŜenie do odrodzenia narodowego były coraz silniejsze
na Węgrzech. Pod wpływem nacisków opozycji węgierskiej w 1825 roku został zwołany sejm
węgierski, a cesarz zgodził się na uŜywanie języka węgierskiego w sejmie, administracji i
prawodawstwie węgierskim. To nie wystarczało Węgrom, którzy pod kierunkiem liberalnej szlachty i
burŜuazji zaczęli dąŜyć do przekształcenia Węgier w państwo konstytucyjne i liberalne połączone z
Austrią osobą panującego na zasadzie partnerstwa.
186
Państwo habsburskie, choć uwaŜane za potęgę europejską, było jednak faktycznie słabe. Kryzys
polityczny, społeczny, ekonomiczny i narodowościowy narastał. Choć Austria przewodziła Związkowi
Niemieckiemu z biegiem czasu, w rywalizacji z konkurencyjnymi Prusami, musiała poddać się
rywalowi. Prusy, wykorzystując liczne problemy wewnątrzaustriackie, zaczęły odgrywać coraz większą
rolę w państwach niemieckich, stając niebawem na czele procesu zjednoczeniowego.
Państwa Świętego Przymierza w I połowie XIX wieku - Prusy
W wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego do Królestwa Prus powróciły tereny pozostające w
granicach pruskich przed erą wojen napoleońskich: Gdańsk, Toruń, Bydgoszcz i Ziemia Chełmińska
zostały bezpośrednio włączone do Prus, z części Wielkopolski zostało utworzone Wielkie Księstwo
Poznańskie. Do państwa pruskiego włączono część Saksonii, Pomorze Zachodnie z Rugią, znaczne
tereny niemieckie z ziemiami arcybiskupstwa kolońskiego. Królestwo Pruskie składało się z dwóch
części
nie
połączonych
ze
sobą: ziem
zachodnich: Nadrenii
i
Westfalii
oraz
wschodnich: Brandenburgii, Prus Wschodnich, części Saksonii, Śląska, Wielkiego Księstwa
2
Poznańskiego. Terytorium liczyło ok. 278 tys. km , a ludność w I poł. wieku wzrosła z 10,5 do 19,6 min
(1861). Wiązało się to z szybkim rozwojem gospodarczym i podniesieniem poziomu Ŝycia
mieszkańców Prus.
W dziedzinie
gospodarczej państwo
pruskie
dzieliło
się
na
dwa
odrębne
regiony.
Część zachodnia (Nadrenia, Westfalia, i Śląsk z Saksonią w części wschodniej) to ziemie bardzo
dobrze rozwinięte gospodarczo, z szybko postępującą industrializacją (uprzemysłowieniem), z liczną i
wpływową burŜuazją a nieliczną szlachtą (Nadrenia i Westfalia). Na tych terenach juŜ w okresie
napoleońskim dokonał się przełom w gospodarce, związany z przejściem od feudalizmu do
gospodarki kapitalistycznej. Część wschodnia (Brandenburgia, Prusy Wschodnie, częściowo W. Ks.
Poznańskie) to tereny rolnicze, z nieliczną burŜuazją, a za to liczną i bardzo wpływową szlachtą
pruską
- junkrami. Te tereny dopiero po 1815 roku i reformach gospodarczo-społecznych zaczęły
przestawiać się na tory gospodarki kapitalistycznej.
Pod względem narodowościowym w Królestwie Pruskim zdecydowaną przewagę mieli Niemcy.
Jedynie na ziemiach polskich, szczególnie w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim większość
stanowili Polacy. Na Śląsku, Warmii, Mazurach i Pomorzu Zachodnim odsetek Polaków był takŜe
znaczny.
Na lata 1815-1848 - lata restauracji - przypada w Prusach okres reform społecznych i gospodarczych.
Dzięki zniesieniu powinności feudalnych nastąpiło przejście do gospodarki wolnorynkowej,
kapitalistycznej. Choć wzrosło znaczenie burŜuazji, to jednak grupą rządzącą pozostała szlachta
pruska - junkrzy, którzy potrafili dostosować się do nowych warunków ekonomicznych i społecznych,
obejmując stanowiska rządowe, w administracji i dowódcze w wojsku.
187
W gospodarce państwa pruskiego następowało powolne otwieranie się na inne państwa niemieckie i
stopniowe znoszenie barier celnych. Choć początkowo następowały związane z tym utrudnienia
(konieczność dostosowania się do wymogów konkurencji), to jednak w przyszłości proces ten
przyniósł wymierne korzyści w postaci jednoczenia się ziem niemieckich najpierw ekonomicznego
(Niemiecki Związek Celny w 1834 r. z niektórymi państwami niemieckimi), a następnie politycznego.
Na tym polu Prusacy wygrali rywalizację z konkurencyjną Austrią. Rozwinął się przemysł: produkcja
węgla, stali, miedzi i przemysł maszynowy. Prym wiodły Nadrenia i Westfalia, coraz lepiej rozwijały się
równieŜ prowincje wschodnie państwa pruskiego. Prusy zaczęły pokrywać się coraz gęstszą siecią
dróg bitych i kolei.
W polityce zagranicznej lata 1815-1848 to okres spokoju i pewnej stagnacji, okres współpracy
Prus z Rosją i Austrią w ramach Świętego Przymierza. Prusy były członkiem utworzonego na
ziemiach niemieckich w 1815 roku Związku Niemieckiego, na czele którego stała Austria. To jedynie w
pewnej mierze ograniczało samodzielność Prus w polityce zagranicznej. Był to okres integracji
ekonomicznej państwa pruskiego i pozostałych państw niemieckich. W tym czasie militaryzm pruski
stał się elementem dominującym w państwie jak i gwarantem stabilizacji na zewnątrz. Szczególnie
powstanie listopadowe i wydarzenia w Europie początku lat 30. umocniły sojusz prusko-austriackorosyjski. W Prusach nastąpił nowy etap germanizacji ziem polskich.
W polityce wewnętrznej, mimo prób reform konstytucyjnych, zgodnie z rządami restauracji państwo
pruskie pozostało monarchią absolutną z prawie nieograniczoną władzą królów pruskich: Fryderyka
Wilhelma III (1797-1840) i jego syna Fryderyka Wilhelma IV (1840-1861). Nie istniała wspólna
reprezentacja parlamentarna całego państwa, a lokalne sejmy prowincjonalne nie odgrywały
większej roli. PrzedłuŜeniem rządów królewskich w terenie była świetnie zorganizowana i
zarządzana, wierna królowi administracja pruska. Wobec braku zapowiadanych reform w latach 30.
pojawiła się coraz silniejsza opozycja liberalno-mieszczańska. Doszło nawet do lokalnych wystąpień
stłumionych jednak przy uŜyciu wojska i policji. Mimo to kryzys narastał mając swoje ujście w
wystąpieniach Wiosny Ludów w 1848 roku w państwie pruskim.
Państwa Świętego Przymierza w I połowie XIX wieku - Rosja
Imperium Rosyjskie po 1815 roku było potęgą nie tylko europejską, ale nawet światową. W Europie
rozciągało się od Uralu po ziemie Europy Środkowej. W skład państwa carów po 1815 roku weszło
Królestwo Polskie w ścisłej i nierozerwalnej unii personalnej z Rosją. Imperium Rosyjskie było
jednak najbardziej zacofanym gospodarczo i społecznie państwem Świętego Przymierza.
188
Jako zwycięzca w wojnie z Francją Napoleona car Aleksander I (1801-1825) rościł sobie pretensje do
odgrywania dominującej roli w Europie. Dzięki związkom rodzinnym i dynastycznym ingerował w
wewnętrzne sprawy państw niemieckich, jako aktywny uczestnik Świętego Przymierza wywierał presję
na politykę międzynarodową Europy okresu restauracji.
W polityce wewnętrznej, po chwilowych sympatiach liberalnych i konstytucyjnych, doświadczeniach
konstytucyjnych Królestwa Polskiego, car Aleksander I usztywnił kurs absolutystyczny, zwalczając nie
tylko w swoim państwie wszelkie przejawy myśli postępowej. Rosja po 1815 roku stała się państwem
policyjnym, kontrolującym dzięki wszechwładnej carskiej policji, ochranie, wszelkie przejawy Ŝycia
mieszkańców. Szlachta, sprawująca władzę dominialną nad chłopami, otrzymała prawo wysyłania
krnąbrnych chłopów na Syberię. Szkolnictwo i kultura zostały poddane nadzorowi cenzorskiemu.
Mimo zapisów w konstytucji Królestwa Polskiego została wprowadzona cenzura i zaostrzony kurs
antyliberalny.
W Rosji opozycja do rządów despotycznych carów była nieliczna i dosyć słabo zorganizowana.
Wywodziła się z szeregów postępowej szlachty, nielicznego mieszczaństwa i kręgów oficerskich. Po
1815 roku opozycja zaczęła się jednoczyć, stawiając sobie za cel walkę z absolutyzmem carskim,
zniesienie systemu feudalno pańszczyźnianego i wprowadzenie konstytucji. W 1821 roku
powstał Związek Południowy o nastawieniu republikańskim i bardziej umiarkowany monarchistycznokonstytucyjny Związek Północny w Petersburgu. Ich członkowie utrzymywali ścisłe kontakty nie tylko
między sobą, ale i z działaczami opozycyjnymi w Królestwie Polskim (Towarzystwo Patriotyczne).
Wykorzystując zmianę na tronie carskim i objęcie władzy przez Mikołaja I (1825-1855), spiskowcy w
grudniu 1825 roku podjęli próbę obalenia cara w wyniku przewrotu wojskowego. Spiskowcy dekabryści - na skutek zdrady zostali rozbici a na członków sprzysięŜenia spadły surowe kary i
represje. Nie ominęły one i ziem polskich po wykryciu kontaktów i współpracy polsko-rosyjskiej.
W polityce zagranicznej zarówno Aleksander I, jak i Mikołaj I utrzymywali ścisłe kontakty z Prusami i
Austrią w ramach państw Świętego Przymierza. Jednak szczególnie w latach 20. i 30. między Rosją a
Austrią doszło do nieporozumień na tle problemu wojen tureckich i wpływów rosyjskich na Bałkanach.
Nauka i technika w I poł. XIX wieku
Wiek XIX to okres wspaniałego rozwoju myśli naukowej. Odkrycia i wynalazki były logiczną
konsekwencją rozwoju naukowego, którego początki sięgały jeszcze staroŜytnej Grecji, a następnie
czasów odrodzenia i wielkiego oświeceniowego przewrotu umysłowego XVIII wieku. Rozwój,
szczególnie nauk przyrodniczych, był związany z zastosowaniem w tych dziedzinach wiedzy
matematycznej, obserwacji, eksperymentu.
189
W astronomii, dzięki wykorzystaniu obliczeń matematycznych, udało się ustalić połoŜenie Neptuna
(Urban Le Verrier, John Adams), a następnie odkryć tę planetę w 1846 roku (Johann Galie). Coraz
lepsze i dokładniejsze teleskopy pozwalały na dokonywanie kolejnych odkryć na niebie.
W chemii dokonano prawdziwej rewolucji. John Dalton wysunął teorię materii zbudowanej z
cząsteczek i atomów - atomy jednego pierwiastka mają taką samą budowę. Był autorem wzoru
chemicznego. Humphry Davy odkrył nowe pierwiastki - sód i potas i uzyskał światło łuku
elektrycznego. Jan Berzelius nadał symbole pierwiastkom chemicznym i rozbudował teorię atomową
budowy materii.
Fizyka weszła na nowe tory rozwoju. Hans Oersted w 1820 roku odkrył pole magnetyczne
wytwarzane przez prąd - zbudował teorię elektromagnetyczną rozwiniętą później przez Andre
Ampere’a i Dominika Arago. Konsekwencją badań nad polem elektromagnetycznym było zbudowanie
elektromagnesu (William Sturgeon) i zastosowanie go w 1831 roku na szeroką skalę. Elektrycznością
zajmował się Jerzy Ohm (1826 r. prawo Ohma - stosunek napięcia prądu między siłą motoryczną i
oporem). Podstawę dla elektrotechniki stworzył Michał Faraday, zajmując się równieŜ skraplaniem
gazów (chlor w 1823 r.).
Szybko rozwijała się takŜe biologia (budowa komórkowa organizmów Ŝywych, podział komórkowy),
geologia, antropologia i inne.
Rozwój nauki szedł w parze z gwałtownym rozwojem techniki, choć o ścisłych związkach nauki z
techniką nie moŜna jeszcze mówić. Pierwszeństwo w zastosowaniu wynalazków technicznych i
maszyn miała ciągle Wielka Brytania, w której w wielu dziedzinach przemysłu wprowadzono juŜ na
początku XIX wieku maszyny parowe i silniki mechaniczne, dzięki czemu tam najwcześniej w miejsce
manufaktury wykształcił się przemysł fabryczny. Ulepszenie maszyny parowej i powszechne jej
zastosowanie przyspieszyło rozwój angielskiego przemysłu bawełnianego, wełnianego, górnictwa,
hutnictwa i komunikacji.
Dzięki unowocześnieniu rozwiązań technologicznych słuŜących do budowy statku parowego w 1809
roku Amerykanin Robert Fulton zbudował statek parowy „Clermont” i przepłynął nim odcinek rzeki
Hudson między Nowym Jorkiem a Albany. Podobnego, niezaleŜnie od Fultona, dzieła dokonał John
Stevens. Od tego momentu w transporcie wodnym dokonała się rewolucja technologiczna. Z
biegiem czasu statki drewniane zastępowano Ŝelaznymi, unowocześniając jednocześnie maszyny
parowe i silniki (śruba okrętowa zamiast łopatek).
Silnik parowy wykorzystano takŜe do poruszania się po lądzie, a pierwszym, który tego dokonał, był
Anglik George Stephenson w 1814 roku. W 1825 r. otwarto juŜ regularną linię kolejową w Anglii
między Darlington a Stockton. Dzięki temu rozwinęło się w Anglii wydobycie węgla, a w konsekwencji,
190
produkcja Ŝelaza. Obok wielkiego i gwałtownego uprzemysłowienia Wielkiej Brytanii drugim krajem,
przeŜywającym podobną rewolucję, były Stany Zjednoczone.
Królestwo Polskie w latach 1815-1830
Stosunki wewnętrzne
Księstwo Warszawskie miało duŜe znaczenie dla sprawy polskiej. Politycy obradujący na kongresie
wiedeńskim (1814-1815) nie mogli nie zająć się problemem polskim. Kwestia polska była jedną z
głównych kontrowersji między państwami zwycięskimi. Aleksander I chciał włączyć do imperium
rosyjskiego całe terytorium Księstwa Warszawskiego, na co nie zgadzali się pozostali uczestnicy
obrad kongresu. Obawiali się zbytniego wzmocnienia Rosji i zachwiania równowagi europejskiej. W
konsekwencji rozmów i dyskusji jedynie część ziem Księstwa przypadła Rosji. Rzecznikiem sprawy
odrodzenia polskiego u boku Rosji był ksiąŜę Adam Czartoryski. Z jego to inicjatywy zostało
utworzone Królestwo Polskie zwane potocznie Kongresowym.
Konstytucja Królestwa Polskiego została zatwierdzona przez cesarza Aleksandra I 27 listopada
1815 roku w Warszawie. Konstytucja Królestwa gwarantowała osobny byt państwowy i prawa
narodowe. Dokument stanowił o trwałej i nierozerwalnej unii personalno-rzeczywistej polskorosyjskiej. Niektóre sformułowania, wprowadzone przez samego Aleksandra I, pozwoliły później
władcy dowolnie zmieniać i interpretować przepisy konstytucji.
Konstytucja przewidywała osobny rząd Królestwa, własne wojsko, wolność druku i nietykalność
własności, wolność osobistą. Język polski miał być językiem urzędowym. Pełnię władzy
wykonawczej i inicjatywę ustawodawczą miał król polski, czyli zawsze kolejny cesarz rosyjski. On
mógł na czas nieobecności w Królestwie mianować namiestnika. Władca mianował takŜe ministrów i
senatorów. Przysługiwało mu równieŜ prawo weta w stosunku do uchwał sejmu i stanowienie w
sprawach nie zastrzeŜonych wyraźnie w kompetencjach sejmu. Rada Stanu była kolegialnym
organem rządowym i administracyjnym. Właściwy rząd to Rada Administracyjna obradująca pod
przewodnictwem namiestnika, w której zasiadali ministrowie i inne osoby powołane do niej z nominacji
królewskiej. Radzie Administracyjnej podlegało 5 komisji rządowych, na czele których stał minister i
kilku radców stanu. W 8 województwach działały komisje wojewódzkie z prezesami na czele. Urzędy
miały charakter kolegialny (wieloosobowy).
Władza ustawodawcza miała spoczywać w rękach sejmu (podobnie jak w konstytucji Księstwa
Warszawskiego) złoŜonego z: senatu (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie w liczbie maksymalnie 64
osoby) i izby poselskiej (128 członków - 77 wybieranych na sejmikach ziemskich, 51 deputowanych
ze zgromadzeń gminnych). Sejm miał być zwoływany co dwa lata na 30 dni (15 dni w Księstwie
Warszawskim).
Jego
członkowie
mieli
podejmować
uchwały
we
wszystkich
sprawach
przedstawionych im przez króla, mogli rozpatrywać raport o stanie państwa przedkładany przez Radę
191
Państwa, mogli stanowić prawo sądowe i administracyjne, dyskutować o budŜecie i kwestiach
monetarnych, decydować o sprawach poboru do wojska, teoretycznie mogli w określonym zakresie
kontrolować rząd. Choć zapisy konstytucyjne były jak na ówczesne warunki postępowe, to jednak w
praktyce, wobec tego, Ŝe inicjatywa ustawodawcza naleŜała do króla, członkowie sejmu zajmowali się
przede wszystkim zmianami prawa cywilnego i karnego. Mogli pociągnąć ministrów i wyŜszych
urzędników do odpowiedzialności konstytucyjnej przed sądem sejmowym, czyli senatem.
Wbrew oczekiwaniom, namiestnikiem Królestwa został Ŝołnierz napoleoński, człowiek, jak się
okazało, „o dosyć giętkim karku”, generał Józef Zajączek (otrzymując jednocześnie tytuł ksiąŜęcy).
Faktyczna władza pozostawała jednak w rękach naczelnego wodza wojska polskiego, wielkiego
księcia Konstantego, który w porozumieniu z bratem - Aleksandrem I - sprawował nieformalne rządy
w Polsce. Pełnomocnikiem cesarskim (funkcja nie przewidziana w konstytucji) został senator Mikołaj
Nowosilcow. KsiąŜę Adam Czartoryski, dotychczasowy zwolennik ściślejszego połączenia sprawy
polskiej z carem, został odsunięty od władzy. Do władzy doszli ludzie nie reprezentujący wysokiego
poziomu moralnego i etycznego, sprawujący rządy dla własnej korzyści. W 1819 roku, wbrew zapisom
konstytucji, została wprowadzona cenzura prewencyjna i rozpoczęło się rozbudowywanie tajnej
policji. Wiązało się to z coraz większą przewagą rządów konserwatywnych w Europie.
Przeciwko łamaniu swobód konstytucyjnych zaczęli zgłaszać protesty początkowo ludzie o poglądach
umiarkowanych, np. Czartoryski. Przedstawiał on problemy kraju, domagał się respektowania zapisów
ustawy zasadniczej. Jego działalność nie przyniosła Ŝadnych efektów. Odsunięty z kuratorstwa
wileńskiego okręgu naukowego popadł w niełaskę i odszedł od polityki.
Wobec jawnego łamania swobód konstytucyjnych wystąpiła opozycja skupiona wokół posłów
województw zachodnich, przede wszystkim kaliskiego. Na czele opozycji legalnej (działali jawnie na
sejmie) stali dwaj posłowie z kaliskiego, Wincenty i Bonawentura Niemojowscy. Grupa opozycyjna
była popularnie nazywana kaliszanami. W 1820 roku na sejmie kaliszanie oskarŜyli rząd o łamanie
konstytucji. Dzięki działalności posłów opozycyjnych sejm odrzucił przedłoŜenia rządowe. śądania
opozycji szły dalej - domagano się wprowadzenia jawności sądu i ławy przysięgłych. Wywołało to
oburzenie Aleksandra I. Pod jego presją sejm w 1825 roku uchwalił artykuł dodatkowy, który
wprowadził niejawność obrad sejmowych. Bracia Niemojowscy i inni opozycjoniści w ogóle nie zostali
dopuszczeni do obrad.
W ten sposób została zlikwidowana opozycja legalna, jawna, a niezadowolenie ludności z łamania
konstytucji i swobód znalazły teraz wyraz w działalności róŜnego rodzaju stowarzyszeń, związków
nieformalnych nazywanych popularnie opozycją nielegalną (niejawną), występującą poza forum
parlamentu. Pod koniec 1817 roku w Warszawie powstał Związek Przyjaciół Panta Koina (wszystko
wspólne). Był nastawiony na działalność literacką i samokształcenie. Po wyjeździe do Berlina
organizatora związku Ludwika Mauersbergera organizacja podupadła, a w 1822 została ostatecznie
192
rozbita przez policję. W 1819 r. Tadeusz Krępowiecki i Wiktor Heltman załoŜyli Związek Wolnych
Polaków. Obok działalności samopomocy studenckiej Związek prowadził działalność polityczną.
Członkowie sympatyzowali z ruchami wolnościowymi w Europie i rewolucją. Przyszłą Polskę widzieli w
granicach przedrozbiorowych. W 1823 roku organizacja została rozbita. W 1817 roku w Wilnie
powstało Towarzystwo Filomatów (przyjaciół nauki) stawiające sobie cele samokształceniowe,
głoszące pochwałę przyjaźni i cnoty. Pojawiły się takŜe akcenty polityczne. Światli obywatele mieli
stanąć na czele narodu w walce o reformy i niepodległość. W 1823 r. policja przeprowadziła
aresztowania wśród członków Towarzystwa (m.in. został aresztowany Adam Mickiewicz), a następnie
zesłano ich do Rosji.
W 1819 roku Walerian Łukasiński utworzył Wolnomularstwo Narodowe. Celem było odrodzenie
Polski złoŜonej z ziem trzech zaborów. Związek grupował oficerów. Poruszał takŜe, choć niezbyt
precyzyjnie, sprawę chłopską. W 1820 roku Wolnomularstwo zostało rozwiązane, a w jego miejsce
w 1821 roku Łukasiński załoŜył Towarzystwo Patriotyczne.
Wobec zaostrzenia kursu antyliberalnego car zakazał działalności wszelkich związków. Łukasiński
został aresztowany. Po 46 latach więzienia zmarł. Towarzystwo Patriotyczne, na czele którego stanął
podpułkownik Seweryn KrzyŜanowski, dalej prowadziło działalność konspiracyjną, kontaktując się z
rewolucjonistami i demokratami rosyjskimi. Po aresztowaniu samego KrzyŜanowskiego organizacja
juŜ wegetowała.
Po powstaniu dekabrystów w 1825 roku policja carska wpadła na ślad kontaktów Rosjan
z Towarzystwem Patriotycznym. Nastąpiła seria aresztowań w Królestwie. W 1828 roku na wniosek
ministra księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego (liczył na surowe wyroki, mające być przestrogą dla
działaczy spiskowych) zebrał się sąd sejmowy. Wbrew nadziejom Lubeckiego, sąd orzekł, Ŝe
członkowie Towarzystwa Patriotycznego nie są winni zbrodni zdrady stanu, a jedynie złamali zakaz
przynaleŜenia do tajnych organizacji. Na oskarŜonych spadły niewielkie kary.
Po rozbiciu Towarzystwa Patriotycznego na pewien czas zamarł ruch spiskowy. Odrodził się po sądzie
sejmowym. W Szkole PodchorąŜych Piechoty zawiązał się spisek, na czele którego stanął ppor. Piotr
Wysocki.
Gospodarka Królestwa Polskiego
2
Terytorium Królestwa Polskiego liczyło 127 tys. km . Ludność państwa wzrosła z ponad 2,7 mln w
1815 do 4 mln w 1830 roku. Rolnictwo było podstawową gałęzią gospodarki Królestwa, choć
początkowo, z uwagi na duŜe zniszczenia wojenne, przeŜywało powaŜny kryzys. Nieśmiało zaczęto
stosować nowocześniejsze metody uprawy roli i uŜywać narzędzi sprowadzanych z Anglii. Sposobem
na wyprowadzenie rolnictwa z kryzysu była zwiększona uprawa ziemniaków i hodowla owiec.
193
W stosunkach między chłopem a panem nadal panowały zasady zaleŜności feudalnej. Choć chłop
otrzymał wolność osobistą (gwarantowała mu to konstytucja), to jednak nie otrzymał prawa do
uprawianej ziemi, co pozwalało dziedzicom rugować chłopów z ziemi w razie niewypełniania
powinności feudalnych.
W
Królestwie
Polskim
dokonał
się
wyraźny postęp i
doniosłe
zmiany
w
dziedzinie przemysłu szczególnie włókienniczego i cięŜkiego. Dzięki opiece państwa i tworzeniu
dogodnych warunków rozwojowych w Zgierzu, Pabianicach i Łodzi zaczęli zakładać swoje warsztaty
tkacze-sukiennicy. Wykorzystywano miejscowy surowiec - wełnę (hodowla owiec). Państwo stosowało
ulgi podatkowe, zamówienia rządowe na sukno dla wojska, protekcyjną politykę rządową dla handlu z
szeroki rynkiem rosyjskim. Dzięki temu przemysł sukienniczy w Królestwie zaczął się bujnie rozwijać.
Zaczęto takŜe zakładać pierwsze manufaktury scentralizowane, a w latach 20. obok sukiennictwa
zaczął się takŜe rozwijać przemysł bawełniany. Od 1830 roku zaczęto wykorzystywać maszyny
parowe.
Stanisław Staszic był inicjatorem powołania Głównej Dyrekcji Górniczej. Wykorzystując istniejące juŜ
w dawnej Polsce Zagłębie Staropolskie (obszar między Kielcami a Sandomierzem), został stworzony
nowy obszar przemysłowy bliŜej granicy ze Śląskiem - Zagłębie Dąbrowskie. Powstały tam kopalnie
galmanu (cynk) i rozbudowywano kopalnie węgla kamiennego.
Nowy etap rozwoju górnictwa wiąŜe się z osobą księcia Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, od 1824
roku ministra skarbu. Państwo łoŜyło wielkie sumy na rozwój przemysłu węglowego i hutniczego,
rozbudowując kopalnie rudy Ŝelaza, kuźnic, walcowni, warsztatów w okolicach Suchedniowa,
Starachowic a takŜe pod Będzinem.
W czasach Królestwa Polskiego zmieniła swój wygląd nie tylko Warszawa, ale teŜ inne miasta
zwłaszcza wojewódzkie. Wzrosła liczba ludności. Stare domy burzono, wznosząc nowe lub tworzono
wielkie place. Zabudowa była prowadzona w ustalonym porządku urbanistycznym. Rozbudowywano
sieć dróg lądowych i rzecznych szlaków transportowych (Kanał Augustowski).
194
Wraz z rozwojem gospodarczym zaczęła się na naszych ziemiach pojawiać nowa grupa społeczna burŜuazja, złoŜona z bankierów, adwokatów, przemysłowców, spekulantów. Podobnie było z coraz
liczniejszą, ale jeszcze nie zorganizowaną grupą robotników, rekrutujących się przede wszystkim ze
zuboŜałej ludności chłopskiej, szukającej lepszych warunków Ŝycia w miastach. Odbyły się teŜ
pierwsze strajki, choć nie miały one szerokiego zasięgu.
195
W 1828 roku, wykorzystując środki państwowe minister skarbu, Ksawery Drucki-Lubecki powołał do
Ŝycia Bank Polski, który wypuszczał polski pieniądz, będąc jednocześnie instytucją kredytową. W
obiegu pojawił się po raz pierwszy pieniądz papierowy w postaci biletów kasowych.
Wielkie Księstwo Poznańskie i Rzeczpospolita Krakowska w latach 1815-1846
Zgodnie z postanowieniami aktu końcowego kongresu wiedeńskiego z części ziem dawnego Księstwa
Warszawskiego
zostało
utworzone Wielkie
Księstwo
Poznańskie. Ziemie
Księstwa
zostały
przyłączone do Królestwa Pruskiego, ale nie do powstałego Związku Niemieckiego. Księstwo
Poznańskie miało posiadać polskie instytucje, ale władze nic w tym kierunku nie zrobiły. Dopiero w
1823 roku w Prusach i w Księstwie powstały doradcze zgromadzenia prowincjonalne, do których
wybory były przeprowadzane według podziału stanowego i cenzusu majątkowego, co faworyzowało
przede wszystkim Niemców. Namiestnikiem Księstwa został, spowinowacony z Hohenzollernami
przez Ŝonę, ksiąŜę Antoni Radziwiłł - niezbyt dobry polityk, za to mecenas kultury i niezły
kompozytor.
Sejm prowincjonalny dla Wielkiego Księstwa opiniował jedynie projekty ustaw dotyczących
Poznańskiego, mógł przekazywać królowi petycje i skargi dotyczące prowincji. KsiąŜę Radziwiłł
próbował zachowywać polski ceremoniał sejmowania. Sejm mógł takŜe wysyłać do władcy odpowiedzi
na uniwersały królewskie - tzw. adresy, co w przyszłości miała się stać jedyną formą walki Polaków o
swoje prawa.
W latach 1815-1830 władze pruskie nie podejmowały działań przeciwko Polakom, próbując ich sobie
zjednać. Mimo to konsekwentnie dąŜyły do połączenia tych ziem z resztą państwa pruskiego - król
systematycznie odrzucał postulaty polskie rozszerzenia autonomii Księstwa. Władze pruskie
zachęcały Niemców do przybywania do Wielkopolski, zarówno chłopów, mieszczan, przemysłowców
jak i szlachtę. Oferowały im pomoc gospodarczą, szkoły dwujęzyczne. Działania takie prowadziły do
zagroŜenia bytu narodowego Polaków, szczególnie w Wielkopolsce, prowincji państwa pruskiego o
ciągle jeszcze zdecydowanie polskim charakterze.
Po upadku powstania listopadowego 1831 roku prezesem Księstwa został Edward von
Flottwell, a władze pruskie obrały kurs antypolski. Rozpoczęły się represje wobec uczestników
powstania, grzywny, procesy i szeroka akcja germanizacyjna. Po 1840 roku nowy władca pruski
złagodził nieco politykę antypolską - zaprzestano rugowania języka polskiego i złagodzono cenzurę.
Dzięki temu mogli do Wielkopolski powrócić emigranci polityczni, a Polacy z zaboru rosyjskiego
znaleźć schronienie przed prześladowaniami. Na okres po 1840 roku przypadł początekpracy
organicznej na ziemiach polskich - walki o polskość wszelkimi formami z wykorzystaniem dostępnych
legalnych środków i metod. Realizowano ją na polu gospodarki, oświaty, rolnictwa itd. Do czołowych
organiczników tego okresu naleŜy zaliczyć: Tytusa Działyńskiego, Edwarda Raczyńskiego, Karola
Marcinkowskiego i Karola Libelta. Dzięki działalności oświatowej i gospodarczej nie tylko w
196
Wielkopolsce, ale równieŜ na Warmii, Mazurach i Śląsku nastąpiło odrodzenie i rozwój świadomości
narodowej Polaków.
Zmiany w przemyśle pruskim, jak i wypadki polityczne związane ze zwycięstwami wojsk Napoleona w
1806 roku wpłynęły na konieczność zmiany stosunków społecznych na wsi pruskiej. Chłopi odmawiali
odrabiania pańszczyzny, w wielu miejscach dochodziło do wystąpień antyfeudalnych. W tych
warunkach władze pruskie przyspieszyły reformy. W Królestwie Pruskim, podobnie jak w innych
państwach, król w 1807 r. zniósł poddaństwo, co dało właścicielom ziemskim moŜliwość rugowania
chłopów z ziemi. Wywołało to fale strajków i bunty chłopskie. W 1811 roku władze pruskie,
wydając edykt regulacyjny dla państwa, rozpoczęły proces uwłaszczania chłopów i likwidację
feudalizmu nie tylko w Prusach, ale teŜ na ziemiach polskich zaboru pruskiego. W 1823 r. edykt został
rozciągnięty na Wielkopolskę. W ten sposób na ziemiach polskich rozpoczął się proces
uwłaszczania chłopów (chłopi otrzymywali ziemię na własność).
Uczestnicy obrad kongresu wiedeńskiego postanowili utworzyć z Krakowa wraz z okręgiem „miasto
wolne, niepodległe i ściśle neutralne pod opieką trzech mocarstw”. Obejmowało ono obszar ok.
2
1160 km zamieszkały przez ok. 95 tys. mieszkańców. Tekst konstytucji Wolnego Miasta ogłoszono
dopiero w 1818 roku.
Władza wykonawcza naleŜała do Senatu złoŜonego z prezesa i 12 senatorów wybieranych przez
Sejm, Uniwersytet Jagielloński i krakowską kapitułę katedralną. W praktyce politycznej Wolnego
Miasta Krakowa pierwszych senatorów mianowali komisarze trzech państw opiekuńczych, a i później
to oni mieli decydujący wpływ nie tylko na wybór, ale i na politykę minipaństewka polskiego.
Władza ustawodawcza i kontrolująca znajdowała się w gestii Zgromadzenia Reprezentantów, czyli
Sejmu, który jednak nie posiadał inicjatywy ustawodawczej. Składał się z 26 reprezentantów
wybieranych przez zgromadzenia gminne (obowiązywał cenzus majątku i urodzenia, choć trochę
rozszerzony np. o naturalizowanych śydów), 9 posłów wybieranych przez Senat, uniwersytet i kapitułę
katedralną oraz 6 sędziów.
Pierwszym prezesem Senatu został arystokrata, Stanisław Wodzicki, który sprawował rządy w
oparciu o rezydentów państw opiekuńczych, często odwołując się do ich pomocy przy tłumieniu
opozycji. W dobrach duchownych i narodowych, wobec oporu chłopów odmawiających świadczenia
powinności,
przeprowadzono
oczynszowanie.
Podobnie
postąpili
niektórzy
właściciele
prywatni. Wolne Miasto Kraków było strefą wolnego handlu. To tutaj krzyŜowały się szlaki handlowe
między ziemiami polskimi pozostającymi pod panowaniem trzech państw zaborczych. Z racji szeroko
rozwiniętego handlu nie wykształcił się w Krakowie przemysł.
197
śycie polityczne Rzeczypospolitej Krakowskiej w latach 1815-1846 wypełniała rywalizacja między
grupą arystokracji sprawującej rządy a mieszczaństwem i inteligencją wywodzącą się z Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Zwłaszcza Uniwersytet brał czynny udział w Ŝyciu politycznym.
W 1820 roku Wodzicki doprowadził do ograniczenia autonomii uczelni. W 1827 roku dzięki głosom
środowiska uniwersyteckiego prezesem Senatu został wybrany Józef Nikorowicz. Rezydenci na
wniosek Stanisława Wodzickiego uniewaŜnili wybory, zawiesili obrady sejmu, usunęli opozycję z
urzędów i uniwersytetu. W ten sposób rękami Polaka została podkopana samodzielność państewka
polskiego.
Rzeczpospolita
Krakowska odgrywała znaczącą
rolę
w
Ŝyciu
naukowym,
kulturalnym
i
niepodległościowym Polaków pierwszej połowy XIX wieku. Stanowiła centrum Ŝycia patriotycznego,
kulturalnego i spiskowego. To tu organizowano uroczyste obchody rocznicowe. Sprowadzenie do
Krakowa prochów księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki stały się wielkimi
manifestacjami patriotycznymi Polaków. Sypanie w latach 1820-1823 kopca Kościuszki było
symbolem jedności wszystkich Polaków.
Powstanie listopadowe 1830-1831 i jego znaczenie
Przyczyny wybuchu pierwszego z powstań narodowych XIX wieku są złoŜone i nie zostały
wyjaśnione jednoznacznie i do końca do dzisiaj. Pod koniec lat 20. pogarszała się sytuacja
gospodarcza Królestwa wywołana nieurodzajem w rolnictwiei dosyć wysokim bezrobociem. Wybuch
rewolucji lipcowej 1830 roku w ParyŜu i obalenie starszej linii Burbonów oraz powstanie i
wywalczenie niepodległości przez Belgów zaogniły atmosferę w Królestwie. Wzrosły nadzieje
Polaków związanych z tymi wydarzeniami. Po Warszawie zaczęły krąŜyć pogłoski, jakoby armia
polska miała być wykorzystana do tłumienia powstań na zachodzie, co było sprzeczne z konstytucją.
Na miejsce wojska polskiego miało wkroczyć wojsko rosyjskie.
W tych warunkach oŜywił swoją działalność spisek podchorąŜych w Szkole PodchorąŜych Piechoty,
kierowany przez podporucznika Piotra Wysockiego. Młodzi spiskowcy nie mieli wyraźnego programu
politycznego. Chcieli wywołać powstanie, w wyniku którego władzę mieli przejąć tzw. politycy, mający
dalej kierować walką o odzyskanie pełnej niepodległości.
W nocy z 29 na 30 listopada 1830 wybuchło powstanie.
5
grudnia sejm
powierzył dyktaturę generałowi Józefowi
Chłopickiemu. Ten
nie
dąŜył
do
rozszerzenia powstania, skłaniał się raczej do rozmów z carem, licząc na rozszerzenie autonomii
Królestwa. W tym celu wyprawił do Petersburga Druckiego-Lubeckiego, powstrzymując jednocześnie
ofensywę.
198
Tymczasem
ruch
patriotyczny
rozszerzał
się.
Pod
naciskiem
ulicy
warszawskiej Sejm ogłosił powstanie za narodowe (18 XII).
25 stycznia 1831 roku sejm pod wpływem opinii publicznej zdetronizował cara, powołał Rząd
Narodowy z księciem Adamem Czartoryskim na czele. Niestety, cenny czas zaczął schodzić na
niepotrzebnych kłótniach i swarach. Detronizacja Mikołaja I jako króla polskiego była wyzwaniem dla
władz rosyjskich i początkiem regularnej wojny polsko-rosyjskiej. Sejm powołał na naczelnego
wodza
generała Michała
Radziwiłła. Faktycznie
dowództwo
spoczywało
nadal
w
rękach
Chłopickiego.
W
lutym
1831
roku
w
granice
Królestwa
wkroczyła armia
rosyjska, dowodzona
przez
feldmarszałka Iwana Dybicza. Stosunek sił wypadał na korzyść strony rosyjskiej (ok. 115 tys. wobec
50-60 tys. po stronie polskiej), jednak gdyby podjęto zdecydowane działania po stronie polskiej, a
przede wszystkim rozszerzono powstanie na ludność chłopską, moŜna było pokusić się o równą
walkę.
Mimo przewagi rosyjskiej wojska gen. Józefa Dwemickiego stoczyły pod Stoczkiem (14 II) pomyślną
potyczkę.
Armia
rosyjska
podeszła
pod
Warszawę,
gdzie
na
przedpolach
25
lutego
pod Grochowem toczyły się zacięte walki oOlszynkę Grochowską. Ranny Chłopicki został zniesiony
z pola walki. Wojska polskie w porządku cofnęły się do Warszawy. Armia rosyjska z duŜymi stratami
nie zdecydowała się na szturm miasta, odchodząc w kierunku północnym.
Wodzem naczelnym został wybrany generał Jan Skrzynecki - słaby wódz, który nie wierzył w
zwycięstwo. Oszczędzał armię do dalszych walk. Po wycofaniu się Dybicza wojsko polskie ruszyło w
kierunku wschodnim i w trzech bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkim (31 III) i Iganiami (gen. Ignacy
Prądzyński, 10 IV) rozbiło silny korpus gen. Rozena.
Poza granicami Królestwa, na Litwie, powstanie miało charakter spontanicznych wystąpień.
Wybuchło w końcu marca 1831 roku i wbrew dowództwu ziemiańskiemu jego uczestnicy wysuwali
hasła uwłaszczenia chłopów.
Klęska wojsk polskich pod Ostrołęką 26 maja dała początek krytycznej fazie powstania. Po śmierci
Dybicza na ich czele stanął feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Wojska rosyjskie przez Płockie posuwało
się w dół Wisły, koło granicy z Prusami przeszły Wisłę, posuwając się teraz w górę rzeki podeszły od
południa pod Warszawę.
W Warszawie tymczasem wrzało - lud domagał się głów zdrajców. Sejm z opóźnieniem odwołał
Skrzyneckiego. Wodzem naczelnym został gen. Henryk Dembiński. Podobnie jak poprzednicy, nie
widział potrzeby radykalizacji powstania i rozszerzenia go. Cofnął wojsko, by poskromić ulicę
Warszawy.
199
W dniach 15-16 sierpnia 1831 roku doszło w Warszawie do zamieszek wywołanych przez
Towarzystwo Patriotyczne. Lud dokonał samosądu na zdrajcach. Dopiero interwencja wojska i
brutalna pacyfikacja zaprowadziły spokój w mieście. W takiej atmosferze rząd podał się do
dymisji, kaliszanie nie zdecydowali się na utworzenie rządu. Nowym prezesem rządu został natomiast
gen. Jan Krukowiecki.
Wobec zbliŜania się do Warszawy armii Paskiewicza, dopiero w ostatniej chwili zaczęto myśleć o
obronie. Szturm na miasto nastąpił 6 września. Broniąc Woli, zginął bohaterski gen. Józef
Sowiński. Sejm pod wpływem kaliszan odebrał władzę Krukowieckiemu. Po trzech dniach szturmów
wojsko polskie wycofało się do Pragi i Modlina. Wodzem został gen. Maciej Rybiński. Rozpoczęły się
rokowania, jednak pod naciskiem sejmu nie doszło do formalnej kapitulacji. Korpus Rybińskiego i
przebywający
u
boku
generała
politycy
udali
się
do
Prus
i
do
Galicji,
gdzie
zostali
internowani. Powstanie zakończyło się klęską, choć formalnie nie złoŜono broni dając tym samym
wyraz chęci kontynuowania walki.
Powstanie listopadowe miało ogromne znacznie. Trwało aŜ 10 miesięcy, Ŝołnierz polski skutecznie
stawiał czoła największej ówczesnej potędze. O klęsce powstania przesądziło jego konserwatywne
kierownictwo. Powstanie listopadowe było wielką klęską polityczną szlacheckich rewolucjonistów, w
czasie dyskusji i walk politycznych ukształtowała się nowa ideologia lewicowa - chłopska. Choć
powstanie nie dało chłopom Ŝadnych korzyści, to jednak chłopi-Ŝołnierze bili się bardzo ofiarnie. Dzięki
powstaniu podjęto sprawę wspólnej walki Polaków i innych ludów pod hasłem „o naszą i waszą
wolność”. Hasło to zostało następnie podjęte przez niektóre ugrupowania na emigracji.
Represje popowstaniowe na ziemiach polskich
Powstanie i jego upadek spowodowało pogorszenie sytuacji Polaków w trzech zaborach. Wobec
nastrojów rewolucyjnych w Europie państwa Świętego Przymierza zacieśniły związki. Na zjeździe
monarchów w 1833 roku w MÜnchengratz (Mnichovo Hradiste) został podpisany układ o wspólnym
zwalczaniu ruchów rewolucyjnych. Państwa Europy Zachodniej nie mieszały się do spraw
wewnętrznych państw Świętego Przymierza.
Z obawy przed ruchami rewolucyjnymi w Państwie Kościelnym encykliką „Cum primum” w 1832 roku
papieŜ pod naciskiem Rosji, Prus i Austrii potępił powstanie polskie, czym zraził do siebie wielu
polskich patriotów.
W Królestwie Polskim zwycięzcy dąŜyli do zlikwidowania konstytucji, wojska polskiego i sejmu.
Temu miał słuŜyć uchwalony tzw. statut organiczny (1832) zapewniający odrębność administracyjną,
ogólnikowo swobody obywatelskie i funkcjonowanie Stanów Prowincjonalnych. Jednak wobec
200
ponowienia się ruchów spiskowych w Królestwie nie wszedł w Ŝycie, a rządy prawie despotyczne
sprawował juŜ teraz car Mikołaj I.
- kilkadziesiąt tysięcy Ŝołnierzy polskich wcielono siłą do armii rosyjskiej wysyłając ich na Daleki
Wschód i Syberię,
- przywódcy powstania zostali skazani przez trybunał na kary więzienia za zdradę stanu. Skazańcom
jak i emigrantom skonfiskowano majątki,
- zamknięto Uniwersytet Warszawski i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, wiele zbiorów zostało
wywiezionych bezpowrotnie do Rosji,
- w 1833 r. po odnowieniu się spisków w Królestwie został wprowadzony stan wojenny administracja cywilna została podporządkowana naczelnikom wojennym, obowiązywały trybunały
wojskowe; trwał 25 lat,
- na Królestwo Polskie nałoŜono obowiązek dostarczania rekruta do wojska rosyjskiego, gdzie
panowała surowa dyscyplina i terror,
- w Warszawie została zbudowana Cytadela a w X pawilonie utworzone więzienie polityczne i siedziba
Komisji Śledczej,
- Iwan Paskiewicz otrzymał tytuł księcia warszawskiego i został namiestnikiem Królestwa,
-
Rada
Administracyjna
została
utrzymana,
jednak
dominował
w
niej
element
rosyjski, pozostając organem wykonawczym dla namiestnika. Została przeprowadzona redukcja
komisji rządowych do trzech. W 1839 roku powstał Warszawski Okręg Naukowy podległy
bezpośrednio
Ministerstwu
Oświaty
w
Petersburgu.
Niebawem
sądownictwo
Królestwa
podporządkowano odpowiednim ministerstwom w Petersburgu, likwidując Radę Stanu,
- zlikwidowano województwa, w ich miejsce tworząc gubernie, w których władzę administracyjną,
wojskową i sądowniczą sprawowali gubernatorzy,
- na terenach Królestwa wprowadzono rosyjski system monetarny i rosyjski kodeks karny.
W Galicji przed 1830 rokiem rząd próbował zjednać sobie szlachtę polską. Jednak po powstaniu
listopadowym porzucił „grę pozorów”. Rozpoczęło się tropienie spiskowców, rewizje, aresztowania.
Władze austriackie organizowały obławy na patriotów i emisariuszy. Niestety, mogły w tym liczyć na
pomoc chłopów.
Represje nie ominęły takŜe Wielkopolski. Namiestnik ksiąŜę Antoni Radziwiłł został usunięty ze
stanowiska.Prezesem prowincji został Edward von Flottwell, wrogo nastawiony do Polaków.
Rozpoczął się 10-letni okres kursu antypolskiego i germanizacji. Władze pruskie zlikwidowały
201
klasztory, a ich majątki przekazały na fundusz szkolny. Ograniczono moŜliwość uŜywania języka
polskiego.
W wyniku działań zbrojnych Kraków został zajęty przez wojska rosyjskie. Dopiero pod naciskiem
Prus i Austrii Rosjanie niechętnie wycofali się z miasta. W konsekwencji w 1833 roku konstytucja
Wolnego
Miasta
Krakowa
uległa
rewizji
-
ograniczono
prawa
sejmu,
zmieniono
skład
Senatu. Konferencja Rezydentów stała się organem zwierzchnim nad sejmem i senatem. W 1835 roku
między Austrią i Rosją został podpisany tajny układ, dający moŜliwość w razie zamieszek wcielenia
Krakowa do Austrii. Po zamordowaniu agenta Bahrensa w 1836 roku rozpoczęła się austriacka
okupacja miasta i rugi obcopoddanych. Choć w 1841 roku wojska austriackie wycofały się, to jednak
ich miejsce zajęła, utworzona z weteranów austriackich, policja. Konferencja Rezydentów zawiesiła
obieralność sędziów. W praktyce stała się naczelnym organem rządzącym w Wolnym juŜ jedynie z
nazwy Mieście Krakowie.
Wielka Emigracja polityczna po powstaniu listopadowym
Uczestnicy powstania - politycy, a przede wszystkim wyŜsza kadra dowódcza - dobrowolnie
opuścili ziemie polskie, dając tym samym wyraz protestu, sygnał, Ŝe nie kapitulują i mają nadzieję
na dalszą walkę. Natychmiast rozpoczęły się dyskusje nad przyczynami klęski oraz przyszłością
narodu. W wyniku ciągłych polemik, sporów, ukształtowały się ugrupowania i nowe programy
polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne.
Wachlarz
orientacji
politycznych
i
społecznych
najwaŜniejszych
ugrupowań
emigracyjnych,
ukształtowanych w latach 30. XIX wieku przedstawiono w tabelce:
NAZWA - PRZYWÓDCY
data załoŜenia
ZAŁOśENIA PROGRAMOWE
•
Centrum
– XII
1831,
Polski J.
ParyŜ
– Komitet
Lelewel wydalony
Francji,
–
odbudowa
jako republiki; powstanie
Polski
w
trzech
w
zaborach pod kierownictwem szlachty i
Brukseli – tajna Zemsta Ludu (XII 1832) J.
inteligencji, walka o nie- podległość ludu
Lelewel, Józef Zaliwski. W końcu lat 30. Lelewel
polskiego; ogólnikowe
i Młoda
społeczne –
Polskazawieszają
z
Narodowy
Cel
swoją
aktywną
reformy
zniesienie
polityczną.
pańszczyzny. Wspólna walka Polaków i
– XI 1837, Francja – Zjednoczenie Emigracji
innych ludów o wolność – hasło walki „o
Polskiej – dawni działacze leleweliści, jak i
naszą i waszą wolność” – w ramach
działacze prawicy i lewicy. Istniała do 1846 r.
Młodej
działalność
Europy
takŜe
Młoda
Polska
202
NAZWA - PRZYWÓDCY
data załoŜenia
(1834/35) i kontakty z G. Mazzinim i
Garibaldim. Emisariusze przybywali na
ziemie polskie, podejmowali nieudane
próby
powstania,
nieudanych
brali
teŜ
powstaniach
udział
we
w
Francji,
Niemczech i Włoszech.
•
Cel – wybuch powstania i odbudowa
Polski w granicach przedrozbiorowych,
jako republiki demokratycznej. Chłopi
uwłaszczeni przy zachowaniu majątków
szlachty,
z
jej
Ograniczony
emigracji
kierowniczą
wpływ
na
doprowadziło
pozycją.
kraj,
do
co
na
kolejnych
podziałów.
•
LEWICA
Mały Manifest – szlachta jest winna
– 17 III 1832 r. secesja części działaczy z
wszelkiemu złu, ona zgubiła Polskę –
Komitetu Narodowego Polskiego – powołanie i
zerwać
akt
przeprowadzenie radykalnej
załoŜycielskiTowarzystwa
z
tradycją
szlachecką;
rewolucji
T.
społecznej w powiązaniu ze sprawą
Krępowiecki, W. Gurowski, W. P. LuŜański, W.
narodową – ideolog tego nurtu – Tadeusz
Heltmann i inni. Członkowie zgrupowani w
Krępowiecki i jego mowa - atak 29 XI 1832
sekcjach, kontakt listowny z Centralizacją –
r. na przywódców powstania i tradycję.
władzą zwierzchnią ugrupowania. Demokrata
Wobec takiego radykalizmu opozycja i
polski – organ prasowy. Istniała do 1862 r. DuŜy
przejęcie
wpływ na ziemie polskie, zwłaszcza w latach
umiarkowanych na czele z Wiktorem
30.i 40. W drugiej połowie wieku na emigracji
Heltmanem – Centralizacja przeniesiona
nawiązywanie
do Poitiers.
Demokratycznego
- 30
X
1835 r.
Polskiego –
do
tradycji
Anglia, Gromady
TDP.
Ludu
•
władzy
w
TDP
przez
Wielki Manifest (poitierski) – 4 XII 1836 –
Polskiego –secesja części działaczy sekcji TDP
odbudowa Polski dokona się przez lud,
w Portsmouth i St. Helier – Gromada Grudziądz
własnymi
(GrudziąŜ) i Humań. Oderwanie się z TDP sekcji
wyzwolidemokracja.
grupującej działaczy pochodzenia plebejskiego
wprowadzenia reform agrarnych, które
siłami
–
siły
te
Konieczność
203
NAZWA - PRZYWÓDCY
data załoŜenia
przybyłych na emigrację w 1834 r. Liczyły ok.
przyciągną
150
Zenon
nadanie chłopom ziemi na własność
Świętosławski Ustawy Kościoła powszechnego i
bez odszkodowania dla dziedziców,
Stanisław Worcell O własności. W 1846 r.
pozostawienie szlachty i jej majątków – „z
zawieszenie działalności.
szlachtą
członków.
Ideolodzy:
chłopów
polską,
powstania
polski
przedrozbiorowe.
ułoŜenie
do
Z
–
lud”.
Granice
innymi
ludami
stosunków
braterskich
–
program demokratyczno-burŜuazyjny.
Wolność i równość obywateli. Połączenie
sprawy narodowej ze sprawą reform
społecznych i agrarnych.
•
Szlachta zgubiła Polskę – musi przestać
istnieć i
dominować;
Polski
przeciwstawienie
ludowej
Polsce
szlacheckiej. Dyktatura
ludowa obali
własność szlachecką na drodze rewolucji
społecznej. Przyszła Polska to republika
ludowa rządzona przez lud wybierający
swoich
przedstawicieli.
własności
prywatnej
Właścicielem
ziemi
i
Zniesienie
dziedziczności.
lud
–
działki
w
uŜytkowanie doŜywotnie. Wspólna walka z
rewolucjonistami
państw. Krytyka
kapitalizmu –
nierealnego
stosunków
z
innych
feudalizmu
i
stworzenie utopijnego
i
społeczeństwa.
Oparcie
społecznych
i
politycznychna Ewangelii –
program
demokratyczno-rewolucyjny, socjalizm
utopijny z elementami ewangelicznego
komunizmu
ludowo-rolniczego.
Niewielki wpływ na ziemie polskie, na
emigracji za radykalizm atakowani przez
204
NAZWA - PRZYWÓDCY
data załoŜenia
wszystkie ugrupowania.
•
PRAWICA
– obóz
Hotelu
pochodzenia
Lambert –
emigranci
Ewolucja
poglądów
kierunku liberalizmu monarchicznego –
ziemiańsko-inteligenckiego,
stopniowe
politycy, wyŜsi oficerowie skupieni wokół Adama
likwidacja
Czartoryskiego
równouprawnienie
Początek 1833 r.
Narodowej,
Czartoryski,
tajny Związek
„naczelnik”
H.
KniaziewiczTowarzystwo
Maja.
ksiąŜę
Jedności
Adam
Dembiński,
Monarchiczne
K.
3
w
uwłaszczenie
chłopów,
pańszczyzny,
przyszłego
obywateli.
państwa
Ustrój
–monarchia
konstytucyjna (nawiązanie do Konstytucji
3
maja)
z
cenzusem
majątkowym.
Członkowie w myśl hasła „pierwej być,
potem jak być” najpierw chcieli odzyskania
niepodległości w wyniku insurekcji zbrojnej
pod kierownictwem ziemiaństwa, a potem
wprowadzenia
niezbędnych
reform.
Punktem wyjścia miało być Królestwo
Kongresowe,
ale
granicach
docelowo Polska
w
przedrozbiorowych.
Konieczność zachowania silnej władzy w
Polsce
z
księciem
królem de facto.
Czartoryskim,
Nadzieje
wiązano
rywalizacją
rosyjsko-austriacką
Bałkanach
–aktywna
dyplomatyczna na
z
na
działalność
dworach
państw
zachodnich, wśród ludów słowiańskich na
Bałkanach, na Kaukazie, a nawet w Persji
przeciwko
PoŜyteczna
wpływom
działalność
rosyjskim.
opiekuńcza
i
kulturalna wśród emigrantów i ich dzieci.
205
Powstanie krakowskie i rabacja chłopska 1846 roku
W nocy z 20 na 21 lutego 1846 roku powstańcy podjęli nieudaną próbę ostrzelania i wyparcia załogi
austriackiej z Krakowa. Dopiero 22 lutego, na wieść o zbliŜaniu się do miasta oddziałów z prowincji,
Ludwig Collin zarządził wycofanie Austriaków. Kraków był wolny.
Powstał Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej w składzie: Jan Tyssowski, Ludwik Gorzkowski i
Aleksander Grzegorzewski. Ogłoszono Manifest do Narodu Polskiego, w którym:
- wezwano wszystkich do wzięcia udziału w powstaniu przeciwko wszystkim zaborcom,
- ogłoszono zniesienie przywilejów i róŜnic stanowych, zapowiedziano zniesienie pańszczyzny i
innych cięŜarów feudalnych bez odszkodowania dla dziedziców,
- chłopi za udział w powstaniu mieli otrzymać uŜytkowaną ziemię, a ci, którzy jej nie posiadali,
ziemię z dóbr narodowych.
ZałoŜenia Manifestu mogły mieć daleko idące konsekwencji, gdyby zostały wcielone w Ŝycie.
Do wojsk powstańczych niebawem zgłosiło się ok. 6 tys. ochotników. Niestety, w Rządzie Narodowym
między Tyssowskim (umiarkowany) a Gorzkowskim (radykał) doszło do nieporozumień, w wyniku
których 24 lutego Jan Tyssowski ogłosił się dyktatorem powstania. Dembowski, przybyły w tym
samym dniu do Krakowa, został sekretarzem dyktatora szerząc w ciągu kilku dni wśród chłopów i
najuboŜszych warstw ludności Krakowa wielką propagandę rewolucyjną i demokratyczną w
duchu Manifestu; wysyłał emisariuszy na wieś krakowską i galicyjską.
Chłopi z okolic Krakowa dosyć chętnie przystępowali do powstania. Jednak prawie cała wieś
galicyjska, zachęcana przez władze austriackie, wystąpiła przeciwko powstańcom. Sytuacja dla
powstańców nie była zbyt pomyślna. Od strony wschodniej maszerował na Kraków oddział płka
Benedeka, rozbijając 26 lutego niewielki oddział powstańczy. 27 lutego w procesji religijnej na
Podgórze, zorganizowanej w celu pozyskania robotników miasta do powstania, od pierwszej salwy na
moście został zabity Edward Dembowski. Od tego momentu powstanie zaczęło chylić się ku
upadkowi. Rozpoczęły się pertraktacje z władzami austriackimi. Tyssowski złoŜył urząd dyktatora i z
1500 ochotnikami opuścił miasto. 4 marca zostali oni rozbrojeni na granicy z Prusami. Do Krakowa w
tym samym dniu weszli Rosjanie i Austriacy.
Konsekwencje rewolucji krakowskiej 1846 roku były dla Polaków, a zwłaszcza uczestników
powstania bardzo dotkliwe:
- Kraków z okręgiem został włączony do Galicji - nastąpiła fala germanizacji, aresztowania
przywódców, uczestników powstania, konfiskaty;
206
- procesy i więzienie nie ominęły takŜe członków konspiracji aresztowanych jeszcze w lutym 1846 r. w
zaborze pruskim. Po głośnym procesie w 1847 r. trafili oni do więzienia w Moabicie;
- choć powstanie krakowskie trwało jedynie 9 dni, to było momentem przełomowym w dziejach
polskich walk wyzwoleńczych. Od tej pory dla wszystkich było jasne, Ŝe odzyskanie niepodległości
musi być ściśle związane ze zmianami społecznymi i agrarnymi na wsi polskiej.
Równolegle z działaniami powstania krakowskiego w Galicji trwał ruch chłopski, wymierzony w
szlachtę, zwany potocznie rabacją chłopską. Chłopi juŜ w połowie lutego zaczęli napadać na dwory,
zachęcani do tego przez władze austriackie, a takŜe na skutek niepowodzenia mchu powstańczego w
Tarnowie. Ataki na dwory rozpoczęły się po nieudanym opanowaniu Tamowa 18 lutego 1846 roku.
Chłopi niszczyli księgi dworskie, zabierali inwentarz, a nierzadko zabijali pana wsi i jego oficjalistów.
Rabacja galicyjska ogarnęła przede wszystkim Tarnowskie, Sądeckie i Przemyskie. Ogółem, w
wyniku rabacji galicyjskiej 470 dworów zostało zniszczonych, ok. 1000 osób padło ofiarą zajść (200
właścicieli szlacheckich i dzierŜawców). Na czele rabacji stał m.in. Jakub Szela ze wsi Smarzowa w
obwodzie jasielskim. Zorganizował prawie regularne oddziały chłopskie.
Wobec
zbytniego
rozszerzenia
się
ruchu
chłopskiego, do
akcji
wkroczyły
wojska
austriackie. Ulegając sile, chłopi musieli powrócić do pańszczyzny, a patent cesarski jedynie
nieznacznie poprawił ich sytuację. Jakub Szela został internowany (zatrzymany) w Tarnowie, a
następnie przewieziony na Bukowinę (na południe od Karpat), gdzie otrzymał na własność
gospodarstwo.
Wspomnienie rabacji galicyjskiej na długo pozostało w pamięci mieszkańców Galicji. Jeszcze na
przełomie XIX i XX wieku wydarzenia rabacji chłopskiej 1846 roku wywoływały wśród wielu osób złe
wspomnienia i niepokój (Stanisław Wyspiański, Wesele - widmo Jakuba Szeli). Uwłaszczenie
chłopów nastąpiło dopierodwa lata później. W 1848 roku w wyniku Wiosny Ludów w Austrii i Galicji
chłopi otrzymali ziemię na własność.
Kultura i sztuka polskiego romantyzmu
Pierwsza połowa XIX w. charakteryzowała się szybkim wzrostem inwestycji architektonicznych.
Według nowych załoŜeń przebudowano Warszawę, wytyczając - szerokie aleje, budując lub
modernizując monumentalne gmachy, np. Pałac Staszica i Teatr Wielki.
Określenie „Wielka Emigracja” po powstaniu listopadowym odnosi się takŜe do dorobku kulturowego
Polski i Polaków. Na obczyźnie moŜna było stosunkowo swobodnie drukować, mówić, pisać i tworzyć
po polsku. Dorobek emigracyjny to wielka akcja publicystyczna i prasowa, która róŜnymi drogami
trafiała do kraju. Na emigracji tworzyli swoje najwspanialsze dzieła poeci romantyczni - Adam
Mickiewicz,
Juliusz
polskiego, zagrzewając
Słowacki,
tym
Zygmunt
samym
do
Krasiński walki
o
utwierdzali ideologię
niepodległość.
Na
mesjanizmu
obczyźnie
tworzył
207
Maurycy Mochnacki (Historia powstania narodu polskiego), dając pierwszy tak obszerny wykład
losów
zrywu
powstańczego.
Wielką
poczytnością
cieszyła
się Historia
Polski Joachima
Lelewela, która wycisnęła piętno na umysły i stan wiedzy historycznej kilku kolejnych pokoleń
Polaków.
śycie polityczne i kulturalne emigracji było znaczące dla Polakach mieszkających na ziemiach
polskich - rozbudzało i rozwijało patriotyzm.
Rozwój kultury romantycznej przypadł na lata 20. i trwał aŜ do lat 60. XIX w. Literatura piękna,
szczególnie po powstaniu listopadowym, nabrała charakteru politycznego i narodowego, stając się
bardziej wzniosła, patetyczna. Jej twórcy utwierdzali w miłości do Ojczyzny, krzewili polskie tradycje,
obyczaje, wiarę. Najwybitniejszymi poetami romantycznymi byli Mickiewicz, Słowacki, Krasiński i
zaliczany jeszcze do poetów romantycznych Cyprian Kamil Norwid. Do kanonu polskiej poezji i
literatury
naleŜą: Pan
Tadeusz, Dziady (Mickiewicz), Beniowski, Kordian(Słowacki), Nie-Boska
komedia (Krasiński), Promethidion (Norwid).
Pracował
twórca
komedii Aleksander
Fredro(Zemsta, Śluby panieńskie).
Obok poezji i dramaturgii romantycznej pojawił się nowy gatunek literacki - powieść obyczajowa Józef Ignacy Kraszewski, Józef Korzeniowski, Teodor Tomasz JeŜ (Zygmunt Miłkowski) - pisali
oni juŜ w duchu nowych postaw i poglądów pozytywistycznych i organicznikowskich, choć sceneria
jeszcze była romantyczna.
Najwybitniejszymi kompozytorami romantycznymi byli: Fryderyk Chopin i Stanisław Moniuszko.
W sztukach
plastycznych po
1831
roku
nastąpił
zastój.
Jedynie
dorobek Piotra
Michałowskiego zwraca uwagę - sceny rodzajowe z Ŝycia wsi polskiej, seria wspaniałych obrazów
koni (ruch, napięcie, bitwa). Od czasu powstania w Warszawie i Krakowie szkół sztuk pięknych
nastąpił rozwój malarstwa i sztuk pięknych - malarstwo historyczne ewoluowało ku realizmowi
nawiązującemu do przeszłości Polski.
Henryk Rodakowski był wspaniałym portrecistą (portret psychologiczny), Wojciech Gerson, Juliusz
Kossak i inny nawiązywali do tradycji malarstwa rodzajowego, tematy czerpali z codziennego Ŝycia
wsi polskiej.
W architekturze dominował styl neogotycki (nawiązanie do gotyku) i renesansyzm (nawiązanie do
architektury renesansowej - loggie, sztukateria, pałacyki, itd.).
Geneza ruchów rewolucyjnych
Lata 1848-1849 to czasy wydarzeń rewolucyjnych, które objęły niemal całą Europę. Noszą one
nazwę „Wiosny
Ludów”. Były
podsumowaniem
i
momentem
kulminacyjnym
wydarzeń
rewolucyjnych, sięgających jeszcze 1846 roku.
208
Przebieg Wiosny Ludów moŜna podzielić na trzy etapy: pierwszy, to zwycięstwa rewolucji (styczeńmaj 1848),drugi - punkt szczytowy, przesilenie (czerwiec-październik), trzeci - likwidowanie zdobyczy
rewolucji, cofanie się, powrót reakcji (przełom lat 1848-1849 i rok 1849). Głównymi przyczynami
Wiosny Ludów (z wyjątkiem Francji) były:
- gwałtowny rozwój przemysłu i wzrost znaczenia burŜuazji, utrudniane przez dominujący wciąŜ
system feudalny i stanowy - burŜuazja w celu dalszego rozwoju kapitalizmu dąŜyła do zmiany
istniejących stosunków społecznych i politycznych,
- ukształtowanie się nowego pokolenia liberałów i demokratów, chcących podjąć walkę z
porządkiem powiedeńskim; ogromny wpływ na umysły wywierała literatura, zawierająca krytykę,
stanowości i rządów konserwatywnych,
- rozwój nauki szedł w parze z upowszechnianiem się światopoglądu pozytywistycznego - walka z
istniejącym systemem była konieczna dla dalszego rozwoju nauki i techniki,
- wielkie klęski nieurodzaju lat 1845-1848 doprowadziły do głodu i epidemii i w konsekwencji
do wystąpień mas ludowych domagających się poprawy warunków bytowych,
- rozwój świadomości narodowej i domaganie się zjednoczenia (Niemcy, Włosi) i powstania
niepodległych
państw (Węgrzy,
Polacy,
Czesi)
stało
się
istotnym
elementem
wydarzeń
rewolucyjnych Wiosny Ludów.
Rewolucja lutowa we Francji i jej konsekwencje
Francja
pod
koniec
lat
40.
XIX
wieku
znalazła
się
w
powaŜnym kryzysie
gospodarczym i społecznym. Przyczyny były związane z nadprodukcją przemysłową i wielkim
nieurodzajem panującym w latach 1846-1847. Wobec braku pieniędzy i drogich kredytów zaczęło
dochodzić
do masowych bankructw
zakładów przemysłowych, na skutek
czego szerzyło
się bezrobocie. Narastał kryzys gospodarczy i społeczny, a burŜuazja przemysłowa zaczęła coraz
głośniej domagać się zmian i reform, występując przeciwko sprawującej rządy finansjerze i rządowi
premiera Guizota. Krytykowano politykę wewnętrzną ekipy rządzącej (malwersacje i afery finansowe),
a takŜe niekorzystną dla interesów Francji politykę zagraniczną. Formą demonstracji przekonań były
urządzane juŜ od poł. 1847 roku przyjęcia i bankiety, naktórych pod pozorem wznoszonych toastów
opozycjoniści róŜnych poglądów i odcieni krytykowali rząd.
Zapamiętaj!
22 lutego 1848 roku, mimo zakazu rządu, odbył się nieformalny bankiet. Robotnicy,
rzemieślnicy i lud ParyŜa, wobec zakazu odbycia zgromadzenia, rozpoczęli budowanie
barykad. Doszło do starć z gwardią narodową. Zamieszki powtórzyły się 23 i 24 lutego. Byli
209
zabici
i
ranni.
Ta
tzw. rewolucja
lutowa
doprowadziła
do obalenia
rządu Giuzota
i abdykacji króla Ludwika Filipa I.
Po ucieczce króla władzę przejął, poszerzony o republikanów (Alfons de Lamartine), socjalistów
(Ludwik
Blanc)
i
robotnika
(Albert),
rząd,
który
w
atmosferze
ogólnej
euforii
i
podniecenia proklamował powstanie republiki (25 lutego). Pod wpływem radykalnych nastrojów
zdecydował o powszechnym głosowaniu w wyborach do parlamentu. Dla poprawienia sytuacji
robotników i bezrobotnych rząd utworzył warsztaty narodowe, a takŜe obiecał zająć się sprawą
robotniczą (powołana specjalna „komisja luksemburska”). Większość członków rządu nie Ŝyczyła
sobie zbytniego rozszerzenia praw robotników kosztem burŜuazji i chłopstwa, dlatego teŜ od początku,
wobec złej sytuacji finansowej i konieczności utrzymywania przez państwo deficytowych warsztatów
narodowych, próbowano lekcewaŜyć sprawę robotników i wycofać się z praw przyznanych ludowi.
23
kwietnia
1848 roku
odbyły
się pierwsze we
Francji powszechne
wybory.
ZwycięŜyła
burŜuazja, która teraz postanowiła rozprawić się z robotnikami. Ograniczono subwencje rządowe na
warsztaty narodowe i wkrótce je rozwiązano. Wywołało to oburzenie robotników, którzy w połowie
maja podjęli nieudaną próbę powstania. Wobec uchwalenia przez Zgromadzenie Konstytucyjne
ustawy wymierzonej przeciwko bezrobotnym i robotnikom, 23 czerwca wybuchło w ParyŜu kolejne
powstanie robotników. Tym razem przeciwko demonstrantom ruszyło wojsko, gwardia narodowa, a
drobnomieszczaństwo stolicy nie poparło robotników. Posiadający szerokie pełnomocnictwa
gen. Ludwik Cavaignac złamał opór powstańców. Było wiele ofiar - zabici i ranni. Rozpoczął się
okres terroru. Ograniczono znacznie swobody obywatelskie.
Skutkiem rewolucji lutowej i czerwcowej był wyraźny rozłam między burŜuazją i mieszczaństwem a
robotnikami, wśród których od tej pory zaczęły zdobywać coraz większe wpływy i uznanie idee
socjalistyczne. Przegrana robotników ParyŜa była impulsem dla ruchu robotniczego do samodzielnej
walki o swoje prawa, krokiem do rozwoju świadomości społecznej tej grupy społeczeństwa
kapitalistycznego.
Na mocy uchwalonej w listopadzie 1848 roku konstytucji wprowadzono powszechne głosowanie do
jednoizbowego parlamentu. Pierwszym prezydentem, wybranym w plebiscycie ludowym głosami
chłopów,
mieszczaństwa
i
przy
poparciu
duchowieństwa,
został Ludwik
Napoleon
Bonaparte (bratanek Napoleona I).
Wybory do Zgromadzenia Prawodawczego (maj 1849) dały zwycięstwo zwolennikom monarchii i
katolicyzmu. Mając zdecydowaną przewagę stronnictwo „porządku” po protestach republikanów
powołało prawicowy rząd, który wprowadził w 1850 roku ustawy ograniczające prawa wyborcze.
Zwolennicy
monarchii
marzyli
o
restytuowaniu
(przywróceniu)
monarchii.
Zgromadzenie
Prawodawcze, wprowadzając te ograniczenia, straciło popularność w społeczeństwie francuskim.
Atmosfera stawała się coraz bardziej napięta, poniewaŜ na wniosek prezydenta Ludwika Napoleona
210
Bonaparte Zgromadzenie nie zgodziło się na zmianę konstytucji (maj 1851, chciał być ponownie
wybrany na prezydenta). W tej sytuacji w nocy z 2 na 3 grudnia 1851 roku Ludwik Napoleon
Bonaparte przy pomocy wojska dokonał zamachu stanu, aresztując przywódców opozycji. W
plebiscycie z grudnia 1851 roku lud wyraził zgodę, by Bonaparte dokonał zmian w konstytucji.
Wprowadzona w styczniu 1852 r. konstytucja była wzorowana na ustawie zasadniczej Pierwszego
Cesarstwa. Kadencja prezydenta miała trwać aŜ 10 lat.
Posiadając prawie nieograniczoną władzę, kontrolując za pośrednictwem cenzury, wojska i policji
Ŝycie obywateli, wobec braku opozycji w końcu 1852 roku, znów w wyniku plebiscytu, zostało
wprowadzone cesarstwo. Prezydent Ludwik Napoleon Bonaparte został cesarzem - jako Napoleon III
(1852-1870), było to tzw. - Drugie Cesarstwo.Rządy Napoleona III leŜały w interesie burŜuazji
(ograniczył ruch socjalistyczny i robotniczy) i kleru katolickiego (silne akcentowanie religii i roli
duchownych w Ŝyciu państwa). Grupy te poparły rządy cesarstwa, które kontrolowało prawie całe
Ŝycie społeczno-polityczne we Francji.
Rewolucja w państwach niemieckich
Rewolucja 1848-1849 roku na ziemiach niemieckich, obok przyczyn ogólnych, miała takŜe swoje
lokalne powody. Wobec jeszcze niezbyt silnie rozwiniętego przemysłu, kryzys gospodarczy lat 18461847 dotknął przede wszystkim rzemieślników. Nakładał się na to kryzys w rolnictwie,
nieurodzaje i związane z tym klęski głodu, bezrobocie na wsi i niechęć do istniejących jeszcze w
niektórych regionach ziem niemieckich stosunków feudalnych. TakŜe burŜuazja i działacze
liberalni domagali się udziału w rządach, znoszenia barier celnych i ekonomicznych między
państwami niemieckimi.
Na wieść o wypadkach paryskich w lutym 1848 roku na ziemiach niemieckich zapanowało prawie
powszechne wrzenie. Wszędzie Ŝądano wprowadzenia konstytucji, zniesienia cenzury, wolności
sumienia, prawa do zebrań, zwołania ogólnomiemieckiego parlamentu. Liberałowie z państw
południowoniemieckich,
zebrani
w marcu
1848roku
w
Heidelbergu,
powołali komisję
do
opracowania projektu ogólnoniemieckiej konstytucji i zwołania parlamentu. Rada Związku
Niemieckiego naznaczyła termin rozpoczęcia obrad na dzień 31 marca we Frankfurcie nad Menem.
W większości
państw
na ustępstwa. Zostały
niemieckich ksiąŜęta
powołane
liberalne
w
rządy,
obawie
przed
wprowadzone
radykalizacją
liberalne
mas
szli
ustawodawstwo
i
konstytucja. Przez prawie wszystkie państwa niemieckie przetoczyła się fala protestów chłopskich
przeciwko przywilejom stanowym. Buntownicy niszczyli dwory, zamki i inwentarz gospodarczy.
W Austrii pod
naciskiem
burŜuazji
i
demonstrantów
w
wyniku
tzw. pierwszej
rewolucji
wiedeńskiej (12-15 marca) obalono rządy znienawidzonego Metternicha. Ruch rewolucyjny i
narodowy nabrał nowej siły i rozmachu.
211
Podobnie w Prusach po wystąpieniach i demonstracjach w Berlinie w połowie marca król zgodził się
znieść cenzurę i zwołać sejm. Dalsze wypadki i zamieszki w stolicy zmusiły króla Fryderyka
Wilhelma IV do złoŜenia obietnicy nadania konstytucji. Została ogłoszona amnestia, na wolność
wyszli więźniowie polityczni (m.in. Mierosławski i Libelt). Tymczasem ustępstwa króla były
doraźne. W obawie przed rozszerzeniem się rewolucji i interwencją rosyjską w Prusach burŜuazja i
junkrzy poparli króla, tworząc rząd. Sejm pruski wprowadził jedynie ogólne swobody liberalne, ale nie
zmienił administracji, a w końcu marca król pruski z powrotem wprowadził wojsko do Berlina.
We wszystkich państwach niemieckich w obawie przed chłopami i robotnikami zawiązywał się sojusz
burŜuazji i szlachty. Zdominowany przez te środowiska Parlament Frankfurcki, wobec wewnętrznych
sporów, wprowadził powszechne i równe prawo wyborcze do parlamentu ogólnoniemieckiego, jednak
wybory nie były w pełni demokratyczne.
Zapamiętaj!
Parlament
Frankfurcki (maj
1848
-
marzec
1849)
był pierwszym
parlamentem
ogólnoniemieckim. W sierpniu powołano rząd ogólnoniemiecki, choć formalnie nadal ziemie
niemieckie były podzielone na wiele niezaleŜnych państw. Niestety dla sprawy polskiej zebrani w
Parlamencie nie znaleźli zrozumienia. Kierując się względami nacjonalistycznymi, uznali włączenie
ziem Wielkopolski do Prus za kwestię trwałą i przesądzoną.
W drugiej połowie 1848 roku lokalnie w państwach niemieckich wybuchały powstania. Rządy
przejmowali demokraci, proklamując powstanie republik (Badenia, Hesja, Wirtembergia). Niebawem,
przy uŜyciu wojska i policji, demokracje zostały stłumione. Sojusz konserwatystów i burŜuazji
pogłębiał się. W Prusach w połowie 1848 roku wydawało się, Ŝe rewolucja zakończy się
zwycięstwem. Wybrane Zgromadzenie Narodowe cieszyło się wielką popularnością i miało decydujący
wpływ na społeczeństwo Berlina. Tymczasem od jesieni 1848 roku nastąpiło przesilenie i cofanie
się fali rewolucyjnej. Rząd pruski wycofał się z wcześniejszych ustępstw. Na premiera został
powołany reakcyjny hr. Fryderyk von Brandenburg, który przejął kontrolę nad parlamentem pruskim.
Wprowadzono z powrotem antydemokratyczne prawa, a w grudniu 1848 roku parlament pruski
został przez króla ostatecznie rozwiązany. Król, co prawda, nadał ograniczoną konstytucję
przewidującą powstanie dwuizbowego parlamentu (ordynacja wyborcza oparta na cenzusie urodzenia
i majątku), zostały wprowadzone ogólne prawa demokratyczne, jednak w rzeczywistości przy
zachowaniu pozorów liberalizmu nadal prawie nieograniczone rządy miał sprawować król
pruski. Dzięki niewielkim ustępstwom na rzecz burŜuazji konserwatyści pruscy w swoich rządach
mogli ją pozyskać.
We Frankfurcie obradował Parlament, przygotowując tekst ogólnoniemieckiej konstytucji. Na forum
obrad ścierały się róŜne koncepcje i tendencje co do tego, wjaki sposób i w jakiej formie Niemcy
zostaną zjednoczone, a takŜe jaka będzie ich przyszłość:
212
- zjednoczenie w
oparciu
i
pod
przewodnictwem cesarza
austriackiego -
zjednoczenie „wielkoniemieckie”
- pod kierunkiem i w oparciu o króla Prus - zjednoczenie „małoniemieckie”.
Co do przyszłości Niemiec, formy ustrojowej i organizacji, nie było jednomyślności czy będzie to
państwo związkowe, z szeroką autonomią poszczególnych państw niemieckich, czy jednolite państwo
republikańskie. 28 marca 1848 roku uchwalono ogólnoniemiecką konstytucję - Niemcy jako
federacja państw z dziedzicznym cesarzem, jednym rządem i wspólnym parlamentem (szeroka
autonomia dla poszczególnych państw niemieckich).
Tego samego dnia Parlament Frankfurcki wybrał cesarzem zjednoczonych Niemiec króla
pruskiego, Fryderyka Wilhelma IV. Ten jednak korony nie przyjął, nie chcąc być uzaleŜnionym od
woli ludu i społeczeństwa. Gotów był natomiast do przyjęcia korony od władców państw niemieckich.
Wobec narastania fali kontrrewolucyjnej w Prusach w kwietniu król rozwiązał jedną z izb
parlamentu pruskiego i zaostrzył kurs antydemokratyczny. Dni Parlamentu Frankfurckiego były juŜ
policzone.
Na wiosnę
1849 roku
we
wszystkich
państwach
niemieckich
wzięła
górę
reakcja, rewolucja chyliła się ku upadkowi. W maju i czerwcu 1849 roku po niezaakceptowaniu
konstytucji frankfurckiej przez władców niemieckich wybuchły lokalne powstania i walki (Saksonia,
Nadrenia, Westfalia, Palatynat). Wszędzie przeciwko powstańcom stanęło lokalne wojsko wsparte
przez oddziały interwencyjne z Prus. W walkach w Badenii i Palatynacie aktywny udział wzięli Polacy
(Mierosławski był dowódcą powstania w Palatynacie).
Zapamiętaj!
Upadek twierdzy Rastatt (23
lipca
1849) zamknął
okres
Wiosny
Ludów
na
ziemiach
niemieckich. Ruch rewolucyjny został złamany. Powróciły rządy reakcji. Jeszcze przed
upadkiem twierdzy Rastatt zakończył swoje obrady Parlament Frankfurcki, obradujący pod
koniec w Stuttgarcie.
W konsekwencji Wiosny Ludów na ziemiach niemieckich:
- zostały ostatecznie zniesione pozostałości feudalne,
- wzrosła świadomość narodowa Niemców i ich dąŜenie do zjednoczenia,
- Prusy stały się hegemonem na ziemiach niemieckich stając, wbrew stanowisku Austrii, na czele
procesu zjednoczeniowego,
- nie powiodło się oddolne (przez lud, społeczeństwo) zjednoczenie Niemiec.
213
Wiosna Ludów w monarchii habsburskiej
W
monarchii
habsburskiej przyczyny
rewolucji
1848
były
złoŜone. Na złą
sytuację
gospodarczą nakładały się problemy społeczne, a przede wszystkim narodowościowe. Wiosna
Ludów w Austrii nie była jednolita, miała róŜny przebieg, charakter i cele. Kwestie narodowościowe,
niepodległościowe i społeczno-gospodarcze nakładały się na siebie i wzajemnie uzupełniały. Z tej
przyczyny rewolucja nie mogła zakończyć się pełnym sukcesem. Wybuch Wiosny Ludów w 1848 roku
poprzedziły wypadki rewolucyjne lat 1846-1847 na ziemiach włoskich, w Galicji, w Czechach i na
Węgrzech.
Pod wpływem rewolucji lutowej we Francji takŜe w monarchii austriackiej doszło do wrzenia.
Na początku marca 1848 roku Czesi, skupieni w tajnej organizacji, zaŜądali zwołania sejmu,
zniesienia cenzury. Postulaty takie zawierała specjalna petycja skierowana do cesarza. Domagano
się
takŜe zniesienia
pańszczyzny
i
obywatelskich. Na Węgrzech natomiast sejm pod
dziennikarzem Lajosem
Kossuthem na
rozszerzenia
wpływem
czele, zaŜądał
ogólnych
demokratów
i
wolności
liberałów,
wprowadzenia
z
rządów
konstytucyjnych. RównieŜ w samym Wiedniu po wystąpieniach z połowy marca (13-15 - pierwsza
rewolucja) rząd musiał pójść na pewne ustępstwa, poświęcając Metternicha. Cesarz nadał
konstytucję, została wprowadzona wolność sumienia i inne ogólne swobody demokratyczne. Wybory
do parlamentu odbywały się na podstawie cenzusu urodzenia i majątku. Działania rządu hrabiego
Pillersdorffa wywołały kolejną falę zamieszek (maj - drugie powstanie). W konsekwencji cesarz
Ferdynand I wyjechał z miasta. Wojsko nie uspokoiło zamieszek. Spokoju w Wiedniu nie zaprowadził
teŜ Komitet Bezpieczeństwa. Sytuację pogarszał głód i droŜyzna. Często dochodziło do starć z
robotnikami.
W lipcu rozpoczął obrady ogólnoaustriacki parlament. Cesarz pod wpływem nacisku społeczeństwa
musiał powrócić do miasta, wywierając jednocześnie presję na obrady parlamentu. Tymczasem na
forum parlamentu toczyły się dyskusje i kłótnie w sprawie zniesienia powinności feudalnych i nadania
chłopom ziemi na własność. W konsekwencji parlament zdecydował się znieść dotychczasowe
posługi, ale za odszkodowaniem, co w znacznej mierze zniszczyło autorytet zgromadzenia. Na jesieni
rewolucja przeŜywała ostry kryzys. Liberałowie i burŜuazja obawiali się rozszerzenia i radykalizacji
rewolucji o masy ludowe. Przez swoje kunktatorstwo parlament zraził do siebie chłopów, którzy
zwrócili się w stronę cesarza. Pod wpływem wydarzeń węgierskich cesarz w kwietniu 1848 r.
zatwierdził konstytucję i osobny rząd węgierski. To stało się przykładem dla innych narodowości
zamieszkujących monarchię habsburską. Masowo powstawały komitety narodowe złoŜone z liberałów
i demokratów, Ŝądano obalenia feudalizmu, zniesienia przywilejów stanowych, wprowadzenia reform
liberalnych.
214
W Czechach w wyniku rozłamu wśród burŜuazji czeskiej i niemieckiej ruch rewolucyjny stracił na
znaczeniu i ostrości. Odbywający się zjazd Słowian w Pradze nie miał wpływu na wypracowanie
wspólnego stanowiska. Zostałprzerwany w połowie czerwca 1848 roku powstaniem w Pradze i
kapitulacją miasta po ostrzale armii austriackiej gen. Windischgrätza. W Czechach rozpoczęły się
rządy reakcji, fala rewolucyjna powoli opadała.
RównieŜ na Węgrzech rozwijał się ruch narodowy. Jednak, po stłumieniu powstania czeskiego i
wobec powszechnej tendencji cofania się fali rewolucyjnej, na jesieni ruch węgierski przeŜywał
powaŜny kryzys. Do walki z Węgrami w październiku cesarz wysłał wojsko, co stało się przyczyną
wybuchu kolejnego powstania w Wiedniu (6 X). 31 października miasto skapitulowało wobec
przewagi armii Windischgrätza. Rząd z księciem Feliksem von Schwarzenbergiem na czele
rozpoczął rządy reakcji i prześladowania uczestników rewolucji. Przebywający w Ołomuńcu cesarz
Ferdynand I pod wpływem otoczenia abdykował na rzecz brata Franciszka Karola. Ten nie przyjął
korony, a nowym cesarzem - 2 grudnia 1848 roku - został 18-letni arcyksiąŜę Franciszek Józef
I (1848-1916).
W Austrii zwycięŜyła reakcja, a władzę
faktycznie
sprawował zwycięzca gen.
Windischgrätz i gen. Jelacic.
Zapamiętaj!
W konsekwencji Wiosny Ludów w monarchii austriackiej zostało wprowadzone uwłaszczenie
chłopów. Pozostała
konstytucja,
zapewniająca
ograniczone
wolności
obywatelskie,
obowiązywała niestety tylko do 1851 r.
