docNadzór korporacyjny
download 
Reklamacja Transkrypt
Nadzór korporacyjny
Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Nadzór korporacyjny (ang. corporate governance) to zjawisko obecne w życiu gospodarczym krajów rozwiniętych. Coraz częściej zainteresowanie tą problematyką pojawia się także w gospodarkach rozwijających się. Rozumienie pojęcia nadzoru korporacyjnego jest jednak niejednolite. Istnieje także wiele sposobów sprawowania nadzoru korporacyjnego. Różnice te wynikają z różnic w kulturze, tradycji i systemie prawnym poszczególnych państw. Dzieje się tak, gdyż czynniki te mają wpływ na rozumienie i kształt nadzoru korporacyjnego. Obecnie idea nadzoru korporacyjnego przeżywa kryzys. Poszukuje się więc sposobów uzdrowienia filozofii i mechanizmów nadzoru korporacyjnego. Wyjścia z kryzysu można dokonać poprzez wspieranie rozwoju kultury nadzoru korporacyjnego oraz przestrzeganie dobrych praktyk w tej dziedzinie. Czym jest nadzór korporacyjny? strona 2 Istnieje wiele sposobów definiowania pojęcia nadzoru korporacyjnego, czyli corporate governance. Na sposób zdefiniowania i rozumienie tego pojęcia wpływa tradycja i kultura narodowa. Różnice pomiędzy poszczególnymi definicjami wynikają ze specyfiki narodowej poszczególnych obszarów. Pomimo różnic w interpretacji, istota pojęcia nadzoru korporacyjnego to zapewnienie równowagi pomiędzy interesami wszystkich podmiotów, które są bezpośrednio lub pośrednio zaangażowane w działalność przedsiębiorstwa. Nadzór korporacyjny – sytuacja na świecie strona 7 Sytuacja nadzoru korporacyjnego na świecie jest niejednolita. Istnieją dwa najważniejsze czynniki, które powodują powstanie różnic między modelami nadzoru korporacyjnego na różnych obszarach. Są to: system prawa i czynniki kulturowo – społeczne. Przepisy nadzoru korporacyjnego powstają pod wpływem przepisów prawa miejscowego. Faktyczny sposób dokonywania nadzoru korporacyjnego kształtuje się zaś pod wpływem kultury i tradycji narodowej. W różnych krajach panują więc różne warunki rozwoju nadzoru korporacyjnego. Wpływa to na powstanie różnych modeli sprawowania nadzoru korporacyjnego. Perspektywy rozwoju nadzoru korporacyjnego strona 13 System nadzoru korporacyjnego obecnie przeżywa kryzys. Jest on spowodowany, przede wszystkim, brakiem procedur, dzięki którym podmioty zainteresowane mogłyby egzekwować przejrzystość działania przedsiębiorstw. Na świecie podejmowane są więc działania, które mają na celu poprawę warunków i sposobów sprawowania nadzoru korporacyjnego. Działania te mają charakter prawny i ekonomiczny. Polegają, przede wszystkim, na nowelizacji prawa, wspomaganiu procesów w gospodarce, które zwiększają efektywność nadzoru korporacyjnego oraz tworzeniu instytucji, które są odpowiedzialne za przebieg procesów nadzoru korporacyjnego. 1 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 Czym jest nadzór korporacyjny? Rozwój nadzoru korporacyjnego (ang. corporate governance) rozpoczął się pod wpływem rosnących oczekiwań menedżerów, a zarazem obaw właścicieli o to, że ich interesy nie są należycie chronione. Bezpośrednią przyczyną zainteresowania nadzorem korporacyjnym było dostrzeżenie konfliktu, jaki pojawił się między właścicielami a menedżerami korporacji. Konflikt ten przejawiał się, przede wszystkim, różnicami w skłonności do podejmowania ryzyka. Cele oraz dążenia właścicieli i menedżerów są różne. Każda z tych grup chce maksymalizacji własnych korzyści. Właściciele maksymalizują korzyści wtedy, gdy