Wiosna Ludów na ziemiach włoskich
Rewolucja 13-15 marca w Wiedniu i dalsze wydarzenia Wiosny Ludów na ziemiach austriackich
pozwoliły Włochom, będącym pod panowaniem austriackim, i mieszkańcom pozostałych państw
włoskich Półwyspu Apenińskiego z nadzieją myśleć o nadchodzącej niepodległości i jedności. Jeszcze
w marcu wycofał się z Wenecji garnizon wojsk austriackich, podobnie stało się w wyniku walk w
Mediolanie z wojskami marszałka Radetzky’ego. Ruch rewolucyjny i powstańczy objął
północne Włochy.
Pod naciskiem opinii publicznej oraz niechęci do wpływów austriackich w państwach włoskich władca
Królestwa Sardynii Karol Albert juŜ w marcu wypowiedział wojnę Austrii. Za jego przykładem poszli
niektórzy
władcy
państw
włoskich.
W
walkach
o
jedność
Włoch
wzięli
udział
liczni ochotnicy, takŜe Polacy.
Początkowo sprawę wojny Karola Alberta z Austrią popierała burŜuazja i liberalne mieszczaństwo
włoskie. Niestety z czasem, wobec ujawnienia się prawdziwych intencji władcy Piemontu i Sardynii
(chciał poszerzenia ziem Królestwa Sardynii), zapał tych środowisk dla poczynań Karola Alberta
znacznie osłabł. Po przegranej przez wojska piemonckie bitwie pod Custozzą 23-27 lipca
215
1848 roku. Austriacy zmusili wojska włoskie do odwrotu. W konsekwencji przegranej do Austrii
powróciła Lombardia i Wenecja, a takŜe zostały utrwalone wpływy habsburskie w Parmie i
Modenie.
Wobec zawiedzionych nadziei kół liberalnych i radykalnych na zjednoczenie Włoch pod kierunkiem
monarchów zaczęły narastać nastroje radykalne. W Państwie Kościelnym papieŜ Pius IX pod
naciskiem ulicy powołał rząd, który miał wprowadzić niezbędne reformy społeczno-polityczne. Wobec
narastającej opozycji radykałów, środowiska liberałów i zwolenników walki o zjednoczenie,
w listopadzie 1848 roku doszło do zamieszek w Rzymie. Przestraszony papieŜ mianował rząd
składający się z radykałów, ale sam niebawem uciekł z miasta, Ŝądając od państw europejskich
pomocy i opieki. W lutym 1849 roku Zgromadzenie Konstytucyjne w Rzymie zniosło władzę
świecką papieŜa w Państwie Kościelnym i proklamowało powstanie Republiki Rzymskiej. Niebawem,
pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych, na wygnanie udał się wielki ksiąŜę toskański Leopold II
Habsburg, a w państwie powstał rząd demokratyczny.
Na przełomie lat 1848-1849 napięcie i wrzenie narastało w całych Włoszech. Wszędzie coraz
więcejzwolenników
zyskiwał
ruch
zjednoczeniowy, dostrzegający
moŜliwość
połączenia
poszczególnych państewek w jeden organizm państwowy po zwycięskiej wojnie z Austrią. Wielu
Włochom wydawało się, Ŝe moment do walki z Austrią jest dogodny (powstanie węgierskie i
wydarzenia rewolucyjne na ziemiach habsburskich). W tych warunkach Karol Albert w marcu 1849
roku zerwał rozejm z Austrią i przystąpił ponownie do wojny.
Zapamiętaj!
Dowództwo nad wojskami piemonckimi objął Polak, gen. Wojciech Chrzanowski. Niestety w
bitwie pod Novarą, 23 marca 1849 r., dowodzona przez niego armia poniosła klęskę.
W konsekwencji Karol Albert abdykował na rzecz syna, Wiktora Emanuela II, a zwycięzcy narzucili
bardzo niekorzystne warunki pokoju pokonanym Sardyńczykom. Teraz padały kolejne punkty
oporu. 31 marca została zdobyta Brescia, a w sierpniu Wenecja. Jeszcze w kwietniu Austriacy
wkroczyli do Parmy, Modeny i Toskanii. Legion Polski Mickiewicza z Florencji pospieszył do Republiki
Rzymskiej zagroŜonej teraz zarówno przez Austriaków jak i, od południa, wojska Królestwa Obojga
Sycylii. Wobec obaw francuskich, dotyczących zbytniego wzmocnienia wpływów austriackich na
Półwyspie Apenińskim, został wysłany francuski korpus ekspedycyjny gen. Oudinota. Dopiero po
miesięcznym oblęŜeniu, w którym po stronie obrońców republikańskich walczył legion włoski Józefa
Garibaldiego, Legion Polski i wielu Polaków, Francuzi w sierpniu 1849 r. zdobyli Wieczne
Miasto, przywracając świecką władzę papieŜa.
W konsekwencji Wiosny Ludów na ziemiach włoskich:
- z wyjątkiem Piemontu i Toskanii przywrócono rządy reakcyjne i konserwatywne;
216
- Austria utrwaliła swoje wpływy w Północnych Włoszech, na trony powrócili lokalni władcy;
- wzrosła świadomość narodowa Włochów i determinacja wobec jednoczenia się ziem włoskich.
Jedynie
król
Sardynii Wiktor
Emanuel
II
kontynuował
reformy
w
duchu
rządów
liberalnych, dopuszczając do władzy liberalną burŜuazję, rozszerzając konstytucję i znosząc
krępujące rozwój gospodarczy pozostałości feudalne. Popierając próby uniezaleŜnienia się od Austrii,
zdobył sobie wielką popularność wśród Włochów, a swoje państwo postawił w rzędzie najlepiej
rozwijających się regionów w Europie.
Wiosna Ludów na ziemiach polskich
Powstanie krakowskie z 1846 roku, jak i inne wydarzenia w Europie, były wstępem do rewolucji
europejskiej - Wiosny Ludów. Sprawa polska była istotnym elementem rewolucji. Polacy, a zwłaszcza
działacze emigracyjni, skupieni w Towarzystwie Demokratycznym Polskim, juŜ w 1847 roku nawiązali
zerwane wcześniej kontakty ze spiskowcami przebywającymi na ziemiach polskich w Wielkopolsce,
Królestwie i Galicji. Rewolucja lutowa w ParyŜu obudziła nadzieję wielu Polaków przebywających we
Francji. Niestety, francuski Rząd Tymczasowy nie poruszył kwestii polskiej, obawiając się nie tylko
zatargów z Rosją i pozostałymi państwami zaborczymi, ale takŜe nie ufając samym Polakom, których
uwaŜał za element wysoce niepewny, o poglądach radykalnych. Po wybuchu rewolucji w Wiedniu (1315 III) i w Berlinie (18-19 III) setki polskich emigrantów politycznych z Europy Zachodniej ruszyły na
ziemie polskie, by wziąć udział w walkach o sprawę polską.
Wiosna Ludów w Wielkopolsce
W konsekwencji rewolucji w Berlinie upragnioną wolność odzyskali Polacy odbywający kary więzienia,
skazani w 1847 r. za pracę konspiracyjną. Generał Ludwik Mierosławski i Karol Libelt natychmiast
pospieszyli do Wielkopolski i wzięli aktywny udział w wydarzeniach Wiosny Ludów w Wielkopolsce.
JuŜ 20 marca w Poznaniu z inicjatywy ziemian, Gustawa Potworowskiego i Macieja MielŜyńskiego, w
porozumieniu z przedstawicielami radykalnych działaczy na czele z Walentym Stefańskim,
powstał Komitet Narodowy, który z przyzwoleniem władz pruskich ułoŜył i wysłał do króla pruskiego
adres. Została takŜe powołana deputacja, która miała reprezentować interesy polskie na dworze
królewskim w Berlinie. Deputacja po rozmowach z królem pruskim w swoich Ŝądaniach poszła na
ustępstwa, prosząc jedynie o reorganizację Poznańskiego w duchu narodowym, zapewnienie
szerokiej autonomii. Otrzymała wstępną zgodę króla, zmuszonego do tego wypadkami i narastaniem
w tym czasie fali rewolucyjnej w całych Prusach.
W
tych
warunkach
w
Wielkopolsce
zaczęły
Ŝywiołowo
powstawać
Komitety
Polskie,
które przejmowały władzę z rąk pruskich. Przybyły do Poznania gen. Ludwik Mierosławski został
szefem Wydziału Wojennego Komitetu Narodowego, mając do dyspozycji ok. 7 tys. uzbrojonych ludzi.
Mierosławski chciał przede wszystkim wojny z Rosją, ale odkładał chwilę wkroczenia na ziemie
217
Królestwa, chcąc najpierw zgromadzić i wyszkolić większą liczbę wojska. Tymczasem ustępstwa
władz pruskich, składane pod presją, były uwaŜane przez króla za chwilowe. W rzeczywistości
Prusakom chodziło o moŜliwie szybkie stłumienie powstania polskiego. JuŜ 3 kwietnia pruski gen.
Friedrich Colomb, zgromadziwszy znaczne siły w Poznaniu, ogłosił stan oblęŜenia miasta.
Powstrzymał się jednak od pacyfikacji, po przyjeździe przychylnego Polakom liberała, gen. Wilhelma
Willisena. W
wyniku porozumienia władz pruskich i Komitetu Narodowego 11 kwietnia w
Jarosławcu została
podpisana ugoda
wojskowa. Przewidywała
ona pozostawienie
czterech
obozów wojskowych w sile ok. 3 tys. Ŝołnierzy. Reszta powstańców, przede wszystkim chłopi,
miała powrócić do domów. Spowodowało to wśród nich wielkie niezadowolenie i rozgoryczenie, a
takŜe wzrost nastrojów radykalnych. Władze pruskie zgodziły się na autonomię, ale jednocześnie
rozpoczęły reorganizację Poznańskiego, wyłączając spod kontroli polskiej zdecydowaną większość
prowincji. Nawet Poznań miał się znaleźć poza kontrolą polską.
Ugoda w Jarosławcu była jedynie krótkim zawieszeniem broni. Niekorzystny podział Poznańskiego
jak i rozpoczęcie przez Prusaków akcji pacyfikacyjnych (napady na Gostyń, Odolanów i Koźmin 16-19
IV) doprowadziły do otwartej wojny. Mierosławski został mianowany naczelnym wodzem.
Tymczasem 29 kwietnia Prusacy rozbili obóz polski w KsiąŜu. W odpowiedzi na atak pruski 30
kwietnia wojska polskie z pozostałych trzech obozów pod dowództwem Mierosławskiego pobiły siły
pruskie gen. BlÜmena pod Miłosławiem, a 2 maja pod Sokołowem, ponosząc jednak znaczne
straty. Niestety, w ciągu kilku następnych dni powstańcy polscy zostali rozproszeni, a sam
Mierosławski, ranny, dostał się do niewoli. Szlacheckie kierownictwo powstania, niechętne
rozszerzeniu walki na lud, podjęło rozmowy z władzami pruskimi. Choć rząd pruski nie wprowadził
w Ŝycie podziału Poznańskiego na część niemiecką i polską, to jednak o autonomii moŜna było w tych
warunkach jedynie marzyć. Po stłumieniu powstania na Polaków pod zaborem pruskim spadły
surowe kary, a ziemie polskie zostały poddane wojskowym represjom.
Szlachta polska po niepowodzeniach powstania polskiego w 1848 roku definitywnie zraziła się do
wszelkich spisków i konspiracji. Teraz pozostała jej jedyna droga walki o polskość - droga walki
legalnej, z wykorzystaniem wszelkich legalnych, prawnych metod pracy, takŜe na polu
gospodarki, oświaty, kultury itd. Stworzyło to podatny grunt do szerzenia na ziemiach polskich
zaboru pruskiego idei pracy organicznej.
W konsekwencji Wiosny Ludów w Prusach po 1848 roku:
- pozostał parlament pruski, gdzie Polacy mieli swoją reprezentację - Koło Polskie;
- powstała (maj 1848) Liga Polska - organizacja grupująca członków z róŜnych środowisk i grup
społecznych, obejmująca swoim zasięgiem takŜe Polaków na Warmii, Mazurach, Śląsku i Pomorzu.
Niebawem (1850) i ona została zlikwidowana;
218
- pod naciskiem chłopów władze pruskie w latach 1848-1850 zniosły pozostałości feudalne na wsi i
rozszerzyłyuwłaszczenie na ubogie grupy ludności wiejskiej.
Wiosna Ludów w Galicji
Na wieść o wydarzeniach rewolucji w Wiedniu (13-15 marca) w Krakowie pod naciskiem grupy
ziemian i arystokracji władze austriackie uwolniły więźniów politycznych. We Lwowie zawiązała
się Rada
Narodowa, a
w
Krakowie,
z inicjatywy emisariuszy emigracyjnych
Towarzystwa
Demokratycznego Polskiego - Heltmana, Zienkowicza i Wysockiego - Komitet Narodowy.
Rozpoczął się swoisty wyścig o pozyskanie warstw chłopskich.
Zapamiętaj!
Komitet Narodowy w Krakowie w porozumieniu z Radą Narodową we Lwowie ogłosiły, Ŝe w
Galicji z
dniem
23
kwietnia
1848
roku
zostaje
zniesiona
pańszczyzna.
Gubernator Galicji, Franciszek von Stadion dnia 22 kwietnia (!), nie mając oficjalnie zgody
władz
centralnych,
ogłosił,
Ŝe
z
rozkazu
cesarza
dniem
15
maja
znosi
się
pańszczyznę. Potwierdził to kilka tygodni później oficjalnie rząd. W ten sposób w wyścigu o
pozyskanie chłopów zwycięŜyły władze austriackie.
Niestety ruch rewolucyjny i narodowy w Galicji był osłabiony przez konkurujący z polskim ruch
narodowy ukraiński. Wykorzystały to władze austriackie, wydając pozwolenie powstania Hołownej
Rady Ruskiej konkurencyjnej w stosunku do Rady Narodowej we Lwowie.
Jeszcze w kwietniu wojsko austriackie rozpoczęło rozbrajanie ludności w Krakowie, na Wawel
wkroczyły wojska gen. Castiglioniego. Kraków niebawem skapitulował. Władze austriackie rozwiązały
nie tylko Komitet Narodowy, ale teŜ wszystkie stowarzyszenia i związki, uczestnicy rewolucji udali się
na emigrację. We Lwowie, wykorzystując lokalne zamieszki, w dniach 1-2 listopada 1848 roku
wojska gen. Hammersteina rozpoczęły bombardowanie miasta. Niebawem Lwów skapitulował.
Trwałą zdobyczą Wiosny Ludów w Galicji było zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów.
Nadzieje Polaków związane z wojną krymską
W latach 1839-1840 toczyła się wojna egipsko-turecka, w czasie której ujawniła się wielka słabość
Imperium Ottomańskiego. Sytuację tę próbowały wykorzystać mocarstwa europejskie, przede
wszystkim Anglia, Francja, Rosja i Austria.
Car Mikołaj I, nie do końca zorientowany w stosunkach międzynarodowych, chciał dokonać podziału
stref wpływów w Turcji między Rosję, Austrię i Wielką Brytanię. Liczył, Ŝe w ten sposób Francja
zostanie odsunięta od wpływów w Turcji, a przede wszystkim Rosja będzie mogła sprawować opiekę
nad miejscami świętymi w Palestynie. Wysłany do Stambułu poseł rosyjski, ksiąŜę Mienszykow,
219
zaŜądał od sułtana zgody na objęcie przez Rosję opieki nad wyznawcami prawosławia na ziemiach
tureckich oraz wyłącznej kontroli i opieki prawosławia nad miejscami świętymi.
Wobec ultimatum rosyjskiego dla Turcji Anglia i Francja zawarły porozumienie, naciskając na
sułtana, by ten nie zgodził się na Ŝądania rosyjskie. Jednocześnie wojska rosyjskie zajęły Mołdawię i
Wołoszczyznę. Mając poparcie sojuszu państw zachodnich, sułtan wypowiedział wojnę Rosji, jednak
jego flota została pokonana koło Synopy przez okręty rosyjskie. W odpowiedzi floty angielska i
francuska wpłynęły do cieśnin czarnomorskich, a Francja i Anglia formalnie przystąpiły do wojny.
Zapamiętaj!
Wojna krymska toczyła się w latach 1853-1856 na Morzu Czarnym i terenach wokół, a takŜe na
Morzu Bałtyckim. Przeciwko Rosji wystąpiły aktywnie wojska Francji i Anglii.
Rosja do wojny nie była dostatecznie przygotowana. Mimo to źle dowodzeni Ŝołnierze rosyjscy bili się
po bohatersku i z wielkim oddaniem. Momentem przełomowym w walkach i symbolem słabości
państwa rosyjskiego była klęska wojsk rosyjskich w Sewastopolu na Krymie (wrzesień 1855).
Tymczasem wśród państw sprzymierzonych doszło do nieporozumień na tle celów i konieczności
dalszego prowadzenia wojny. Dopiero groźby Napoleona III poruszenia sprawy włoskiej i polskiej stały
się przyczyną tego, Ŝe król pruski Fryderyk Wilhelm IV, obawiając się ponownego pojawienia
problemu polskiego i zmian terytorialnych w Europie, skłonił nowego cara rosyjskiego Aleksandra II do
ustępstw.
Podpisany
w
Wiedniu
pokój (luty
1856), a
następnie
obradujący
w ParyŜu
kongres
pokojowy zakończył wojnę między Rosją a Wielką Brytanią, Austrią, Francją, Sardynią i
Prusami. Rosja utraciła zdobycze na Kaukazie(ziemie te wróciły do Turcji), miała zakaz posiadania
floty wojennej na Morzu Czarnym, utraciła protektorat nad Mołdawią i Wołoszczyzną. Rosja
została pokonana, ale faktycznym zwycięzcą była jedynie Wielka Brytania, która teraz nie musiała
obawiać się konkurencji Rosji w Turcji i na Wschodzie. Francuzi, mimo Ŝe znaleźli się w obozie
zwycięzców, nie wynieśli z wojny wymiernych korzyści. Wobec nieporozumień z Anglią doszło nawet
do zbliŜenia francusko-rosyjskiego. Austria od tej pory była izolowana zarówno przez Rosję jak i przez
państwa zachodnie. Nastąpił faktyczny rozpad państw Świętego Przymierza, a rozbieŜności
między niedawnymi sojusznikami miały się z czasem pogłębiać.
Napoleon III, choć nigdy do końca jasno i wyraźnie, obiecywał być rzecznikiem sprawy
polskiej. Została nawet utworzona dywizja polska pod wodzą Władysława Zamoyskiego. KsiąŜę
Adam Czartoryski został uznany przez państwa zachodnie za oficjalnego reprezentanta sprawy
polskiej. Liczył on na poruszenie kwestii polskiej przez Anglię i Francję i wywarcie presji na Rosję
oraz Austrię w celu dokonania zmian terytorialnych. Niestety, Napoleon III tylko obiecywał, a
dyplomaci angielscy nie byli zainteresowani tą kwestią. Na skutek protestu Austrii dywizja
220
Zamoyskiego nie wzięła udziału w walkach. Jedynie pułk kozaków sułtańskich Sadyk Paszy Michała
Czajkowskiego został uŜyty w walkach po stronie wojsk tureckich. Niestety, intrygancka działalność
samego Czajkowskiego osłabiła na dworze sułtańskim wpływy polskie.
Zjednoczenie Włoch w XIX wieku
Po 1849 roku, tylko na krótko, zamarł ruch narodowy i zjednoczeniowy Włochów. Szczególnie
Królestwo Sardynii z królem Wiktorem Emanuelem II stawało się tym państwem, na które oczy
Włochów, marzących o zjednoczeniu, zaczęły się coraz częściej zwracać.
Sytuacja na Półwyspie Apenińskim po 1850 roku była złoŜona. Nadal wielkie wpływy posiadała
Austria, okupując Lombardię i Wenecję, utrzymując garnizony w Toskanii i Parmie. W Rzymie, po
interwencji 1849 roku, stacjonował garnizon francuski. Po wojnie krymskiej, wobec osłabienia pozycji i
prestiŜu Austrii na arenie międzynarodowej i udziału korpusu sardyńskiego w walkach, pojawiły się
nadzieje na poruszenie sprawy włoskiej na arenie międzynarodowej przez Francję Napoleona III.
W 1858 i 1859 roku doszło do porozumienia francusko-sardyńskiego na wypadek wojny z Austrią.
Jednocześnie Francja zawarła porozumienie z Rosją, która w ten sposób blokowała Prusy, mogące
przyjść z pomocą Austrii. W kwietniu 1859 roku rząd austriacki skierował ultimatum do rządu
sardyńskiego w sprawie przerwania zbrojeń. Wobec negatywnej reakcji rządu Cavoura Austria
podjęła kroki zbrojne i wypowiedziała wojnę Sardynii.
Przełomowe znaczenie w działaniach wojennych miały dwie bitwy: pod Magentą (4 czerwca)
i Solferino (24 czerwca 1859 roku), w których zwycięŜyły wojska francusko-sardyńskie. Pod
wraŜeniem zwycięstw i agitacji Cavoura w Parmie, Modenie, Toskanii i niektórych ziemiach Państwa
Kościelnego wybuchły powstania. Władcy poszczególnych państw uciekli, a ludność deklarowała
chęć połączenia z Królestwem Sardynii. W tych warunkach Napoleon III, zaniepokojony
wymykającymi się spod francuskiej kontroli wydarzeniami, zawarł w lipcu 1859 rokurozejm w
Villafranca, a
następnie
Villafranca Lombardia
pokój
przeszła
w
we
Zurychu
(listopad
władanie
1859).
W
myśl
Francji, która przekazała
porozumień
ją
z
następnie
Sardynii. Wypędzeni z Toskanii, Parmy i Piemontu władcy włoscy mieli wrócić do swoich państw, ale
wobec oporu ludności nie udało się wypełnić tych postanowień.
Z inicjatywy Cavoura w marcu 1860 r. zostały przeprowadzone plebiscyty w środkowych
Włoszech. Ludność w zdecydowanej większości opowiedziała się za przyłączeniem tych terenów
(Toskania, Parma, Modena i Romania) do Królestwa Sardynii. Odbył się takŜe plebiscyt w Nicei i
Sabaudii (prowincje państwa sardyńskiego), w którym ludność opowiedziała się za połączeniem z
Francją, co prawie natychmiast nastąpiło.
221
Pod wraŜeniem zwycięstw włoskich na Sycylii wybuchło powstanie przeciwko królowi Ferdynandowi
II Burbonowi. Z inicjatywy zwolenników Mazziniego i jego samego z Genui wyruszyła wyprawa
Garibaldiego i jego 1200 ochotników. Wyprawa „tysiąca” dotarła na Sycylię, rozpoczynając zwycięski
marsz. Wojska królewskie zostały pokonane pod Calatafimi (15 maja 1860) - powstanie objęło
całą Sycylię. Niebawem Garibaldi przeniósł działania zbrojne na półwysep - opanował Kalabrię,
wkroczył do Neapolu i ponownie pokonał armię królewską (nad rzeką Volturno, 1 października
1860). Zwycięstwa Garibaldiego i jego powstanie było połączone z rewolucją społeczną - chłopi
otrzymywali ziemię, znoszono powinności feudalne, itd.
W obawie przed zajęciem przez Garibaldiego i jego powstańców pozostałych ziem Państwa
Kościelnego i ewentualnego rozszerzenia się rewolucji na północne Włochy, Cavour, w porozumieniu
z Napoleonem III, zdecydował o wkroczeniu wojsk sardyńskich do Państwa Kościelnego, a
następnie do Królestwa Obojga Sycylii. Garibaldi, wyŜej stawiając interes narodowy Włochów niŜ
własne przekonania polityczne, poparł króla Wiktora Emanuela II, wiwatując nawet na jego cześć w
czasie wjazdu do Neapolu. TakŜe w pozostałej części Państwa Kościelnego i na ziemiach Królestwa
Obojga Sycylii zostały przeprowadzone plebiscyty, w których ludność opowiedziała się za
połączeniem z Królestwem Sardynii.
Zapamiętaj!
W lutym 1861 roku w Turynie zebrał się pierwszy ogólnowłoski parlament. Przedstawiciele
wszystkich państw złączonych z Sardynią uchwalili powstanie jednego państwa, a król Wiktor
Emanuel II przyjął tytuł króla Włoch.
Choć Królestwo Włoch nie objęło jeszcze Wenecji (w rękach Austrii) i Rzymu (korpus francuski
podtrzymujący władzę papieŜa nie zgadzającego się na połączenie), to jednak na mapie powstało
zjednoczone Królestwo Włoch.
W wojnie prusko-austriackiej
1866 roku Włosi opowiedzieli się po
stronie Prus. Wojna
austriacko-włoska była niekorzystna dla samych Włochów, którzy nawet zostali rozbici pod Custozzą
(czerwiec 1866) i na morzu koło wyspy Lissa. W konsekwencji pokoju austriacko-włoskiego,
podpisanego przy pośrednictwie francuskim w Wiedniu (październik 1866) Wenecja przypadła
Francji, która przekazała ją królestwu Włoch.
Ostatnim aktem zjednoczenia Włoch był rok 1870. W wyniku wojny francusko-niemieckiej i klęsk
francuskich na frontach garnizon francuski w Rzymie opuścił miasto. Do Rzymu wkroczyły wojska
włoskie - Rzym został przyłączony do królestwa - od 1871 r. stał się stolicą zjednoczonych
Włoch. PapieŜ nie uznał tego aktu, zamknął się za murami Watykanu, ogłaszając się „więźniem
Watykanu”.
222
W wyniku długiego procesu w 1870 roku ziemie Półwyspu Apenińskiego zostały ostatecznie
zjednoczone. Po kilkunastu wiekach rozbicia powstało jedno, wspólne państwo Włochów.
Zjednoczenie Niemiec
Na ziemiach niemieckich o przewodnictwo w procesie zjednoczeniowym konkurowały Austria i Prusy.
Choć Austria stała formalnie na czele Związku Niemieckiego, to jednak jej znaczenie i prestiŜ na
ziemiach niemieckich z biegiem lat podupadały (trudności wewnętrzne wielonarodowego państwa,
przegrane wojny z Francją i Sardynią - utrata terytorium). Na czoło wysuwały się Prusy - państwo
dobrze rozwinięte gospodarczo, ze sprawnie działającą administracją, świetną armią, bez
skomplikowanych problemów etnicznych. Szczególnie po 1834 roku (powstanie Niemieckiego
Związku Celnego pod przewodnictwem pruskim) właśnie Prusy zaczęły prowadzić bardziejaktywną
politykę na ziemiach niemieckich.
Zjednoczenie Niemiec przypisuje się polityce premiera Prus, a następnie kanclerza zjednoczonej
Rzeszy Niemieckiej, księcia Ottona von Bismarcka (1815-1898).
W 1863 roku zmarł król Danii, jednocześnie ksiąŜę Szlezwiku i Holsztynu, Fryderyk VII. Władzę po nim
w Danii objął jego szwagier Chrystian IX, ale nie udało mu się objąć władzy w Szlezwiku i Holsztynie jeszcze za Ŝycia Fryderyka VII odłączonych od Związku Niemieckiego. Sprawa Szlezwiku i Holsztynu i
ich odłączenie od ziem niemieckich wywołała wielką burzę i wzrost nastrojów nacjonalistycznych w
państwach niemieckich. Liczono na pomoc Austrii (przewodziła Związkowi Niemieckiemu), uwaŜając,
Ŝe ta nie dopuści do rozbicia ziem niemieckich. Tymczasem w Wiedniu Franciszek Józef I i jego rząd
nie zgodzili się na wspólną akcję wojsk Związku Niemieckiego, ale z inspiracji Prus postanowiono
uŜyć do interwencji w księstwach na granicy z Danią tylko wojsk pruskich i austriackich.
Pozwycięstwach wojsk prusko-austriackich pod dowództwem marszałka Wrangla, Duńczycy
zostali pobici i zmuszeni do zawarcia pokoju (Wiedeń, październik 1864). W konsekwencji zrzekli
się oni Szlezwiku i Holsztynu na rzecz Austrii i Prus. Ustanowiono wspólne rządy pruskoaustriackie.
W latach 1865-1866 Prusy zapewniły sobie neutralność Francji i podpisały sojusz wojskowy z
Włochami. Wobec prób austriackich zreformowania instytucji Związku Niemieckiego wojska pruskie
wkroczyły do Holsztyna rozpoczynając tym samym wojnę z Austrią. Wojna była juŜ od dawna
przygotowywana przez sztab pruski. Armia pruska była świetnie wyszkolona i wyposaŜona. Wojska
austriackie i państw niemieckich z ziem południowych nie dysponowały ani dobrymi Ŝołnierzami, ani
świetnymi dowódcami. W czerwcu 1866 roku wojska pruskie gen. Manteuffla zajęły Hanower i
doszły do rzeki Men.
223
Zapamiętaj!
Bitwa
pod Sadową, stoczona
3
lipca 1866 roku,
miała
decydujący
wpływ
na
losy
wojny. Pokonana Austria musiała przyjąć podyktowane przez zwycięzców warunki.
Zawarty 23 sierpnia 1866 roku pokój w Pradze był poraŜką Austrii i obniŜeniem jej znaczenia na
ziemiach niemieckich. Został rozwiązany Związek Niemiecki, Austria zrzekła się na korzyść Prus
praw do Szlezwiku i Holsztynu, zapłaciła wysoką kontrybucję wojenną. W konsekwencji wojny
niemiecko-niemieckiej do
Prus zostaływcielone takŜe niektóre
państwa
niemieckie: Królestwo
Hanoweru, Elektorat Hesji, Księstwo Nassau (1866). Z inicjatywy i na zaproszenie Bismarcka w
czerwcu 1866 roku zebrali się przedstawiciele 19 państw północnoniemieckich. Zadecydowali oni o
utworzeniu Związku Północnoniemieckiego (Norddeutscher Bund) pod przewodnictwem Prus. Nowy
Reichstag (parlament) uchwalił w kwietniu 1867 roku projekt konstytucji, przyjęty następnie przez
państwa członkowskie. Zgodnie z jego postanowieniami powstał Związek Północnoniemiecki jako
państwo związkowe, Prusy pełniły w nim rolę hegemona. Władza prawodawcza naleŜała do rady
związkowej (Bundesrat) i
istniały lokalne
sejmu (Reichstag,
parlamenty
wybory
powszechne,
tajne
państw-członków Związku. Władza
i
bezpośrednie),
wykonawcza naleŜała do
kanclerza (Bismarck), odpowiedzialnego przed prezydentem Związku (dziedzicznie król pruski,
posiadający prawo weta wobec uchwał i zmian konstytucyjnych Związku, wódz naczelny Związku,
itd.). Poza Związkiem Północnoniemieckim pozostały południowe państwa niemieckie. Niebawem
(1866, 1867) Bismarck doprowadził do zawarcia między Bawarią, Wirtembergią i Badenią umów
wojskowych i handlowych z Prusami, które gwarantowały Prusom moŜliwość wywierania presji
ekonomicznej i wojskowej na państwa południowoniemieckie.
Po
1866
roku
-
przegranej
Austrii
w
wojnie
z
Prusami
-
nastąpiły
w monarchii
habsburskiej doniosłe zmiany. Wobec bardzo mocnej opozycji cesarz przywrócił konstytucję
węgierską, powołał oddzielny rząd. W konsekwencji tzw. ugody (czerwiec 1867) powstało państwo
dualistyczne - złoŜone z dwóch części - Cesarstwa Austriackiego i Królestwa Węgierskiego. Obie
części państwa łączyła unia personalna i realna. Od 1868 roku przyjęto nazwę Monarchia
Austriacko-Węgierska (Austro-Węgry). KaŜda z części miała oddzielny parlament, urzędy, rząd i
wojsko. W skład parlamentu austriackiego wchodzili takŜe przedstawiciele delegaci sejmów
krajowych, reprezentujący interesy ludności zamieszkałej na ziemiach, które otrzymały autonomię.
Model monarchii dualistycznej Austro-Węgier przetrwał do 1918 roku i dopiero przegrana I wojna
światowa oraz rewolucje na poszczególnych ziemiach monarchii doprowadziły do rozpadu państwa
Habsburgów.
Rok 1866 nie zakończył procesu zjednoczenia Niemiec. Bismarck, jak i dowódcy wojskowi z szefem
sztabu gen. Helmutem von Moltke, parli do wojny z Francją uwaŜając, Ŝe zbrojny konflikt z potęgą
224
europejską pozwoli zakończyć dzieło zjednoczeniowe oraz postawi zjednoczone juŜ Niemcy w rzędzie
pierwszych potęg na kontynencie.
W lipcu 1870 r. Francja wypowiedziała Prusom wojnę. Prusy były do wojny doskonale przygotowane.
Francja natomiast nie miała dostatecznie wyszkolonych Ŝołnierzy, a ich wyposaŜenie i dowodzenie
pozostawiały bardzo wiele do Ŝyczenia. Po kilku tygodniach, zmarnowanych przez wojska francuskie
armia prusko-niemiecka przeszła do ofensywy. Armia marszałka MacMahona opuściła Alzację, którą
w sierpniu zajęli Prusacy, chory Napoleon III przekazał dowództwo marszałkowi Bazaine’owi, który
zgromadził armię pod Metzem. Mimo dzielnej obrony, wojska francuskie kapitulowały. Na początku
września padła potęŜna twierdza Sedan. Do niewoli dostało się kilkadziesiąt tysięcy Ŝołnierzy
francuskich, kilkunastu marszałków i generałów, a takŜe sam cesarz Napoleon III Bonaparte. Na wieść
o klęsce Sedanu w ParyŜu ogłoszono detronizację dynastii Bonapartych, powstała republika, a
władzę przejął rząd Obrony Narodowej. Wobec napiętej sytuacji militarnej i społecznej (zamieszki i
rozruchy robotnicze) rząd dąŜył do szybkiego zakończenia wojny. Na frontach Francuzi ponosili
kolejne klęski. W październiku skapitulował Metz - do niewoli dostało się ponad 150 tys. Ŝołnierzy
francuskich z marszałkiem Bazaine’em na czele. Pierścień oblęŜenia ParyŜa zacieśniał się.
Zorganizowane pospiesznie armie francuskie, spieszące na odsiecz, nie przerwały łańcucha
okrąŜenia. W mieście panował głód. Rządy Anglii, Austrii i Rosji nie wsparły walczących Francuzów.
Zapamiętaj!
Jeszcze w czasie oblęŜenia ParyŜa w Sali Lustrzanej pałacu wersalskiego 18 stycznia
1871 roku zakończył się proces jednoczenia Niemiec. Władcy poszczególnych państw
niemieckich ofiarowali
królowi
pruskiemu
koronę
cesarską. Powstała Druga
Rzesza
Niemiecka, z królem pruskim jako cesarzem niemieckim Wilhelmem I na czele. Powstało
niepodległe, zjednoczone państwo niemieckie.
Dziesięć dni później 28 stycznia rząd Obrony Narodowej w Wersalu podpisał zawieszenie broni w
wojnie francusko-niemieckiej. Zawarty we Frankfurcie nad Menem pokój francusko-niemiecki (10
maja 1871 roku) był upokarzający dla Francji. Francja oddała Niemcom Alzację i ponad 1/3
Lotaryngii, zobowiązała się zapłacić zwycięzcom 5 mld franków w złocie. Do czasu zapłacenia pełnej
sumy na terytorium francuskim stacjonowała armia niemiecka.
Wojna Secesyjna w Stanach Zjednoczonych i jej znaczenie
W połowie XIX wieku wielkie trudności i powaŜny kryzys przechodziły Stany Zjednoczone
Ameryki Północnej.
225
W 1860 roku,
głosami
części
demokratów, prezydentem
Stanów
Zjednoczonych został
wybrany republikanin, Abraham Lincoln. Wydarzenie to stało się pretekstem do całej serii secesji
(odłączeń) stanów południowych z Unii stanów północnych. Pierwsza dokonała tego jeszcze w 1860 r.
Karolina
Południowa,
a
w
roku
następnym
10
innych,
tworząc Skonfederowane
Stany
Zjednoczone z prezydentem Jeffersonem Davisem i stolicą Richmond w Wirginii. Pozostałe stany
wchodziły nadal w skład Unii.
Pretekstem do wojny między Konfederacją a Unią było zbombardowanie i kapitulacja wiernego Unii
fortu Sumter (kwiecień 1861). Unia, liczniejsza i mocniejsza gospodarczo, nie miała zbyt dobrych
Ŝołnierzy, a i kadra dowódcza dopiero w trakcie walk zdobywała konieczne doświadczenie. WyróŜniali
się generałowie: William Sherman i Ulisses Grant. Północ dysponowała całą flotą, skutecznie blokując
porty Południa. Konfederaci natomiast, mimo Ŝe mieli mniej liczne od Północy wojska, to jednak
posiadali lepsze oddziały, takŜe kadra dowódcza - gen. Robert Lee i Tomasz Jackson - początkowo
przewyŜszała dowódców Północy. Konfederaci liczyli równieŜ na pomoc państw europejskich
uzaleŜnionych od dostaw bawełny i herbaty amerykańskiej. Na terenach stanów Unii silnie rozwinął
się ruch i propaganda abolicjonistyczna. Mimo to prezydent Lincoln zwlekał z ogłoszeniem wolności
dla Murzynów, licząc na pozyskanie Południa i zakończenie wojny.
Zapamiętaj!
1 stycznia 1863 roku prezydent Abraham Lincoln ogłosił dekret znoszący niewolnictwo we
wszystkich stanach Ameryki Północnej. Niewolnicy otrzymali wolność osobistą, choć nie
otrzymali ziemi, na której pracowali.
Akt ten miał duŜe znaczenie w stosunkach międzynarodowych. W Wielkiej Brytanii stał się powodem
do entuzjazmu wśród ludności i zapobiegł udzieleniu przez rząd angielski pomocy stanom
południowym.
Wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych (1861-1865) miała wielkie znaczenie w dziejach
amerykańskich. Pochłonęła setki tysięcy zabitych i rannych po obu stronach, zmieniła strukturę
społeczną społeczeństwa północnoamerykańskiego, pozostawiła niezatarte ślady w mentalności i
tradycji ludności stanów Południa i Północy, które są widoczne nawet do dzisiaj.
Początkowo (1861-1862) zwycięstwa odnosiły wojska konfederatów. Rok 1863 był decydujący dla
losów
wojny.
W
bitwie
niedaleko
Waszyngtonu
koło Gettysburga (1-3
lipca
1863), konfederaci, dowodzeni przez gen. Lee,ponieśli poraŜkę, a kolejne zwycięstwa wojsk Unii
pod wodzą gen. Granta spowodowały przecięcie łączności i szlaków komunikacyjnych między
wojskami Południa. Od tej pory wojska Północy przeszły do ofensywy, a generałowie Grant i
Sherman zaczęli odnosić zwycięstwa, doszczętnie niszcząc i pustosząc ogromne tereny stanów
226
południowych. 9 kwietnia 1865 r., otoczony w Appomattox, z wojskami Południa gen. Lee
podpisał akt kapitulacji Skonfederowanych Stanów Ameryki.
Wojna secesyjna była dla Stanów Zjednoczonych brzemienna w skutki: wojna pochłonęła setki tysięcy
zabitych i ok. miliona rannych, spowodowała wielkie zniszczenia rolnictwa i przemysłu. W wyniku
działań zbrojnych tysiące ludzi zostało bez pracy, bez środków do Ŝycia, głodnych. Murzyni znaleźli
się w tragicznej sytuacji, otrzymali wprawdzie wolność, ale bez pracy nie mieli środków do Ŝycia.
Następowała jednak powolna odbudowa kraju. Na najbliŜsze pokolenia w umysłach mieszkańców
Południa i Północy utrwaliła się wzajemna niechęć. W stanach południowych powstała tajna
rasistowska organizacja Ku-Klux-Klan, terroryzująca Murzynów, walcząca o zachowanie dominującej
pozycji białych w Ŝyciu społecznym i politycznym.
Jedną z ostatnich ofiar wojny był sam Abraham Lincoln, ponownie wybrany na prezydenta. 14
kwietnia 1865 roku został zamordowany przez fanatyka rasistowskiego z Południa.
Powstanie styczniowe 1863-1864
Sytuacja w Królestwie Polskimna przełomie lat 50. i 60. - obozy polityczne
Wojna krymska, sytuacja w Rosji jak i wydarzenia międzynarodowe, rozbudziły nadzieje Polaków na
poruszenie sprawy polskiej na arenie międzynarodowej.
Na przełomie lat 50. i 60. w Królestwie Polskim powstały dwa obozy, środowiska polityczne. Ich
przedstawiciele i programy polityczno-społeczne przedstawiono w tabelce:
Nazwa
obozu
Przywódcy, środowiska
Program polityczny i społeczny
obóz
Leopold Kronenberg – burŜuazja Domagali
„Białych”
warszawska; Edward Jurgens – miejskiego,
inteligencja
(złośliwi
–
tzw.
mówili,
Ŝe
się
liberalizacji
millenerzy społecznych
dla
utworzenia samorządu
i
gospodarczych,
nich upowszechnienia oświaty i pozyskania chłopów
odzyskanie niepodległości nastąpi dla
sprawy
narodowej.
za 1000 lat – mille); hr. Andrzej skuteczność
powstania,
Zamoyski
–
stosunków
środowisko przyszłość
ziemianTowarzystwo Rolnicze
kraju
Nie
wierzyli
widząc
w podniesieniu
w
lepszą
poziomu
gospodarczego,
kulturalnego
cywilizacyjnego
ziem
i
polskich.
Millenerów, burŜuazję i ziemiaństwo polskie
łączył program pracy organicznej. Chcieli
227
Nazwa
obozu
podjąć walkę
kryzys
o
polskość,
despotyzmu
wykorzystując
carskiego.
Chcieli
samodzielnie rozwiązać kwestie społeczne,
oczynszować
i uwłaszczyć
chłopów
za
odszkodowaniem dla ziemian. Jednocześnie
rezygnowali
z
politycznych.
Ŝądań
Drogą
ewolucyjną, przez przeprowadzanie odgórnych
zmian, chcieli dojść do liberalizacji sytuacji w
Królestwie
i polonizacji
administracji,
przywrócenia konstytucji Królestwa i pełnej
autonomii.
Potępiali
rewolucyjne,
byli
działania
niechętni
nagłe,
ewentualnemu
wybuchowi powstania. Liczyli na poruszenie
sprawy polskiej na forum międzynarodowym,
przy pomocy rządów i państw, szczególnie
Anglii i Francji. Przedstawicielami tego obozu
na emigracji był Czartoryski i obóz Hotelu
Lambert.
Chcieli
szybko,
narodowego
drogą walki,
i
rewolucji
powstania
dojść
do
niepodległości Polski i demokracji.
obóz
ludzie młodzi, studenci, uczniowie Po wojnie krymskiej nastąpił rozwój grup
„czerwonych” gimnazjalni,
rzemieślnicy, spiskowych.
tzw.„młodzi gniewni”(radykalni) tajnymi
Utrzymywały
organizacjami
one
kontakty
akademickimi
z
w
Zygmunt Sierakowski, Zygmunt Cesarstwie – Moskwie, Kijowie, Petersburgu. W
Padlewski, Jarosław Dąbrowski, 1857 roku w Kijowie powstał Związek Trojnicki,
Narcyz Jankowski
choć bez wyraźnego programu, stawiał sobie
za
cel
połoŜenia
przede
wszystkimpoprawienie
ludności
chłopskiej.
W Petersburgu z inicjatywy oficerów-Polaków
Zygmunta
Sierakowskiego,
Zygmunta
Padlewskiego i Jarosława Dąbrow- skiego
powstało Koło Oficerskie, współdziałające z
ukraińcami, Rosjanami i innymi narodami w
228
Nazwa
obozu
celu
walki
z
despotyzmem
carskim.
W 1858 roku przybył z Kijowa do Warszawy
Narcyz
Jankowski,
Trojnickigrupujący
który
załoŜył Związek
uczniów,
studentów
i
rzemieślników. Chciał podjęcia walki zbrojnej
o
Polskę,
sprzeciwiał
się
polityki
prowadzeniu
ugodowej.
W kwestii
społecznej wypowiadali
za natychmiastowym
chłopów (przy
się
uwłaszczeniem
okazji
powstania) bez
odszkodowaniadla dziedziców. Utrzymywali
oŜywione kontakty z demokratyczną emigracją
a szczególnie Towarzystwem Demokratycznym
Polskim i gen. Ludwikiem Mierosławskim, który
był przewidywany na dyktatora przyszłego
powstania.
Początek lat 60. to okres masowych demonstracji patriotycznych.
Wobec narastania postaw radykalnych w Królestwie władze rosyjskie poszły na ustępstwa.
Została przywrócona
Komisja
Wyznań
i
Oświecenia
konserwatysta margrabia Aleksander Wielopolski, władze
Publicznego, naczele
złoŜyły dalsze
której
stanął
obietnice, kierując
jednocześnie do Królestwa nowe oddziały wojska. Pod wpływem wydarzeń lutowych w Warszawie, w
kraju została ogłoszona „Ŝałoba narodowa” i „rewolucja moralna”(zmiana szyldów, nazw ulic z
rosyjskich na polskie, manifestacyjne noszenie oznak i symboli narodowych, bojkotowanie oficjalnych
imprez organizowanych przez Rosjan, przewartościowanie postaw społeczeństwa polskiego).
Na przełom lat 1861 i 1862 przypadło kształtowanie się ugrupowań i opcji politycznych w
Królestwie Polskim:
- 17 października 1861 roku w Warszawie z inicjatywy Apollona Korzeniowskiego („czerwony”)
zawiązał
sięKomitet, zwany Miejskim. Rozpoczął
on przygotowania
do
powstania. Pracami
kierował przybyły do Królestwa kapitan Jarosław Dąbrowski. Utrzymywano oŜywione kontakty z
rosyjskimi oficerami i działaczami radykalnymi ludów, walczących z despotyzmem carskim. 1 czerwca
1862 roku Komitet Miejski został przekształcony w Centralny Komitet Narodowy. Nastąpiła
rozbudowa państwa podziemnego, do czego przyczynił się przede wszystkim Agaton Giller. Celem
miało być powszechne powstanie i uwłaszczenie chłopów bez odszkodowania dla dziedziców. W
229
końcu 1862 roku, „czerwoni” dysponowali 20 tys. ludzi w konspiracji, utrzymując oŜywione kontakty z
konspiracją na Litwie, Ukrainie i na emigracji. Gromadzono broń, Ŝywność, lekarstwa, szkolono
oficerów.
-
W grudniu
1861 roku
ziemiaństwo
i
mieszczaństwo
zawiązało Dyrekcję
Białych, zwaną Wiejską (A. Zamoyski, L. Kronenberg, E. Jurgens). Następował rozwój własnej sieci
konspiracyjnej w terenie. W przeciwieństwie do„czerwonych”, „biali” stawiali na współpracę i poparcie
sprawy polskiej przez rządy Anglii i Francji, kontaktując się w tym celu z Hotelem Lambert.
- W maju 1862 roku w Królestwie powstał rząd polski i została reaktywowana Rada Administracyjna.
Do łask powrócił Wielopolski, stając na czele rządu Królestwa Polskiego. Z jego inicjatywy doszło do
porozumienia z nowym arcybiskupem Zygmuntem Felińskim (otwarto kościoły warszawskie), a
w czerwcu zostały ogłoszone trzy ukazy carskie - dzięki nowej ustawie szkolnej spolszczono
szkolnictwo
w
Królestwie, wprowadzono przymusowe
chłopów, formalne równouprawnienie
śydów. Zasługą
Wielopolskiego
oczynszowanie
było
takŜe
otwarcie
uniwersytetu w Warszawie w 1862 roku - Szkoły Głównej.
Ogłoszony
przez
władze nadzwyczajny
pobór
do
wojska, nazwany branką, miał
być
przeprowadzany według imiennych list, obejmujących przede wszystkim młodzieŜ zaangaŜowaną w
prace konspiracyjne nad powstaniem. Zdezorientowani przedstawiciele Komitetu Centralnego po
przeprowadzeniu częściowej branki w Warszawie (14-15 I 1863, aresztowany wcześniej Jarosław
Dąbrowski, brak uzbrojenia) pod presją ogłosili termin wybuchu powstania na noc z 22 na 23
stycznia 1863 roku.
Przebieg powstania styczniowego
Zgodnie z przygotowaniami powstańczymi Komitetu Centralnego dyktatorem powstania miał zostać
Ludwik Mierosławski. Tymczasem w momencie wybuchu powstania 22 stycznia 1863 roku wodza nie
było jeszcze na ziemiach polskich.
Zapamiętaj!
22 stycznia 1863 roku wybuchło powstanie. Komitet Centralny przekształcił się w Tymczasowy
Rząd Narodowy, ogłaszając Manifest do Narodu. Wzywał w nim wszystkie narody i ludy do
walki
przeciwko
rządom
carskim.
W dekretach
uwłaszczeniowych, wydanych
przez
Tymczasowy Rząd Narodowy (TRN): znoszono róŜnice stanowe, chłopi otrzymywali ziemię na
własność, odszkodowanie dla dziedziców przewidziano w postaci zabezpieczenia roszczeń na
dobrach narodowych, bezrolni i chłopi nieposiadający ziemi za udział w powstaniu mieli
otrzymać ziemię z dóbr narodowych.
230
Chłopi otrzymali niejasne obietnice przekazania im ziemi na własność. Związane to jednak było ze
zwycięstwem
powstania,
a
więc
udziałem
chłopów
w
insurekcji,
z
realizacją
dekretu
uwłaszczeniowego TRN przez samą szlachtę.
Naczelnikiem Warszawy został z organizacji „czerwonych” Stefan Bobrowski. To dzięki niemu udało
się
zreorganizować
uwłaszczeniowego. Mimo
władze
to
powstańcze,
chłopi
pozostali
rozpocząć
na
ogół
wprowadzanie
bierni
wobec
dekretu
powstania.
Z
inicjatywy „białych” 11 marca dyktatorem samozwańczym ogłosił się gen. Marian Langiewicz. Po
pomyślnym stoczeniu kilku potyczek i bitew (Staszów, Grochowiska) 19 marca 1863 roku oddział
Langiewicza przeszedł granicę z Galicją, gdzie został internowany. W tej sytuacji władzę ponownie
przejął Tymczasowy Rząd Narodowy ze Stefanem Bobrowskim, do którego weszli jednak
przedstawicielem illenerów, nawiązując kontakt z umiarkowanym skrzydłem „czerwonych” (Giller).
10 maja Tymczasowy Rząd Narodowy przekształcił się w Rząd Narodowy, wydając nowe dekrety
uwłaszczeniowe
i
odezwę
do
narodów,
wzywając
wszystkich
do
walki.
Niebawem
(czerwiec) „biali” ponownie przejęli władzę w powstaniu, tworząc rząd z Karolem Majewskim na czele.
Mimo dalszej rozbudowy podziemnego państwa polskiego - rozbudowana administracja, sądownictwo,
policja - okres rządów Majewskiego był czasem powstrzymywania wprowadzania w Ŝycie dekretów
uwłaszczeniowych Rządu Narodowego. Szeroka była natomiast pomoc dla powstańców z innych ziem
polskich, którą próbowały zlikwidować państwa zaborcze.
W czasie trwania powstania styczniowego stoczono ogółem ok. 1200 potyczek. Przez szeregi wojsk
powstańczych przewinęło się ok. 200 tys. uczestników walk - źle uzbrojonych, marnie wyposaŜonych i
nie najlepiej dowodzonych. Strona rosyjska dysponowała siłą ok. 340 tys. Rosjan dobrze uzbrojonych i
zaopatrzonych. Powstanie styczniowe miało charakter wojny partyzanckiej, szarpanej. Dochodziło
do potyczek i starć, a walki z udziałem kilkuset ludzi po jednej stronie były uwaŜane juŜ za bitwy.
Za pomoc powstańcom i udział w powstaniu władze stosowały masowe prześladowanie ludności i
odpowiedzialność zbiorową. Na Litwie szczególnie źle zapisał sięw pamięci mieszkańców generałgubernator Michaił Murawiew,nadano mu przydomek „Wieszatiel”. W Warszawie hr. Fiodor Berg na
szeroką skalę stosował konfiskaty majątków, co szczególnie „białych” skutecznie odstraszało od
czynnego udziału w powstaniu. Powoli przestawano wierzyć w zwycięstwo, co w znacznej mierze było
spowodowane blokowaniem działań powstańczych przez „białych”.
We wrześniu
1863 roku „czerwoni” doprowadzili
do obalenia
rządu
Majewskiego, podejmując
przeciw dowódcom rosyjskim akcje terrorystyczne. Wobec kolejnych walk wewnątrz władz
powstańczych z inspiracji„białych”, mających nadzieję na utrzymanie powstania do wiosny 1864 roku i
uzyskania wtedy pomocy francuskiej, padła propozycja powierzenia urzędu dyktatora ziemianinowi
z Białorusi, Romualdowi Trauguttowi.
231
Zapamiętaj!
Dyktatura Romualda Traugutta (18 października 1863-11 kwietnia 1864 r.) była czasem
odstąpienia„białych” od
powstania.
Dzięki
wielkiej
pracy
organizacyjnej,
osobistemu
poświęceniu dyktatora, nastąpiłareorganizacja i odbudowa wojska powstańczego, została
wprowadzona karność i dyscyplina.Szeroko propagowało się dekrety uwłaszczeniowe, dzięki
którym chłopi zaczęli przystępować do powstania.
Niestety, wojska rosyjskie zaczęły zdobywać przewagę nad powstańcami. W lutym 1864 roku
operujący w rejonie Gór Świętokrzyskich oddział gen. Józefa Hauke-Bosaka w bitwie pod
Opatowem został rozbity. TakŜe na Lubelszczyźnie i Podlasiu wojska powstańcze były rozpraszane.
Nieliczne oddziały przetrwały jeszcze do wiosny.
2 marca 1864 roku car wydał ukaz uwłaszczeniowy dla Królestwa Polskiego. Choć chłopi mieli
otrzymać uŜytkowaną ziemię na własność na gorszych warunkach niŜ zakładały to dekrety
uwłaszczeniowe Rządu Narodowego, to jednak moŜliwości realizacyjne Rosjan przesądziły o tym, Ŝe
chłopi, otrzymując realnie ziemię od cara, odsunęli się od powstania.
Tymczasem powstanie chyliło się ku upadkowi. 11 kwietnia 1864 roku zostali aresztowani
przedstawiciele władz powstańczych: dyktator Romuald Traugutt i dyrektorzy wydziałów rządowych
- Rafał Krajewski, Roman śuliński, Józef Toczyski i Jan Jeziorański. 5 sierpnia 1864 roku zostali
oni rozstrzelani na stokach Cytadeli warszawskiej. Jeszcze do kwietnia 1865 roku walczył na
Podlasiu oddział księdza Stanisława Brzóski, ale i on został rozbity, a sam ksiądz Brzóska zginął
na szubienicy. Ostatnim naczelnikiem powstańczej Warszawy był Aleksander Waszkowski. W
grudniu 1864 roku został aresztowany, a w lutym 1865 roku stracony.
Znaczenie powstania:
- społeczeństwo polskie poniosło wielkie straty moralne, materialne i ludnościowe;
- na Polaków w zaborze pruskim i rosyjskim spadły surowe represje,
- pozytywną konsekwencją powstania było zakończenie procesu uwłaszczeniowego na ziemiach
polskich, a przez to zapoczątkowanie tworzenia się nowoczesnego społeczeństwa polskiego.
Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich
Uwłaszczenie (przekazanie chłopu ziemi na własność) na ziemiach polskich odbywało się etapami,
było przeprowadzane w róŜnym czasie i miejscu, w zaleŜności od przynaleŜności ziem polskich do
Prus, Austrii i Rosji. Etapy uwłaszczeniowe przedstawiono w tabelce:
232
Państwo
Prusy
Data
1811
Realizacja reform uwłaszczeniowych
edykt regulacyjny dla Królestwa Pruskiego – bogaci gospodarze, mający
tzw. gospodarstwa sprzęŜajne (z inwentarzem) mogli nabyć prawa do ziemi
po zapłaceniu panu ziemi odszkodowania w części ziemi;
1823
rozciągnięcie edyktu regulacyjnego na Poznańskie;
lata
zniesienie resztek praw zwierzchnich pana wsi do gruntów, uwłaszczenie
1848-
objęło wszystkie kategorie ludności chłopskiej (takŜe biedne). W 1872 r.
1850
zniesiono moŜliwość naznaczania wójta wsi przez pana. Konsekwencje –
powstanie znacznej liczby duŜych obszarowo gospodarstw wiejskich, dosyć
liczna grupa chłopów zamoŜnych i wielka masa małorolnych lub nawet
bezrolnych;
Austria
koniec
reformy józefińskie – ograniczone poddaństwo i pańszczyzna, szybko
XVIII w.
postępował proces rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, pan – opiekun
dominialny wsi – do końca lat 40. XIX wieku;
1848
decyzją cesarską zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów w
czasie Wiosny Ludów. Odszkodowanie dla dziedziców (indemnizacja) miało
być płacone przez państwo, które zapewniło sobie fundusze na ten cel z
podatków, którymi w duŜej mierze zostali objęci chłopi. Serwituty (prawo dla
chłopów zbierania drewna z lasów dworskich i wypas bydła na nieuŜytkach i
łąkach pana) pozostawiono nie rozwiązane, co prowadziło do nieporozumień
na tym tle między wsią a panem. Konsekwencje – wielkie rozdrobnienie i
karłowatość gospodarstw chłopskich, dominacja ziemian właścicieli aŜ 47%
gruntów.
Rosja
1815–
konstytucja
królestwa
Polskiego zagwarantowała
chłopom
wolność
1830
osobistą, ale nie mieli prawa do uŜytkowanej ziemi, 1818 r. dekret królewski –
pan wsi jest jednocześnie jej wójtem – ludność wsi podporządkowana władzy
administracyjnej pana wsi lub jego oficjalisty. Bardzo ograniczony zasięg
oczynszowania w dobrach narodowych;
Rosja
Rosja
1841–
oczynszowanie
chłopów przede
wszystkim
w
dobrach
narodowych,
1864
początek akcji rugowania chłopów w dobrach prywatnych;
1846
ukaz carski - zakaz rugów chłopskich (z gospodarstw poniŜej 1,7 ha),
pozostawienie pańszczyzny, likwidacja innych powinności („darmoch”),
kontrola administracji nad umowami zawieranymi między panem a chłopem,
233
Państwo
Data
Realizacja reform uwłaszczeniowych
zapewniono chłopom prawo dziedzicznego uŜytkowania ziemi;
Rosja
1861
z inicjatywy Wielopolskiego ukaz carski o oczynszowaniu: w dobrach
państwowych całkowite, w dobrach prywatnych ponad połowę gospodarstw;
Rosja
22
dekrety powstańcze tymczasowego Rządu Narodowego nie weszły w
stycznia
Ŝycie;
1863
Rosja
2
marca ukazy carskie o uwłaszczeniu chłopów – chłopi otrzymali prawo
1864
własności do uŜytkowanej ziemi, odszkodowanie dla dziedziców z
funduszy rządowych uzyskiwanych z wysokiego podatku gruntowego, chłopi
bezrolni
otrzymali
skonfiskowanych
ziemię
z
dóbr
narodowych,
uczestnikom
kościelnych
i
powstania.
Konsekwencje – zmniejszenie liczby chłopów bez ziemi, zwiększenie liczby
małych gospodarstw, ok. 35% gospodarstw to gospodarstwa średnie (ponad
8,5 ha) – one dominowały w strukturze rolnej na wsi w Królestwie Polskim.
Sytuacja wewnętrzna w wybranych państwach europejskich
III Republika Francuska
Przełom lat 1870 i 1871 kończył się dla Francji II Cesarstwa wielką katastrofą - w wojnie francuskoniemieckiej wojska cesarza Napoleona III poniosły klęskę. Francja została zmuszona do podpisania
katastrofalnego dla niej traktatu pokojowego.
Jeszcze w trakcie działań wojennych, we wrześniu 1870 roku, została obalona monarchia i
wprowadzona republika, a władzę przejęła burŜuazja powołując rząd obrony narodowej z Adolfem
Thiersem na czele. Początkowo ludność robotnicza ParyŜa i innych ośrodków miejskich poparła
działania rządu, ale przedłuŜająca się wojna, oblęŜenie stolicy, szerzący się głód, oraz wzrastające
lekcewaŜenie przez burŜuazję interesów biednych warstw radykalizowały nastroje ludności ParyŜa.
Rząd postanowił stłumić wszelkie objawy sprzeciwu ze strony społeczeństwa i w tym celu podjął
rozmowy na temat zawieszenia broni z przedstawicielami strony niemieckiej. Szczególnie oburzyła
paryŜan podjęta przez burŜuazję próba odebrania armat (zakupionych ze składek ludności miasta) z
rąk Gwardii Narodowej. W tej sytuacji został wybrany Komitet Centralny Gwardii Narodowej, który miał
być najwyŜszą władzą w mieście.
18 marca 1871 roku Komitet Centralny ogłosił powstanie Komuny Paryskiej, przejął władzę w
mieście i wyznaczył termin wyborów do ciała przedstawicielskiego Komuny. Wybory miały
być powszechne i bezpośrednie. Władzę próbował przejąć
proletariat - robotnicy, którzy
234
wykorzystując dorobek międzynarodowego ruchu robotniczego próbowali wprowadzić nowe porządki
rewolucyjne, odsuwając od władzy klasy posiadające i przejmując środki produkcji.
Podobne komuny robotnicy proklamowali w innych ośrodkach miejskich Francji, ale niebawem zostały
one obalone przez rząd burŜuazyjny i wojska rządowe. W ParyŜu tymczasem władze Komuny
uruchomiły warsztaty i wszystkie urzędy, co w pewnym stopniu rozwiązało problem bezrobocia, mimo
panującego dalej głodu i sabotowania decyzji komunistów przez burŜuazje. Władze Komuny Paryskiej
wydały wiele aktów rewolucyjnych - został wprowadzony rozdział Kościoła od państwa, wprowadzono
powszechne, świeckie i bezpłatne nauczanie, ustalono minimalne płace, inwalidzi otrzymali emerytury,
zawieszono postępowania sądowe w ściąganiu długów.
W walkach po stronie Komuny Paryskiej wzięli udział takŜe Polacy - m.in. Walery Wróblewski,
Roman Czarnowski, Jarosław Dąbrowski, który od 10 maja 1871 roku był dowódcą wojsk
komunardów i inni.
Rząd burŜuazyjny Thiersa, rezydujący w Wersalu, zbierał siły do rozprawy z rewolucją. Szybko został
podpisany pokój z Niemcami (10 maja 1871 we Frankfurcie). Wojska wersalskie przystąpiły do
oblęŜenia ParyŜa, wypierając z wielu dzielnic miasta robotników i Gwardię Narodową. Na czele obrony
stanął Komitet Ocalenia Publicznego jako najwyŜsza władza rewolucyjna i wojskowa w mieście. Mimo
to sytuacja paryŜan była fatalna. Szerzył się głód, a wojska komunardów były ciągle w defensywie.
Spekulacja była zwalczana przez władze rewolucyjne surowymi represjami i karami. OblęŜenie ParyŜa
trwało od 21 do 29 maja. Wojska wersalskie z wielkim trudem zdobywały dzielnicę po dzielnicy. Na
barykadzie padł Jarosław Dąbrowski. Szczególnie zacięte walki toczyły się na cmentarzu PereLachaise. Ostatnim miejscem oporu był fort podparyski w Vincennes. Walczących w ParyŜu
charakteryzowało wielkie okrucieństwo.
Po upadku Komuny Paryskiej nastąpiły ze strony rządu represje i prześladowania wobec uczestników
i zwolenników rewolucji - wyroki śmierci, deportacje do kolonii, kary cięŜkich robót. Na kilkadziesiąt lat
głęboka przepaść rozdzieliła robotników i burŜuazje, która pamiętając czasy Komuny Paryskiej
obawiała się ludu.
Znaczenie Komuny Paryskiej:
- mimo krótkiego istnienia (72 dni), nadała ona pewien kierunek i cel robotnikom w ich walce o prawa
socjalne i o przejęcie władzy;
- Komuna próbowała wprowadzić zasadę ingerencji państwa w sferę gospodarki, w stosunki między
pracownikami a pracodawcami;
- zapoczątkowała późniejsze zmiany w sferze socjalnej, oddzielenie Kościoła od państwa, świeckie
szkolnictwo. Na działaniach Komuny wzorowali się później robotnicy wzniecający walkę i rewolucję
proletariacką w Rosji i innych krajach.
235
Po upadku Komuny Paryskiej władzę we Francji ponownie przejęła burŜuazja, wprowadzając
restrykcyjne prawa wobec uczestników wydarzeń paryskich i sympatyków rewolucji. Adolf Thiers stał
na czele rządu republikańskiego do 1873 r., kiedy to Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem
republiki marszałka Patrice’a Mac-Mahona, zwolennika monarchii.
Po wielu miesiącach dyskusji nad kształtem konstytucji Republiki Francuskiej przewagą jednego głosu
30 stycznia 1875 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję III Republiki Francuskiej, która
obowiązywała do 1940 roku.
Francja miała być republiką, cała władza w państwie naleŜała do parlamentu (Zgromadzenia
Narodowego) złoŜonego z dwóch izb - Senatu i Izby Deputowanych, które na wspólnym posiedzeniu
miały wybierać prezydenta, wykonującego postanowienia i uchwały parlamentu. Z czasem, wobec
umacniania się republikańskich form rządów, monarchiści rezygnowali z prób restauracji monarchii.
Cechy charakterystyczne stosunków wewnętrznych III Republiki:
- ciągłe zmiany rządów, przesilenia gabinetowe, brak moŜliwości wyłonienia zdecydowanej większości
parlamentarnej;
- scentralizowany system administracyjny;
- kryzysy polityczne.
Choć burŜuazja przejęła władzę, to z obawy przed radykalizacją nastrojów mas często posługiwała się
radykalną frazeologią, nie przynosiło to jednak konkretnych efektów. PołoŜenie ekonomiczne i
polityczne robotników było bardzo złe. Dzień pracy wynosił nawet 13 godzin, brak było do końca XIX
wieku ustawodawstwa socjalnego. Związki zawodowe były prawnie zakazane do 1884 r. Dopiero w
roku 1895 powstała Generalna Konfederacja Pracy skupiająca róŜne związki zawodowe. Francuski
ruch robotniczy był rozbity, bo obok zwolenników koncepcji Marksa (Francuska Partia Robotnicza)
istnieli
tzw. possybiliści (zwolennicy
ograniczonych
ale
moŜliwych
reform
- possible -
moŜliwe, Federacja Robotników Socjalistów) i blankiści (walka polityczna i zdobycie władzy siłą,
przywódca Eduard Vaillant, Centralny Komitet Rewolucyjny). Dopiero w roku 1905 nastąpiło
zjednoczenie
francuskiego
ruchu
robotniczego
(Partia
Socjalistyczna -
sekcja
francuska
Międzynarodówki).
Niemcy nową potęgą światową
W trakcie wojny francusko-niemieckiej w latach 1870-71 nastąpiło zjednoczenie Niemiec. 18 stycznia
1871 roku w Wersalu władcy poszczególnych państw niemieckich ogłosili króla pruskiego, Wilhelma I,
cesarzem zjednoczonych Niemiec - II Rzeszy Niemieckiej. Powstało państwo związkowe
(federacja 22 monarchii i 3 wolnych miast), w którym na tronach w poszczególnych państwach
zasiadali członkowie lokalnych dynastii, pozostały lokalne przedstawicielstwa społeczeństwa i
236
parlamenty. W kwietniu 1871 roku została uchwalona konstytucja Rzeszy, zgodnie z którą władza była
skoncentrowana w ręku króla pruskiego i jednocześnie cesarza Niemiec. Parlament -Reichstag - miał
ograniczone uprawnienia. Zjednoczone Niemcy stały się jedną z potęg juŜ nie tylko w Europie, ale
takŜe na świecie.
Na lata 1871-1914 przypada panowanie dwóch cesarzy zjednoczonych Niemiec z dynastii
Hohenzollernów -Wilhelma I (1871-88) i jego wnuka Wilhelma II (1888-1918), a takŜe rządy
kanclerzy zjednoczonego państwa: Ottona von Bismarcka (1871-90), Lea von Capriviego (1890-94),
Chlodwiga von Hohenlohe (1894-1900), Bernharda von BÜlow (1900-09) i Theobalda von BethmannHollwega (1909-17).
Grupą
dominującą
w
państwie
pruskim
byli junkrzy,
którzy
wobec
gwałtownego
rozwoju
gospodarczego Niemiec, a co za tym idzie zwiększenia się wpływów ekonomicznych i politycznych
burŜuazji niemieckiej, zawarli sojusz z tą grupą społeczną, który trwał mimo rosnącego znaczenia
burŜuazji. Junkrzy pozostali u steru rządów zajmując eksponowane stanowiska w wojsku, dyplomacji i
na najwyŜszych szczeblach administracji.
Wielkie kontrybucje wojenne płacone przez Francję zasiliły gospodarkę państwa, przyczyniając-się
wydatnie do gwałtownego rozwoju przemysłowego Niemiec na przełomie XIX i XX wieku.
Rozwój gospodarczy Niemiec w latach 1871 i 1913
Rok
Produkcja Ŝelaza Produkcja stali Wydobycie węgla
(tys. ton)
(tys. ton)
(mln ton)
1871 1564
251
37,9
1913 19 312
18 329
277,3
- Zwiększyły się obroty handlu zagranicznego, kapitały moŜna było lokować w Niemczech jak i
swobodnie wywozić.
- Gwałtownie rozwijał się przemysł górniczy, metalurgiczny, maszynowy, tekstylny i chemiczny.
- Świetnie prosperowały wielkie banki niemieckie - m.in. Dresdner Bank, Deutsche Bank.
- Dzięki ciągłym inwestycjom nastąpił ruch budowlany, rozwój kolei, co pociągało za sobą dalszy
rozwój innych dziedzin przemysłu. Następowała koncentracja przemysłu i tworzenie wielkich spółek
łączących kilka lub kilkanaście przedsiębiorstw jednej branŜy - kartele, syndykaty i trusty.
- W obliczu narastających sprzeczności między państwami europejskimi Niemcy podjęły akcję
militaryzacji państwa rozbudowując swój przemysł zbrojeniowy i potencjał militarny - powstały
zakłady zbrojeniowe (np. Kruppa w Essen i inne).
237
- Przemysł, w odróŜnieniu od praktyki innych państw europejskich, wykorzystywał dorobek naukowy sojusz nauki i przemysłu.
Niemcy stosunkowo późno włączyły się w wyścig o podział imperialny i kolonialny świata, spotykając
się z konkurencją innych państw, szczególnie Anglii i Francji. Na tym tle doszło niebawem między tymi
państwami do konfliktów.
W polityce wewnętrznej
- AŜ do roku 1890 Niemcy kierowane przez kanclerza Ottona von Bismarcka prowadziły walkę
z Kościołem katolickim i jego wpływami w zjednoczonych, a w zdecydowanej większości
protestanckich, Niemczech. Szczególnie lata 70. XIX wieku charakteryzowały się walką o kulturę
(tzw. Kulturkampf) i z katolicką partią Centrum. W zmaganiach tych politykę władz poparła burŜuazja i
junkierstwo. W konsekwencji Kościół katolicki musiał zgodzić się na świeckie nauczanie, nadzór
państwa nad nominacjami dostojników kościelnych, śluby cywilne (patrz strona 167).
- Gwałtowny wzrost przemysłu pociągnął za sobą wzrost liczby robotników i ludności miast. Cechą
charakterystyczną była migracja ze wsi do miast.
- Wzrosła popularność idei i partii socjalistycznych. W obawie przed ofensywą socjalistyczną
władze niemieckie podjęły działania wymierzone przeciwko robotnikom i partiom socjalistycznym.
Represje doprowadziły do konsolidacji ruchu socjalistycznego. W maju 1875 r. na zjeździe w Gotha
powstała Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec. Wobec ciągłego rozwoju liczebnego partii
socjalistycznej w 1878 r. parlament niemiecki uchwalił prawa przeciwko socjaldemokratom zdelegalizowano organizacje robotnicze, wielu aktywnych działaczy uwięziono, rozwiązano związki
zawodowe. Mimo tych działań atrakcyjność haseł socjalistycznych nie malała. W roku 1883 władze
zdecydowały się wprowadzić ograniczone ustawy socjalne - przymusowe ubezpieczenia od choroby,
od nieszczęśliwych wypadków, od starości i inwalidztwa. Ustawy wyjątkowe przeciwko robotnikom
stały się przyczyną ustąpienia kanclerza Bismarcka. Po zniesieniu ustaw wyjątkowych w
październiku 1891 r. - w Erfurcie odbył się zjazd niemieckiej partii socjaldemokratycznej. Karl
Kautsky w swoim programie wykazał, Ŝe społeczeństwo ulega ciągłej ewolucji w stronę socjalizmu.
śądał powszechnego prawa wyborczego, a takŜe wprowadzenia zmian socjalnych. Hasła te
spowodowały zwrot wśród części działaczy socjaldemokracji niemieckiej w stronę reformizmu i
rewizjonizmu, przyczyniając się do ponownego rozłamu w niemieckim ruchu socjaldemokratycznym.
Po objęciu urzędu kanclerskiego przez gen. Lea von Capriviego rozpoczął się nowy okres w dziejach
Niemiec. Przełom wieków charakteryzował się szczególnie dynamicznym rozwojem ekonomicznym,
aktywną polityką zagraniczną (układy handlowe z Austro-Węgrami, Włochami, Belgią, Serbią,
Rumunią, Rosją) i czynnym uczestniczeniem w światowej polityce (Weltpolitik). Energicznie dąŜono do
zdobycia stref wpływów i kolonii przede wszystkim w Afryce. Ekspansja lądowa szła przez Austro-
238
Węgry, kraje bałkańskie do ziem tureckich (budowa linii kolejowej ze Smyrny do Ankary w Turcji). Ten
kierunek ekspansji niemieckiej spotkał się ze szczególnym sprzeciwem i kontrakcją Rosji (Bałkany tradycyjny teren wpływów rosyjskich) oraz Anglii i Francji obawiających się podporządkowania Turcji i
jej wielkiego imperium Niemcom, co mogło zagraŜać interesom gospodarczym, politycznym i
militarnym tych dwu państw.
W
miarę
rozszerzania
się
posiadłości
kolonialnych
Niemiec
rozwinęła
się
propaganda
nacjonalistyczna (Powszechny Związek Niemiecki, 1891; Związek Wszechniemiecki, 1894), której
ideologiem był Heinrich von Treitschke. Eksponował on pozytywne znaczenie wojny, przemocy, głosił
antysemityzm i zdecydowaną niechęć do katolicyzmu. W zmilitaryzowanych Niemczech jego hasła
padły na podatny grunt.
Wielka Brytania największym państwem kolonialnym
Na lata 1871-1914 w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii przypada panowanie dwóch
władców: królowej Wiktorii (1837-1901), ostatniej przedstawicielki dynastii hanowerskiej i Edwarda
VII (1901-10), syna Wiktorii i Alberta, księcia Sachsen-Coburg-Gotha, który zapoczątkował panowanie
nowej dynastii - niemieckiej (w 1917 roku zmieniła nazwisko na Windsor). Wielka Brytania na
przełomie wieków to wielka potęga ekonomiczna i państwo posiadające największe imperium
kolonialne. Anglia przodowała w produkcji węgla, stali. Nadal Wyspy Brytyjskie były centrum
finansowym i bankowym świata.
W Wielkiej Brytanii nie było konstytucji, a Ŝycie polityczne normowały przeróŜne akty prawne
uchwalane w ciągu wieków istnienia monarchii. Pod względem ustrojowym Anglia była monarchią
parlamentarną. Król był głową państwa, nie rządził, ale panował, będąc symbolem jedności i tradycji.
Faktyczną władzę posiadał parlament złoŜony z Izby Gmin i Izby Lordów. Większość parlamentarna
tworzyła rząd na czele z premierem. Partia opozycyjna tworzyła tzw. gabinet cieni po to, by po
najbliŜszych wygranych wyborach móc przejąć rządy w państwie. Klasami panującymi były
arystokracja i bogata burŜuazja, które wchodziły z sobą w ścisłe związki interesów i związki rodzinne
(przedstawiciele tych grup zasiadali w dziedzicznej Izbie Lordów). Do Izby Gminw wyniku kolejnych
reform systemu wyborczego z XIX wieku mogli wybierać swoich przedstawicieli mieszczanie i
robotnicy. Dopiero w 1918 r. wprowadzono powszechne prawo wyborcze, które objęło równieŜ
kobiety. Cechą charakterystyczną stosunków politycznych były zmiany co kilka lat gabinetów (rządów)
w ramach dwóch partii politycznych - konserwatystów i liberałów, a z czasem takŜe (lewicowej) Partii
Pracy.
W polityce wewnętrznej na pierwszy plan wysuwały się kwestia robotnicza i irlandzka.
Reformy wyborcze dały części robotników prawo do głosowania, w 1871 r. zostały zalegalizowane
związki zawodowe (Trade Unions). Mimo to władze brytyjskie wszczęły zdecydowane działania
239
przeciwko fali strajkowej. Tymczasem na przełomie lat 80. i 90. miały miejsce masowe strajki
robotników niewykwalifikowanych. Na fali akcji strajkowej zaczęty spontanicznie powstawać wśród
nich niezaleŜne związki zawodowe. Działania te doprowadziły do powstania w 1893 r. jako
samodzielnej siły NiezaleŜnej Partii Pracy, która nie była partią marksistowską, ale reformistyczną (jej
celem nie było wywołanie rewolucji, lecz udział w wyborach do parlamentu i jawna działalność
zmierzająca do oficjalnej i legalnej zmiany ustawodawstwa socjalnego, ewolucja w kierunku
socjalizmu).
W
roku 1900 powstałaPartia
Pracy (Labour
Party),
stawiająca
sobie
za
cel
przeprowadzenie reform społecznych i politycznych w warunkach państwa kapitalistycznego. Dzięki
posłom labourzystowskim w parlamencie została poruszona kwestia praw socjalnych. W przemyśle
został wprowadzony 8-godzinny dzień pracy, minimum płacy, emerytury robotnicze.
Szczególnym problemem dla Wielkiej Brytanii była kwestia irlandzka. JuŜ od połowy XVII wieku
Anglicy prowadzili akcję kolonizacyjną Zielonej Wyspy. Irlandczycy czuli się szczególnie pokrzywdzeni
- byli zmuszeni uprawiać ziemię, której właścicielami byli Anglicy. Rządy angielskie były bardzo
surowe dla Irlandczyków, a kwestia religijna (Irlandczycy to katolicy, Anglicy to protestanci) zaogniała
jeszcze sytuację. Wobec powtarzających się kryzysów w rolnictwie irlandzkim mieszkańcy masowo
emigrowali za pracą i chlebem (głównie do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej). Na
prześladowania Irlandczycy odpowiadali terrorem, bojkotem zarządzeń angielskich. Powstała w 1879
roku irlandzka Liga Ziemska podjęła się kierowania irlandzkim ruchem wyzwoleńczym. Mimo kilku
prób rozwiązania problemu irlandzkiego podejmowanych przez władze brytyjskie nie udało się znaleźć
satysfakcjonującego rozwiązania. Wręcz przeciwnie, część angielskich mieszkańców północnych
hrabstw wyspy (Ulster) opowiedziała się za Anglią, podejmując kroki terrorystyczne przeciwko
południowej części Irlandii.
W polityce zagranicznej
- Z uwagi na rozległość i rozrzut terytorialny posiadłości kolonialnych Wielkiej Brytanii sfera
zainteresowań polityki brytyjskiej leŜała zarówno w Europie, jak i, a moŜe głównie, poza nią.
Prowadzenie handlu z koloniami, zabezpieczanie szlaków morskich były najwaŜniejszymi problemami
dyplomatów i polityków angielskich.
- W stosunkach z państwami europejskimi obowiązywała polityka wspaniałego odosobnienia (splendid
isolation), co wynikało z dawnych tradycji polityki brytyjskiej - zachowywania równowagi europejskiej.
Dla jej utrzymania Anglia powstrzymywała się od zawierania sojuszy, a jedynie podpisywała doraźne
układy, przede wszystkim handlowe.
- Na straŜy pozycji wielkomocarstwowej Anglii stała potęŜna flota handlowa i wojenna. Natomiast
armia lądowa była nieliczna i ochotnicza.
240
- Anglia prowadziła aktywną politykę w koloniach - w 1876 r. królowa Wiktoria została cesarzową
Indii. Konieczność utrzymania bezpośredniej łączności z nimi zmusiła Anglików do wykupienia części
akcji Towarzystwa Kanału Sueskiego (1875), a następnie opanowania Egiptu (1882) i terenów
afrykańskich (Beczuana w Afryce Południowej -1884 r.).
- W polityce dotyczącej terenów wokół basenu Morza Śródziemnego Anglicy popierali Turcję
przeciwko Rosji, skutecznie zwalczając jej wpływy na Bliskim Wschodzie, w imię dbania o własne
strategiczne interesy handlowe i militarne.
W polityce gospodarczej
- Brytyjczycy spotkali się z konkurencją amerykańską i niemiecką. Ekspansja tych nowych potęg
ekonomicznych opartych na najnowszych zdobyczach nauki i techniki doprowadziła do zachwiania
pod koniec XIX wieku monopolistycznej pozycji Wielkiej Brytanii w przemyśle i handlu na rynkach
światowych.
- Dla powetowania sobie strat ekonomicznych Brytyjczycy zaczęli coraz bardziej uzaleŜniać od
metropolii tereny podbite, łącząc je z Anglią powiązaniami ekonomicznymi i politycznymi.
Niektóre posiadłości kolonialne Anglii, w których angielska ludność napływowa była dosyć liczna,
otrzymywały szczególny status dominium. Państwa te uznawały zwierzchnictwo Korony Brytyjskiej
zachowując własne rządy, parlamenty i samorządy. Związki z Anglią utrwalały kontakty ekonomiczne i
militarne. Do wybuchu I wojny światowej dominiami były: Kanada (1867), Związek Australijski (1901),
Nowa Zelandia (1907) i Związek Południowej Afryki (1910). Masowo lokowano w koloniach kapitał
angielski, który przynosił inwestorom spore zyski.
Nie moŜna zapominać, Ŝe wobec wielkiej rozbudowy przemysłu niemieckiego, a zwłaszcza początku
wyścigu zbrojeń, Wielka Brytania, po niepowodzeniach planów porozumienia z Rzeszą Niemiecką
(1907),
przystąpiła
do
rozbudowy
własnego
potencjału
militarnego
a
szczególnie floty
wojennej. Wobec dominacji Niemiec w Europie i prób zdobycia dominującej pozycji Rzeszy
Niemieckiej na świecie, ukształtowania się wielkich bloków militarno-politycznych - Trójprzymierza i
Trójporozumienia - Wielka Brytania porzuciła politykę wspaniałego odosobnienia wiąŜąc się układami
najpierw z Francją (1904 - Entente Cordiale), a następnie z Rosją (1907).
Imperium Rosyjskie na przełomie wieków
Koniec XIX i początek XX wieku w Imperium Rosyjskim przypadają na czas panowania
cesarzy: Aleksandra II(1855-81), Aleksandra III (1881-94) i Mikołaja II (1894-1917) z dynastii
Holstein-Gottorp-Romanow.
W drugiej połowie XIX wieku Imperium Rosyjskie weszło w fazę gwałtownego rozwoju kapitalizmu i
uprzemysłowienia. Intensywnie wprowadzano maszyny parowe, rozwijał się przemysł. Do dawnych
241
ośrodków przemysłowych Petersburga, Moskwy, Uralu dołączyły nowe centra przemysłowe - Zagłębie
Donieckie (Ŝelazo, hutnictwo, węgiel), Królestwo Polskie (przemysł włókienniczy i maszynowy).
Zwiększyło się wydobycie ropy naftowej (rejon Kaukazu). Dla potrzeb przemysłu energicznie
budowano nowe drogi i linie kolejowe. Zwiększyła się wymiana handlowa. Państwo, dzięki polityce
protekcjonistycznej, chroniło własny rynek. Dzięki stwarzaniu dogodnych warunków do Rosji napływał
lawinowo obcy kapitał, a gospodarka Cesarstwa na początku XX wieku była uzaleŜniona od zagranicy.
Niestety co jakiś czas miały miejsce kryzysy gospodarcze, które rujnowały chłopów i robotników.
Cesarz rosyjski nadal sprawował prawie nieograniczone rządy. Nie było Ŝadnych przedstawicielstw
ludności. Szlachta utrzymywała uprzywilejowane stanowisko, ale wobec rozwoju przemysłu coraz
większe wpływy, przede wszystkim gospodarcze, zdobywała burŜuazja, która politycznie, wobec
uzaleŜnienia od kapitału obcego i konieczności szukania poparcia u władz carskich, była klasą
reakcyjną.
Rozwój przemysłu pociągnął za sobą wzrost liczebny klasy robotniczej. Warunki pracy i płacy tej
grupy były szczególnie trudne, moŜemy mówić o wyzysku ze strony burŜuazji, często obcego
pochodzenia. Mimo zakazu strajków wybuchały one coraz częściej. Zmusiło to władze do pewnych
ustępstw. W latach 1885-97 zostały wprowadzone ograniczone prawa socjalne, które zabraniały
zatrudniać kobiety i dzieci nocą, ograniczono czas pracy dorosłych.
Po zniesieniu poddaństwa chłopów zostały w latach 70. i 80. przeprowadzone ograniczone reformy
społeczne i polityczne - powołano ziemstwa (przedstawicielstwa lokalne ludności; skomplikowany
system wyborczy faworyzujący szlachtę i ludzi zamoŜnych), przeprowadzono reformę sądownictwa i
wojska. Władze rosyjskie podjęły takŜe walkę z ruchami narodowymi Polaków, Finów, Litwinów,
Ukraińców, Białorusinów a takŜe z innymi ludami zamieszkującymi ogromne tereny imperium.
W warunkach samodzierŜawia rozwijał się ruch robotniczy, ruch rewolucyjny. Z początku był
kierowany przez szlacheckich rewolucjonistów, później przez inteligencję, a następnie przez
proletariat - robotników. Pierwszą organizacją, której członkowie z załoŜenia mieli pracować wśród
ludu, uświadamiając go, była Ziemia i Wola (1876, tzw. narodnicy). Z czasem organizacja ta
przekształciła się w grupę terrorystyczną, podejmując akcje wymierzone przeciwko urzędnikom
państwowym. W latach 80. XIX wieku zaczęty powstawać pierwsze organizacje robotnicze. Władze
wszelkimi metodami je zwalczały, zwiększało to jednak opór, a wystąpienia oskarŜonych na procesach
miały charakter propagandowy i przyczyniły się do rozwoju ruchu robotniczego. W roku 1883 Georgij
Plechanow załoŜył Wyzwolenie Pracy, pierwszą w Rosji organizację robotniczą opartą na
załoŜeniach marksistowskich. Z czasem powstało więcej kółek i organizacji robotniczych. Coraz
częściej dochodziło do strajków, zaostrzała się walka klasowa.
Początek XX wieku przyniósł aktywizację społeczeństwa, co ujawniło się powstaniem nowych partii i
stronnictw w Rosji.
242
- W roku 1901 zorganizowali się eserowcy (socjalistyczni rewolucjoniści wywodzący się z
dawnych narodników) - ich program: zniesienie prywatnej własności ziemi, jej podział między chłopów,
stosowanie terroru indywidualnego.
- W roku 1905 powstało stronnictwo konstytucyjno-demokratyczne tzw. kadeci (od liter KD) - głosili
hasła zniesienia samodzierŜawia i wprowadzenia monarchii konstytucyjnej wzorowanej na państwach
Europy Zachodniej.
- Mające niebawem nastąpić wydarzenia rewolucji lat 1905-07 jeszcze bardziej zaktywizowały
społeczeństwo rosyjskie i zachwiały podstawami absolutyzmu carskiego.
Rewolucja 1905-1907 w Rosji
Przyczyny wybuchu rewolucji były złoŜone:
- na przełomie wieków pogłębił się kryzys w państwie carów;
- pogorszyły się warunki pracy i Ŝycia robotników - władze nie godziły się na Ŝadne ustępstwa wobec
ludności, nadal prowadząc politykę reakcji;
- od początku XX wieku Rosję ogarniała stopniowo narastająca fala strajków. Chłopi domagali się
ziemi. Nawet przedstawiciele warstwy rządzącej, zaniepokojeni wzrostem nastrojów rewolucyjnych,
Ŝądali wprowadzenia niezbędnych reform w państwie. Niejasne i mało konkretne zapowiedzi cara
nikogo nie satysfakcjonowały.
JuŜ w grudniu 1904 r. doszło do wybuchu strajków powszechnych w Baku i Petersburgu. Próbujący
pośredniczyć między ludem a carem mnich Gapon (agent policji rosyjskiej) zorganizował wielką
manifestację, która miała wykazać zaufanie ludu do władcy. W niedzielę 22 stycznia 1905 roku tłum z
petycją do cara ruszył pod Pałac Zimowy. Car opuścił potajemnie Petersburg, natomiast
manifestantów zaatakowały oddziały piechoty i kawalerii. Padło wielu zabitych i rannych. Wiadomości
o wydarzeniach „krwawej niedzieli” szybko dotarły do najdalszych zakątków Rosji siejąc wszędzie
strach, ale jednocześnie wzbudzając chęć odwetu. W całym kraju wybuchały strajki.
Robotnicy z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji Lenina na czele za główny i najpilniejszy
cel uznali obalenie samodzierŜawia, utworzenie republiki demokratycznej. Kolejnym celem proletariatu
miało być przekształcenie rewolucji burŜuazyjno-demokratycznej w rewolucję socjalistyczną,
proletariacką i przejęcie władzy w państwie.
Chłopi przyłączyli się do akcji protestacyjnych. śądali ziemi, odmawiali wykonywania prac, palili
inwentarz dworski, rabowali dwory.
243
Niezadowolenie objęło takŜe wierne do tej pory carowi wojsko - bunt flory czarnomorskiej z
pancernikiem „Potiomkin” na czele, i w innych oddziałach rosyjskich porozrzucanych po całym
państwie rosyjskim.
Car próbował doprowadzić do kompromisu. Wydał ukaz o zwołaniu Dumy Państwowej, ale kiedy
okazało się, Ŝe ma ona mieć jedynie bardzo ograniczone kompetencje, wrzenie wzrosło. Momentem
szczytowym rewolucji 1905 roku był moskiewski strajk z października 1905 roku i powstanie
moskiewskie z grudnia 1905 roku. Dopiero skierowanie wojska do miasta doprowadziło do stłumienia
buntu. W czasie rewolucji pojawiła się nowa instytucja ruchu rewolucyjnego - Rady Delegatów
Robotniczych w miastach i analogiczne Rady śołnierskie i Chłopskie w wojsku i na wsiach
rosyjskich. Rady przejmowały kierownictwo ruchu rewolucyjnego, stając się zaląŜkiem władzy,
organem dyktatury ludu.
Sytuacji na przełomie 1905-06 roku nie uspokoiły nowe zapowiedzi cara o powołaniu Dumy
Państwowej - zebrała się ona w maju 1906 roku. Obok konserwatystów znaleźli się w niej tzw. kadeci,
zwolennicy monarchii konstytucyjnej. Nie wystawili do niej swoich kandydatów bolszewicy.
Tymczasem na prowincji ruch rewolucyjny nie ustępował. Strajkowali robotnicy, chłopi, Ŝołnierze.
Dopiero ekspedycje karne skutecznie zwalczały rewolucję, która w 1906 r. weszła w swoją fazę
schyłkową. Mimo Ŝe Duma domagała się od cara reform, to jednak władze nie zdecydowały się na
dalsze ustępstwa. W połowie roku 1906 premierem został Piotr Stołypin, polityk konserwatywny i
zwolennik absolutnej władzy cara. Duma została rozwiązana. Nowa Duma, tzw. stołypinowska,
zebrała się w marcu 1907 r. Jeszcze przed wyborami władze przy pomocy tzw. czarnych
sotni próbowały zastraszyć społeczeństwo. Wobec uczestników i zwolenników rewolucji zastosowano
surowe represje. Mimo to zdecydowaną większość postów w nowej Dumie stanowili zwolennicy
reform. Swoją reprezentację, tym razem w parlamencie, mieli bolszewicy. śywot tzw. II Dumy był
krótki. JuŜ w czerwcu 1907 r. Stołypin rozwiązał Dumę. Wybory do III Dumy odbyły się na podstawie
skrajnie konserwatywnej ordynacji. Znaleźli się w niej w większości zwolennicy rządu i walki z
rewolucją.
Rok 1907 zamknął okres rewolucji. Znaczenie jej było bardzo duŜe:
- robotnicy, choć nie zjednoczeni, nabrali doświadczenia, które zostało niebawem wykorzystane w
walce rewolucyjnej w 1917 roku;
- chłopi, choć wzięli udział w rewolucji, jednak jeszcze nie pozbyli się błędnego w ówczesnych
warunkach mniemania o moŜliwości uzyskania ziemi na drodze ugody z carem;
- klasy uprzywilejowane z obawy przed kolejną rewolucją zawarły sojusz z monarchą dla obrony
starego systemu;
244
- rewolucja 1905-07 wzmocniła ruch rewolucyjny w Europie, a narody pozostające pod panowaniem
rosyjskim zmobilizowała do intensywnej walki narodowowyzwoleńczej.
Rewolucja 1905-1907 w Królestwie Polskim i jej wpływ na pozostałe ziemie polskie
Rewolucja 1905-07 objęła takŜe ziemie polskie wchodzące w skład Imperium Rosyjskiego. Podobnie
jak w Cesarstwie, w Królestwie Polskim narastało wrzenie rewolucyjne, do którego dołączył
jeszcze czynnik narodowy i dąŜenie Polaków do niepodległości.
DuŜe wpływy w społeczeństwie polskim miała Polska Partia Socjalistyczna (PPS) z Józefem
Piłsudskim na czele, której członkowie uparcie Ŝądali oderwania się od państwa rosyjskiego i
stworzenia wolnej Polski.
Działacze Stronnictwa
Narodowo-Demokratycznego (endecja)
pod
kierownictwem
Romana
Dmowskiego stali na stanowisku współpracy z władzami rosyjskimi przeciwko rewolucji, licząc na
uzyskanie za lojalistyczną postawę pewnych koncesji politycznych w postaci spolszczenia
szkolnictwa, administracji itd.
Tymczasem w Królestwie powtarzały się strajki i manifestacje. W listopadzie 1904 roku na placu
Grzybowskim bojówki PPS starły się z wojskami rosyjskimi, wzrastała niechęć do wojny rosyjskojapońskiej, w której w wojskach rosyjskich walczyli takŜe Polacy.
Po wypadkach „krwawej niedzieli” w Petersburgu fala strajków i demonstracji ogarnęła całe Królestwo
Polskie. W tych warunkach władze carskie poszły na pewne ustępstwa wobec Polaków. W czasie
wydarzeń rewolucji krystalizowały się w społeczeństwie polskim postawy polityczne. Coraz więcej
zwolenników
miało
działające
legalnie
od
1905
roku Stronnictwo
Narodowo-
Demokratyczne, stawiające sobie za cel zjednoczenie wszystkich zaborów i uzyskanie autonomii w
ramach Cesarstwa Rosyjskiego. Sympatyzowali z nim przedstawiciele róŜnych środowisk. Odmienne
stanowisko wobec rewolucji zajęła PPS, której przywódcy uwaŜali, Ŝe naleŜy wykorzystać sytuację w
Rosji do walki o niepodległość. Rozbudowywano bojówki przeprowadzając wiele akcji terrorystycznych
przeciw urzędnikom państwowym, napady na posterunki Ŝandarmerii, urzędy carskie i transporty
kolejowe. Wobec takich działań władze wzmogły represje. Demonstracje były rozpędzane przy uŜyciu
wojska i kozaków, padali zabici i ranni (czerwiec 1905 r. stłumiony bunt robotników w Lodzi, 1
listopada na placu Teatralnym w Warszawie).
Przeciwna walce o niepodległość była SDKPiL, a takŜe Ŝydowski Bund, domagając się połączenia
wydarzeń na ziemiach polskich z ogólnorosyjską rewolucją. Tymczasem w PPS doszło do rozłamu. W
roku 1906 część działaczy opowiedziała się za rewolucją, natomiast tzw. „starzy” w PPS z Piłsudskim
na czele odłączyli się i utworzyli PPS-Frakcję Rewolucyjną nadal prowadząc akcję terrorystyczną i
polityczną. Z czasem PPS Lewica zbliŜyła się programowo do SDKPiL łącząc się z nią.
245
W tych warunkach działacze Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego zyskiwali coraz większą
popularność. Wzięli udział w wyborach do I, II i III Dumy. Mimo deklarowanej lojalności wobec władz,
posłom SN-D, z Romanem Dmowskim na czele, nie udało się wywalczyć autonomii dla Królestwa.
Wiązało się to ze schyłkiem rewolucji i umocnieniem się władz centralnych.
Znaczenie rewolucji dla Polaków:
- władze wycofały się z ustępstw i wprowadziły surowe represje w Królestwie - zsyłki, więzienia,
pogromy śydów;
- wyraźnie ujawniły się postawy polityczne, cele i metody działania polskich partii politycznych,
pogłębiło się uświadomienie narodowe i społeczne;
- dzięki wzrostowi tolerancji religijnej odrodził się Kościół unicki, duchowni katoliccy mogli swobodnie
kontaktować się z Rzymem, prowadzić nauczanie religii w języku polskim;
- w wyniku strajku szkolnego władze zezwoliły na zakładanie szkół prywatnych z językiem polskim
jako wykładowym, wśród chłopów mogła legalnie działać Polska Macierz Szkolna;
- na nowo podjęło działalność Towarzystwo Naukowe w Warszawie, powstawały organizacje twórcze,
naukowe, rozwijał się ruch spółdzielczy oraz kółka rolnicze;
- wydarzenia w Królestwie odbiły się szerokim echem na ziemiach polskich zaboru pruskiego i
austriackiego. Doszło do strajków, manifestacji. Szczególnie w Galicji, w wyniku radykalizacji postaw,
pojawiły się Ŝądania ekonomiczne i polityczne, jak choćby reformy systemu wyborczego. Podobne
wydarzenia miały miejsce na Górnym Śląsku, Mazurach i na Pomorzu.
Kolonializm przełomu wieków. Potęgi kolonialne
W drugiej połowie XIX wieku państwa kapitalistyczne weszły w kolejną fazę rozwoju gospodarczego i
historycznego
nazywaną imperializmem. Cechowała
go
m.in.
chęć
rozszerzenia
wpływów
politycznych, gospodarczych i militarnych kilkunajpotęŜniejszych państw europejskich na tereny
zamorskie. Kolonializm II poł. XIX i początków XX wieku charakteryzował się ostrą rywalizacją o
podział świata na strefy wpływów. Związane to było z gwałtownym rozwojem państw kapitalistycznych,
przede wszystkim: Wielkiej Brytanii, Francji, Rosji, Niemiec, Włoch, Stanów Zjednoczonych Ameryki
Północnej i Japonii.
Podział świata między kilka potęg kolonialnych - największe nabytki - zaprezentowano w tabeli, na
następnej stronie. W nawiasach daty podbojów, ustanowienia dominium lub inne.
246
Afryka
Kontynenty
amerykańskie
Azja i Oceania
Wielka Brytania
Egipt (1882 okup., 1914 prot.),Sudan (1899 okup. i Oman
adm.), Somali
Bryt. (1884), Bryt.
Pd.
i
WybrzeŜe (od
Bahrajn Jamajka,
Afryka (opieka
Wschodnia (1886–95), Uganda(1890), Związek
Afryki(dom.1910), Beczuana (prot.
i
1891–92), Dominika, Wyspy
Pd. Adeni
Bahama,
1885),Rodezja Hadraumaut(1839–88), Bermudy,
Pn. (1891), Nigeria(1886–1902), Złote BeludŜystan
XVII
w.
do
1899), Sierra
Ali(1787).
Leone Kaszmir
(1876), Barbados,
PendŜab Grenada, Tobago,
i
(1846–95),
Indie
XVIII
podbijane sprzed 1800 roku,
systematycznie,
1876
(od Trynidad – nabytki
r.
od Kanada
(1867
cesarstwo), dom.)
Gujana
Assam i Birma (1876– bryt.
(1814),
86), Półwysep Malajski Falklandy (1833).
(1819–1909),
Borneo
Pn.
(1881–88),
Hongkong
(1839),
Weihaiwei
(1898),
Cejlon (1802), liczne
wyspy
na
Oceanie
Indyjskim,
Australia
(1829–59, dom.1901),
Nowa Zelandia (1840,
dom.
1907),
liczne
wyspy Oceanii.
Francja
Algieria (1830–70), Francuska Afryka Zach. (1857– Porty w Indiach: Mahe, St.
94),WybrzeŜe
Kości
42), Mauretania (1890–93,
Słoniowej (1838– Pondicherry,
1903
prot.), Francuska Yanaon,
Kanady),
Haiti
Tonkin, (1803),
Kochinchina, Gwadelupa,
strefa wpływów w płd. Martynika,
Chinach,
et
(na
Laos, wyspy:
wybrzeŜy Oc. KambodŜa,
Indyjskiego, Maroko (prot. 1912),Tunezja (prot. 1881). Annam,
Karikal, Miguelon
Indochiny teryt.
Afryka Równikowa (II poł. XIX w.),Madagaskar (1885 francuskie:
prot., 1896 fr.), liczne wyspy u
Pierre
w
Oceanii Ameryce
w
Płd.
247
Afryka
Kontynenty
amerykańskie
Azja i Oceania
liczne
wyspy
i Gujana francuska.
archipelagi m.in.: Nowa
Kaledonia
(1853),
Tahiti (1842).
Niemcy
Togo (1884), Kamerun (1884),Niem. (1884), Niem.
Kiao-Czou
Afr. Wsch.(1880–85).
1914,
(1898– strefa
Chinach),
w
Nowa
Gwinea (1899), liczne
wyspy
na
Pacyfiku:
Marshalla
(1885),
Mariany
(1899),
Karoliny
(1899),
Samoa (1899) i inne.
Inne państwa kolonialne: - Belgia - w Afryce: Kongo Belgijskie od 1879 pod administracją, a od
1908 r. królestwo w ramach posiadłości Belgii;
- Portugalia - w Afryce: Gwinea Portugalska, Angola od XV w. podbita ostatecznie do 1894 r.,
Mozambik opanowany ostatecznie w II poł. XIX w., porty w Indiach i Chinach (m.in. Makau), wyspy
Madera, św. Tomasza i inne;
- Włochy - w Afryce: Trypolitania od 1912 roku, Erytrea od 1882, Somali Włoskie od 1889 roku;
- Hiszpania - w Afryce: Rio de Oro 1884, liczne wyspy i tereny w Oceanii, które utraciła na rzecz
Niemiec i Stanów Zjednoczonych, ogromne tereny w Ameryce Południowej, gdzie w XIX wieku
powstały niepodległe państwa;
- Stany Zjednoczone późno wkroczyły na drogę podbojów kolonialnych i skupiły się w strefie Pacyfiku
- Alaska i Wyspy Aleuty nabyte od Rosji w 1867 r., Filipiny (1898), Hawaje (1898), liczne archipelagi
na Pacyfiku. W strefie amerykańskiej - Puerto Rico (1898), Kuba (1898-1902 okup.), ogromne tereny
na pograniczu z Meksykiem (pol. XIX wieku);
- Japonia - Korea i strefa kontroli w Chinach (1910), Tajwan (1895), porty w Chinach.
Ekspansja Rosji na wschód i południe nastąpiła juŜ w XVIII wieku. Do połowy XIX wieku w granicach
państwa rosyjskiego znalazły się wielkie obszary Kazachstanu, a takŜe tereny azjatyckie nad Morzem
Ochockim i Japońskim. W drugiej połowie XIX wieku ekspansja była prowadzona nadal na odcinku
248
południowym - tereny Kaukazu, Armenia, Turkiestan i Kokanda, Buchara i Chiwa. Na Dalekim
Wschodzie udało się Rosji na krótko opanować Sachalin i Kuryle. W latach 1900-05 MandŜuria oraz
tereny sięgające do Morza śółtego znajdowały się pod okupacją rosyjską. W wyniku przegranej wojny
z Japonią tereny te zajęła Japonia. Rosjanie uwaŜali za swoje strefy wpływów Mongolię (od 1912 r.
autonomia), a takŜe tereny Persji. Tutaj jednak kolonializm rosyjski spotkał się z kontrakcją Anglii. W
roku 1907 doszło do porozumienia i rozgraniczenia stref wpływów: rosyjska - północna Persja,
brytyjska - Afganistan i Persja południowo-wschodnia.
Ruch robotniczy przełomu wieków - działalność II Międzynarodówki
Okresem szczególnego rozwoju ruchu robotniczego był koniec XIX wieku. Nastąpił wzrost liczebny
robotników (związane to było z gwałtownym rozwojem przemysłowym) i świadomości samych
robotników, jak i przekonanie o ich własnej sile. Robotnicy podejmowali walkę o swoje interesy
organizując strajki, w których brało udział często kilkadziesiąt tysięcy osób. Cechą charakterystyczną
akcji strajkowych był solidaryzm robotników z róŜnych państw, co doprowadziło do ściślejszej
współpracy i zwarcia szeregów w walce o swoje prawa. Wraz ze wzrostem liczby partii robotniczych
rosło ich znaczenie. Niebawem przedstawiciele partii socjalistycznych zasiedli w parlamentach. DuŜą
rolę w Ŝyciu robotniczym odgrywały związki zawodowe, które stopniowo podejmowały pracę w
warunkach legalnych (pierwszy legalny związek zawodowy 1866, Belgia). Liczba członków związków
zawodowych stale wzrastała.
Przewodnictwo
w
międzynarodowym
ruchu
robotniczym
przypadło
niemieckiej
partii
socjaldemokratycznej, a jej autorytet wzrósł szczególnie po odniesieniu zwycięstwa w walce, jaką
prowadził przeciwko niej kanclerz Bismarck.
Wśród ideologów partii socjalistycznych występowały znaczne róŜnice ideologiczne na temat celów i
metod działalności partii robotniczych. Na tym tle doszło do podziałów w ruchu socjalistycznym.
Szczególnie w trakcie działalności II Międzynarodówki rywalizowały o wpływy wśród robotników róŜne
kierunki ruchu socjalistycznego. Niektóre z nich przedstawiono w tabelce.
Kierunek, autor
socjalizm
naukowy
ZałoŜenia ideologiczne kierunków w ruchu socjalistycznym
•
Karol Marks, Fryderyk
Engels, kontynuator W.
I. Lenin
oparcie
załoŜeń
socjalizmu
na
obserwacji
i
naukowym
uzasadnieniu zmian zachodzących w społeczeństwach;
•
rozwinięcie teorii walki klas – w kaŜdych warunkach i na róŜnym
szczeblu rozwoju ludzkości istnieje walka między klasami –
uciskani przeciwko uciskającym – w konsekwencji prowadzi to do
dyktatury proletariatu, czyli etapu przejścia od społeczeństwa
249
Kierunek, autor
podzielonego na klasy do społeczeństwa bezklasowego;
•
walka klas obejmuje wszelkie dziedziny Ŝycia – gospodarkę,
politykę, ideologię;
•
obalenie
ustroju
przeprowadzonej
kapitalistycznego
–
przez
robotników
samych
na
drodze
rewolucji
– rewolucja
proletariacka – grupy najbardziej świadomej swych praw i celów;
•
reformizm w
ten kierunek ideologiczny pojawia się wśród socjalistów po
Niemczech
odniesieniu przez nich sukcesów wyborczych w wyborach
we Francjimillerandyzm
parlamentarnych;
•
moŜliwość przejścia od kapitalizmu do socjalizmu na drodze
reform, drogą ewolucji ustroju państwa. Udział socjalistów w
pracach parlamentów i rządów miał przynieść poprawę pozycji
robotnika, wprowadzenie reform socjalnych;
•
działalność reformistów i ich poglądy zwalczane przez Marksa,
Engelsa i ich następców;
Rewizjonizm
Eduard
•
Bernstein
tezy
Marksa
o
rychłym
upadku
kapitalizmu
nie
znalazły
potwierdzenia, kapitalizm demokratyzuje się;
•
konieczność wprowadzenia w rolnictwie i przemyśle rozproszenia
środków produkcji – dekoncentracji;
•
przejście od kapitalizmu do socjalizmu na drodze długotrwałych
reform organicznych, konieczność propagowania postępu – nie
dla rewolucyjnej drogi, jaką proponował marksizm;
•
znalazł zwolenników w wielu krajach, choć był ostro zwalczany
przez lewe skrzydło socjalistów – marksizm;
•
anarchizm
Pierre-Joseph
Proudhon,
Bakunin
źródłem wszelkiego zła, wyzysku, niesprawiedliwości jest państwo,
które wywiera przymus. Walka klas nie jest źródłem zła i
Michał
niesprawiedliwości;
•
odrzucenie wszelkich autorytetów,
prawodawstwa,
wszelkiej
władzy – dyktatura proletariatu to teŜ władza, dlatego ją odrzucali.
KaŜde państwo (równieŜ
rewolucyjne),
będzie
dąŜyło
do
narzucenia rządów despotycznych, nie na rzecz wolności – walka
z państwem i jego instytucjami;
250
Kierunek, autor
•
obalić państwo miał ruch chłopski. Jednostki miały łączyć się w
grupy wytwórcze, a te w federacje. Federacje miały wspólnie
pracować i sprawiedliwie dzielić zyski;
•
partia dla anarchistów to jedna z instytucji państwa i forma
ograniczająca człowieka – postulat zniesienia partii;
•
anarchiści zwalczani przez inne odłamy socjalistów, zwłaszcza
marksistów, wykluczeni z obrad I i II Międzynarodówki.
RóŜnice
ideologiczne
przedstawicieli
poszczególnych
frakcji
doprowadziły
do
rozwiązania I
Międzynarodówki(1876). Wobec rozwoju partii robotniczych konieczne stało się zespolenie i
koordynacja działań podejmowanych przez róŜne partie socjalistyczne - konieczność powołania nowej
międzynarodowej organizacji. W lipcu 1889 r. w ParyŜu odbył się zjazd przedstawicieli kilku partii
robotniczych
z
Europy.
Przyjmuje
się,
Ŝe
wydarzenie
to
rozpoczyna
działalność II
Międzynarodówki. Do najaktywniejszych uczestników zjazdu naleŜeli: Edouard Vaillant, Paul
Lafargue, Wilhelm Liebknecht, August Bebel, Jerzy Plechanow i Piotr Lawrow. Na zjeździe uznano,
Ŝe:
- obowiązkiem robotników jest walka z ustrojem kapitalistycznym wszelkimi dostępnymi środkami
na płaszczyźnie ekonomicznej i politycznej;
- Ŝądano energicznego podjęcia kwestii wprowadzenia ustawodawstwa socjalnego, ustanowiono
dzień 1 maja świętem robotników;
- poszczególne partie socjalistyczne zostały sekcjami II Międzynarodówki.
Do wybuchu I wojny światowej odbyło się 9 kongresów II Międzynarodówki. Zostało na nich określone
stanowisko ruchu socjalistycznego w wielu istotnych kwestiach ekonomicznych i politycznych:
- uznano konieczność walki o powszechne prawo wyborcze (Zurych 1893);
- domagano się zniesienia stałych armii, pokojowego rozstrzygania konfliktów, zniesienia tajności
traktatów międzynarodowych (Londyn 1896);
- uznano udział przedstawicieli partii socjalistycznych w rządach państw kapitalistycznych za sprawę
taktyki kaŜdej z partii (ParyŜ 1900); ostatecznie zdecydowano się nie podejmować współpracy z
partiami burŜuazyjnymi i nie brać udziału w obradach parlamentów, powstrzymać się od
uczestniczenia w pracach rządów państw kapitalistycznych (Amsterdam 1904);
251
- uznano za konieczne walkę o pokój, sprzeciwianie się zbrojeniom, militaryzmowi i kolonializmowi
(Stuttgart 1907), wypowiedziano się zdecydowanie przeciwko wojnie, w obronie pokoju (Bazylea
1912).
Mimo antywojennej postawy socjalistów w 1914 roku wybuchła I wojna światowa, mobilizacja w
kaŜdym z państw została przeprowadzona, a niektórzy posłowie socjalistyczni w swoich parlamentach
głosowali za zwiększonymi wydatkami na wojnę.
Powstanie Trójprzymierza i Trójporozumienia
Niemcy po zwycięstwie nad Francją dąŜyły do zapewnienia sobie dominującej pozycji w Europie.
Celem polityki zagranicznej kanclerza Bismarcka było związanie Niemiec sojuszami z sąsiadami:
Cesarstwem Rosyjskim i Monarchią Austro-Węgierską oraz niedopuszczenie do sojuszu tych państw
z Francją. Francja miała być izolowana na arenie międzynarodowej. We wrześniu 1872 roku odbył
się zjazd cesarzy w Berlinie. W trakcie rozmów doszło do uzgodnienia wielu waŜnych kwestii,
których konsekwencją były porozumienia wojskowe i polityczne zawarte między Rosją, AustroWęgrami i II Rzeszą Niemiecką.
Wydawało się, Ŝe dojdzie do nowej wojny francusko-niemieckiej - po interwencji dyplomacji angielskiej
i rosyjskiej Bismarck wycofał się z ataków na Francję, a wydarzenie to wprowadziło w stosunkach
rosyjsko-niemieckich pierwsze konflikty.
Do kolejnych napięć między wątpliwymi sojusznikami przyczyniła się kwestia wschodnia. W sierpniu
1875 r. wybuchło powstanie w Hercegowinie znajdującej się pod panowaniem Turcji. Niebawem (maj
1876) do walki przeciwko Turcji stanęli Bułgarzy. Caratowi wydawało się, Ŝe nadarza się dogodna
okazja do rozciągnięcia większych wpływów na Bałkanach, a takŜe osłabienia Turcji i podjęcia
bardziej aktywnej polityki rosyjskiej na Bliskim Wschodzie. Wpływy rosyjskie na Bałkanach były nie do
przyjęcia zarówno dla Austro-Węgier pragnących rozszerzenia swoich wpływów na tym terenie, jak i
dla Wielkiej Brytanii. Rosja, mając podpisaną konwencję wojskową z Austrią i sojusz z Rumunią, w
1877 r. podjęła kroki wojenne przeciwko Turcji. Wobec błyskawicznego marszu Rosji na południe i
odniesienia kilku waŜnych zwycięstw został podpisany w marcu 1878 r. pokój rosyjsko-turecki w San
Stefano. Jego postanowienia - duŜe nabytki rosyjskie na Bałkanach i Kaukazie - wywołały kontrakcję
Austrii i Anglii. Na skutek nacisków dyplomatycznych doszło do wycofania się Rosji z części zdobytych
terenów.
Celem
ułoŜenia
stosunków
na
Półwyspie
Bałkańskim
został
zwołany kongres
pokojowy w Berlinie (13 czerwca - 13 lipca 1878 r.). W wyniku postanowień pełną niezaleŜność
otrzymały Rumunia, Serbia i Czarnogóra. Utworzone zostało księstwo bułgarskie w lennej zaleŜności
od Turcji. Bośnia-Hercegowina, formalnie pozostająca pod panowaniem tureckim, została oddana
tymczasowo Austro-Węgrom. Rosja musiała zadowolić się niewielkimi nabytkami. Wielka Brytania
252
otrzymała Cypr, a Francja uzyskała zgodę na zajęcie Tunisu. Konsekwencją kongresu berlińskiego
i kwestii wschodniej było przekonanie, Ŝe sojusz trzech cesarzy przeszedł w praktyce do historii.
Z biegiem czasu doszło do napięcia w stosunkach między Rosją a Niemcami, co wyraziło się m.in. w
ograniczeniu współpracy gospodarczej. W Rosji po raz pierwszy pojawiły się propozycje
ewentualnego układu z Francją. Niemcy tymczasem z całą świadomością skierowały swoją uwagę na
Austro-Węgry. W konsekwencji w październiku 1879r. w Wiedniu został podpisany traktat
niemiecko-austriacki wymierzony w Rosję. Niebawem doszło do zacieśnienia współpracy między
obu państwami takŜe na polu gospodarczym. Niemcy przez ziemie Austro-Węgier podjęły ekspansję
ekonomiczną na Bałkany i do Turcji. Choć podpisany tajny układ między trzema cesarzami w 1881 r.
dzielił Bałkany na strefy wpływów rosyjskich i austriackich, to jednak trwałego porozumienia nie
przyniósł.
Układ niemiecko-austriacki z 1879 r. tworzył trwały związek tych państw - Dwuprzymierze. W
maju 1882 r. został podpisany trójstronny układ niemiecko-austriacko-włoski zapoczątkowujący
jeden z wielkich bloków militarno-politycznych - Trójprzymierze. Przetrwał on do 1914 r.
W roku 1883 został podpisany traktat austriacko-rumuński, do którego przystąpiły Niemcy. Był on
wymierzony w Rosję. Stanowiło to jawne wypowiedzenie traktatu trzech cesarzy z 1882 roku. Choć
udało się Bismarckowi zawrzeć traktat reasekuracyjny z Rosją (czerwiec 1887), to jednak w praktyce
nie odegrał on większej roli. Apogeum sukcesów polityki międzynarodowej Bismarcka zamyka rok
1887. Tzw. traktat reasekuracyjny z Rosją, porozumienie śródziemnomorskie z Austro-Węgrami,
Włochami i Londynem (grudzień 1887), wymiana not z Hiszpanią noszą nazwę bismarckowskiego
systemu sojuszy. Ich celem było odizolowanie Francji oraz zagwarantowanie Niemcom aktywnego
udziału w polityce europejskiej. W wielkiej myśli kanclerza kryło się jednak wiele punktów zapalnych.
Niebawem kolejne problemy bałkańskie doprowadziły do zaostrzenia stosunków między Wiedniem a
Petersburgiem i napięć w kontaktach na linii Berlin - Petersburg.
Od roku 1888 Francja systematycznie udzielała pomocy finansowej Rosji. Następowało stałe i
systematyczne zbliŜenie między państwami. Na skutek odnowienia Trójprzymierza (1891) i
porozumienia brytyjsko-niemieckiego doszło do wymiany not dyplomatycznych między Republiką
Francuską a Rosją. W sierpniu 1892 r. została podpisana rosyjsko-francuska konwencja
wojskowa. Umowa przewidywała wzajemne udzielenie sobie pomocy w wypadku ataku na któreś z
państw ze strony Niemiec, Włoch lub Austro-Węgier. Porozumienie to dało początek powstaniu
drugiego bloku polityczno-wojskowego w Europie. W ten sposób Francja wyszła z międzynarodowej
izolacji. Kolejnym sukcesem polityki francuskiej było podpisanie w grudniu 1900 r. tajnej umowy z
Włochami (rozgraniczenie stref wpływów w Afryce) i układu politycznego z lipca 1902 r. (Włochy
zobowiązały się nigdy nie występować w wojnie przeciwko Francji).
253
Dla Francji oderwanie Anglii od współpracy z Niemcami stawało się kwestią racji stanu. Sytuację
utrudniały
historyczne
rozbieŜności
oraz
współczesna
rywalizacja
o
obszary
kolonialne.
Powstrzymywanie się Anglii od uczestnictwa w polityce na kontynencie europejskim (wspaniałe
odosobnienie) stawało się coraz trudniejsze z uwagi na konflikty w koloniach państw europejskich.
Brytyjskiej dyplomacji zaleŜało teraz na pozyskaniu sojuszników lub przynajmniej partnerów właśnie w
Europie. Z Rosją było to bardzo trudne z uwagi na rywalizację na Bliskim Wschodzie. Niemcy, po
rezygnacji z koncepcji politycznych Bismarcka, nie chciały porozumienia, Włochy były zbyt słabe pozostawała Francja.
Po długich rozmowach 8 kwietnia 1904 roku została podpisana francusko-angielska umowa Entente Kordiale (serdeczne porozumienie), która stała się podstawą sojuszu tych państw w
następnych latach, a szczególnie podczas wielkiej wojny światowej.
Pierwszy kryzys marokański - marzec 1905 - styczeń 1906 - umocnił sojusz francusko-angielski, a
wobec komplikującej się sytuacji międzynarodowej, gwałtownie postępującego procesu rozbudowy
potencjału militarnego Niemiec i ich ekspansji kolonialnej doszło nawet do rozszerzenia Entente
Cordiale. Rosja, sojusznik Francji, na Bliskim Wschodzie rywalizowała o wpływy z Anglią. Z kolei
Anglia, sojusznik Francji, wobec coraz bardziej napiętej sytuacji na świecie, zaczęła powaŜniej myśleć
o rozszerzeniu układu francusko-angielskiego. Rosja po klęsce w wojnie z Japonią chciała bardziej
aktywnie skierować swoje wpływy polityczne na Bałkany, co musiało wywołać zaniepokojenie AustroWęgier i sojuszników. Wobec przewidywanego skomplikowania sytuacji Rosja zaczęła szukać
zbliŜenia z Anglią.
W sierpniu 1907 r. zostały podpisane układy angielsko-rosyjskie. Regulowały one kwestie sporne
w Azji Środkowej. Wielka Brytania zgodziła się na neutralność Tybetu, Rosja wyraziła zgodę na
wprowadzenie protektoratu brytyjskiego w Afganistanie. Persję podzielono na trzy strefy: wpływów
rosyjskich, wpływów brytyjskich oraz neutralną. W ten sposób powstało Trójporozumienie francusko-rosyjski traktat
wojskowy, francusko-brytyjskie Entente
Cordiale i brytyjsko-
rosyjskie porozumienie - przeciwstawny blok wobec Trójprzymierza.
Przyczyny wybuchu I wojny światowej
Przyczyny wybuchu I wojny światowej:
- rywalizacja i antagonizmy największych państw kolonialnych: francusko-niemieckich, angielskoniemieckich, rosyjsko-austriackich zarówno w Europie jak i w Afryce i na Bliskim Wschodzie;
- rywalizacja ekonomiczna;
- szybko postępująca rozbudowa potencjałów militarnych państw kolonialnych, a zwłaszcza
Niemiec.
254
W sytuacji napiętych stosunków międzynarodowych było dostatecznie wiele powodów, które mogły
doprowadzić do wojny. Potrzeba było jedynie pretekstu, by wojska obu bloków - Trójprzymierza i
Trójporozumienia - podjęły kroki zbrojne.
- 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie został zamordowany przez bośniackiego nacjonalistę następca
tronu austro-węgierskiego arcyksiąŜę Franciszek Ferdynand. Zabójca działał z inspiracji władz
Serbii. W tej sytuacji Austro-Węgry wykorzystały ten incydent do podjęcia interwencji przeciwko Serbii.
23 lipca poseł austriacki w Belgradzie dostarczył władzom serbskim ultimatum. Mimo spełnienia przez
Serbów większości warunków poseł austriacki opuścił Belgrad zrywając tym samym stosunki
dyplomatyczne.
- 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Rosja, sojuszniczka Serbii, ogłosiła częściową
a następnie pełną mobilizację. To stało się dla Niemiec pretekstem do wypowiedzenia wojny Rosji (1
sierpnia). Wojska niemieckie wkroczyły do Luksemburga.
- 3 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Francji, wkraczając jednocześnie do neutralnej Belgii. To
posunięcie
spowodowało 4
sierpnia wypowiedzenie
przez Wielką
Brytanię wojny II
Rzeszy
Niemieckiej. W takich warunkach rozpoczęła się I wojna światowa.
Rusyfikacja w zaborze rosyjskim
Upadek i klęska powstania styczniowego (1863-64) zapoczątkowały nowy rozdział w dziejach ziem
polskich znajdujących się pod zaborami. Represje dotknęły Polaków mieszkających w dwóch
zaborach - rosyjskim i pruskim. Inaczej przedstawiała się sytuacja Polaków pod zaborem austriackim.
W Królestwie Polskim władze rosyjskie powołały Komitet Urządzający, na czele którego stanął
nowy namiestnik Królestwa Polskiego, hrabia Fiodor Berg. Komitet Urządzający miał formalnie
wprowadzać w Ŝycie reformę uwłaszczeniową (dekret uwłaszczeniowy cara, 2 marca 1864), ale w
praktyce zajął się organizacją na nowych zasadach Ŝycia politycznego na ziemiach polskich pod
zaborem rosyjskim.
Działania podejmowane przez władze rosyjskie zmierzały przede wszystkim do zlikwidowania
odrębności politycznej, gospodarczej i prawnej ziem Królestwa Polskiego od pozostałych ziem
Imperium Rosyjskiego i włączenia ziem polskich w struktury państwa rosyjskiego. Została zniesiona
nazwa Królestwo Polskie, wprowadzono nazwę Kraj Przywiślański, co było symbolicznym aktem
znoszącym odrębność ziem polskich.
- Zlikwidowano w 1867 r. Radę Stanu i Radę Administracyjną, komisje rządowe, powołano, wzorując
się na administracji rosyjskiej, odpowiednie władze podległe bezpośrednio ministerstwom w
Petersburgu - np. Warszawski Okręg Sądowy poddano pod zarząd rosyjskiego ministerstwa
sprawiedliwości, w 1885 r. Bank Polski przekształcono w warszawski kantor Banku Państwa i
poddano kontroli rosyjskiej.
255
- Zwiększono liczbę guberni z 5 do 10, a od śmierci namiestnika Fiodora Berga w 1874 r. nie był
powoływany
namiestnik
Królestwa,
ale generał-gubernator mający szeroki
zakres
władzy -
administracyjną, wojskową ipolicyjną.
- Został wprowadzony stan wojenny i cenzura prewencyjna. Rosjanie zajęli wyŜsze stanowiska
urzędnicze.
Jedynie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, Kolej Warszawsko-Wiedeńska i warszawskie teatry
rządowe pozostały instytucjami polskimi. Nieliczni Polacy pozostali na niŜszych stanowiskach w
szkolnictwie, sądownictwie i administracji. Język rosyjski stał się językiem urzędowym.
Uczestników powstania styczniowego i Polaków podejmujących prace spiskowe dotknęły surowe
represje:
- zostali pozbawieni majątków ziemskich - konfiskacie uległo ok. 1660 majątków ziemskich (509
rozdano Rosjanom);
-
ludzie sprzeciwiający się
decyzjom
władz
rosyjskich, podejmujący nielegalne,
w
myśl
obowiązujących przepisów, działania, na drodze decyzji administracyjnych byli zsyłani w głąb
Rosji na Syberię.
W powstaniu styczniowym aktywny udział wzięli duchowni róŜnych wyznań, przede wszystkim
katoliccy. Władze rosyjskie, zdając sobie doskonale sprawę z faktu, Ŝe Kościół katolicki ma ogromny
wpływ na Polaków, podjęły z nim walkę. Konfiskacie uległa większość majątków kościelnych,
zamknięto 129 klasztorów. W roku 1867 katolicką hierarchię kościelną podporządkowano Kolegium
Rzymskokatolickiemu w Petersburgu, co doprowadziło do kilkuletniego konfliktu z papiestwem.
W Kościele unickim, działającym na ziemiach Królestwa Polskiego, z liturgii usunięto wpływy
katolickie. Od roku 1874 władze stosowały nacisk administracyjny na parafie unickie, by te
przechodziły na prawosławie. Doprowadziło to do zamieszek w Drelowie i Pratulinie, gdzie pod
szablami interweniujących oddziałów kozackich i policji rosyjskiej padli zabici i ranni. W
roku 1875 ostatecznie został zlikwidowany Kościół unicki w Imperium Rosyjskim.
Polityka rusyfikacyjna objęła szkolnictwo polskie w Królestwie Polskim. Wprowadzanie języka
rosyjskiego jako wykładowego odbywało się etapami - najpierw gimnazja, a następnie szkoły ludowe.
Od roku 1885 język rosyjski stał się językiem wykładowym obejmującym wszystkie przedmioty.
WyŜsza uczelnia w Warszawie - Szkoła Główna - w 1869 r. została zamknięta, a na jej miejsce
powstał Uniwersytet Warszawski z językiem rosyjskim jako wykładowym.
Szeroka akcja rusyfikacyjna nie przyniosła wymiernych efektów. Polacy podjęli walkę o zachowanie
narodowej toŜsamości na polu gospodarczym i społecznym. Na czasy po upadku powstania
styczniowego przypada na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego okres propagowania haseł pracy
256
organicznej i pracy u podstaw. Podejmowanie rywalizacji z zaborcą na polu gospodarczym,
szerzenie wśród chłopów wiedzy o historii, tradycji i kulturze było tym wyzwaniem i walką, która
dopiero w przyszłości miała przynieść wymierne efekty. Polacy wobec braku moŜliwości działań na
polu kultury i szkolnictwa rozpoczęli działania w sferze gospodarczej - kasy zapomogowe,
towarzystwa rolnicze. Zdeklasowani ziemianie podejmowali pracę w wolnych zawodach (dziennikarze,
prawnicy, lekarze) - zaczynała się tworzyć nowa grupa społeczna - inteligencja.
Na okres po powstaniu styczniowym przypada rozwój nowego nurtu umysłowego na ziemiach
polskich, nazywanego pozytywizmem warszawskim. Za jego twórcę uznawany jest Aleksander
Świętochowski, który w 1871 r. opublikował artykuł „My i wy” („wy” to ci, którzy walczyli zbrojnie o
Polskę, to romantycy, „starzy”; „my”, to nowe pokolenie niechętne walce zbrojnej, wierzące w postęp,
pracę twórczą i naukę). Młodzi są przeciwni wpływom ziemiaństwa, kleru, zwalczają zacofanie
umysłowe, cenią fachowość, przedsiębiorczość, operatywność. Zachęcają do ofiarności społecznej,
pracy wśród ludu. Czołowymi pozytywistami byli Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus
(Aleksander Głowacki), Eliza Orzeszkowa i wielu innych. Literatura tego okresu wspierała i
ugruntowywała w społeczeństwie polskim postawy pozytywistyczne.
Zapamiętaj!
Mimo wielkich starań władz rosyjskich, dzięki ofiarności Polaków i ich patriotycznej postawie,
akcja rusyfikacyjna zakończyła się klęską, a wszelkie działania Rosjan moŜna by nazwać
„syzyfową pracą”.
Germanizacja i Kulturkampf w zaborze pruskim
Po upadku powstania styczniowego represje za pomoc udzielaną powstańcom dotknęły ludność
polską mieszkającą pod zaborem pruskim. Szczególne ich nasilenie nastąpiło po 1871 r.
(zjednoczenie Niemiec i powstanie II Rzeszy Niemieckiej). Polityka germanizacyjna prowadzona
przez władze pruskie miała na celu:
- ostateczną germanizację wschodnich terenów państwa pruskiego (przede wszystkim warstw
wykształconych),
- zlikwidowanie wszelkich przejawów odrębności ustrojowych (szczególnie Wielkopolski),
- zwalczanie kultury i świadomości polskiej.
Działania były zaplanowane i prowadzone przy uŜyciu wszelkich środków i metod prawnych i
pozaprawnych. Propagatorem polityki antypolskiej był kanclerz zjednoczonych Niemiec - Otto von
Bismarck.
257
- W roku 1867 Poznańskie weszło w skład nowo powstałego Związku Północnoniemieckiego, a
od 1871 r. cały zabór pruski znalazł się w granicach II Rzeszy.
- Od roku 1876 język niemiecki stał się językiem urzędowym, germanizacja objęła nazwy miast, ulic,
nazwisk, miejscowości. Wielkopolska otrzymała nazwę prowincji poznańskiej - Provinz Posen.
- Stopniowo wprowadzano język niemiecki jako wykładowy do szkół, choć początkowo pozwolono
uczyć religii w języku polskim.
W zjednoczonych Niemczech Bismarck prowadził walkę z Kościołem katolickim. Na lata 70. XIX
wieku przypada nasilenie konfliktów między władzami niemieckimi a Kościołem katolickim. W
latach 1873-75 zostały wydane tzw.ustawy wyjątkowe, które pozbawiały Kościół katolicki nadzoru
nad szkolnictwem, odbierały prowadzenie akt stanu cywilnego, przewidywały państwowy nadzór nad
kształceniem księŜy, ingerencję władz niemieckich w wybór dostojników kościelnych i treść
głoszonych kazań. Duchownymi mogli zostawać wyłącznie obywatele niemieccy po zdaniu
odpowiedniego egzaminu z kultury niemieckiej.
Zapamiętaj!
Na ziemiach polskich zaboru pruskiego walka z Kościołem katolickim była jednocześnie walką
władz pruskich z polskością, którą Kościół ten pielęgnował. Nosiła miano walki o kulturę Kulturkampf.
Wobec oporu arcybiskupa gnieźnieńskiego Mieczysława Ledóchowskiego władze pruskie zamknęły
seminarium duchowne w Poznaniu, zlikwidowały szkolnictwo zakonne, na instytucje kościelne
nałoŜyły grzywny. Choć w kolejnych latach złagodzono napięcie na linii państwo - Kościół, to w
konsekwencji walki o kulturę wzrosły wpływy Kościoła katolickiego w społeczeństwie polskim, mimo
kontynuacji polityki germanizacyjnej.
Polacy mieszkający na terenach zaboru pruskiego wobec niemoŜności zbrojnego przeciwstawiania się
akcji germanizacyjnej, rozpoczęli walkę o zachowanie polskości w ramach szeroko pojętej pracy
organicznej. W krótkim czasie postawy organicznikowskie dotarły do wszystkich warstw ludności.
MoŜemy nawet mówić o solidaryzmie społecznym jako reakcji w obronie polskości.
- W roku 1861 powstało Centralne Towarzystwo Gospodarcze grupujące zarówno ziemian, jak i
chłopów.
- We wsiach i miasteczkach powstawały towarzystwa rolnicze i gospodarcze (Wielkopolska, Śląsk,
Pomorze i Mazury).
258
- Do roku 1900 powstało ok. 200 róŜnorodnych polskich towarzystw, w których nie prowadzono
działalności politycznej, działano jednak na innych płaszczyznach, walcząc o zachowanie mowy
polskiej, tradycji, kultury. Towarzystwa były swoistymi szkołami uświadomienia narodowego.
- Analogicznie w miastach powstawały towarzystwa przemysłowe, poŜyczkowe (spółdzielnie)
udzielające korzystnych kredytów, ucząc jednocześnie nowoczesnych metod gospodarowania,
oszczędności, sumienności - cech charakteru, które w rywalizacji ekonomicznej i gospodarczej z
Niemcami mogły pozwolić Polakom przetrwać nad Odrą, Wartą i Bałtykiem.
- W roku 1872 powstało Poznańskie Towarzystwo Oświaty Ludowej - inicjowało zakładanie i
prowadziło biblioteki na wsiach. Podobny cel stawiało sobie Towarzystwo Czytelni Ludowych.
W połowie lat 80. XIX wieku w Niemczech nastąpił wzrost nastrojów nacjonalistycznych. Rozpoczął
się kolejny etap walki z polskością. W 1885 roku władze niemieckie wydały nakaz opuszczenia
państwa przez wszystkich „obcopoddanych” (nie posiadających pruskiego obywatelstwa). Te tzw. rugi
pruskie, przeprowadzane z całą bezwzględnością, objęły ok. 26 tys. Polaków.
W roku 1886 została utworzona Komisja Kolonizacyjna z kapitałem 100 mln marek. Zadaniem jej
było skupywanie polskich majątków i ziemi, a następnie jej parcelacja między Niemców, by w ten
sposób zmienić proporcjonalny skład ludnościowy, szczególnie w Wielkopolsce. W odpowiedzi na
działania niemieckie w 1888 r. Polacy załoŜyli Bank Polski, który udzielając Polakom na dogodnych
warunkach kredytów, miał ocalić polski stan posiadania. Mimo wielkiej akcji propagandowej i dotacji
finansowych władz pruskich Komisja Kolonizacyjna nie wykupiła ziemi z rąk Polaków. Co więcej,
wobec podniesienia poziomu gospodarowania i wspólnej akcji wszystkich grup społeczeństwa
polskiego w konkurencji z Niemcami Polacy mogli odnosić sukcesy.
Akcja germanizacyjna, mimo ewidentnych niepowodzeń, nadal była popierana i rozszerzana przez
władze niemieckie. W roku 1894 powstał Związek dla Popierania Niemczyzny w Marchiach
Wschodnich zwany od 1899 r. Niemieckim Związkiem Kresów Wschodnich. Wśród Polaków nosił
miano Hakaty od pierwszych liter nazwisk załoŜycieli: Ferdinanda Hansemanna, Hermanna
Kennemanna i Heinricha Tiedemanna. Związek grupował Niemców ze wszystkich środowisk, posiadał
poparcie cesarza Wilhelma II, miał pracować nad negatywnym obrazem Polaków wśród Niemców.
Władze niemieckie angaŜowały duŜe środki do walki z polskością. Siłą rozpędzano zebrania polskie,
łamiąc tym samym podstawowe prawa. W ramach akcji germanizacyjnej zwalczano posługiwanie się
językiem polskim.
Czy wiesz, Ŝe...
W latach 1900-1909 ostatecznie wprowadzono w Ŝycie zakaz nauczania w języku polskim
wszystkich przedmiotów, w tym religii. We Wrześni (1901 r.) dzieci i rodzice ogłosili strajk nie
259
uczestnicząc w lekcjach religii i nie biorąc do rąk niemieckiego katechizmu. Dzieci poddano
chłoście, a rodzice w głośnych procesach zostali skazani na kary więzienia.
Wydarzenia z Wrześni odbiły się szerokim echem nie tylko w Niemczech, ale w całej Europie,
wywołując protesty wielu środowisk.
JuŜ na początku XX wieku władze pruskie w walce z polskością weszły na drogę ustaw wyjątkowych:
- rok 1904 - zakaz tworzenia nowych osad rolnych, w praktyce stawiania nowych budynków, bez
pozwolenia władz niemieckich. Do rangi symbolu urosła postać Michała Drzymały z Podgradowic,
który przez kilka lat mieszkał w wozie. Nie mając pozwolenia na postawienie domu, przestawiając co
jakiś czas wóz z miejsca na miejsce, podjął walkę z biurokracją i prawem niemieckim (w 1910 r. został
zmuszony do sprzedania ziemi);
- rok 1908 - Komisja Kolonizacyjna otrzymała prawo przymusowych wywłaszczeń polskich majątków,
co wywołało protesty w całych Niemczech, bo godziło w „święte” prawo do własności prywatnej;
- ustawa o zgromadzeniach - ustawa „kagańcowa” dopuszczała moŜliwość odbywania zebrań i
zgromadzeń wyłącznie w języku niemieckim.
Autonomia Galicji i jej funkcjonowanie
Inna niŜ w zaborze pruskim i rosyjskim była w II połowie XIX w. sytuacja Polaków pod zaborem
austriackim. Po zdławieniu rewolucji Wiosny Ludów w monarchii habsburskiej nastąpił kilkuletni okres
rządów absolutnych. Pod wpływem rozbudzonych nadziei ludów zamieszkujących rozległą monarchię,
pod wraŜeniem klęsk militarnych wojsk austriackich w walkach z Włochami i w rywalizacji z Prusami,
monarchia habsburska przeszła ewolucję ustrojową. Lata 60. i 70. XIX wieku przyniosły powstanie
monarchii austro-węgierskiej. Władze w Wiedniu, pod wpływem wypadków zewnętrznych i
skomplikowanej sytuacji wewnętrznej, musiały pójść na kompromis wobec Ŝądań ludów i narodów
mieszkających w Cesarstwie Austriackim.
20 października 1860 r. cesarz Franciszek Józef I ogłosił dyplom październikowy - powołanie Rady
Państwa w Wiedniu i lokalnych przedstawicielstw mieszkańców - sejmów prowincjonalnych. Dyplom
ten nie zadowolił zarówno liberałów, jak i Węgrów aspirujących do posiadania własnego,
niepodległego państwa.
W Galicji arystokracja i demokraci lwowscy podjęli szeroką akcję zmierzającą do spolszczenia
szkolnictwa, administracji, sądownictwa, zachowując jednocześnie postawę lojalistyczną wobec
władcy i monarchii. Taka postawa - jak liczyli konserwatywni ziemianie i arystokracja - miała wpłynąć
w przyszłości na rozszerzenie zakresu autonomii, a nawet na powstanie namiastki państwa polskiego
w ramach monarchii habsburskiej.
260
26
lutego
1861 roku
- dyplom
lutowy -
określono ordynację
wyborczą do sejmów
prowincjonalnych - głosowanie w czterech tzw. kuriach, czyli grupach wyborczych, obejmujących
ściśle określoną liczbę wyborców. Kurie były oparte na cenzusie urodzenia i majątku (w I kurii miało
głosować ok. 2200 właścicieli dóbr ziemskich - arystokracja i ziemiaństwo - wybierali do Sejmu
prowincjonalnego 44 posłów, w II kurii głosowało ok. 120 członków izb i korporacji handlowoprzemysłowych - 3 posłów, wyborcy w III kurii - zamoŜni mieszczanie - ok. 20 tys. z kilku miast - 20
posłów, w kurii IV ok. 500 tys. bogatych chłopów wybierało w drodze pośredniej 74 posłów). System
taki faworyzował przede wszystkim ziemiaństwo i arystokrację.
Władze austriackie w czasie powstania styczniowego wprowadziły stan oblęŜenia w Galicji. Na kilka
lat zniesiono Sejm galicyjski. Dopiero przegrane austriackie w wojnie z Prusami oraz szczególnie
aktywna opozycja węgierska doprowadziły do ponownego przywrócenia Sejmów prowincjonalnych i
ostatecznej reorganizacji monarchii habsburskiej. Trudną sytuację próbowali wykorzystać Polacy. 10
grudnia 1866 roku został ułoŜony specjalny adres (list) Sejmu Krajowego galicyjskiego do cesarza
Franciszka Józefa I. Dokument kończył się zapewnieniem o lojalności Polaków - „Przy Tobie,
Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy”. Autorzy programu liczyli na powstanie, obok Austrii i
Węgier, takŜe namiastki państwa polskiego i w rezultacie trialistycznego (składającego się z trzech
części) państwa habsburskiego.
Niechętna postawa władz austriackich nie doprowadziła do powstania trójczłonowej monarchii, a
jedynie państwa dualistycznego - Austro-Węgier. Mimo to Polacy, wiernie stojący przy monarchii
austrowęgierskiej, otrzymali w kolejnych latach dokumenty rozszerzające zakres autonomii w
Galicji:
- w urzędach i sądownictwie Galicji wprowadzono język polski (1869);
- przy rządzie centralnym w Wiedniu powstało ministerstwo dla Galicji, na czele którego stanął Polak;
- uniwersytety w Krakowie i we Lwowie zostały spolonizowane.
Autonomia w Galicji miała wielkie znaczenie dla Polaków:
- zapewniała szerokie swobody narodowe - wzrost świadomości narodowej i społecznej wśród
chłopów i mieszczaństwa zarówno polskiego, jak i rywalizujących z Polakami Ukraińców;
- wielką rolę w Ŝyciu Polaków odgrywały spolonizowane uniwersytety, powstała w 1873 r. w
Krakowie Akademia Umiejętności - w szkołach nauka w języku polskim, urzędnikami byli Polacy. W
niepodległym państwie polskim to właśnie z Galicji rekrutowali się w większości pierwsi urzędnicy
niepodległej Polski;
- w Krakowie, Lwowie (stolicy Galicji) i innych miastach ukazywały się polskie ksiąŜki, prasa;
261
- schronienie dla Polaków-uciekinierów przede wszystkim z zaboru rosyjskiego; podejmowanie działań
spiskowych i konspiracyjnych;
- kwitło Ŝycie narodowe, kulturalne, naukowe - uroczystości patriotyczne (1910 r. ufundowanie
przez Ignacego Paderewskiego pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie), które miały wielki, pozytywny
wpływ na postawy Polaków, pod zaborem rosyjskim i pruskim;
- bardzo istotne było wyrobienie pewnych nawyków, jak choćby poszanowania dla prawa i
postępowania zgodnego z przepisami.
W ciągu ponad 40 lat funkcjonowania autonomii urzędy krajowe i rządowe zajmowali Polacy, przede
wszystkim arystokracja, ziemiaństwo i współpracująca z nimi burŜuazja (Leon Sapieha - marszałek
krajowy w latach 1861-73, Agenor Gołuchowski - wielokrotny namiestnik Galicji, Alfred Potocki, Ludwik
Wodzicki i inni).
W myśl odpowiednich ustaw i zarządzeń w Galicji funkcjonowały dwie równoległe władze, których
wzajemne kompetencje i zaleŜności przedstawiono na wykresie.
Partie polityczne na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku
ZałoŜenia programowe, sylwetki czołowych przywódców i lata działalności najwaŜniejszych partii
socjalistycznych na ziemiach polskich przedstawiono w poniŜszej tabelce.
Partia
Socjalno-Rewolucyjna
Przywódcy, załoŜenia programowe
Partia
•
Ludwik Waryński, Tadeusz Rechniewski, Henryk
„Proletariat” tzw.„I
Dulęba,
Proletariat”sierpień 1882 -
Aleksandra
lipiec 1886
organ prasowy - konspiracyjny „Proletariat”;
•
Stanisław
Kunicki,
Aleksander
Jentysówna; partia
Dębski,
marksistowska,
konieczność oddzielenia się robotników od klas
uprzywilejowanych i podjęcie przez nich walki o
własne prawa, solidarność z uciskanymi;
•
celem
walki
robotników
proletariacka -
jest rewolucja
doprowadzi
powstaniasocjalistycznego
do
państwa (przejmie
środki produkcji, zapewni swobody obywatelskie);
•
środki walki proletariatu o własne cele to: tworzenie
organizacji robotniczych,strajki, przeciwstawianie się
wszelkimi metodami wyzyskowi, stosowanie terroru
ekonomicznego
i
politycznego
wobec
262
Partia
kapitalistów;
•
odwoływanie się do chłopów - wspólne upominanie
się o swoje prawa, a przede wszystkim o ziemię;
•
negatywna
ocena
haseł
potępienie powstań
niepodległościowych,
narodowowyzwoleńczych. W
roku 1883 został aresztowany Ludwik Waryński, po
procesie skazany na długoletnie więzienie przebywał
w nim
do śmierci (1889). Po aresztowaniach
przywódców
i
członków
partia
zaprzestała
działalności w 1886 roku. Mimo rozbicia partii i
ograniczenia działalności do organizowania kółek
samokształceniowych, ogólna sytuacja (wzmoŜone
akcje strajkowe) doprowadziła do powstania nowej
partii socjalistycznej (1888 r.) kontynuującej tradycje
„I Proletariatu”Polskiej Socjalno-Rewolucyjnej Partii
„Proletariat” („II
Robotników
Proletariat”),
Polskich (1889,
a
następnieZwiązku
Julian
Marchlewski,
Feliks Tych, Adolf Warszawski-Warski).
Związek Zagraniczny Socjalistów
•
Polskich 17-23 listopada 1892
po wydarzeniach buntu łódzkiego - maj 1892 r. (217
zabitych), konieczne stało się zjednoczenie rozbitego
ruchu
socjalistycznego
w
zaborze
rosyjskim.
emigracyjnych
Środowiska
działaczy
socjalistycznych, członkowie „II Proletariatu”, Związku
Robotników Polskich i innych grup socjalistycznych
zebrali
się
w ParyŜu -
z
inicjatywyBolesława
Limanowskiego 18 działaczy socjalistycznych:
•
uchwaliło program dla środowisk robotniczych i
socjalistycznych na ziemiach polskich,
•
apelowało o zjednoczenie i utworzenie jednej partii
socjalistycznej.
•
Na zjeździe paryskim po raz pierwszy w dziejach
ruchu socjalistycznego wysuniętohasło walki o
niepodległość państwa polskiego - niepodległa
Polska
będzie
stopniowo
przekształcać
się
w
263
Partia
państwo
socjalistyczne,
wprowadzone
zostaną
odgórnie reformy społeczno polityczne w duchu
socjalistycznym.
Polska
Partia
•
Julian Marchlewski, po rozłamie z poł. 1892 r. opuścił
Socjalistycznamarzec 1893 -
szeregi partii. Przywódcy to: Stanisław Mendelson,
listopad 1906(rozłam na zjeździe w
Jan StróŜecki, Stanisław Wojciechowski, Feliks Perl i
Wiedniu)
tzw. sekcja litewska - Józef Piłsudski, Aleksander
Sulkiewicz. Organ prasowy - „Robotnik” od 1894 r.
kierowany przez J. Piłsudskiego;
•
PPS przyjęła program
paryski mocno
akcentując
hasło walki o niepodległość i powstanie państwa
polskiego - w drodze ustawodawstwa socjalnego
miało
ono
ewoluować
w
kierunku
państwa
socjalistycznego - partia reformistyczna (dojście do
socjalizmu
na
funkcjonowania
drodze
państwa
reform
w
ramach
demokratycznego
i
moŜliwości, jakie stwarza system parlamentarny). Od
maja 1904 r. zaczęto tworzyć w PPS Organizację
Bojową,
która
dokonywała
zamachów
terrorystycznych.
•
Socjaldemokracja
Polska, następnieSocjalDemokracja
Polskiego lipiec
Adolf Warski, Leon Jogiches Tyszka, Bronisław
Królestwa
1893
Demokracja
Wesołowski. Organ prasowy - paryska „Sprawa
-
Robotnicza”;
•
grudzień1899
Socjal
przywódcy: Julian Marchlewski, RóŜa Luksemburg,
Królestwa
postulat walki o niepodległe państwo polskie, jak i
stosunek polskich działaczy socjalistycznych do
Polskiego i Litwy1900(1893)-1918
ruchu socjalistycznego w Rosji wywołały sprzeciw
części
działaczy
socjalistycznych
w
Królestwie
Polskim i na emigracji. Doszło do rozłamu w PPS i
powstania konkurencyjnego nur tu w polskim ruchu
socjalistycznym.
•
partia marksistowska, rewolucyjna;
•
przejęcie
w
drodze
rewolucji
proletariackiej
264
Partia
władzy
w
robotników
państwie przy
róŜnych
wspólnym
udziale
narodowości
-
internacjonalizm, głównym celem walki robotników
jest socjalizm - rozwiąŜe wszelkie problemy łącznie z
kwestią narodowości. Celami bliŜszymi - wywalczenie
8 godzinnego dnia pracy, konstytucji, powszechnej i
bezpłatnej oświaty.
Zapamiętaj!
Polskie partie socjalistyczne prezentowały dwie opcje. RóŜnił je przede wszystkim stosunek do
sprawy odzyskania niepodległości państwa polskiego. Polska Partia Socjalistyczna (PPS) jako
warunek dojścia do socjalizmu widziała powstanie niepodległej Polski. Przeciwna temu była
Socjal-Demokracja
Królestwa
Polskiego
i
Litwy (SDKPiL), stojąc
na
stanowisku,
Ŝe
niepodległość Polski jest nierealna i szkodliwa, a najwaŜniejszą sprawą jest wspólna walka
robotników róŜnych narodowości o socjalizm (internacjonalizm).
Polski ruch ludowy na przełomie XIX i XX wieku - Nacjonalizm polski
Po upadku powstania styczniowego na Polaków pod zaborem rosyjskim i pruskim spadły surowe
represje. Wobec przyjęcia postaw pozytywistycznych (zaprzestanie czynnej walki o niepodległość,
skupienie się na rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym ziem polskich), a takŜe pod wpływem
rozwoju ruchu robotniczego takŜe w duchu internacjonalistycznym (patrz strona 57) wielu Polakom
nowego pokolenia wydawało się, Ŝe zaprzestanie czynnej walki o wolną Polskę moŜe doprowadzić do
wynarodowienia społeczeństwa.
W duchu ludowym i narodowym zaczął ukazywać się od 1886 r. w Warszawie „Głos”, którego twórcy
przyszłość Polski wiązali z ludem, jego przywiązaniem do tradycji. Atakowali postawy ugodowe i
lojalistyczne, niechętnie odnosili się do właścicieli-kapitalistów pochodzenia Ŝydowskiego i Niemców.
Nawiązywano do tradycji emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Do „Głosu” pisali
m.in. Jan Popławski i Józef Potocki.
Inicjatywa powołania tajnej organizacji prowadzącej aktywną walkę o Polskę we wszystkich zaborach
wyszła z kręgów emigracyjnych. Zygmunt Miłkowski (powieściopisarz, pseudonim Teodor Tomasz
JeŜ), działacz emigracyjny i uczestnik walk Wiosny Ludów i powstania styczniowego, głosił
konieczność walki i przygotowywania się Polaków do powstania zbrojnego. Z jego inicjatywy przybył
do Warszawy Zygmunt Balicki, który wzorując się na masonerii, na przełomie lat 1886/87 wśród
265
młodzieŜy uniwersyteckiej załoŜył tajny Związek MłodzieŜy Polskiej (Zet). Członkowie mieli dąŜyć do
odzyskania
przez
Polskę
niepodległości.
W
roku
1887
w
ParyŜu
Zygmunt
Miłkowski
opublikował Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym. Według niego działalność zarówno
ugodowa wobec zaborców, jak i prowadzenie działalności wyłącznie pozytywistycznej moŜe prowadzić
do wyginięcia Ŝywiołu polskiego. Nawoływał do powstania ogólnonarodowej organizacji, która
podejmie walkę o Polskę. Dzięki Ludwikowi Michalskiemu został nawet załoŜony Skarb Narodowy,
gromadzący fundusze na ten cel.
Zapamiętaj!
W Genewie w roku 1887 Zygmunt Miłkowski i kilku innych działaczy zawiązało organizację o
nazwie
Liga
Polska. Celem
miało
być
powstanie
niepodległej
Polski
w
granicach
przedrozbiorowych. Wszystkie grupy społeczeństwa polskiego miały przygotowywać się do
powstania. Lidze poddał się Zet Zygmunta Balickiego i publicyści warszawskiego „Głosu”. Tak
rodził się nacjonalizm polski.
W 1893 roku część działaczy Zet z Romanem Dmowskim na czele oderwała się od Ligi Polskiej
tworząc Ligę Narodową. Władze naczelne zostały przeniesione do Warszawy. Główne załoŜenia
programowe działaczy Ligi Narodowej:
- potępiali politykę ugodową, ale w przeciwieństwie do członków Ligi Polskiej, byli niechętni
przygotowaniom powstańczym;
- obrona polskości miała polegać na organizowaniu biernego oporu - organizowanie manifestacji, w
ostatecznej sytuacji kary wymierzane zdrajcom;
- utworzenie nowoczesnego, świadomego swej odrębności i siły państwa, które będzie w stanie
oprzeć się zagroŜeniom z zewnątrz.
Po rozbiciu organizacji w 1894 r. Roman Dmowski i Jan Popławski udali się do Lwowa, gdzie podjęli
działalność polityczną. Swoje poglądy prezentowali w czasopiśmie „Przegląd Wszechpolski”.
Działacze z kręgu Dmowskiego zmierzali do objęcia wpływami wszystkich środowisk społeczeństwa
polskiego. Szczególnie duŜy nacisk kładli na środowisko wiejskie (Towarzystwo Oświaty Narodowej),
prowadząc działalność w kierunku rozbudzania świadomości narodowej, uczyli chłopów walki o język,
tradycje i kulturę polską. Wpływy Ligi Narodowej i organizacji z nią związanych w społeczeństwie
rosły. Szczególnie duŜą popularność zdobyła wśród Polaków w zaborze pruskim (walka z
germanizacją, solidaryzm społeczny i narodowy) oraz w Królestwie Kongresowym. Działacze Ligi
Narodowej swoimi zainteresowaniami obejmowali takŜe środowisko robotnicze (koła robotnicze,
Związek im. Kilińskiego). W latach 90. narodowcy zdobyli wpływy wśród młodzieŜy akademickiej
(wznowiony Zet) i gimnazjalnej (organizacja „Przyszłość” - Pet).
266
W
roku 1897 powstało Stronnictwo
Demokratyczno-Narodowe (nazwane
później Narodową
Demokracją czyli popularnie endencją). Centralizacja - władze znajdowały się we Lwowie, gdzie
działalność była legalna, w Królestwie prowadziły działalność nielegalną. W odróŜnieniu od
wcześniejszych programów nacjonalizmu polskiego, program z 1897 r. zrywał z hasłem przygotowań
do zbrojnego powstania. Obrona polskości miała zatem odbywać się na drodze legalnej, co
praktycznie równało się zaakceptowaniu programu pracy organicznej. Dzięki odejściu od hasła walki
zbrojnej
i
radykalizmu
Dla Dmowskiego podstawową
endecja
kwestią
pozyskała
było
wpływowych
powstanie
działaczy
jednolitego narodu
ziemiańskich.
polskiego. Celem
zasadniczym miał być wzrost sił narodowych i ich rozwój, dąŜenie do postępu. Dzięki takiej
postawie Polaków mieli oni zdobyć godne stanowisko wśród innych narodów.
W 1902 roku Zygmunt Balicki wydał Egoizm narodowy wobec etyki, a w roku następnym - 1903 Roman Dmowski opublikował Myśli nowoczesnego Polaka - pracę uwaŜaną przez nacjonalistów za
katechizm polskiego ruchu nacjonalistycznego. Wobec rozwijającego się nacjonalizmu niemieckiego i
rosyjskiego Dmowski dawał wykład zasad nacjonalizmu polskiego.
- Interes narodowy jest kwestią najwaŜniejszą dla kaŜdego Polaka i stoi na pierwszym miejscu w
hierarchii wszystkich spraw.
- W imię interesu narodowego Polacy winni przeciwstawiać się rewolucji, która zamiast do
niepodległości prowadzi do wyniszczenia czynnika narodowego.
- Naród - traktowany jako rzecz najwaŜniejsza - to jakby Ŝywy organizm, który się rozwija. Ludzie
tworzący naród winni być przywiązani do tradycji, mowy, kultury polskiej i odrębności, jako czynników
wpływających na rozwój i spoistość narodu. PoniewaŜ cechy te wg Dmowskiego przechował lud, w
ludzie zatem drzemią Ŝywotne siły narodu polskiego.
-
Dla
Dmowskiego patriotyzm, czyli „nacjonalizm...
polega
na
przywiązaniu
do
narodowej
indywidualności, do języka, kultury, tradycji... na zespoleniu się z interesami narodu” (R.
Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka. Warszawa 1934, s. 93).
- Odzyskanie niepodległości jest jedynie etapem na drodze do dalszego rozwoju sił narodu, na drodze
do wzmocnienia sił materialnych i duchowych w celu zdobycia odpowiedniego, godnego miejsca
wśród innych narodów.
Orientacje polityczne w społeczeństwie polskim przed I wojną światową
Przed wybuchem I wojny światowej w społeczeństwie polskim wykształciły się odmienne
programy, orientacje polityczne.
267
Orientacja prorosyjska - antyniemiecka była reprezentowana przez Stronnictwo NarodowoDemokratyczne zRomanem Dmowskim na czele. Kryzys w Rosji, wywołany przegraną wojną z
Japonią, a następnie rewolucja 1905-07, dawały Polakom szansę na uzyskanie przez nich autonomii
w ramach Imperium Rosyjskiego.
Metody realizacji tego celu to legalna walka na forum parlamentu rosyjskiego - Dumy Państwowej.
Dmowski szczególnie obawiał się Niemiec i postępów germanizacji, dlatego stawiał na słowiańską
Rosję.
Orientacja antyrosyjska - proaustriacka zrodziła się w autonomicznej Galicji. Była wynikiem sytuacji
Polaków pod zaborem austriackim związanej z szeroką autonomią. Zwolennicy tej koncepcji liczyli na
to, Ŝe w przyszłej wojnie zwycięŜą państwa centralne, Rosja zostanie pokonana, a ziemie polskie, do
tej pory znajdujące się pod okupacją rosyjską, znajdą się w rękach państw centralnych. W takiej
sytuacji, wobec wzrostu liczebnego czynnika polskiego, szczególnie pod panowaniem austriackim,
powstanie trialistyczne (trójczłonowe) państwo złoŜone z Austrii, Węgier i Polski. Jednym z
reprezentantów tej orientacji był Józef Piłsudski, konsekwentnie walczący z caratem i Rosją.
Stanowisko antypatriotyczne i antyniepodległościowe prezentowała polska lewica komunistyczna.
- Przywódcy Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego i Litwy - Feliks DzierŜyński, Julian Marchlewski,
RóŜa Luksemburg, kierując się hasłami internacjonalizmu wychodzili z załoŜenia, Ŝe wobec
zwycięstwa w ogólnoeuropejskiej rewolucji proletariatu i przejęcia przez samych robotników władzy
zbędne staną się granice państwowe i istnienie państw narodowych. Z takiego załoŜenia wynikało
stanowisko niepodjęcia przez lewicę internacjonalistyczną problemu niepodległości Polski, a w
skrajnej postaci niechęć do powstających w przyszłości struktur młodego państwa polskiego. JuŜ w
roku 1906 SDKPiL stała się ogniwem organizacyjnym odłamu bolszewickiego Socjaldemokratycznej
Partii Robotniczej Rosji.
Przebieg działań wojennych - konsekwencje wojny
W sierpniu 1914 r. stanęły przeciwko sobie dwa potęŜne bloki państw. Choć tworzyły je kraje
europejskie, to jednak z uwagi na rozrzut terytorialny prowadzonych walk, zaangaŜowanie w drugim
etapie wojny wykazały takŜe państwa pozaeuropejskie. Wojna, która wybuchła, była wojną światową.
Działania zbrojne toczyły się w Europie, na Dalekim Wschodzie, w Azji.
Armie państw Ententy miały przewagę liczebną nad wojskami państw centralnych. Nie moŜemy
jednak zapominać, Ŝe szczególnie w tej wojnie o jej ostatecznym wyniku miał decydować potencjał
gospodarczy i przewaga techniczna. Po raz pierwszy zastosowano nowoczesne środki walki samoloty, czołgi, szybkostrzelne, automatyczne karabiny maszynowe i gazy bojowe. W ciągu czterech
lat, z uwagi na zasięg i ogrom toczonych walk, gospodarka państw walczących musiała przestawić się
na produkcję wojenną. Ogromne znaczenie w ostatecznym wyniku wojny miał dostęp do surowców
268
strategicznych i moŜliwość zaopatrywania się w Ŝywność. Na tych płaszczyznach bardzo szybko po
wybuchu wojny zaznaczyła się przewaga państw Ententy - Wielka Brytania i Francja rozpoczęły
blokadę państw centralnych. Odpowiedzią Niemiec było rozpoczęcie walki podmorskiej - działania
łodzi podwodnych - u-bootów - atakujących nie tylko okręty wojenne, ale teŜ statki cywilne.
W Europie ukształtowały się trzy fronty:
- południowy - austro-węgiersko-serbski;
- wschodni - rosyjsko-niemiecko-austriacki;
- zachodni - francusko-angielsko-niemiecki.
Rumunia i Włochy (układ z Francją z 1902 roku) ogłosiły neutralność.
Plan
niemiecki opracowany
jeszcze
w
drugiej
połowie
XIX
wieku
przez
gen.
Alfreda
von Schlieffena, zakładał pokonanie w ciągu 6 tygodni wojsk francuskich, a następnie przerzucenie
swoich sił i szybkie pokonanie, przeprowadzającej długo mobilizację, Rosji. Przez pierwsze tygodnie
cięŜar walk na froncie z Rosją miała wziąć na siebie Austria. Kierunek, z którego miał być prowadzony
atak na Francję, to Belgia.
Przebieg działań wojennych - konsekwencje wojny - 1914
Początkowo plan ten był realizowany z przysłowiową niemiecką dokładnością. Wojska niemieckie w
sierpniu 1914 roku szybko posuwały się na zachód. Wojska francuskie w walkach straciły ok. 30%
stanu armii! Na początku września 1914 r. pierwsze pociski artyleryjskie spadły na ParyŜ. Dzięki
rozpoczęciu ofensywy w Prusach Wschodnich przez wojska rosyjskie Niemcy musiały przerzucić na
front wschodni część dywizji. To, jak i przegrupowania w wojskach francuskich, pozwoliło przejść do
kontruderzenia wojskom Ententy. W czasie bitwy nad Marną (6-11 września) Francuzi odparli ataki
niemieckie. W konsekwencji załamania się planu Schlieffena („wojna błyskawiczna” na dwa fronty) i
zwycięstw francuskich wojska niemieckie zaczęły się wycofywać. Front zachodni ustalił się na linii
rzeki Aisne, wojna na tym odcinku nabrała charakteru walk pozycyjnych. Wraz z ustabilizowaniem
się frontu zachodniego Anglia przystąpiła do blokady Niemiec i państw neutralnych (ewentualna
pomoc), co spotkało się z próbą blokowania portów angielskich przez flotę niemiecką.
Wojska rosyjskie w sierpniu wkroczyły do Prus Wschodnich podejmując walkę nie tylko z AustroWęgrami, ale teŜ z Niemcami. Dwie armie rosyjskie doszły do jezior mazurskich zmuszając Niemcy do
odwrotu. Kontruderzenie wojsk niemieckich było potęŜne. Wojska dowodzone przez gen. Paula von
Hindenburga i gen. Ericha Ludendorffa w cięŜkich walkach koło Tannenbergu (Grunwald) pokonały
armię rosyjską gen. Aleksandra Samsonowa. Strona rosyjska poniosła cięŜkie straty w ludziach i
sprzęcie. Konsekwencją kolejnych zwycięstw niemieckich było wkroczenie wojsk państw
269
centralnych do Królestwa Polskiego. Lepiej wiodło się Rosjanom w walkach z Austro-Węgrami wkroczyli do Galicji i Bukowiny.
Rok 1915 przyniósł wielką ofensywę wojsk państw centralnych na froncie wschodnim. Wobec ich
zdecydowanej przewagi technicznej, wyszkolenia i organizacji wojska rosyjskie do września 1915 roku
utraciły ostatecznie Królestwo Polskie, Litwę, Wołyń, Kurlandię. Front ukształtował się na linii Ryga Dźwina - Dniestr. Na Bałkanach, po początkowych sukcesach serbskich w 1915 r., sytuacja zmieniła
się diametralnie. Do państw walczących przeciwko Entencie w październiku 1915 r. dołączyła Bułgaria
(w
zamian
za
obietnicę
otrzymania
po
klęsce
Serbii
części
Macedonii
oraz
Tracji)
-
Czwórprzymierze (Niemcy, Austro-Węgry, Turcja, Bułgaria). Atak wojsk niemieckich, austriackich i
bułgarskich zgniótł opór serbski. Armia serbska pod dowództwem następcy tronu, Aleksandra,
schroniła się na greckiej wyspie Korfu, a Serbia dostała się pod okupację państw centralnych. Mimo
zwycięstw odnoszonych na froncie wschodnim i południowym nie udało się państwom centralnym
zmusić Rosji do zawarcia separatystycznego (oddzielnego) pokoju. Na froncie zachodnim panowała
równowaga sił. Wojna w tych warunkach musiała znacznie się wydłuŜyć i przybrać charakter walki aŜ
do ostatecznego wyniszczenia sił przeciwnika
W 1916 roku po ostrej zimie na nowo rozgorzały walki. W lutym zostały wznowione działania
na froncie zachodnim. Od 21 lutego do grudnia trwała zacięta, największa w tej wojnie, bitwa pod
Verdun, która powstrzymała ofensywę niemiecką. Przyniosła śmierć ponad 500 tysiącom Ŝołnierzy z
obu stron. W bitwie nad Sommą (czerwiec - listopad 1916) wojska francusko-angielskie skutecznie
stawiły czoła wojskom i technice niemieckiej. Włochy w maju 1915 r. przystąpiły do wojny po stronie
państw Ententy. Podobnie Rumunia, zajmująca do tej pory wyczekujące stanowisko, w sierpniu 1916
r. przystąpiła do wojny. Nie zmieniło to zasadniczo sił koalicji, utrudniło nawet sytuację Rosji
wspierającej od tej pory front rumuński.
Na froncie
wschodnim rok
1916
przyniósł
podjęcie ofensywy
wojsk
rosyjskich pod
dowództwem gen. Aleksieja Brusiłowa. W czerwcu kontratak objął całą linię frontu od Pińska aŜ do
granicy z Rumunią. Udało się przerwać front i wkroczyć doGalicji Wschodniej i Bukowiny. Armia
austriacka poniosła powaŜne straty. Po obu stronach padło ok. 600 rys. zabitych.
Rok 1916 przyniósł pogorszenie sytuacji militarnej i gospodarczej państw centralnych. Blokada
morska zaczęła odnosić skutki, zapasy były na wyczerpaniu. Niemcy w tej sytuacji w maju 1916 r.
podjęły desperacki krok atakując u brzegów Jutlandii flotę angielską - bitwa morska zakończyła
się klęską niemiecką, choć siły brytyjskie znacznie ucierpiały.
270
Sytuacja we wszystkich państwach uczestniczących w wojnie była napięta. Gospodarka była w
fatalnym stanie, zniszczeniu uległy liczne zakłady przemysłowe, zapasy wyczerpywały się, zaczynało
brakować Ŝywności. Wzrastało niezadowolenie i nastroje rewolucyjne. Szczególnie trudna sytuacja
zaistniała w państwach centralnych. Wystąpiły one na przełomie 1916 i 1917 roku z propozycjami
rokowań pokojowych. PoniewaŜ warunki nie odpowiadały sytuacji militarnej, rokowania nie
doprowadziły do zawarcia pokoju.
Rok 1917 przyniósł w lutym rewolucję w Rosji. Nowe władze Rządu Tymczasowego wypełniały
zobowiązania sojusznicze, dopiero po zwycięstwie rewolucji bolszewickiej w październiku (listopadzie)
Rosja podjęła rozmowy z Niemcami (zawarto separatystyczny pokój w Brześciu w marcu 1918
roku). Sytuacja Niemiec uległa w 1917 r. pogorszeniu. Po zajęciu przez Japonię na początku wojny
posiadłości niemieckich w Chinach i przejęciu niemieckich koncesji w tym państwie urwały się dostawy
chińskie dla Niemiec. 6 kwietnia 1917 r. do wojny po stronie państw Ententy włączyły się Stany
Zjednoczone, oferując państwom koalicji nie tylko silną armię, ale przede wszystkim wielkie kapitały,
siłę przemysłu i ogromne rezerwy surowcowe i Ŝywnościowe. Statki handlowe sił sprzymierzonych,
atakowane dotąd przez niemieckie u-booty, otrzymały ochronę amerykańskich konwojów - okrętów
wojennych.
W marcu 1918 r. Niemcy w desperackim ataku podjęły próbę zwycięskiego zakończenia wojny na
zachodzie.
Odpowiedź
wojsk
koalicji
była
natychmiastowa.
Wojska
sprzymierzonych
z
głównodowodzącym, francuskim marszałkiem Ferdinandem Fochem na czele, wspólnie z wojskami
amerykańskimi podjęły kontrofensywę odrzucając siły wroga (lipiec - sierpień - II bitwa nad Marną wycofanie się Niemców na „linię Zygfryda”). Na Bałkanach kontrofensywa doprowadziła do kapitulacji
Bułgarii we wrześniu 1918 r. Wojska Ententy ruszyły na północ ku Austro-Węgrom. Działania na
Bliskim Wschodzie zmusiły Turcję do kapitulacji (październik 1918).
Wojna zbliŜała się do końca. Zakończenie jej przyspieszyły wydarzenia w państwach centralnych.
Choć w październiku 1918 r. cesarz i król Karol I Habsburg zapowiadał powstanie federacyjnej
monarchii habsburskiej, to juŜ pod koniec tego miesiąca została proklamowana republika
Czechosłowacji i ogłoszono akt połączenia Słowian południowych (w grudniu powstało Królestwo
Serbów, Chorwatów i Słoweńców), w Krakowie władzę przejęli Polacy (30 października). W Wiedniu
rewolucja obaliła rządy monarchistyczne - 12 listopada proklamowano republikę Austrii, 16 listopada
republikę Węgier.
W wyniku obalenia cesarstwa w Rzeszy (Wilhelm II Hohenzollern abdykował 9 listopada) rząd
republikański 11 listopada 1918 r. podpisał w Compiègne koło ParyŜa akt niemieckiej kapitulacji i
271
zawieszenia broni. Rozpoczęły się przygotowania do otwarcia konferencji pokojowej w ParyŜu
(styczeń 1919).
Skutki I wojny światowej:
- gospodarka państw walczących przestawiła się na produkcję wojenną. Zmiana profilu produkcji i
powrót do pokojowego istnienia i funkcjonowania wymagały ogromnych nakładów i kapitałów;
- w wojnie tej zastosowano nową broń - samoloty, czołgi, gazy łzawiące. Pojawiły się takŜe łodzie
podwodne i hydroplany. Zmiana taktyki i doskonalenie działań wojennych, ich dostosowanie do
róŜnych warunków, wymagały udoskonalania środków walki i ciągłego postępu. Wojna 1914-18 była
pierwszą z wojen, w której zginęły nie setki tysięcy ludzi, ale aŜ 10 mln! Pozostały miliony kalek,
inwalidów. Obfite Ŝniwo wojna zebrała wśród cywilów - epidemie, fale głodu;
- koszty materialne wojny były ogromne. Na państwa Ententy przypada około 65 mld dolarów, a na
państwa centralne około 25 mld;
- w wielu krajach przemysł był zrujnowany, a rolnictwo trzeba było budować od nowa. Dzięki wielkim
kredytom z USA mogła nastąpić szybka odbudowa, ale jednocześnie to właśnie Stany Zjednoczone
stały się głównym wierzycielem Francji, Anglii, Włoch i innych państw europejskich;
- dzięki kredytom i ciągłym zamówieniom przemysł amerykański przeŜywał okres prosperity. Rola
Stanów Zjednoczonych w świecie ogromnie wzrosła;
- po klęsce państw centralnych, rozpadzie Imperium Rosyjskiego i cesarstwa Austro-Węgier powstało
wiele nowych państw narodowych, m.in. Polska.
Rewolucje: lutowa i październikowa w Rosji i ich znaczenie
Rosja nie była odpowiednio przygotowana do wojny. Klęski na frontach jeszcze bardziej podkopały
system caratu, a państwo rosyjskie stanęło nad przepaścią ruiny ekonomicznej. W armii panował
głód, Ŝołnierze byli zdemoralizowani pod wpływem klęsk, niechętni dowódcom. Rolnictwo rosyjskie w
wyniku wyludnienia wsi (męŜczyźni poszli do wojska) nie mogło produkować Ŝywności, pojawił się
głód. Mimo nacisków na koła rządzące ze strony elit rosyjskich i burŜuazji, car nie zgodził się na
jakiekolwiek reformy w państwie. Nie zwoływał Dumy, wydawał dekrety z mocą ustaw.
W takich warunkach narastała fala rewolucyjna. Z jednej strony część elit rządzących wspólnie z
burŜuazją rosyjską chciała przeprowadzić reformy w duchu monarchii konstytucyjnej lub obalenia
caratu i wprowadzenia państwa republikańskiegoz demokratycznie wyłonionym parlamentem. Z
drugiej strony coraz więcej zwolenników,zwłaszcza wśród robotników, ale takŜe Ŝołnierzy
zaczynali zdobywać bolszewicy, dąŜący do obalenia caratu i wprowadzenia rządów dyktatury
proletariatu, a następnie państwa socjalistycznego. Popularne w społeczeństwiehasła propagandy
bolszewickiej - zakończenie wojny, ziemia dla chłopów, władza w ręce robotników i inne - popierało
272
coraz więcej ludzi. Politykę caratu podkopywały afery takie, jak np. sprawa mnicha Rasputina. W roku
1916 nasiliła się fala strajkowa, która niebawem objęła wszystkie większe ośrodki przemysłowe Rosji.
Odpowiedzią władz carskich były szeroko zakrojone represje.
W lutym 1917 r. (wg kalendarza juliańskiego) wybuchały lokalne strajki w Piotrogrodzie, które
rozszerzyły się następnie na inne tereny. W końcu lutego Rosję ogarnął strajk powszechny. Pojawiły
się Ŝądania ekonomiczne (chleba) i polityczne (precz z caratem). 25 lutego (10 marca) wybuchło
powstanie, a maszerujący tłum, do którego przyłączyło się wojsko, opanował Arsenał. Pod wpływem
tych
wydarzeń 27
lutego (12
marca) 1917 roku
w
Piotrogrodzie powstała Rada
Delegatów
Robotniczych i śołnierskich. Podobne Rady niebawem powstały w innych miastach, a takŜe na
wsiach. Przedstawiciele środowisk liberalnych i burŜuazyjnych z członkami ugodowych frakcji partii
socjaldemokratycznej - mienszewicy i eserowcy - porozumieli się i 1 marca (14) utworzyli Rząd
Tymczasowy.2 marca (15) abdykował car Mikołaj II i jego następca. Na czele rządu stanął ksiąŜę
Lwow, a po nim Aleksander Kiereński. W ten sposób w Rosji, która stała się republiką z legalnie
działającymi partiami, nastąpił okres dwuwładzy - Rad Delegatów i Rządu Tymczasowego.
Rząd, wypełniając zobowiązania sojusznicze, podjął ofensywę na froncie, która zakończyła się
kompletną klęską. W kraju przyczyniło się to do jeszcze większego chaosu i wzrostu nastrojów
rewolucyjnych.
Dla Niemców sytuacja, jaka wytworzyła się w Rosji, była bardzo korzystna. W kwietniu 1917 roku
specjalnym
pociągiem
(korzystał
z
pomocy
niemieckiej)
ze
Szwajcarii
przybył
do
Piotrogrodu Lenin, przywódca bolszewików. Jego słynne Tezy kwietniowe zawierały atrakcyjny
program i hasła oczekiwane przez społeczeństwo:
- zakończenie wojny;
- przekształcenie rewolucji burŜuazyjnej w rewolucję socjalistyczną z dyktaturą proletariatu;
- konfiskata (zabranie) majątków ziemskich i ich nacjonalizacja, robotnicza kontrola nad produkcją.
Dla wielu program ten wydawał się nierealny. Jednak z uwagi na bardzo wielką aktywność samych
bolszewików, przede wszystkim Lenina i atrakcyjność samych tez, nierealny program stawał się
powoli realny i moŜliwy do wcielenia w Ŝycie. Bolszewicy zaczęli przejmować kontrolę nad Radami byli świetnie zorganizowani, zdyscyplinowani, świadomi celów i metod działania, umieli odpowiednio
wykorzystać fatalne posunięcia rządu Kiereńskiego (nieudana kontrofensywa na froncie, nieudana
próba zamachu gen. Korniłowa). Wobec próby podporządkowania Rządowi Tymczasowemu Rad
bolszewicy rzucili hasło Cała władza w ręce Rad, obiecywali przekazanie ziemi chłopom, a fabryk pod
kontrolę i zarząd robotników. W takich warunkach wzrastała popularność bolszewików, a malała
Rządu Tymczasowego borykającego się z wielkimi trudnościami gospodarczymi i militarnymi. Nasiliła
273
się akcja strajkowa. Zjazd partii bolszewickiej nakazał podjęcie przygotowań do powstania i przejęcia
władzy, powołano Komitet Wojskowo-Rewolucyjny, który przejął kontrolę nad Gwardią Czerwoną.
Zapamiętaj!
W nocy z 24 na 25 października 1917 roku (6/7 listopada) wybuchło powstanie - rewolucja
bolszewickazwana październikową. Sygnałem był wystrzał z okrętu „Aurora”. Oddziały Gwardii
Czerwonej opanowały centrale telefoniczne,
elektrownie, stacje kolejowe. Tłum
pod
przewodnictwem bolszewików zdobył najwaŜniejszy punkt Piotrogrodu - Pałac Zimowy,
aresztując ministrów Rządu Tymczasowego.
Na II Ogólnorosyjskim Zjeździe Rad Delegatów Robotniczych i śołnierskich wydano uchwałę, w której
informowano o przejęciu pełnej władzy w państwie przez Zjazd. Powstał pierwszy rząd sowiecki Rada
Komisarzy
Ludowych -
(sowiety
to
w
języku
polskim
rady),
na
czele
którego
stanął Włodzimierz I. Lenin. Tak naprawdę bolszewicy opanowali jedynie Piotrogród. By utrzymać się
u władzy i rozszerzyć siły rewolucji na inne tereny, musieli dać ludowi obietnice, które zapewniłyby
jego całkowite poparcie dla rewolucji. Na zjeździe uchwalono dwa dekrety:
- dekret o pokoju - natychmiastowe zawieszenie broni i podpisanie pokoju bez zwycięzców i
zwycięŜonych (zakończenie wojny było związane z przyjazdem z frontu Ŝołnierzy, którzy dzięki
bolszewickiemu pokojowi poparliby działania nowych władz);
- dekret o ziemi, w którym postanowiono przeprowadzić nacjonalizację wielkich majątków
ziemskich bez odszkodowania dla ich właścicieli, a następnie przekazać ziemię chłopom.
3 marca 1918 roku Rosja Radziecka zawarła w Brześciu nad Bugiem separatystyczny pokój z
państwami centralnymi oddający Niemcom ogromne tereny: b. Królestwa Polskiego, Litwy, Białorusi,
Ukrainy i terenów nadbałtyckich.
W
praktyce
rządów
bolszewickich chłopi nie
tylko nie
otrzymali więcej
ziemi,
ale
zaczęli
być zmuszani do oddawania swojej do wielkich państwowych gospodarstw rolnych (sowchozów i
kołchozów), a rząd radziecki podjął działania przeciwko rolnikom indywidualnym w imię walki z tzw.
kułactwem.
Hasła - wolność, własność, demokracja, władza w ręce ludu i inne - nigdy w rzeczywistości w Rosji
Radzieckiej nie zostały zrealizowane. Do władzy doszła nieliczna grupa elity bolszewickiej, która
przejęła pełną kontrolę, w okrutny i bestialski sposób łamiąc podstawowe prawa ludzkie. Powstał
najbardziej krwawy na świecie reŜim komunistyczny, który pochłonął wiele milionów ofiar.
25 stycznia 1918 roku III Zjazd Rad uchwalił deklarację powołującą do Ŝycia Rosyjską Federacyjną
Socjalistyczną Republikę Rad. Powstała takŜe Armia Czerwona. Jeszcze w 1917 r. utworzono
Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), któremu podlegała milicja i wojska wewnętrzne.
274
Wielką, niestety niechlubną, rolę w dziejach rewolucji bolszewickiej i lat następnych spełnił Polak
FeliksDzierŜyński. Z jego inicjatywy w listopadzie 1917 roku powstała Ogólnorosyjska Nadzwyczajna
Komisja do Walki z Kontrrewolucją i SabotaŜem nazywana w skrócie Czeka. Pełniła ona rolę policji
politycznej krwawo tłumiąc wszelki opór, zwalczając prawdziwych wrogów rewolucji i jej wydumanych
nieprzyjaciół.
Wszystkie dokumenty wydawane przez władze rewolucyjne, najpierw podczas rewolucji lutowej Rady Delegatów Robotniczych i śołnierskich i Rządu Tymczasowego, a następnie władz
bolszewickich, w sprawie narodów zamieszkujących Rosję, a szczególnie Polaków - nie miały
większego znaczenia. W latach 1917 i 1918 ziemie polskie były zajęte przez wojska państw
centralnych, a więc deklaracje władz rewolucji były jedynie chwytami propagandowymi, mającymi na
celu wywarcie przychylnego wraŜenia na Polakach i innych narodach i zachęcenie ich do współpracy
z nowymi wład
Sprawa polska w I wojnie światowej zami.
Wybuch wojny światowej poruszył Polaków, którzy od z górą 120 lat czekali na moment, w którym
przeciwko sobie staną państwa zaborcze.
W Galicji Józef Piłsudski (orientacja antyrosyjska) zaproponował utworzenie polskiej siły zbrojnej,
stojącej u boku państw centralnych, która podjęłaby walkę z Rosją. W nocy z 5 na 6 sierpnia
1914 roku I Kompania Kadrowa strzelców pod dowództwem Piłsudskiego wymaszerowała z
krakowskich Oleandrów w stronę granicy z Królestwem Kongresowym. Celem akcji było skłonienie
Polaków mieszkających pod zaborem rosyjskim do wystąpienia przeciwko caratowi. Akcja spotkała się
z nikłym poparciem; po kilku dniach oddziały polskie powróciły z Kielc do Krakowa. W Krakowie 14
sierpnia powstał Naczelny Komitet Narodowy z prezydentem miasta Juliuszem Leo na czele.
Instytucja ta miała być najwyŜszą władzą polską w Galicji. Z inicjatywy NKN zaczęły formować
się Legiony Polskie walczące u boku armii austriackiej. Do roku 1915 objęły one ok. 20 tys. Polaków
zgrupowanych w trzy Brygady (I Brygada pod dow. Józefa Piłsudskiego, II - płk. Józefa Hallera, III płk. Stanisława Szeptyckiego). Legiony Polskie wzięły udział w walkach na froncie wschodnim - Galicji
Wschodniej i na Węgrzech (II Brygada), na Lubelszczyźnie i Wołyniu (III Brygada). Mimo Ŝe Ŝołnierz
polski walczył ofiarnie, po zajęciu Królestwa Polskiego państwa centralne nie podjęły Ŝadnych
zobowiązań wobec Polaków. Wobec tego w 1915 r. wstrzymany został zaciąg do Legionów, a kryzys
między dowództwem Legionów a władzami narastał.
Na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim odezwa rosyjskiego naczelnego wodza z 14 sierpnia
1914 r. (przesunięcie granic rosyjskich na zachód, włączenie ziem polskich zaboru pruskiego i
austriackiego, utworzenie autonomicznego Królestwa Polskiego) wobec ogólnikowych sformułowań
nie wywołała szerszego oddźwięku w społeczeństwie polskim. W Warszawie 25 listopada
powstał Komitet Narodowy z Zygmuntem Wielopolskim i Romanem Dmowskim (orientacja
275
antyniemiecka). Liczenie na Rosję było przedwczesne. Polacy, jako poddani carscy, trafili do armii
rosyjskiej walcząc na froncie przeciwko Polakom z innych armii zaborczych w bratobójczej wojnie.
Powstał jedynie mało znaczący Legion Puławski, który w październiku 1915 roku został rozwiązany.
Drugi rok wojny nie przyniósł poprawy sytuacji Polaków. Władze państw centralnych po wkroczeniu na
ziemie Królestwa utworzyły dwa generalne gubernatorstwa (niemieckie w Warszawie i austriackie w
Lublinie) pozostające pod rozkazami gubernatorów tych państw. Wycofanie się Rosjan z Królestwa
pociągnęło za sobą ewakuację setek tysięcy ludzi, demontaŜ maszyn, sprzętu i wcielenie do wojska
rosyjskiego wielu tysięcy męŜczyzn.
Tymczasem długotrwała wojna prowadziła do wyczerpywania się rezerw wojskowych państw
centralnych. Władze niemieckie i austriackie postanowiły zachęcić Polaków z Królestwa do
wstępowania do wojska państw centralnych.
Czy wiesz, Ŝe...
5 listopada 1916 roku został wydany akt cesarzy - niemieckiego i austriackiego skierowany do
Polaków. Zapowiadał on utworzenie na ziemiach zaboru rosyjskiego państwa polskiego jako
monarchii konstytucyjnej związanej z obu „sprzymierzonymi mocarstwami”. Choć dokument
ten miał znaczenie przede wszystkim propagandowe, to jednak akt 5 Listopada po raz pierwszy
od 120 lat poruszał sprawę polską, która została umiędzynarodowiona.
W konsekwencji w Warszawie w styczniu 1917 roku władze okupacyjne powołały Tymczasową Radę
Stanu, na czele której stanął Wincenty Niemojewski, a kierownictwo Komisją Wojskową oddano w
ręce Józefa Piłsudskiego. Legiony zostały podporządkowane niemieckiemu generałowi-gubernatorowi
Hansowi von Beselerowi.
Odpowiedź rządów państw Ententy w sprawie polskiej była prawie natychmiastowa.
- 22 stycznia 1917 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Thomas Woodrow Wilson powiedział, Ŝe
po wojnie powinno powstać państwo polskie zjednoczone, silne i samodzielne;
- 25 grudnia 1916 roku car Mikołaj II w rozkazie do wojska mówił, Ŝe celem wojny jest powstanie
wolnej Polski, złoŜonej z trzech części dotąd rozdzielonych. 27 marca 1917 roku Rada Delegatów
Robotniczych i śołnierskich Piotrogrodu podjęła uchwałę (wbrew stanowisku SDKPiL) dającą Polakom
prawo do samostanowienia. W podobnym duchu, choć z warunkiem połączenia sojuszem z Rosją,
wypowiedział się nieco później Rząd Tymczasowy. W Rosji po rewolucji lutowej powstały polskie
organizacje opiekuńcze, polityczne i wojskowe (formowanie polskich oddziałów). Na I Ogólnym
Zjeździe Związku Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie w czerwcu 1917 roku, mimo sprzeciwów
SDKPiL, powołano do Ŝycia Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) z Władysławem
Raczkiewiczem na czele. Z inicjatywy władz Naczpolu na Białorusi powstał I Korpus Polski gen.
276
Józefa Dowbora-Muśnickiego. Niebawem powstały dwa kolejne. W czasie rewolucji bolszewickiej
Ŝołnierze polscy bronili przed atakami bolszewickimi Polaków i majątków polskich na Białorusi.
- W czerwcu 1917 r. z inicjatywy przebywającego w Szwajcarii, a następnie we Francji Romana
Dmowskiego władze francuskie zgodziły się na powstanie armii polskiej (ochotnicy z USA, Brazylii,
Francji, Argentyny) podległej Komitetowi Narodowemu Polskiemu w ParyŜu (powstał z inicjatywy
Dmowskiego i Paderewskiego w sierpniu 1917 roku). Dmowski, porzuciwszy stronę Rosji, związał się
z państwami Ententy. KNP został niebawem uznany za oficjalnego reprezentanta sprawy polskiej na
arenie międzynarodowej.
Ze strony państw centralnych poza deklaracją Aktu 5 Listopada nie było Ŝadnych konkretnych decyzji.
Posłowie polscy w Wiedniu w maju 1917 r. Ŝądali deklaracji utworzenia wolnej Polski z trzech
zaborów, ale ich głosy pozostały bez odpowiedzi. W tych warunkach Józef Piłsudski wystąpił z
Tymczasowej Rady Stanu. W konspiracji rozbudowywał struktury Polskiej Organizacji Wojskowej
(POW), a w lipcu 1917 roku odmówił złoŜenia przysięgi na wierność władcom Niemiec i AustroWęgier (kryzys przysięgowy). Podobnie postąpili prawie wszyscy oficerowie i Ŝołnierze I i III Brygady
Legionów. Ci, którzy odmówili przysięgi, zostali rozbrojeni i internowani w obozach wojskowych w
Szczypiornie i Beniaminowie. Sam Piłsudski trafił do twierdzy w Magdeburgu.
W sierpniu 1917 r. rozwiązała się Tymczasowa Rada Stanu. śołnierze Legionów, którzy złoŜyli
przysięgę, zostali wcieleni do Polskiego Korpusu Posiłkowego z niemieckim dowództwem. W miejsce
Tymczasowej
Rady
Stanu
we
wrześniu
1917
roku
powstała
w
Warszawie Rada
Regencyjna (najwyŜsza władza tymczasowa w Królestwie do czasu objęcia tronu przez króla lub
regenta, złoŜona z arcybiskupa warszawskiego Aleksandra Kakowskiego, księcia Zdzisława
Lubomirskiego i hrabiego Józefa Ostrowskiego). Na czele rządu Rady Regencyjnej stanął Jan
Kucharzewski. Rada popierana przez koła konserwatywne nie spotkała się z przychylnym przyjęciem
ze strony większości społeczeństwa polskiego.
Czy wiesz, Ŝe...
W orędziu z 8 stycznia 1918 roku prezydent USA w punkcie 13 mówił o powstaniu po
wojnie silnego państwa polskiego z własnym dostępem do Bałtyku, silnym rządem, złoŜonego
z ziem zamieszkałych przez większość ludności polskiej. Niebawem rządy państw Ententy
poparły deklarację amerykańską.
W roku 1918 na wieść o warunkach podpisanego w marcu 1918 roku pokoju niemiecko-radzieckiego
w Brześciu, Polski Korpus Posiłkowy pod dowództwem gen. Józefa Hallera pod Rarańczą na Wołyniu
wypowiedział posłuszeństwo dowództwu austriackiemu. Przedarł się przez front i połączył z wojskami
II Korpusu Polskiego w Rosji Radzieckiej, przegrywając w maju pod Kaniowem z wojskami
niemieckimi. Niebawem rozbrojeniu uległy I i III Korpus Polski na Białorusi. śołnierze przez Murmańsk
277
udali się na Zachód wstępując do armii polskiej we Francji, której dowództwo w listopadzie 1918 r.
objął generał Haller.
W Rosji Radzieckiej deklaracje wydawane przez władze rewolucji bolszewickiej w sprawie polskiej
nie miały większego znaczenia. Dekret z sierpnia 1918 roku, na mocy którego anulowano rozbiory, i
tak nic nie zmieniał wobec okupowania ziempolskich przez Niemców. Wobec narastania terroru
bolszewickiego instytucje i polskie organizacje w Rosji Radzieckiej zostały rozwiązane.
Wojna zbliŜała się ku końcowi, który przyniósł upadek państw centralnych. Rada Regencyjna w
Królestwie traciła znaczenie. Nie pomagały deklaracje rządu Józefa Skrzyńskiego ogłoszenia poboru
rekruta do Polskiej Siły Zbrojnej, jak i zwrócenie się do paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego o
reprezentowanie sprawy polskiej na forum międzynarodowym.
Na ziemiach polskich druga połowa 1918 roku przyniosła powstawanie lokalnych ośrodków władzy
polskiej.
- W zaborze pruskim w lipcu 1918 roku powstał Centralny Komitet Obywatelski działający w oparciu
o Komitet Narodowy Polski w ParyŜu. Posłowie polscy w parlamencie niemieckim Ŝądali powstania
niepodległego państwa polskiego. 10 listopada 1918 roku komitet wykonawczy CKO ujawnił się
jako Naczelna Rada Ludowa.
- W Galicji wobec rozpadu państwa Habsburgów 19 października w Cieszynie powstała Rada
Narodowa
dla
Księstwa
Cieszyńskiego,
w Krakowie
28
października Polska
Komisja
Likwidacyjna z przewodniczącym Wincentym Witosem z PSL „Piast”. 30 października Polacy pod
dowództwem
płk.
Bolesława
Roi
usunęli
załogę
austriacką
z
Krakowa.
Podobne
akcje
przeprowadzono w innych miastach Galicji. We Lwowie ustępujące władze austriackie przekazały
kontrolę nad miastem Komitetowi Wojskowemu Ukraińców, który proklamował ustanowienie na terenie
wschodniej Galicji - Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. PoniewaŜ większość mieszkańców
Lwowa stanowili Polacy, niebawem doszło do walk o miasto (bohaterska postawa młodzieŜy - Orlęta
Lwowskie) iwojny polsko-ukraińskiej w Galicji Wschodniej.
- W nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki
Polskiej. Na jego czele stanął socjalista Ignacy Daszyński. Rząd tworzyły PPS, PPSD, PSL
„Wyzwolenie”. Manifest rządu ogłaszał przejęcie władzy w całym kraju do czasu zwołania Sejmu
Ustawodawczego, zapowiadał przeprowadzenie radykalnej reformy rolnej, nacjonalizację kluczowych
gałęzi przemysłu demokratyzację ustroju republiki polskiej.
- Lokalne ośrodki władzy rewolucyjnej - Rady Delegatów - powstawały w Lublinie, Zagłębiu
Dąbrowskim, ale niebawem zostały zlikwidowane. W okresie listopada - grudnia działała Republika
Tarnobrzeska zorganizowana przez radykalnych chłopów.
Tak kończyła się I wojna światowa na ziemiach polskich.
278
Zakończenie
I
wojny
światowej
-
ustanowienie
ładu
wersalsko-
waszyngtońskiego - Liga Narodów
18 stycznia 1919 roku rozpoczęła obrady konferencja pokojowa w ParyŜu. Celem jej było
ustanowienie ładu międzynarodowego i uzgodnienie warunków pokoju z pokonanymi państwami.
Wzięli w niej udział przedstawiciele 27 państw walczących po stronie Ententy. Państwa pokonane nie
były reprezentowane, choć ich przedstawiciele byli konsultantami w wielu istotnych sprawach. W
konferencji nie uczestniczyła Rosja Radziecka. Choć w obradach konferencji brali udział przywódcy,
delegaci wielu państw, to jednak decydujący głos w sprawie ostatecznego kształtu traktatów
pokojowych miało pięć państw - Francja, Wielka Brytania, Włochy, Stany Zjednoczone i Japonia,
kierujących obradami jako Rada NajwyŜsza. O sprawach europejskich decydowały przede wszystkim
cztery państwa wymienione na początku. Przedstawiciele „grubej czwórki” (Francja, Włochy, Wielka
Brytania, USA) mieli róŜne wizje i często sprzeczne koncepcje dotyczące ładu powojennego.
- Francja z prezydentem Georgesem Clemenceau chciała zabezpieczyć się przed Niemcami, tak je
osłabić poprzez rozbiór ich terytorium, rozbrojenie, ogromne odszkodowania, by w przyszłości nie
powtórzyła się sytuacja z 1914 roku. Francja miała stać się potęgą posiadającą system sojuszy z
państwami graniczącymi z ziemiami niemieckimi od wschodu (Polska), wzmocnioną armię.
- Wielka Brytania z premierem Davidem Lloyd George’em dąŜyła do korzystnego dla niej podziału
kolonii niemieckich i tureckich, sprzeciwiając się zbytniemu osłabieniu Niemiec z obawy przed
nadmiernym wzrostem potęgi Francji w Europie.
- Stany Zjednoczone z prezydentem Thomasem Woodrowem Wilsonem chciały utrzymania swojej
pozycji jako potęgi światowej odgrywającej rolę rozjemcy w sporach światowych. Ideą prezydenta
Wilsona było stworzenie organizacji międzynarodowej, która byłaby zdolna zachować pokój na
świecie.
- Włochy z premierem Vittorio Orlando starały się o zachowanie zdobyczy z wojny (Triest, wpływy
na spornych terenach z Austrią, wpływy na Bałkanach) przyjmując postawę chwiejną w wielu
sprawach.
- Japonia - mocarstwo dalekowschodnie - nie mieszała się do spraw europejskich zadowalając się
dominującą pozycją w rejonie Pacyfiku.
W wyniku obrad i dyskusji konferencji pokojowej zostały podpisane traktaty z państwami pokonanymi,
kończące wojnę światową. Przedstawiono je w poniŜszej tabelce.
Na terenach spornych w latach 1920-21 odbyty się plebiscyty, które wprowadziły dalsze zmiany
terytorialne w Europie.
279
Kwestia polska budziła wiele kontrowersji i wywoływała gorące dyskusje, szczególnie między Francją
(popierała interesy polskie) a Wielką Brytanią (niechętne stanowisko wobec Ŝądań polskich). W
wyniku powstania wielkopolskiego (grudzień 1918 - luty 1919) Wielkopolska została przyłączona do
Polski, na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku miały odbyć się plebiscyty, Gdańsk został Wolnym
Miastem pod zarządem Wysokiego Komisarza Ligi Narodów.
Decyzje traktatu wersalskiego juŜ na samym początku budziły sprzeciwy wśród Niemców i chęć rewizji
jego postanowień. Na tym tle niebawem doszło do zbliŜenia między Niemcami i Rosją
Radziecką, która nie brała udział w obradach konferencji pokojowej.
Postanowienia traktatu wersalskiego, traktatów okołowersalskich, rozpad dawnych państw przypieczętowały odrodzenie lub powstanie niepodległych państw. Rozpad Imperium Rosyjskiego
dał niepodległość Finlandii (1917),Litwie, Łotwie, Estonii (1918). W wyniku rozpadu monarchii
Austro-Węgierskiej
powstały Węgry (1918-20
czele), Czechosłowacja (republika
republika,
federacyjna
Czech
1920
i
monarchia
Słowacji,
1918),
z
regentem
na
Austria (republika,
1918), Królestwo SChS (monarchia z dynastią KaradŜiordziewiczów, od 1929 Królestwo Jugosławii).
Zapamiętaj!
Integralną częścią traktatu wersalskiego i innych był Pakt Ligi Narodów. Podpisały go 44
państwa, załoŜyciele Ligi Narodów. Ideą powstania tej międzynarodowej organizacji było
dąŜenie do zachowania powszechnego pokoju, rozwijania międzynarodowej współpracy i
rozwiązywania konfliktów na drodze pokojowej.
- Organem kierowniczym była Rada Ligi Narodów, w której stałe miejsce znalazły Wielka Brytania,
Francja, Włochy, Japonia, od 1926 Niemcy, a od 1934 ZSRR. Co roku zbierało się Zgromadzenie
Ogólne, bieŜącymi sprawami kierował Sekretariat. Stany Zjednoczone - inicjator powołania Ligi
Narodów - nie naleŜały do organizacji, poniewaŜ Senat i Kongres USA nie ratyfikowały traktatu
wersalskiego, którego częścią był Pakt Ligi Narodów.
- Członkiem Ligi mogło zostać państwo, dominium lub kolonia mające samodzielne rządy, za zgodą
2/3 państw wZgromadzeniu Ogólnym LN.
Jak pokazała praktyka, LN nie zdołała utrzymać pokoju światowego. Na jej forum ścierały się róŜne
interesy państw tworzących Radę LN. Co więcej, LN nie miała Ŝadnych moŜliwości ingerencji wobec
państw wyłamujących się z pokojowego współistnienia. 22.artykuł Paktu Ligi Narodów przewidywał
utworzenie systemu mandatowego LN.Tereny zamorskie i ziemie wchodzące przed wojną w skład
państw zwycięŜonych zostały powierzone państwom europejskim jako mandaty LN.
- Mandaty grupy A - tereny dawnych ziem Imperium Tureckiego - Irak, Palestynę i Transjordanię
otrzymała Wielka Brytania, Syrię i Liban - Francja.
280
- Mandaty grupy B - byłe kolonie niemieckie w Afryce - otrzymały: Wielka Brytania, Francja i Belgia.
- Mandaty grupy C - posiadłości niemieckie na Pacyfiku i część w Afryce - włączone bezpośrednio do
Japonii, Nowej Zelandii, Australii i Związku Południowej Afryki.
Traktat wersalski i traktaty pomocnicze tylko częściowo wprowadzały nowy ład na świecie. Stany
Zjednoczone nie ratyfikowały układu z Niemcami. Nie były rozwiązane waŜne problemy występujące
na Dalekim Wschodzie (kwestie zdobyczy Japonii w Chinach i na Pacyfiku). W celu ostatecznego
uregulowania tych spraw w okresie od listopada 1921 do lutego 1922 roku obradowała konferencja
międzynarodowa w Waszyngtonie. Uczestniczyli w niej przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii, Chin,
Japonii, Francji, Włoch, Holandii, Belgii i Portugalii. 6 lutego 1922 r. została podpisana ostateczna
umowa określająca stosunek 9 państw uczestników obrad do Chin. Uznano niepodległość Chin,
przyjęto w kontaktach handlowych zasadę otwartych drzwi. Określono takŜe wzajemny stosunek
tonaŜu flot wojennych. Przedstawiał się on następująco:
USA Wielka Brytania Japonia Francja Włochy
5
5
3
1,75
1,75
Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Japonia i Francja podpisały traktat określający wzajemną
odpowiedzialność za bezpieczeństwo Chin i strefy Pacyfiku, zastrzegając sobie głos decydujący w
przypadku jakichkolwiek zmian terytorialnych i kwestii spornych występujących na tych terenach.
Zapamiętaj!
Traktat wersalski, traktaty pomocnicze i traktat waszyngtoński ustanawiały ostateczny ład
światowy po wielkiej wojnie światowej nazwany ładem wersalsko-waszyngtońskim.
Sytuacja gospodarcza na świecie w latach 1919-1939
Zakończenie wojny przyniosło spadek produkcji przemysłowej na całym świecie, co było związane z
koniecznością przestawienia gospodarki z produkcji wojennej na pokojową. Najbardziej odczuły to
kraje, które przegrały wojnę. Po 1922 r. produkcja przemysłowa zaczęła rosnąć. Jednak juŜ w 1927 r.
nastąpił okres stagnacji. Wiązało się to z produkcją, która przewyŜszała popyt. Wkrótce nastąpił
kryzys gospodarczy.
24
października
1929
r.
na
nowojorskiej
giełdzie
nastąpił
krach,
zwany
czarnym
czwartkiem. Sztucznie utrzymywane ceny akcji z dnia na dzień straciły na wartości. Pociągnęło to za
sobą bankructwo wielu setek przedsiębiorstw, firm, upadek banków, masowe bezrobocie. Wielki
kryzys gospodarczy niebawem ogarnął wszystkie kraje kapitalistyczne.
281
Najwiekszy kryzys dotknął USA, nastąpił tam spadek produkcji o ponad 50%. Drastycznie rosła liczba
bezrobotnych, większość krajów nie stać było na wypłacanie zasiłków. Kryzys odbił się takŜe na
rolnictwie. Nastąpił bowiem spadek popytu na Ŝywność, a co za tym idzie spadek dochodów rolników.
W Stanach Zjednoczonych wielu farmerów straciło swoje ziemie poniewaŜ nie byli w stanie spłacić
zaciągniętych kredytów.
Wiele
krajów
początkowo
lekcewaŜyło
kryzys.
Dopiero
długotrwała
recesja
połączona
z
niezadowoleniem społecznym sprawiły, Ŝe kraje zaczęły interweniować.
W
Stanach
Zjednoczonych
walkę
z
kryzysem
podjął
prezydent Franklin
Delano
Roosevelt. Przedstawił on koncepcję polityki gospodarczej nazwaną New Deal (nowy ład). Państwo
łoŜyło wielkie sumy z kasy publicznej na zakrojone na nie spotykaną do tej pory skalę roboty
publiczne,
co
pozwoliło
skutecznie
walczyć
z
plagą
bezrobocia.
MoŜemy nawet
mówić
o państwowym kierowaniu gospodarką (interwencjonizm państwowy), co w warunkach
amerykańskich było zdarzeniem bezprecedensowym. Ludzie, dysponując gotówką, zaczęli kupować
juŜ nie tylko niezbędne artykuły, ale takŜe szukać towarów zbytku, co pociągnęło za sobą przełamanie
stagnacji w przemyśle. Dzięki państwowym kredytom farmerzy mogli odbudować amerykańskie
rolnictwo. Ogromne fundusze pochłonęły nowopowstające drogi, lotniska, elektrownie wodne.
Zagospodarowano teren rzeki Tennessee. Małe, nieefektywne gospodarstwa zastąpiły nowoczesne
farmy. W roku 1933 Stany Zjednoczone zaczęły wychodzić z kryzysu.
W grudniu 1927 roku w ZSRR na kolejnym zjeździe przyjęto uchwałę o konieczności opracowania
długofalowego planu rozbudowy przemysłu, podniesieniu obronności kraju, elektryfikacji, rozbudowie
hutnictwa Ŝelaza i metali kolorowych, zwiększeniu wydobycia węgla i ropy naftowej, rozbudowie
przemysłu okrętowego, elektrotechnicznego, zwiększeniu wydobycia złota i platyny. Na lata 192832 przypada w ZSRR realizacja I planu pięcioletniego, lata1933-37 II planu pięcioletniego (szybkie
zwiększenie konsumpcji, dalsza rozbudowa hutnictwa Ŝelaza i metali - takŜe rozbudowa wielkich
inwestycji socjalizmu na Dalekim Wschodzie, w Azji Środkowej, zakończenie kolektywizacji,
zlikwidowanie resztek gospodarki kapitalistycznej, zwiększenie obronności kraju, zakończenie
przebudowy gospodarki w duchu państwa socjalistycznego).
Cechą charakterystyczną gospodarki planowej były ciągłe korekty. Realizacja zadań wynikających
z planowości odbywała się kosztem wielkich wyrzeczeń społeczeństwa, niewolniczej pracy i
ogromnych nakładów finansowych. Państwo stosowało system nakazowo-rozdzielczy.
Na lata realizacji I planu pięcioletniego przypada polityka kolektywizacji wsi. Chłopi byli zmuszani do
wstępowania do wielkich gospodarstw rolnych - kolektywów. Przez skupienie chłopów w
kontrolowanych kołchozach państwo uzyskało moŜliwość całkowitego podporządkowanie sobie tej
grupy społecznej. Oporni zostali napiętnowani jako kułacy, wrogowie ludu i państwa radzieckiego.
282
Zapełniły się więzienia i gułagi. Wraz z wprowadzeniem kolektywizacji pojawiły się bieda i głód.
Kolektywizacja pochłonęła miliony ofiar.
W drugiej połowie lat 30. nasilił się terror NKWD. Aresztowano ponad 7 mln osób, wykonywano liczne
wyroki śmierci.
Polityka państw totalitarnych
W
okresie
międzywojennym
w
wielu
państwach
Europy
cechą
charakterystyczną
było
powstanie dyktatur. Przyczyny takiego stanu rzeczy to: ogólny kryzys gospodarczy, kryzys polityczny
i społeczny. Nie moŜna zapominać o powstaniu w ramach ruchu komunistycznego państwa dyktatury
proletariatu i dąŜeniu komunistów w innych państwach do zdobycia władzy drogą rewolucji. Zacząły
powstawać ugrupowania faszystowskie. W sferze ideologii działania faszystów zmierzały do
powstania „jedności narodowej” a działania komunistów do „jedności klasowej” proletariatu i to była
główna cecha róŜniąca państwa totalitarne - ZSRR, Niemcy i Włochy.
Cechy państw totalitarnych:
- autokratyzm - władza skupiona w rękach silnej jednostki lub grupy ludzi;
- podporządkowanie i ujednolicenie całego aparatu władzy interesom rządzącej grupy lub jednostki,
kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin Ŝycia;
- rozbudowana, masowa propaganda;
- ingerowanie przez aparat państwa w przekonania, poglądy, zachowanie obywateli, rozbudowany
aparat kontroli;
- system monopartyjny i dąŜenie do ujednolicenia i podporządkowania rządzącym form Ŝycia
społecznego;
- w sferze gospodarczej pełna kontrola sprawowana przez grupę rządzącą, centralizm decyzyjny;
- pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją i wymiarem sprawiedliwości.
Polityka państw totalitarnych - Nazizm w Niemczech
Niemcy znalazły się po I wojnie światowej w grupie państw pokonanych. Z tego względu, jako
współodpowiedzialne za wojnę, zostały bardzo surowo potraktowane i obłoŜone ograniczeniami
wynikającymi z traktatu wersalskiego. 31 lipca 1919 roku obradujące w Weimarze Zgromadzenie
Narodowe uchwaliło nową konstytucję Niemiec. Od miejsca uchwalenia ustawy zasadniczej państwo
niemieckie zaczęto nazywać Republiką Weimarską.
W styczniu 1919 r. powstała w Monachium w Bawarii Niemiecka Partia Robotnicza, przekształcona
w 1920 r. w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotników - NSDAP - szermująca pod
283
płaszczykiem haseł socjalistycznych propagandą rewizjonistyczną (rewizja postanowień traktatu
wersalskiego) i nacjonalistyczną (odbudowanie dumy i potęgi niemieckiej). Jednym z przywódców tej
partii był obywatel austriacki, Adolf Hitler. Początkowo NSDAP nie odgrywała większej roli, ale z
czasem, dzięki propagandzie i metodom terrorystycznym, zaczęła zyskiwać coraz więcej
zwolenników.
Pierwsza połowa lat dwudziestych nie przyniosła polepszenia sytuacji ekonomicznej Niemiec.
Wzrastało bezrobocie, nasilały się nastroje rewolucyjne. 9 listopada 1923 r. w Monachium miał
miejsce nieudany pucz faszystowski zwany piwiarnianym. Jego inicjator, Adolf Hitler, trafił do
więzienia, gdzie napisał „biblię” faszystów - Mein Kampf(Moja walka). śądał bezwzględnej walki z
„dyktatem
wersalskim”,
jako
dziełem
spisku
światowego
Ŝydostwa,
mającym
na
celu
unicestwienienarodu niemieckiego. Niemcy, jako naród panów - Herrenvolk - powinni dąŜyć do
eliminacji śydów i działających z nimi komunistów w celu zdobycia dla siebie przestrzeni Ŝyciowej –
Lebensraum .Jeszcze w czasie pobytu Hitlera w więzieniu członkowie NSDAP zaczęli tworzyć
organizację paramilitarną SA(Sturmabteilung - oddziały szturmowe), do której wstępowali między
innymi
zdemobilizowani
Ŝołnierze.
Niebawem
z
SA
wykształciła
się
elitarna
organizacja
paramilitarna SS (Schutzstaffeln).
30 stycznia 1933 roku prezydent Paul von Hindenburg mianował kanclerzem Niemiec Adolfa
Hitlera. W ten sposób drogą demokratyczną i legalną faszyści niemieccy doszli do władzy
rozpoczynając okres dyktatury faszystowskiej i państwa totalitarnego. W lutym 1933 r. wybuchł
poŜar w Reichstagu, o który zostali oskarŜeni komuniści (podpalenie było celowym działaniem
polityków narodowosocjalistycznych). W takiej atmosferze Hitler prowadził działalność w imię
nadzwyczajnej ochrony narodu i państwa. Nastąpiła fala aresztowań. Po śmierci (sierpień 1934 roku)
prezydenta Paula von Hindenburga, na mocy tzw. testamentu Hitler przejął władzę prezydenta
jako „wódz (fÜhrer) i kanclerz Rzeszy” - system wodzowski w państwie - potem teŜ jako „wódz i
najwyŜszy dowódca sił zbrojnych”. Stanął ponad prawem, a jego wola stanowiła „najwyŜsze
prawo”. Hitler swoje państwo nazwał III Rzeszą.
Przystąpił do rozprawy z opozycją w NSDAP i w szeregach SA - 30 czerwca 1934 roku („Noc
długich noŜy”) - SS i ściśle związana z nimi policja dokonały masowego mordu na 300 osobach,
oskarŜonych o przygotowania do zamachu stanu - zamordowany został m.in. szef sztabu SA kpt.
Ernest RÖhm i stara gwardia organizacji SA. Umocniła swą pozycję SS, której przywódca, Heinrich
Himmler, został bezpośrednio podporządkowany Hitlerowi. Hitler przystąpił do rozbudowywania
gospodarki niemieckiej dla potrzeb wojennych.
Zapamiętaj!
Państwo totalitarne Adolfa Hitlera III Rzesza Niemiecka - ingerowało we wszystkie dziedziny
Ŝycia obywateli. Tworząc róŜne organizacje mogło w imię ideologii faszystowskiej i
284
nacjonalistycznej sprawować kontrolę nad obywatelami - (Hitlerjugend, Niemiecki Front Pracy).
Hitler podjął jednocześnie walkę z intelektualistami i Kościołami. Minister propagandy dr Josef
Goebbels stworzył kult Hitlera - wodza, ojca ojczyzny.
Zgodnie z ideologią nacjonalistyczną (Niemcy „rasą panów”, czystość narodowa i konieczność
zdobycia „przestrzeni Ŝyciowej”) obradujący we wrześniu 1935 roku w Norymberdze Reichstag
uchwalił ustawy zwane norymberskimi: O obywatelstwie Rzeszy, O ochronie niemieckiej krwi oraz
niemieckiego honoru. Wprowadzały one formalnie w Niemczech system segregacji rasowej dzielący
ludność na uprzywilejowaną (niemiecką) i podludzi (śydów, Cyganów i innych), wobec których
niebawem przystąpiono do akcji ekstremistycznych - 9-10 listopada 1938 r. tzw. noc kryształowa ataki na synagogi i sklepy Ŝydowskie, ponad 100 osób zamordowanych, liczni ranni, początek
zakładania obozów koncentracyjnych.
Hitler rozpoczął prowadzenie polityki agresji od łamania postanowień traktatu wersalskiego.
Polityka państw totalitarnych - Komunizm w ZSRR
Komunizm to rewolucyjna ideologia klasy robotniczej głosząca program całkowitego zniesienia
własności prywatnej, obalenia kapitalizmu, zbudowania społeczeństwa bezklasowego. To równieŜ
ustrój totalitarny oparty na terrorze partii komunistycznej, a w gospodarce kierujący się centralnym
planowaniem i likwidacją własności prywatnej. Komunizm wojenny w Rosji Radzieckiej proklamował w
1918 r. Lenin. W załoŜeniu miał on uratować gospodarkę rosyjska nadwyręŜoną przez I wojnę
światową. Wynikiem tych działań było znacjonalizowanie przemysłu i handlu, chłopi zostali zmuszeni
do oddawania darmowych kontyngentów Ŝywnościowych, problem zaopatrzenia próbowano rozwiązać
wprowadzeniem kartek Ŝywnościowych. W latach 1918-21 miały miejsce pierwsze przypadki
kolektywizacji wsi. Na skutek leninowskiego eksperymentu produkcja przemysłowa spadłą o 50%, a
ok. 5 mln ludzi zmarło z głodu.
21 stycznia 1924 roku zmarł przywódca państwa radzieckiego Włodzimierz Iljicz Lenin. Prawie
natychmiast rozpoczęta się rywalizacja i walka o władzę. Na nieszczęście dla wielu milionów ludzi
nowym przywódcą partii bolszewickiej i szefem rządu radzieckiego został Józef Wissarionowicz
Stalin. W ten sposób rozpoczął się nowy rozdział w dziejach ZSRR - budowanie kultu
jednostki chorego psychicznie, nienawidzącego ludzi, chorobliwie podejrzliwego Stalina, który
stopniowo przejmował autokratyczną władzę. Rozpoczęła się walka z opozycją.
Przypieczętowaniem zmienionego prawa, zmian społecznych i politycznych w ZSRR było uchwalenie
5 grudnia 1936roku nowej konstytucji. Określono w niej ZSRR jako państwo socjalistyczne
robotników i chłopów. Gwarantowano (bez pokrycia w rzeczywistości) wszelkie swobody i prawa
obywatelskie.
NajwyŜszą
(teoretycznie)
władzą
państwową
była
wybierana
w
wyborach
powszechnych Rada NajwyŜsza, składająca się z Rady Związku i Rady Narodowości. Obywatele mieli
285
nakaz przestrzegania prawa, obrony ojczyzny. Podkreślono, Ŝe jedyną partią jest Wszechzwiązkowa
Komunistyczna Partia (bolszewików). W sferze ekonomicznej konstytucja dopuszczała jedynie
socjalistyczną formę własności (państwową) i socjalistyczny system gospodarowania oparty o
gospodarkę scentralizowaną, wykorzystującą system nakazowo-rozdzielczy (centralne dysponowanie
środkami) i planowość.
ZSRR było swego rodzaju centrum komunizmu światowego. Partie komunistyczne działające poza
terenem
ZSRR
były
podporządkowane
Międzynarodówce
Komunistycznej (Kominternowi). Komuniści chcieli wywołać rewolucje i wprowadzić dyktaturę
proletariatu. Od 1933 r. ruchy komunistyczne rosły w siłę, szczególnie w Niemczech i w Hiszpanii.
Szczególnie duŜy wpływ komunizm wywarł w Chinach, gdzie w 1921 r. powstałą Partia Chińska, a
przywódcą komunistów chińskich został Mao Tse-tung.
Polityka państw totalitarnych - Wojna domowa w Hiszpanii
Aby uchronić praj przed komunistami we wrześniu 1923 r. król Alfons XIII de Bourbon przekazał
władzę dyktatorską generałowi Miguelowi Primo de Rivera. Za czasów dyktatury rządy sprawowali
wojskowi, prawa obywatelskie zostały ograniczone. Dzięki interwencyjnej polityce państwa nastąpił
rozwój przemysłu. Lata wielkiego kryzysu gospodarczego fatalnie odbiły się na sytuacji ekonomicznej i
społecznej Królestwa Hiszpanii. W styczniu 1931 r. dyktator Primo de Rivera złoŜył władzę.
W roku 1931 w kwietniowych wyborach zwycięstwo odnieśli republikanie i socjaliści. Król Alfons XIII
opuścił kraj. W ten sposób w Hiszpanii powstała republika, na której czele stanął Rząd Tymczasowy.
Wobec narastających nastrojów radykalnych niebawem powstał rząd złoŜony z radykalnych
socjalistów i republikanów. Została opracowana konstytucja, w myśl której rozpoczęło się
wprowadzanie radykalnych reform społecznych.
W 1936 r. generał Francisco Franco wszczął rebelię. Po stronie generała opowiedziała się armia.
Zyskał on równiez poparcie hiszpańskiej partii faszystowskiej (Falangi Hiszpańskiej).
Walki miały miejsce w latach 1936-1939 i toczyły się w Kastylii, Nawarze i wielu duŜych miastach:
Saragossie, Sewilli, Kordobie. Baskowie i Katalonia opowiedzieli się lojalnie po stronie rządu. Próby
zdobycia przez wojska frankistowskie Madrytu i Barcelony zakończyły się niepowodzeniem. W tych
trudnych dla rządu republikańskiego chwilach do działania przeszli komuniści inspirowani za
pośrednictwem Kominternu (organizacji grupującej partie komunistyczne) z Moskwy przez Stalina.
Generała Franco i siły prawicowe wsparły Niemcy hitlerowskie w postaci tzw. Legionu Kondor szwadronu lotniczego (100 samolotów), czołgów i artylerii. Przywódca Włoch, Benito Mussolini, wysłał
generałowi Franco oddziały i sprzęt wojskowy. Państwa europejskie, mimo strategicznego znaczenia
Hiszpanii, zwłaszcza dla interesów Francji, nie podjęły Ŝadnych kroków w celu niedopuszczenia do
podporządkowania tego kraju Hitlerowi, co więcej, w sierpniu 1936 roku wprowadziły zakaz dostaw dla
286
republiki. W ten sposób rząd republikański został zmuszony do zwrócenia się o pomoc do Moskwy.
ZSRR nie udzielił oficjalnego wsparcia republikanom, ale przez Komintern, zbierający fundusze na
pomoc dla republiki, wsparł działania republikanów. Do Hiszpanii udali się jedynie komuniści z innych
państw. Mimo to GPU (radziecka policja polityczna) sprawujące kontrolę nad Kominternem utworzyło
tzw. Brygadę Międzynarodową Emila Klebera (Austriak). W walkach po stronie republikanów wzięli
udział takŜe polscy komuniści słuŜący w Brygadzie im. Jarosława Dąbrowskiego na czele z gen.
Karolem Świerczewskim.
W 1937 r. ofiarą ataku lotniczego stało się bezbronne miasteczko Guernica, które zostało przez
Legion Komdor zrównane z ziemią. Dwa lata później, w kwietniu 1939 r. wojska frankońskie pokonały
opór sił republikańskich, a generał Franco objął władze dyktatorską.
Anschluss Austrii
Hitler, marzący o zajęciu Austrii, spotkał się ze sprzeciwem Włoch. Z biegiem czasu sytuacja zmieniła
się i doszło do zbliŜenia i porozumienia włosko-niemieckiego. W początkach 1938 roku nasiliły się
napady i prowokacje bojówek faszystowskich w Austrii. Nowy kanclerz Austrii, Kurt Schuschnigg,
podjął rokowania z Hitlerem, inicjatorem akcji, które miały doprowadzić do objęcia przez austriackich
faszystów kilku stanowisk ministerialnych. Dla potwierdzenia takich decyzji miał się odbyć plebiscyt.
Hitler zgromadził nad granicą austriacką liczne jednostki Wehrmachtu. Pod groźbą interwencji
niemieckiej kanclerz Schuschnigg ustąpił z urzędu, który objął faszysta austriacki, ściśle
współpracujący z hitlerowcami i wiernie wykonujący polecenia Berlina, Arthur Seyss-Inquart.Jedną z
pierwszych decyzji kanclerza była skierowana do Niemiec prośba o pomoc wojskową. Krok ten spotkał
się jedynie z dyplomatycznymi protestami państw zachodnich i ośmielił Hitlera do wysuwania
kolejnych Ŝądań dotyczących terenów leŜących na pograniczu III Rzeszy i Czechosłowacji. 12 marca
1938 roku wojska niemieckie bez wystrzału zajęły Austrię, przekształcając ją w jedną z prowincji
Rzeszy - östmark (Marchia Wschodnia). Dokonał się Anschluss Austrii.
Rozbiór Czechosłowacji
Przedmiotem sporu były Sudety. Tereny te, waŜne ze strategicznego punktu widzenia dla państwa
Czechów i Słowaków, zamieszkiwała blisko trzymilionowa mniejszość niemiecka. Mimo Ŝe
Czechosłowacja
podpisała
i
wiernie
wykonywała
postanowienia
tzw. małego
traktatu
wersalskiego (prawa mniejszości), na terenach pogranicza niemiecko-czechosłowackiego nie było
spokojnie.
Niepokoje
wszczynała
kierowana
z
Niemiec
faszystowska Partia
Niemców
Sudeckich Konrada Henleina, prowadząc liczne akcje dywersyjne i sabotaŜowe. Szczególnie po
podpisaniu w 1935 r. traktatu przyjaźni między ZSRR a Czechosłowacją prasa niemiecka rozpętała
nagonkę na Czechosłowację, twierdząc Ŝe jakoby władze czeskie prześladowały Niemców sudeckich i
przygotowywały się do ataku na Niemcy.
287
Zapamiętaj!
29 września 1938 roku w Monachium spotkali się szefowie: Włoch - Benito Mussolini, Francji Édouard Daladier, Wielkiej Brytanii - Neville Chamberlain i Niemiec - Adolf Hitler. Do rozmów
nie
był
zaproszony
przedstawiciel
Czechosłowacji.
Politycy
podpisali układ
monachijski pozwalający Niemcom na zajęcie Sudetów.
Swoje rządania terytorialne wobec Czechosłowacji wysunęły takŜe Węgry i Polska.
Tereny zajęte przez Niemców zamieszkiwała obok Niemców takŜe ludność Czeska. Większość z nich
została wypędzona ze swoich domów.
Nauka i kultura w okresie międzywojennym
Lata 1918-1919 obfitowały w odkrycia naukowe i wynalazki techniczne. Najwięcej odkryć dokonali
fizycy i chemicy. Ernest Rutheford i James Chadwick, dokonując rozbicia jądra atomu azotu,
przeprowadzili pierwszą sztuczną reakcję jądrową (1919). Na przełomie lat dwudziestych i
trzydziestych stworzono mechanikę kwantową badającą ruch mikrocząsteczek (Louis Broglie, Erwin
SchrÖdinger, Werner Heisenberg, Max Born, Pascual Jordan) i relatywistyczną mechanikę kwantową
zajmującą się ruchem ciał o prędkości zbliŜonej do światła (Paul A. Dirac). Karl D. Anderson i James
Chadwick odkryli pozytron i neutron, a Ernest Lawrence zbudował pierwszy cyklotron (1932). Irena i
Fryderyk Joliot-Curie odkryli sztuczną promieniotwórczość (1934). Otto Hahn i Fritz Strassman
dokonali rozszczepienia jądra uranu (1938). Odkrycia te, a szczególnie badania jądra atomowego,
przyczyniły się do rewolucyjnych zmian w technice przemysłowej i militarnej związanej z
wykorzystaniem energii jądrowej.
288
Odkrycia naukowe stały się silnym bodźcem do rozwoju wiedzy technicznej i gwałtownych zmian w
wielu
dziedzinach
produkcji.
Wyprodukowanie syntetycznej
benzyny (1913), kauczuku
syntetycznego (1926), jedwabiu z włókien sztucznych (1923) i perlonu oraz nylonu (1937) stało
się podstawą przewrotu w produkcji przemysłowej. Inne waŜne wynalazki tego okresu to zbudowanie
mikroskopu elektronowego (1933) i opracowanie i odkrycie w 1935 r. radiolokacji, czyli radaru, który to
wynalazek upowszechnił się i odegrał doniosłą rolę w czasie II wojny światowej.
Nastąpił przełom w systemie komunikowania się i przekazywania informacji na odległość (dźwięk i
obraz). Udoskonalano radio - stawało się ono coraz popularniejsze i dostępne dla szerokich kręgów
słuchaczy, były przeprowadzane pierwsze próby z przesyłaniem obrazu na odległość - rodziła się
telewizja. W 1919 r. uruchomiono pierwsze pasaŜerskie linie lotnicze na trasie Londyn-ParyŜ i
Berlin-Weimar. Pierwsza rozgłośnia radiowa została uruchomiona w Pittsburghu (USA) w 1920 r. Dwa
lata później została opatentowana metoda udźwiękawiania filmów. Telewizyjny przekaz obrazu na
odległość pojawił się w 1926 r., a w 1935 r. film na taśmie kolorowej. Pierwszy nowoczesny helikopter
pojawił się w 1937 r., a dwa lata później samolot odrzutowy dokonał udanego przelotu.
Sztuka okresu
międzywojennego
to kontynuacja
w
malarstwie
i
rzeźbie
kierunków
przedwojennych: kubizmu (Pablo Picasso), futuryzmu, ekspresjonizmu (Pierre Bonnard). Nowym
zjawiskiem stały się: wyrosły z buntu przeciwko wojnie i cywilizacji skandalizujący dadaizm (Maks
Ernst), burzący logikę porządku rzeczywistości surrealizm (Salvador Dali) i analizujący elementy
budowy plastycznej konstruktywizm (Naum Gabo). W architekturze Le Corbusier wprowadził
funkcjonalne budowle nowej konstrukcji, głównie z aluminium, szkła i mas plastycznych (Rockefeller
Center w Nowym Jorku).
W kręgu tych samych prądów artystycznych powstawała literatura międzywojenna. Futuryzm stał się
początkowo popularny wśród zwolenników faszyzmu włoskiego i komunizmu bolszewickiego
(Włodzimierz Majakowski), jednak później odrzucony przez władzę oczekującą afirmacji nowego
państwa i partii, a nie pojawiającej się w nim negacji. Pod wpływem teorii psychoanalizy Zygmunta
Freuda pojawił się surrealizm (André Breton). W opozycji do niego stworzono autentyzm, którego
twórcy dąŜyli do obiektywizmu i przedkładali fakty nad wyobraźnię (Arnold Zweig). W opozycji do
autentyzmu pozostawał stworzony w Związku Radzieckim realizm socjalistyczny (Maksym Gorki).
Odzyskanie przez Polskę niepodległości
11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę nad wojskiem i
rozwiązała się 14 XI 1918 r., pod naciskiem większości stronnictw. Ogłosił się on Tymczasowym
Naczelnikiem Państwa. Nie był jednak uznawany przez państwa zwycięskiej koalicji, które uznawały
paryski Komitet Narodowy Polski kierowany przez Romana Dmowskiego. Wkrótce z funkcji premiera
ustąpił Jędrzej Moraczewski, a jego miejsce zajął Ignacy Jan Paderewski.
289
26 stycznia 1919 r., zgodnie z ordynacją wyborczą, zostały przeprowadzone na terenie ziem byłego
Królestwa i terenów b. zaboru austriackiego wybory do Sejmu Ustawodawczego (po przyłączeniu
ziem polskich pozostających jeszcze poza granicami polskimi miały nastąpić na tych terenach wybory
uzupełniające). Frekwencja (uczestnictwo) była dosyć wysoka. W Królestwie najwięcej głosów padło
na Narodową Demokrację (46%). Kolejne ugrupowania to PSL „Wyzwolenie” (22%), PPS (9%).
Inaczej było na wymienionych wyŜej ziemiach b. zaboru austriackiego, gdzie zwycięŜyły: PSL „Piast”
(34%), PSL Lewica (20%), PPSD (18%), a endecja zdobyła jedynie 11 % głosów. Sejm
Ustawodawczy był zróŜnicowany pod względem orientacji politycznych. Najwięcej mandatów
poselskich posiadała endecja (36 %), PSL „Wyzwolenie” (15%), PSL „Piast” (12%) i socjaliści (9%).
Resztę zdobyli posłowie centrum. Komunistyczna Partia Robotnicza Polski zbojkotowała wybory.
Wybory wykazały, Ŝe społeczeństwo polskie jest pod względem sympatii politycznych znacznie
zróŜnicowane. Istotne jest, Ŝe po wyborach rząd I. Paderewskiego został uznany przez państwa
Ententy.
Kształtowanie się granic II RP
Niepodległa Polska przez pierwsze trzy lata istnienia musiała toczyć boje zbrojne i dyplomatyczne o
ustalenie swoich granic. Stosunki z sąsiadami nie układały się najlepiej, a ostateczny kształt naszych
granic został wywalczony przez samych Polaków.
Kształtowanie się granic II RP - Granica z Niemcami
11 listopada 1918 r. nastąpiła kapitulacja państw centralnych i zawieszenie broni jedynie na froncie
wschodnim. Niemcy nadal uwaŜali tereny Wielkopolski, Warmii, Mazur i Śląska za ziemie niemieckie.
Powstanie wielkopolskie
W grudniu 1918 r. prowincjonalny Sejm Dzielnicowy dla Wielkopolski zadecydował, Ŝe ostateczny
werdykt o przynaleŜności tych ziem nastąpi na konferencji pokojowej w ParyŜu. Tymczasem ze strony
policji niemieckiej i Niemców mieszkających w Wielkopolsce ponawiane były ataki na Polaków,
stosowano prowokacje. 26 grudniaprzejechał przez Poznań, w drodze do Warszawy, Ignacy Jan
Paderewski.
Spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem Polaków, co spowodowało natęŜenie ataków niemieckich,
profanowanie
polskich
symboli
narodowych.
Atmosfera
stawała
się
bardzo
napięta. 27
grudnia rozpoczęło się powstanie wielkopolskie. Oddziały powstańcze w wielu miejscach odnosiły
sukcesy, przejmując kontrolę nad znacznymi terenami. CięŜkie walki toczono w ChodzieŜy, Nakle a
takŜe w Inowrocławiu. Władza polska - Naczelna Rada Ludowa - na początku stycznia 1919 r.
przejęła kontrolę nad obszarami opanowanymi przez powstańców. Na czele wojska stanął generał
Józef Dowbór-Muśnicki. Tymczasem Niemcy przeszły do kontrofensywy. Wywiązały się krwawe walki
290
(nad Odrą, Notecią w okolicach Leszna). Dzięki inicjatywie paryskiego Komitetu Narodowego
Polskiego przedstawiciele państw Ententy rozciągnęli postanowienia zawieszenia broni takŜe na
ziemie Wielkopolski. W połowie lutego 1920 r. działania zbrojne w Wielkopolsce ustały. W lipcu 1919 r.
została zniesiona granica celna między Wielkopolską a Rzecząpospolitą, a niebawem rozpoczęto
organizowanie polskiej administracji na tym terenie.
Pomorze Gdańskie, Warmia i Mazury
- Ostatecznie w myśl postanowień traktatu wersalskiego do Polski powróciła Wielkopolska i Pomorze
Wschodnie z wyjątkiem Gdańska, który otrzymał statut Wolnego Miasta pod kontrolą Komisarza Ligi
Narodów.
Na terenach
spornych -
Śląsku,
Warmii
i
Mazurach
przewidziano
przeprowadzenie plebiscytów, w których ludność tam urodzona miała się wypowiedzieć za
przynaleŜnością do Niemiec lub do Polski. Zgodnie z postanowieniami układu wersalskiego Polska
podpisała tzw. mały traktat wersalski gwarantujący mniejszościom mieszkającym w naszym
państwie szerokie prawa polityczne i ich międzynarodową ochronę. Dokumentu tego nie podpisały
Niemcy.
- Na Pomorzu Gdańskim zaczęto wprowadzać polską administrację od listopada 1919 r. (wycofanie
się Niemców). 10 lutego 1920 roku, juŜ po ratyfikacji przez Niemcy traktatu wersalskiego, nastąpiły
symboliczne zaślubiny Polski z Morzem Bałtyckim (gen. Józef Haller).
- Na Warmii i Mazurach przygotowania do plebiscytu przebiegały w atmosferze akcji terrorystycznych
wymierzonych przeciwko Polakom. Termin plebiscytu - 11 lipca 1920 - przypadł na moment
największego zagroŜenia Rzeczypospolitej ze strony wojsk radzieckich. W atmosferze niepewności i
strachu większość ludności wypowiedziała się za przynaleŜnością do Niemiec. W sierpniu 1920 r.
Rada Ambasadorów konferencji paryskiej uznała sprawę tych terenów za przesądzoną na korzyść
Niemiec. Przy Polsce pozostały jedynie niewielkie skrawki obszarów plebiscytowych na Mazurach i
nad Wisłą.
Powstania śląskie
Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego na Śląsku miał odbyć się plebiscyt. Postanowienie
to zostało negatywnie odebrane zarówno przez ludność polską, jak i niemiecką. Dla Polaków
szczególnie krzywdzące było postanowienie konferencji pokojowej, pozwalające wziąć udział w
głosowaniu wszystkim, którzy urodzili się na terenie plebiscytowym.
- 16 sierpnia 1919 roku wybuchło I powstanie śląskie. Przewaga była po stronie Niemców. Władze
Rzeczypospolitej nie były w stanie skutecznie wesprzeć powstańców z uwagi na zaangaŜowanie
większości sił i środków w wojnie z Rosją Radziecką. W tej sytuacji powstanie zakończyło się po kilku
dniach.
291
Niebawem na Śląsk przybyły francusko-angielsko-włoskie oddziały wojsk nadzorujące przygotowania i
przebieg plebiscytu. W lutym 1920 r. w Opolu rozpoczęła działalność Międzysojusznicza Komisja
Rządząca i Plebiscytowa. Wojska niemieckie zostały wycofane. Interesy polskie reprezentował
obradujący w Bytomiu Polski Komisariat Plebiscytowy z Wojciechem Korfantym na czele. W
atmosferze terroru ze strony niemieckiej, szykan wobec Polaków, trwały przygotowania i akcja
propagandowa do plebiscytu. Bojówki niemieckie straszyły Polaków, próbując udowodnić, Ŝe
głosowanie za Polską jest bezsensowne wobec rychłego upadku Polski (dramatyczna sytuacja Polski
w wojnie z Rosją).
W nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 r. wybuchło II powstanie śląskie. Powstańcy odnieśli pewne
sukcesy, a w konsekwencji walk Komisja Międzysojusznicza powołała wspólną polsko-niemiecką
policję podległą Komisji. W takich warunkach powstanie zostało zawieszone. Dzięki duŜemu wysiłkowi
organizacyjnemu władz niemieckich na teren plebiscytowy przybyło z głębi Niemiec aŜ 200 tys. osób
urodzonych na Śląsku. Z Polski przyjechało jedynie ok. 10 tys.
20 marca 1921 roku odbył się plebiscyt na Górnym Śląsku. Na ogólną liczbę 1191 tys. biorących
udział, za Niemcami opowiedziało się 708 tys., za Polską 479 tys. W tych warunkach decyzja Komisji
Międzysojuszniczej była niepomyślna dla Polaków.
W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. rozpoczęło się III powstanie śląskie. Tym razem powstańcom udzieliły
pomocy władze polskie, a powstanie było lepiej przygotowane. Polacy odnieśli sukcesy opanowując
tereny aŜ do Odry. W drugiej połowie maja Niemcy przeszli do kontrofensywy zdobywając po cięŜkich
walkach punkt strategiczny - Górę św. Anny. Po miesięcznych mediacjach w lipcu 1921 r. podpisano
zawieszenie broni.
12 października 1921 r. Rada Ligi Narodów ponownie podjęła decyzję o podziale Śląska. Polska
otrzymała ok. 30% obszaru plebiscytowego z 46% ludności. Reszta przypadła Niemcom. Choć była to
mniejsza część terenów spornych, to jednak na tym obszarze skoncentrowany był przemysł
górnośląski, większość kopalń, hut i fabryk. Niestety po stronie niemieckiej pozostało ok. 500 tys.
Polaków pozbawionych gwarancji praw mniejszości. Dopiero w maju 1922 r. w Genewie między
Polską a Niemcami zostało podpisane porozumienie o przebiegu granicy, a w lipcu tego roku na
terenach Śląska przyłączonych do Polski zaprowadzono polską administrację. W Rzeczypospolitej
Śląsk posiadał szczególne miejsce, czego wyrazem był nawet Sejm Śląski z siedzibą w Katowicach.
Kształtowanie się granic II RP - Granica z Czechosłowacją
W listopadzie 1918 r. w Cieszynie doszło do porozumienia dotyczącego rozgraniczenia stref wpływów
i tymczasowej granicy na tym terenie między polską Radą Narodową Śląska Cieszyńskiego a
czeskim Narodnym Wyborem.23 stycznia 1919 r. wojska czeskie, łamiąc umowę, wkroczyły na
tereny sporne. Moment był wybrany celowo - zaangaŜowanie większości sił polskich na froncie
292
wschodnim w walkach w Galicji Wschodniej. W spór włączyły się państwa zachodnie. W wyniku
mediacji w lutym 1920 r. w ParyŜu zostało podpisane porozumienie. Doszło do nowego podziału i
rozgraniczenia stref spornych (niepomyślnie dla Polski), postanowiono o przeprowadzeniu
plebiscytów. Do głosowania na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie nie doszło. W dniach
śmiertelnego zagroŜenia dla państwa polskiego w lipcu 1920 r. na konferencji w Spa w Belgii Rada
Ambasadorów zadecydowała o nie przeprowadzaniu plebiscytu i przyznała sporne tereny
Czechosłowacji. Po stronie czeskiej pozostało ponad 120 tys. Polaków, a sprawa Śląska
Cieszyńskiego i Spisza z Orawą stała się w okresie międzywojennym punktem spornym w kontaktach
między Rzecząpospolitą a Czechosłowacją.
Kształtowanie się granic II RP - Granica wschodnia
Od listopada 1918 roku trwały zacięte walki polsko-ukraińskie o Lwów i tereny Galicji Wschodniej.
Uległy one nasileniu na początku 1919 r. Część wojsk polskich prowadziła zacięte walki z
wojskami Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, a na Wołyniu z Ukraińską Republiką Ludową. Tam
teŜ oddziały polskie pod dowództwem gen. Edwarda Śmigłego-Rydza zetknęły się z oddziałami
bolszewickimi. Do połowy 1919 r. udało się Polakom zająć Galicję Zachodnią do rzeki Zbrucz.
Działania trwały osiem miesięcy. Rozgrywały się na Wołyniu. Tu wojska polskie walczyły z oddziałami
Ukraińskiej Republiki Ludowej. Latem 1919 r. oddziały ukraińskie zostały wyparte z Wołynia.
Polacy toczyli takŜe walki z bolszewikami. Po załamaniu się państwa niemieckiego, wybuchu rewolucji
w Niemczech i podpisaniu rozejmu wielkie masy wojsk niemieckich stacjonujące na terenach
białorusko-litewskich zaczęły wyruszać na zachód, do kraju. W ślad za nimi zaczęły przesuwać się
oddziały bolszewickie, prące na zachód w celu wzniecenia ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej.
Bolszewicy opanowali Wilno i ziemie Białorusi ogłaszając powstanie w Mińsku Białoruskiej
Socjalistycznej Republiki Rad, a następnie Litewsko-Białoruskiej SRR.
W roku 1919 oddziały polskie wkroczyły do Wilna. Józef Piłsudski w odezwie „Do mieszkańców byłego
Wielkiego Księstwa Litewskiego” deklarował moŜliwość samookreślenia się Litwinów co do
przynaleŜności Wilna i terenów przyległych. Wojska polskie do września 1919 r. doszły na
wschodzie do linii Połock - Borysów - Bobrujsk - Zasław - Zbrucz. Jesienią 1919 r. Piłsudski
wstrzymał ofensywę na wschodzie.
Wielonarodowościowy charakter II Rzeczypospolitej
Polska po odzyskaniu niepodległości zajmowała obszar 388,6 tysięcy kilometrów kwadratowych. W
roku 1921 liczbaludności kraju wynosiła ok. 27,2 mln. Polska nie była krajem jednolitym
narodowościowo. Skład narodowościowy ludności w Polsce w 1921 roku przedstawiono procentowo w
tabelce.
293
Polacy
69,2
Ukraińcy śydzi Białorusini Niemcy inni
14
7,8
3,9
3,8
1,3
W niektórych regionach (np. na Polesiu, Wołyniu, w Galicji Wschodniej) Polacy stanowili mniejszość.
Odrodzone państwo charakteryzowało się równymi prawami, bez względu na narodowość, wyznanie.
Mniejszości narodowe posiadały pełne prawa polityczne. Funkcjonowały liczne ugrupowania
polityczne - niemieckie, białoruskie, Ŝydowskie.
Jeszcze w czasie zaborów w niektórych środowiskach wzrastała niechęć do śydów. Po odzyskaniu
przez Polskę niepodległości sytuacja nie poprawiła się. śydzi odgrywali waŜną rolę zwłaszcza w
handlu. Tylko w roku akademickim 1921/22 odsetek młodzieŜy pochodzenia Ŝydowskiego na
wyŜszych uczelniach wynosił 24%. Polacy domagali się ograniczenia liczby Ŝydowskich studentów, a
nawet całkowitego zakazu studiowania. Takie poglądy głosiła młodzieŜ o poglądach narodowych. W II
Rzeczpospolitej nie doszło do takich prześladowań jak np. w latach 30. w Niemczech. Polskie władze
wspierały m.in. akcję syjonistycznych ugrupowań zmierzające do stworzenia państwa Ŝydowskiego w
Palestynie.
W opinii mniejszości narodowej Rzeczpospolita troszczyła się tylko o Polaków. Ludnośc niepolska
czasem podejmowała działalność konspiracyjną wymierzoną w nasz kraj. Tak było w przypadku
Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, utworzonej w 1920 r. Miała ona za zadanie prowadzić walkę o
niepodległą Ukrainę. Z czasem przekształciła sie w Organizację Ukraińskich Nacjonalistów.
Członkowie tej organizacji dokonywali zamachów zbrojnych wymierzonych przeciwko państwu
polskiemu. W 1934 r. z ich rąk zginął minister spraw wewnętrznych Bronisław Pieracki. Często
podpalali polskie budynki.
Ustrój państwa polskiego i jego zmiany
Konstytucja marcowa
20 lutego 1919 r. ukonstytułował się Sejm Ustawodawczy. Jednym z priorytetów było opracowanie
projektu konstytucji. 17 marca 1921 roku Sejm Ustawodawczy uchwalił tekst konstytucji, która
przeszła do historii pod nazwą konstytucji marcowej. Największy wkład w jej opracowanie mieli
posłowie Narodowej Demokracji i posłowie innych partii prawicowych. Konstytucja marcowa była
wzorowana na konstytucji francuskiej z 1875 r.
Wzajemne relacje najwyŜszych władz państwa przedstawiono na schemacie:
294
Konstytucja marcowa wprowadzała w Polsce ustrój republikański i rządy parlamentarne. Dawała
przewagę
władzy
ustawodawczej
-
parlamentowi
-
nad
innymi
organami
władzy.
Gwarantowała podstawowe prawa wolnościowe (ochronę Ŝycia, nietykalności, wolność słowa,
zrzeszania się, równość, zachowanie tajemnicy korespondencji i inne), przewidywała tolerancję
religijną,
choć
religia
rzymskokatolicka
miała
szczególnie
uprzywilejowane
stanowisko. Własność brała pod szczególną opiekę państwa, wprowadzała powszechną szkołę
podstawową.
5 listopada 1922 roku odbyły się wybory do parlamentu.
- Frekwencja wyniosła ok. 70%;
- Blok Chrześcijańskiej Jedności Narodowej (prawica, tzw. Chjena) zdobył 28% miejsc w Sejmie (36%
w Senacie);
- partie centrum 30% (25%);
295
- ugrupowania lewicowe 22% (14%);
- partie mniejszości narodowych aŜ 20% (24%);
- Taki układ polityczny nie pozwalał na utworzenie przez jedno ugrupowanie rządu większościowego,
dlatego zachodziła konieczność szukania sojuszników i tworzenia koalicji. Najbardziej
prawdopodobna wydawała się koalicja centroprawicowa.
Zapamiętaj!
9 grudnia 1922 roku odbyło się posiedzenie Zgromadzenia Narodowego. W wyniku trzech
pierwszych tur głosowania pozostali jako kandydaci na prezydenta: Maurycy Zamoyski
kandydat prawicy, Gabriel Narutowicz - części lewicy i mniejszości narodowych, Stanisław
Wojciechowski - kandydat części posłów lewicowych. W ostatniej turze pozostali Maurycy
Zamoyski i Gabriel Narutowicz. PoniewaŜ na Narutowicza przerzucili swoje głosy posłowie z
PSL „Piast” i Narodowej Partii Robotniczej stosunkiem głosów 289 do 227 prezydentem
Rzeczypospolitej Polskiej został wybrany Gabriel Narutowicz.
16 grudnia Gabriel Narutowicz otwierał wystawę w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w
Warszawie. Tam fanatyczny endek, Eligiusz Niewiadomski, zamordował prezydenta. Funkcję głowy
państwa objął marszałek Sejmu Maciej Rataj. 20 grudnia Zgromadzenie Narodowe ponownie
dokonało wyboru prezydenta, którym został Stanisław Wojciechowski (kandydat centrum i prawicy).
Sytuacja w kraju nie była stabilna. Tylko od grudnia 1922 r. do maja 1926 r. gabinety rządowe
zmieniały się cztery razy. Okazało się, Ŝe ustrój, który wprowadziła konstytucja marcowa wymaga
reform.
19 grudnia 1923 r. został powołany pozaparlamentarny rząd premiera Władysława Grabskiego. Jego
celem było przeprowadzenie radykalnej reformy monetarnej i uzdrowienie systemu finansowego
państwa. W dramatycznej sytuacji ekonomicznej kraju poparcia rządowi udzieliły ugrupowania prawicy
i centrum. Przedstawiciele lewicy ogłosili neutralność.
W styczniu 1924 r. Sejm przyjął ustawę o reformie gospodarczej udzielając jednocześnie rządowi
prawa (na 6 miesięcy) do wydawania dekretów z mocą ustaw w kwestiach ekonomicznych.
Rząd natychmiast przystąpił do realizacji reform ekonomicznych:
- przyspieszono pobieranie nadzwyczajnej daniny majątkowej,
- skrócono termin spłat podatków bezpośrednich, podniesiono niektóre stawki podatkowe,
- podwyŜszono ceny biletów kolejowych (zlikwidowanie obciąŜeń budŜetu państwa),
- zlikwidowano dwa ministerstwa wprowadzając w całej administracji państwowej oszczędności,
296
- ustabilizowano kurs marki polskiej zaprzestając produkcji pieniędzy papierowych,
- powstał Bank Polski, który rozpoczął wymianę pieniędzy (1,8 mln marek za 1 złotego),
- nastąpiła reorganizacja banków i systemu bankowego,
- reorganizacji uległy takŜe monopole państwowe - tytoniowy, spirytusowy i inne.
Za rządów premiera Grabskiego, po przedstawieniu projektu Sejmowi w lipcu, ostatecznie 28 grudnia
1925 r. nastąpiło uchwalenie reformy rolnej. Ustawa gwarantowała dobrowolną parcelację majątków
powyŜej 180 ha, a na kresach powyŜej 300 (odszkodowanie dla dawnych właścicieli w wysokości
rynkowej ceny ziemi). Rocznie miało ulec parcelacji 200 tys. ha majątków prywatnych.
Pierwsze efekty reform ekonomicznych nastąpiły juŜ w połowie 1924 r.:
- zahamowany wzrost cen, wzrost realny płac,
- społeczeństwo nabrało zaufania do rządu.
Mimo pozytywnych efektów reform, tego typu działania doprowadziły do spadku koniunktury
gospodarczej. Po okresie zawieszenia broni nastąpił ponownie okres sporów między partiami,
wychodzenie
z
koalicji, przetasowania
polityczne i dalsze
osłabienie
systemu
parlamentarnego. TakŜe sytuacja na kresach wschodnich w 1924 r. uległa zaostrzeniu, co było
związane z działalnością nacjonalistycznych partii mniejszości: ukraińskiej i białoruskiej, kierowanych
zza wschodniej granicy Polski.
Polacy chcieli wprowadzenia rządów silnej ręki. Ogromne nadzieje wiązano z osobą byłego
Naczelnika Państwa - Józefem Piłsudskim. Marszałek nie mieszał się do Ŝycia politycznego aŜ do
1926 r.
Przygotowania do przejęcia władzy przez Józefa Piłsudskiego i jego zwolenników trwały w wojsku juŜ
od dłuŜszego czasu. Minister spraw wojskowych gen. Lucjan śeligowski dokonał odpowiednich zmian
i przesunięć, obsadzając zaufanymi ludźmi Marszałka kluczowe stanowiska. Przyczyny przejęcia
władzy przez Józefa Piłsudskiego to głównie:
- częste zmiany rządów, walka między partiami, nadmierna dominacja parlamentu nad innymi
instytucjami -sejmokracja;
- zagroŜenie zewnętrzne państwa;
- zadawniony konflikt między prawicą reprezentowaną przez endecję z Romanem Dmowskim na
czele a Józefem Piłsudskim utoŜsamianym przez wielu z socjalizmem;
- niestabilna sytuacja gospodarcza, za którą obwiniano ekipy rządzące, narastanie społecznego
poparcia dla objęcia władzy przez silną jednostkę, zdolną do zaprowadzenia porządku w państwie;
297
- bezpośrednią przyczyną było powstanie 10 maja 1926 r. drugiego rządu Chjeno-Piasta pod
kierownictwem Wincentego Witosa i obawy przed powtórzeniem się niepokojów społecznych
zakończonych brutalną interwencją policji i masakrą robotników (Kraków 1923).
10
maja zgromadziły
się
na
poligonie
w
Rembertowie
wybrane
oddziały
wojskowe. 12
maja śeligowski oddałJózefowi Piłsudskiemu dowództwo nad oddziałami. Ten nakazał marsz w
kierunku Warszawy. Wojska
wierne
Marszałkowi
opanowały
Dworzec
Wschodni,
gmachy
najwaŜniejszych ministerstw (m.in. Spraw Wewnętrznych), budynki Dowództwa Okręgu Korpusu.
Większość oddziałów w mieście opowiedziała się za Marszałkiem. Prezydent Wojciechowski (dawny
przyjaciel Piłsudskiego) na moście Poniatowskiego odbył z Marszałkiem długą rozmowę. Wydarzenie
to nie zapobiegło jednak przelewowi krwi.
Zapamiętaj!
Walki w stolicy - zamach stanu - trwały trzy dni, do 15 maja. Oddziały wierne Piłsudskiemu,
przy licznej asyście mieszkańców miasta, prowadziły bratobójcze walki. Zamachowcy
opanowali najwaŜniejsze punkty stolicy, budynki rządowe, łączność.
14 maja rząd i prezydent wycofali się do Wilanowa, nie składając władzy w ręce zamachowców.
Prezydent przekazał swoje uprawnienia marszałkowi Sejmu, Maciejowi Ratajowi, po czym rząd i
prezydent podali się do dymisji. Ostatecznie 15 maja zakończyły się walki. W sumie w ciągu trzech
dni zginęło 215 Ŝołnierzy po obu stronach i aŜ 164 osoby cywilne (przypadkowi świadkowie starć).
Liczba rannych sięgała prawie tysiąca. Zwycięzca - marszałek Piłsudski - zaproponował pojednanie i
wspólne budowanie państwa polskiego.
1 czerwca Zgromadzenie Narodowe ponownie dokonało wyboru prezydenta, którym z inicjatywy
Piłsudskiego został profesor chemii Ignacy Mościcki - trzeci prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.
Józef Piłsudski nie rozwiązał Sejmu i Senatu (większość nadal mieli przeciwnicy Marszałka)
uwaŜając, Ŝe zastraszony i upokorzony parlament będzie bardziej skłonny do uchwalania ustaw
zaproponowanych przez niego.
Zapamiętaj!
2 sierpnia 1926 r. Sejm uchwalił propozycję rządową nowelizacji konstytucji - tzw. nowelę
sierpniową - prezydent otrzymał prawo samodzielnego rozwiązywania Sejmu i Senatu (Sejm nie
mógł się sam rozwiązać), prawo wydawania dekretów z mocą ustaw między sesjami i na
podstawie upowaŜnienia sejmowego w normalnych warunkach.
Maj 1926 r. stanowił przełom w dziejach II Rzeczypospolitej. Otwarty został nowy okres państwa
polskiego zwanysanacją. Zmiany ustrojowe, wynikające z noweli sierpniowej i dekretu prezydenta RP
dotyczącego reorganizacji najwyŜszych władz wojskowych, zapoczątkowały proces ograniczania
298
funkcji ustawodawczych Sejmu i Senatu. Główną rolą parlamentu stało się w tym czasie
uchwalanie budŜetu, a wystąpienia nielicznych posłów opozycyjnych były jedynie głosami sprzeciwu,
które miały niewielki wpływ na prace rządu. Był on wyłaniany bez względu na aktualną koniunkturę
polityczną w Sejmie, pociąganie go do odpowiedzialności politycznej stało się w praktyce fikcją.
W styczniu 1928 r. powstał Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem z płk. Walerym Sławkiem na
czele. Blok (nie stronnictwo, ani partia, które w oczach ludzi sprzyjających Piłsudskiemu zostały
skompromitowane) niebawem pozyskał do współpracy przedstawicieli róŜnych środowisk i grup
społecznych, które łączył autorytet Józefa Piłsudskiego i idea budowania wspólnego państwa
polskiego (idea solidaryzmu społecznego). Do energicznej akcji propagandowej włączono całą
administrację państwową, fundusze pochodziły z datków osób zamoŜnych, ale takŜe, co było
bezprawne, z kasy państwowej.
14 września 1929 r. powstał Centrolew czyli bolk opozycyjny złoŜony ze stronnictw lewicy
parlamentarnej i centrum. NaleŜeli do niego: PSL „Piast”, NPR, chadecja, PSL „Wyzwolenie”,
Stronnictwo Chłopskie i PPS.
Od początku lat 30. narastała fala ataków obozu rządzącego na demokratyczne formy sprawowania
władzy i powolna ewolucja w kierunku zmiany ustawodawstwa i ustroju państwa. W sierpniu
prezydent rozwiązał parlament, a miesiąc później rozpoczęły się aresztowania opozycji.
W listopadzie 1930 r. odbyły się wybory, które generalnie przyniosły zdobycie większości
parlamentarnejBezpartyjnemu Blokowi Współpracy z Rządem ok. 55,5% miejsc w parlamencie moŜliwość swobody działania oraz powrotu do teoretycznych tylko rządów parlamentu. Na czele rządu
stanął Walery Sławek i pułkownicy. Rozpoczynał się okres stopniowego ograniczania swobód
demokratycznych. Więźniowie brzescy po wyborach wyszli z więzienia, mając odpowiadać w
procesie z tzw. wolnej stopy.
Obóz rządzący sanacji pozostawał pod wpływem marszałka Piłsudskiego. On wydawał dyrektywy
ministrom,
kierował
polityką
zagraniczną,
nawet
nieformalnie
podporządkował
sobie
prezydenta. Ewoluowanie w kierunku rządówopartych na autorytecie Marszałka - autorytarnych doprowadziło do konsolidacji opozycji - w marcu 1931 roku powstało jedno Stronnictwo Ludowe z
Witosem na czele.
Czy wiesz, Ŝe...
W tzw. procesie brzeskim (październik 1931 - styczeń 1932 pierwsza instancja) sąd uznał
oskarŜonych winnymi przygotowań do zamachu stanu. Apelacja zakończyła się uznaniem
wyroku niŜszej instancji. Sąd NajwyŜszy nakazał ponowne rozpatrzenie sprawy. Sąd
Apelacyjny ponownie uznał oskarŜonych winnymi, po czym Sąd NajwyŜszy potwierdził taki
299
werdykt w październiku 1933 r. Pięciu skazanych trafiło do więzienia, pozostali udali się na
emigrację (m.in. Witos).
Konstytucja kwietniowa
W styczniu 1935 roku Senat przyjął projekt konstytucji, a następnie Sejm zaaprobował poprawki
Senatu (23 marca).
Zapamiętaj!
Dokument nowej ustawy zasadniczej uchwalony przez Sejm, z osobistym podpisem juŜ bardzo
cięŜko chorego Józefa Piłsudskiego, 23 kwietnia 1935 roku podpisał prezydent Ignacy
Mościcki. W ten sposób zaczęta obowiązywać nowa konstytucja II Rzeczypospolitej konstytucja kwietniowa.
ZaleŜność najwyŜszych organów w państwie przedstawiono na wykresie
300
Konstytucja kwietniowa wprowadziła w naszym państwie ustrój państwa zwany autorytarnym.
Nazwa państwa została utrzymana - Rzeczpospolita Polska. Państwo w myśl ustawy zasadniczej
miało być wspólnym dobrem obywateli. Konstytucja gwarantowała pierwszeństwo interesu ogółu, a
nie jednostki. Obywatele mieli przede wszystkim obowiązki wobec państwa (nie prawa), a udział
obywateli w Ŝyciu publicznym uzaleŜniała od zasług obywateli dla dobra ogólnego.
Naród,
w
przeciwieństwie
do
zapisów
konstytucji
marcowej,
został pozbawiony
władzy
zwierzchniej w państwie na rzecz prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.
301
Prezydent posiadał bardzo szerokie uprawnienia - tzw. prerogatywy, które dawały mu władzę prawie
absolutną:
- kwestie związane z obsadą urzędu prezydenta (moŜliwość proponowania, wskazywania następcy),
mianowanie premiera i z jego inicjatywy ministrów, mianowanie sędziów, prezesa NajwyŜszej Izby
Kontroli;
- prawo łaski, zakres amnestii;
- zwierzchnictwo nad wojskiem, mianowanie generalnego inspektora sił zbrojnych;
- reprezentowanie państwa na zewnątrz;
- kontrolowanie, odwoływanie najwyŜszych urzędników, rozwiązywanie Sejmu i Senatu, mianowanie
części senatorów;
- w czasie wojny wyznaczanie swojego następcy, mianowanie naczelnego wodza, zarządzanie stanu
wojennego, wydawanie dekretów, przedłuŜanie kadencji Sejmu i Senatu (powoływanie parlamentu w
ograniczonym składzie).
W myśl ustawy zasadniczej z kwietnia 1935 r., w porównaniu ze stanem z marca 1921 r.,
uległy zwiększeniu kompetencje Senatu, a ograniczeniu Sejmu. Kandydatów na posłów zgłaszały
specjalne Zgromadzenia Okręgowe (ograniczenie powszechności i równości prawa wyborczego, do
Sejmu czynne prawo wyborcze mieli obywatele po skończeniu 24 lat, bierne - 30 lat, do Senatu
wybierali obywatele, którzy ukończyli 30 lat, musieli posiadać odznaczenia państwowe - zasługi wobec
państwa, odpowiednie wykształcenie, sprawować odpowiednie funkcje i urzędy w administracji
lokalnej lub państwowej, mogli być wybierani ci, którzy skończyli 40 lat i spełniali dodatkowo wyŜej
opisane warunki). Tak więc posłami i senatorami mogli być ludzie, którzy w ówczesnych warunkach
tworzyli elitę społeczeństwa, identyfikujący się z obozem sanacji.
12 maja 1935 roku zmarł marszałek Józef Piłsudski. Był bezsprzecznie główną postacią Polski
okresu międzywojennego. Nadawał ton Ŝyciu politycznemu. Przez wielu był nienawidzony, przez wielu
kochany. Ci pierwsi mieli mu za złe przede wszystkim dokonanie zamachu stanu, odejście od rządów
parlamentarnych i ograniczenie demokracji w Polsce. Jego zwolennicy dokonanie zamachu stanu
uwaŜali za przejaw troski Marszałka o losy młodego państwa polskiego. Bezsprzecznie był
osobowością, wokół której grupował się obóz sanacji. Śmierć Józefa Piłsudskiego skomplikowała
sytuację w obozie rządzącym.
Sytuacja gospodarcza w II Rzeczpospolitej
Polska po odzyskaniu niepodległości była państwem zróŜnicowanym wewnętrznie. Ziemie trzech
zaborów bardzo się róŜniły między sobą. Rzeczpospolita była państwem zacofanym pod względem
gospodarczym. Dominowało rolnictwo (na wsi Ŝyło około 75% ludności).
302
Dominowały gospodarstwa małorolne, których powierzchnia nie przekraczała 5 ha. Były one
nieefektywne. Konieczne było przeprowadzenie reformy rolnej. 28 grudnia 1925 r. sejm uchwalił
ustawę o reformie rolnej. W rękach prywatnych miały pozostać prywatne majątki o powierzchni do 60
ha (w okręgach przemysłowych ipodmiejskich), w województwach wschodnich - 300 ha, a w
pozostałych o powierzchni 180 ha. Wszelką nadwyŜkę właściciele mieli obowiązek sprzedać po
cenach rynkowych w określonym terminie.
Obok reformy rolnej niezbędna była równieŜ reforma walutowa. Po wojnie na ziemiach polskich nadal
funkcjonowały pieniądze państw zaborczych. Dlatego w styczniu 1924 r. Władysław Grabski
wprowadził nową walutę - złoty (był on równy frankowi szwajcarskiemu). Ustalono kurs w relacji
1800000 marek polskich za jednego złotego.
Kolejnym problemem polskiej gospodarki była tzw. wojna celna. Wiązało się to z odmową przez
Niemcy w czercu 1925 r. importu węgla z Polski. To wpłynęło na sytuację polskich kopalń. Wkrótce
Niemcy wstrzymali niemal całkowicie wymiane z Polską. Zakazano sprowadzania niektórych polskich
produktów, a na inne nałoŜono wysokie cła. Wojna celna trwała do 1931 r.
W latach 20. przeprowadzono w Polsce kilka waŜnych inwestycji. Jedną z nich była rozpoczęta w
1924 r. budowa portu w Gdyni. Obok portu rozwinęło się równieŜ nowoczesne miasto. W tym czasie
wybudowano takŜe linię kolejowa łączącą Gdynie z Górnym Śląskiem, w Czechowicach pod
Warszawą powstała fabryka samochodów cięŜarowych, a zakłady przemysłu zbrojeniowego powstały
w Warszawie, Radomiu, SkarŜysku i Poznaniu.
W polityce gospodarczej po 1926 r. nastąpiło nieznaczne oŜywienie.
- Wzrastał eksport, koszty produkcji nie były wysokie.
- Zbyt towarów w kraju i za granicą prowadził do zwiększenia produkcji.
- Polska uzyskała poŜyczki od USA i od Wielkiej Brytanii.
- Waluta polska uległa wzmocnieniu - bilans płatniczy państwa miał tendencję zwyŜkową, rosły
rezerwy państwa. Rozwijał się przemysł, a cechą charakterystyczną było powstawanie wielkich
przedsiębiorstw typu monopolistycznego.
- Po okresie wojny celnej z Niemcami udało się zdobyć dla polskiego węgla rynek skandynawski.
Szeroko napływały do Polski inwestycje przede wszystkim z Francji, Włoch, Anglii i Stanów
Zjednoczonych. Zmniejszało się bezrobocie. Dobrze przebiegała realizacja reformy rolnej.
- Największymi inwestycjami tego okresu była linia kolejowa z Górnego Śląska do rozbudowującej się
Gdyni.
303
- Rozwijał się przemysł łącznościowy.
- AŜ 93% dzieci zostało objętych obowiązkiem szkolnym.
Dobra koniunktura gospodarcza trwała tylko trzy lata, bo w 1929 r., podobnie jak inne państwa
kapitalistyczne, Polska weszła w okres wielkiego kryzysu gospodarczego trwającego u nas aŜ do
1935 r.
- W rolnictwie doszło do spadku cen na towary rolnicze. Wieś polska popadła w wielkie zadłuŜenie i
nędzę. W niektórych regionach kraju występowały przypadki głodu. Ceny na produkty rolne spadały
szybciej niŜ ceny na towary przemysłowe (tzw. rozwarcie noŜyc cenowych), co powodowało, Ŝe rolnicy
nie kupowali towarów przemysłowych, występowała nadprodukcja w przemyśle.
- W przemyśle produkcja spadła do poziomu 63% w porównaniu z 1929 rokiem. Przedsiębiorstwa
miały trudności w sprzedaŜy wyrobów, pojawiły się masowezwolnienia, bezrobocie, trudności
płatnicze, wycofywanie kredytów przez banki, zmniejszenie inwestycji. Zjawiskiem prawie nagminnym
było wycofywanie lokat z banków, wywóz kapitału za granicę. Prowadziło to m.in. do ujemnego bilansu
płatniczego państwa i spadku obrotów handlowych Polski. Kurczyły się rezerwy walutowe państwa.
W 1933 r. zastosowano interwencjonizm państwowy w celu wyjścia z kryzysu. W czerwcu 1936 r.
wicepremier i minister finansów Eugeniusz Kwiatkowski przedstawił plan gospodarczy rządu. W
ciągu 4 lat dziękiinwestycjom państwowym miał nastąpić rozwój produkcji w Polsce. Od tego
momentu moŜemy nawet mówić o pewnej planowości w polityce gospodarczej rządu polskiego i
zwiększeniu roli interwencjonizmu państwowego.
Zapamiętaj!
Najbardziej znaczącą inwestycją planu 4-letniego miała być budowa Centralnego Okręgu
Przemysłowego (COP, tzw. „trójkąt bezpieczeństwa” w widłach Sanu i Wisły). Rok 1937
przyniósł zwiększenie inwestycji w COP.
Dzięki duŜym środkom inwestycyjnym następował stopniowy, ale zauwaŜalny rozwój gospodarczy.
- Rozwijał się zwłaszcza przemysł radiotechniczny, samolotowy, optyczny (okręg warszawski),
przemysł cięŜki - elektrownia w RoŜnowie, huta w Stalowej Woli, fabryki przemysłu zbrojeniowego
(Radom, Sanok), fabryki samolotów (Rzeszów, Mielec), zakłady chemiczne (Dębica, Mościce i inne).
- Postępowała rozbudowa portu w Gdyni - największy port bałtycki pod względem przeładunku
towarów nad Bałtykiem.
Polska na arenie międzynarodowej
W polityce zagranicznej Polski okres po przewrocie majowym charakteryzuje się zwiększoną
aktywnością dyplomacji polskiej na arenie międzynarodowej. W atmosferze względnej stabilizacji
304
międzynarodowej i dobrej koniunktury gospodarczej (do 1930 roku) Francja i Anglia zmierzały do
unormowania stosunków z Niemcami, co wiązało się z odchodzeniem od postanowień traktatu
wersalskiego.
Przewrót majowy został na ogół dobrze przyjęty na Zachodzie. Niestety w rywalizacji z Niemcami
polska dyplomacja odniosła jedynie częściowy sukces. W roku 1926 Niemcy zostały przyjęte do Rady
Ligi Narodów jako jej stały członek, a Polska jako „półstały”, z moŜliwością ponownej kadencji na trzy
lata.
- Ze strony ZSRR po 1926 r. rozpoczęły się ataki na rząd polski. Mimo deklarowanych przez stronę
radziecką prób podpisania wzajemnych układów stosunki polsko-radzieckie były bardzo napięte.
- TakŜe nie najlepsze były kontakty polsko-litewskie. Co jakiś czas odŜywał problem sporu o Wilno, co
mogło doprowadzić do wojny.
- Wobec ustępstw francuskich w polityce niemieckiej osłabieniu uległ sojusz polsko-francuski.
- Dyplomacja angielska uznała Piłsudskiego za zdolnego do porozumienia z ZSRR, Niemcami i
Litwą - udzielenie Polsce poparcia.
Zapamiętaj!
Za pośrednictwem oddanych sobie ministrów polską polityką zagraniczną kierował Józef
Piłsudski.UwaŜał on, Ŝe jak długo między Niemcami a ZSRR będą nieporozumienia i niesnaski,
tak długo ze strony tych państw nie grozi Polsce niebezpieczeństwo. UwaŜał, Ŝe naleŜy
zachować równowagę w stosunkach z naszymi dwoma największymi sąsiadami. Realizatorem
takiej polityki zagranicznej państwa polskiego był płk Józef Beck, od 1932 r. minister spraw
zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej.
- W stosunkach ze Związkiem Radzieckim udało się polskiej dyplomacji w styczniu 1932 r. parafować
pakt o nieagresji. Ostatecznie 25 lipca 1932 r. w Moskwie został podpisany polsko-radziecki pakt o
nieagresji - wyrzeczenie się wojny, zobowiązanie się do nieuczestniczenia w układach wymierzonych
przeciwko drugiej stronie (dokument miał obowiązywać trzy lata, był sukcesem dyplomacji polskiej i
wzmacniał nasze stanowisko wobec Niemiec).
- Po dojściu Hitlera do władzy (styczeń 1933) nastąpiły ataki propagandy hitlerowskiej na Polskę i
próby podwaŜania postanowień traktatu wersalskiego. Piłsudski sondował nawet w ParyŜu moŜliwość
ewentualnej wojny prewencyjnej, ale wobec nastrojów pacyfistycznych nie znalazł uznania dla takich
działań. Doszło natomiast do zmiany stanowiska Niemiec wobec Polski. Powstrzymana została
antypolska propaganda, Hitler przyjął polskiego posła w Berlinie. W roku 1933 Niemcy wystąpiły z Ligi
Narodów, co postawiło je w międzynarodowej izolacji. Na zbliŜenie polsko-niemieckie największy
wpływ miały przede wszystkim dobre stosunki polsko-radzieckie. W styczniu 1934 roku została
305
podpisana polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy we wzajemnych kontaktach.
Polsce dokument ten dawał szansę podjęcia samodzielnej dyplomacji wobec ZSRR i Francji.
- W odpowiedzi na zbliŜenie polsko-niemieckie doszło do podpisania w maju 1934 r. w Moskwie
dokumentu przedłuŜającego pakt polsko-radziecki o nieagresji (na 10 lat). Sukcesem polskiej
dyplomacji było ponowne uznanie przez ZSRR polskiej granicy wschodniej.
Niestety
negatywne
wraŜenie
na
arenie
międzynarodowej
wywarło wypowiedzenie
przez
Polskę małego traktatu wersalskiego (dotyczył poszanowania praw mniejszości). Dyplomacja polska
domagała się powszechnego uregulowania spraw mniejszości, a nie tylko narzucania tak krępujących
nakazów wybranym państwom.
Polityka równowagi lansowana przez Piłsudskiego doprowadziła do nieprzystąpienia Polski do Paktu
Wschodniego, który, jak uwaŜał Marszałek, naruszałby równowagę w stosunkach między Polską a
Niemcami i ZSRR.
Ostatnie dni pokoju
Zajęcie przez Niemcy części Czechosłowacji było ostatnim ustępstwem państw zachodnich w
stosunku do Hitlera. Wielu polityków zdawało sobie sprawę, Ŝe polityka ustępstw i szukania pokoju za
wszelką cenę jest krótkowzroczna, bo Hitler dąŜy do konfrontacji. Kolejne Ŝądania Niemiec w
sprawie zmiany statusu Wolnego Miasta Gdańska i zgody rządu polskiego na eksterytorialną
autostradę i linię kolejową łączącą Niemcy i Prusy Wschodnie, spotkały się zesprzeciwem Anglii i
Francji.
- Politycy zachodni zdali sobie sprawę, Ŝe działania Hitlera prowadzą do wojny. Nastąpiła zmiana
stanowiska Francji i Anglii wobec Niemiec. Politycy tych państw postanowili dać do zrozumienia, Ŝe
atak na Polskę wywoła natychmiastową reakcję Zachodu.
- Dla udowodnienia fÜhrerowi zmiany stanowiska podjęto próbę zawarcia z ZSRR sojuszu
wojskowego na wypadek akcji niemieckiej. W połowie kwietnia 1939 r. rozpoczęły się w ParyŜu,
kontynuowane później w Moskwie,rozmowy francusko-radzieckie. Dyplomaci radzieccy zajmowali
chwiejne stanowisko odwlekając zakończenie rozmów. Po trzech miesiącach nie kończących się
negocjacji, ustępstw francuskich, strona radziecka postawiła niespodziewany warunek wywarcia
nacisku na Polskę i Rumunię w celu wyraŜenia przez nie zgody na przemarsz przez ich terytoria wojsk
Armii Czerwonej. Zawarcie porozumienia wojskowego strona radziecka uzaleŜniała od moŜliwości
obsadzenia portów i wysp przybrzeŜnych państw nadbałtyckich. Stawianie takich nierealnych
warunków było szukaniem pretekstu do zakończenia rozmów. Brak zgody państw zachodnich na
Ŝądania radzieckie stał się argumentem do zerwania rokowań, obciąŜając winą za to państwa
306
zachodnie.
Było
to
celowe
działanie
dyplomacji
radzieckiej,
poniewaŜ
juŜ
w
tym
czasie Stalin rozpoczął poszukiwania moŜliwości porozumienia z Niemcami.
W lipcu 1939 roku stosunek Niemiec hitlerowskich do ZSRR uległ zmianie - spotkanie w Berlinie
ministra spraw zagranicznych Rzeszy Joachima von Ribbentropa z ambasadorem ZSRR (rozmowy o
wzajemnych interesach i sprawach - kwestia granic i ziem polskich - zarówno ZSRR jak i Rzesza
znalazły wspólne stanowisko). Wiaczesław Mołotow przedstawił propozycję przyjazdu delegacji
niemieckiej do Moskwy. Stalin grał na zwłokę, stawiając jako warunek zawarcie jawnego paktu o
nieagresji i tajnego protokołu o specjalnych interesach obu stron. W czasie kiedy trwały jeszcze
rozmowy francusko-radzieckie doszło do podpisania umów między ZSRR a III Rzeszą Niemiecką.
Zapamiętaj!
23 sierpnia 1939 r. Joachim von Ribbentrop w Moskwie podpisał w imieniu rządu Rzeszy
Niemieckiejjawny
protokół -
traktat
o
nieagresji
i ściśle
tajny
dodatkowy
protokół -
przewidujący podział stref wpływów w wypadku politycznych i terytorialnych zmian na
obszarze Polski i państw bałtyckich. Granica między Niemcami a ZSRR na ziemiach
polskich miała przebiegać wzdłuŜ rzek: Narew - Wisła - San.Pakt Ribbentrop-Mołotow dał
Hitlerowiwolną rękę w zaatakowaniu Polski, a stronę radziecką czynił współodpowiedzialną za
rozpoczęcie wojny.
Mimo podpisanych układów rozmowy z państwami zachodnimi zostały zerwane dopiero 25 sierpnia.
Hitler mając zapewnione współdziałanie z ZSRR naznaczył dzień 26 sierpnia jako datę rozpoczęcia
ataku na Polskę. Dzień wcześniej - 25 sierpnia - został zawarty polsko-angielski układ o wzajemnej
pomocy (wcześniejsze zawarcie układu polsko-brytyjskiego i potwierdzenie sojuszu polskofrancuskiego - kwiecień 1939). Hitler częściowo zaskoczony stanowiskiem Wielkiej Brytanii i
doniesieniami od Mussoliniego o nieprzygotowaniu Włoch do wojny, musiał odroczyć agresję.
Realizacja planu wojny - Fall Weiss (Biały Plan) - została przesunięta jedynie o kilka dni. O świcie 1
września 1939 roku okręt niemiecki „Schleswig-Holstein” rozpoczął ostrzał polskiej placówki na
Westerplatte. Tak zaczęła się II wojna światowa.
Działania wojenne w latach 1939-1941
Wojna obronna Polski we wrześniu 1939 r.
1 września 1939 r. o godzinie 4.45 wojska niemieckie przekroczyły granicę polską, co przyjmuje się
za początekdrugiej wojny światowej. Atak niemiecki był prowadzony z wykorzystaniem wszystkich
rodzajów broni - placówka na Westerplatte była ostrzeliwana z pancernika Schlezwig-Holstein,
lotnictwo Luftwaffe rozpoczęło bombardowania, siły lądowe Wehrmachtu podjęły szeroko zakrojone
działania na całej długości granicy. Prowokacja gliwicka (atak Ŝołnierzy niemieckich przebranych w
307
mundury polskie na radiostację w Gliwicach) miała być dowodem, Ŝe to Polska pierwsza zaatakowała
Niemcy.
W dniach 1-3 września trwał bój graniczny. Mimo bohaterskiej obrony Polaków, polskie linie obrony
zostały przełamane. Klęska Armii „Modlin”, „Pomorze”, odwrót Armii „Poznań” sprawiło, Ŝe wojsko
niemieckie zbliŜało się do stolicy. Prezydent Warszawy Stefan Starzyński został mianowany
cywilnym komisarzem obrony miasta. Flota polska, unikając starć z okrętami niemieckimi, przedarła
się do portów Wielkiej Brytanii.
W tych trudnych dla Polski chwilach niewielkie znaczenie miało wypowiedzenie 3 września przez
rządy Wielkiej Brytanii i Francji wojny Niemcom. Państwa te nie podjęły istotnej, wynikającej z
przyjętych zobowiązań, pomocy zbrojnej.
9 września, w wyniku manewru zaczepnego armii „Poznań”, dowodzonej przez gen. Tadeusza
Kutrzebę, oddziały polskie podjęły działania między Łęczycą i Łowiczem. W ten sposób szybki marsz
wojsk niemieckich na Warszawę został powstrzymany. Trwająca cztery dni - od 9 do 12 września bitwa nad Bzurą, mimo bohaterskiej postawy Polaków i doraźnych sukcesów, zakończyła się
wstrzymaniem ofensywy wojsk polskich i odwrotem w stronę stolicy.
W połowie września sytuacja wojsk polskich była coraz gorsza. Wojska niemieckie od wschodu
zaczęły się zbliŜać do Warszawy. Padały miejsca oporu Polaków - Brześć, Dęblin. Zgrupowania wojsk
polskich - północne, dowodzone przez gen. Stefana Dąb-Biernackiego, środkowe gen. Tadeusza
Piskora i południowe gen. Kazimierza Sosnkowskiego - stanęły w obliczu konfrontacji z wojskami
niemieckimi. W Małopolsce armie „Kraków” i „Małopolska” zmuszone były do odwrotu. 14 września
niemieckie korpusy pancerne wkroczyły do Zamościa.
W nocy z 16 na 17 września, wbrew wszystkim wcześniejszym układom i porozumieniom, rząd
radziecki wystosował na ręce ambasadora polskiego w Moskwie notę, w której przewrotnie
usprawiedliwiał wkroczenie
Armii Czerwonej do Polski „bankructwem państwa polskiego” i
koniecznością wzięcia „w opiekę ludności białoruskiej i ukraińskiej”. W ten sposób Józef Stalin stał się
wspólnikiem Adolfa Hitlera a ZSRR agresorem.
Krok ten spotkał się z potępieniem państw zachodnich. Prasa brytyjska jednoznacznie pisała
o „pchnięciu Polski noŜem w plecy”.
Warto zaznaczyć, Ŝe argumentacja radziecka była z gruntu fałszywa. Władze polskie - prezydent
Ignacy Mościcki z rządem i naczelnym wodzem - ewakuowały się do Rumunii dopiero w nocy z 17 na
18 września, a więc twierdzenie strony radzieckiej o rzekomym opuszczeniu Polski przez najwyŜsze
władze nie znajduje uzasadnienia. Wkroczenie wojsk Armii Czerwonej na ziemie polskie de
facto przypieczętowało klęskę Polski w 1939 r.
308
Pod Tomaszowem Lubelskim (18-20 IX) wojska odcinka środkowego zostały pokonane przez
Niemców. Niebawem, w wyniku wspólnych działań wojsk niemieckich i radzieckich, 23 września
ponownie pod Tomaszowem pokonały one wojska polskie odcinka północnego. Na południu, w
walkach pod Lwowem, oddziały polskie zostały pokonane, a samo miasto dostało się w ręce
niemieckie. Po cięŜkich walkach Rosjanie zdobyli Grodno i Białystok, dokonując mordów na ludności
cywilnej i jeńcach wojennych. Niestety wraz z wkraczaniem na ziemie polskie wojsk radzieckich
odŜywały antagonizmy między Polakami a przedstawicielami mniejszości - białoruskiej, ukraińskiej i
litewskiej.
Przełom września i października to kapitulacja kolejnych ośrodków oporu polskiego - 28 września
Warszawa, 2 października Hel. W wyniku zawartego 28 września w Moskwie traktatu radzieckoniemieckiego „o granicach i przyjaźni” doszło do rozgraniczenia stref wpływów. PoniewaŜ zachodziła
konieczność przegrupowania wojsk niemieckich i radzieckich, Samodzielna Grupa Operacyjna
„Polesie” pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga, wykorzystując zamieszanie, ruszyła na
zachód w stronę Warszawy. 2 października w okolicach Kocka, napotkawszy znaczne siły niemieckie,
podjęła nierówną walkę. 5 października, w obliczu zagroŜenia radzieckiego, wojska gen. Franciszka
Kleeberga poddały się Niemcom.
Wojnę obronną Polski charakteryzowało wielkie zaangaŜowanie Ŝołnierzy po obu stronach - straty
były bardzo wysokie. AŜ 70 tys. Ŝołnierzy i oficerów polskich zginęło, a 133 tys. odniosło rany. Do
niewoli niemieckiej trafiło prawie 300 tys. Ŝołnierzy polskich, do radzieckiej w sumie ponad 230 tys. Do
Rumunii, na Litwę, Węgry i Łotwę przedarło się prawie 90 tys. Ŝołnierzy. Strona niemiecka poniosła
nadspodziewanie, jak twierdzili dowódcy niemieccy, wysokie straty - 90 tys. zabitych i 60 tys. rannych.
Przyczyny klęski polskiej leŜały przede wszystkim w ogromnej przewadze liczebnej wojsk
niemieckich, ilości i jakości sprzętu, siły ognia - strona niemiecka dysponowała nowoczesnymi
jednostkami pancernymi. PowaŜnym atutem było zaskoczenie i szybkość działania. NaleŜy się ich
takŜe dopatrywać w ataku radzieckim, któryostatecznie przypieczętował klęskę polską. DuŜe
znaczenie miała takŜe niedoskonałość polskiego planu obrony - naczelne dowództwo nie kontrolowało
w pełni sytuacji, zawodziła łączność.
Mimo tych niedostatków postawę Polaków naleŜy oceniać bardzo wysoko - Niemcy zostali zaskoczeni
oporem polskim i z wielkimi trudnościami posuwali się naprzód. Straty, jakie wojska niemieckie
poniosły w kampanii z Polską, były odbudowywane przez kilka kolejnych miesięcy. Natomiast bierna
postawa zachodnich sojuszników Polski miała im przynieść daleko idące konsekwencje i drogo
kosztować w przyszłości.
309
Ekspansja ZSRR w latach 1939-1940
Związek Radziecki podjął ekspansję na tereny sąsiednie, próbując rozszerzyć swoje strefy wpływów w
Europie. Dotyczyło to terenów strategicznych - republik nadbałtyckich: Estonii, Łotwy i Litwy, oraz
Finlandii i Rumunii. JuŜ we wrześniu 1939 r. wojska radzieckie wkroczyły do Polski dokonując aneksji
białoruskich i ukraińskich ziem II Rzeczypospolitej.
„Wojna zimowa” z Finlandią
Związek Radziecki liczył na moŜliwość rewizji granicy z Finlandią. Granica radziecko-fińska biegła ok.
20 km od Leningradu. Próba pokojowego uregulowania problemów granicznych nie powiodła się. W
związku z tym 30 listopada wojska radzieckie przekroczyły granicę radziecko-fińską rozpoczynając
wojnę z niewielkim państwem.
Mimo wielkiej przewagi strony radzieckiej w liczebności Ŝołnierzy i uzbrojeniu, wojska fińskie walczące
z wielkim poświęceniem i bohaterstwem przez długie tygodnie skutecznie powstrzymywały oddziały
Armii Czerwonej.
Dopiero w lutym 1940 r. wojska radzieckie przełamały fińską linię obrony. Finowie, wyczerpani
przedłuŜającą się „wojną zimową”, za pośrednictwem szwedzkim zaproponowali ZSRR rozejm. 12
marca 1940 r. został podpisany fińsko-radziecki układ pokojowy:
- granica między państwami uległa przesunięciu do 150 km od Leningradu - w granicach ZSRR
znalazł się Przesmyk Karelski, miasto Wyborg, Zatoka Wyborska, wybrzeŜa jeziora Ładoga,
- przesunięciu na zachód uległa północna część granicy między państwami,
- ZSRR wydzierŜawił od Finlandii półwysep Hanko nad Zatoką Fińską. Radziecko-fińska „wojna
zimowa” wykazała słabość wojska radzieckiego, a na arenie międzynarodowej ZSRR spotkał się z
potępieniem.
„Rewolucje socjalistyczne” w państwach nadbałtyckich
Jeszcze w trakcie wojny obronnej Polski rząd ZSRR zawarł układy sojusznicze: pod koniec września
1939 r. z Estonią i na początku października z Litwą i Łotwą. Przywódcy państw nadbałtyckich
zdecydowali się na nie po otrzymaniu propozycji radzieckich, przedstawionych w ultymatywnych
formach. Na ich terytoriach zaczęły stacjonować oddziały Armii Czerwonej, pod opieką których
uaktywnili się miejscowi komuniści.
W początkach czerwca 1940 r. rząd ZSRR uznał, Ŝe państwa nadbałtyckie nie wypełniają zobowiązań
sojuszniczych i ulegają wpływom angielskim. Stalin zaŜądał przeprowadzenia wyborów, które odbyły
się 21 lipca na podstawie zmienionej, radzieckiej ordynacji wyborczej, przy udziale komunistów
radzieckich jako obserwatorów. Pod naciskiem radzieckim zostały rozwiązane wszystkie partie z
310
wyjątkiem komunistycznych. Przeprowadzone w takiej atmosferze i w takich warunkach wybory do
parlamentów republik nadbałtyckich przyniosły zwycięstwo komunistom. Rządy wyłonione z
powstałych w takich warunkach parlamentów przeprowadziły tzw. rewolucje socjalistyczne
wprowadzając ustrój komunistyczny. Prawie równocześnie parlamenty Estonii, Litwy i Łotwy
wystosowały do Rady NajwyŜszej ZSRR prośby o przyjęcie ich w skład Związku Radzieckiego.
3 sierpnia 1940 r. Rada NajwyŜsza ZSRR podjęła uchwały, na mocy których trzy państwa
nadbałtyckie zostałyprzyjęte w skład ZSRR jako republiki radzieckie. Natychmiast wprowadzono
nowe władze i porządki, opornych skazywano na śmierć lub zesłanie. W ten sposób Stalin powielił
schemat zastosowany na ziemiach polskich, włączonych do ZSRR o prawie rok wcześniej.
Rok 1940 przyniósł takŜe aneksję przez ZSRR terenów leŜących na pograniczu rumuńskim. W
czerwcu Wiaczesław Mołotow, działając w porozumieniu z ministrem spraw zagranicznych Niemiec,
Joachimem von Ribbentropem, zaŜądał od Rumunii „zwrotu” Besarabii i północnej Bukowiny. Politycy
rumuńscy, ulegając presji radzieckiej, zgodzili się na odstąpienie ZSRR spornych terenów. Besarabia
została włączona do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad a Bukowina do Mołdawskiej
Autonomicznej Republiki Rad.
W latach 1939-40 terytorium ZSRR uległo powiększeniu o strategiczne tereny państw nadbałtyckich powstały republiki radzieckie: Estońska, Litewska, Łotewska i z części dawnego terytorium
Finlandii - republika Karelska, a na południowo-zachodniej granicy z ziem zabranych Rumunii republika Mołdawska. Działania te były podejmowane w okresie, gdy wojska niemieckie dokonywały
ataków na państwa Europy Zachodniej.
Agresje niemieckie w 1940 r.
Po ataku niemieckim na Polskę nasi zachodni sojusznicy, Francja i Wielka Brytania, formalnie
wypowiedziały Niemcom wojnę. Nie podjęły jednak praktycznie Ŝadnych działań ofensywnych, mimo
Ŝe sytuacja militarna i zaangaŜowanie znacznych sił niemieckich na wschodzie dawało nadzieje na
zakończony sukcesem atak wojsk alianckich w Europie Zachodniej. Historycy nazywają wojnę na
Zachodzie w latach 1939-40 „dziwną wojną”. Hitler, wobec biernej postawy Anglii i Francji, mając
zapewniony sojusz ze Stalinem, zachęcony sukcesami na ziemiach polskich, juŜ w październiku 1939
r. wydał swoim generałom rozkaz opracowania planu ataku na Francję i niezwłocznego wcielenia go w
Ŝycie. Z trudem dał się przekonać do zaniechania natychmiastowych działań zbrojnych przeciwko
Francji.
Zajęcie państw skandynawskich, Belgii, Holandii, Luksemburga. Wojna we Francji
Jeszcze w końcu 1939 r. zostały wydane dyrektywy opracowania planu zajęcia państw
skandynawskich, w lutym 1940 r. Hitler przyjął plan, a w marcu zostały podjęte przygotowania do jego
realizacji. 9 kwietnia 1940 r. wojska niemieckie uderzyły na Danię, zajmując ją prawie bez walki w
311
ciągu jednego dnia. Dania dostała się pod okupację niemiecką. Rozpoczęte jednocześnie działania
w Norwegii spotkały się z bohaterskim oporem niezbyt licznego wojska norweskiego, wspartego przez
oddziały ekspedycyjne - francuskie, brytyjskie i polskie.
Wojna w Norwegii przedłuŜała się. Napastników wsparła część Norwegów pod przywództwem
norweskiego faszysty, kpt. Vidkunda Quislinga (sam Quisling i jego zwolennicy stali się synonimem
zdrady).
W operacji desantowej alianckiego korpusu ekspedycyjnego wzięła udział polska Samodzielna
Brygada
Strzelców
wojenne m.in.
Podhalańskich gen.
Zygmunta
Szyszko-Bohusza
ORP „Orzeł”, „Grom”,„Błyskawica” i „Burza”. Wojskom
i polskie
alianckim
nie
okręty
udało
się
opanować portu Trondheim, natomiast 28 maja przejęły kontrolę nad Narwikiem (w walkach wspaniale
spisywała się polska brygada), ale juŜ 8 czerwca korpus ekspedycyjny musiał ewakuować się z
miasta.
W walkach w Skandynawii Niemcy ponieśli duŜe straty w ludziach i sprzęcie. 10 czerwca Norwegia
skapitulowała.Rząd i król Haakon VII nie podpisali kapitulacji, ewakuowali się do Wielkiej Brytanii.
Norwegia pod pełnym zarządem niemieckim została zamieniona w bazę wojenną.
Szwecja, po interwencji rządu ZSRR, pozostała państwem neutralnym, dostarczając jednak
przemysłowi niemieckiemu rud Ŝelaza.
Wojska francuskie, wsparte brytyjskim korpusem posiłkowym i wojskami polskimi utworzonymi po
porozumieniu
rządu
emigracyjnego
gen.
Władysława
Sikorskiego
z
rządem
francuskim,
przygotowywały się do odparcia ataku niemieckiego za pasem umocnień zbudowanym w okresie
międzywojennym na granicy francusko-niemieckiej, tzw.Linią Maginota. 10 maja 1940 r. nad ranem
wojska niemieckie przeszły do natarcia w kierunku zachodnim.Uderzenie na Francję padło nie od
strony Linii Maginota, ale przez Holandię, Belgię i Luksemburg. Francuzi i ich sojusznicy nie
spodziewali się od tej strony ataku - zostali zaskoczeni.
Niemcy szybkimi natarciami posuwali się przez Luksemburg i Ardeny (góry), po trzech dniach marszu
weszli na ziemie Francji - 13-15 maja sforsowali Mozę. W tym samym czasie druga część wojsk
niemieckich, pod dowództwem gen. płk. Fedora von Bocka, prowadziła walki w Belgii i Holandii (w
Holandii działała V kolumna, która opanowała waŜne punkty strategiczne - mosty, węzły kolejowe,
itd.). 14 maja armia Królestwa Holandii skapitulowała, wojska belgijskie wycofywały się do Francji.
Połączone siły angielsko-francusko-belgijskie we Flandrii zostały zagroŜone odcięciem od kanału La
Manche przez wojska niemieckie, pospiesznie kierujące sięw stronę morza. Sytuacja Francji stawała
się z dnia na dzień coraz bardziej dramatyczna.
21 maja wojska niemieckie dotarły do morza, odcinając ok. 1 mln Ŝołnierzy alianckich od portu w
Boulogne, niebawem wojska pancerne dotarły do portu w Calais. Do dzisiaj nie wyjaśniona pozostaje
312
decyzja Hitlera o powstrzymaniu natarcia niemieckiego na jedyny jeszcze wolny port w Dunkierce. W
dniach od 26 maja do 3 czerwca ewakuowało się tą drogą do Anglii ogółem 346 tys. Ŝołnierzy
alianckich, którzy pozostawili na plaŜach wielkie ilości sprzętu i bogate zapasy ropy naftowej.
27 maja armia belgijska skapitulowała. Około 500 tys. Ŝołnierzy belgijskich wraz z królem
Leopoldem III dostało się do niewoli niemieckiej.
313
314
10 czerwca do wojny z Francją przystąpiły Włochy, co oznaczało powstanie nowego frontu wojny w
Alpach. Niemcy, pozostający jeszcze w odwodach na granicy francusko-niemieckiej, przeszli do ataku
- padła Linia Maginota. Sytuacja Francji była beznadziejna. 14 czerwca wojska Wehrmachtu wkroczyły
do ParyŜa, który poddał się bez walki. Stojący na czele rządu francuskiego marszałek Francji Philippe
Petain zaproponował podpisanie rozejmu. 22 czerwca 1940 r. w historycznym wagonie w lasku
Compiegne (miejsce podpisania zawieszenia broni w 1918 r.)Francja podpisała kapitulację z
Niemcami (z Włochami 24 czerwca).
Układ zawierał warunki bezwarunkowej kapitulacji Francji.
- Alzacja i Lotaryngia zostały włączone do Niemiec,
- część Sabaudii do Włoch,
- północna i zachodnia część Francji pozostała pod okupacją niemiecką, natomiast na południu
Francji utworzono samodzielne państwo francuskie - administracja i policja francuska, stolica
państwa - Vichy - tzw.państwo Vichy, pełnię władzy wykonawczej i ustawodawczej sprawował
marszałek Petain. Jego rząd podjął ścisłe współdziałanie z Niemcami.
Część Francuzów nie pogodziła się z klęską. Na ich czele stanął gen. Charles de Gaulle, który zawarł
porozumienie z rządem Wielkiej Brytanii, został utworzony Komitet Wolnej Francji. Wezwał on
wszystkich Francuzów do walki z Niemcami aŜ do pełnego wyzwolenia ojczyzny.
Bitwa o Anglię
Adolf Hitler, kontrolując w początkach 1940 r. prawie całą Europę, zamierzał w przyszłości
skolonizować ziemie Białorusi, Ukrainy, wschodnie tereny Polski. By to osiągnąć, musiał ustalić
podstawy stosunków z Wielką Brytanią. W lipcu 1940 r. Hitler w czasie wystąpienia w Reichstagu
przedstawił cele polityki niemieckiej licząc na odpowiedź ze strony rządu angielskiego.
Niebawem rząd brytyjski dał jednoznacznie do zrozumienia, Ŝe Ŝadne ustępstwa angielskie wobec
Niemiec (sprawa podziału stref wpływów: w Europie - III Rzesza, w koloniach - Wielka Brytania) nie są
moŜliwe. Hitler był tym faktem niemile zaskoczony. W celu dalszej realizacji wizji niemieckiej Europy
postanowił rozstrzygnąć problem brytyjski drogą militarną.
W połowie lipca 1940 r. fÜhrer zaaprobował plany sztabowe i dyrektywą z 16 lipca nakazał
szczegółowe opracowanieinwazji na Wielką Brytanię - plan „SeelÖwe”
(Lew Morski). ZałoŜono w nim zniszczenie obrony przeciwlotniczej Anglii przez zmasowany atak
lotnictwa niemieckiego. W drugim etapie naloty bombowe na wielkie miasta miały sterroryzować
ludność cywilną, a wojska lądowe dokonać inwazji na Wyspy Brytyjskie. Dyrektywą OKW nr 17 z 1
sierpnia Hitler nakazał podjęcie działań lotniczych i morskich przeciwko Wielkiej Brytanii, a 2 sierpnia
315
marszałek
lotnictwa,
Hermann
Goering,
podpisał
plan
działań
przeciwko
Anglii
pod
kryptonimem „Adler” (Orzeł).
Zapamiętaj!
W dniach od 8 sierpnia do 6 października 1940 r. rozegrała się wielka bitwa lotnicza, bitwa o
Anglię.Brało w niej udział lotnictwo niemieckie zgrupowane w 4 armiach powietrznych i
lotnictwo brytyjskie. W walkach o Wielką Brytanię obok Anglików uczestniczyli takŜe polscy
lotnicy dywizjonów 302 i 303, wykazując się bohaterstwem i wysokim kunsztem bojowym.
Anglicy dobrze przygotowali się do walki. WzdłuŜ wybrzeŜy rozmieszczono obronę przeciwlotniczą,
wykorzystano najnowsze osiągnięcie techniki - radar, który wcześnie lokalizował nieprzyjacielskie
samoloty. Odpowiednio została przygotowana artyleria przeciwlotnicza, przeszkolono ludność cywilną.
W walkach wrześniowych 1940 r. zarysowała się wyraźnie dysproporcja sił w kierunku strony
brytyjskiej.Wojna powietrzna o Wielką Brytanię nie powiodła się, a więc musiały zostać przerwane
przygotowania do desantu wojsk lądowych. Po 6 października 1940 r. lotnictwo niemieckie
zrezygnowało ze zmasowanych nalotów na Anglię, ograniczając się do uciąŜliwych dla ludności
cywilnej nocnych nalotów na miasta.
Ogółem wojska alianckie - brytyjskie, francuskie, czeskie i polskie - straciły ponad 800 samolotów,
ponad 14 tys. Ŝołnierzy zostało zabitych i 20 tys. rannych. Siły niemieckie przygotowane do desantu (3
krąŜowniki, 4 niszczyciele, 40 łodzi podwodnych) były zbyt słabe na dokonanie zwycięskiej inwazji na
Wyspy, tym bardziej, Ŝe w powietrzu niepodzielnie panowali Anglicy. Proporcjonalnie małe straty
alianckie wobec wielkiego znaczenia wygranej bitwy pozwoliły Winstonowi Churchillowi, premierowi
rządu Wielkiej Brytanii, stwierdzić: Nigdy tak wielu nie zawdzięczało tak wiele tak nielicznym.
Niektórzy historycy uwaŜają, Ŝe Hitler właściwie nie myślał powaŜnie o walce z Anglią, a podjęcie
działań lotniczych miało być tylko chwytem propagandowym i manifestacją siły w ewentualnych
rozmowach pokojowych prowadzonych z Wielką Brytanią. Przegrana bitwa o Anglię stała się
początkiem końca dominacji Niemiec w Europie, mimo Ŝe na całkowitą przegraną III Rzeszy przyszło
jeszcze czekać przez długich pięć lat.
Agresje Włoch i Niemiec w Afryce Północnej i na Bałkanach
Wyłączenie floty francuskiej i niemiecka blokada Wielkiej Brytanii stwarzały dla Włoch Mussoliniego
szansę podbicia wybrzeŜy Morza Śródziemnego. JuŜ w lipcu1940 r. zostały podjęte przygotowania do
przeprowadzenia ataku na Grecję, Jugosławię, Egipt i Sudan. Zdobycie nowych terenów - mimo
nieprzygotowania armii włoskiej do wojny - miało doprowadzić do zbudowania Imperium Rzymskiego i
zdobycia pozycji partnera wobec Niemiec prowadzących politykę agresji w Europie.
316
Wobec niechętnego stosunku Hitlera do ataku włoskiego na Bałkany Mussolini zdecydował się w
pierwszej kolejności uderzyć na Anglików w Afryce. Armia włosko-abisyńska odnosiła początkowo
spore sukcesy w Somali Brytyjskim, Kenii i Sudanie. Druga armia włoska pod dowództwem marszałka
Rodolfo Grazianiego, licząca ok. 230 tys. Ŝołnierzy, w listopadzie 1940 r. rozpoczęła ofensywę w
Afryce Północnej, docierając przez Libię i Cyrenajkę doEgiptu. W obliczu powaŜnego zagroŜenia
Ŝywotnych interesów brytyjskich rząd angielski rozpoczął ściąganie posiłków m.in. przerzucając z Syrii
do Afryki polską Brygadę Karpacką.
Wkroczenie Niemiec do Rumunii w październiku 1940 r. spowodowało decyzję Mussoliniego o ataku
na Grecję. Nastąpił on 28 października 1940 r. Wojska włoskie, nie przygotowane do prowadzenia
ofensywnych działań, zostały zmuszone do prowadzenia wojny zarówno w Grecji jak i na dwóch
frontach w Afryce. Grecy, stawiający opór wojskom włoskim, otrzymali pomoc angielską - naloty
samolotów brytyjskich z Krety na Tarent na Półwyspie Apenińskim, korpus ekspedycyjny gen. W.
Wilsona. W tej sytuacji, wobec połączonych sił angielsko-greckich, juŜ wlistopadzie 1940 r. Włosi
musieli wycofać się z Grecji do Albanii.
W Afryce, po wzmocnieniu sił brytyjskich, w grudniu 1940 r. Włosi zostali wyparci z Egiptu, a w
styczniu 1941 r. zmuszeni do wycofania się do Trypolitanii. W maju 1941 r. Włosi ponieśli wielką
polityczną i militarną klęskę w Afryce Wschodniej - utracili wcześniejsze zdobycze i swoje posiadłości:
Somali Włoskie z Erytreą. Na początku czerwca Etiopia po pięciu latach niewoli odzyskała
niepodległość. Mussolini zwrócił się do Hitlera o pomoc.
Wojskami niemieckimi wysłanymi do Afryki (Africa Corps) dowodził gen. Erwin Rommel. W lutym
1941 r. Niemcy przybyli do Trypolisu. W następnym miesiącu wojska włosko-niemieckie ruszyły przez
Cyrenajkę i Libię do Egiptu.
W tym samym czasie Hitler wsparł Mussoliniego na Bałkanach. Przez Bułgarię wojska niemieckie
skierowały się na Grecję. W Jugosławii sytuacja się skomplikowała - w marcu 1941 r. sprzyjający
Niemcom rząd Cwetkovica został obalony, a rząd opozycyjny zawarł z ZSRR układ o przyjaźni i
nieagresji - rozpoczęły się walki zbrojne w Jugosławii, a w interwencji uczestniczyli obok Niemców
Węgrzy, Włosi, Bułgarzy.
Oprócz działań militarnych Hitler próbował równieŜ innych metod, m.in. wykorzystania antagonizmów
narodowych
-
w
kwietniu
1941
r.
doprowadził
do
utworzenia NiezaleŜnego
Państwa
Chorwackiego (Bośnia, Chorwacja i Hercegowina) z Ante Paveliczem na czele (ruch Ustaszów).
6 kwietnia 1941 r. rozpoczęła się interwencja niemiecka w Grecji. Grecy pod naporem
przewaŜających sił niemieckich kapitulowali, a brytyjski korpus ekspedycyjny w drugiej połowie
kwietnia ewakuował się na Kretę. Do 29 kwietnia 1941 r. Grecja została zajęta. 20 maja 1941 r.
317
Niemcy rozpoczęli desant na Kretę. W cięŜkich walkach, trwających do końca maja, Brytyjczycy
ponieśli powaŜne straty 10 tys. zabitych. Do 4 czerwca Niemcom udało się opanować wyspę. Około 17 tys. Ŝołnierzy
angielskich ewakuowało się do Egiptu.
Konsekwencją opanowania Bałkanów przez wojska Hitlera było podpisanie przez rząd turecki układu z
Niemcami w połowie czerwca 1941 r.
Działania wojenne w latach 1942-1945
Wojna niemiecko-radziecka w latach 1941-1944
Agresja Niemiec na ZSRR
W lipcu 1940 r. Hitler zlecił przygotowanie planu ataku na ZSRR. Mimo sprzeciwów generalicji
niemieckiej, uwaŜającej wojnę z ZSRR za powaŜny błąd strategiczny, Adolf Hitler w grudniu 1940 r.
podpisał plan ataku na ZSRR - „Plan Barbarossa” (Rudobrody). Termin rozpoczęcia działań
wojennych wyznaczył pierwotnie na dzień 15 maja 1941 r.
Hitler zakładał, Ŝe wojna ze Związkiem Radzieckim będzie błyskawiczna (Blitzkrieg): ataki
pancernych oddziałów niemieckich przerwą obronę rosyjską, lotnictwo niemieckie zneutralizuje
powietrzne siły przeciwnika, w ciągu 2-3 miesięcy wojska niemieckie osiągną bezpieczną linię między
Archangielskiem - Wołgą - Astrachaniem. Hitler liczył przy tym na opanowanie waŜnych okręgów
przemysłowych europejskiej części ZSRR, a szczególnie bogatych w surowce terenów nadkaukaskich
i ukraińskich.
Zapamiętaj!
22 czerwca 1941 r. o świcie wojska niemieckie rozpoczęły wojnę z ZSRR uderzając na wojska
przeciwnika od zachodu, południa i północy. Stalin i politycy radzieccy, mimo Ŝe wiedzieli o
planach niemieckich, wydawali się zaskoczeni faktem podjęcia działań zbrojnych przez Hitlera,
w wojskach radzieckich zapanował chaos.
Na granicy zachodniej strona radziecka dysponowała siłami ok. 2 mln 600 tys. Ŝołnierzy, 1800
czołgami, ponad 1500 samolotami. Jak pisał w swoich wspomnieniach ówczesny szef Sztabu
Generalnego Armii Czerwonej, marszałek Gieorgij śukow, „Wojna zaskoczyła kraj w stadium
reorganizacji, przezbrajania i przeszkalania wojsk”. Autor wspomnień nie dodał nic o trwających
przygotowaniach do podjęcia ofensywnych działań przeciwko Niemcom na terenach przeciwnika.
Działania
niemieckie były prowadzone
błyskawicznie.
Dzięki
zaskoczeniu
z powodzeniem
przełamywano obronę przeciwnika, całe oddziały radzieckie dostawały się do niewoli niemieckiej.
Do połowy lipca front wojny w linii środkowej przesunął się na wschód, zbliŜając się do
318
Smoleńska. Hitler, przerzucając część sił na Ukrainę w celu uzupełnienia i zaktywizowania działań na
tym odcinku, zwolnił ofensywę niemiecką, co pozwoliło Rosjanom lepiej przygotować się do obrony.
Na początku sierpnia 1941 r. Hitler, wizytujący linię frontu, wbrew stanowisku generałów nakazał
intensyfikację działań na frontach północnym, w kierunku na Leningrad, i południowym, na Rostów
nad Donem. Nakazał jednocześnie chwilowo powstrzymać marsz w kierunku Moskwy. JuŜ 20
września zdobyty został Kijów, a do niewoli niemieckiej dostało się kilkanaście dywizji radzieckich.
W miarę trwania walk siły radzieckie, co było zaskoczeniem dla Hitlera i jego generałów, nie
wyczerpywały się, rosły w siłę, krzepły, Ŝołnierz radziecki nabierał doświadczenia, uczył się na polu
walki. Po trzech miesiącach walk cel rozbicia ZSRR nie został osiągnięty. Warunki klimatyczne
pogorszyły się (deszcze i wczesna zima). Na północy wojska niemieckie podeszły we wrześniu pod
Leningrad, którego oblęŜenie zaczęło się 26 września 1941 r. 30 września rozpoczęła się bitwa o
°
Moskwę. Sprzymierzeńcem Rosjan był mróz sięgający minus 30 C i duŜe opady śniegu - w tych
warunkach zawodziła technika i uzbrojenie niemieckie. Na początku grudnia Rosjanie przeszli do
kontrofensywy wypierając siły niemieckie na zachód, na odległość 100-250 km. W wyniku radzieckiej
kontrofensywy do kwietnia 1942 r. wojska niemieckie poniosły powaŜne straty - ok. 1 mln
zabitych. Mimo to straty radzieckie były jeszcze większe - ponad 1 min zabitych, 3,5 mln Ŝołnierzy
radzieckich w niewoli niemieckiej, utrata bogatych terenów Białorusi, Ukrainy.
Trwające do listopada 1942 r. walki przyniosły ukształtowanie się frontu niemiecko-radzieckiego - długi
łuk od Leningradu na północy, przez przedpola Moskwy, WoroneŜ nad Donem, Stalingrad nad Wołgą,
po pasmo górskie Kaukazu. Rosjanie, obawiając się dostania się w ręce niemieckie potencjału
przemysłowego europejskiej części ZSRR, ewakuowali strategiczne zakłady przemysłowe za Ural.
Atak na Japonię
Atak wojsk japońskich na amerykańską bazę wojenną Pearl Harbor (7 grudnia 1941 r.) spowodował
włączenie się Stanów Zjednoczonych do wojny przeciwko Japonii, ale takŜe przeciw Niemcom. Hitler
musiał zdawać sobie sprawę, Ŝe od tej pory zaprzepaszczone zostały szanse na zwycięstwo Niemiec
w wojnie z ZSRR, który otrzymał znaczną pomoc amerykańską w sprzęcie, Ŝywności i
uzbrojeniu. Dzięki temu Stalin mógł kontynuować wojnę, a niebawem przejść do kontrofensywy,
dysponując
amerykańskim
sprzętem
i
praktycznie
prawie
nieograniczonymi
moŜliwościami
mobilizacyjnymi. Sytuację Niemiec pogarszał fakt, Ŝe Związek Radziecki, zabezpieczony układem o
nieagresji podpisanym z Japonią w 1940 r., mógł skoncentrować wszystkie siły przeciwko nim.
Bitwa o Stalingrad i Łuk Kurski
Na wiosnę 1942 r. Hitler podjął kolejną próbę pokonania Związku Radzieckiego. Plan działań
zakładał skupienie sił i przeprowadzenie generalnego ataku na waŜne pod względem przemysłowo-
319
strategicznym obszary na południu ZSRR - Ŝyzne tereny Ukrainy, kaukaskie pola naftowe, Półwysep
Krymski.
Dzięki podjętej w czerwcu 1942 r. ofensywie niemieckiej 4 lipca, po cięŜkich walkach,
został zdobyty Sewastopol i wygrana cięŜka bitwa koło Charkowa. W konsekwencji Zagłębie
Donieckie i Woroneskie dostały się w ręce niemieckie, a Rosjanie zostali zmuszeni do ucieczki. Nowa
jednostka taktyczna, Grupa Armii „B”, ruszyła w kierunku Wołgi, w stronę strategicznego miasta
Stalingrad.
Zapamiętaj!
17 lipca 1942 r. rozpoczęła się wielka bitwa o dojście do Wołgi, zdobycie przejścia przez rzekę miasto
Stalingrad.
Walki
trwały do
początków
lutego
1943 r.
i
zakończyły
się
całkowitą przegraną wojsk niemieckich pod Stalingradem. Wydarzenie to stało się momentem
przełomowym w wojnie niemiecko-radzieckiej.
Trzonem potęŜnych sił niemieckich była licząca prawie 250 tys. Ŝołnierzy 6 Armia Niemiecka gen.
Friedricha von Paulusa. W początkowej fazie ofensywy, po cięŜkich walkach, obrona radziecka
została przełamana - wojska niemieckie osiągnęły linię Wołgi. Po półtorarocznych zmaganiach ZSRR
stracił ok. 35% ludności i poniósł znaczne straty gospodarcze, wynikające z zajęcia centrów
przemysłowych i surowcowych. Hitler był z tego bardzo zadowolony, jednak jego optymizm studziły
doniesienia o wielkich dostawach amerykańskich, które w znacznym stopniu uzupełniały straty
radzieckie. 15 sierpnia rozpoczęło się decydujące uderzenie na Stalingrad. Zdobycie miasta i
przeprawy przez Wołgę było waŜne ze względów strategicznych i prestiŜowych. Po zaciętych walkach
Niemcom udało się częściowo opanować Stalingrad, jednak nie przejęli pełnej kontroli nad jego
środkową częścią - moŜliwość przeprawy przez Wołgę.
Straty
po
obu
stronach
natarcia Stalin rozpoczął przygotowania
były
do
ogromne.
potęŜnej
Po
odparciu
pierwszego
kontrofensywy. Zgromadzono
znaczne
środki, zapasy. Kontrnatarcie rozpoczęło się w połowie listopada 1942 r. - przełamano pierwsze
linie niemieckiej obrony. Po trzech dniach walk wojskom radzieckim udało się okrąŜyć 6 Armię gen.
von Paulusa, tylko części sił niemieckich udało się uniknąć wzięcia w kleszcze. śołnierz niemiecki
walczył zawzięcie i z wielkim oddaniem. Hitler wydał rozkaz utrzymania miasta za wszelką cenę.
Wojska niemieckie były nękane przez głód i mrozy. Radzieckie propozycje zawarcia honorowego
zawieszenia broni nie zostały przyjęte. Kolejne ataki Armii Czerwonej przyniosły na początku lutego
1943 r. ostateczną klęskę niemiecką pod Stalingradem. Miasto było wolne, do niewoli dostał się
sam von Paulus (w czasie walk mianowany feldmarszałkiem), 23 generałów i ok. 95 tys. oficerów i
szeregowców.
320
5 lipca 1943 r. Niemcy rozpoczęli ofensywę, która trwała do 12 lipca - została złamana obrona
radziecka. Po zaangaŜowaniu w walkach radzieckich oddziałów pancernych sytuacja się zmieniła.
Po bitwie pancernej 12 lipca pod Prochorówką koło Kurska, zakończonej zwycięstwem
radzieckim, i po wycofaniu części sił niemieckich z ZSRR (konieczność wsparcia walk na
Sycylii) Rosjanie przeszli do kontruderzenia. Do 23 sierpnia 1943 r. Armia Czerwona zdobyła
Charków, Orzeł i inne miasta kończąc wielką bitwę na „Łuku Kurskim”. Bitwa ta była jedną z
największych w dziejach II wojny światowej. Straty były ogromne po obu stronach. Dla Niemców był to
koniec działań mających na celu przełamanie frontu wschodniego i początek cofania się na zachód.
W konsekwencji bitwy kurskiej Rosjanie przeszli do kontruderzenia zdobywając tereny nad Morzem
Azowskim, a w październiku 1943 r. wkraczając na Krym, kontynuowano ofensywę na Ukrainie. Po
dwóch latach oblęŜenia udało się odepchnąć Niemców od Leningradu.
Atak Japonii na Pearl Harbor. Wojna na Pacyfiku. Bitwa o Midway
W okresie międzywojennym w wyniku przemian i reform w Japonii powstało państwo określane
mianem państwa militarnego, rządzonego w oparciu o rodzimą tradycję, państwa izolowanego na
arenie międzynarodowej, które od początku XX wieku prowadziło ekspansję w kierunku Chin, Korei i
strefy
Pacyfiku.
Po
osłabieniu
wpływów
rosyjskich
ekspansja
japońska
spotkała
się
z
przeciwdziałaniem amerykańskim i brytyjskim. Stany Zjednoczone tradycyjnie od końca XIX wieku
uwaŜały strefę Chin i Pacyfiku za obszar swoich wpływów. Ekspansja japońska w MandŜurii i Korei
doprowadziła do napięć w stosunkach z Amerykanami, Wielką Brytanią i Holandią, które nałoŜyły
ograniczenia na sprzedaŜ Japończykom surowców strategicznych. W odpowiedzi, w końcu września
1940 r., wszedł w Ŝycie układ wojskowy Japonii, Niemiec, Włoch - oś Berlin-Rzym-Tokio. W lipcu
1941 r. Japończycy zakończyli podbój Indochin francuskich, co poprawiło ich sytuację strategiczną.
Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Holandia wprowadziły blokadę ekonomiczną Japonii. Potrzebna
była jedynie iskra, by doszło do wielkiego wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie, która w powiązaniu
z działaniami zbrojnymi w Europie, Afryce i na Atlantyku musiała przekształcić się w konflikt światowy.
Zapamiętaj!
7 grudnia 1941 r. samoloty japońskie zaatakowały bazę amerykańską na Hawajach - Pearl
Harbor.Japończycy działali z zaskoczenia - zatonął amerykański pancernik „Arizona”, lotniska
uległy prawie całkowitemu zniszczeniu, śmierć poniosło aŜ 2300 Ŝołnierzy amerykańskich.
PowaŜnie została uszkodzona i na długi czas unieruchomiona amerykańska Flota Pacyfiku.
Wojska japońskie poniosły minimalne straty.
W odpowiedzi na ten atak USA i Wielka Brytania wypowiedziały Japonii wojnę. Niemcy i Włochy
zrobiły to samo wobec Stanów Zjednoczonych.
321
W
grudniu
1941 r.
Japończycy
opanowali
waŜne
strategicznie
wyspy
amerykańskie
-
Wake i Guam będące etapami w dalszej ekspansji na Filipiny i wyspy Pacyfiku. Japończycy,
wykorzystując zaskoczenie, znaczną koncentrację sił i fatalne decyzje obronne dowództwa
amerykańskiego, po trwających prawie miesiąc walkach zajęli na początku stycznia 1942 r.
archipelag Filipiny, stanowiący waŜny teren strategiczny. Amerykańska Azjatycka Flota po cięŜkich
walkach, w czasie których poniosła duŜe straty, została zmuszona do wycofania się.
Wojska japońskie podjęły takŜe walki z Brytyjczykami. Po cięŜkich walkach, 25 grudnia 1941 r.,
padł Hongkong, z terenów Indochin nastąpił atak japoński na Syjam a następnie na miasto i bazę
brytyjską - Singapur. Angielskie okręty wojenne „Prince of Wale’s” i „Repulse” zostały zatopione przez
lotnictwo japońskie. Do końca stycznia 1942r. w ręce japońskie dostał się cały Półwysep Malajski a
15 lutego, po zaciętych walkach, skapitulował Singapur. Do niewoli trafiło ponad 60 tys. Ŝołnierzy
brytyjskich. W maju 1942 r., po kilkutygodniowych walkach, w ręce japońskie dostała się Birma teren bogaty w Ŝywność i surowce strategiczne, przede wszystkim w ropę naftową.
Japończycy zdawali sobie sprawę z konieczności pokonania floty amerykańskiej, której główną bazą
była wyspa Midway. Zdobycie tego punktu miało dać Japończykom moŜliwość przejęcia kontroli nad
Hawajami i Pacyfikiem. Operacją zdobycia wyspy dowodził admirał japoński Yamamoto, posiadający
pod swoimi rozkazami 160 okrętów i 700 samolotów. Amerykanie dysponowali mniejszą ilością i
mniejszym tonaŜem swoich okrętów, ale mieli przewagę techniczną (radary) i skuteczny wywiad.
W dniach 4-6 czerwca 1942 r. rozgrywała się wielka bitwa flot wojennych i lotnictwa - bitwa o
Midway, która była momentem zwrotnym w wojnie na Pacyfiku.
W czasie pierwszego starcia - 4 czerwca 1942 r. - samoloty amerykańskie strąciły aŜ 1/3 samolotów
japońskich, zatapiając równocześnie lotniskowce „Kaga”, „Akagi”. Samoloty japońskie, nie mając
swoich baz-lotniskowców, po wyczerpaniu amunicji i paliwa musiały „lądować” na wodzie. W ten
sposób po zaciętych walkach, które nie przyniosły Japończykom zwycięstwa, adm. Yamamoto
nakazał 6 czerwca odwrót. Amerykański admirał i głównodowodzący Charles Nimitz uznał to starcie
za wielki sukces.
Walki w Afryce i kapitulacja Włoch
Przybyły na początku 1941 r. do Afryki niemiecki Afrika Corps gen. Erwina Rommla zmusił wojska
angielskie do wycofania się z Libii do Egiptu. Przez 8 miesięcy bohatersko się bronił, oblegany przez
wojska niemiecko-włoskie, Tobruk. W walkach o Tobruk wzięła takŜe udział Samodzielna Brygada
Strzelców Karpackich pod dowództwem gen. Stanisława Kopańskiego. W trakcie zaciętych walk straty
polskie sięgnęły 25% zabitych i rannych. Wzmocnione siły niemieckie wkroczyły niebawem do Egiptu.
Niemcy musieli jednak juŜ w połowie grudnia 1941 r. wycofać się z kraju. W maju 1942 r. gen.
Rommel podjął ofensywę w Egipcie, wypierając wojska alianckie, które poniosły bardzo duŜe straty.
322
Po wzmocnieniu sił brytyjskich w lipcu 1942 r. rozpoczęło się kontruderzenie. Było jednak dosyć słabo
prowadzone. Dopiero zmiany w dowództwie brytyjskim - szefem oddziałów brytyjskich na Bliskim
Wschodzie został gen. Harold Aleksander a 8 armii gen. Bernard Lew Montgomery - pozwoliły
Brytyjczykom skuteczniej prowadzić działania. 23 października 1942 r. rozpoczęła się decydująca
bitwa kampanii - pod El Alamein. Pod Teil el Akkakir (2-3 listopada 1942) oddziały Afrika Corps zostały
rozbite. Kolejne tygodnie przyniosły wycofanie się wojsk Rommla do Tunisu i pościg za nimi wojsk
gen. Montgomery’ego i oddziałów francuskich. W listopadzie połączonym wojskom amerykańskokanadyjsko-brytyjskim pod dowództwem gen. Dwighta Eisenhowera udało się wysadzić desant w
Afryce Zachodniej (do wojsk koalicji przyłączyła się część siłfrancuskich państwa Vichy) i ruszyć w
kierunku wschodnim na pozycje niemieckie w Oranie i Tunisie.
W dniach 14-26 stycznia 1943 r. w Casablance spotkali się przywódcy większości państw koalicji
antyhitlerowskiej (bez przedstawicieli ZSRR). Efektem rozmów było m.in. wspólne ustalenie
niepodpisywania z Niemcami Ŝadnego kompromisu, ale prowadzenie walki do pełnego zwycięstwa,
rozpoczęcie działań zbrojnych we Włoszech, uzgodniono wstępnie termin lądowania wojsk
sojuszniczych we Francji na maj 1944 r.
Do maja
1943 r.
po
cięŜkich
walkach
udało
się
aliantom wyprzeć
wojska
niemiecko-
włoskie z Afryki. Wojska państw Osi poniosły duŜe straty w ludziach i sprzęcie.
Po trwających dwa miesiące przygotowaniach 10 lipca 1943 r. sojusznicze wojska alianckie
dokonały desantu na Sycylię. Kampania ta trwała do 18 sierpnia. Wobec niekorzystnie rozwijającej
się sytuacji militarnej Włoch w lipcu 1943 r. doszło do przewrotu. Duce, Benito Mussolini, został
odsunięty od władzy. Nowy szef rządu, Piętro Badoglio, rozwiązał partię faszystowską i podjął
nieformalne rozmowy z aliantami. Na początku września został podpisany układ włosko-aliancki o
zawieszeniu broni. Niemcy, spodziewając się takiego kroku, we wrześniu sprowadzili na Półwysep
Apeniński dodatkowe dywizje, przejmując pełną kontrolę nad Włochami.
We wrześniu 1943 r. Anglicy i Amerykanie rozpoczęli walki na Półwyspie Apenińskim. Legalny rząd
włoski i król Wiktor Emanuel III schronili się na południu u aliantów, a na północy powstał
marionetkowy i w pełni kontrolowany przez Niemców rząd tzw. Republiki Salo z prezydentem Benito
Mussolinim (uwolnionym przez komandosów niemieckich).
Oddziały alianckie do listopada 1943 r. wyzwoliły znaczne tereny południowych Włoch z
Neapolem i Foggią. Ich szybki marsz został powstrzymany na przecinającym półwysep w poprzek
pasie umocnień zwanych Linią Gustawa i Linią Hitlera.
Zapamiętaj!
W dniach 11-18 maja 1944 r. trwał czwarty szturm na linię Gustawa. Szczególnie bohatersko
walczyli o Monte Cassino Ŝołnierze polscy II Korpusu Polskiego dowodzonego przez gen.
323
Władysława Andersa. Dzięki heroicznej postawie Polaków droga do Rzymu została otwarta, a
samo Wieczne Miasto zostało zajęte 4 czerwca.
Do połowy sierpnia 1944 r. wojska alianckie wyzwoliły ziemie włoskie dochodząc do Niziny
Padańskiej. W kwietniu 1945 r. wybuchło powstanie ludności przeciwko okupacji niemieckiej.
Mussolini został rozstrzelany, a następnie powieszony. Włochy były wolne.
Konferencje Wielkiej Trójki w Teheranie i w Jałcie
Zerwanie przez Związek Radziecki stosunków polsko-radzieckich wprowadziło wzrost napięcia i
nieporozumień między polskimi politykami na emigracji. Krytykawobec polityki gen. Sikorskiego stała
się coraz bardziej widoczna - dało się to takŜe zauwaŜyć wśród Ŝołnierzy II Korpusu Polskiego na
Bliskim Wschodzie. Premier Sikorski planował odbyć kolejne rozmowy ze Stalinem w celu
ostatecznego uregulowania spraw granicznych. Niestety 4 lipca 1943 r. wódz naczelny i premier gen.
Władysław Sikorski zginął w katastrofie lotniczej koło Gibraltaru. Prezydent Władysław
Raczkiewicz mianował premierem polityka reprezentującego partię chłopską, Stanisława Mikołajczyka.
Nowy premier zadeklarował w stosunku do ZSRR chęć nawiązania zerwanych kontaktów, ale
jednocześnie postulował uregulowanie wszelkich kwestii spornych na zasadach partnerskich.
Postawa naszych aliantów zachodnich była coraz bardziej wstrzemięźliwa wobec stanowiska
polskiego, a coraz bardziej uległa wobec polityki i Ŝądań Stalina. Przygotowania do mającej się
niebawem odbyć konferencji Wielkiej Trójki - szefów ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii - przebiegały dla
sprawy polskiej i Polaków w mało korzystnej atmosferze.
Zapamiętaj!
W dniach od 28 listopada do 1 grudnia 1943 r. w Teheranie odbyła się konferencja, w której
wzięli udział: premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill, prezydent USA Franklin D.
Roosevelt i przywódca ZSRR Józef Stalin. W sprawie granic polskich nasi zachodni sojusznicy
zgodzili się na propozycję Stalina, aby przesunąć powojenne granice Polski na zachód do linii
Odry, a na wschód do tzw. linii Curzona. W ten sposób, ponad polskimi głowami, dzielono się
naszymi ziemiami nie tylko nie dopuszczając nas do obrad, ale takŜe utajniając postanowienia.
W sprawie prowadzenia wojny z Niemcami zebrani ustalili:
- otwarcie tzw. II frontu w Europie w maju 1944 r. we Francji (propozycje Churchilla o utworzeniu II
frontu na Bałkanach zostały przekreślone przez veto Stalina i Roosevelta); Stalin snuł juŜ konkretne
plany podporządkowania wpływom radzieckim Europy Środkowo-Wschodniej,
- Churchill i Roosevelt, ustępując w wielu istotnych kwestiach Stalinowi, uzyskali w zamian obietnicę
przystąpienia ZSRR do wojny z Japonią w trzy miesiące po zakończeniu wojny w Europie.
324
W czerwcu 1944 r. nastąpił desant sił alianckich w Normandii (Francja) i otwarty II front w
Europie. Wojska posuwały się na południe i wschód wypierając Niemców z Francji. 25 sierpnia
wyzwolony został ParyŜ. Przełom lat 1944-45 przyniósł załamanie marszu oddziałów alianckich na linii
Renu i kontrofensywę niemiecką w Ardenach.Koniec 1944 r. na froncie wschodnim przyniósł
wyswobodzenie wschodnich terenów Polski i zatrzymanie marszu Armii Czerwonej na linii
środkowej Wisły z przyczółkami na jej lewym brzegu. Pod opieką oddziałów radzieckich ujawniły się
komunistyczne władze polskie - powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. W styczniu 1945 r.
Armia Czerwona podjęła nową ofensywę, wyzwalając Warszawę, Kraków i inne miasta, dochodząc po
krwawych walkach do Bałtyku, Odry, Nysy ŁuŜyckiej, wkraczając na Morawy i do Czech. W tej sytuacji
doszło do kolejnego spotkania Wielkiej Trójki.
Zapamiętaj!
W dniach 4-11 lutego 1945 r. w Jałcie na Krymie spotkali się ponownie Winston Churchill,
Franklin D. Roosevelt i gospodarz spotkania, Józef Stalin. Sytuacja na frontach (przedłuŜająca
się wojna na Pacyfiku, pewne niepowodzenia na froncie zachodnim, a wielkie sukcesy
radzieckie) skłoniły przywódców państw zachodnich do daleko idących ustępstw wobec Ŝądań
Stalina.
W sprawie przyszłej Polski i Polaków postanowiono:
- oprzeć polską granicę wschodnią na linii Curzona, i zachodnią na linii Odry i Nysy ŁuŜyckiej
(ostateczny jej kształt miał być uregulowany na konferencji pokojowej),
- skłonić przywódców polskiego rządu emigracyjnego i przedstawicieli władz komunistycznych w
Polsce do sformowania wspólnego Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej z
koniecznością przeprowadzenia moŜliwie szybko wolnych i demokratycznych wyborów w Polsce.
Postanowienia
konferencji
jałtańskiej były zdradą
polskich
interesów przez
zachodnich
sojuszników. W praktyce zaakceptowano zabór przez ZSRR naszych wschodnich ziem i oddano nasz
kraj w strefę wpływów radzieckich. Deklaracje o wolnych wyborach, wobec stacjonowania na naszych
ziemiach ok. 1 miliona Ŝołnierzy radzieckich, były pustym frazesem. Decyzje jałtańskie wpłynęły na
powstanie rozbieŜności wśród polityków polskich na Zachodzie - Stanisław Mikołajczyk dąŜył do
współpracy z ZSRR i kompromisu, natomiast nowy rząd Tomasza Arciszewskiego zdecydowanie
potępił decyzje konferencji.
Na Krymie poczyniono jeszcze inne ustalenia, co do dalszego prowadzenia wojny i ułoŜenia
stosunków w Europie i na świecie po jej zakończeniu:
- wstępnie ustalono podział na strefy okupacyjne w powojennych Niemczech,
325
- powołano Międzysojuszniczą Komisję Reparacyjną i Komisję do Spraw Powojennych Niemiec ściąganie reparacji wojennych i kontrola nad Niemcami, ukaranie zbrodniarzy wojennych,
- Związek Radziecki miał przystąpić do wojny z Japonią w trzy miesiące po zakończeniu wojny w
Europie,
- postanowiono zwołać konferencję załoŜycielską nowej organizacji międzynarodowej, strzegącej
pokoju światowego, ustalono wstępnie projekt statutu ONZ, a termin konferencji na 25 kwietnia 1945 r.
w San Francisco.
II front w Europie w latach 1944-1945
Zgodnie z ustaleniami konferencji w Teheranie po długotrwałych przygotowaniach alianci zachodni
rozpoczęli walki w Europie Zachodniej - utworzyli tzw. II front. Naczelne dowództwo nad siłami
alianckimi
powierzono
generałowi
amerykańskiemu, Dwightowi
Eisenhowerowi. Siły
sprzymierzonych liczyły w sumie 86 dywizji, czyli ok. 1,5 mln Ŝołnierzy, dysponujących wielką ilością
artylerii, lotnictwa, samochodów. Do przerzucenia do Francji swoich wojsk alianci uŜyli ok. 5 tys.
róŜnego rodzaju statków morskich.
Niemcy, przewidując moŜliwość desantu, zbudowali na plaŜach system umocnień - Wał Atlantycki zgrupowali 60 dywizji pod dowództwem marszałka Gerda von Rundstedta, naczelnego dowódcy
Niemieckich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Przewagę w powietrzu mieli alianci, którzy rozsiewając
fałszywe pogłoski o terminie i miejscu lądowania zaskoczyli siły przeciwnika.
Zapamiętaj!
6 czerwca 1944 r. o świcie wojska alianckie podjęły wielką akcję desantu na plaŜe francuskie w
okolicach portów Le Hawre i Cherbourga, a nie okręgu Pas de Calais, jak spodziewali się
Niemcy. Rozpoczęła się operacja Overlord.
Mimo oporu niemieckiego siły alianckie szybko opanowały tereny Francji zajmując Cherbourg, Caen.
W walkach brała takŜe udział polska 1 Dywizja Pancerna. W drugiej połowie sierpnia 1944 r. alianci
ruszyli pospiesznie w kierunku Sekwany, ParyŜa. We Francji wybuchały powstania organizowane
przez francuski ruch oporu - 19 sierpnia powstanie w ParyŜu, po czterech dniach walk zakończone
sukcesem i kapitulacją garnizonu niemieckiego. Generał Charles de Gaulle stanął na czele
francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który niebawem utworzył Rząd Tymczasowy.
Jednocześnie z działaniami w północnej Francji w połowie sierpnia 1944 r. alianci rozpoczęli desant
na południu opanowując niebawem porty: Tulon i Marsylię. Szybko podjęli marsz na północ i wschód
docierając we wrześniu do Renu. W ten sposób Francja była wolna.
326
W lutym 1945 r., kiedy trwały obrady konferencji na Krymie, wojska alianckie na obu frontach zachodnim i wschodnim - przystąpiły do ostatecznych walk na terytorium przeciwnika. Na
zachodzie wolna była juŜ Francja, udało się oswobodzić Belgię, Holandię, Grecję.
327
328
Ostatnią próbą powstrzymania aliantów przed wkroczeniem do Niemiec była operacja wojskowa w
rejonie Ardenów i Alzacji. Nie powtrzymała ona jednak wkroczenia aliantów w głąb Niemiec. 24
kwietnia 1945 r. w miejscowościTorgau nad Łabą nastąpiło połączenie wojsk radzieckich i
amerykańskich. 8 maja 1945 r. Niemcy skapitulowały. W nocy z 8 na 9 maja na przedmieściu Berlina
przedstawiciele dowództwa Wehrmachtu, z feldmarszałkiem Wilhelmem Keitlem na czele, podpisali w
obecności przedstawicieli sił zbrojnych USA, ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji akt bezwarunkowej
kapitulacji. Wojna w Europie była zakończona.
„Wyzwalanie” Europy Środkowo-Wschodniej przez Armię Czerwoną w 1944 r.
Na przełomie lat 1943 i 1944 wojska radzieckie uzyskały zdecydowaną przewagę na froncie
wschodnim. Z czasem wojska radzieckie na południowym odcinku frontu doszły do granic Polski,
Czechosłowacji i Rumunii. Maj 1944 r. przyniósł wyparcie Niemców z Krymu. Wobec prób
porozumienia z państwami zachodnimi regenta Węgier, adm. Miklosa Horthyego, i polityków
rumuńskich Niemcy przejęli pełną kontrolę nad tymi państwami, ustanawiając marionetkowe rządy
proniemieckie.
W połowie 1944 r. Armia Czerwona przeszła do ofensywnych działań na północnym odcinku
frontu - wojna z Finlandią - (wyparcie Finów z Karelii). Jednocześnie wojska środkowego odcinka
frontu - białoruskiego - zajęły Mohylew, po cięŜkich walkach Bobrujsk, Mińsk, Borysów. Wilno zostało
oswobodzone przez wojska Armii Krajowej (Operacja „Ostra Brama”), ale niebawem Polacy zostali
rozbrojeni i trafili do więzień, a samo miasto dostało się w ręce radzieckie. 23 lipca Armia Czerwona
wkroczyła do Lublina, następnego dnia doszła do linii Wisły. Białystok, Lwów i Brześć zostały
opanowane przez czerwonoarmistów w końcu lipca.
Wkraczając na ziemie polskie ZSRR stosował politykę faktów dokonanych. Po zerwaniu w kwietniu
1943 r. formalnych stosunków dyplomatycznych z legalnym rządem polskim w Londynie, Stalin rękami
polskich komunistów rozpoczął przejmowanie kontroli nad Polską. Powstały zaląŜki nowej władzy
ściśle podporządkowanej Moskwie, nie uznawanej przez państwa zachodnie. Protesty dyplomatów
zachodnich (takŜe w sprawie granic) nie odniosły skutku. Narzucone Polakom nowe władze cieszyły
się nikłym poparciem społeczeństwa polskiego.
Podobną taktykę
„wyzwalania”
stosował
Stalin
wobec
państw
Europy
Środkowo-
Wschodniej. W ZSRR powstały zaląŜki armii czechosłowackiej, rumuńskiej i jugosłowiańskiej. Obok
akcji tworzenia oddziałów zbrojnych na tereny Czech zostali przerzuceni specjalnie wyszkoleni
dywersanci, na Słowacji wybuchło powstanie. W przeciwieństwie do władz polskich na emigracji, rząd
czechosłowacki wszedł w bliskie kontakty ze Stalinem, dopuszczając do udziału w nim kilku
komunistycznych ministrów.
329
Powstania antyniemieckie, proradzieckie były przygotowywane z inspiracji ZSRR w Rumunii, Bułgarii,
na Węgrzech. Pomoc militarna, instruktaŜowa i dostawy sprzętu dla tworzących się w ZSRR „armii
demokratycznych” państw Europy Środkowo-Wschodniej rząd radziecki tłumaczył bezinteresowną
pomocą internacjonalistyczną w walce społeczeństw z uciskiem narodowym i kapitalistycznym.
Zapamiętaj!
Pomoc radziecka w rzeczywistości była skierowana do konkretnych grup ludności, gotowej do
współpracy z ZSRR i uznania przywództwa radzieckiego. Nie była to w praktyce akcja
wyzwoleńcza, ale przemyślana akcja poddania państw Europy Środkowej i Wschodniej
wpływom politycznym i przejęcia modelu ustrojowego i gospodarczego od Związku
Radzieckiego.
W marszu na zachód Stalin przywiązywał szczególną wagę do podporządkowania ziem polskich,
słusznie uwaŜając, Ŝe stanowią one waŜny czynnik w przejęciu kontroli nad Europą.
W sierpniu 1944 r., w czasie gdy toczyły się walki w powstańczej Warszawie, a Armia Czerwona
celowo przerwała ofensywę, na Słowacji wybuchło powstanie przeciwko kolaborującemu z Niemcami
rządowi ks. Jozefa Tiso. Próby wsparcia powstania przez Armię Czerwoną i Korpus Czechosłowacki
Ludwika Svobody (sforsowanie Przełęczy Dukielskiej) nie powiodły się. Powstanie Słowaków upadło w
końcu października 1944 r. Wywarło ono jednak powaŜny wpływ na kształtowanie się powojennych
stosunków w Czechosłowacji.
23 sierpnia w Rumunii wybuchło powstanie antyfaszystowskie - nowy demokratyczny rząd nawiązał
kontakt z ZSRR, wypowiadając wojnę Niemcom. W walkach na froncie rumuńskim obok Ŝołnierzy
radzieckich walczyły dywizje rumuńskie. We wrześniu 1944 r. rząd Rumunii podpisał z ZSRR układ o
zawieszeniu broni.
Na początku września 1944 r. rząd Finlandii zerwał układ sojuszniczy z Niemcami. Kilka dni później
podpisał układ z ZSRR (przywrócono postanowienia pokoju z marca 1940 r. po „wojnie zimowej”) i
Wielką Brytanią o zawieszeniu broni, przechodząc niebawem do działań zbrojnych przeciwko
Niemcom.
Bułgaria, mimo Ŝe była sojuszniczką Niemiec, nie prowadziła działań zbrojnych przeciwko ZSRR. 5
września 1944 r. ZSRR wypowiedział jej wojnę. W Sofii niebawem wybuchło powstanie, które
przyniosło powstanie rządu Frontu Narodowego. Bułgarzy podjęli rozmowy ze Związkiem Radzieckim,
podejmując jednocześnie wojnę z Niemcami. Rząd bułgarski w październiku podpisał zawieszenie
broni z państwami koalicji antyhitlerowskiej. Ogółem w walkach w Jugosławii i na Węgrzech wzięło
udział ok. 220 tys. Bułgarów, a mimo to wojska radzieckie de facto przystąpiły do okupacji państwa.
W Jugosławii działała silna partyzantka proradziecka pod dowództwem Josipa Broz Tito. Wojska
radzieckie, operując z terenów Bułgarii i Rumunii, udzieliły wsparcia partyzantom zajmując w
330
październiku 1944 r. Belgrad. Cała Jugosławia niebawem była kontrolowana przez wojska radzieckie i
Ŝołnierzy partyzantki jugosłowiańskiej.
Na Węgrzech walki trwały najdłuŜej, a front ustalił się na linii Dunaju. Na terenach pozostających pod
okupacją radziecką, w Debreczynie, pod koniec grudnia 1944 r. powstał Narodowy Front
Niepodległości Węgier, proklamując powstanie Tymczasowego Rządu Narodowego gen. Beli
Miklosza. Niebawem wojska węgierskie sformowane w ZSRR przeszły do działań zbrojnych przeciwko
Niemcom, formalnie wypowiadając wojnę.
Przełom lat 1944-45 przyniósł osamotnienie Niemiec na frontach walk. Wojska alianckie docierały do
granic niemieckich. Na terenach wyzwolonych powstawały rządy przejmujące władzę. Podstawową
róŜnicę między Europą Zachodnią a Wschodnią stanowił fakt, Ŝe na zachodzie rządy były wyłaniane
przez obywateli, choć zasiadali w nich takŜe komuniści i socjaliści. Na wschodzie rządy, które
przejmowały władzę, były narzucane przez ZSRR.
Kapitulacja Niemiec - konferencja w Poczdamie
Na początku 1945 r. armie obu frontów (wschodniego i zachodniego) podjęły wspólne działania
wkraczając na ziemie niemieckie. 16 kwietnia 1943 r. ruszyła ostateczna ofensywa radziecka na
Berlin. Prowadziły ją wojska 1. i 2. frontu białoruskiego i 1. frontu ukraińskiego. W wyniku zaciętych
walk, w których wzięli takŜe udział Ŝołnierze 1. i 2. Armii Wojska Polskiego, front został przełamany, a
Berlin okrąŜony.
Po zaciętych walkach trwających od 24 kwietnia do 2 maja 1945 r. Berlin został zdobyty, a na
Bramie Brandenburskiej zatknięto flagi radziecką i polską. 7 maja w sztabie alianckim generał A. Jodl
podpisał wstępną kapitulację Niemiec, a w nocyz 8 na 9 maja na przedmieściu Berlina złoŜono
podpisy pod aktem
bezwarunkowej kapitulacji. Niemcy zostały opanowane przez wojska
amerykańskie, angielskie, francuskie, radzieckie i polskie. Wzięci do niewoli Ŝołnierze niemieccy trafili
do obozów jenieckich. WyŜsi dowódcy zostali uwięzieni i oczekiwały ich procesy za zbrodnie wojenne.
Alianci rozpoczęli takŜe poszukiwania zagrabionych przez Niemców dzieł sztuki i zabytków kultury.
Więźniów niemieckich obozów koncentracyjnych uwolniono. Działania te były podejmowane w wielkim
chaosie, jaki ogarnął Niemcy.
Zwycięzcy powołali do Ŝycia Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec, ogłaszając na początku czerwca
dokument, w którym stwierdzono całkowitą klęskę Niemiec. 8 czerwca, w myśl decyzji zapadłych na
konferencji w Jałcie, Niemcy zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne - radziecką, brytyjską,
amerykańską i francuską. Berlin podzielono na cztery sektory.
Zapamiętaj!
W dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r. w podberlińskim Poczdamie spotkali się po raz trzeci
przywódcy: USA - Harry Truman, Wielkiej Brytanii - Winston Churchill, po nim Clement Attlee i
331
Związku Radzieckiego - Józef Stalin. Na konferencji przedyskutowano sytuację powojennych
Niemiec i sytuację w Europie i na świecie.
W stosunku do Niemiec kierowano się czterema zasadami - cztery „d” - dekartelizacja (likwidacja
wielkich zrzeszeń przemysłowych), demilitaryzacja, denazyfikacja i demokratyzacja. Aliancka Rada
Ministrów Spraw Zagranicznych miała przygotować projekt traktatu pokojowego z Niemcami. Przyjęto
zasady ściągania reparacji wojennych i ścigania zbrodniarzy wojennych. Wyznaczono nowe granice
Niemiec. Zgodnie z decyzją mocarstw ZSRR wszedł w posiadanie Królewca z okręgiem. Ostatecznie
przesądzono o podziale Niemiec na strefy okupacyjne.Postanowiono przesiedlić ludność
niemiecką z ziem oddanych pod administrację radziecką, polską i czechosłowacką. Ruch ludności
niemieckiej trwał juŜ od 1944 r. a zakończył się w 1949 r.
W sprawie polskiej uczestnicy konferencji przychylnie przyjęli powstanie Tymczasowego Rządu
Jedności Narodowej, licząc na szybkie przeprowadzenie wolnych i demokratycznych wyborów. Pod
polską administrację trafiły ziemie na wschód od Odry i Nysy ŁuŜyckiej ze Szczecinem i część
południowa Prus Wschodnich, tereny Wolnego-Miasta Gdańska.
Choć postanowienia konferencji poczdamskiej miały być tymczasowe, jednak w praktyce przetrwały
kilkadziesiąt lat. Wobec nieporozumień, jakie niebawem wynikły między sojusznikami, nie udało się
podpisać traktatu pokojowego z Niemcami, który kończyłby formalnie wojnę. Ostatecznie nastąpiło to
2 października 1990 r., kiedy to przedstawiciele czterech mocarstw okupujących Niemcy podpisali w
Nowym Jorku deklarację o suwerenności zjednoczonych Niemiec, rezygnując jednocześnie ze swoich
praw, opieki i odpowiedzialności za Niemcy. Wtedy została formalnie zakończona II wojna światowa.
Zakończenie wojny na Dalekim Wschodzie - kapitulacja Japonii
Niepowodzenia japońskie w bitwie o Midway nie przerwały dalszej ekspansji w kierunku Nowej Gwinei
i archipelagów Pacyfiku.
Do października 1943 r. trwały zacięte boje o Wyspy Salomona (ostatecznie opanowane w lutym 1944
r.), we wrześniu wojska amerykańskie i australijskie podjęły działania na Nowej Gwinei, zdobywając
przyczółki. Rok 1944 przyniósł przejście do działań ofensywnych wojsk alianckich w Birmie. W wyniku
zaciętych i długotrwałych walk dopiero w maju 1945 r. udało się przejąć pełną kontrolę nad tym
krajem.
W lutym 1944 r. zostały zdobyte przez Amerykanów Wyspy Marshalla, rozpoczęło się amerykańskie
bombardowanie pozycji japońskich. Zacięte walki toczyły się od października 1944 r. do lipca 1945 r.
na Filipinach. Kolejnym sukcesem wojsk amerykańskich była stoczona w dniach 19-20 czerwca
1944 r. wielka powietrzno-morska bitwa na Morzu Filipińskim. W pierwszej połowie 1945 roku
Amerykanie zdobyli dwie wyspy - Iwo Jimę i Okinawę.
332
Amerykanie zdawali sobie sprawę z trudności ostatecznego pokonania Japonii. Japońska tradycja
prowadzenia walki aŜ do ostatecznego zwycięstwa lub ostatecznej przegranej mogła przedłuŜyć
działania zbrojne o kolejne miesiące i doprowadzić do wyniszczenia narodu japońskiego. Amerykanie
wykorzystując swoje superfortece B-29 rozpoczęlizmasowane naloty na Tokio i wielkie miasta,
chcąc złamać opór Japończyków. UŜycie przez Amerykanów napalmu zmieniało miasta w zbiorowiska
zgliszcz.
Zgodnie z postanowieniami konferencji jałtańskiej (luty 1945) 9 kwietnia 1945 r. Związek Radziecki
wypowiedział Japonii pakt o neutralności z 1941 r. Mimo to wśród polityków japońskich nadal
przewagę mieli zwolennicy kontynuowania wojny na Dalekim Wschodzie lub jej zakończenia na
zasadach powrotu do sytuacji sprzed wojny. To z kolei było nie do przyjęcia dla aliantów. Na
konferencji w Poczdamie przywódcy USA, Wielkiej Brytanii i Chin zaŜądali od Japonii bezwarunkowej
kapitulacji - okupacja państwa, demilitaryzacja i demokratyzacja, spłata reparacji wojennych,
odebranie zdobyczy terytorialnych poza wyspami. Ze strony Japonii odpowiedzi nie było.
Zapamiętaj!
6
sierpnia
1945 r.
samolot
superforteca
„Enola
Gay”
zrzucił
na Hiroszimę
bombę
atomową. Zginęło ok. 200 tys. ludzi.
Zrzucenie 9 sierpnia 1945 r. drugiej amerykańskiej bomby atomowej na Nagasaki przypieczętowało
klęskę Japonii. 14 sierpnia cesarz Japonii Hirochito podjął decyzję o bezwarunkowej kapitulacji.
Japonia została pokonana. 2 września 1945 r. na pokładzie amerykańskiego pancernika Missouri na
ręce
gen.
Douglasa
Mac
Arthura
zostało
złoŜone
pismo
o bezwarunkowej
kapitulacji
Japonii. Kapitulacja była natychmiastowa, a Japończycy godzili się na wykonanie wszystkich poleceń
mocarstw sojuszniczych. W ten sposób zakończyła się II wojna światowa na Dalekim Wschodzie i
Pacyfiku.
Ziemie polskie w latach 1939-1941
Kiedy Polacy bohatersko walczyli z agresorami - niemieckim i radzieckim - 28 września 1939 r. w
Moskwie ministrowie spraw zagranicznych: Niemiec - Joachim von Ribbentrop i ZSRR - Wiaczesław
Mołotow podpisali Traktat o granicach i przyjaźni między ZSRR i Niemcami. Zgodnie z układem
granica między obu państwami na ziemiach polskich miała przebiegać wzdłuŜ linii rzek Pisa-NarewBug-San. Wbrew wcześniejszym ustaleniom Litwa stała się radziecką strefą wpływów. Na mocy
dodatkowego dokumentu obie strony zobowiązały się do współpracy w zwalczaniu polskiego
podziemia.
14 października Litwa zajęła tereny Wileńszczyzny godząc się jednocześnie na stacjonowanie na
swoim terytoriom kilkudziesięciotysięcznego garnizonu wojsk Armii Czerwonej.
333
Ziemie polskie w latach 1939-1941 - Okupacja niemiecka
Ziemie polskie zajęte przez wojska niemieckie miały róŜny status. Na mocy specjalnego dekretu z 8
października 1939 r. bezpośrednio do Rzeszy Niemieckiej włączono województwa: poznańskie,
pomorskie, śląskie, większość łódzkiego z Łodzią, część warszawskiego i skrawki krakowskiego i
kieleckiego. Ziemie te miały być zgermanizowane jeszcze w trakcie działań wojennych - szeroka akcja
wysiedlania Polaków i osadzania na ich miejsce kolonistów niemieckich.
Z pozostałych ziem polskich, na mocy dekretu z 12 października 1939 r., utworzono Generalne
Gubernatorstwo, które podzielono na cztery dystrykty: krakowski, radomski, warszawski i lubelski.
Siedzibą
generalnego
gubernatora
Hansa
Franka
został
Kraków.
Ziemie
Generalnego
Gubernatorstwa do 1941 r. były traktowane jako zaplecze ekonomiczne i źródło darmowej siły
roboczej dla wielkich Niemiec. Po 1941 r. (agresja niemiecka na ZSRR) ziemie polskie zdobyte na
Rosjanach częściowo zostały włączone do GG - dystrykt Galicja, okręg białostocki włączono do
Rzeszy, utworzono Komisariat Rzeszy Ukraina (woj. wołyńskie), ziemie litewskie dawnej
Rzeczypospolitej wcielono do Komisariatu Rzeszy Wschód. W planie niemieckim Generalplan
Ost (Generalny Plan Wschodni) Polacy, którzy przeŜyją, mieli być przesiedleni na wschodnie tereny
Białorusi i Ukrainy, gdzie mieli wtopić się w masę miejscowej ludności. W wyniku działań represyjnych
i eksterminacyjnych ok. 25% Polaków miało być zgładzonych.
Po zakończeniu działań wojennych w 1939 r. władze niemieckie prowadziły na ziemiach wcielonych
do Rzeszy masową akcję wysiedleńczą Polaków na przymusowe roboty do Niemiec i Generalnego
Gubernatorstwa. Z akcją tą były związane konfiskaty i wywłaszczenia majątków przesiedleńców.
Oblicza się, Ŝe w latach 1939-41 z ziem wcielonych do Niemiec przesiedlono ok. 800 tys. Polaków.
Niemcy powszechnie stosowali łapanki uliczne, w wyniku których w głąb Niemiec lub do powstających
obozów koncentracyjnych trafiało wielu Polaków. Z uwagi na niedobory siły roboczej właśnie Polacy
mieli spełniać rolę niewolników pracujących dla wielkich Niemiec.
Niebawem zapełniły się więzienia: w Warszawie - Pawiak, w Krakowie - Montelupich, w Lublinie - na
Zamku i wiele innych. Przykładem eksterminacji polskich elit było aresztowanie w listopadzie 1939 r.
profesorów i docentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, i tzw. akcja AB z połowy 1940 r. (rozstrzelanie w
Puszczy Kampinoskiej wybitnych Polaków m.in. sportowców - Janusza Kusocińskiego, polityków - np.
Macieja Rataja).
Zasadniczym celem polityki niemieckiej było całkowite wyniszczenie śydów. Akcje podejmowane
przeciwko nim były stopniowo nasilane - styczeń 1940 - konfiskata majątku polskich śydów,
zakładanie od początku wojny w polskich miastach gett Ŝydowskich - wydzielonych obszarów
miejskich, gdzie byli zamykani śydzi (Piotrków Trybunalski, Łódź, Warszawa, Kraków i inne). 20
334
stycznia 1942 r. Hitler podjął decyzję o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii Ŝydowskiej” - EndlÖsung.
Zaczęto masowo wywozić śydów do obozów zagłady - BełŜec, Sobibór, Treblinka, AuschwitzBirkenau, gdzie ginęli zagazowani. Ciała były palone w krematoriach. śydzi skupieni w gettach w 1943
r. podejmowali desperacką walkę - największe było powstanie w getcie warszawskim w dniach od 19
kwietnia do 16 maja 1943 r. Powstańców wspierali Polacy. Walkami kierowała śydowska Organizacja
Bojowa (śOB). śołnierze Armii Krajowej organizowali pomoc (akcja „śegota”) dostarczając Ŝywność,
lekarstwa i uzbrojenie. Mimo bohaterskiej postawy powstańców, walki zakończyły się klęską i
pacyfikacją warszawskiego getta.
Zapamiętaj!
śydzi w czasie II wojny światowej ponieśli wielkie ofiary - holocaust. Ludobójstwo śydów jest
przez nich samych nazywane Szoah - zagłada.
Obozy koncentracyjne na ziemiach polskich zbudowane przez niemieckiego okupanta podlegały
szefowi SS Heinrichowi Himmlerowi, stojącemu na czele Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy.
Hitlerowcy opracowali reŜim obozowy, który miał na celu nie tylko wyniszczenie społeczeństwa
polskiego, ale takŜe dostarczanie darmowej i niewolniczej siły roboczej.
Ziemie polskie w latach 1939-1941 - Okupacja radziecka
Zgodnie z postanowieniami układu niemiecko-radzieckiego z 28 września 1939 r. po stronie
radzieckiej pozostały znaczne obszary Polski międzywojennej.
Na terenach Ukrainy i Białorusi, wchodzących do 1939 r. w skład państwa polskiego, władze
bolszewickie rozpoczęłykampanię wyborczą pod hasłami przyłączenia tych terenów do SRR
Białorusi i Ukrainy. Wyłonione w „wyborach” z 22 października lokalne zgromadzenia ludowe
niebawem ogłosiły decyzje o wejściu w skład Radzieckiej Ukrainy - 27 października Zgromadzenie
Ludowe Zachodniej Ukrainy i Radzieckiej Białorusi - 29 października Zgromadzenie Ludowe
Zachodniej Białorusi. Niebawem na ziemiach tych została zorganizowana administracja i struktury
partyjne Związku Radzieckiego.
- Władze radzieckie skonfiskowały duŜe majątki ziemskie, fabryki i banki uległy nacjonalizacji.
- Wszyscy mieszkańcy ziem polskich wcielonych do ZSRR na mocy dekretu Rady NajwyŜszej
ZSRR (29 XI1939)otrzymali obywatelstwo radzieckie, a co za tym idzie konieczność odbywania
słuŜby wojskowej w Armii Czerwonej.
W imię walki klasowej i konieczności zbudowania państwa dyktatury proletariatu władze radzieckie
podjęły kroki wymierzone przeciwko polskim urzędnikom, intelektualistom, księŜom, ludziom, którzy
mogli w jakikolwiek sposób zagraŜać władzy robotników i chłopów - nastąpiły aresztowania,
deportacje do obozów pracy, gułagów. Policja polityczna NKWD współpracując z niemieckim gestapo
335
tropiła Polaków podejmujących jakiekolwiek prace konspiracyjne. Osoby mieszkające pod okupacją
radziecką zbiegłe na zachód były wydawane w ręce Rosjan.
Oblicza się, Ŝe w latach 1939-41 z ziem polskich w głąb ZSRR zesłano w drodze przymusowych
deportacji połączonych z konfiskatą mienia i majątku nieruchomego (ziemi) ok. 1 mln 500 tys.
obywateli polskich! Trafili oni do gułagów na dalekiej północy, do Kazachstanu i innych regionów
ZSRR. Polacy, jako element niepewny klasowo, byli traktowani jak niewolnicy. Akcje deportacji i
przesiedlania wielkich mas ludności (nie tylko polskiej) nadzorował komisarz spraw wewnętrznych
ZSRR Ławrientij Beria i gen. NKWD Iwan Sierow.
336
337
Tragiczny
los dotknął
polską
ludność
cywilną, polskich
oficerów,
policjantów
i
innych
funkcjonariuszy słuŜb mundurowych.
- Prawie 20 tys. oficerów zostało zgromadzonych w trzech obozach jenieckich - w Kozielsku,
Starobielsku i Ostaszkowie.
- Do wiosny 1940 r. prawie wszyscy jeńcy zostali wymordowani przez NKWD, a ciała - świadectwa
bestialskiej zbrodni - ukryte.
- Dopiero odkopanie w 1943 r. koło Katynia masowych grobów i odkrycie wstrząsającej prawdy
ujawniło światu zbrodnie radzieckie. Do dzisiaj odkrywa się miejsca masowych mogił polskich
Ŝołnierzy.
Ziemie polskie w latach 1939-1941 - Powstanie i działalność rządu polskiego na
emigracji
W nocy z 17 na 18 września 1939 r. prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki, rząd i
marszałek Edward Śmigły-Rydz przekroczyli granicę z Rumunią, gdzie zostali natychmiast
internowani. Zgodnie ze swoimi uprawnieniami prezydent mianował swoim następcą gen. Bolesława
Wieniawę-Długoszowskiego, ambasadora RP w Rzymie. Francja nie zaakceptowała tej kandydatury,
godząc się na przebywającego we Francji Władysława Raczkiewicza, który w końcu, 30 września,
został
prezydentem
RP.
Nowy
prezydent
jeszcze
tego
samego
dnia
powierzył
misję
sformowania rządu gen. Władysławowi Sikorskiemu. Władze polskie na emigracji opierały swoje
działania na konstytucji kwietniowej (1935). Na podstawie tzw. „umowy paryskiej” prezydent
Raczkiewicz zgodził się wykorzystywać swoje uprawnienia w ścisłym porozumieniu z premierem.
Początkowo rząd przebywał w stolicy Francji, a od końca listopada 1939 r. w Angers. 9 grudnia
1939 r. na mocy decyzji prezydenta Raczkiewicza powstał organ doradczy i opiniodawczy wobec
działań rządu - Rada
Narodowa, w skład której weszli politycy partii tworzących rząd. Na jej czele stanął Ignacy Jan
Paderewski.
Rząd polski, prezydent i politycy przebywający na emigracji za cel podstawowy uwaŜali
prowadzenie
walki
z
najeźdźcami
aŜ
do
ostatecznego
zwycięstwa. Po
wojnie
chcieli wprowadzenia rządów demokratycznych i przewidywali aktywny udział polskich polityków w
przyszłej
konferencji
pokojowej.
Środkiem
w
realizacji
tych
programów
miała
być Armia
Polska tworzona na Zachodzie, której podstawy prawne dały porozumienia z Anglią - 18 listopada
1939 r. i Francją - 4 stycznia 1940 r.
- Do maja 1940 r. w szeregach Armii Polskiej we Francji było juŜ prawie 85 tys. Ŝołnierzy ochotników z Polonii francuskiej, Polaków, którzy przez Rumunię i Węgry przedostali się na Zachód.
338
- Wodzem Naczelnym został gen. Sikorski, jednak Armia Polska miała w działaniach frontowych
podlegać naczelnemu dowództwu Francji.
- Od września 1939 r. w portach angielskich przebywało kilka polskich okrętów wojennych.
Stosunki rządu emigracyjnego gen. Sikorskiego z innymi państwami były zróŜnicowane. Zaraz
po utworzeniu został on uznany przez Anglię i Francję. Po upadku Francji część wojska polskiego
ewakuowała się do Wielkiej Brytanii, część przeszła do Szwajcarii. Jedynie przebywająca w
Syrii Samodzielna Brygada Karpacka gen. Stanisława Kopańskiego pozostawała w całości gotowa
do walki.
Wraz z Ŝołnierzami do Anglii ewakuował się rząd Sikorskiego i polskie władze cywilne. 18
czerwca 1940 r. na pierwszym spotkaniu premiera Wielkiej Brytanii, Winstona Churchilla, z
Władysławem Sikorskim premier angielski zapewnił o konieczności prowadzenia wojny do
ostatecznego zwycięstwa i odbudowania wolnego i demokratycznego państwa polskiego (mimo to
rząd angielski zakulisowo prowadził rokowania z ZSRR, idąc nawet na ustępstwa terytorialne kosztem
Polski, byleby tylko odwieść Związek Radziecki od sojuszu z Hitlerem). W ten sposób rząd polski
znalazł schronienie w Anglii, a niebawem w Szkocji rozpoczęło się odbudowywanie Armii Polskiej na
Zachodzie - 1 Korpusu pod dowództwem gen. Mariana Kukiela. Polacy przyczynili się do zwycięstwa
w bitwie o Anglię, walcząc w dywizjonach lotniczych strącili ok. 250 samolotów nieprzyjacielskich na
ogólną liczbę 1730 samolotów zestrzelonych przez brytyjskie lotnictwo - Royal Air Force.
Polskie państwo podziemne w latach 1939-1943
JuŜ w trakcie wojny obronnej, we wrześniu 1939 r., rozpoczęto organizowanie podziemnego wojska i
władz politycznych. Z inicjatywy gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza powstała SłuŜba
Zwycięstwu Polski - organizacja wojskowo-polityczna. Jej celem miało być prowadzenie działalności
konspiracyjnej, organizowanie akcji dywersyjnych. Premier i naczelny wódz, gen. Władysław Sikorski,
rozwiązałSZP, ustanawiając na jej miejsce, 8 listopada 1939 r., Komitet Ministrów do Spraw
Kraju (działał na emigracji, na jego czele stanął gen. Kazimierz Sosnkowski).
4 grudnia 1939 r. gen. Sosnkowski wydał instrukcję powołującą do Ŝycia Związek Walki
Zbrojnej (ZWZ) - organizację ogólnonarodową i ponadpartyjną nastawioną na organizowanie się
Polaków do podjęcia w przyszłości walki zbrojnej z okupantami. Związek miał mieć charakter czysto
militarny. Na jego czele stanął komendant (gen. K. Sosnkowski) przebywający początkowo we Francji,
któremu podlegali gen. Stefan Rowecki-Grot, kierujący konspiracją wojskową pod okupacją niemiecką,
i gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz - pod okupacją radziecką.
24 lutego 1940 r. na mocy porozumienia Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, Stefana
Roweckiego-Grota
i
polityków:
Kazimierza
PuŜaka
(PPS-Wolność, Równość, Niepodległość),
339
Aleksandra
Dębskiego
(SN),
Stefana
Korbońskiego
(SL)
powstał Polityczny
Komitet
Porozumiewawczy przy ZWZ, jako jego polityczny organ doradczy. W terenie powstały analogiczne
komitety podległe PKP przemianowanemu od lipca 1940 r. na Główny Komitet Polityczny, do
którego, obok przedstawicieli wyŜej wymienionych stronnictw, wszedł jeszcze polityk ze Stronnictwa
Pracy.
Połowa
1940 r.
przyniosła reorganizację
władz
podziemnych. W
połowie czerwca
1940 r.
gen. Roweckizostał mianowany zastępcą Komendanta Głównego ZWZ, a następnie stanął na
czele powołanej do Ŝycia Komendy Głównej ZWZ. W grudniu 1940 r. Cyryl Ratajski stanął na
czele Delegatury Rządu na Kraj - utworzona została sieć delegatur okręgowych, która objęła
wszystkie ziemie polskie. Od kwietnia 1941 r. Ratajski zaczął tworzyć aparat Delegatury, który
powielał strukturę i funkcje władz centralnych Polski przedwojennej.
Zgodnie z zaleceniami władz naczelnych zarówno Komenda Główna jak i Delegatura prowadziły
działalność konspiracyjną, której celem było odpowiednie przygotowanie się do podjęcia w przyszłości
działań zbrojnych - gromadzono broń, zapasy Ŝywności, organizowano kadry dowódcze (szkoły
podchorąŜych,
szkoły
oficerskie),
organizowano
Ŝycie
Polaków
pod
okupacjami
tworząc konspiracyjne państwo polskie (sądownictwo, szkolnictwo, prasę, propagandę itp.).
Organizacja Małego SabotaŜu „Wawer” jako część Szarych Szeregów (środowisko harcerskie) pod
kierunkiem Aleksandra Kamińskiego prowadziła akcję ośmieszania okupanta, co miało duŜe
znaczenie propagandowe.
Rozpoczęcie wojny radziecko-niemieckiej, które spowodowało przyłączenie się ZSRR do obozu
aliantów, doprowadziło (dzięki pośrednictwu dyplomacji brytyjskiej) do nawiązania w lipcu 1941 r.
polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych (układ Sikorski-Majski).
Istotne zmiany w polskim państwie podziemnym przyniósł rok 1942. We wrześniu Cyryl Ratajski
ustąpił ze stanowiska Delegata Rządu na Kraj - jego następcami zostali: Jan Piekałkiewicz (SL) do
lutego 1943 r. a odmaja 1943 r., Jan Stanisław Jankowski. Lata 1941-43 to rozwój organizacyjny
Delegatury Rządu - powstały nowe departamenty, które w konspiracji zastępowały prace polskich
ministerstw, rozbudowana została w terenie sieć lokalnych delegatur.
14 lutego 1942 r. Związek Walki Zbrojnej przemianowano na Armię Krajową z komendantem
głównym gen. Stefanem Roweckim-Grotem. Zadaniem AK było łączenie organizacyjne róŜnych
formacji zbrojnych polskiego podziemia. Organizacyjnie AK była podzielona na obszary, okręgi i
obwody.
- Armia Krajowa była najliczniejszą armią podziemną w czasie II wojny światowej. W 1943 r. jej stan
liczebny wynosił ok. 200 tys. Ŝołnierzy.
340
- Celem było przygotowanie do podjęcia walki z Niemcami w chwili załamania się okupanta i
samoobrona społeczeństwa polskiego. Powstrzymywano się od aktywnej walki z okupantem
obawiając się akcji odwetowych hitlerowców wymierzonych w ludność cywilną.
Nie udało się scalić wszystkich polskich formacji zbrojnych. Chłopska StraŜ SL „Chłostra” (od 1942 r.
Bataliony Chłopskie) zachowała w ramach AK autonomię, część sił zbrojnych związanych ze SN
przyłączyła się do AK, reszta utworzyła Narodowe Siły Zbrojne.
Wobec zorganizowanego systemu eksterminacji ludności Ŝydowskiej dowódcy Komendy Głównej AK
weszli w kontakt z śydowską Organizacją Bojową (śOB). W grudniu 1942 r., z inicjatywy władz
podziemnych, powstała Rada Pomocy śydom („śegota”).
W drugiej połowie 1942 r., wobec powstania Polskiej Partii Robotniczej (5 stycznia 1942) i jej
organizacji wojskowej - Gwardii Ludowej, która podjęła hasło natychmiastowej walki z okupantem polskie podziemie niepodległościowe podjęło bardziej aktywne działania. Działający od października
1942 r. Kedyw (Kierownictwo Dywersji) z płk. Emilem Fieldorfem-Nilem rozpoczął szeroką akcję
dywersyjną i propagandową. Zaczęto takŜe przeprowadzać konkretne akcje (pod Arsenałem - marzec
1943, odbicie więźniów Szarych Szeregów) i rozbudowywać zaplecze partyzanckie.
Rok 1943 przyniósł powaŜny wstrząs w szeregach AK. 30 czerwca został aresztowany przez gestapo
gen. Stefan Rowecki-Grot, komendant główny AK. Jego miejsce zajął gen. Tadeusz KomorowskiBór.
Mimo strat i ofiar ponoszonych przez podziemie następował stały rozwój liczebny szeregów AK, która
osiągnęła w 1944 r. stan ok. 300 tys. Ŝołnierzy. Uaktywniła się teŜ partyzantka AK, szczególnie w
Kieleckiem, Lubelskiem, Krakowskiem, na Wileńszczyźnie.
Stosunki polsko-radzieckie w latach 1941-1943
Nawiązanie polsko-radzieckich stosunków dyplomatycznych
Rozpoczęcie wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941 r. postawiło ZSRR w obozie państw
walczących z Niemcami.
- Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill powitał z zadowoleniem rozpoczęcie wojny niemieckoradzieckiej, obiecując udzielenie ZSRR pomocy i prowadzenie walki z Niemcami aŜ do
ostatecznego zwycięstwa.Podobnie rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej przedłuŜył
układ handlowy z ZSRR, udzielając mu wszechstronnej pomocy w sprzęcie, uzbrojeniu i
zaopatrzeniu w Ŝywność.
- Rząd Rzeczypospolitej Polskiej juŜ następnego dnia po rozpoczęciu wojny upowaŜnił premiera i
naczelnego wodza, gen. Władysława Sikorskiego, do wyraŜenia nadziei nawiązania zerwanych de
facto stosunków polsko-radzieckich, zrezygnowania przez polityków radzieckich z ziem polskich
341
zagarniętych we wrześniu 1939 r. i utrzymywania dobrosąsiedzkich kontaktów w duchu pokoju
ryskiego z 1921 r.
Dla zachodnich sojuszników Polski nawiązanie stosunków dyplomatycznych i unormowanie kontaktów
polsko-radzieckich było waŜne ze względu na konieczność wspólnego prowadzenia walki z Niemcami.
Dlatego teŜ premier brytyjski Churchill naciskał na Polaków, by ci niezwłocznie nawiązali stosunki z
ZSRR.
Zapamiętaj
30 lipca 1941 r. w Londynie został podpisany układ Sikorski-Majski (gen. W. Sikorski i
ambasador ZSRR w Londynie Iwan Majski). Zapowiadał on przywrócenie stosunków
dyplomatycznych polsko-radzieckich, przewidywał utworzenie na terytorium ZSRR Armii
Polskiej pod polskim dowództwem, udzielenie przez władze radzieckie amnestii obywatelom
polskim.
Podpisanie układu spotkało się z krytyką prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Władysława
Raczkiewicza, i ministra spraw zagranicznych, Augusta Zaleskiego. UwaŜali oni, Ŝe rząd ZSRR winien
anulować traktaty rozbiorowe z 1939 r. i zagwarantować po wojnie granicę polsko-radziecką ustaloną
pokojem ryskim. Tymczasem gen. Sikorski zgodził się jedynie na uniewaŜnienie traktatów
rozbiorowych, nie otrzymując konkretnych deklaracji od ZSRR co do przyszłej granicy polskoradzieckiej. Na znak protestu wobec ugodowej postawy Sikorskiego część polskich polityków podała
się do dymisji.
Armia polska w ZSRR
Podpisanie układu Sikorski-Majski wprowadziło normalizację stosunków polsko-radzieckich. Na mocy
dekretu Prezydium Rady NajwyŜszej ZSRR z sierpnia 1941 r. Polacy więzieni w ZSRR odzyskali
wolność. Umowa wojskowa z14 sierpnia 1941 r. przewidywała powstanie polskiej armii w
ZSRR tworzonej z obywateli polskich, którzy w 1939 r. znaleźli się pod okupacją radziecką. Zgodnie z
porozumieniem wodzem Armii Polskiej w ZSRR został gen. Władysław Anders, podległy pod
względem organizacji Naczelnemu Dowództwu z gen. Sikorskim na czele.
- Armia Polska miała być częścią Polskich Sił Zbrojnych.
- Rząd ZSRR zobowiązywał się dostarczyć sprzęt, mundury, uzbrojenie, a w razie niewywiązywania
się z tych zobowiązań z winy strony radzieckiej Polacy mieli otrzymać potrzebny ekwipunek w ramach
pomocy amerykańskiej„lend lease”.
Ambasadorem polskim w ZSRR został prof. Stanisław Kot, który niebawem przybył do Kujbyszewa
(siedziba ambasady polskiej), organizując wszechstronną pomoc dla Polaków.
342
Polacy masowo udawali się w rejon Kujbyszewa, gdzie tworzyła się Armia Polska. Przybywali nie tylko
męŜczyźni, ale takŜe kobiety i dzieci, licząc na znalezienie pomocy w egzystencji w skrajnie trudnych
warunkach radzieckich (ok. 1,5 min Polaków pod okupacją radziecką). Rosjanie, mimo deklarowania
pomocy, nie udzielili jej. Nie udało się władzom polskim uzyskać pomocy bezpośrednio od Wielkiej
Brytanii i USA - postanowiono, Ŝe dostawy sprzętu, zaopatrzenia i Ŝywności dla Polaków będą się
odbywały za pośrednictwem radzieckim. Wobec trudności ze strony władz radzieckich premier
Churchill zaproponował Stalinowi ewentualną ewakuację, wyjście Armii Polskiej z ZSRR do Palestyny.
Tymczasem, mimo niepowodzeń ZSRR w wojnie z Niemcami, ale teŜ i dzięki ogromnej pomocy
aliantów zachodnich, Stalin zaczął zmieniać swoje stanowisko w sprawie Polaków w ZSRR i uznania
po wojnie granicy polsko-radzieckiej z 1939 r. W takiej atmosferze bardzo trudno było prowadzić
Sikorskiemu negocjacje ze Stalinem na przełomie listopada i grudnia 1941 r. Sikorski i Anders
upominali się o poprawę sytuacji Polaków i zaopatrzenia Armii Polskiej. Uzgodniono liczebność
wojska polskiego w ZSRR na ok. 95 tys. Ŝołnierzy, 30 tys. w oddziałach pomocniczych - ok. 25 tys.
miało opuścić tereny ZSRR i udać się do Persji. Poruszono takŜe sprawę uznania przez Stalina
przedwojennej granicy polsko-radzieckiej. Kwestia ta jednak została przez niego celowo przemilczana.
Sikorski i Anders poruszyli takŜe sprawę braku wiadomości o ok. 15 tysiącach oficerów i Ŝołnierzy
wojsk polskich, którzy dostali się do niewoli radzieckiej w 1939 r. Stalin i tę kwestię próbował
bagatelizować.
Na przełomie 1941 i 1942 r. rejon koncentracji Armii Polskiej został przeniesiony do Uzbekistanu w
okolice Samarkandy. Formowanie się wojska polskiego przebiegało w bardzo trudnych warunkach z
powodu braku Ŝywności, sprzętu, uzbrojenia, w atmosferze szykan władz radzieckich wobec Polaków i
trudności w mobilizacji. NKWD wszelkimi sposobami hamowało napływ ochotników do Uzbekistanu,
prowadząc jednocześnie inwigilację wśród Polaków.
Jeszcze 14 sierpnia 1941 r. przywódca Wielkiej Brytanii, premier Winston Churchill, i USA, prezydent
Franklin D. Roosevelt, podpisali dokument - Kartę Atlantycką. Sygnatariusze - do Karty przystąpiły
niebawem Polska i ZSRR - uznawali prawo narodów do suwerennego wyboru po wojnie formy
rządów, samodzielnego zaakceptowania przez ludność zamieszkującą państwa przebiegu granicy
państwowej, odbudowanie państw okupowanych przez państwa faszystowskie i stworzenie po wojnie
organizacji międzynarodowej, która zapewniłaby pokój światowy i stała na jego straŜy. 1 stycznia
1942 r. państwa koalicji antyhitlerowskiej (takŜe Polska i ZSRR) podpisały tekst Deklaracji Narodów
Zjednoczonych. W Deklaracji mówiono o konieczności ostatecznego zwycięstwa w celu zapewnienia
wolności, niepodległości, swobody religijnej, poszanowania praw człowieka. Podpis przedstawiciela
radzieckiego złoŜony pod dokumentem nie miał w praktyce znaczenia w odniesieniu do poszanowania
suwerenności i praw polskich.
343
Wobec rozwoju wydarzeń na froncie wschodnim i coraz większego udziału ZSRR w wysiłku zbrojnym
koalicji zaczęło się zmieniać stanowisko naszych sojuszników zachodnich wobec sprawy polskiej. W
marcu 1942 r. Churchill udzielił Stalinowi pełnego poparcia (nowa ofensywa niemiecka) dla jego
koncepcji oparcia powojennej wschodniej granicy Polski na tzw. linii Curzona (zgoda na pozostanie po
stronie radzieckiej znacznych terenów wschodnich przedwojennego państwa polskiego).
Tymczasem wiosną 1942 r., wobec znacznego ograniczenia dostaw Ŝywności dla Armii Polskiej,
sytuacja Ŝołnierzy i ludności cywilnej przebywającej w ZSRR stawała się coraz cięŜsza. Generał
Anders otrzymał zgodę od władz radzieckich na ewakuację całej Armii Polskiej z ZSRR. Jednocześnie
na mocy jednostronnej decyzji strony radzieckiej zaczęto likwidować polskie punkty werbunku i
delegatury ambasady polskiej w wielu regionach ZSRR. Sytuacja Polaków uległa pogorszeniu, a
ambasador Kot opuścił Związek Radziecki.
Katyń - zerwanie stosunków polsko-radzieckich
Wyjście Armii Polskiej z ZSRR przyspieszyło konflikt we wzajemnych kontaktach polsko-radzieckich.
Stalin przewidując rozwój wypadków w przyszłości - dominujący wpływ ZSRR w Europie ŚrodkowoWschodniej po wygranej wojnie - juŜ w drugiej połowie 1941 r. zaczął przygotowywać się do
opanowania Polski przy pomocy polskich komunistów. W końcu 1941 r. tzw. Grupa Inicjatywna
przybyła z Moskwy do Warszawy i 5 stycznia 1942 r. stanęła na czele Polskiej Partii Robotniczej,
rozpoczynając działalność proradziecką na ziemiach polskich.
Przełom r. 1942 i 1943 na froncie wschodnim przyniósł sukcesy wojskom Armii Czerwonej. W marcu
1943 r. ok. 300 tys. Ŝołnierzy niemieckich skapitulowało pod Stalingradem, a wojska radzieckie na
całej linii frontu przeszły do natarcia. W tej sytuacji doszło do kolejnych napięć w kontaktach polskoradzieckich. Powodem było ponowne narzucenie obywatelom polskim, którzy dostali się pod okupację
radziecką, obywatelstwa radzieckiego, jak i faktyczne przekreślenie dyskusji o ewentualnej
przedwojennej granicy polsko-radzieckiej. Propaganda radziecka ponownie skierowała ostrze ataków
na rząd polski na emigracji i na polityków polskich reprezentujących legalne władze polskie.
W takiej atmosferze nasi alianci zachodni, ulegając wpływom Stalina, na spotkaniu w styczniu 1943 r.
w Casablance, zaakceptowali koncepcje radzieckie, dotyczące rozwiązań politycznych w Europie
Środkowo-Wschodniej, nieformalnie oddając Polskę w strefę wpływów radzieckich.
Zapamiętaj!
14 kwietnia 1943 r. Niemcy odkryli w lesie katyńskim koło Smoleńska masowe groby oficerów
polskich. Strona polska, która mimo wielokrotnych próśb do władz radzieckich o wyjaśnienie
losu polskich jeńców wojennych w niewoli radzieckiej, nie otrzymała Ŝadnych konkretnych
wyjaśnień, 17 kwietnia 1943
r. przesłała prośbę do Międzynarodowego Czerwonego KrzyŜa w Genewie o zbadanie sprawy.
344
Na nieszczęście prośba polska zbiegła się w czasie z analogiczną akcją władz niemieckich. Stalin
gwałtownie przystąpił do akcji propagandowej zarzucając Polakom współdziałanie z Niemcami.
Premier Winston Churchill był zaskoczony postawą rządu polskiego - w odpowiedzi na zarzuty Stalina
tłumaczył się niewiedzą na temat działań polskich. W podobnym duchu wypowiedział się prezydent
USA Franklin D. Roosevelt.
26 kwietnia 1943 r. ZSRR zerwał jednostronnie stosunki dyplomatyczne z rządem
Rzeczypospolitej Polskiej. Sprawa katyńska stała się jedynie pretekstem dla Stalina do
ostatecznego zerwania kontaktów z legalnym rządem polskim, wobec konkretnych planów co do losu
przyszłej Polski. Dzisiaj nie ma juŜ Ŝadnych wątpliwości, Ŝe to właśnie sam Stalin był odpowiedzialny
za zamordowanie wiosną 1940 r. ok. 15 tys. oficerów polskich pozostających w niewoli radzieckiej w
obozach w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie.
Akcja „Burza” i powstanie warszawskie
W 1943 r. przygotowano plan „Burza”, który zakładał walkę z wycofującymi się oddziałami niemieckimi
w chwili wkroczenia Armii Czerwonej. 3 stycznia 1944 r. oddziały Armii Czerwonej wkroczyły na
przedwojenne ziemie polskie. W takiej sytuacji oddziały Armii Krajowej podjęły walkę z Niemcami,
początkowo współpracując z wojskami radzieckimi. Dramatyczny przebieg akcji „Burza” miał
miejsce na Wileńszczyźnie. śołnierze AK pod dowództwem płk. Aleksandra Wilka-KrzyŜanowskiego
wspólnie z wojskami radzieckimi w połowie lipca 1944 r. zajęli Wilno. Okres współpracy szybko się
zakończył - ok. 5 tys. polskich Ŝołnierzy zostało podstępnie aresztowanych przez NKWD, wobec
odmowy wstąpienia do armii gen. Zygmunta Berlinga, zostali zesłani do gułagów, a dowódcy AK i
urzędnicy władz Delegatury i administracji aresztowani i straceni. Podobnie było na obszarze
lwowskim AK (lipiec 1944, płk Władysław Janka-Filipkowski) i okręgu lubelskim (lipiec 1944, po
wyzwoleniu wielu miast i ujawnieniu się struktur wojskowych i cywilnych Polski podziemnej, płk
Kazimierz Edward-Tumidajski).
Zapamiętaj!
31 lipca 1944 r., po rozmowach między komendantem AK gen. Tadeuszem KomorowskimBorem i delegatem rządu na kraj Janem S. Jankowskim, ustalono na dzień 1 sierpnia 1944 r.
godz. 17 (godzina W) termin wybuchu powstania w Warszawie. Podjęta decyzja była
spowodowana obawą przed przejęciem władzy w stolicy przez proradziecką Armię Ludową i
Armię Czerwoną oraz oceną sytuacji na froncie wschodnim. Powstanie było największą akcją
militarną podziemia polskiego w ramach akcji „Burza”. Trwało 63 dni.
Powstańcy stanęli do walki mając w swoich szeregach 36 tys. Ŝołnierzy Armii Krajowej i ok. 1 tys.
Ŝołnierzy NSZ i AL, dysponując małą ilością sprzętu i słabym uzbrojeniem. Przeciwko nim stanęły
345
doborowe oddziały niemieckie, wyposaŜone w bardzo dobry sprzęt (broń pancerna, artyleria,
lotnictwo) - ok. 16 tys. ludzi.
10 wrzesnia 1944 r. wojska radzieckie dotarły do prawego brzegu Wisły. Przez rzekę przeprawiło się
część batalionów. Mimo waleczności AK, mieszkańców Warszawy, harcerzy Szarych Szeregów 2
października 1944 r. Warszawa skapitulowała.
Powstanie zakończyło się klęską, cele polityczne, jakie sobie stawiali przywódcy podziemia, nie
zostały osiągnięte. Do dzisiaj historycy sprzeczają się co do celowości wybuchu powstania. Warszawa
w trakcie walk została zniszczona w 80%, śmierć poniosło ponad 17 tys. Ŝołnierzy AK i ok. 3,5 tys.
Ŝołnierzy polskich ze stacjonującej na Pradze Dywizji im. Tadeusza Kościuszki. Śmierć w walkach,
egzekucjach poniosło ok. 180 tys. ludności cywilnej miasta.
Znaczenie powstania warszawskiego dla Polaków:
- było najwyŜszym aktem woli walki do ostatecznego zwycięstwa, wyrazem sprzeciwu wobec
opuszczenia naszego narodu przez zachodnich sojuszników i znakiem protestu wobec imperialnej
polityki Stalina,
- wobec oporu społeczeństwa polskiego sam Stalin musiał zrezygnować z planów przekształcenia
Polski w kolejną republikę radziecką, a niechęć udzielenia pomocy Warszawie zmusiła go do
powstrzymania ofensywy na kilka miesięcy - nastąpiła reorganizacja sił niemieckich, a w konsekwencji
cięŜkie walki kampanii 1945 r.,
- powstanie powstrzymało Armię Czerwoną przed opanowaniem ziem niemieckich w 1944 r.
Postawa aliantów zachodnich i Stalina wobec powstania warszawskiego: Stalin powstrzymał
ofensywę, nie udzielił walczącej stolicy wsparcia mimo trwania walki. Co więcej obłudnie twierdził, Ŝe
Ŝadnych walk w mieście nie ma. W czasie pobytu premiera Mikołajczyka w Moskwie (3-9 sierpnia
1944) Stalin nie zajął stanowiska wobec propozycji polskich, a w sprawie udzielenia pomocy
Warszawie składał jedynie obietnice bez pokrycia.
Komuniści polscy w latach II wojny światowej
Podziemie komunistyczne na ziemiach polskich
Dopiero w 1941 r., kiedy rozpoczęły się rozmowy między Sikorskim i Majskim, a ZSRR został
zaatakowany przez Niemcy, Stalin, licząc na zajęcie w przyszłości, po pokonaniu Rzeszy, ziem
polskich, rozpoczął przygotowywanie kadr polskich komunistów, którzy mieli w odpowiednim
momencie przejąć władzę i ściśle z nim współpracować.
346
Polscy komuniści przebywający w Związku Radzieckim przeszli specjalne przeszkolenie ideologicznodywersyjne. W końcu grudnia 1941 r. pod Warszawą wylądowała pierwsza grupa inicjatywna w celu
utworzenia proradzieckiego podziemia w Polsce. W jej skład weszli Paweł Finder, Bolesław Mołojec i
Marceli Nowotko; niebawem dołączyli do nich inni. 5 stycznia 1942 r. w Warszawie utworzyli Polską
Partię Robotniczą - Komitet Centralny ogłosił deklarację wzywającą wszystkich Polaków do
aktywnych działań przeciwko okupantowi niemieckiemu (miało to osłabić działania wojenne Niemiec,
ale jednocześnie musiało przynieść wielkie ofiary wśród Polaków). Postawa taka była sprzeczna z
załoŜeniami politycznymi i militarnymi Delegatury i dowództwa Armii Krajowej. Wobec głoszenia przez
komunistów haseł patriotycznych i niepodległościowych wielu Polaków wstępowało do szeregów partii
i do oddziałów Gwardii Ludowej, powstałej na wiosnę 1942 r. (militarne akcje propagandowe, bez
większego znaczenia, przyniosły wzrost prześladowań Polaków i terror okupanta).
W kierownictwie PPR trwały tymczasem spory o władzę, które doprowadziły do zmian. Po zastrzeleniu
Marcelego Nowotki I sekretarzem partii został Bolesław Mołojec, a po zastrzeleniu braci Mołojców, na
czele partii stanął Paweł Finder.
Z inicjatywy władz radzieckich w lutym 1943 r. w Moskwie powstał Komitet Organizacyjny Związku
Patriotów Polskich. Jego twórczynią była przedwojenna komunistka polska, Wanda Wasilewska.
- ZPP szermował hasłami demokratycznymi i patriotycznymi. Członkowie zapowiadali powstanie w
przyszłości wolnej, niepodległej i w pełni demokratycznej Polski, Polski związanej więzami ścisłego
braterstwa i sojuszu z ZSRR.
- ZPP krytykował polski rząd londyński,
- przystąpił takŜe do tworzenia wojsk polskich w ZSRR, korzystając z doświadczonej kadry dowódczej
oficerów funkcyjnych NKWD i Armii Czerwonej.
W maju 1943 r., z inicjatywy ZPP, w Sielcach nad Oką rozpoczęło się formowanie 1 Dywizji
Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Na jej czele stanął płk Zygmunt Berling. Do wojska polskiego
zaczęli się masowo zgłaszać Polacy. Niebawem formacja ta została przemianowana na I Korpus
Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i zaczęły powstawać nowe formacje. W dniach 12-13 października
1943 r. polska 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki pod dowództwem gen. Zygmunta Berlinga
stoczyła krwawą bitwę pod Lenino na Białorusi. Był to jej chrzest bojowy, okupiony wielkimi i
bezsensownymi stratami. W walkach zginęło, odniosło rany lub dostało się do niewoli ok. 3 tys.
Ŝołnierzy na ogólną liczbę 18 tys. Polska formacja została na pewien czas wycofana z frontu.
Po
zerwaniu
polsko-radzieckich
stosunków
dyplomatycznych
wzrosła
aktywność
obozu
komunistycznego w kraju. Szeregi Gwardii Ludowej znacznie wzrosły. Komuniści podjęli takŜe
współpracę ze środowiskami ludowców i socjalistów. W listopadzie 1943 r. na czele PPR
stanął Władysław Gomułka. Jednocześnie w ścisłym kierownictwie znalazł się wykonujący wiernie
347
polecenia Kremla Bolesław Bierut. Próby nawiązania porozumienia i współdziałania z podziemiem
niepodległościowym w kraju zakończyły się niepowodzeniem. W dokumencie PPR z listopada 1943
r.„O co walczymy” komuniści odrzucali moŜliwość współdziałania i podporządkowaniasię legalnym
władzom polskim w Londynie. Zapowiadali nacjonalizację wielkiego przemysłu, wprowadzenie
gospodarki planowej i reformę rolną.
Zapamiętaj!
W nocy z 31 grudnia 1943 na 1 stycznia 1944 r. z inicjatywy PPR w Warszawie
powstała Krajowa Rada Narodowa. W załoŜeniach miała być instytucją ponadpartyjną - weszli
do niej działacze PPR, Robotniczej Partii Polskich Socjalistów (Edward Osóbka-Morawski) i
Stronnictwa Ludowego „Wola Ludu”. Przewodniczącym KRN został Bolesław Bierut.
Nie posiadająca Ŝadnych podstaw prawnych instytucja polityczna, jaką była KRN, odmówiła politykom
londyńskim prawa reprezentowania Polski i Polaków. W rzeczywistości to rząd londyński i struktury
polskiego podziemnego państwa miały poparcie społeczeństwa. Formacją zbrojną Krajowej Rady
Narodowej została 1 stycznia 1944 r. przemianowana z Gwardii Ludowej Armia Ludowa.
W
odpowiedzi
na
działania
podziemia
komunistycznego
politycy
związani
z podziemiem
niepodległościowym 9 stycznia 1944 r. utworzyli Radę Jedności Narodowej, która miała być
podziemnym polskim parlamentem. Przewodniczącym został Kazimierz PuŜak z „PPS-Wolność,
Równość, Niepodległość”.
3 maja 1944 r. Delegat Rządu na Kraj powołał Krajową Radę Ministrów, na której czele stanął delegat
rządu Jan Stanisław Jankowski. W ten sposób podziemne struktury administracji cywilnej
przygotowywały się do przejęcia władzy w kraju w chwili klęski Niemiec.
W początku 1944 r. oddziały Armii Czerwonej i walczące u jej boku wojska polskie (od marca 1 Armia
Polska), wkroczyły na ziemie polskie. Związek Patriotów Polskich i Centralne Biuro Komunistów
Polskich w Moskwie uznało Krajową Radę Narodową za „legalną” władzę polską. W maju 1944 r.
uczynił to Stalin, przyjmując na Kremlu jej członków.
Polska lubelska
W czerwcu 1944 r. Armia Czerwona przystąpiła do operacji, która miała na celu wyparcie Niemców ze
znacznych terenów ziem polskich. W lipcu wojska radzieckie sforsowały linię Bugu. W tej sytuacji, po
rozmowach przedstawicieli KRN i ZPP ze Stalinem w Moskwie, 21 lipca 1944 r. powstał Polski
Komitet Wyzwolenia Narodowego jako namiastka rządu polskiego ukierunkowanego na ścisłą
współpracę z ZSRR. Przewodniczącym PKWN został działacz socjalistyczny Edward OsóbkaMorawski. Do komitetu weszło kilku działaczy ludowych, socjalistycznych i komunistów. PKWN przejął
kontrolę nad Armią Polską i Armią Ludową scalając je w jedno Ludowe Wojsko Polskie - jego
dowódcą został gen. Michał Rola-śymierski. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego ogłosił Manifest
348
PKWN(przygotowany w Moskwie, tam teŜ odbył się druk dokumentu) dla uwiarygodnienia ogłoszony
w Chełmie Lubelskim, mieście znajdującym się juŜ pod kontrolą Armii Czerwonej i LWP.
Manifest PKWN:
- wzywał Polaków do walki z okupantem w ścisłym sojuszu z Armią Czerwoną,
- zapowiadał zbudowanie przyszłej Polski w oparciu o konstytucję z 1921 r. - ustrój demokratyczny,
przywrócenie swobód demokratycznych,
- odmawiał uznania rządu londyńskiego, nazywając go „sanacyjnym” i „samozwańczym”,
- ogłaszał konieczność odbudowy Polski ze zniszczeń wojennych, przeprowadzenia reformy rolnej
(bez odszkodowania powyŜej 50 ha w Polsce centralnej i powyŜej 100 ha na ziemiach polskich
włączonych do Niemiec), przejęcie pod tymczasowy zarząd majątków niemieckich, zwrot osobom
prywatnym majątku zagrabionego przez Niemców, gwarantował poszanowanie prywatnej własności,
- zapowiadał przyłączenie do Polski Pomorza, Śląska, a w sprawie granic wschodnich stwierdzał
konieczność oddania ziem litewskich Litwie, białoruskich Białorusi, ukraińskich Ukrainie; szczególny
nacisk kładł na współpracę i dobrosąsiedzkie stosunki z ZSRR i Czechosłowacją jak i na
utrzymywanie przyjaznych stosunków ze wszystkimi demokratycznymi państwami.
Członkowie PKWN podpisali w Moskwie 27 lipca porozumienie z ZSRR, na mocy którego zrzekli się
pretensji do wschodnich ziem polskich na korzyść Związku Radzieckiego. PKWN został przez Związek
Radziecki oficjalnie uznany za legalną władzę w Polsce.
Od sierpnia 1944 r. na ziemiach polskich istniały dwa ośrodki władzy - legalny - Delegatura Rządu
na Kraj z Krajową Radą Ministrów i struktury Armii Krajowej - instytucje mające mandat od legalnego
rządu polskiego w Londynie, cieszące się poparciem zdecydowanej większości społeczeństwa
polskiego i nielegalny - uzurpatorskiPolski Komitet Wyzwolenia Narodowego i Krajowa Rada
Narodowa - uznane jedynie przez ZSRR, działające z mandatu Kremla, cieszące się nikłym poparciem
Polaków.
Okres od powstania PKWN, dojścia frontu wschodniego do linii Wisły aŜ do stycznia 1945 r., podjęcia
nowej ofensywy radzieckiej na zachód - nosi nazwę okresu tzw. Polski lubelskiej. Budowanie struktur
nowej władzy ludowej odbywało się pod opieką Ŝołnierzy radzieckich, funkcjonariuszy NKWD i
polskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.
We wrześniu 1944 r. na mocy dekretu PKWN przewodniczący KRN Bolesław Bierut został głową
państwa - prezydentem KRN. PKWN i KRN organizowały Ŝycie na zajętych terenach, eliminując ludzi
z ujawniających się struktur podziemnego państwa polskiego. Budowa nowej Polski odbywała się
w atmosferze terroru.
349
śycie gospodarcze Polski lubelskiej było koncesjonowane przez władze:
- w sierpniu 1944 r. ukazał się dekret przewidujący obowiązkowe dostawy Ŝywności dla wojska i do
miast,
- nowe władze przeprowadziły bardzo niekorzystną dla obywateli wymianę pieniędzy,
- pod okiem Armii Czerwonej trwał rabunek urządzeń przemysłowych i wywóz do ZSRR,
- zgodnie z postanowieniami Manifestu PKWN 6 września 1944 r. ukazał się dekret PKWN,
wprowadzający reformę rolną - miała być przymusowa, parcelacja obejmowała majątki o łącznej
powierzchni 50 ha powierzchni uŜytkowej, na ziemiach zachodnich powyŜej 100 ha. Parcelacji miały
ulec takŜe majątki poniemieckie, Polaków kolaborujących z okupantem i tych, którzy uchylali się od
poboru do wojska. Wobec oporów społeczeństwa w wielu regionach parcelacja odbywała się przy
uŜyciu siły. Chłopi za otrzymaną ziemię mieli uiścić opłatę w wysokości jednorocznych zbiorów,
rozłoŜoną na raty. Znaczna część parcelowanej ziemi znalazła się w rękach państwa.
31 grudnia 1944 r. Krajowa Rada Narodowa powołała na ziemiach polskich Rząd Tymczasowy
Rzeczypospolitej Polskiej. Premierem został Edward Osóbka-Morawski z PPS, a wicepremierami
Władysław Gomułka z PPR i Stanisław Janusz z prolubelskiego SL. Powstanie nielegalnego rządu na
ziemiach polskich spotkało się ze zdecydowaną krytyką rządu polskiego w Londynie, premiera
Tomasza Arciszewskiego, Polaków mieszkających za granicami i przywódców Wielkiej Brytanii i
Stanów Zjednoczonych.
W cieniu Jałty - początki Polski Ludowej
Wobec podjęcia walk na froncie wschodnim, aresztowań i rozbrajania Ŝołnierzy Armii Krajowej 19
stycznia 1945 r. komendant główny AK, gen. Leopold Okulicki, wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii
Krajowej.
Rozkaz wobec oporu części Ŝołnierzy nie został w pełni wykonany. W miejsce AK powstała
organizacja „Nie” z Okulickim na czele. Działały dalej Narodowe Siły Zbrojne i inne organizacje
militarne Polski podziemnej.
Nadzieje Polaków i legalnych władz w Londynie rozwiały się ostatecznie po konferencji Wielkiej Trójki
w Jałcie (luty 1945). W sprawie polskiej postanowiono przesunąć granice polskie na zachód - oparcie
na linii Odry i Nysy ŁuŜyckiej (ostateczne ustalenie na konferencji pokojowej z Niemcami), a granice
wschodnie oprzeć na linii Curzona. Rząd Tymczasowy RP miał być przekształcony w Polski Rząd
350
Tymczasowy Jedności Narodowej, do którego mieli wejść takŜe przedstawiciele władz londyńskich z
zagranicy i z Polski. Rząd ten miał w moŜliwie najkrótszym terminie przeprowadzić wolne i
demokratyczne wybory. Zgodnie z postanowieniami konferencji w Jałcie w praktyce oddawano władzę
w Polsce w ręce polskich komunistów kierowanych przez Stalina. Nasi zachodni sojusznicy wkrótce
zorientowali się co do prawdziwości i szczerości intencji radzieckich. Ich protesty były jednak
spóźnione i nie wywarły Ŝadnego skutku.
28 marca 1945 r. w Pruszkowie zostali podstępnie aresztowani, a następnie przewiezieni do
Moskwy i osadzeni w więzieniu na Łubiance przywódcy Polski podziemnej. Szesnastu przywódców
polskiego podziemia zostało wprocesie moskiewskim - maj-czerwiec 1945 - skazanych na
długoletnie więzienia. Leopold Okulicki, Stanisław Jasiukiewicz i Jan Stanisław Jankowski nigdy juŜ
nie wyszli na wolność. Ten akt bezprawia nie wywołał reakcji ze strony demokracji zachodnich.
Mimo prześladowań wielu Polaków nie zaprzestało walki, podejmując ją teraz przeciwko okupantowi
radzieckiemu i władzy ludowej.
28 czerwca 1945 r. został ogłoszony komunikat o powstaniu Tymczasowego Rządu Jedności
Narodowej.Premierem został Edward Osóbka-Morawski, wicepremierami Stanisław Mikołajczyk i
Władysław Gomułka. Było jasne, kto będzie zajmował decydujące stanowiska w rządzie najwaŜniejsze teki otrzymali komuniści: wojsko gen. Michał Rola-śymierski, policja i sprawy
wewnętrzne - Stanisław Radkiewicz, przemysł - Hilary Minc.
Stanisław Mikołajczyk jako wicepremier był jednocześnie odpowiedzialny za resort rolnictwa. Rząd
londyński protestował przeciwko powstaniu TRJN. Mimo to nowy rząd polski został uznany przez
demokracje zachodnie. W ten sposób nasi zachodni sojusznicy odmówili uznania legalnym władzom
polskim w Londynie.
Ostatecznie sprawa polska, nowy kształt granic, podstawy polityczne, społeczne i gospodarcze,
została rozstrzygnięta na konferencji mocarstw w Poczdamie na przełomie lipca i sierpnia 1945 r.
Przesunięcie
graniczne
Polski
na
zachód,
bez
jednoczesnego
formalnego
i
prawnomiędzynarodowego uznania, oddawały Polskę w ręce Stalina, który faktycznie stawał się
gwarantem naszych nowych granic na Odrze i Nysie ŁuŜyckiej. Przebieg granicy wschodniej został
ostatecznie uregulowany 16 sierpnia 1945 r. podpisaniem w Moskwie umowy granicznej. Obszar
2
państwa polskiego wynosił 311 tys. km . W trzech czwartych nasza granica była oparta na granicach
naturalnych. Ludność państwa w 1946 r. wynosiła niecałe 24 mln. W wyniku działań wojennych
zginęło ok. 7,5 mln ludności przedwojennej Polski - ok. 5,5 mln zamordowanych przez Niemców, w
tym ok. 3 mln wymordowanych polskich śydów i ok. 1,5 mln Polaków zamordowanych lub zaginionych
w ZSRR.
351
Ostatnim głosem umierającego polskiego państwa podziemnego był dokument z 1 lipca 1945 r.
opracowany w Krakowie przez Radę Jedności Narodowej. Ten swoisty „testament Polski Walczącej”
- „Do narodu polskiego i narodów zjednoczonych” - rozwiązywał RJN i, wobec powstania rządu na
ziemiach polskich, kończył formalnie działalność władz podziemnych.
Konferencje Wielkiej Trójki w latach 1943-45 - zestawienie
Teheran 28 listopada - 1 grudnia 1943 r.
Postanowienia
dotyczące Polski i
Polaków
Uczestnicy
•
Stany Zjednoczone A. wstępne
porozumienie
P. - prezydent Franklin sprawie
D. Roosevelt
•
Wielka
Postanowienia dotyczące
dziejów powszechnych
•
w
powojennych
•
Churchill
•
•
aŜ
do
zwycięstwa
nad Niemcami,
Brytania -
premierWinston
walka
ostatecznego
granic:
•
wspólna
wstępny
termin
otwarcia
zachodnia na linii
drugiego frontu w Europie
Odry,
na maj 1944 roku,
wschodnia na linii
•
wstępna zgoda ZSRR na
Curzona,
przystąpienie do wojny z
Warmia, Mazury i
Japonią
Opolszczyzna
Wschodzie,
dla
na
Dalekim
Polski.
Jałta 4-11 lutego 1945 r.
Postanowienia
dotyczące Polski i
Polaków
Uczestnicy
•
Stany
Zjednoczone
uzgodnienie
w
sprawie
•
A. powojennych granic Polski:
•
uzgodniono podział Niemiec na
cztery sfery okupacyjne,
•
P.-
w
stosunku
do
powojennych
zachodnia na linii
Niemiec przyjęto zasadę cztery
D. Roosevelt
Odry
d-
Wielka Brytania -
dostępem do morza
dekartelizacja, de nazyfikacja i
wschodnia na linii
demokratyzacja,
prezydentFranklin
•
premier Winston
Churchill
•
z
Curzona,
szerokim
z
od
•
de-militaryzacja,
ustalono nałoŜenie na Niemcy
chyleniami 5-8 km
352
Postanowienia
dotyczące Polski i
Polaków
Uczestnicy
•
ZSRR
•
na wschód,
konieczności
Warmia, Mazury -
odszkodowań wojennych
południowa
Prus
•
część
Wschodnich
spłaty
ustalono miejsce (San Francisco)
i datę (25 kwietnia 1945 roku)
do Polski,
zwołania
konferencji
załoŜycielskiej
Organizacji
Narodów Zjednoczonych,
•
ZSRR zobowiązał się przystąpić
do wojny z Japonią na Dalekim
Wschodzie.
Poczdam 17 lipca - 2 sierpnia 1945
Uczestnicy
•
Stany
Postanowienia dotyczące Polski i Postanowienia dotyczące
Polaków
•
przyjęto do wiadomości powstanie
Niemiec
na
fy
w czerwcu Tymczasowego Rządu
wojskowe
stre
e A. P. –
Jedności
został
okupacyjne:
radziecką,
forum
amerykańską, brytyjską i
Prezydent Harry
Narodowej
Jednocześnie
Brytania -
ton
na
Brytanię, USA i inne państwa.
Wielka
premierWins
-
międzynarodowym przez Wielką
Truman
•
uznanie
Clement
Attlee
premierJózef
Stalin
•
•
powołanie
Sojuszniczej
Komisji Kontroli Niemiec
cofnięte rządowi polskiemu na
w
emigracji.
postanowień
w sprawie granic przy współudzia
w czterech d,
•
celu
wypełnienia
zawartych
ustalenie
warunków
zachodnia granica na linii Odry i
przebiegu
spłat
Nysy ŁuŜyckiej ze Szczecinem i
Niemcy
Świnoujściem,
ZSRR -
francuską.
zostało
le polskiej delegacji postanowiono:
Churchill,
•
podział
Zjednoczon
uznany
•
•
włączenie
do
i
przez
reparacji
wojennych
-
kaŜde
Polski Gdańska z okręgiem i
państwo egzekwowało je
południowej części byłych Prus
ze
Wschodnich,
okupacyjnej,
przymusowa repatriacja ludności
•
swojej
strefy
postanowiono
353
Uczestnicy
Postanowienia dotyczące Polski i Postanowienia dotyczące
Polaków
niemieckiej z ziem polskich,
przesiedlić
niemiecką
ludność
z
terenów
oddanych
pod
administrację
polską
i
czechosłowacką.
Powstanie ONZ
Zgodnie z ustaleniami konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie (luty 1945) 25 kwietnia w San
Francisco odbyła siękonferencja załoŜycielska ONZ. W obradach wzięło udział 46 reprezentantów
państw koalicji antyhitlerowskiej (delegacja polska nie wzięła udziału - nie uformowane władze
polskie). Pod koniec czerwca została podpisana Karta Narodów Zjednoczonych - po jej ratyfikacji w
ciągu 4 miesięcy przez 51 państw, 24 października 1945 r. formalnie powstała Organizacja Narodów
Zjednoczonych z siedzibą w Nowym Jorku. W Karcie Narodów Zjednoczonych określono cele
działania Organizacji: zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa światowego, rozwój współpracy
politycznej, gospodarczej, kulturalnej między narodami.
Struktura ONZ:
- Rada Bezpieczeństwa - organ naczelny, pięciu stałych członków (USA, ZSRR, Francja, Wielka
Brytania, Chiny) - jednomyślność w podejmowaniu decyzji, prawo weta; niestali członkowie w liczbie
10 z kadencją dwuletnią bez prawa weta;
- Zgromadzenie Ogólne - zasiadają przedstawiciele państw członkowskich na zasadzie równości kieruje Sekretariat z sekretarzem generalnym (pierwszym został Norweg Trygve H. Lie);
- Specjalne organy ONZ: Rada Powiernicza (kontrola i zarząd nad terytoriami pod administracją
ONZ), Rada
Gospodarczo-Społeczna (rozwiązywanie
międzynarodowych
problemów
ekonomicznych, zdrowotnych, praw człowieka i innych). Współpracowały z Radą: Międzynarodowa
Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i
Kultury (UNESCO), Światowa Organizacja Zdrowia(WHO) i inne.
- Międzynarodowy
Trybunał
Sprawiedliwości z
siedzibą
w
Hadze
(rozwiązywanie
międzynarodowych spraw prawnych).
ONZ odgrywa waŜną rolę we współczesnym świecie. Mimo wielu sytuacji kryzysowych stoi na straŜy
ładu i bezpieczeństwa zbiorowego, próbuje rozwiązywać globalne problemy (walka z głodem,
354
przemocą, terroryzmem, takŜe państwowym), wojska ONZ interweniują na terenach, gdzie dochodzi
do konfliktów zbrojnych, pełnią misje pokojowe w rejonach konfliktów (Palestyna, Syria, Cypr, Korea,
była Jugosławia i inne).
Początki „zimnej wojny” - geneza konfliktu
Po długotrwałych rozmowach 10 lutego 1947 r. podpisano w ParyŜu traktaty pokojowe z:
Włochami(konieczność spłaty reparacji wojennej ok. 360 mln dol., Istria przypadła Jugosławii, Triest
po okresie zarządu Rady Bezpieczeństwa ONZ został ostatecznie przyłączony do Włoch, kolonie
włoskie odpadły od Italii - Libia w 1951 r. uzyskała niepodległość, Erytrea stała się częścią
niepodległej Etiopii); Finlandią (reparacje wojenne 300 mln dol. dla ZSRR, przesunięcia graniczne miejscowość Petsamo i tereny w Karelii znalazły się w granicach ZSRR, radziecka baza w Porkkala k.
Helsinek); Rumunią (reparacje 300 mln dol. dla ZSRR, uznanie inkorporacji do ZSRR Besarabii i
Bukowiny); Bułgarią (reparacje dla ZSRR 70 mln dol.); Węgrami (powrót do granic z 1937 r.,
reparacje 70 mln dol. dla ZSRR). Postanowienia traktatów pokojowych wzmocniły finansową, militarną
i polityczną pozycję ZSRR. Problem Niemiec nie został pozytywnie rozwiązany.
5 marca 1946 r. w Fulton w USA premier Wielkiej Brytanii W. Churchill zapowiedział konieczność
powstrzymania ekspansji komunizmu w świecie (konieczność ścisłej współpracy państw zachodnich),
Europa Środkowo-Wschodnia nazwana została obszarem leŜącym za Ŝelazną kurtyną. Państwa
zachodnie, zwalczając wpływy i ekspansję komunizmu, zakwestionowały polską granicę zachodnią.
Prezydent USA Harry Truman nakazał postawienie w stan gotowości wojsk okupujących Niemiec.
Polityka USA wobec rozszerzających się wpływów komunizmu w Europie i na świecie nazwana
została doktryną Trumana: wyrazem polityki powstrzymywania wpływów komunistycznychbyło
wsparcie militarne i ekonomiczne dla Grecji i Turcji walczących z komunistami kierowanymi przez
Kreml.
Konkretnym działaniem było opracowanie planu pomocy gospodarczej dla państw Europy. W
czerwcu 1947 r. sekretarz stanu USA, George Marshall, przedstawił jego zarys. Po konferencji w
ParyŜu (czerwiec-lipiec 1947r.) w kwietniu 1948 r. kongres USA uchwalił kredyty dla państw, które
przystąpiły do planu (ostatecznie Polska w wyniku nacisków Kremla nie wzięła w nim udziału). W
ciągu 4 lat państwa uczestniczące w planie otrzymały pomoc na ogólną liczbę ponad 13 mld dol. W
konsekwencji w państwach objętych planem gospodarka przekroczyła średnio poziom o 35% w
porównaniu z sytuacją sprzed wojny, produkt narodowy o 15%. Plan Marshalla rozpoczął proces
konsolidacji Zachodu, powstrzymał wpływy komunistów w społeczeństwie zachodnioeuropejskim,
zaŜegnał konflikty społeczne, doprowadził do wzrostu napięcia między Zachodem a Wschodem.
Powstanie państw niemieckich
355
Zgodnie z postanowieniami konferencji w Jałcie i Poczdamie terytorium Niemiec po wojnie zostało
ograniczone w porównaniu z granicami z września 1939 r. (odpadły Czechy, Austria, Alzacja i
Lotaryngia,
Pomorze,
Śląsk,
Warmia
i
Mazury),
utworzono cztery
strefy
okupacyjne,
Berlin podzielono na cztery sektory, podobnie jak Austrię (strefy okupacyjne). Międzysojusznicza
Komisja Kontroli w Berlinie miała nadzorować przeprowadzenie demilitaryzacji, denazyfikacji,
dekartelizacji i demokratyzacji powojennych Niemiec. Podział Niemiec nie miał mieć stałego
charakteru.
Proces w Norymberdze (20 XI 1945-1 X 1946) zakończył się 11 wyrokami śmierci dla największych
zbrodniarzy wojennych. W kolejnych latach w poszczególnych strefach okupacyjnych odbyły się
podobne procesy.
Sytuacja gospodarcza Niemiec była fatalna; na rozliczne trudności nakładały się problemy związane z
przemieszczającymi się masami (10 mln) ludności niemieckiej wysiedlanej często w fatalnych
warunkach.
W styczniu 1947 r. powstała tzw. Bizonia, nastąpiło zjednoczenie gospodarcze stref amerykańskiej i
brytyjskiej. Państwa zachodnie objęły zachodnie strefy okupacyjne planem Marshalla, rozpoczęła
się reforma walutowa, która objęła zachodnie sektory Berlina. ZSRR nie zgodził się na objęcie
reformą strefy wschodniej, w marcu 1948 r. marszałek ZSRR, Wasilij Sokołowski, wycofał się z Rady
Międzysojuszniczej - w czerwcu 1948 r. rozpoczęła sięblokada Berlina Zachodniego. Do czerwca
1949 r. państwa zachodnie zorganizowały „most powietrzny” zaopatrując zachodnie sektory miasta we
wszystkie produkty spoŜywcze, a takŜe w surowce energetyczne.
W odpowiedzi na blokadę Berlina Francja zgodziła się na przyłączenie swojej strefy do Bizonii.
W sierpniu 1948 r. powstała tzw. Trizonia i Rada Parlamentarna z przewodniczącym Konradem
Adenauerem (CDU). W sierpniu 1949 r. w strefach zachodnich odbyły się wybory do Bundestagu zwycięstwo odniosła koalicja CDU/CSU (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna, Unia ChrześcijańskoSpołeczna). 21 września nowy rząd niemiecki proklamowałpowstanie Republiki Federalnej
Niemiec, zawierając z państwami zachodnimi odpowiednie uzgodnienia dotyczące okupacji alianckiej
i kwestii gospodarczych.
W odpowiedzi na powstanie RFN Związek Radziecki 7 października 1949 r. ogłosił powstanie
Niemieckiej Republiki Demokratycznej z prezydentem Wilhelmem Pieckiem.
Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej
W wyniku przesuwających się frontów ogromne tereny Europy Środkowo-Wschodniej dostały się pod
wpływy polityczne i militarne Związku Radzieckiego. Takie rozwiązanie zostało zaakceptowane przez
państwa zachodnie. Wkraczający Ŝołnierze Armii Czerwonej początkowo byli witani jako wyzwoliciele.
356
We wszystkich państwach środkowoeuropejskich scenariusz polityczny był podobny. Komuniści, nie
mający zbyt duŜego poparcia w społeczeństwie, korzystając z pomocy radzieckiej i pod osłoną
stacjonujących oddziałów radzieckich, wchodzili w sojusze wyborcze, zawierali porozumienia rządowe
i parlamentarne. W drugiej kolejności opanowywali kluczowe stanowiska (wojsko, policja,
gospodarka), przejmując pełną kontrolę nad całością państwa, które ulegało całkowitemu
podporządkowaniu ZSRR.
Jeszcze w czasie II wojny światowej zmarł car Borys III, a władzę przejął małoletni Symeon II. We
wrześniu 1946 r. proklamowano republikę, a w październiku wybory parlamentarne wygrali komuniści.
Pierwszym komunistycznym premierem rządu został Georgi Dymitrow, były przewodniczący
Kominternu.
W kraju rozpoczął się okres rządów dyktatury komunistycznej - czystki i nagonka na działaczy partii
opozycyjnych, inwigilowanie i zwalczanie popularnej w społeczeństwie partii chłopskiej, której szef,
Nikoła Petkow, został aresztowany i po pokazowym procesie stracony. Kolejny etap sowietyzacji
nastąpił po 1947 r., po ratyfikowaniu traktatu pokojowego z sierpnia 1947 r. i opuszczeniu państwa
przez aliancką komisję kontrolną. Nastąpiła kolektywizacja rolnictwa, wprowadzenie w gospodarce
centralnego sterowania i planowości, rozbicie i delegalizacja partii opozycyjnych. Bułgarska partia
socjaldemokratyczna
została
zmuszona
do
połączenia
z
Bułgarską
Partia
Robotniczą
-
utworzono Bułgarską Partię Komunistyczną.
Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej - Rumunia
W połowie 1944 r. front wschodni zbliŜył się do granicy rumuńskiej. W sierpniu król Michał
zdymisjonował profaszystowski rząd gen. Iona Antonescu i wypowiedział wojnę państwom Osi,
doprowadzając jednocześnie do zawieszenia broni z ZSRR. Powstał rząd koalicyjny złoŜony z
komunistów, Narodowej Partii Chłopskiej, liberałów i socjaldemokratów. Premier Nicolae Radescu,
obawiając się wpływów komunistycznych, próbował ograniczyć wpływy Narodowego Frontu
Demokratycznego (kierowany przez komunistów). W odpowiedzi w lutym 1945 r. wojska radzieckie
przejęły kontrolę nad kwaterą dowództwa armii rumuńskiej, marszałek ZSRR, Andriej Wyszyński,
zmusił króla do mianowania na stanowisko premiera przywódcę niewielkiej partii chłopskiej Frontu
Oraczy Petru Grozę(rozpoczęcie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu, początki zwalczania
opozycji. Król Michał odsunął się od czynnego Ŝycia publicznego).
W listopadzie 1945 r. w wyborach do parlamentu Narodowy Front Demokratyczny i jego sojusznik w
Siedmiogrodzie, Węgierska Unia Ludowa, odniosły sukces (wybory sfałszowano, partie opozycyjne
odmówiły w nich udziału). Po podpisaniu w 1947 r. przez Rumunię traktatu pokojowego państwa
zachodnie nie interesowały się sytuacją w tym kraju, nastąpiły czystki polityczne, sowietyzacja
Rumunii. W grudniu 1947 r. król Michał został zmuszony do abdykacji, wyjechał z kraju. W nowych
357
„wyborach” (grudzień) zwycięstwo odniósł sojusz komunistów i ludowców, w kwietniu uchwalono nową
konstytucję wprowadzającą ustrój „demokracji ludowej”.
Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej - Czechosłowacja
Emigracyjny rząd czechosłowacki utrzymywał dobre stosunki z ZSRR. W sierpniu 1944 r. na Słowacji
wybuchło powstanie antyniemieckie kierowane przez komunistów. Czesi i Słowacy wykazywali
pozytywny stosunek wobec wkraczających oddziałów Armii Czerwonej. W marcu 1945 r. prezydent
Edward Beneś powierzył misję premiera Zdenkowi Fierlingerowi, który stanął na czele koalicyjnego
rządu - program zakładał przeprowadzenie reformy rolnej, nacjonalizację przemysłu i ścisły sojusz z
ZSRR. Rząd koalicyjny przystąpił do rozprawy z kolaborantami aresztując wielu Słowaków i znacznie
mniej Czechów (prawdziwych i nieprawdziwych współpracowników państwa słowackiego kierowanego
przez ks. Józefa Tiso skazanego na śmierć w 1946 r.).
W majowych wyborach z 1946 r. komuniści zdobyli prawie 40% mandatów. Dzięki temu w nowym
rządzie obsadzili wiele kluczowych stanowisk (m.in. sprawy wewnętrzne) - premierem został
komunista Klement Gottwald. Mieli duŜe wpływy w wojsku, rozpoczął się okres czystek. W listopadzie
1947 r. pod presją komunistów prezydent Beneś zdymisjonował jednego z wicepremierów. Komuniści
tracili popularność w społeczeństwie. W lutym 1949 r. komuniści przystąpili do organizowania
demonstracji będących wyrazem poparcia dla ministrów komunistycznych. Politycy partii opozycyjnych
wyraŜali protesty wobec działań policji, czystek i praktyk komunistów. W atmosferze napiętej sytuacji
prezydent Beneś zdymisjonował ministrów nie będących członkami partii komunistycznej - nowymi
ministrami zostali komuniści. Ze zdwojoną siłą kontynuowano czystki i likwidowano partie opozycyjne.
Rozbita socjaldemokracja czechosłowacka w 1948 r. została wcielona do Komunistycznej Partii
Czechosłowacji. Majowa konstytucja wprowadzała ustrój „demokracji ludowej” - prezydent Beneś
ustąpił z urzędu, niebawem zmarł. Komuniści przejęli pełnię władzy, w Czechosłowacji rozpoczął się
okres terroru komunistycznego.
Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej - Węgry
Pod koniec 1944 r. Węgry zostały zajęte przez wojska Armii Czerwonej. Jako państwo współpracujące
z Niemcami były traktowane na równi z krajami pokonanymi - gwałty, rabunek mienia, deportacje i
terror radziecki wobec wielu środowisk nie tylko kolaborujących z faszystami (aresztowany i zabity
Raoul Wallenberg, dyplomata szwedzki pomagający w czasie wojny śydom). W Debreczynie w
grudniu powstał koalicyjny rząd gen. Beli Miklosza, który podpisał rozejm z ZSRR. Węgierska Partia
Komunistyczna nie cieszyła się szerokim poparciem w społeczeństwie. W listopadzie 1945 r. w
wyborach parlamentarnych wygrała umiarkowana Partia Drobnych Rolników (57% głosów),
socjaldemokraci i komuniści łącznie uzyskali prawie 35% głosów. Pod naciskiem Rosjan został
utrzymany koalicyjny rząd, a ministrem spraw wewnętrznych został komunista. 31 stycznia 1946 r.
Węgry zostały republiką.
358
Rozpoczął się czas terroru komunistycznego, przy zachowaniu pozorów demokracji. Zainteresowanie
państw zachodnich Węgrami po podpisaniu w lutym 1947 r. traktatu pokojowego było minimalne. Po
serii aresztowań polityków niekomunistycznych i sfingowanych procesów nastąpiła sowietyzacja
państwa. W maju, pod presją komunistów, premier Ferenc Nagy ustąpił ze stanowiska. Mimo braku
szerokiego poparcia w społeczeństwie, komuniści weszli do rządów koalicyjnych, doprowadzając
następnie do rozbicia, a w końcu rozwiązania partii demokratycznych. W czerwcu 1948 r. doszło do
zjednoczenia komunistów i socjaldemokratów, przyspieszono akcję czystek, wzmógł się terror słuŜb
bezpieczeństwa. W wyborach z maja 1949 r. komuniści „zdobyli” ponad 95% miejsc w parlamencie,
nowa konstytucja z sierpnia, wzorowana na radzieckiej, utwierdziła dominującą pozycję komunistów w
państwie i kończyła okres sowietyzacji.
Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej - Jugosławia
W czasie wojny tereny Jugosławii zostały zajęte przez wojska niemiecko-włoskie. Król Piotr II i legalny
rząd udali się na emigrację. W kraju rozpoczęła się wojna partyzancka z okupantami - na czele ruchu
oporu
stanął
przywódca
komunistów Josip
Broz-Tito. Antyfaszystowska
Rada
Wyzwolenia
Narodowego Jugosławii, grupująca róŜne środowiska polityczne, była polityczną reprezentacją ruchu
oporu. Komuniści jugosłowiańscy cieszyli się poparciem i pomocą radziecką. W 1943 r.
Antyfaszystowska Rada proklamowała się organem ustawodawczym, tworząc Komitet Wyzwolenia
Narodowego (tymczasowy rząd) z Tito na czele. Próby porozumienia polityków jugosłowiańskich na
Zachodzie z Tito skończyły się fiaskiem. W marcu 1945 r. w Belgradzie powstał rząd koalicyjny większość stanowisk ministerialnych obsadzili komuniści. W wyniku listopadowych wyborów
(głosowano na jedną listę) władzę zdobyli komuniści, którzy w styczniu 1946 r. uchwalili tekst
konstytucji
(wzorowana
na
radzieckiej
z
1936
r.).
PowstałaFederacyjna
Republika
Jugosławii (Serbia, Słowenia, Chorwacja, Macedonia, Czarnogóra, Bośnia i Hercegowina), nastąpiła
nacjonalizacja przemysłu, pełna kolektywizacja rolnictwa, Tito zdobył prawie nieograniczoną władzę
jako prezydent, premier, minister obrony, przywódca jednej partii. Po umocnieniu się komunistów u
władzy nastąpił okres represji wobec działaczy innych partii, czystki, terror i eliminacja partii
opozycyjnych.
Po początkowych doskonałych stosunkach Tito z Kremlem nastąpił czas ochłodzenia (zbytnia
samodzielność i niezaleŜność Jugosławii), aŜ do całkowitego zerwania. Tito cieszył się w kraju pełnym
poparciem, liczba członków partii komunistycznej rosła. Wobec izolacji ze światem komunistycznym
Jugosławia nawiązała współpracę z Zachodem.
W kraju w latach 50. zaszły powaŜne zmiany - w czerwcu 1950 r. na mocy ustawy o radach
robotniczych w przedsiębiorstwach wprowadzono zarząd rad robotniczych, w 1952 r. rozpoczęto
odchodzenie od kolektywizacji - rozwiązanie spółdzielni. W styczniu 1953 r. nowa konstytucja
359
wprowadziła wyŜszą izbę parlamentu - Radę Producentów, zwiększono uprawnienia samorządu
lokalnego - nowy model komunizmu samorządowego.
Sowietyzacja Europy Środkowo-Wschodniej - Kominform
W sytuacji przejmowania przez komunistów-władzy w państwach Europy Środkowo-Wschodniej i
narastających konfliktów w ramach „zimnej wojny” zaczęto zacieśniać współpracę między partiami
komunistycznymi. Inspiracja do takich działań płynęła z Moskwy. 22 września 1947 r. w Szklarskiej
Porębie zebrali się przedstawiciele partii komunistycznych (ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Węgry,
Rumunia, Jugosławia, Bułgaria, Francja, Włochy). Na zakończenie konferencji 27 września zebrani
powołali do Ŝycia Biuro Informacyjne - Kominform: kierowanie wspólną walką z imperializmem,
wymiana
doświadczeń
i
wsparcie.
Potępiono
państwa
zachodnie,
partie
socjalistyczne
i
socjaldemokratyczne. Ruch komunistyczny cieszył się coraz szerszym uznaniem. Dzięki pomocy
państw komunistycznych w wielu krajach do władzy doszli komuniści - Chiny, Korea, Birma, Indochiny,
państwa
latynoamerykańskie.
Rozwój
komunizmu
w
świecie,
jego
wsparcie
w
ruchu
dekolonizacyjnym, ekspansja ideologiczna i militarna wywołały reakcję demokracji zachodnich, które
dostrzegły konieczność współpracy i tworzenia organizacji międzynarodowych.
Powstanie Izraela i wojny Ŝydowsko-arabskie
W okresie międzywojennym rejony Bliskiego Wschodu dostały się pod panowanie Anglii i Francji jako
tereny mandatowe Ligi Narodów. Na tereny Palestyny przed II wojną światową rozpoczął się oŜywiony
napływ ludności Ŝydowskiej (Światowa Organizacja Syjonistyczna udzielała wsparcia migrującym
śydom). Tragedia śydów w wojnie - Holocaust - zwiększyła napływ ludności Ŝydowskiej na Bliski
Wschód.
Wobec
powstrzymywać
zaostrzających
napływ
śydów
się
-
stosunków
prowadziło
to
Ŝydowsko-arabskich
do
nasilenia
Brytyjczycy
terroru
próbowali
Ŝydowskiego
przez
organizację Irgun kierowaną przez Menachema Begina. Ludność arabska prowadziła akcję terroru
wobec śydów.
W 1945 r. w Kairze powstała Liga Państw Arabskich. W 1946 r. Wielka Brytania uznała
suwerenność Jordanii. Niepodległość uzyskały Liban i Syria. Sytuacja na Bliskim Wschodzie stawała
się napięta. W 1946 r. Brytyjczycy wycofali się z Palestyny, w listopadzie 1947 r. Zgromadzenie
Ogólne ONZ zadecydowało o podziale terytorium naczęść Ŝydowską i arabską. Jerozolima uznana
została za miasto otwarte i strefę międzynarodową. Arabowie uznali podział za krzywdzący i podjęli
walkę z śydami. 14 maja 1948 r. zostało ogłoszone powstanie Erec Izrael - Państwa Izrael prezydentem został Chaim Weizmann, premierem Dawid Ben Gurion.
Powstanie Izraela (początkowo bardzo dobre kontakty z państwami komunistycznymi i ich pomoc)
spowodowałowojnę arabsko-izraelską. Wojska izraelskie, dzięki pomocy radzieckiej, pokonały
koalicję arabską. Rozejm zawarty w 1949 r. zwiększał terytorium Izraela, zachodni brzeg Jordanu
360
przypadł Jordanii a Strefa Gazy Egiptowi. Emigranci i uciekinierzy palestyńscy nie pogodzili się z
przegraną podejmując walkę o własne państwo. W 1956 r. wybuchła kolejna wojna arabskoizraelaska - Izraelczycy dotarli do Kanału Sueskiego, rozpoczęli okupację Półwyspu Synaj, w wyniku
nacisków międzynarodowych ustąpili, Synaj dostał się pod kontrolę sił międzynarodowych. W maju
1967 r. wybuchła kolejna wojna tzw. sześciodniowa - koalicja arabska została pokonana przez
Izrael. śydzi zajęli Jerozolimę, Wzgórza Golan i Cisjordanię. Wojna w październiku 1973 r. nie była
pomyślna dla Izraelczyków - wojska egipskie zepchnęły izraelskie opanowując Synaj. Dopiero
podpisanie w 1978 i 1979 r. porozumień egipsko-izraelskich przy pośrednictwie dyplomatów
amerykańskich wprowadziło normalizację we wzajemnych stosunkach, ale Palestyńczycy nadal
prowadzili i prowadzą wojnę (dŜihad) o własne państwo arabskie w Palestynie.
Polityka Stanów Zjednoczonych w świecie
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej były niekwestionowaną potęgą militarną, gospodarczą i
polityczną. Przemysł amerykański pracował przez kilka lat na potrzeby wojny. Zaraz po wojnie, licząc
na trwałe ułoŜenie pokojowych stosunków na świecie, wobec trudności utrzymywania prawie 15milionowej armii i sprzętu wojskowego, zredukowano armię i wyprzedano zapasy. Nadzieje
Amerykanów na pokój okazały się przedwczesne - w wyniku działań radzieckich w Europie doszło do
zbudowania Ŝelaznej kurtyny oddzielającej państwa demokratyczne od komunistycznych.
W obliczu rozpoczynającej się „zimnej wojny” prezydent Harry Truman zmienił politykę wobec ZSRR polityka „niedraŜnienia” zastąpiona została polityką „powstrzymywania” wpływów komunizmu „doktryna Trumana”(pomoc dla sił demokratycznych w Grecji i Turcji, szeroka pomoc gospodarcza
dla Europy w ramach tzw. planu Marshalla). W Europie Amerykanie dąŜyli do zjednoczenia Niemiec
jako państwa demokratycznego, inicjując powstanie tam Bizonii (stref amerykańskiej i brytyjskiej),
Trizonii
(dodatkowo
francuskiej),
w
końcu
Republiki
Federalnej
Niemiec
oraz
udzielając
wszechstronnej pomocy gospodarczej i politycznej. To prowadziło do kolejnych napięć z ZSRR,
dopuszczającym ewentualne zjednoczenie Niemiec, ale przy swoim udziale - powstanie odrębnego
państwa niemieckiego, Niemieckiej Republiki Demokratycznej (strefa radziecka).
Konsekwencją planu Marshalla było zapoczątkowanie procesów jednoczenia się Europy Zachodniej
(marzec 1948, Bruksela traktat o Unii Zachodniej - Francja, Wielka Brytania, kraje Beneluksu;
wszechstronna pomoc i współdziałanie w przypadku agresji radzieckiej). W obliczu narastających
ataków propagandowych komunistów we wrześniu 1948 r. w Fontainebleau we Francji powstał sztab
obrony Zachodu, a 4 kwietnia 1949 r. w Waszyngtonie Pakt Północnoatlantycki (NATO: USA,
Kanada, Wielka Brytania, Norwegia, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Islandia,
Portugalia). Pakt miał charakter obronny.
361
Zgodnie z doktryną Trumana USA interweniowały w wojnie domowej w Chinach, w wojnie w Korei.
We wrześniu 1951 r. podpisały układ wojskowy ANZUS, do którego przystąpiły m.in. Australia i
Nowa Zelandia.
W polityce wewnętrznej USA miały własne problemy związane z falą rasizmu. W maju 1954 r. pod
presją manifestacji murzyńskich Sąd NajwyŜszy orzekł, Ŝe segregacja rasowa w szkołach jest
sprzeczna z konstytucją; nie zmieniło to jednak sytuacji Murzynów amerykańskich.
Administracja
nowego prezydenta,
republikanina gen.
D.
Eisenhowera,
kontynuowała
politykę ograniczania i wypierania wpływów komunizmu - finansowanie radiostacji „Głos Ameryki”,
„Radio Swoboda”, „Wolna Europa”.
Naturalną strefą zainteresowania USA była Ameryka Łacińska - w 1947 r. w Rio de Janeiro powstał
Międzyamerykański Układ o Wzajemnej Pomocy, a w 1948 r. w Bogocie Organizacja Państw
Amerykańskich mocno wiąŜące państwa latynoamerykańskie z USA. W latach 50. USA podpisały z
większością państw amerykańskich dwustronne układy polityczne, gospodarcze i militarne.
USA aktywnie uczestniczyły w polityce w basenie Pacyfiku - poparcie dla demokratycznego Taiwanu
Czang Kaj-szeka; powstanie we wrześniu 1954 r. w Manili na Filipinach Paktu PołudniowoWschodniego (SEATO, USA, Wielka Brytania, Francja, Australia, Nowa Zelandia, Filipiny, Pakistan) pakt obronny, gwarantujący bezpieczeństwo w rejonie Azji Południowo-Wschodniej.
W czasie kryzysu sueskiego i wojny izraelsko-arabskiej w jesieni 1956 r. USA nie poparło stanowiska
śydów, z inicjatywy administracji amerykańskiej Zgromadzenie Ogólne ONZ potępiło agresję
izraelską, USA wstrzymał pomoc dla Izraela, zajmując w tej sprawie stanowisko wspólne z ZSRR;
Waszyngton zdystansował się do potępienia akcji radzieckiej tłumienia powstania na Węgrzech.
W 1956 r. gen. Eisenhower został ponownie wybrany prezydentem USA - kontynuował politykę
powstrzymywania i wypierania wpływów komunizmu - pomoc gospodarcza dla państw na Bliskim
Wschodzie (wypieranie wpływów komunistycznych, ale i wpływów Francji i Wielkiej Brytanii).
W 1960 r. prezydentem USA z ramienia partii demokratów został John F. Kennedy. W polityce
wewnętrznej, wobec narastania problemu zamieszek na tle rasowym i działalności przywódcy
Murzynów pastora Martina Luthera Kinga, Kennedy wymusił realizację konstytucyjnych gwarancji
równości.
W polityce zagranicznej administracja Kennedy’ego nie potępiła jawnie decyzji władz NRD o budowie
muru berlińskiego (13 sierpnia 1961), w czasie wizyty w Berlinie zachodnim prezydent USA
moralnie
wsparł
cele
i
dąŜenia
wolnościowe
berlińczyków
(pod
Bramą
Brandenburską
powiedział „Jestem Berlińczykiem”). Kennedy podjął decyzję o zaangaŜowaniu dodatkowych sił i
środków w trwającej od 1957 r. nowej wojnie w Wietnamie.
362
Jeszcze za rządów prezydenta Eisenhowera w 1959 r. komuniści kubańscy pod wodzą Fidela Castro,
korzystając z poparcia radzieckiego, dokonali rewolucji na Kubie wypierając z wyspy Amerykanów i
rząd proamerykański. Kennedy wsparł emigrantów kubańskich, którzy 17 kwietnia 1961 r. podjęli
nieudaną próbę opanowania wyspy - desant w Zatoce Świń. Castro otrzymał pomoc i wsparcie
radzieckie. W 1962 r. na Kubie zainstalowane zostały radzieckie rakiety z głowicami nuklearnymi kryzys kubański postawił świat na krawędzi wojny. 28 października doszło do kompromisu: Rosjanie
wycofali rakiety z Kuby, a Amerykanie z Turcji i Włoch. Prezydent Kennedy wsparł państwo Izrael
deklarując wszechstronną pomoc gospodarczą, militarną i polityczną, co spowodowało zadraŜnienie w
stosunkach z Arabami. 22 listopada 1963 r. w Dallas John F. Kennedy został zamordowany - tło i
motywy zbrodni nie są wyjaśnione do dziś.
Prezydentem został dotychczasowy wiceprezydent Lyndon Johnson; sprawował urząd przez kolejną
kadencję do 1968 r. Za jego prezydentury narastał problem dyskryminacji Murzynów; mimo przyjęcia
przez Kongres ustaw o równouprawnieniu w stanach południowych, zwolennicy dyskryminacji rasowej
sabotowali wprowadzanie go w Ŝycie. W 1968 r. zamordowano przywódcę Murzynów Martina L.
Kinga. USA coraz mocniej angaŜowały się w wojnę w Wietnamie wysyłając tam setki tysięcy Ŝołnierzy.
Wojna ta pochłonęła dziesiątki tysięcy ofiar, kosztowała Amerykanów dziesiątki miliardów dolarów udział Amerykanów w konflikcie wywoływał fale protestów i manifestacji, szczególnie młodzieŜy - ruch
kontestacyjny hippisów.
Za prezydentury Kennedy’ego i Johnsona USA przejęły przodującą rolę w podboju kosmosu lądowanie na KsięŜycu 20 lipca 1969 r. statku stacji „Apollo 8”.
Lata 70. były dla USA dramatyczne. Prezydent Richard Nixon, wobec protestów Amerykanów
przeciwko wojnie
wietnamskiej i
wielkich
trudności
finansowych
państwa,
podjął
decyzję
o wycofaniu się z wojny - 27 stycznia 1973 r. podpisano z Demokratyczną Republiką Wietnamu
układ o zawieszeniu broni. Ostatecznie w 1975 r. ostatni Ŝołnierze amerykańscy wycofali się
z Sajgonu. W konsekwencji nowej wojny Ŝydowsko-arabskiej Jom Kippur z października 1973 r. kraje
arabskie podniosły ceny ropy naftowej, następnie, chcąc ukarać państwa zachodnie wspierające
Izrael, nałoŜyły embargo na dostawy tego surowca do USA i Europy Zachodniej, czym spowodowały
światowy kryzys paliwowo-energetyczny. W konsekwencji wzrosło znaczenie krajów arabskich na
arenie międzynarodowej, pojawił się światowy kryzys walutowy; dopiero od połowy lat 70. świat zaczął
powoli wychodzić z kryzysu.
W wyniku skandalu, tzw. afery Watergate, do dymisji podał się prezydent Nixon (październik 1974),
jego następcą został dotychczasowy wiceprezydent Gerald Ford. Na arenie międzynarodowej wzrósł
prestiŜ USA - porozumienie z ZSRR w sprawie zbrojeń strategicznych, wymiana wizyt
międzypaństwowych, porozumienie z ChRLD. W polityce wewnętrznej doszło do uspokojenia i
konsolidacji społeczeństwa amerykańskiego.
363
W styczniu 1977 r. nowym prezydentem USA został Jimmy Carter (demokrata), stanowisko doradcy
ds. bezpieczeństwa objął Polak, prof. Zbigniew Brzeziński. W polityce wewnętrznej podjęto działania
zmierzające do zmniejszenia bezrobocia, rozwoju gospodarczego, ograniczenia inflacji.
W 1981 r. urząd prezydenta USA na dwie kadencje objął republikanin Ronald Reagan (do 1988). Był
zdecydowanym
przeciwnikiem
politycznym
ZSRR
i
wpływów
komunistycznych
w
świecie.
Administracja Reagana podjęła wojnę ekonomiczną i technologiczną z ZSRR i państwami bloku
wschodniego - embargo na dostawy surowców, technologii, działania podejmowane w celu
spowodowania strat finansowych ZSRR. W wyścigu strategicznym, w wyniku ogłoszenia programu
tzw. wojen gwiezdnych ZSRR i jego satelici musieli przegrać. Wyścig zbrojeń, obok zaktywizowania
działań USA na arenie międzynarodowej (pomoc dla powstańców w Afganistanie, aktywizacja opozycji
w państwach komunistycznych - polskiej Solidarności i innych), doprowadził jednak do ograniczenia
tempa wzrostu gospodarczego USA, choć w wyścigu gospodarczym Amerykanie wygrali z Rosjanami.
Interwencje radzieckie na Węgrzech, w Czechosłowacji i w Afganistanie
Węgry
Na Węgrzech destalinizacja następowała od 1953 r. Premierem pod presją radziecką został Imre
Nagy, który podjął drobne reformy w państwie. Pod wpływem krytyki w 1955 r. został odsunięty od
władzy. Po przetasowaniach na najwyŜszych szczeblach władzy przez kraj zaczęły się przetaczać
liczne demonstracje demokratyczne, powstawać kluby dyskusyjne, powszechnie domagano się
demokracji. 23 października 1956 r. demonstracja solidarności z Polakami przekształciła się
w węgierskie powstanie zbrojne. Powszechnie domagano się wycofania wojsk radzieckich z kraju i
pełnej suwerenności. W nocy Komitet Centralny Węgierskiej Partii Pracujących powołał Komitet
Wojskowy, premierem został ponownie Imre Nagy. Sekretarzem partii Janos Kadar. Mimo ogłoszenia
stanu wyjątkowego, w czasie walk powstańczych w dniach 23-28 października na ulicach Budapesztu
zginęło i odniosło rany wielu ludzi. W końcu miesiąca wojska radzieckie opuściły miasto. ZSRR ogłosił
dokument przyznający kaŜdemu państwu prawo do samostanowienia i suwerenności.
We władzach rozpoczęły się zmiany - utworzono Tymczasowy Komitet Zarządzający Węgierskiej
Socjalistycznej Partii Robotniczej, do rządu powołano umiarkowanych polityków. 31 października
Węgry opuściły Układ Warszawski ogłaszając neutralność.
Na Węgrzech w początkach listopada 1956 r. zapanował chaos. Ustępstwa radzieckie miały jedynie
charakter doraźny i chwilowy. Po konsultacjach Chruszczowa i innych przywódców radzieckich z
przywódcami państw komunistycznych w początkach listopada podjęto decyzję o interwencji. Na
Węgrzech, z inicjatywy ambasadora ZSRR Jurija Andropowa, 1 listopada część członków nowej
partii socjalistycznej z Janosem Kadarem na czele dokonała secesji, tworząc Węgierskie
Rewolucyjne Centrum - powołanie Węgierskiego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego.
364
Nielegalny rząd Kadara zwrócił się do Moskwy z prośbą o interwencję. 4 listopada na Węgry ruszyły
wojska radzieckie. W wyniku zaciętych walk do 11 listopada zginęło wielu uczestników zajść, Nagy
schronił się w ambasadzie jugosłowiańskiej, a kardynał Midszenty w ambasadzie USA. Ponad 200 tys.
Węgrów udało się na emigrację.
Po zdławieniu rewolucji rozpoczęły się procesy polityczne i zwalczanie „kontrrewolucji”. W związku z
pojawieniem się na forum międzynarodowym kryzysu sueskiego i wojny arabsko-izraelskiej państwa
zachodnie nie interweniowały, a naciski międzynarodowe nie odniosły Ŝadnego skutku. Interwencja
radziecka zniechęciła do Moskwy wielu przywódców komunistycznych i stała się pośrednią przyczyną
rozłamów w ruchu komunistycznym w świecie. Na Węgrzech rozpoczęły się prawie dyktatorskie rządy
Janosa Kadara i jego ekipy.
„Praska Wiosna” 1968
Czechosłowacka Republika Socjalistyczna (od 1960 r.) była państwem z monopartyjnym systemem
politycznym, znacjonalizowanym przemysłem, centralnie sterowaną gospodarką i skolektywizowanym
rolnictwem. Od 1963 r. zaczęto nieco łagodzić system represji, szczególnie reformy systemowe z
1967 r. dawały nadzieję na trwałe zmiany. Doszło do zaktywizowania wielu środowisk i powstania
opozycji. Złagodzono cenzurę, zaczęto się domagać zmiany konstytucji, mając poparcie Zachodu. W
styczniu 1968 r. I sekretarzem Komunistycznej Partii Czechosłowacji został Aleksander Dubczek zwolennik budowania socjalizmu „z ludzką twarzą”. W ciągu kilku miesięcy nastąpiły powaŜne zmiany
personalne: usuwano starych komunistów zastępując ich reformatorami, nastąpiło otwarcie na RFN i
Austrię, prawie jawnie mogła działać i wyraŜać poglądy opozycja. Zachód, obserwujący zmiany w
Czechosłowacji, udzielił reformatorom poparcia, w państwach komunistycznych budziły one coraz
większy niepokój. Marcowa narada (1968) przywódców państw socjalistycznych w Dreźnie
zobowiązała przywódców Czechosłowacji do zaniechania zmian. Dubczek uspokajał, deklarując pełną
kontrolę sytuacji w kraju. W atmosferze narastającej presji na kierownictwo czechosłowackie odbywały
się narady przywódców państw socjalistycznych (wyłamała się Rumunia) i wielkie manewry wojsk
Układu Warszawskiego na terenie Czechosłowacji.
Na początku sierpnia 1968 r. część działaczy czechosłowackich potępiła zmiany zachodzące w kraju,
zwracając się do ZSRR o pomoc w zwalczeniu kontrrewolucji. W nocy z 20 na 21 sierpnia w granice
Czechosłowacji wkroczyły wojska Bułgarii, NRD, Polski, Węgier i ZSRR. Wobec druzgocącej
przewagi wojsk interwencyjnych Czesi i Słowacy musieli kapitulować ponosząc ofiary w liczbie 90
zabitych i ok. 800 rannych. Przywódcy Czechosłowacji zostali wywiezieni do Moskwy na rokowania.
Na zjeździe Komunistycznej Partii Czechosłowacji poparto politykę Dubczeka i jego ekipy. 26 sierpnia
podpisano w Moskwie porozumienie - zgoda na czasowe pozostanie w Czechosłowacji wojsk Układu
Warszawskiego, potępienie reform demokratycznych. W zamian na stanowiskach pozostali przywódcy
„praskiej wiosny”.
365
Społeczność międzynarodowa jedynie słownie potępiła agresję wojsk państw komunistycznych.
We wrześniu 1968r. sekretarz generalny KC KPZR Leonid BreŜniew uznał, Ŝe ZSRR ma prawo
interwencji we własnej strefie wpływów - doktryna BreŜniewa.
W konsekwencji zdławienia czeskiej rewolucji anulowane zostały reformy demokratyczne. Tylko przez
kilka najbliŜszych miesięcy i lat na swoich stanowiskach pozostali uczestnicy wydarzeń - w kwietniu
1969 r. na stanowisku Sekretarza Generalnego KPCz Dubczeka zastąpił Gustav Husak. Nastąpiły
represje, czystki personalne i odchodzenie od zdobyczy przemian demokratycznych. Interwencja
radziecka i wojsk państw Układu Warszawskiego spotkała się z potępieniem przez niektórych
przywódców komunistycznych.
Afganistan
Afganistan, teren krzyŜujących się wpływów rosyjskich, a później radzieckich, brytyjskich a później
amerykańskich, zawsze był krajem suwerennym - zacofane ibiedne państwo do 1973 r. było
monarchią z królem Zahirem Szachem. Po obaleniu króla na czele republiki stanął Mohammed Daud.
Rozpoczął się okres oŜywionych kontaktów z ZSRR i wszechstronnej pomocy radzieckiej. Armia
afgańska była dowodzona przez oficerów szkolonych w akademiach radzieckich. W 1978 r. Daud
podjął próbę ograniczenia wpływów partii lewicowych. Zamieszki miały krwawy przebieg. 27 kwietnia,
dzięki interwencji tajnych słuŜb wspieranych przez ZSRR, doszło do przewrotu - Daud został
zamordowany, a rząd obalony. Mohammed Nur Taraki stanął na czele powstałej Demokratycznej
Republiki
Afganistanu.
Ogłoszono
reformy:
nacjonalizacja
ziemi,
wprowadzenie
świeckiego
szkolnictwa, demokratyzacja stosunków społecznych, co miało na celu wyrwanie społeczeństwa z
feudalizmu. Rewolucyjne zmiany były przyjmowane jedynie przez nieliczną część przede wszystkim
miejskiego społeczeństwa. Zbytni radykalizm kolejnego premiera Hafizullaha Amina, jego jedynie
słowne deklaracje przyjaźni z ZSRR, wywoływały zniecierpliwienie Moskwy.23 sierpnia 1979 r. na
rozkaz
L.
BreŜniewa do
Afganistanu
wkroczyły
wojska
radzieckie. Na
czele
państwa
stanął Babrak Karmal, wiernie wykonujący polecenia Kremla. Siły radzieckie, wobec rozpalającej się
wojny domowej, wzrosły do 100 tys. Ŝołnierzy. Wojnę z interwencją radziecką podjęli bojownicy
afgańscy - mudŜahedini, którzy uzyskali wsparcie państw zachodnich, a szczególnie USA. Agresja
radziecka spotkała się teŜ z powszechnym potępieniem na arenie międzynarodowej.
Rosjanie, mimo wielkiej przewagi technologicznej i logistycznej, w starciach z coraz waleczniej
walczącymi mudŜahedinami ponosili poraŜki. Obok walk o charakterze politycznym nastąpiły walki
religijne i plemienne, ujawniły się osobiste ambicje przywódców oddziałów wojskowych. Trudności w
zwalczeniu powstania wynikały takŜe z bardzo trudnych warunków terenowych, w jakich trwały walki
(wysokie góry).
W maju 1986 r. na czele państwa stanął Mohammed NadŜib NadŜibullah, który podjął nieudane
próby
porozumienia
z
walczącymi
partyzantami. 14
kwietnia
1988 r.
366
w Genewie podpisano porozumienie w sprawie zakończenia walk w Afganistanie. Rosjanie
zobowiązali się do wycofania, Amerykanie zadeklarowali wstrzymanie pomocy dla mudŜahedinów. Do
połowy lutego 1989 r. ostatni Ŝołnierze radzieccy wycofali się z niepopularnej w społeczeństwie
radzieckim wojny w Afganistanie. Rząd NadŜibullaha upadł dopiero w kwietniu 1992 r., a do stolicy Kabulu - wkroczyły oddziały mudŜahedinów. Nie zakończyło to jednak walk wewnętrznych w państwie.
DemontaŜ bloku państw realnego socjalizmu
Reformy Gorbaczowa w ZSRR
11 marca 1985 r. Sekretarzem Generalnym KC KPZR został Michaił Gorbaczow. Wobec
narastającego wszechstronnego kryzysu w ZSRR widział konieczność przeprowadzenia niezbędnych
zmian, nie posiadał jednak konkretnego programu i ludzi, nie chciał obalać systemu, ale go
reformować.
Reformy
Gorbaczowa
miały
objąć
wprowadzenie głasnosti (jawność
Ŝycia
politycznego), pieriestrojki (przebudowy Ŝycia społeczno-politycznego),uskorienija (przyspieszenie
rozwoju ekonomicznego). XXVII Zjazd KPZR w marcu 1986 r. zaakceptował proponowane zmiany.
Napotkano jednak ogromne trudności w znalezieniu nowych, reformatorsko nastawionych ludzi i opór
rozbudowanego aparatu państwowego wobec wszelkich zmian. Katastrofa w elektrowni atomowej w
Czarnobylu (kwiecień 1986), brak rozeznania skutków, dwulicowość, podkopywały sens zmian i
autorytet władz.
Decyzje gospodarcze podejmowane przez ekipę Gorbaczowa (wyprzedaŜ rezerw złota, zakaz
sprzedaŜy alkoholu i inne) nie pokrywały deficytu finansowego państwa, który wciąŜ się zwiększał.
Efekty zapoczątkowanej prywatyzacji, reform prawa wyborczego i karnego były niewielkie.
Większe sukcesy odnosili Rosjanie na forum międzynarodowym: 1985 szczyt Gorbaczow-Reagan w
Genewie - zaprzestanie zagłuszania stacji zachodnich, inicjatywy pokojowe i rozbrojeniowe ZSRR,
wycofanie się z Afganistanu, zaprzestanie wspierania reŜimów komunistycznych na świecie, podjęcie
przez ZSRR rozmów z Chinami. Rozmowy i postanowienia sprzyjały stworzeniu nowego obrazu
ZSRR na arenie międzynarodowej.
Podjęte przez Gorbaczowa reformy w rzeczywistości nie umoŜliwiły konkretnych zmian. Naruszone
struktury administracyjne i partyjne państwa nie były w stanie zapanować nad wszechogarniającym
ZSRR chaosem. Zaczęły się budzić, uśpione w okresie terroru, ambicje niepodległościowe narodów
ZSRR.
„Jesień Ludów”
Reformy Gorbaczowa w ZSRR rozluźniły radziecką kontrolę nad państwami socjalistycznymi, wśród
społeczeństw były przyjmowane przychylnie.
367
W Polsce, w konsekwencji obrad „okrągłego stołu” (luty-kwiecień 1989) po wyborach z 4 czerwca
obóz solidarnościowy wszedł do czynnego Ŝycia politycznego, w sierpniu premierem rządu
Solidarności, ZSL i SD został Tadeusz Mazowiecki - rozpoczęły się reformy demokratyczne i
ekonomiczne.
Na Węgrzech juŜ w 1988 r. powstały liczne grupy opozycyjne, Janos Kadar ustąpił ze stanowiska
szefa partii, nastąpiły zmiany personalne w rządzie i aparacie partyjnym. Wydarzenia 1956 r. uznano
za powstanie narodowe. Zaczęły licznie powstawać partie i stronnictwa polityczne róŜnych orientacji.
W sierpniu 1988 r. otwartą granicę węgiersko-austriacką zaczęły przekraczać liczne rzesze
uciekinierów z NRD. Na wzór Polski w jesieni 1989 r. trwały obrady tzw. „trójkątnego stołu”. W
konsekwencji w marcu 1990 r. w
wyborach parlamentarnych do władzy doszła opozycja
demokratyczna. Prezydentem został Arpad Goncz, a premierem Jozsef Antal. Rozpoczął się okres
bolesnych reform rynkowych, czas wyrzeczeń i rozczarowań.
W Rumunii do jesieni 1989 r. niepodzielnie rządy dyktatorskie sprawował Nicolae Ceausescu. 22
grudnia w Timisoarze (Temesvar) w Siedmiogrodzie mniejszość węgierska zorganizowała wielką
manifestację. Po stłumieniu jej przez policję został wprowadzony stan wojenny. 25 grudnia część sił
porządkowych zbuntowała się, Ceausescu został aresztowany, w trybie przyspieszonym oskarŜony,
osądzony i stracony. Władzę objął Front Ocalenia Narodowego, opanowany przez komunistów. Na
czele stanął Ion Iliescu. W wyborach z 1990 r. rządy FON i Iliescu utwierdziły się, bunty robotników i
studentów zostały stłumione. W kraju rozpoczęto przeprowadzanie niezbyt zdecydowanych reform.
W Bułgarii w listopadzie 1989 r. w łonie Bułgarskiej Partii Komunistycznej doszło do przewrotu Todor śiwkow został odsunięty od władzy, zmieniono nazwę partii i przystąpiono do reform.
Prezydentem został Petr Mładenow, premierem Andrej Łukanow. Opozycja była słaba, powstały
jednak niezaleŜne związki i partie polityczne. Sytuacja gospodarcza państwa była bardzo zła. W
październiku 1991 r.
w
wyborach
sukces
odnieśli
opozycjoniści
demokratyczni. Prezydentem został śeliu śelew. W kolejnych wyborach w 1994 r., wobec fatalnej
sytuacji gospodarczej, w wyborach zwycięstwo odnieśli dawni komuniści skupieni w Bułgarskiej Partii
Socjalistycznej.
Po śmierci Tity w Jugosławii zaczęły narastać problemy etniczne i religijne. 25 czerwca 1991 r.
Słowenia i Chorwacja wystąpiły z Federacji, ogłaszając niepodległość. Niektóre państwa zachodnie
natychmiast uznały nowe państwa, jednak Serbia poparła roszczenia swoich pobratymców
zamieszkujących Słowenię i Chorwację. Rozpoczęta wojna pochłonęła tysiące ofiar, wszystkie strony
konfliktu
łamały
prawa
człowieka,
dopuszczając
się
licznych
zbrodni.
W 1992
r.
niepodległość ogłosiła Bośnia i Chercegowina - rozpoczęła się kolejna krwawa wojna. Serbii
udzieliła wsparcia Rosja.
368
Rozpad ZSRR
Reformy Gorbaczowa pobudziły społeczeństwo radzieckie do oporu wobec panującego systemu.
OŜywiły nie tylko scenę polityczną (pierwsze niezaleŜne stowarzyszenia i ugrupowania polityczne), ale
takŜe wzmocniły aspiracje niepodległościowe szczególnie mocne w republikach nadbałtyckich, na
Ukrainie i Zakaukaziu.
W 1988 r. na Litwie powstał Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy Sajudis, w listopadzie Rada
NajwyŜsza LSRR przywróciła litewską flagę narodową, język litewski jako państwowy, przywrócono
tradycyjne święta kościelne i państwowe. Wybory do Rady NajwyŜszej w lutym 1990 r.
wygrał Sajudis - zmiany nabrały tempa: 11 marca wydana została uchwała o powstaniu Republiki
Litewskiej, deklaracja niepodległości. ZSRR nie uznała tego kroku podejmując siłowe próby
powstrzymania niepodległościowych dąŜeń Litwinów.
Na Łotwie w 1988 r. powstało Forum Narodowe Łotwy i Ruch na Rzecz NiezaleŜności Narodowej
Łotwy. W lipcu 1989 r. Rada NajwyŜsza LSRR potępiła pakt Ribbentrop-Mołotow i aneksję Łotwy do
ZSRR z 1940 r. 4 marca 1990 r. Rada NajwyŜsza uchwaliła deklarację o niepodległości Łotwy Republika Łotewska, zmieniona flaga państwowa, język łotewski jako państwowy.
W Estonii w listopadzie 1989 r. Rada NajwyŜsza ESRR uchwaliła deklarację o suwerenności
Estonii, język estoński stał się urzędowym, potępiono układy i wydarzenia polityczne lat 1939-1940. 2
lutego 1990 r. Estonia stała się suwerennym państwem.
Na Ukrainie, wielkim terytorium bogatym w surowce naturalne, od połowy lat 80. coraz mocniejszy był
ruch demokratyczny i patriotyczny. W 1988 r. na Ukrainie zaczęły powstawać niezaleŜne stronnictwa i
partie polityczne, które deklarowały chęć ogłoszenia niepodległości republiki. 10 lipca 1989 r. Rada
NajwyŜsza USRR ogłosiła deklarację o jej suwerenności.
Dramatyczny przebieg miały wydarzenia na Zakaukaziu, gdzie doszło do walk między Ormianami,
Azerami i Gruzinami. Do zaciętych walk doszło takŜe w Uzbekistanie.
W 1989 r., po wyborach w rozpadającym się ZSRR do Zgromadzenia Deputowanych Ludowych
ZSRR, zaszły istotne zmiany polityczne - utworzono urząd prezydenta ZSRR i anulowano zapis o
kierowniczej
roli
ZSRR został Michaił
Komunistycznej
Gorbaczow (marzec
Partii
1990),
Związku
pełniąc
Radzieckiego.
jednocześnie
Prezydentem
funkcję
sekretarza
generalnego KC KPZR, która straciła monopol na władzę. W praktyce zakres jego władzy był
ograniczony. Do coraz częstszych konfliktów dochodziło między Gorbaczowem a Borysem
Jelcynem, prezydentem Federacji Rosyjskiej. Trwały prace nad opracowaniem nowej konstytucji i
nowego ułoŜenia stosunków między suwerennymi republikami tworzącymi luźną federację.
19 sierpnia 1991 r. część najwyŜszych polityków z wiceprezydentem ZSRR Gienadijem Janajewem,
premierem Walentinem Pawłowem, dokonała puczu internując Gorbaczowa, przebywającego na
369
Krymie. Puczyści chcieli powstrzymać rozpad ZSRR. Nie mieli jasnego planu działania i brakowało im
zdecydowania. Przeciwko zamachowcom stanął Jelcyn, który zorganizował moskwian do obrony
najwaŜniejszych punktów stolicy. Po trzech dniach 21 sierpnia puczyści złoŜyli broń. W konsekwencji
puczu republiki do tej pory niezaleŜne, ale pozostające w federacji, zgłosiły chęć całkowitego
oderwania się.
W dniach 7-8 grudnia 1991 r. w BiałowieŜy spotkali się prezydenci: Rosji (Borys Jelcyn), Ukrainy
(Leonid Krawczuk) i Białorusi (Stanisław Szuszkiewicz). Zgodzili się na formalne rozwiązanie
ZSRR (31 grudnia 1991) ipowołanie Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) - ostatecznie
powstała ona na konferencji w Ałma-Acie w Kazachstanie 21 grudnia. Do 1994 r. w jej skład weszło 14
niepodległych dawnych republik radzieckich. Michaił Gorbaczow formalnie utracił władzę i przestał być
prezydentem. Borys Jelcyn został uznany na forum międzynarodowym za lidera Federacji Rosyjskiej.
Aksamitna rewolucja i rozpad Czechosłowacji
Podobnie jak w innych krajach demokracji ludowych kres władzy komunistycznej nastąpił w czasie
Jesieni Ludów. W Czechosłowacji juŜ w latach 70-tych XX w. nasiliły się podobnie jak w pozostałych
państwach bloku wschodniego tendencje separatystycznie. Przejawem działalności opozycyjnej i
antykomunistycznej było powstanie ruchu „Karta 77”, broniącego praw człowieka, w odniesieniu do
osób represjonowanych, więzionych i aresztowanych. Nazwa pochodziła od roku powstania (1977 r.).
Czołowymi przedstawicielami tego ruchu byli: Vaclav Havel i Jiri Hajek. Dał on początek załoŜonemu
w 1978 roku Komitetowi Obrony Ludzi Niesprawiedliwie Represjonowanych. W grudniu 1987 r. z
funkcji pierwszego sekretarza KPCz ustąpił GustÁv HusÁk, ale zastąpił go na tym stanowisku MiloŠ
JakeŠ. W związku z 30 rocznicą śmierci Jana Palacha (w styczniu 1969 roku w proteście przeciwko
interwencji państw Układu Warszawskiego dokonał on aktu samospalenia) w 1989 roku opozycja
zorganizowała liczne demonstracji które praktycznie sparaliŜowały kraj. W listopadzie w wyniku tzw.
„aksamitnej rewolucji” opozycja została dopuszczona do władzy. 29 grudnia 1989 r. prezydentem
wolnej Czechosłowacji został Vaclav Havel. Rozpoczęły się reformy ustrojowe i gospodarcze.
W 1990 r. powstały samodzielne republiki - Czechy i Słowacja - federacja Czecho-Słowacka. W 1991
roku Czechosłowację opuściła Armia Czerwona. 1 stycznia 1993 r. zlikwidowano federację powstały samodzielne i odrębne państwa Republika Czech (prezydent V. Havel) i Republika
Słowacji (prezydent Michał Kovacs). Obydwa państwa są członkami NATO i Unii Europejskiej.
Zjednoczenie Niemiec
W NRD do połowy 1989 r. niepodzielnie panował reŜim komunistyczny Ericha Honeckera. Niemcy
z NRD udając się do Polski, na Węgry i do innych państw dawnego bloku radzieckiego, masowo
okupowali ambasady państw zachodnich domagając się udzielenia azylu politycznego. Wschodni
Niemcy „głosowali nogami” (masowo wyjeŜdŜając przez Polskę, Węgry, Austrię do RFN) za
370
zjednoczeniem, przeciwko rządom Honeckera. Po otwarciu granicy węgiersko-austriackiej nastąpił
prawdziwy exodus Niemców na Zachód. W październiku 1989 r. najpierw w Lipsku, a później w innych
miastach NRD rozpoczęto organizować wielkie manifestacje Ŝądając demokratyzacji NRD i
zjednoczenia z RFN. Wojska radzieckie stacjonujące w NRD zachowały stanowisko neutralne. W
takiej sytuacji Honecker ustąpił. W listopadzie nowy rząd H. Modrowa podjął decyzję o otwarciu
granic, rozpoczął się demontaŜ słynnego muru berlińskiego. Powstały partie i stronnictwa polityczne.
W wyborach z marca 1990 r. do Izby Ludowej NRD sukces odnieśli chadecy - powstał rząd Lothara
de Meziere. Rozpoczął się proces jednoczenia Niemiec. W toku wielu dyskusji na forum Konferencji
2+4 (państwa niemieckie, cztery mocarstwa okupacyjne), dwustronnych wizyt i po udzieleniu przez
RFN wielkiej pomocy finansowej Związkowi Radzieckiemu, doszło w jesieni do ustalenia wszystkich
kwestii zjednoczeniowych. 31 sierpnia w Berlinie podpisano układ o zjednoczeniu - w byłej NRD
powstało 5 historycznych landów, które zwróciły się do RFN z prośbą o przyjęcie do Federacji. 12
września w Moskwie cztery mocarstwa podpisały dokument zrzekając się opieki nad Niemcami i
Berlinem w momencie zjednoczenia. 2 października w Nowym Jorku przedstawiciele państw
niemieckich i mocarstw podpisali deklarację o suwerenności Niemiec, a 3 października 5 landów
przyłączono do RFN - nastąpiło formalne zjednoczenie Niemiec; państwo zostało przyjęte do NATO.
Rząd RFN (z kanclerzem Helmutem Kohlem na czele) podpisał odpowiednie układy z Polską i
Czechosłowacją ostatecznie potwierdzające przebieg wspólnych granic.
Wojna w Jugosławii
Wraz ze śmiercią Broz Tito w 1980 r. nasilił się w Jugosławii istniejący kryzys gospodarczy i nasileniu
uległy nastroje nacjonalistyczne i separatystyczne wśród Serbów. Wybory z 1990 r. we wszystkich
republikach związkowych, wyłączając Serbię i Czarnogórę, wygrały partie narodowe. Na prezydenta
Serbii wybrano Slobodana MiloŠevica. W tym teŜ roku została zlikwidowana autonomia dwóch
prowincji: Wojwodiny i Kosowa, gdzie ludność albańska stanowiła około 90% mieszkańców. W 1991
r. Słowenia i Chorwacja ogłosiły niepodległość. Jugosłowiańska armia federalna, w której Serbowie
stanowili większość podjęła tam interwencję aby stłumić pojawiające się działania niepodległościowe.
Wojska wkrótce wycofały się ze Słowenii i po 10 dniach wojna przeniosła się na teren Chorwacji, gdzie
trwała do 1992 r. W praktyce doprowadziło to do wojny domowej. W czasie wojny zginęły tysiące ludzi,
wiele
teŜ
zostało
uchodźcami.
W
1991
r.
niepodległość
ogłosiła Macedonia oraz Bośnia i Hercegowina, zamieszkiwana przez Muzułmanów (43%), Serbów
(31%) i Chorwatów (17%). Przyczyniło się to ostatecznie do rozpadu Jugosławii. Zajmujący około 70%
terytorium Bośni i Hercegowiny Serbowie zamierzali utworzyć niepodległe państwo. Wkwietniu
1992 r. Serbia i Czarnogóra ogłosiły powstanie Federalnej Republiki Jugosławii. Nowo utworzone
państwo udzieliło poparcia działaniom serbskim w Bośni i Hercegowinie nakłaniając Serbów
bośniackich do przyłączenia zamieszkałych przez nich terenów do Jugosławii. W odpowiedzi na te
działania na Serbię zostało nałoŜone przez Radę Bezpieczeństwa ONZ embargo handlowe i liczne
371
sankcje ekonomiczne, które doprowadziły do załamania gospodarki kraju. W latach 1992-1995 w
wyniku wojny miedzy Serbami, Chorwatami, a Muzułmanami zamieszkującymi Bośnie i Hercegowinę,
3,7 mln ludzi zostało uchodźcami. Szukając drogi rozwiązania tego konfliktu NATO zdecydowało się
dokonać licznych nalotów na pozycje serbskie. 21 XI 1995 r. w Dayton w USA doszło do spotkania
przywódcy walczących ze sobą stron. Układ pokojowy został podpisany 14 XII 1995 r., co zakończyło
wojnę w Bośni i Hercegowinie.
Polska lat 1945-1947
Terytorium - granice - ludność
2
Obszar Polski po II wojnie światowej wynosił ok. 311 tys. km . Zgodnie z decyzją konferencji
poczdamskiej „pod polską administrację” zostały oddane: Śląsk - Górny i Dolny, Pomorze Zachodnie
ze Szczecinem, Pomorze Gdańskie z Gdańskiem, Warmia i Mazury - polska granica zachodnia miała
opierać się na linii Odry i Nysy ŁuŜyckiej z szerokim dostępem do morza. 16 sierpnia 1945 roku w
Moskwie została podpisana polsko-radziecka umowa o granicy państwowej - granica przebiegała
na linii: od źródeł Sanu, przez Rawę Ruską, Bugiem, środkiem Puszczy Białowieskiej (Grodno zostało
po stronie radzieckiej) do Puńska, a następnie równoleŜnikowo od Braniewa do Zalewu Wiślanego i
Mierzei Wiślanej. Ostateczny kształt granicy polsko-niemieckiej, zgodnie z ustaleniami poczdamskimi,
miał być potwierdzony na konferencji pokojowej kończącej wojnę.
W granicach naszego państwa, według danych z 1946 roku, mieszkało niecałe 24 mln ludności. W
wyniku bezpośrednich działań okupanta niemieckiego oraz na skutek represji i terroru zginęło ok. 6
mln obywateli polskich, w tym ok. 3 mln polskich śydów. Do liczby tej naleŜy dodać ok. 1,5 mln
Polaków, którzy zginęli lub zaginęli w Związku Radzieckim. Ogólną zatem liczbę ofiar polskich
szacuje się na 7,5 mln.
Zgodnie z decyzjami zapadłymi na konferencji w Poczdamie (17 lipca - 2 sierpnia 1945) z ziem
polskich wysiedlono ludność niemiecką - ogółem w latach 1945-1947 z Ziem Odzyskanych
wysiedlono ok. 2,5 mln Niemców. W kolejnych latach akcja ta, choć juŜ nie w takim stopniu, była
kontynuowana.
Na mocy porozumień polsko-radzieckich z Polski do ZSRR wyjechało ok. 480 tys. Ukraińców, 35
tys. Białorusinów i ok. 20 rys. Litwinów. Z polskich kresów wschodnich i terytorium ZSRR do Polski w
nowych granicach w latach 1944-1950 repatriowano ogółem ok. 1 mln 750 tys. obywateli polskich Polaków i śydów.
Polacy wracali do ojczyzny równieŜ z Zachodu - ogółem w latach 1945-1950 ok. 820 tys. z państw
zachodnich (nie licząc Polaków z radzieckiej strefy okupacyjnej i z Ziem Odzyskanych, którzy znaleźli
się tam w ramach niemieckiej akcji robót przymusowych).
372
Ludność zamieszkująca obszar państwa polskiego była prawie jednolita narodowościowo. Jedynie ok.
2% jej mieszkańców stanowiły mniejszości: białoruska, litewska, ukraińska, śydzi i inne.
Sytuacja polityczna
Polska po II wojnie światowej pod względem politycznym, gospodarczym i strategicznym znalazła się
w strefie wpływów naszego wschodniego sąsiada - ZSRR. Na terytorium Polski po zakończeniu
działań militarnych pozostawało nadal ponad 1,5 mln Ŝołnierzy radzieckich.
21 VII 1944 r. w Moskwie powstał PKWN (Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego) z E. OsóbkąMorawskim na czele. 22 VII ogłoszono Manifest zapowiadający reformy społeczne. Granice
wyzwolonego państwa nie zostały określone. Nie chciano zniechęcać Polaków do nowej władzy. 26
VII PKWN uznał wschodnią granicę Polski na linii Curzona oraz podpisał umowę z ZSRR. Na jej
podstawie na terenach na zachód od Bugu najwyŜsza władza miała naleŜeć do przedstawicieli Armii
Czerwonej.
Wyzwalanie ziem polskich spod okupacji niemieckiej połączone było z organizacją nowej władzy. Nie
powiodła się próba organizacji nowej rzeczywistości przez ugrupowanie związane z obozem
londyńskim. Nie pozwalali na to ani komuniści w kraju ani ustalenia konferencji jałtańskiej. W wyniku
wojny Polska poniosła duŜe straty:
- utrata Kresów Wschodnich,
- 20% ludności (6 mln + 1 mln ZSRR),
- 75% budynków w Warszawie,
- 39% majątku produkcyjnego.
Wobec beznadziejności walki zbrojnej RJN wydała odezwę o zaprzestanie działań zbrojnych i
podjęcie próby przejęcia władzy drogą legalną w wyniku wyborów.
Od III 1945 r. pod naciskiem wielkiej trójki toczyły się rozmowy na temat utworzenia rządu złoŜonego
zarówno z komunistów jak i przedstawicieli rządu emigracyjnego. W rozmowach w Moskwie (V 1945)
uczestniczyli: B. Bierut (KRN), E. Osóbka-Morawski (Rząd Tymczasowy), Wł. Gomułka (PPR), W.
Witos (nie uczestniczył ze względu na stan zdrowia), St. Mikołajczyk.
Reprezentanci ugrupowań demokratycznych nie mieli wielkiego wpływu na kształt tworzonego rządu.
Wynikiem rozmów było utworzenie TRJN (Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej):
E. Osóbka-Morawski - premier
W. Gomułka, St. Mikołajczyk - wicepremierzy
M. Rola-śymierski - min. obrony
373
St. Radkiewicz (PPR) - bezpieczeństwo publiczne
H. Minc (PPR) - min. rolnictwa.
Tak więc był zdominowany przez polityków komunistycznych, związanych ideologicznie ze Związkiem
Radzieckim. Choć rząd formalnie był koalicyjny, w praktyce wobec opanowania przez komunistów
kluczowych stanowisk politycznych, gospodarczych, wojskowych, oraz dzięki pomocy Rosjan,
komuniści dominowali na polskiej scenie politycznej.
Mimo protestów rządu londyńskiego, TRJN został uznany przez państwa zachodnie. On teŜ miał
reprezentować sprawę polską w Poczdamie, gdzie podjęto następujące decyzje dotyczące Polski:
- granica zachodnia na Nysie ŁuŜyckiej (do momentu podpisania traktatu pokojowego z Niemcami);
- przesiedlenie ludności niemieckiej do Niemiec;
- Polska otrzyma odszkodowanie za pośrednictwem ZSRR;
- ZSRR odstąpi 15% reparacji ze swojej strefy i 15% ze strefy zachodniej (nigdy Polska ich nie
dostała).
Kościół katolicki w Polsce poniósł podczas wojny ogromne straty, zginęło wielu księŜy, zniszczeniu
uległo wiele kościołów i budynków podlegających administracji kościelnej. Poniosły takŜe straty inne
Kościoły wyznaniowe. Mimo to Kościół w latach okupacji zdobył w społeczeństwie polskim wielki
autorytet, głównie moralny, który wobec taktyki rządów komunistycznych i mającej niebawem nastąpić
akcji prześladowania Kościoła uległ wzmocnieniu. Prymas Polski, kardynał August Hlond, dokonał
reorganizacji administracji kościelnej w nowej Polsce, włączając do struktury administracyjnej
polskiego Kościoła katolickiego Ziemie Odzyskane. Ustanowiono na nich administratorów apostolskich
przy
zachowaniu
dotychczasowych
jednostronnego zerwania
przez
hierarchów.
Tymczasowy
Decyzja
Rząd
ta
stała
Jedności
się
podstawą
do
Narodowej stosunków
dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską (IX 1945).
Mimo przeciwdziałania władz komunistycznych zaczęło się rozwijać polskie Ŝycie polityczne powstały partie i stronnictwa - opozycyjne wobec rządów komunistycznych. 22 sierpnia 1945 roku, z
połączenia Stronnictwa Ludowego i grup działaczy ludowych, powstało Polskie Stronnictwo
Ludowe. Prezesem został Wincenty Witos, ale w praktyce pierwszoplanową rolę odgrywał wiceprezes
i były premier rządu polskiego w Londynie, Stanisław Mikołajczyk. PSL, którego szeregi szybko
rosły, cieszyło się popularnością wśród Polaków, i w praktyce, jako jedyna niezaleŜna partia, stało się
partią opozycyjną. NaleŜeli do niego nie tylko chłopi, ale takŜe ludzie reprezentujący inteligencję i inne
grupy społeczne. Jako partia legalna PSL otrzymało 52 miejsca w 456-osobowej Krajowej Radzie
Narodowej. Polskie Stronnictwo Ludowe od początku istnienia było poddawane przez władze
komunistyczne inwigilacji i stosowano wobec jego działaczy represje.
374
W środowiskach socjalistycznych panował chaos wywołany z jednej strony rozwiązaniem
konspiracyjnej PPS-WRN, wyjazdem wielu polskich socjalistów na Zachód, z drugiej - przejęciem
przez komunistów z Polskiej Partii Robotniczej kontroli nad Polską Partią Socjalistyczną.
14 listopada 1945 roku zostało reaktywowane Stronnictwo Pracy, na czele którego stanął Karol
Popiel. Od początku swojego istnienia było pod duŜym wpływem komunistów. Otrzymało 16 miejsc w
KRN.
Amnestia władz komunistycznych ogłoszona w sierpniu 1945 roku dawała wielu Polakom
pozostającym jeszcze w konspiracji szansę na rozpoczęcie normalnego Ŝycia. Niestety wobec tych,
którzy się ujawniali, oraz wobec osób prowadzących nadal działalność nielegalną, zastosowano nowe
formy terroru komunistycznego. W odpowiedzi na nie2 września 1945 roku powstało Zrzeszenie
Wolność i Niezawisłość (WiN) z płk. Janem Rzepeckim na czele. Nie była to jedyna organizacja
konspiracyjna zwalczająca nowe władze. W podziemiu było nadal ok. 80 tys. Ŝołnierzy WiN,
Narodowych Sił Zbrojnych, Narodowego Związku Wojskowego i innych formacji konspiracyjnych.
Prowadziły one w samoobronie walkę z terrorem Urzędu Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i
Ludowego Wojska Polskiego.
Wbrew ustaleniom konferencji poczdamskiej komuniści starali się opóźnić przeprowadzenie wyborów.
Zwłoka była dla nich korzystna - zyskiwali cenny czas dla umocnienia władzy, a przejmowanie przez
nich kierownictwa w wielu dziedzinach Ŝycia państwa zwiększało szansę na wygraną. W głosowaniu
obywatele mieli odpowiedzieć na trzy pytania:
1. Czy chcesz zniesienia senatu?
2. Czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych?
3. Czy chcesz utrwalenia polskiej granicy zachodniej na Odrze i Nysie ŁuŜyckiej?
Referendum miało być sondaŜem popularności partii i stronnictw politycznych, ich wpływów w
społeczeństwie polskim. Partie bloku, idąc za wskazaniami PPR, podjęły szeroką akcję
propagandową, starając się nakłonić społeczeństwo do głosowania „3 x tak”. Polskie Stronnictwo
Ludowe, uwaŜając, Ŝe kwestia Senatu jest najmniej sporna, proponowało głosować „nie” na pierwsze
pytanie.
Zapamiętaj!
30 czerwca 1946 roku przeprowadzono referendum. W oficjalnych wynikach podano frekwencję
na poziomie 85,3% uprawnionych. „Tak” na pytanie pierwsze miało odpowiedzieć ponad 68%,
na drugie ponad 77%, na trzecie ponad 91% osób. Wyniki zostały sfałszowane. Według
obliczeń wiarygodnych, przeprowadzonych przez opozycję w województwie krakowskim, „nie”
na pierwsze pytanie odpowiedziało ok. 83% uczestników referendum!
375
Protesty Stanisława Mikołajczyka wobec sfałszowania wyników referendum poparli zachodni
dyplomaci w Warszawie. Dało to komunistom pretekst do podjęcia kolejnych ataków na PSL pod
zarzutem współpracy stronnictwa z państwami zachodnimi przeciwko Polsce. Ataki komunistów nie
ominęły Stronnictwa Pracy, które znalazło się pod ich kontrolą. Ze stronnictwa wystąpili przedwojenni
działacze z Karolem Popielem na czele.
Negatywny obraz Polski w świecie wywołał tzw. pogrom kielecki. 4 lipca 1946 roku w Kielcach
mieszkańcy miasta zabili 40 śydów. Do dziś nie jest jednoznacznie ustalona przyczyna i tło wydarzeń
kieleckich. Sugeruje się inspirację komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa, choć wielu badaczy
wskazuje na niechęć Polaków do śydów, którzy zajmowali wiele eksponowanych stanowisk
państwowych. Niechęć do nowych władz znalazła ujście w niczym nie usprawiedliwionej nienawiści do
śydów.
Przygotowania do zbliŜających się wyborów do sejmu upływały w atmosferze wzmagających
się represji i terroru wobec działaczy i partii, będących poza blokiem wyborczym. Do sojuszu
wyborczego naleŜały: PPR, PPS, Stronnictwo Ludowe i SD. PSL pozostało poza blokiem wyborczym.
Ugrupowania niepodległościowe, pozostające w konspiracji, podjęły działania zwalczające partie
rządzące.
Czy wiesz, Ŝe...
19 stycznia 1947 roku odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Zostały one, podobnie jak
wcześniejsze referendum, sfałszowane. Według oficjalnych danych w wyborach wzięło udział ok.
90% uprawnionych. 80% miało głosować na blok partii koalicyjnych, ponad 10% na PSL, pozostała
część na inne marionetkowe partie. Tam, gdzie udało się działaczom PSL podsumować wyniki,
wybory wygrywało Polskie Stronnictwo Ludowe, uzyskując ok. 74% głosów w całym kraju.
W konsekwencji sfałszowanych wyborów partie tworzące blok otrzymały łącznie 394 miejsca w Sejmie
Ustawodawczym. PSL - faktyczny zwycięzca - jedynie 28 miejsc. W ten sposób została w drodze
„wyborów” utrwalona nowa władza ludowa.
5 lutego 1947 roku posłowie komunistyczni i współpracujący z nimi posłowie z partii satelickich
wybrali na prezydenta państwa, teoretycznie bezpartyjnego, Bolesława Bieruta. Na czele nowo
powstałego rządu stanął Józef Cyrankiewicz (PPS) z wicepremierami Władysławem Gomułką (PPR) i
Antonim Korzyckim (SL). Większość tek w rządzie przejęli komuniści, obsadzając najwaŜniejsze
resorty: armia - gen. Michał Rola-śymierski, bezpieczeństwo - Władysław Radkiewicz, przemysł Hilary Minc. Ministrowie i inni urzędnicy korzystali z „pomocy” licznych doradców radzieckich, którzy w
praktyce sprawowali kontrolę nad Polską. Mikołajczykowskie Polskie Stronnictwo Ludowe - 28 posłów
- zostało zepchnięte do opozycji.
376
19 lutego 1947 roku, przy sprzeciwie kilkunastu posłów PSL, Sejm Ustawodawczy przyjął ustawę,
która
regulowała
na
czas
przejściowy
relacje
między
organami
władzy
- Małą
Konstytucję. Jednoizbowy Sejm posiadał władzę ustawodawczą. Prezydent, Rada Państwa (nowa
instytucja w polskim Ŝyciu politycznym) i rząd sprawowali władzę wykonawczą. Jedynie z nazwy
niezawisłe sądy wymierzały sprawiedliwość. Mała Konstytucja przewidywała 5-letnią kadencję Sejmu
(444 posłów). Prezydenta (kadencja 7 lat) wybierał Sejm. Stał on na czele państwa, mianował rząd,
był zwierzchnikiem sił zbrojnych. Przejęcie wzorów radzieckich widoczne było w powołaniu do Ŝycia
Rady Państwa - na czele stał prezydent RP, która mogła wydawać dekrety z mocą ustawy
(pomieszanie kompetencji władzy wykonawczej z ustawodawczą), ogłaszać stan wyjątkowy lub stan
wojenny,
kontrolować
NajwyŜszą
Izbę
Kontroli. Mała
Konstytucja stwarzała pozory
rządów
demokratycznych. Złym sygnałem dla praworządności był fakt, Ŝe w tekście Małej Konstytucji nie
umieszczono rozdziału o prawach obywatelskich. Szerokie gwarancje demokratyczne i obywatelskie
znalazły się natomiast w przyjętej 22 lutego 1947 roku deklaracji o prawach obywatelskich. Choć
brzmiały wyjątkowo demokratycznie, jednak były aktem niŜszej rangi niŜ Mała Konstytucja.
Nowa władza ludowa dla umocnienia swojej pozycji stosowała terror wobec prawdziwych i
domniemanych
wrogów
nowych
porządków.
Zwiększyły
się
kompetencje
Ministerstwa
Bezpieczeństwa Publicznego, Urzędu Bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej i formacji paramilitarnych.
Polscy funkcjonariusze korzystali z wszechstronnej pomocy radzieckich doradców z NKWD. Terror był
skierowany na działaczy niepodległościowych, opozycyjnych, na członków polskiego podziemia
niepodległościowego.
Działania
podejmowane
w
Polsce
przez
komunistów
były
związane
z narastającymi
sprzecznościami między demokracjami zachodnimi, przede wszystkim Stanami Zjednoczonymi
a Związkiem Radzieckim i krajami demokracji ludowej z Europy Środkowo-Wschodniej. Coraz
wyraźniejsze sprzeczności doprowadziły do napięć i nie wypowiedzianej wojny ideologicznej,
politycznej i gospodarczej („zimna wojna”). Rok 1947 w polityce Stanów Zjednoczonych przyniósł
bardziej zdecydowane kroki wobec ZSRR. Prezydent USA, Harry Truman, dysponował bronią
atomową. Z kolei ZSRR dominował stanem liczebnym wojska w Europie. W celu pomocy dla Europy i
państw zniszczonych w czasie wojny (zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej) w 1947 r. sekretarz
stanu
USA,
George
Marshall,
opracował
kompleksowy plan
pomocy
gospodarczej
dla
Europy. Polska początkowo zadeklarowała chęć przystąpienia do planu, licząc na pomoc w
odbudowie kraju. Jednak wobec nacisków Kremla, ze względów ideologicznych strona polska
zrezygnowała z uczestnictwa w planie Marshalla. Rok 1947 przyniósł takŜe powstanieBiura
Informacyjnego partii komunistycznych z państw Europy Środkowej i Południowej - „Kominformu”,
wrzesień 1947, Szklarska Poręba. Biuro miało koordynować działania komunistów i dąŜyć do
stworzenia jednolitej władzy komunistycznej w oparciu o wzorzec radziecki. Reprezentujący delegację
polską Władysław Gomułka niezbyt przychylnie odnosił się do takiego rozwiązania, dostrzegając
377
konieczność zachowania odrębności Polski. Jego postawa z 1947 r. stała się podstawą oskarŜenia go
o tzw. „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”.
Gospodarka
Po wojnie gospodarka polska była prawie całkowicie zrujnowana - około 65% zakładów
przemysłowych uległo zniszczeniu, w wyniku działań zbrojnych rolnictwo było zdewastowane,
brakowało ziarna pod zasiewy, w zaniku był inwentarz Ŝywy. Wiele miast legło w gruzach - m.in.
Warszawa, Wrocław, Gdańsk, Szczecin.
13 listopada 1945 roku zostało utworzone Ministerstwo Ziem Odzyskanych, na czele którego stanął
Władysław Gomułka, którego zadaniem było jak najszybsze zagospodarowanie i scalenie
gospodarcze ziem polskich na zachodzie z pozostałymi częściami państwa. Szeroko była prowadzona
akcja zasiedlania nowych ziem przez Polaków, takŜe tych repatriowanych z kresów wschodnich
dawnej Rzeczypospolitej. Osadnicy zamieszkiwali na ziemiach zachodnich i północnych, gdzie
otrzymywali gospodarstwa liczące przeciętnie od 7 do 15 ha.
Państwo, mimo Ŝe sprawowało kontrolę nad ok. 10% przemysłu, w praktyce podporządkowało sobie
takŜe przedsiębiorstwa prywatne, spółdzielcze. Przed Polakami stanęło niezwykle trudne zadanie
odbudowania polskiej gospodarki, co w polskich warunkach politycznych było związane z
podporządkowaniem Związkowi Radzieckiemu polskiego przemysłu szczególnie w zakresie
dostarczania technologii (często przestarzałych) oraz surowców.
3 stycznia 1946 roku KRN ogłosiła ustawę o nacjonalizacji przemysłu. Państwo bez odszkodowania
miało przejąć majątki zarządzane przez Niemców i majątki osób współpracujących z okupantem, które
uciekły z kraju. Za odszkodowaniem nacjonalizacji podlegały przedsiębiorstwa kluczowych dziedzin
przemysłu oraz zakłady zatrudniające na jedną zmianę ponad 50 osób. Działania władz
komunistycznych podejmowane na podstawie ustawy nacjonalizacyjnej w praktyce wyeliminowały
prywatne drobne przedsiębiorstwa.
Państwo przejęło kontrolę i monopol w sektorze finansowym i bankowym. Emisja papierowych
pieniędzy, nie mających pokrycia w złocie lub dewizach, zakaz obrotu walutami, doprowadziły do
szybkiej inflacji i powstania„czarnego rynku”, na którym ceny dewiz były kilkakrotnie zawyŜone.
Władze przystąpiły do odbudowy zniszczonego transportu - linii kolejowych i dróg. Doceniając rolę
gospodarki morskiej, minister Eugeniusz Kwiatkowski przystąpił do odbudowy zniszczonych portów.
Jego
koncepcje
natrafiły
na
sprzeciw
władz
komunistycznych,
dąŜących
do
całkowitego
scentralizowania gospodarki i został zmuszony do ustąpienia.
Polska w okresie stalinizmu 1948-1955
Polska na przełomie lat 40. i 50. XX wieku stanowiła typ państwa będącego pod silnym
wpływem stalinizmu. Nazwa wywodzi się od sposobu sprawowania rządów w ZSRR przez przywódcę
378
państwa, Józefa Stalina. Były to rządy scentralizowane, autokratyczne, oparte na przemocy,
likwidowaniu wszelkich przejawów niezaleŜnej myśli, rządy, które w Związku Radzieckim i krajach
podporządkowanych w całym okresie stalinizmu pochłonęły miliony ofiar. W warunkach polskich
stalinizm oznaczał próbę wzorowania się na rządach stalinowskich i ścisłą współpracę polityczną,
gospodarczą i wojskową między Polską a ZSRR - pełne podporządkowanie Polski wschodniemu
sąsiadowi.
W okresie tym skomplikowała się sytuacja międzynarodowa - konfrontacja między demokracjami
zachodnimi a państwami pozostającymi pod wpływami ZSRR - okres „zimnej wojny”.
Polski październik 1956 roku i jego konsekwencje
Pękają lody - początki odwilŜy w Polsce
W marcu 1953 roku zmarł Józef Stalin. Sekretarzem generalnym Komitetu Centralnego KPZR
został Nikita Chruszczow, który podjął pewne kroki w celu złagodzenia terroru stalinowskiego,
opierając się częściowo na reformatorach partyjnych. W polityce zagranicznej szukał kompromisów.
Głosił hasło „pokojowego współistnienia”.
W Polsce, w marcu 1954 roku, odbył się II Zjazd PZPR. W najwyŜszym kierownictwie partii nadal
dominowała
tendencja
zachowawcza.
Odrzucano
jakiekolwiek
krytyczne
uwagi,
zwłaszcza
szeregowych członków partii, wobec metod sprawowania władzy. Bierut zrezygnował z funkcji
premiera, którym został Józef Cyrankiewicz - w ten sposób miała być spełniona „kolegialna” zasada
sprawowania władzy.
Efekty
planu
6-letniego
nie
były
dobre.
Doprowadzono
do fatalnej
sytuacji
ekonomicznej. W społeczeństwie dały się zauwaŜyć oznaki niezadowolenia i sprzeciwu wynikające
ze złagodzenia w latach 1954-1955 terroru polskiego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, a
takŜe z nadziei związanych ze zmianami, jakie zachodziły na Kremlu. Zła sytuacja materialna
robotników doprowadziła do pierwszych strajków i wystąpień (wrzesień 1954, Poznań, dawna
fabryka Cegielskiego). W odróŜnieniu od dotychczasowych praktyk tłumienia siłą jakichkolwiek form
protestu władze zareagowały częściowymi ustępstwami, co zmobilizowało społeczeństwo do oporu.
Wstrząsem dla społeczeństwa i dla rządzących były emitowane od września 1954 roku przez Radio
Wolna Europa audycje płk. Józefa Światły, wicedyrektora X Departamentu MBP. Światło, który pod
koniec 1953 r. uciekł na Zachód, demaskował terror bezpieki, brutalne metody śledztwa
funkcjonariuszy policji politycznej. Ujawnił takŜe rewelacje o przywilejach najwyŜszych dygnitarzy
komunistycznych w państwie. W szeregach partyjnych i w społeczeństwie zapanowała konsternacja.
Rada Państwa rozwiązała znienawidzone Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, na jego miejsce
utworzono
Ministerstwo
Spraw
Wewnętrznych
z
Władysławem
Wichą
na
czele,
szefów
bezpieczeństwa przeniesiono na niŜsze stanowiska. W grudniu 1954 roku zwolniono z więzienia
379
Władysława Gomułkę. Tak rozpoczynała się odwilŜ polityczna w Polsce. Ataki na Kościół nadal
jednak były podejmowane, a więzionego prymasa Wyszyńskiego przeniesiono (juŜ po raz trzeci) do
więzienia w Prudniku Śląskim.
Lawina poruszona tymi, wydawałoby się niewielkimi, wydarzeniami nabierała teraz przyspieszenia.
Ferment rozpoczął się w organizacjach społecznych i politycznych będących pod wpływami PZPR,
oraz wśród szeregowych, dotychczas otumanionych propagandą, członków partii. Z krytyką
negatywnych zjawisk coraz śmielej występowało pismo młodej inteligencji i studentów „Po
prostu”. W marcu 1955 roku powstał Klub Krzywego Koła, który ze swoimi klubami w terenie stał
się forum sporów i dyskusji na tematy polityczne i społeczne. Z Zachodu zaczynały docierać dotąd
zakazane przez władze filmy, jazz, filozofia egzystencjalizmu; zerwano z wszechobecnym i
dominującym w sztuce socrealizmem. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta.
Polski październik 1956
Po śmierci, w marcu 1956 roku w Moskwie, I sekretarza KC PZPR Bolesława Bieruta rozpoczęła się
walka o władzę. W atmosferze walk frakcyjnych VI Plenum KC PZPR w marcu 1956 roku wybrało na I
sekretarza KC człowieka kompromisu, Edwarda Ochaba. Do KC weszli takŜe ludzie neutralni jak
Edward Gierek i zwolennik zmian Jerzy Albrecht. Plenum opowiedziało się za:
- decentralizacją zarządzania gospodarką,
- zmianą polityki wobec wsi (przeciwko kolektywizacji),
- powstawaniem w zakładach pracy rad robotniczych,
- ograniczeniem roli władz bezpieczeństwa,
- ograniczeniem zasięgu cenzury.
W społeczeństwie polskim wydarzenia te zostały odebrane jako zapowiedź dalszych ustępstw i próba
„uczłowieczenia” całego systemu komunistycznego.
OdwilŜ polityczna w Polsce obejmowała coraz więcej dziedzin Ŝycia publicznego - powszechnie
Ŝądano liberalizacji, krytykowano metody rządzenia, działalność cenzury. Domagano się
współudziału robotników w zarządzaniu zakładami przemysłowymi. Szczególnie ostro krytykowali
system szeregowi członkowie partii. Prowadziło to do narastania walk w PZPR, kolejnych ustępstw
władz, zmian personalnych. Ogłoszona w kwietniu 1956 r. amnestia pozwoliła wyjść na wolność ok. 7
tys. więźniów politycznych, zrehabilitowano Ŝołnierzy AK. Do początku czerwca 1956 r. uwolniono 28
tys. więźniów politycznych, uchylono wyroki w sprawach najgłośniejszych, m.in. gen. Kirchmayera,
Mossora, Tatara. Władze, dla uspokojenia coraz gorętszych nastrojów, w czerwcu podniosły płace
w górnictwie i przemyśle stoczniowym. W rzeczywistości, mimo pozornych ustępstw, komuniści nie
zamierzali ustępować ani dzielić się władzą.
380
W czerwcu 1956 roku w Poznaniu w zakładach Cegielskiego wybuchł strajk załogi. Przyłączyli się
do niego pracownicy Zakładów Naprawy Taboru Kolejowego i Miejskiego Przedsiębiorstwa
Komunikacyjnego. Przyczyny wystąpienia leŜały w niedotrzymaniu zobowiązań dyrekcji i władz co do
podniesienia płac, poprawy warunków pracy, obniŜenia podatków i norm. Władze próbowały
przeciągać negocjacje z robotnikami, nie chcąc dopuścić do zamieszek w trakcie trwania XXV
Międzynarodowych Targów Poznańskich.
28 czerwca 1956 roku, po wiecu robotniczym, do centrum miasta ruszył pochód manifestantów. Pod
sztandarami narodowymi wznoszono hasła patriotyczne, Ŝądano wolności i chleba. Demonstranci w
sile ok. 100 tys. osób zdobyli więzienie, uwolnili więźniów i uzbrojeni skierowali się pod budynek
Komitetu Wojewódzkiego partii i Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Wielu demonstrantów dostało
się na teren Targów. Z okien gmachu wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego oddano
strzały - padli zabici i ranni, rozpoczęto wznoszenie barykad. Milicjanci odmówili wzięcia udziału w
walkach, ale niebawem do akcji przystąpili Ŝołnierze KBW i wojska pancerne Śląskiego Okręgu
Wojskowego. W wyniku zaciętych walk według danych oficjalnych zginęło 75 osób, a rannych zostało
ok. 800. Premier Cyrankiewicz w imieniu władz potępił strajki i akcje demonstrantów. Do więzień trafiło
kilkuset uczestników zajść i ludzi przypadkowo aresztowanych.
26 sierpnia 1956 roku w Częstochowie miały miejsce słynne Śluby Jasnogórskie. Prymas
Wyszyński, pozostający ciągle w więzieniu, stawał się teraz symbolem niezłomnej postawy wobec
całego systemu. Połowa roku przyniosła dalszą odwilŜ polityczną, rehabilitację wielu działaczy
podziemia niepodległościowego, AK, AL, rozszerzenie amnestii. Otwarto granice, moŜna było słuchać
muzyki zachodniej; młodzieŜ manifestacyjnie demonstrowała swój styl, m.in. w sposobie ubierania.
Sytuacja w Polsce powoli zaczęła wymykać się spod kontroli władz. Kreml usztywnił stanowisko
popierając konserwatywną grupę zachowawczą Natolińczyków. Ostateczne starcie miało nastąpić na
VIII Plenum KC wpaździerniku 1956 roku. 19 października rano specjalnym samolotem przybyła z
Moskwy delegacja radziecka z Chruszczowem, Mołotowem i marszałkiem Iwanem Koniewem na
czele. Jednocześnie wojska radzieckie, stacjonujące w Polsce, podjęły marsz w kierunku
Warszawy. Chruszczow Ŝądał niedopuszczenia do władzy Gomułki i skończenia z polityką
liberalizacji. Ochab starał się uspokajać politycznych przeciwników. Straszył ewentualnymi
konsekwencjami walk, które były trudne do przewidzenia. Chruszczow, trochę uspokojony, nakazał
wstrzymać wojska radzieckie.
Obrady Plenum KC PZPR przebiegały w napiętej atmosferze. Do władz został zgłoszony Gomułka i
zwolennicy reform. W trakcie obrad w Warszawie i innych miastach w zakładach trwały wiece poparcia
dla przeprowadzenia reform w partii. Gomułka i Ochab uspokajali towarzyszy radzieckich gwarancją
sojuszu, współpracy wojskowej, politycznej i gospodarczej w ramach Układu Warszawskiego. W nocy
z 19 na 20 października impas został przełamany. Chruszczow z delegacją radziecką wrócili do
381
Moskwy. Wznowione obrady Plenum przyniosły powołanie Gomułki na I sekretarza KC
PZPR. Został
wydany
komunikat
o
wyniku
rozmów
polsko-radzieckich,
a
w
specjalnym
przemówieniu Gomułka skrytykował stalinizm, kolektywizację prowadzoną na wsi, efekty planu
6-letniego. Znalazły się akcenty wprowadzenia „nowej” polityki w oparciu o zasady, Ŝe naczelnymi
władzami są sejm i rząd, a partia jest siłą kierującą, co w praktyce, przy zachowaniu pozorów
liberalizmu, było jedynie kosmetyczną zmianą sytuacji politycznej (dalsze rządy jednej partii).
Konsekwencje polskiego października 1956 roku
Po wydarzeniach czerwca-października 1956 roku w Polsce zaszły istotne zmiany. Została
uchwalona nowa ordynacja wyborcza do Sejmu (bez podania określonej ilości list kandydatów); 20
stycznia 1957 roku odbyły się wybory. Z Ŝycia publicznego odeszli skompromitowani ludzie epoki
stalinowskiej, np. prezes Sądu NajwyŜszego Wacław Barcikowski. Wielu generałów i wyŜszych
oficerów z pochodzenia Rosjan (m.in. marszałek Konstanty Rokossowski) zostało zwolnionych z
wojska i odesłanych do ZSRR. Stanowiska objęli ludzie represjonowani w poprzednich latach.
Zmiany te, jak miała pokazać przyszłość, były jedynie pozorne. JuŜ na początku listopada 1956 roku
na naradzie aktywu PZPR I sekretarz KC, Władysław Gomułka, zapowiedział konieczność dalszego
funkcjonowania struktur partyjnych (m.in. w zakładach pracy) i zakończenia walki frakcyjnej w partii.
Konsekwencje wydarzeń 1956 roku:
- zlikwidowane zostały sklepy dla osób uprzywilejowanych;
- pozwolono posiadać dewizy i złoto, choć handel nimi był nadal zabroniony;
- Stalinogród przemianowano na dawną nazwę - Katowice;
- w zakładach pracy wprowadzono rady robotnicze, jako namiastki samorządu robotniczego;
- zaprzestano zagłuszania zachodnich radiostacji nadających po polsku;
- po czystkach kadrowych na wyŜsze uczelnie powróciło wielu profesorów i docentów
represjonowanych za swoje poglądy; odbyły się procesy oprawców stalinowskich; rehabilitowano
działaczy konspiracji niepodległościowej;
- w ZSL i SD do władzy doszli nowi ludzie, powstał Front Jedności Narodu (działania te były jedynie
pozorne, bo w praktyce PZPR nadal sprawowała kierowniczą rolę i dominowała w polskim Ŝyciu
politycznym);
- została złagodzona cenzura;
- na wsi powstrzymano akcję kolektywizacyjną.
382
Zapamiętaj!
28 października 1956 roku wolność odzyskał prymas Polski, kardynał Stefan Wyszyński.
Nastąpiła pewna poprawa w stosunkach państwo-Kościół - przywrócono nauczanie religii w
szkołach jako przedmiotu nieobowiązkowego, do swoich diecezji na Ziemiach Odzyskanych
mogli powrócić biskupi, uchylono dekret z 1953 r. o obsadzaniu stanowisk kościelnych przez
władze.
Polska w latach 1957-1968
Sytuacja międzynarodowa, na Kremlu i w ruchu komunistycznym
Druga połowa lat 50. charakteryzowała się skomplikowaną sytuacją polityczną. Francja i Wielka
Brytania wsparły państwo Izrael w jego wojnie przeciwko Egiptowi. USA zachowały stanowisko
mediatora, ignorując jednocześnie fakt interwencji radzieckiej na Węgrzech. Sytuacja ta doprowadziła
do wzrostu wpływów i zaangaŜowania ZSRR w politykę światową, a szczególnie do wzrostu jego
znaczenia w krajach arabskich. TakŜe kolejne lata, wobec zaangaŜowania Francji w wojnie w
Algierii, a Wielkiej Brytanii w problemy rozpadającego się imperium kolonialnego, doprowadziły do
wzrostu znaczenia Związku Radzieckiego wśród nowo powstających państw Afryki i Azji wszechstronna pomoc Kremla dla nowych sojuszników.
Europa Zachodnia podjęła kolejne kroki w kierunku integracji - w Rzymie w marcu 1957 roku
powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza, która miała na celu stworzenie wspólnego
europejskiego rynku i unii gospodarczej. W wyścigu technologicznym ZSRR osiągał pewne sukcesy jako pierwsze państwo umieścił na orbicie okołoziemskiej sztucznego satelitę (w 1957 r.). Zdobycie
władzy na Kubie przez komunistę, Fidela Castro, w 1959 roku było ciosem dla polityki Stanów
Zjednoczonych, a wielkim sukcesem (takŜe ideologicznym) dla Kremla.
W 1960 roku prezydentem Stanów Zjednoczonych został demokrata, John Kennedy, który zwrócił
uwagę na wzrastającą rolę militarną i polityczną Kremla - naciskał na wzrost amerykańskiego
potencjału nuklearnego i umieszczenie rakiet w Europie. W odpowiedzi na to, w sierpniu 1961 roku,
została zamknięta granica między Berlinem Wschodnim a Zachodnim. Rząd NRD kazał oddzielić
miasta murem.
Było to naruszenie międzynarodowych ustaleń i faktyczne włączenie Berlina Wschodniego do NRD.
Napięcie wzrosło, a świat stanął w obliczu wojny, kiedy w październiku 1962 roku Moskwa
rozmieściła na Kubie rakiety atomowe, a USA podjęły blokadę wyspy. Akcja wymiany listów
przyniosła wycofanie broni radzieckiej z wyspy, co zostało odebrane jako poraŜka ZSRR na arenie
międzynarodowej. Rozpoczęto próby dialogu. Pewne oznaki złagodzenia stosunków między
Zachodem a Wschodem nastąpiły w 1963 roku - w sierpniu został podpisany układ o zakazie prób
383
jądrowych, sygnowany przez USA, Wielką Brytanię i ZSRR. W celu szybkiego komunikowania się
załoŜona została bezpośrednia łączność telefoniczna między przywódcami ZSRR i USA.
Wobec pogarszającej się sytuacji gospodarczej Związku Radzieckiego, w polityce międzynarodowej w
latach 1965-1966 zaczęły dominować Stany Zjednoczone. Przejawem tego było zaangaŜowanie się
Waszyngtonu w Wietnamie i sukcesywne zwiększanie potencjału militarnego w tym państwie.
Jednocześnie rząd Stanów Zjednoczonych, mimo propagandy głoszącej hasła obrony „wolnego
świata”, popierał reŜimy totalitarne. Wykorzystywała to Moskwa do kreowania, z duŜym powodzeniem,
w opinii państw Trzeciego Świata negatywnego wizerunku demokracji amerykańskiej.
Walka ideologiczna i wyścig militarny między Zachodem a Wschodem miały swoje odbicie w lokalnych
konfliktach. Jednym z przykładów moŜe być 7-dniowa wojna arabsko-izraelska. W wyniku walk
w czerwcu 1967 roku Izrael, wspierany przez państwa zachodnie i USA, zajął naleŜący do Egiptu
Półwysep Synaj i znaczne tereny Jordanii i Syrii łącznie z Jerozolimą. Państwa arabskie, wspierane
przez Moskwę i państwa bloku radzieckiego, poniosły klęskę. Spadek napięcia nastąpił dopiero po
bezpośrednich rozmowach między prezydentem USA, Johnsonem, a premierem ZSRR, Kosyginem.
Wojna czerwcowa w świecie komunistycznym doprowadziła do wzrostu nienawiści do śydów, a w
Polsce wywołała fobię antysemicką.
Na Kremlu w drugiej połowie lat 50., wobec toczącej się walki frakcyjnej, Nikita Chruszczow ze
swoją ekipą zacząłodchodzić od haseł demokratyzacji. Powracały powoli praktyki rządów
partyjnych konserwatystów. Mimo pozorów zgody na róŜne drogi dochodzenia do socjalizmu,
rok 1957 przyniósł
po naradzie
w
Moskwie
zaostrzenie
kursu
wobec „rewizjonistów” (przywódców partyjnych i członków partii komunistycznych, którzy dąŜyli do
budowy socjalizmu według własnych wzorców i modeli) i wkroczenie na drogę kolejnego etapu
rewolucji komunistycznej. Dało się to zauwaŜyć w ekspansji ideologicznej i pomocy nowo
powstałym państwom Afryki i Azji (dekolonizacja w świecie). Rok 1958 przyniósł w Moskwie
doniosłe zmiany - Chruszczow został premierem będąc jednocześnie I sekretarzem KC KPZR
i zawarł sojusz z konserwatystami partyjnymi. Wykonanie wyroku śmierci na Imre Nagym
(premierze i przywódcy powstania węgierskiego w 1956 roku) było sygnałem dla kierujących
państwami bloku komunistycznego, aby zrezygnować z samodzielnego myślenia i szukania własnych
dróg dojścia do socjalizmu.
Nastąpiło takŜe pęknięcie w ruchu komunistycznym - Chiny obrały własną drogę, tzw. „wielki
skok” w
budowaniu
nowego
ładu,
krytykując
postawę
i
drogi
komunizmu
radzieckiego.
Ostateczne rozbicie w ruchu komunistycznym nastąpiło w początkach lat 60.
ZSRR odniósł sukcesy w rywalizacji technicznej z Zachodem - 1961 r. - lot w kosmos Jurija Gagarina.
Gospodarczo, wobec wielkich trudności, tempo wzrostu znacznie osłabło. XXII Zjazd KPZR wykazał
wewnętrzne rozbicie w partii. Nie zostały podjęte Ŝadne konkretne decyzje. Widać jednak było coraz
384
wyraźniej odchodzenie od względnego liberalizmu Chruszczowa z połowy lat 50. (stłumienie
wystąpień robotniczych w kilku miastach Związku Radzieckiego).Trudności gospodarcze ZSRR i
państw bloku komunistycznego były przyczyną pewnego osłabienia ekspansji komunistycznej w
świecie w połowie lat 60. Ostatecznie został potwierdzony rozłam w ruchu komunistycznym, a nawet
pojawiła się groźba wojny między Chinami a ZSRR. Rozłam dotyczył nie tylko dwóch głównych
adwersarzy, ale miał swoje odbicie w poszczególnych partiach komunistycznych.
Niepowodzenia radzieckiej polityki światowej, trudności gospodarcze, doprowadziły do ustąpienia w
październiku 1964 roku Nikity Chruszczowa z funkcji I sekretarza KC KPZR. Jego miejsce
zajął Leonid BreŜniew. Premierem został Aleksiej Kosygin. Rozpoczynał się nowy etap w dziejach
ZSRR, a dla polskich komunistów pojawił się znak dający moŜliwość wycofania się z ustępstw i
wprowadzania ograniczeń swobód obywatelskich. W ZSRR rozpoczęły się procesy dysydentów,
ograniczenie
swobód
twórców
kultury,
wystąpienia
antyŜydowskie. Zakończyła
się
destalinizacja, a do władzy doszli etatowi pracownicy partii. W polityce światowej przywódcy radzieccy
podjęli nową ofensywę ideologiczną wykorzystując zaangaŜowanie USA w Wietnamie i protesty,
jakie wojna w Azji wywoływała w całym świecie zachodnim.
Utrwalenie podziału świata na dwa obozy nastąpiło w czasie wojny czerwcowej 1967 r. między
Izraelem a państwami arabskimi. ZSRR i państwa komunistyczne opowiedziały się za Arabami, a
państwa zachodnie za Izraelem.
Sytuacja w PZPR i we władzach polskich w latach 1957-1967
Na sytuację w Polsce duŜy wpływ miała sytuacja międzynarodowa, a szczególnie zmiany zachodzące
w ZSRR i państwach poddanych wpływom komunistycznym. W PZPR nurt reformistyczny Gomułki
zaczął powoli ustępować dawnej linii politycznej partii. Gomułka, który miał w społeczeństwie
duŜy kredyt zaufania, zaczął, nie mając w kręgach partyjnych dostatecznego poparcia dla reform,
odchodzić od ideałów października. Aktualne stawało się pytanie: Czy moŜna wierzyć Gomułce?
Jeszcze w styczniu 1957 roku odbyły się wybory do Sejmu. W atmosferze duŜych oczekiwań
społecznych, wobec wsparcia prymasa Wyszyńskiego, społeczeństwo wzięło liczny udział w
wyborach. Do Sejmu weszli takŜe posłowie katoliccy, m.in. Stefan Kisielewski i Stanisław Stomma.
Wybory nie przyniosły większych zmian we władzach - premierem ponownie został Józef
Cyrankiewicz, a przewodniczącym Rady Państwa Aleksander Zawadzki. Sejm był zdominowany przez
komunistów i członków partii satelickich. Poczuli się oni teraz silniej, co ujawniło się wzrostem ich
aktywności juŜ w 1957 roku.
W partii nadal
trwała rywalizacja
między
grupą
deklarującą
się
jako
reformatorska
a
zwolennikami rządów „konserwy” partyjnej. Z czasem ta druga opcja osiągnęła przewagę,
przejmując kluczowe stanowiska w państwie i aparacie partyjnym. Gomułka, nie mając zbyt mocnej
385
pozycji, szukał zbliŜenia zarówno z jednymi jak i z drugimi, co siłą rzeczy musiało prowadzić do
ustępstw i powrotu rządów dyktatorskich. Wyrazem nowej tendencjiw partii było m.in. zamknięcie w
październiku 1957 roku „rewizjonistycznego” tygodnika młodych lewicowych inteligentów „Po
prostu”. Nowy kurs wobec społeczeństwa najlepiej dał się zauwaŜyć po stłumieniu październikowych
zamieszek w Warszawie. Wobec odchodzenia od ideałów października - dialogu ze społeczeństwem z partii zaczęli występować intelektualiści i twórcy kultury. Tak rozpoczynał się nowy rozdział w
dziejach Polski.
W końcu 1957 roku pod hasłem walki z „frakcyjnością” rozpoczęła się czystka w PZPR - z
szeregów partii usunięto ok. 300 tys. członków. Ponownie zwiększyła się rola cenzury, coraz mniej
osób wyjeŜdŜało na Zachód, zaczęto rozbudowywać szeregi tajnej policji i organów przymusu.
Poprawne jeszcze w 1957 r. stosunki państwo - Kościół (prymas Wyszyński ogłosił rozpoczęcie
przygotowań do obchodów milenium chrztu Polski poprzedzonego Wielką Nowenną prowadzoną w
duchu odrodzenia moralnego Polaków) juŜ w 1958 r. uległy ochłodzeniu.
Wyraźnym odejściem od haseł polskiego października były obrady III Zjazdu PZPR (marzec 1959).
Gomułka zerwał ostatecznie z moŜliwością kroczenia Polski własną drogą do socjalizmu, zapowiedział
przywrócenie akcji kolektywizacji rolnictwa. Ponowione zostały ataki na Kościół. Zjazd zakończył
się ugruntowaniem
pozycji
Gomułki,
występującego
teraz
w
sojuszu
z
umiarkowanymi
konserwatystami. Zakończył się ostatecznie etap reform i rozpoczynał jednocześnie czas odchodzenia
od swobód października ’56.
Na przełom lat 50. i 60. przypadła wzmoŜona nagonka na Kościół i duchownych. Władze
rozpoczęły przejmowanie majątków instytucji kościelnych, niechętnie wydawały pozwolenia na
budowę kościołów (1960 rok - rozruchy w Nowej Hucie po odmowie wydania pozwolenia na budowę
kościoła). Lekcje religii zostały usunięte ze szkół.
W 1961 roku odbyły się kolejne wybory do Sejmu. Zwycięstwo odnieśli komuniści, którzy zdobyli
zdecydowaną większość, a przez posłów z partii i stronnictw satelickich kontrolowali w pełni
działalność Sejmu. We władzach nie nastąpiły Ŝadne powaŜniejsze zmiany.
Wobec okrzepnięcia władzy ekipy Gomułki, z Ŝycia politycznego byli odsuwani zwolennicy reform. W
atmosferze
zwiększającego
się
nacisku
i terroru
stosowanego
przez
UB,
zastraszone społeczeństwo nie próbowało większych akcji samoobrony. Do władzy doszli ludzie
szermujący hasłami antysemickimi, niechętni jakimkolwiek zmianom, hołdujący dawnym metodom
sprawowania władzy. W lutym 1962 roku został zlikwidowany Klub Krzywego Koła w Warszawie,
który był forum wolnej dyskusji w środowiskach partyjnych reformatorów i młodych działaczy
partyjnych.
386
Kolejna ofensywa ideologiczna komunistów w Polsce przypadła na rok 1963. Powróciły praktyki
rządów
systemu
totalitarnego. Spotkało
się
to
z reakcją
środowiska
intelektualistów
polskich. W marcu 1964 roku na ręce władz został przekazany protest - List 34 - polskich
intelektualistów i ludzi kultury, którzy wystąpili przeciwko praktykom systemu gomułkowskiego i
indoktrynacji ideologicznej kultury. List 34, który ukazał się na Zachodzie, wywołał reakcję władz, a
jego sygnatariusze byli bojkotowani przez środki masowego przekazu. Sprawa protestu odbiła się
szerokim echem w środowisku akademickim Warszawy. Nadający ton grupom dyskusyjnym Jacek
Kuroń i Karol Modzelewski zostali aresztowani. Podobny los spotkał w 1965 roku autorów Listu 34.
W takiej sytuacji politycznej odbył się w czerwcu 1964 roku IV Zjazd PZPR, który ostatecznie
potwierdził dominację w partii zwolenników totalizacji systemu i Ŝycia politycznego w Polsce.
Rozbudowano aparat przemocy. Doszło do kolejnych przetasowań w obrębie ekipy komunistycznej na
szczytach władzy państwowej, partyjnej, w wojsku i milicji.
W latach 1964-1967 ekipa Gomułki utrwalała rządy systemu. Kolejne wybory do Sejmu i rad
narodowych w maju 1965 roku nie przyniosły większych zmian personalnych na szczytach władzy.
Stopniowo rola Sejmu była ograniczana, co wyraŜało się coraz rzadszymi i krótszymi sesjami Sejmu.
Same wybory zostały przez komunistów sfałszowane.
Napięciu
uległy stosunki
państwo-Kościół. Komuniści
próbowali
wykorzystać
róŜniące
się
stanowiska dostojników kościelnych co do zmian zachodzących w Kościele katolickim na fali odnowy
po II Soborze Watykańskim, jednak nie przyniosło to efektów. Kościół w Polsce nadal był główną siłą
opozycyjną. Wielkie wraŜenie wywołał list biskupów polskich skierowany pod koniec 1965 roku do
episkopatów róŜnych krajów. Biskupi polscy w liście do biskupów niemieckich oceniając
wzajemne
kontakty
niehumanitarne
w
akcje
przeszłości „wybaczali (Niemcom) i
przesiedleńcze
po
prosili
wojnie)”. Reakcja
o
wybaczenie (m.in.
władz
za
polskich była
wyjątkowo agresywna - episkopat polski został oskarŜony o działania antypolskie, a propaganda
komunistyczna próbowała za pomocą manipulacji niechętnie nastawić wiernych do duchowieństwa.
Do
swoistej konfrontacji
między
Kościołem
a
państwem doszło
w 1966 roku
w
czasie obchodów Milenium - 1000-lecia państwowości polskiej (przyjęcia chrześcijaństwa). Oficjalne
obchody były organizowane w tym samym czasie i miejscu, co kościelne, a efekt tego był taki, Ŝe
tłumy wiernych spieszyły na msze i uroczystości religijne, a obchody oficjalne, mimo nakazów,
były przez Polaków pomijane.
Na fali wojny czerwcowej 1967 roku między śydami i Arabami, w Polsce zaczęła narastać fobia
antysemicka - Gomułka nazwał nawet polskich komunistów pochodzenia Ŝydowskiego „piątą
kolumną”. Rozpoczęła się czystka w wojsku, policji, we władzach - usuwanie ludzi pochodzenia
Ŝydowskiego.
387
Gospodarka polska w latach 1956-1967
Wydarzenia października 1956 roku miały swoje przyczyny w bardzo złej sytuacji gospodarczej
państwa i społeczeństwa. Odchodzenie od postulatów października dało się zauwaŜyć takŜe w
gospodarce. Zarządzanie gospodarką nadal było centralnie sterowane, a planowość pozostawała
podstawą budownictwa i rozwoju gospodarki socjalistycznej. Przedsiębiorstwa państwowe
dominowały w polskim przemyśle.
W lipcu 1957 roku został uchwalony pierwszy plan 5-letni, obejmujący lata 1956-1960 - zwiększenie
nakładów na poprawę połoŜenia ludności i wzrostu konsumpcji:
- w latach 1957-1958 sytuacja gospodarcza była dobra - rynek był zrównowaŜony, płace wzrosły,
nastąpiła poprawa w
zarządzaniu przedsiębiorstwami, w rolnictwie po
zaprzestaniu akcji
kolektywizacyjnej wzrosła produkcja. W takiej sytuacji w 1958 roku nastąpiła korekta planu - powrót
do przyspieszonej
industrializacji i
połoŜenie
nacisku
na rozwój
przemysłu
cięŜkiego (konieczność militaryzacji bloku radzieckiego związana z sytuacją międzynarodową);
- dzięki odejściu na fali sukcesów polskiego października od procesu kolektywizacji polepszyła się
sytuacja zaopatrzeniowa. Jednak po stopniowej likwidacji zmian z 1956 roku władze z przyczyn
ideologicznych zaczęły powracać do koncepcji likwidacji prywatnego rolnictwa, co niebawem
ponownie pogorszyło sytuację Ŝywnościową w miastach.
Polska prowadziła bardzo ograniczoną wymianę handlową z państwami zachodnimi. Wobec
przestarzałych technologii i złej jakości polskich wyrobów, przegrywaliśmy w konkurencji z produktami
zachodnimi. Dla złagodzenia niedoborów na rynku wewnętrznym kupowaliśmy towary za granicą, co
prowadziło do deficytu w handlu zagranicznym.
Dzięki przesunięciu znacznych nakładów finansowych na budownictwo mieszkaniowe poprawiła się
sytuacja lokalowa. Osiągnięcia były skromne, ale wobec wzrostu realnych dochodów i
podniesienia się stopy Ŝyciowej, dla przeciętnego Polaka lata 1956-1958 były niezłe - była to
tzw. „mała stabilizacja”.
W 1959 roku
zostały
opracowane
załoŜenia nowego
planu
gospodarczego -
5-letniego,
przypadającego na lata1961-1965. Ponownie szczególny nacisk połoŜono na wzrost inwestycji i
produkcji przemysłowej, co musiało się odbić realnym spadkiem nakładów na budownictwo,
zahamowaniem wzrostu płac, obniŜeniem inwestycji w rolnictwie.
Generalnie w okresie realizacji II planu 5-letniego został przyhamowany rozwój gospodarczy.
Szybko rozwijał się przemysł - wielkie inwestycje to budowa kopalń odkrywkowych węgla
brunatnego w Koninie i Turoszowie, siarki w okolicach Tarnobrzega i Machowa i inne. NaleŜy jednak
pamiętać, Ŝe polski przemysł był przestarzały, energo- i materiałochłonny.
388
W rolnictwie ponownie promowano politykę kolektywizacji - państwo sztucznie dotowało i
utrzymywało upadające spółdzielnie, które miały konkurować z prywatnym, indywidualnym rolnictwem.
Wobec przewagi mało efektywnego rolnictwa spółdzielczego i państwowego klęski nieurodzaju
prowadziły do wielkich trudności aprowizacyjnych w sklepach.
W 1964 roku zostały przyjęte załoŜenia do nowego III planu 5-letniego, przypadającego na
lata 1966-1970 - choć były skromniejsze niŜ poprzednie, jednak po raz kolejny nacisk połoŜono na
produkcję przemysłową. Tym razem nie zapomniano o wzroście inwestycji, konsumpcji i produkcji
rolnej. W latach 1966-1967 realizacja planu była na ogół dobra. Mimo to sytuacja ludności
poprawiła się jedynie nieznacznie, nie wyeliminowano ostatecznie niedoborów na rynku - zmniejszyła
się hodowla, co wywołało braki w zaopatrzeniu i podniesienie cen mięsa. Wystąpienia robotników
przeciwko rządom Gomułki i jego ekipy były zapowiedzią nadciągającej burzy.
Wydarzenia marca 1968 roku i ich znaczenie
Znaczenie „Praskiej Wiosny” - przyczyny marca ’68
Przełom lat 1967/68 w państwach komunistycznych przyniósł nową sytuację:
- w ZSRR nasiliła się propaganda antyŜydowska i antyinteligencka,
- w państwach komunistycznych zauwaŜano pewne tendencje do szukania własnych dróg budowy
socjalizmu - Węgry Janosa Kadara promowały własne reformy gospodarcze, a Rumunia Nicolae
Ceaucescu wyłamała się z polityki antyizraelskiej, jaką prowadził Kreml i jego sojusznicy.
Oczy wszystkich przywódców państw socjalistycznych skierowane były na Czechosłowację. Stojący
od
stycznia
1968
roku
na
czele Komunistycznej
Partii
Czechosłowacji Aleksander
Dubczek zmierzał do zbudowania w kraju socjalizmu „z ludzką twarzą” - zapowiedział reformy
demokratyczne. Zniesiona została cenzura, ofiary systemu totalitarnego zostały zrehabilitowane,
wprowadzono reformy gospodarcze, otwarto granice. Mimo Ŝe Dubczek nie zerwał z socjalizmem i
deklarował ścisłe związki z Moskwą, jednak Kreml Leonida BreŜniewa coraz uwaŜniej przyglądał się
sytuacji w Czechosłowacji. Dla Gomułki sytuacja u południowego sąsiada, przypominająca rok 1956 w
Polsce, była nie do przyjęcia. Było to tym groźniejsze, Ŝe szczególnie wśród polskich intelektualistów,
przedstawicieli środowisk akademickich, wielu popierało zamierzone reformy w Czechosłowacji
i „czekało na polskiego Dubczeka”.
W lipcu 1968 r. BreŜniew, Gomułka i Kadar wystosowali ultimatum do Dubczeka. 21 VIII na terytorium
Czechosłowacji
wkroczyły
swoją doktrynę uzasadniającą
wojska
wkroczenie
Układu
wojsk
Warszawskiego. BreŜniew sformułował
koniecznością
obrony
socjalizmu
przed
kontrrewolucją. Od Dubczeka zaŜądano cofnięcia reform. Wiosną roku następnego sprowokowano
zajścia uliczne. Dubczek ustąpił, jego miejsce zajął G. Husak. Kolejne zajścia stłumiono siłą. „Praska
389
wiosna” spowodowała odejście zachodnich partii komunistycznych od modelu radzieckiego i
stworzenie własnego (eurokomunizm).
Przebieg wydarzeń marcowych i ich konsekwencje
W lutym 1968 roku na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się akcja zbierania podpisów pod
protestem
w
sprawie
zdjęcia
w styczniu
1968 roku
ze
sceny
Teatru
Narodowego
przedstawienia Dziadów Adama Mickiewicza w reŜyserii Kazimierza Dejmka. Władze uwaŜały, Ŝe
fragmenty utworu są antyradzieckie (!), a społeczeństwo wita je oklaskami, co stanowiło w oczach
władz prowokację.Z oburzeniem na prowokację władz zareagowali warszawscy literaci, którzy na
nadzwyczajnym zebraniu Związku Literatów Polskich wystosowali protest przeciwko cenzurze,
ograniczeniom w kulturze, Ŝądając swobody twórczej.
Bezpośrednią przyczyną wystąpienia studentów i środowiska akademickiego Warszawy i miast
polskich było bezprawne usunięcie z Uniwersytetu Warszawskiego zatrzymanych wcześniej
Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Była to prowokacja grupy partyjnej Moczara, który próbował
wykorzystać nieobecność Gomułki w Polsce i przejąć władzę.
Studenci, oburzeni decyzją władz ministerialnych, 8 marca zebrali się na wiecu na dziedzińcu UW.
śądano powrotu relegowanych studentów na uczelnię. Wiec został rozpędzony przez robotników,
którzy z inspiracji funkcjonariuszy MO i ORMO, w atmosferze nagonki antyinteligenckiej, próbowali
wedrzeć się za bramy uczelni. Po nich brutalnie interweniowała milicja. W konsekwencji do więzień
trafiło wielu studentów i pracowników akademickich - ponownie Jacek Kuroń i Karol Modzelewski.
Władze rozpoczęły nagonkę na młodzieŜ - w prasie i radiu pojawiły się wiadomości o ekscesach,
chuligańskich wybrykach. W odpowiedzi 9 marca na Politechnice Warszawskiej odbył się wiec
solidarności z UW, a pochód studencki został rozpędzony siłą.
Na znak solidarności z Warszawą w wielu miastach Polski - Krakowie, Poznaniu, Lublinie,
Wrocławiu, Gdańsku - na uczelniach zwoływane były wiece i manifestacje - domagano się
m.in. zlikwidowania cenzury, wyciągnięcia konsekwencji wobec winnych brutalnych metod
interweniującej milicji, przywrócenia swobód demokratycznych. Ponownie interweniowała milicja
rozpędzając manifestacje.
Sytuacja
stawała
się
napięta. Propaganda komunistyczna
rozpętała falę
nienawiści
antyŜydowskiej w środkach masowego przekazu. Gomułka, który wrócił do kraju, musiał przystąpić
do swoistej walki o władzę z przywódcami antyinteligenckiej opozycji w partii. Do strajkujących
studentów w kilku miastach przyłączyli się robotnicy(Kraków-Nowa Huta, Wrocław). Ponownie
brutalnie interweniowała
milicja. Gomułka
przyłączył
się
do
nagonki
antyŜydowskiej
i
antyinteligenckiej. Dzięki temu mógł obronić swoją pozycję w partii. Potępił studentów jako wichrzycieli
ładu i spokoju publicznego.
390
W odpowiedzi na wystąpienia Gomułki 21 marca rozpoczął się strajk studencki, który zakończył się
po trzech dniach. Rozpoczęły się czystki na uczelniach (zwolniono z UW Leszka Kołakowskiego).
Kolejne wiece i manifestacje nasiliły tylko nagonkę na studentów i obwinianych o zajścia śydów rozwiązano niektóre wydziały, zwolniono pracowników naukowych i zawieszono w prawach
studenckich
wielu
studentów. Represje były
skuteczne,
bo
zdławiły
ruch
studencki.
W
konsekwencji fobii i nagonki antyŜydowskiej i antyinteligenckiej z kraju wyjechało wielu
wybitnych naukowców, ludzi kultury nie tylko Ŝydowskiego pochodzenia.
Na szczytach władzy doszło do kilku waŜnych zmian. Edward Ochab zrezygnował z funkcji
przewodniczącego Rady Państwa - został nim Marian Spychalski. Ministrem obrony narodowej został
gen. Wojciech Jaruzelski. Prawdziwy inicjator wydarzeń, minister spraw wewnętrznych Mieczysław
Moczar, został zdymisjonowany.
Przełom marca 1968 roku miał duŜe znaczenie dla Polaków:
- ci, którzy jeszcze liczyli na Gomułkę i jego opcję narodową w drodze do socjalizmu ostatecznie
zawiedli się;
- nastąpiło odwrócenie się inteligencji od partii;
- próbowano rozpętać w społeczeństwie najniŜsze instynkty - szowinizm, ksenofobię;
- doszło do zbliŜenia działaczy katolickich z opozycyjną wobec Gomułki i jego modelu socjalizmu, tzw.
lewicą laicką;
- dla studentów, głównych aktorów wydarzeń, marzec ‘68 był gorzką lekcją;
- kampania antysemicka wyraźnie przyczyniła się do powstania negatywnego obrazu Polski w opinii
światowej.
Grudzień ’70 i jego konsekwencje
Fatalna sytuacja ekonomiczna kraju i nastroje społeczne zwiastowały konfrontację władzy ze
społeczeństwem.
Czy wiesz, Ŝe...
12 grudnia 1970 roku władze wprowadziły tzw. „regulację cen” a w praktyce podniosły ceny na
kilkadziesiąt towarów. Społeczeństwo dotknęło szczególnie podniesienie średnio o 15% cen na
wyroby spoŜywcze. W odpowiedzi na decyzje władz juŜ 14 grudnia w Stoczni Gdańskiej
rozpoczął się protest stoczniowców, którzy po wiecu w stoczni ruszyli pod gmach KW PZPR.
15 grudnia 1970 r. powstał w Gdańsku Międzyzakładowy Komitet Stajkowy. Jego członków wkrótce
aresztowano. Ruch strajkowy ogarnął całe Trójmiasto, a do akcji przystąpiły załogi innych stoczni i
zakładów przemysłowych. Dziesięciotysięczny tłum ponownie ruszył pod gmach KW partii. Budynek
391
został spalony, ale na demonstrantów ruszyły specjalne oddziały MO. Rozpoczęły się starcia,
aresztowania, byli zabici i ranni. Zatrzymanych poddano biciu juŜ w samochodach milicyjnych.
16 grudnia do Trójmiasta wprowadzono wojsko. Ponowiły się demonstracje, w których wojsko
uŜyło broni, z czołgów strzelano do demonstrujących stoczniowców. Następnego dnia do masakry
doszło koło stacji kolejowej Gdynia-Stocznia i w innych miejscach miasta. śołnierze i milicjanci strzelali
do robotników, którzy zmierzali do pracy.
Podobne wypadki miały miejsce w Szczecinie. Po zbagatelizowaniu przez władze partyjne i
państwowe Ŝądań stoczniowców, demonstranci ruszyli pod gmachy partyjne i państwowe. Milicja i
wojsko spacyfikowało robotników - padło wielu zabitych i rannych, wielu trafiło do więzienia.
Czy wiesz, Ŝe...
W tej sytuacji w nocy z 18 na 19 grudnia 1970 roku Biuro Polityczne PZPR podjęło waŜne
decyzje. Gomułka, który skierował do Moskwy prośbę o interwencję, wobec sugestii radzieckiej
rozwiązania problemu wewnętrznymi siłami polskimi, zasłabł i znalazł się w szpitalu. W takiej
sytuacji nowym I sekretarzem KC PZPR został wybrany Edward Gierek, sekretarz KW w
Katowicach.
Jednocześnie
w
najwyŜszych władzach
państwowych
i
partyjnych
nastąpiły
powaŜne
zmiany. Gomułka i jego stronnicy zostali odsunięci, a na ich miejsce weszli nowi ludzie popierający
Gierka - Edward Babiuch, Kazimierz Barcikowski, Henryk Jabłoński i inni. Do władz weszli takŜe ludzie
związani z Kazimierzem Moczarem i „niezaleŜni” - gen. Wojciech Jaruzelski i Piotr Jaroszewicz.
Wystąpienie telewizyjne Gierka - zapowiedź zmian w gospodarce, potępienie „wrogów socjalizmu”,
usprawiedliwienie działań milicji i wojska, przy jednoczesnym pozornym skrytykowaniu poprzedniego
kierownictwa - na ogół zostało przez społeczeństwo odebrane przychylnie jako zapowiedź
gruntownych zmian.
Na WybrzeŜu, wobec apelu prymasa Wyszyńskiego i niejasnych obietnic władz, strajk początkowo
zawieszono, a później przerwano.
W konsekwencji wydarzeń z grudnia 1970 roku:
- nie udało się wywalczyć zmiany sposobu rządzenia, reform ekonomicznych czy zmian społecznych,
ale po raz pierwszy postawa robotników doprowadziła do zmiany ekipy rządzącej - zmiany
okupionej wielką ilością ofiar - dane oficjalne są zaniŜone: 45 zabitych, ponad 1100 rannych, prawie
3000 aresztowanych;
- Sejm zatwierdził zmiany we władzach - I sekretarzem KC PZPR został Edward Gierek,
przewodniczącym Rady Państwa Józef Cyrankiewicz, premierem Piotr Jaroszewicz - udzielając
392
jednocześnie poparcia dla ekipy, która doprowadziła do wydarzeń na WybrzeŜu i była za ich
stłumienie odpowiedzialna;
- rząd wycofał się z podwyŜek i zgodził się podnieść pensje;
- zmienił się ton propagandy i styl sprawowania władzy przez nową ekipę partyjno-państwową.
śycie na kredyt. Polska w latach 1970-1976
Sytuacja międzynarodowa
Początek lat 70. przyniósł w polityce światowej próby łagodzenia napięć i konfliktów. Potencjały
militarne obu bloków polityczno-wojskowych były zrównowaŜone, siły militarne w kaŜdej chwili były
gotowe do zniszczenia przeciwnika. Przy jednoczesnym podjęciu akcji odwetowej strony przeciwnej
musiałoby to prowadzić do globalnego zniszczenia społeczeństw. Trwał stan zbrojnego pokoju.
Początek lat 70.:
-
dla Stanów
Zjednoczonych
i
państw
zachodnich był
czasem kryzysu
politycznego i gospodarczego. USA były zaangaŜowane w wojnę w Wietnamie a takŜe militarnie i
gospodarczo w innych państwach Dalekiego Wschodu. Wywoływało to protesty nie tylko
amerykańskiej, ale takŜe światowej opinii publicznej. Trudności ekonomiczne państw Europy
Zachodniej przyspieszyły integrację ekonomiczną i polityczną w ramach Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej, do której chęć wstąpienia zgłosiły nowe państwa;
- ZSRR: przyjęcie Chin do ONZ (październik 1971) jak i globalna sytuacja na świecie stwarzały
moŜliwość prowadzenia polityki odpręŜenia przy jednoczesnym zachowaniu dominacji politycznej,
wojskowej i ideologicznej nie tylko w Europie Środkowo-Wschodniej, ale takŜe na Dalekim Wschodzie,
w Afryce i Ameryce Środkowej i Południowej;
- październik 1971 - czterostronny układ w sprawie statusu Berlina Zachodniego - uznanie okupacji
czterech państw i zachowanie odrębności od RFN. W konsekwencji układu, który był ustępstwem
państw zachodnich na rzecz ZSRR, doszło do normalizacji w stosunkach między RFN i NRD;
- maj 1972 - wizyta prezydenta USA, Richarda Nixona, w Moskwie i podpisanie Układu o
Ograniczeniu Zbrojeń Strategicznych - SALT 1;
- od 1972 roku rozpoczęcie przygotowań do zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w
Europie (KBWE), która rozpoczęła obrady w Helsinkach w połowie 1975 roku;
- październik 1973 - wojna arabsko-izraelska w konsekwencji doprowadziła do ustępstw państw
zachodnich wobec ZSRR, który Ŝądał powstrzymania Izraela. Z powodu podniesienia cen ropy
naftowej przez państwa arabskie rozpoczął się trwający kilka lat na Zachodzie kryzys paliwowoenergetyczny, stagnacja gospodarcza, konieczność
szukania porozumień gospodarczych
z
393
państwami komunistycznymi, napływ kredytów, które były w znacznej mierze konsumowane i
przeznaczane na wzrost potencjału zbrojeniowego państw Układu Warszawskiego;
- pozorna
polityka
odpręŜenia
ZSRR przy
jednoczesnej ekspansji
ideologicznej
i
militarnej przyniosły w połowie lat 70. przejęcie inicjatywy i przewagę potencjału militarnego strony
radzieckiej - komunistyczny rząd Wietnamu Północnego zajął Sajgon i południowy Wietnam, przy
pomocy radzieckiej w KambodŜy i Laosie władzę przejęły reŜimy komunistyczne, w Afryce pomoc
radziecka i kubańska pozwoliła przejąć przez komunistów władzę w Angoli, Mozambiku, Jemenie
Południowym i Somalii;
- w ZSRR doszło do ustabilizowania się prawie dyktatorskiej władzy sekretarza generalnego KC
KPZR Leonida BreŜniewa i jego ekipy. W konsekwencji deklaracji końcowej KBWE (m.in.
poszanowanie praw człowieka), w atmosferze totalitarnych metod rządzenia i fatalnej sytuacji
gospodarczej w ZSRR coraz szersze kręgi zataczał ruch dysydencki (opozycyjny). Nasilające się
protesty społeczne były krwawo tłumione przez reŜim.
Sytuacja wewnętrzna w Polsce - we władzach i w partii
W wyniku wydarzeń na WybrzeŜu w grudniu 1970 roku została obalona ekipa Gomułki, a władzę w
partii i w Polsce przejął I sekretarz KC PZPR, Edward Gierek. Nowe władze dla zdobycia zaufania w
społeczeństwie podjęły drobne zmiany i wykonały gesty pojednania, które miały na celu rozładowanie
napięć, polepszenie sytuacji politycznej i ekonomicznej w państwie. Zmieniony został ton propagandy,
powierzchowne zmiany zaszły w kierownictwie ZSL i Centralnej Radzie Związków Zawodowych,
zmienił się stosunek władz do Kościoła katolickiego.
Pozorne ustępstwa władz nie zmieniły sytuacji na WybrzeŜu. Nie zostały wyjaśnione wszystkie
okoliczności wypadków grudniowych, osób odpowiedzialnych za masakrę nie ukarano, nie cofnięto
podwyŜek cen Ŝywności. W konsekwencji w styczniu 1971 roku doszło do ponownych strajków i
wieców najpierw w Szczecinie, a następnie w zakładach Trójmiasta.
VIII Plenum KC PZPR z lutego 1971 roku wprowadziło zmiany we władzach partii, potępiono
uchybienia i działania podejmowane przez ludzi Gomułki. We wnioskach końcowych znalazła się
zapowiedź nawiązania „więzi z masami”, odbudowania zaufania między władzą a społeczeństwem,
upowszechniania „demokracji socjalistycznej” - bez jakichkolwiek konkretnych zobowiązań i decyzji.
Konsekwencją okrzepnięcia ekipy Gierka było przetasowanie personalne we władzach partyjnopaństwowych - odsunięcie od stanowisk Moczara i jego zwolenników, przy jednoczesnym poparciu
wojska i słuŜb policyjnych dla nowej elity partyjno-państwowej. VI Zjazd PZPR w grudniu 1971 roku
potwierdził dominującą pozycję w partii I sekretarza KC Edwarda Gierka i jego zwolenników, którzy
zajęli zdecydowaną większość miejsc w Komitecie Centralnym i w rządzie.
394
Sukcesem wystąpień robotników ze stycznia i lutego 1971 roku było cofnięcie podwyŜki cen
Ŝywności, co nastąpiło w połowie lutego 1971 roku.
Przeprowadzone w marcu 1972 roku wybory do Sejmu sfałszowano, a wyniki, trudne do uznania za
wiarygodne - nie przyniosły większych zmian, stabilizując władzę nowej ekipy. Kolejne miesiące i
lata, mimo deklaracji odejścia od starych praktyk rządzenia, przyniosły:
- umocnienie rządów partyjnych;
- pełną kontrolę partii nad Ŝyciem politycznym i społecznym;
- rozbudowanie aparatu przemocy, który miał kontrolować Ŝycie obywateli.
Czy wiesz, Ŝe...
1 czerwca 1975 roku w Polsce została przeprowadzona reorganizacja administracji. Nowy
podział administracyjny kraju na 49 województw w praktyce doprowadził do:
- wzrostu znaczenia władz centralnych;
- osłabienia samorządu terytorialnego (eliminacja powiatów);
- podporządkowania lokalnych działaczy partyjnych pracom i decyzjom centrum.
Pozycja Gierka i jego zwolenników uległa wzmocnieniu. Stabilizacja kierownictwa partyjnopaństwowego prowadziła do zwiększenia represyjności - cenzura, konfiskaty, indoktrynacja
społeczeństwa, represje wobec niezaleŜnych publicystów, itd. Nowa polityka wyraŜała się w nowej
propagandzie i przyspieszeniu prac nad zmianą konstytucji.
Przygotowania do kolejnego zjazdu partii upływały w atmosferze zakulisowej walki o wpływy w partii.
Na VII Zjeździe PZPR w grudniu 1975 roku zaaprobowano, po dokonaniu pewnych zmian, projekt
nowej konstytucji. Walka o władzę w partii nie została jednoznacznie rozstrzygnięta I sekretarzem KC
został ponownie Gierek.
ZAPAMIĘTAJ
10 lutego 1976 roku Sejm uchwalił zmiany w konstytucji. Mimo protestów wielu środowisk w
nowej ustawie zasadniczej znalazł się zapis o socjalistycznym charakterze państwa,
przewodniej i kierowniczej sile PZPR (podporządkowanie jej ZSL i SD w ramach Frontu
Jedności Narodu),„nierozerwalnych więziach przyjaźni” i sojuszu z ZSRR, kolektywizacji
polskiego rolnictwa.
Uchwalenie kontrowersyjnych zmian w konstytucji zwiększyło ferment polityczny w społeczeństwie.
Wybory do Sejmu (marzec 1976) nie zmieniły układu politycznego w państwie. Sytuacja w Polsce,
wobec pogarszającego się stanu gospodarki, fermentu społecznego, nie respektowania podpisanego
395
przez władze PRL Aktu Końcowego KBWE, presji państw zachodnich na władze polskie
spowodowanej łamaniem praw człowieka, prowadziło do wzrostu napięcia. Opublikowanie w maju
1976 roku programu tajnego Polskiego Programu Niepodległościowego skonsolidowało opozycję
niepodległościową, która domagała się m.in. odzyskania suwerenności, pełnej demokracji w
rozumieniu zachodnim, swobodnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Sytuacja w Polsce połowy
lat 70. groziła wybuchem niezadowolenia społecznego.
W atmosferze odpręŜenia w Europie polska polityka zagraniczna osiągnęła pewne sukcesy:
- w 1972 roku niemiecki Bundestag ratyfikował polsko-zachodnioniemiecki układ - nawiązanie
obustronnych układów i stosunków dyplomatycznych, uregulowanie kwestii odszkodowań dla ofiar
hitlerowskich eksperymentów medycznych;
- po wizycie prezydenta USA, Richarda Nixona, w Warszawie uaktywniły się obroty handlowe
polsko-amerykańskie;
- dostojnicy partyjno-rządowi składali oficjalne wizyty, przyjmując jednocześnie wielu zachodnich
dyplomatów.
W konsekwencji została uruchomiona szeroka oferta kredytowa dla Polski - kontrolowane otwarcie
granic polskich - moŜliwość zakładania kont dewizowych i otrzymania paszportu. Nie moŜna jednak
zapomnieć, Ŝe polska polityka zagraniczna była jedynie pochodną polityki radzieckiej, w pełni
podporządkowaną interesom Kremla.
W latach 1970-1976 stosunki państwo - Kościół przechodziły róŜne etapy. Zaraz po wydarzeniach
grudniowych z propagandy zniknął ton agresywnej antyreligijności, władze wydawały zezwolenia na
budowę nowych świątyń. OdpręŜenie we wzajemnych kontaktach zaowocowało spotkaniem Edwarda
Gierka z prymasem Stefanem Wyszyńskim. Gesty pojednania zakończyły się w połowie 1971 roku,
kiedy to władza nowej ekipy okrzepła i nastąpił powrót napastliwego tonu propagandy wobec Kościoła,
ograniczono ilość zezwoleń na budowy obiektów kościelnych. Kolejne lata przyniosły względną
stabilizację - mimo pozorów dobrych stosunków z Kościołem władze próbowały podkopać jego
pozycję. Ogromne znaczenie dla Kościoła polskiego miały tzw. „Kazania świętokrzyskie”
wygłoszone w styczniu 1974 roku w kościele św. KrzyŜa w Warszawie przez prymasa Stefana
Wyszyńskiego. Prymas zawarł w nich podstawowe prawa i wolności obywatelskie, opowiadając się:
- za godnym Ŝyciem wszystkich obywateli,
- przeciwko wszechwładzy państwa nad obywatelami.
Powstanie opozycji w początkach lat 70. było związane m.in. z pozornym liberalizmem nowej ekipy
Gierka, pozornym, bo w maju 1971 został wprowadzony nowy kodeks wykroczeń, pozwalający na
więzienie bez wyroku sądowego. Wydarzenia marcowe 1968 roku na krótko powstrzymały działania
396
opozycji - teraz na wolność wyszli studenci i przywódcy marca ‘68. Władze nadal prowadziły akcje
represyjne, aresztując wielu ludzi, nie zgadzających się na współpracę z reŜimem. W wyniku procesu
tzw. „Ruchu” (październik 1971) do więzienia trafili m.in. Stefan Niesiołowski i Andrzej Czuma.
Środowiska inteligenckie inwigilowała SB, a ewentualne próby wybuchu niezadowolenia władze tłumiły
aresztowaniami przywódców lub idąc na ustępstwa ekonomiczne wobec robotników np. Łodzi, czy
Śląska.
Kościół katolicki jako samodzielna siła stawał się powoli i nieformalne inicjatorem opozycji
antykomunistycznej, forum swobodnej i nieskrępowanej wymiany myśli.
Koniec 1974 roku przyniósł znaczne pogorszenie sytuacji materialnej ludności. Wraz z pojawieniem
się niedoborów Ŝywnościowych wystąpiło niezadowolenie społeczne. W niektórych środowiskach
intelektualistów, studentów i robotników pojawiła się chęć przeciwstawienia się negatywnym
zjawiskom - rozszerzał się ruch protestu. Ogromną rolę odgrywał Kościół katolicki, a szczególnie
prymas Wyszyński konsekwentnie walczący o zachowanie podstawowych praw wynikających nie tylko
z Karty Praw Człowieka ONZ, ale takŜe z racji przyrodzonych praw ludzkich. Na tym tle doszło do
zbliŜenia i współdziałania opozycji laickiej (m.in. Antoni Słonimski) i opozycji katolickiej (Stanisław
Stomma). Oba skrzydła krystalizującej się opozycji politycznej opowiadały się za uwolnieniem
aresztowanych
działaczy
„Ruchu”
i przeciwko
antydemokratycznej
postawie
władz
komunistycznych.
Bardzo
waŜny
dla
59 intelektualistów
fundamentalne
środowiska
opozycyjnego
sprawie
proponowanych
w
zasady
był
podpisany 5
zapisów
oenzetowskiej Deklaracji
Praw
w
grudnia
1975 roku List
konstytucji. W
Człowieka i Aktu
oparciu
o
Końcowego
KBWE, opozycjoniści domagali się m.in. zapewnienia przez władze podstawowych praw i wolności
człowieka - swobody wyraŜania poglądów, zrzeszania się, wolności słowa, zniesienia cenzury, a List
59 stał się podstawą do skonsolidowania się opozycji antykomunistycznej w PRL w połowie lat
70.
Władze odpowiedziały nowymi aresztowaniami i represjami wobec środowisk niezaleŜnych.
Na
pierwszą
połowę
lat
70.
w
polskiej
gospodarce
przypada
okres duŜego
napływu
kredytów udzielanych przez państwa zachodnie. Pieniądze te były lokowane w przedsięwzięcia giganty: Huta Katowice, Trasa Łazienkowska, Wisłostrada w Warszawie, fabryki „Fiata” w BielskuBiałej i Tychach i inne. W konsekwencji Polska, nie mogąc spłacić zaciągniętych poŜyczek, wobec
konieczności spłaty odsetek musiała zaciągać dalsze kredyty. Pod koniec lat 70. łączna suma
kredytów i odsetek sięgnęła gigantycznej kwoty ponad 20 mld dolarów!
Polska
w
tym
okresie
miała
zrealizować
w
swojej polityce
ekonomicznej „wielki
skok” inwestycyjny. Zapoczątkowany został juŜ w 1971 roku, a w kolejnych latach kontynuowany:
397
- zwiększało się zatrudnienie, dochód, nakłady na inwestycje;
- w duŜym tempie rosła konsumpcja - w praktyce dnia codziennego wzrost konsumpcji i stopy Ŝyciowej
nie był wynikiem wypracowania dochodu przez samych Polaków, ale konsekwencją napływu wielkich
ilości gotówki z kredytów państw zachodnich;
- przed Polakami stanęła szansa pokonania zacofania technologicznego - napływ nowych technologii i
inwestycji.
Nacisk inwestycyjny został połoŜony na przemysł cięŜki - w metalurgii nakłady sięgnęły 250% (1971 76%), w energetyce tylko 75%. W przemyśle dominowało myślenie nieracjonalne i „gigantomania” Huta Katowice, kopalnie węgla brunatnego w Bełchatowie, Zagłębie Lubelskie i inne. Nie dbano o
ochronę środowiska - byle więcej i szybciej.
W rolnictwie początki rządów Gierka charakteryzowały się zwiększeniem produkcji Ŝywności. W
latach
1971-1975
wzrosła
produkcja
mięsa
(wyŜsze
ceny
skupu)
przy
jednoczesnym
nieproporcjonalnie mniejszym wzroście produkcji zbóŜ i pasz. Pociągnęło to za sobą konieczność
importu pasz, co w konsekwencji prowadziło do konieczności zaciągania kredytów na rozwój hodowli!
Pozorne sukcesy rolnictwa były dla władz motywacją do kolejnego nacisku na akcję kolektywizacji
wsi. Władze, obawiając się wybuchu społecznego niezadowolenia w związku z wysokimi cenami
Ŝywności, sztucznie dotowały niskie ceny Ŝywności. W praktyce, wobec wzrostu cen pasz i
nieopłacalności hodowli, powodowało to negatywne zjawiska w gospodarce, a poniewaŜ nie
zapobiegano tym niepokojącym objawom doszło do kryzysu. Produkcja Ŝywności zaczęła powoli być
tak droga, Ŝe aŜ nieopłacalna. Od 1974 roku zaczęliśmy kupować Ŝywność za granicą.
Sytuacja mieszkaniowa nie uległa poprawie - przy wzroście liczby zawieranych związków
małŜeńskich, ilość oddawanych mieszkań była ciągle niewystarczająca. Nastąpiło realne obniŜenie
nakładów na gospodarkę mieszkaniową.
W latach 1971-1975 płace wzrosły, jednak wobec braku wielu towarów na rynku pojawił się nadmiar
pustego pieniądza i zjawisko inflacji. Negatywną cechą Ŝycia społecznego stawał się alkoholizm i
takie zjawiska jak łapówkarstwo, przekupstwo czy protekcyjne traktowanie znajomych.
Nadal
obowiązywał system
planowania,
jednak
załoŜenia
nie
były
w
rzeczywistości
realizowane. Statystyki zawyŜano a realna sytuacja rynkowa znacznie odbiegała od danych
zawartych w zestawieniach. Połowa lat 70.przyniosła pierwsze przesilenia i symptomy kryzysu
gospodarczego. Wobec duŜych dysproporcji między polityką konsumpcji a realnymi moŜliwościami
społeczeństwa i państwa podwyŜka cen stawała się nieunikniona.
Czerwiec ’76 - polityczny przełom
398
Połowa lat 70. w sytuacji gospodarczej Polski przyniosła powaŜne trudności w zachowaniu
równowagi rynkowej. 24 czerwca 1976 roku premier rządu, Piotr Jaroszewicz, na forum
Sejmu zapowiedział wprowadzenie bardzo duŜej podwyŜki cen przede wszystkim na artykuły
Ŝywnościowe. Konsekwencją tego kroku były spontaniczne strajki, które objęły wiele zakładów
przemysłowych - Ursus, Radom, Płock, Wrocław, Poznań, Szczecin, Gdańsk, Warszawę. Na przykład
w Ursusie robotnicy na kilka godzin przejęli władzę w mieście. Wszędzie jednak wystąpienia
robotnicze zostały brutalnie stłumione przez milicję i specjalne oddziały ZOMO.
Władze, zaniepokojone rozmiarami zajść, wycofały się z planowanych podwyŜek, bagatelizując
jednak protesty robotnicze, próbując przejść nad nimi do porządku dziennego. Zamiast próby podjęcia
rozmów z załogami władze wszczęły kampanię propagandową piętnującą „chuliganów” i „wichrzycieli”
porządku - urządzano wiece „poparcia” dla polityki władz, środki masowego przekazu przedstawiały
fałszywe fakty. Jednocześnie podjęto szereg akcji bezpośrednio wymierzonych w uczestników zajść w
Ursusie i Radomiu - aresztowania, bicia; skazywanie przez sądy i kolegia ds. wykroczeń na więzienie i
grzywny.
Władze, wobec braków cukru na rynku, zostały zmuszone do wprowadzenia kartek, co było kolejną
kompromitacją systemu komunistycznego, a szczególnie „wielkiego skoku” cywilizacyjnego ekipy
Gierka.
Czy wiesz, Ŝe...
Wydarzenia czerwca 1976 roku wpłynęły na aktywizację środowisk opozycyjnych. 23 września
1976 r. 14 osób - wybitnych działaczy opozycji laickiej i katolickiej - podpisało „Apel do
społeczeństwa
i
władz
PRL”. Dokument
ten
zapoczątkował
istnienie zorganizowanej
opozycji Komitetu Obrony Robotników - KOR. Powstał on z inicjatywy Jacka Kuronia i Jerzego
Andrzejewskiego.
Środowisko KOR łączyła:
- chęć wspólnego działania dla dobra społeczeństwa, w imię walki o prawa człowieka;
- niechęć do reŜimu komunistycznego i praktyk rządu PRL.
Mimo prób utrzymywania przez władze przyjaznych stosunków z episkopatem, gestów dobrej woli,
pojednania, Kościół zdecydowanie stanął w obronie pokrzywdzonych robotników Ursusa i
Radomia. Prymas Wyszyński i duchowieństwo zaapelowali do władz o zaprzestanie represji,
amnestię, przychylnie na ogół przyjmując działalność KOR.
399
Sytuacja międzynarodowa
Początek drugiej połowy lat 70. przyniósł podjęcie przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i
państwa zachodnie próby przeciwstawienia się ekspansywnej polityce ZSRR:
- objęcie urzędu prezydenta USA przez Jimmy’ego Cartera (1977) i zwycięstwo w wyborach
parlamentarnych w Wielkiej Brytanii partii konserwatywnej - rządy premier Margaret Thatcher przyniosły zmianę polityki Zachodu wobec bloku komunistycznego;
- nawiązanie stosunków dyplomatycznych i handlowych Chin z USA dało mocny atut prezydentowi
Carterowi w rozmowach z przywódcami ZSRR;
- mimo prób nacisku państw zachodnich na Kreml, co do przestrzegania zobowiązań układu
rozbrojeniowego SALT I i deklaracji KBWE z Helsinek, nie udało się wyegzekwować od ZSRR
wszystkich zobowiązań. Te niepowodzenia Zachodu były związane z przejmowaniem władzy na
Kremlu przez ludzi pozostających pod kontrolą coraz bardziej schorowanego, ale jednocześnie coraz
bardziej konserwatywnego sekretarza generalnego KC KPZR i przewodniczącego Rady NajwyŜszej
ZSRR, Leonida BreŜniewa.
Czy wiesz, Ŝe...
Dla świata, a szczególnie dla samych Polaków, ogromne znaczenie moralne i prestiŜowe
miał wybór 16 października 1978 roku metropolity krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły, na
papieŜa. Przyjął on imiona Jan Paweł II. Rozpoczął się nowy pontyfikat i okres w dziejach
Kościoła powszechnego.
Koniec lat 70. przyniósł wzrost napięcia między blokami militarnymi. Przyczyną była nieugięta
postawa i chęć dominacji Kremla i jego satelitów w świecie, przy jednoczesnych, podejmowanych
przez Zachód, próbach wyrównania potencjału militarnego i przeciwstawienia się państwom
komunistycznym.
W
o rozmieszczeniu na
konsekwencji
terytoriach
w 1979 roku
swoich
szefowie
państw
państw rakiet
NATO
strategicznych
podjęli
z
decyzję
głowicami
jądrowymi Pershing II i Cruise. Mimo to ideologiczna i polityczna ekspansja radziecka trwała, czego
przejawem było zajęcie w 1979 roku przez Wietnam, wspierany przez ZSRR, KambodŜy i wzrost
napięcia między Pekinem a Moskwą.
USA podjęły szeroką akcję polityczną - nawiązanie oficjalnych stosunków z Chinami, dzięki mediacji
Waszyngtonu
podpisanie
porozumienia
izraelsko-egipskiego
- wzrost
prestiŜu
USA
w
świecie. Negatywny obraz USA w świecie arabskim spowodowało popieranie przez administrację
amerykańską reŜimu szacha Iranu Rezy Pahlawiego, który został obalony w 1979 roku przez
rewolucję islamską z Ajatollahem Chomeinim na czele.
400
W grudniu 1970 roku, realizując doktrynę BreŜniewa, ZSRR podjął inwazję na Afganistan. USA,
Chiny i niektóre inne państwa zareagowały na to bardzo ostro. USA nałoŜyły nawet embargo na
handel z ZSRR, a na znak sprzeciwu wobec radzieckiej polityki kilka delegacji olimpijskich z państw
zachodnich nie wzięło udziału w olimpiadzie organizowanej w Moskwie w 1980 roku.
Mimo agresywnych kroków polityki radzieckiej, państwa bloku komunistycznego weszły w fazę
głębokiego
kryzysu
gospodarczego. Socjalistyczny
system
gospodarowania
okazał
się
nieefektywny. Technologie były przestarzałe, wydajność pracy bardzo niska, fatalne zbiory zbóŜ
dodatkowo wpływały na pogłębiający się kryzys gospodarczy i społeczny. Wyścig zbrojeń a takŜe
przedłuŜająca się wojna w Afganistanie i duŜe zaangaŜowanie się gospodarki ZSRR w tym kraju
przyczyniały się do rozwoju kryzysowych zjawisk w gospodarce radzieckiej i gospodarce państw bloku
komunistycznego.
Katastrofa polskiej gospodarki
Polityka gospodarcza lat 1971-1976 przyniosła fiasko tzw. „wielkiego skoku”:
- wielkie inwestycje nie były w znacznej mierze zakończone, zamiast przynosić dochód, pochłaniały
ogromne ilości środków potrzebnych na ich zabezpieczenie, w znacznej mierze ulegały zniszczeniu;
- zaciąganie nadmiernej ilości kredytów doprowadziło naszą gospodarkę na krawędź upadku i ruiny dochód narodowy w latach 1976-1980 spadł realnie o 7%. Spadała w dalszym ciągu wydajność pracy.
Płace mimo to realnie rosły;
- w konsekwencji prowadziło to do braków wielu towarów na rynku, obrotu pozarynkowego wieloma
towarami, spekulacji i inflacji. Codziennym widokiem stały coraz dłuŜsze kolejki.
Zapamiętaj!
W latach 1976-1980:
- pogłębiał się deficyt w dostawach energii elektrycznej nie tylko do mieszkań, ale i do
zakładów przemysłowych;
- braki surowców, trudności płatnicze powodowały przerwy w pracy i nierytmiczność
produkcji;
- władze podjęły próby przesunięcia pewnych nakładów w sferę produkcji wyrobów
eksportowych, co powodowało niedoinwestowanie innych działów gospodarki, a w
konsekwencji doprowadziło do dysproporcji w gospodarce;
401
- nastąpił spadek produkcji wielu towarów.
W rolnictwie nastąpił kryzys i ogólny spadek produkcji spoŜywczej o ok. 8%. Wobec dysproporcji
produkcji zwierzęcej i pasz (na niekorzyść tych drugich) zachodziła konieczność dalszego importu
zbóŜ, co pogłębiało nasze zadłuŜenie i fatalną sytuację w rolnictwie. Wynikała ona nie tylko ze złej
struktury rolnej i sposobu gospodarowania, ale takŜe z nieurodzajów.
Polska ciągle notowała deficyt w handlu zagranicznym. W konsekwencji zaciągania kolejnych
kredytów, Ŝycia ponad stan, konsumowania znacznych sum z zaciąganych kredytów, w 1979 roku
dług państwa urósł juŜ do sumy ok. 22 mld dolarów. Do tego naleŜałoby dodać konieczność spłaty
odsetek od kredytów, a w przypadku niespłacenia w terminie - spłatę odsetek od odsetek!
W drugiej połowie lat 70. drastycznie obniŜyła się stopa Ŝyciowa Polaków. Mimo dotowania przez
państwo cen na artykuły spoŜywcze i przemysłowe, wobec małej siły nabywczej polskiej złotówki,
przeciętny Polak musiał pracować znacznie dłuŜej od mieszkańca Zachodu, by móc kupić chleb,
telewizor czy samochód i inne towary.
Pod koniec lat 70. PRL stanęła na progu bankructwa, a frustracja społeczeństwa groziła w kaŜdej
chwili wybuchem niezadowolenia.
Polityka „kija i marchewki”
W atmosferze pogłębiającego się kryzysu ekonomicznego i społecznego rósł opór społeczeństwa
wobec rządów ekipy Gierkowskiej. Władze, chcąc zapewnić sobie kolejne kredyty od państw
zachodnich, stwarzały pozory rządów demokratycznych, z drugiej strony nasilając represje wobec
coraz liczniejszej i lepiej zorganizowanej opozycji. Ta swoista polityka „kija i marchewki” - marzec
1977 ratyfikacja Paktu Praw Człowieka ONZ, czerwiec 1977 wydanie przez Radę Państwa „aktu łaski”
dla uczestników wydarzeń w Ursusie i Radomiu; jednocześnie stosowanie rewizji, najść domów,
przetrzymywanie działaczy KOR - prowadziła do wzrostu napięcia i była dowodem moralnej
słabości reŜimu komunistycznego.
WaŜnym wydarzeniem w organizowaniu się opozycji było powstanie w marcu 1977 roku Ruchu
Obrony Praw Człowieka i Obywatela - ROPCiO. Deklarację załoŜycielską Do społeczeństwa
polskiego podpisało wielu wybitnych przedstawicieli świata nauki, kultury i opozycji. Śmierć
krakowskiego studenta i współpracownika KOR (sprawcą była najprawdopodobniej SłuŜba
Bezpieczeństwa), Staszka Pyjasa, spowodowała falę manifestacji środowiska akademickiego nie tylko
w Krakowie, ale i w innych ośrodkach.
Na czoło działań opozycji wysuwał się KOR, który we wrześniu 1977 roku przekształcił się w Komitet
Samoobrony Społecznej KOR. Do podstawowych zadań KOR naleŜały: walka z represjami,
łamaniem praworządności, pomoc represjonowanym, wydawanie „podziemnej” literatury. W 1978 roku
w Sudetach spotkali się działacze KOR i czechosłowackiej opozycji „Karta 77”. Od tego momentu
402
datuje się ścisła współpraca opozycji polskiej z czechosłowacką (Adam Michnik, Jacek Kuroń, Janusz
Onyszkiewicz, Waclav Havel, Jan Czarnogurski i inni). Aktywizował swoje działania ROPCiO
prowadząc działalność prawie jawną. Powstawały teŜ inne organizacje opozycyjne, jak choćby
nastawiona
zdecydowanie
antykomunistycznie
i
niepodległościowo Konfederacja
Polski
Niepodległej z Leszkiem Moczulskim na czele.
Rok 1978 przyniósł
początki organizowania
się
robotników
i
chłopów w Wolne
Związki
Zawodowe. Pierwsze z nich powstały na Śląsku i WybrzeŜu. Niebawem przedstawiciele robotników i
inteligencji podjęli współpracę.
Wybór kardynała Karola Wojtyły na papieŜa był dla Polaków sygnałem do podjęcia dzieła odnowy
moralnej. Pielgrzymka Ojca Świętego do kraju w czerwcu 1979 roku wlała w serca jego rodaków
nadzieję na lepszą przyszłość, umocniła w nich wiarę w zwycięstwo prawdy nad kłamstwem władz
komunistycznych. Entuzjazm i Ŝarliwa wiara Polaków były najlepszym dowodem fiaska konsumpcyjnej
i materialistycznej polityki władz PRL.
Połowa 1980 roku w Polsce charakteryzowała się zwiększeniem trudności Ŝycia codziennego,
aktywizacją działań opozycji, brakiem reakcji władz na apele strony kościelnej, domagającej się
przeprowadzenia gruntownych reform. Kryzys narastał i w kaŜdej chwili groził wybuchem buntu
społecznego.
Solidarność 1980-1981
Przełom 1980 i powstanie Solidarności
Bezpośrednią przyczyną wystąpień robotniczych stała się wprowadzona 1 lipca 1980 r. podwyŜka
niektórych cen artykułów Ŝywnościowych. Prawie natychmiast w bardzo wielu miastach
wybuchły strajki i demonstracje. Władze zaniepokojone wydarzeniami zapowiedziały podniesienie
emerytur i rent. Akcje protestu przy niezdecydowanej postawie władz zaczęły ogarniać coraz szersze
kręgi. Największych rozmiarów strajki miały miejsce w Lublinie i Świdniku. Koniec lipca i początek
sierpnia przyniósł rozszerzenie się fali strajkowej prawie na cały kraj - Warszawa, Lublin, Wrocław,
Stalowa Wola. 14 sierpnia stanęła Stocznia Gdańska, a robotnicy, obok postulatów ekonomicznych,
Ŝądali
takŜe
przywrócenia
do
pracy
zwolnionych
za
działalność
w Wolnych
Związkach
Zawodowych Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy. Strajk na WybrzeŜu zaczął powoli ogarniać inne
zakłady.
Edward Gierek pospiesznie wrócił z wakacji w ZSRR i próbował opanować sytuację. Wobec protestów
stoczniowców dyrekcja zgodziła się spełnić ich Ŝądania płacowe. Część stoczniowców postanowiła
kontynuować
strajk,
solidaryzując
się
z
innymi
zakładami
pracy. 17
sierpnia
1980 roku
powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Lechem Wałęsą na czele. MKS stanął teraz na
403
czele akcji strajkowej, nadając jej zorganizowany charakter. Został sformułowany w 21 punktach
program zawierający Ŝądania strajkujących:
- powstanie niezaleŜnych od władz związków zawodowych;
- prawo do strajku, wolności słowa, prasy;
- uwolnienie więźniów politycznych;
- podwyŜki płac, emerytur i rent;
- przekazanie społeczeństwu prawdziwej informacji o stanie polskiej gospodarki.
Ruch strajkowy objął Szczecin (MKS szczeciński Ŝądał w 36 postulatach tych samych praw, co
trójmiejski). Wobec aresztowania przez władze czołowych działaczy opozycji politycznej (m.in.
Kuronia, Michnika, Moczulskiego, Romaszewskiego), odrzucenia postulatów strajkujących ze strony
przedstawicieli władz (Pyka, Jagielski - Trójmiasto, Barcikowski - Szczecin), 23 sierpnia na
WybrzeŜu został ogłoszony strajk powszechny. Do robotników przyłączyli się działacze opozycji
politycznej
(Geremek,
Kaczyński,
Mazowiecki,
Wielowieyski),
którzy
zostali
doradcami Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego. Za przykładem WybrzeŜa poszli robotnicy
innych miast i zakładów przemysłowych. Powstały MKS-y w Nowej Hucie, Łodzi, Wrocławiu,
Poznaniu. Pod koniec sierpnia strajki ogarnęły teŜ Górny Śląsk, kopalnie, huty i zakłady w innych
regionach kraju.
Zapamiętaj!
31 sierpnia w Stoczni Gdańskiej zostało podpisane porozumienie między Międzyzakładowym
Komitetem Strajkowym, reprezentowanym przez Lecha Wałęsę, a stroną rządową, której
przewodził wicepremier Mieczysław Jagielski (dzień wcześniej porozumienie w Szczecinie, a
następnie w Jastrzębiu na Śląsku).
Było to wielkie zwycięstwo robotników - zgoda władz na utworzenie wolnych związków zawodowych
i spełnienie pozostałych Ŝądań stoczniowców. Po podpisaniu porozumień stoczniowcy wrócili do
pracy. W konsekwencji wydarzeń sierpniowych na VI Plenum KC PZPR na początku września
1980 roku doszło do zmiany władz w partii - I sekretarzem został Stanisław Kania. Do władz weszli
ludzie, którzy akceptowali porozumienia i ustępstwa, ale nie dopuszczali moŜliwości konkretnych
zmian; uwaŜali, Ŝe strajki nie były skierowane przeciwko partii, ale przeciw błędom popełnionym przez
nią w sferze politycznej, gospodarczej i socjalnej.
We wrześniu spotkali się przedstawiciele komitetów nowych związków zawodowych z całego kraju. W
wyniku dyskusji utworzono NiezaleŜny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność. Na czele
stanęła Krajowa Komisja Porozumiewawcza z Lechem Wałęsą jako przewodniczącym. Komisje
regionalne zachowały autonomię. Na fali zwycięstw zaczęły powstawać niezaleŜne od władz
404
stowarzyszenia twórcze i naukowe, NiezaleŜne Zrzeszenie Studentów. Jeszcze przed rejestracją
Solidarność liczyła ok. 3,5 mln członków a ruch spontanicznie się rozszerzał.
Władze po zawarciu porozumień próbowały hamować powstawanie związków i stowarzyszeń
pozostających
poza
kontrolą.
Nasiliły
się ataki
propagandowe,
aresztowania
działaczy
opozycji. Odbywająca się w październiku druga część Plenum KC PZPR zakończyła się podjęciem
decyzji o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu partii, konieczności przeprowadzenia reform, pogłębieniu
demokracji wewnątrzpartyjnej. Jednocześnie minister obrony narodowej, gen. Wojciech Jaruzelski,
podjął kroki w celu opracowania planu stłumienia społecznego ruchu przy uŜyciu siły. W partii
wydarzenia sierpniowe doprowadziły do osłabienia jedności i powstania porozumień między
zakładowymi i wojewódzkimi komitetami partii bez zgody władz centralnych.
W atmosferze napięcia i prawie konfrontacji wobec liczebnego wzrostu Solidarności, wzmocnienia
struktur regionalnych i autorytetu jej przywódców władze zgodziły się na rejestrację Związku, która
ostatecznie nastąpiła10 listopada 1980 roku. Solidarność mogła wydawać własny tygodnik
(„Solidarność”, red. naczelny Tadeusz Mazowiecki), władze zgodziły się na nadawanie audycji w radiu
i telewizji oraz zwolniły od cła urządzenia poligraficzne otrzymywane z zagranicy. Był to kompromis
zarówno władz jak i robotników. W praktyce nie zadowolił nikogo.
Koniec roku przyniósł pewne uspokojenie w kraju. Władze zgodziły się na odsłonięcie w
Gdańsku Pomnika Poległych Stoczniowców z 1970 roku, złagodziły ataki propagandowe na
Solidarność. Święta upłynęły w atmosferze oczekiwania z nadzieją na przyszłość. Podniosły nastrój
świąt mąciła jednak świadomość fatalnej sytuacji gospodarczej kraju i samych Polaków. Choć
płace realnie wzrosły, jednak wobec braków na rynku wielu podstawowych produktów pogłębiał się
kryzys zaopatrzeniowy, paliwowy, rosła inflacja, a wydajność pracy była niska.
Styczeń 1981 roku przyniósł zaostrzenie napięć w Polsce. Było to związane nie tylko z
niedotrzymywaniem zobowiązań władz wynikających z porozumień i ze złą sytuacją gospodarczą, ale
takŜe ze skomplikowaniem się sytuacji międzynarodowej:
- nowy prezydent USA, Ronald Reagan, usztywnił stanowisko wobec ZSRR, Ŝądając zachowania
swobód w Polsce;
- ZSRR wzmógł naciski na polskich polityków w celu szybkiego spacyfikowania Solidarności. Szefowie
państw Układu Warszawskiego przygotowywali wojska do przeprowadzenia manewrów na terytorium
polskim pod kryptonimem „Sojuz 81”.
11 lutego 1981 roku gen. Wojciech Jaruzelski został premierem rządu i w swoim wystąpieniu
sejmowym zaapelował o 90 spokojnych dni (3 miesiące). Społeczeństwo, zmęczone kryzysem i
niekompetencją władz, na ogół ze zrozumieniem przyjęło wystąpienie Jaruzelskiego, licząc na
uspokojenie
napiętej
sytuacji.
Tymczasem władze
przyjęły
juŜ kurs
konfrontacyjny,
m.in.
405
opracowanie Informacji o stanie przygotowań państwa do wprowadzenia stanu wojennego, którą gen.
Jaruzelski przedstawił premierowi ZSRR Tichonowowi. Realnym skutkiem tej polityki była
tzw. prowokacja bydgoska - milicja pobiła trzech działaczy Solidarności zaproszonych na sesję
Wojewódzkiej Rady Narodowej (m.in. Jana Rulewskiego). Koniec marca 1981 roku przyniósł
zapowiedź wielkiej tragedii w Polsce. PrzedłuŜały się manewry sił Układu Warszawskiego, a
Solidarność zapowiadała bezterminowy strajk generalny. Po mediacji prymasa Wyszyńskiego
doszło do spotkania Wałęsy z wicepremierem Rakowskim. W myśl porozumienia Solidarność
odwołała strajk. Choć groźba radzieckiej interwencji chwilowo została zaŜegnana, jednak nadal była
realna. Kwietniowa wizyta Jaruzelskiego i Kani w Moskwie doprowadziła do zakończenia
manewrów Sojuz 81. Mimo to ogromne ilości wojska radzieckiego pozostały w Polsce.
Czy wiesz, Ŝe...
W lutym 1981 roku władze w obliczu strajków i protestów rolników w Bydgoszczy i innych
regionach kraju podpisały porozumienie w Rzeszowie i Ustrzykach. W konsekwencji 12 maja
1981roku został zarejestrowany NiezaleŜny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych
Solidarność jako organizacja reprezentująca interesy rolników indywidualnych, którzy
wywalczyli konstytucyjne zagwarantowanie prawa do własności ziemi.
Wiosna 1981 roku była okresem pewnego uspokojenia. Trwały rozmowy rząd - Solidarność. Zarówno
w Solidarności jak i we władzach ujawniły się odmienne interpretacje przyszłości, zakresu kompromisu
i moŜliwych do wywalczenia i wprowadzenia zmian. 13 maja na placu św. Piotra w Rzymie miał
miejsce zamach na papieŜa. Wydarzenie to wstrząsnęło Polakami, odebrali je jako przestrogę.
W połowie 1981 roku pogorszyła się sytuacja zaopatrzeniowa, a w kraju zaczęły wybuchać strajki.
Władze zaproponowały Solidarności rozmowy, które były przerywane. Jednocześnie władze
przeprowadzały akcje pokazów siły - np. na początku sierpnia doszło do blokady centrum Warszawy.
Rozmowy z przedstawicielami Solidarności nie zakończyły się podpisaniem porozumienia, a
propaganda, na czele z nowym rzecznikiem prasowym rządu, Jerzym Urbanem, podjęła nagonkę na
działaczy Związku.
5 września rozpoczął swoje obrady I Zjazd NSZZ Solidarność. Przebiegały one w atmosferze
pogarszającej
się
sytuacji
ekonomiczno-społecznej
w
kraju,
w
okresie
nasilenia
ataków
propagandowych ze strony władz. W samym Związku ścierały się róŜne poglądy; od skrajnie
radykalnych (zwiększenia Ŝądań i nacisku strajkowego na władze), do umiarkowanych (prowadzenia
rozmów z władzami w obliczu niepewnej sytuacji międzynarodowej). Podobnie w PZPR ścierały się
dwie
odmienne
tendencje:
siłowego
rozwiązania-delegalizacji
Solidarności
i
dialogu
ze
społeczeństwem. Episkopat polski nawoływał do umiaru, rozsądku i porozumienia. Bardzo waŜnym
elementem obrad Zjazdu był dokument: Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej, który wywołał
406
ostrą reakcję propagandy komunistycznej. Na zjeździe Solidarności uchwalono program Związku i
wybrano Lecha Wałęsę na przewodniczącego Komisji Krajowej.
W połowie października 1981 roku odbyło się IV Plenum KC PZPR. Nowym I sekretarzem został
wybrany na miejsce Stanisława Kani generał Wojciech Jaruzelski. W swoich rękach połączył
kierowanie państwem (premier), wojskiem (minister obrony narodowej) i partią. W praktyce władze
komunistyczne zadecydowały o podjęciu konfrontacji ze społeczeństwem.
Jesień upłynęła w atmosferze ciągle pogarszającej się sytuacji ekonomicznej Polaków, którą
podsycały władze, tolerując fatalny stan gospodarki. Listopad przyniósł uspokojenie - strajki zostały
zawieszone. Spotkanie Jaruzelski - Glemp - Wałęsa nie dało jednak Ŝadnych konkretnych rezultatów.
2 grudnia oddziały ZOMO wkroczyły do siedziby WyŜszej Szkoły Oficerskiej PoŜarnictwa w
Warszawie. Złamanie siłą akcji strajkowej było wyzwaniem rzuconym Solidarności. Komisja Krajowa,
obradująca w Radomiu, zadecydowała o podjęciu przygotowań do strajku generalnego w razie
dalszych ataków i represji władz wobec Solidarności i protestujących. Region Mazowsze Solidarności
zapowiedział powszechny strajk na dzień 17 grudnia. Tymczasem władze przygotowywały się do
złamania społeczeństwa polskiego. Komisja Krajowa obradująca w Gdańsku (11-12 grudnia) poparła
decyzję radomską o przygotowaniach do strajku generalnego. Nikt nie wierzył w nadchodzące sygnały
o moŜliwości wprowadzenia stanu wojennego i rządów wojskowych.
Zapamiętaj!
W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 roku w Polsce został wprowadzony stan wojenny. UŜyto do
tego celu wojska, które obsadziło wszystkie kluczowe punkty i budynki miast. Generał
Wojciech Jaruzelski w przemówieniu radiowo-telewizyjnym poinformował Polaków o przejęciu
władzy w kraju przez Wojskową Radę Ocalenia Narodowego (WRON).
Stan wojenny 1981-1983
Przeprowadzenie zamachu wojskowego w Polsce - wprowadzenie stanu wojennego - mimo wielu
sygnałów, docierających do członków i przywódców Solidarności, zaskoczyło całe społeczeństwo
polskie. Na podstawie szczególnych regulacji prawnych, uprawnień Wojskowej Rady Ocalenia
Narodowego - władz stanu wojennego, zostały ograniczone prawa obywatelskie:
- internowano (zatrzymano) ok. 7 tys. członków Solidarności, związków i stowarzyszeń działających
niezaleŜnie od władz;
- ograniczono działalność związków i stowarzyszeń;
407
- wprowadzono ograniczenia w przemieszczaniu się i godzinę milicyjną od 22.00 do 6.00;
- zakazano organizowania strajków, manifestacji, a zakłady pracy zmilitaryzowano;
- zablokowano połączenia telefoniczne.
Kościół katolicki, który w 1981 r. podejmował próby mediacji między rządem a Solidarnością, potępił
złamanie prawa, aresztowania i internowanie wielu działaczy Solidarności. Stanął w obronie praw
człowieka, godności osobistej, domagał się wypuszczenia internowanych na wolność, przywrócenia
działalności NSZZ Solidarność. Solidarność została znacznie osłabiona przez liczne aresztowania i
internowanie prawie wszystkich przywódców Związku. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami w
zakładach pracy wybuchły strajki, które jednak wobec braku moŜliwości komunikowania się
(zawieszona łączność telefoniczna, rozmowy kontrolowane) były prowadzone w sposób chaotyczny.
Do najbardziej dramatycznych walk doszło w kopalni węgla kamiennego „Wujek” w Katowicach,
gdzie zginęło 9 górników.
Społeczeństwo polskie wobec stosowania terroru przyjmowało róŜne postawy manifestowania
własnych uczuć i przekonań - bojkot rządowej telewizji, radia, kin (takŜe aktorzy nie przyjmowali
propozycji angaŜu). Polacy przeciwko stanowi wojennemu protestowali nie tylko biernie, ale takŜe
czynnie. 1 maja 1982 roku odbyły się kontrpochody i manifestacje zwolenników Solidarności,
a 13
maja przyniósł wielkie
manifestacje
w
Krakowie,
Warszawie
i
w
innych
miastach. Interweniowały słuŜby policyjne, padli zabici i ranni. Od tej pory kaŜdy trzynasty dzień
miesiąca na pamiątkę wprowadzenia stanu wojennego Polacy „czcili” biorąc udział w mszach świętych
w intencji ojczyzny i zabitych, po uroczystościach religijnych odbywały się manifestacje.
Druga połowa 1982 roku przyniosła, w obliczu pogarszającej się sytuacji gospodarczej kraju, nową
falę zamieszek i manifestacji, które zostały krwawo stłumione przez władze. Dotkliwym ciosem
była formalna delegalizacja NSZZ Solidarność w październiku 1982 roku.
W listopadzie 1982 roku bez Ŝadnych warunków wstępnych został zwolniony z internowania Lech
Wałęsa (zbiegło się to z wiadomością o śmierci Leonida BreŜniewa). W grudniu 1982 roku na mocy
ustawy
sejmowej,
w
obliczu
moŜliwości
zawieszenia
stanu
wojennego,
wprowadzone
zostały szczególne regulacje prawne, które w sytuacji pozornie normalnej oddawały pełną kontrolę
w państwie w ręce władz stanu wojennego.
Ocena zasadności wprowadzenia stanu wojennego w Polsce budziła i nadal budzi wśród
historyków i społeczeństwa polskiego liczne emocje i kontrowersje:
- ceną za utrzymanie się przy władzy komunistycznego reŜimu była śmierć kilkuset osób;
- społeczeństwo ostatecznie przestało ufać władzy, która przyjęła siłowy wariant rozwiązania wielu
problemów kraju;
408
- nie moŜna zapomnieć o międzynarodowym kontekście wprowadzenia stanu wojennego - nie tylko
została powstrzymana pomoc gospodarcza z Zachodu, ale jednocześnie większość państw
nałoŜyła embargo na kontakty gospodarcze z Polską. Mimo to nieoficjalnymi środkami płynęła pomoc
dla Polaków;
- być
moŜe wprowadzenie
stanu
wojennego zapobiegło
interwencji
państw
Układu
Warszawskiego, co spowodowałoby nieobliczalne straty dla narodu.
31 grudnia 1982 roku Rada Państwa zawiesiła stan wojenny na terenie całego kraju, a w styczniu
1983 roku powstał Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego (PRON). W zamyśle miał to być
ruch ogólnopolski skupiający Polaków z róŜnych środowisk. W praktyce, wobec swojego rodowodu i
brutalnych metod rządów władz wojskowych i komunistycznych, spotkał się z bojkotem zdecydowanej
większości środowisk.
Wielkie znaczenie dla Polaków miała II pielgrzymka papieska 16-23 czerwca 1983 roku. Ojciec
Święty, mimo Ŝe jednoznacznie nie potępił stanu wojennego i jego twórców, jednak w homilii w
Katowicach opowiedział się za słusznym i niezbywalnym prawem człowieka do swobody przekonań i
zrzeszania się, uczcił teŜ pamięć ofiar, które zginęły na skutek represji stanu wojennego, w
Zakopanem spotkał się zLechem Wałęsą. Polacy zostali pokrzepieni nadzieją i otuchą do dalszej
pracy i walki o swoje słuszne prawa.
Zapamiętaj!
22 lipca 1983 roku został zniesiony stan wojenny w Polsce. Mimo Ŝe nie było juŜ samego stanu
wojennego, jednak pozostało w mocy jego antydemokratyczne ustawodawstwo.
Gospodarka polska lat stanu wojennego była w katastrofalnym połoŜeniu:
- spadł dochód narodowy (ok. 8%);
- zmniejszyły się nakłady na inwestycje;
- obniŜyła się stopa Ŝyciowa ludności;
- zdecydowana większość artykułów Ŝywnościowych i niektórych gospodarczych była na kartki;
- półki świeciły pustkami, a wobec braków wielu artykułów, takŜe gospodarczych, kwitła korupcja,
czarny rynek i łapówkarstwo;
- pogłębiał się kryzys w budownictwie mieszkaniowym;
- spadły realne płace;
- wzrosły drastycznie ceny wielu artykułów, co jedynie nieznacznie ustabilizowało rynek.
409
Zerwanie kontaktów z państwami zachodnimi przyczyniło się do wstrzymania napływu kredytów.
Gospodarka polska była na skraju bankructwa, a długi państwa wzrastały w przyspieszonym
tempie.
Lata 1984-1985 charakteryzowały
strony próbowały zastraszyć
się
w
Polsce sytuacją
społeczeństwo -
wzmogła
wyczekiwania.
się
cenzura,
Władze z
ataki
na
jednej
opozycję,
inwigilowanie księŜy, środowisk opozycyjnych, z drugiej strony społeczeństwo było coraz bardziej
zmęczone, mniej skore do podejmowania akcji protestacyjnych. W 1985 r. w Toruniu odbył się
pokazowy proces zabójców księdza Jerzego Popiełuszki. Funkcjonariusze SB zostali skazani na kary
więzienia. Sam proces miał pokazać społeczeństwu, Ŝe władze tępią przejawy naduŜywania
stanowisk, ale jednocześnie miał ostrzec i zniechęcić ewentualnych naśladowców księdza Jerzego,
zaangaŜowanego w prace na rzecz obrony praw człowieka.
Rok 1985 przyniósł stabilizację władzy. Wybory w październiku przyniosły tradycyjnie sukces
komunistom i środowiskom skupionym w PRON, który firmował jedną wspólną listę wyborczą. Niska
frekwencja wyborcza - jedynie ok. 66% - była dla rządzących sygnałem, Ŝe ich metody nie cieszą się
poparciem społecznym, co więcej, rozwiązanie siłowe nie złamało ducha oporu. Generał Wojciech
Jaruzelski nie tylko pełnił funkcję I sekretarza KC PZPR, ale jednocześnie został w listopadzie
1985 roku przewodniczącym Rady Państwa.
Rok 1986 to okres pierwszych ustępstw władzy wobec społeczeństwa. Ogromny wpływ na to miała
sytuacja w ZSRR. Po śmierci sekretarza generalnego KC KPZR Konstantina Czernienki, w marcu
1985
roku
nowym
sekretarzem
generalnym
został Michaił
Gorbaczow. Zaproponował
on
społeczeństwu radzieckiemu przebudowę (pieriestrojkę) i jawność (głasnost). Spowodowały one
równieŜ zwrot w sytuacji w Polsce. Początkowo władze komunistyczne z duŜą ostroŜnością
podchodziły do nowego sposobu myślenia, próbując nadal represjami i terrorem tłumić opór
społeczeństwa. W roku 1986 ogłoszono kolejną juŜ amnestię. Dzięki amnestii w Polsce, na wolność
wyszli ostatni więźniowie polityczni.
Zapamiętaj!
W dniach 8-14 czerwca 1987 roku do Polski po raz kolejny przybył papieŜ Jan Paweł II. Mimo Ŝe
trzecia pielgrzymka miała charakter przede wszystkim religijny, jednak znalazły się w niej takŜe
akcenty polityczne. W społeczeństwo polskie wstąpiła nadzieja na ostateczne zwycięstwo
ideałów demokratycznych.
29 listopada 1987 roku odbyło się referendum, w którym społeczeństwo miało wypowiedzieć się w
sprawie reform gospodarczych. Frekwencja, wobec nawoływania Solidarności do bojkotu, wyniosła
410
realnie ok. 35-55%. Wyniki referendum były niekorzystne dla władz, a konsekwencją tzw. reformy
były kolejne podwyŜki cen, co przy jednoczesnym znacznym podwyŜszeniu płac nie zlikwidowało
przyczyn kryzysu a jedynie zwiększyło inflację.
Przełom lat 1987/88 nie przyniósł zmian w sytuacji ludności. Na wiosnę 1988 r. doszło do
wybuchu strajków na wielu uczelniach - Kraków, Warszawa, Poznań i inne miasta, które
brutalnie spacyfikowała milicja. W kwietniu i maju wybuchły strajki okupacyjne w wielu zakładach
przemysłowych: Bydgoszczy, Gdańska, Gdyni, Krakowa-Nowej Huty. ZOMO i specjalne oddziały
milicji brutalnie stłumiły protest w Nowej Hucie. Wobec narastającej atmosfery konfrontacji Lech
Wałęsa spowodował zawieszenie strajku w Stoczni Gdańskiej. Represje wobec uczestników zajść
były stosunkowo łagodne, co Solidarność odebrała jako swój sukces i jednocześnie zachętę do
dalszego działania i walki o prawa obywatelskie.
W lecie przez kraj przeszła kolejna fala strajków. Obok postulatów ekonomicznych na pierwszym
miejscu znajdowało się Ŝądanie legalizacji Solidarności. Odpowiedzią władz była demonstracja siły,
ale akcje strajkowe odniosły sukces. Dzięki mediacji episkopatu rozpoczęły się nieformalne
rozmowy między stroną rządową a przedstawicielami Solidarności. Generał Czesław Kiszczak,
minister spraw wewnętrznych, zaproponował spotkanie „okrągłego stołu”. W konsekwencji kilku
spotkań Kiszczak - Wałęsa, udało się przewodniczącemu Solidarności stłumić strajki i podjąć
przygotowania do rozpoczęcia rozmów z władzami.
Druga połowa 1988 roku upływała w atmosferze wyczekiwania na rozwój sytuacji. Powstał rząd
premiera M. F. Rakowskiego, który podjął działania teoretycznie mające wprowadzić racjonalne
podstawy reorganizacji gospodarki (próby prywatyzacji). Decyzja o likwidacji Stoczni Gdańskiej, mimo
Ŝe podjęta rzekomo z pobudek ekonomicznych, miała kontekst polityczny i wpłynęła na negatywne
reakcje społeczeństwa wobec rządu.
Koniec 1988 roku to dalsze narastanie kryzysu społecznego i ekonomicznego. Władze nie chciały
wyrazić zgody na rejestrację Solidarności, co było warunkiem wstępnym podjęcia przez przywódców
związku rozmów z władzami. 30 listopada 1988 roku w telewizji odbyła się debata Wałęsa Miodowicz (przywódca prorządowych związków zawodowych). W potyczce zwycięŜył Wałęsa, nie
tylko ośmieszając rozmówcę, ale demaskując działania systemu komunistycznego. Popularność
Wałęsy w społeczeństwie jeszcze bardziej wzrosła. Koniec roku przyniósł powołanie Komitetu
Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Grono polityków i doradców Solidarności miało przygotować
się do rozmów z władzami. Tymczasem wobec kolejnej fali represji wydawało się, Ŝe moŜliwość
porozumienia zostanie bezpowrotnie zerwana.
Polska w latach przełomu - 1989-1999
Obrady „Okrągłego Stołu” i ich konsekwencje
411
W grudniu 1988 i styczniu 1989 roku obradowało X Plenum KC PZPR. W wyniku zaciętej polemiki
między zwolennikami porozumienia ze stroną solidarnościowo-opozycyjną a konserwatystami
partyjnymi, wobec szantaŜu ustąpienia ze stanowisk generała Wojciecha Jaruzelskiego, Czesława
Kiszczaka i innych zwolenników rozmów, została podjęta uchwała o przystąpieniu do rozmów z
opozycją. Władze zdawały sobie sprawę, Ŝe dialog jest konieczny. Sytuacja gospodarcza była
fatalna, a nastroje społeczne, mimo pewnych oznak apatii, były nadal napięte. W takiej atmosferze
zwolenników zyskiwali radykalni działacze opozycyjni, dąŜący do zdobycia maksymalnych koncesji na
drodze wystąpień społecznych - Konfederacja Polski Niepodległej, Solidarność Walcząca i inne.
Czy wiesz, Ŝe...
6 lutego 1989 r. w Warszawie w Urzędzie Rady Ministrów rozpoczęły się obrady „okrągłego
stołu” między przedstawicielami części środowisk opozycyjno-solidarnościowych (ludzie
skupieni wokół Lecha Wałęsy) a stroną rządową. Rozmowy toczyły się w problemowych
zespołach do spraw reform politycznych, gospodarki, polityki społecznej, pluralizmu
związkowego oraz w podzespołach, w których uczestniczyli eksperci stron. Zakończyły się 5
kwietnia podpisaniem dokumentów „okrągłego stołu”.
NajwaŜniejsze postanowienia przewidywały:
- faktyczną legalizację Solidarności;
- przeprowadzenie wyborów do dwuizbowego parlamentu - w Sejmie 65% mandatów miało przypaść
stronie rządowej (PZPR, ZSL, SD, Polskiemu Związkowi Katolicko-Społecznemu, PAX, Unii
Chrześcijańsko-Społecznej), a 35% stronie solidarnościowej, wybory do Senatu miały być wolne i
demokratyczne. W ten sposób miał zostać wybrany tzw. Parlament kontraktowy;
- powołanie urzędu Prezydenta wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe (połączone izby Sejmu i
Senatu).
Atmosfera przedwyborcza była gorąca. Władze, mimo ustaleń „okrągłego stołu”, atakowały stronę
solidarnościową, musiały jednak zarejestrować NSZZ Solidarność. Zaczęła takŜe ukazywać się gazeta
solidarnościowo-opozycyjna „Gazeta Wyborcza” z red. naczelnym Adamem Michnikiem i „Tygodnik
Solidarność”.
Czy wiesz, Ŝe...
4 czerwca 1989 roku odbyły się częściowo demokratyczne wybory do parlamentu. Zbiegło się
to w czasie z masakrą studentów chińskich na placu Tiananmen dokonaną przez władze
komunistyczne. Wybory przebiegały na ogół w atmosferze spokoju, choć czuć było napięcie i
nerwowość. Okazały się sukcesem strony solidarnościowo-społecznej, która juŜ w pierwszej
turze wprowadziła 160 na 161 posłów (przewidzianych umową) do Sejmu i 92 na 100 senatorów
412
do Senatu. Strona rządowa poniosła prestiŜową poraŜkę wprowadzając w pierwszej turze tylko
kilku posłów.
Wybory czerwcowe w Polsce były pierwszym wyłomem w systemie rządów komunistycznych w
bloku państw pozostających pod kontrolą Moskwy. Niebawem za przykładem naszego kraju poszły
Węgry, Czechosłowacja i inne państwa socjalistyczne.
19 lipca 1989 r. na posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego prezydentem został wybrany,
większością jednego głosu, generał Wojciech Jaruzelski. Dziesięć dni później nowym I sekretarzem
KC PZPR został Mieczysław Franciszek Rakowski. Powoli następował rozkład koalicji rządzącej.
Po wyborach, w których prestiŜowe zwycięstwo odniósł obóz solidarnościowo-społeczny, na porządku
dziennym stanęła kwestia powołania nowego rządu. Adam Michnik, red. naczelny „Gazety
Wyborczej”, w artykule Wasz prezydent, masz premier przedstawił propozycję objęcia urzędu
premiera przez polityka solidarnościowego.
Tymczasem rok 1989 przyniósł katastrofalną sytuację w gospodarce. Inflacja, w konsekwencji
uwolnienia cen Ŝywności jeszcze przez rząd Rakowskiego w sierpniu 1988 roku, przybrała
rozmiary hiperinflacji,
wystąpiły:
braki
zaopatrzeniowe,
spadek
produkcji,
spekulacja,
nieustabilizowany kurs złotego, powiększający się deficyt w bilansie płatniczym. Wobec trudności z
utworzeniem rządu przez gen. Kiszczaka, 17 sierpnia 1989 roku doszło do porozumienia między
dawnymi
sojusznikami
Demokratycznym i
komunistów
obozem
- Zjednoczonym
solidarnościowym
Stronnictwem
reprezentowanym
Ludowym, Stronnictwem
przez
Lecha
Wałęsę.
W
konsekwencji zawarcia sojuszu powstał nowy układ polityczny.
Zapamiętaj!
24
sierpnia
1989 r.
Sejm
powierzył
misję
sformowania rządu politykowi
obozu solidarnościowego, Tadeuszowi Mazowieckiemu. W rządzie większość tek obsadzili
politycy koalicji: Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, ZSL i SD, kilku ministrów z PZPR.
Wicepremierem
i ministrem
finansów
został Leszek
Balcerowicz,
który
przystąpił
do
hamowania hiperinflacji oraz opracowania programu reform gospodarczych.
W Polsce powstał pierwszy od czterdziestu lat niekomunistyczny rząd w Europie ŚrodkowoWschodniej. Sprzyjał temu proces rozpadu systemu komunistycznego. W listopadzie została otwarta
granica między Berlinem wschodnim i zachodnim. Rozbijanie muru berlińskiego miało wymiar symbolu
burzenia ładu pojałtańskiego. Jarzmo komunizmu w sposób pokojowy (z wyjątkiem Rumunii) zrzuciły
wszystkie państwa bloku socjalistycznego.
W Polsce trwały przemiany ustrojowe:
413
- na posiedzeniu Sejmu 29 grudnia 1989 roku zostały wprowadzone poprawki do konstytucji - nazwa
państwa to Rzeczpospolita Polska, demokratyczne państwo prawa, w którym władza zwierzchnia
naleŜy do Narodu; wolne i demokratyczne wybory, swoboda zrzeszania się i działalności partii
politycznych;
- z konstytucji zniknął zapis o przewodniej roli PZPR i sojuszu z ZSRR;
- 9 lutego 1990 roku orłu będącemu godłem Polski przywrócono koronę.
Rząd Mazowieckiego burzył stary ład i porządek komunistyczny - likwidacja SB, ORMO, powstanie
policji, Urzędu Ochrony Państwa. Polityka „grubej kreski” miała na celu niedopuszczenie do
przysłowiowego „polowania na czarownice”, miała dać komunistom szansę na znalezienie się w nowej
rzeczywistości państwa demokratycznego. W ministerstwach przystąpiono do zmian kadrowych.
Jednym
z najwaŜniejszych
zadań
rządu
Mazowieckiego
było
wprowadzenie
reformy
gospodarczej. Jej twórcą był wicepremier i minister finansów, Leszek Balcerowicz. Polska uzyskała z
Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego poŜyczki w wysokości ok. 2 mld
dolarów. Ten tzw. fundusz stabilizacyjny miał na celu ustabilizowanie przede wszystkim polskiej
waluty i zdławienie hiperinflacji. SłuŜyć temu miało m.in.:
- wprowadzenie od 1 stycznia 1990 roku wysokiego podatku tzw. progresywnego, którym
obciąŜono przedsiębiorstwa wypłacające swoim pracownikom pensje wyŜsze niŜ przewidywał rząd;
- Narodowy Bank Polski, w celu ściągnięcia nadwyŜek pienięŜnych, podniósł, wyprzedzając
wysokość inflacji, stopy procentowe od wkładów ludności;
- ograniczono dotacje do przedsiębiorstw państwowych, co wywołało wzrost cen bardzo wielu
artykułów i surowców;
- waluta polska uległa dewaluacji, co podniosło opłacalność polskiego eksportu.
Pierwsze rezultaty reformy Balcerowicza były widoczne juŜ po kilku miesiącach. Hiperinflacja została
zahamowana. Pojawiły się jednak nowe problemy - niekonkurencyjne przedsiębiorstwa zaczęły
bankrutować, co wywołało wysokie bezrobocie. Zerwanie tradycyjnych związków z ZSRR i innymi
państwami socjalistycznymi, konieczność dostosowania się do zmieniających się warunków,
niekorzystne tendencje w gospodarce światowej (konflikt w Zatoce Perskiej - wzrost cen paliw)
pociągnęły za sobą zwiększenie kosztów społecznych reform w Polsce.
Rok 1990 przyniósł kształtowanie się nowych partii i stronnictw politycznych. 27 stycznia
rozpadła się na kilka grup Polska Zjednoczona Partia Robotnicza.
Tymczasem w wolnym społeczeństwie wystąpiła istna eksplozja powstawania partii, partyjek,
stronnictw, bloków, klubów, itd. Fatalne w skutkach było pęknięcie w obozie solidarnościowym i
414
podział na zwolenników Mazowieckiego, ludzi wspierających jego rząd i przeciwników, skupionych
wokół Lecha Wałęsy i jego nowych doradców, braci Jarosława i Lecha Kaczyńskich z Porozumienia
Centrum. Ta tzw. „wojna na górze” ogłoszona przez Wałęsę pod hasłami rozliczenia dawnych
działaczy partyjnych, posiadających spółki i firmy tzw. nomenklaturowe, doprowadziła do rozpadu
obozu solidarnościowego. Ujawniło się to szczególnie w czasie zbliŜających się wyborów
prezydenckich. Na podstawie nowej ordynacji wyborczej (powszechny udział obywateli) przeciwko
sobie stanęli m.in. dawni współpracownicy - Tadeusz Mazowiecki i Lech Wałęsa. W pierwszej turze,
25 listopada 1990 roku, zwycięstwo odniósł (choć nie został wybrany na prezydenta) Lech Wałęsa.
Drugie miejsce zajął nikomu nie znany obywatel Kanady, Stanisław Tymiński. Tadeusz Mazowiecki,
jako trzeci, nie przeszedł do drugiej tury wyborów.
9 grudnia 1990 roku odbyła się druga tura wyborów prezydenckich. Przy frekwencji tylko
53% Lech Wałęsa zdobył poparcie 74% głosujących i został pierwszym prezydentem Trzeciej
Rzeczypospolitej. Gabinet Mazowieckiego podał się do dymisji, a nowym premierem został Jan
Krzysztof Bielecki, którego rząd kontynuował w głównych zamierzeniach politykę poprzedniego
gabinetu.
Polska weszła na drogę transformacji ustrojowej i gospodarczej. Celem działań wszystkich
postkomunistycznych rządów był uczynienie Polski pełnoprawnym członkiem zachodnioeuropejskich i
światowych organizacji miedzynarodowych. W tym celu wraz z rozwiązaniem w 1991 r. RWPG i
Układu
o
Przyjaźni,
Współpracy
i
Pomocy
Wzajemnej zwanego
potocznie Układem
Warszawskim Polska podjęła starania o przyjęcie do struktur zachodnich oryganizacji takich jak
NATO i ówczesna Wspólnota Europejskiej. Członkiem NATO Polska stał się 12 marca 1999 r.
Wspólnota Europejska juŜ jako Unia Europejska poszerzyła swoje grono o kolejne 10 państw
członkowskich, w tym Polskę 1 maja 2004 r.
Opracowano na podstawie notatek z zajęć i wykładów:
mgr Krzysztof Michał Hajdasz
415

historia - Centrum Kształcenia Dorosłych w Jarocinie

Transkrypt

Podobne dokumenty

luty 2009

Globusik - Koło Geografów

bilansik - Zespół Szkół Ekonomicznych w Rzeszowie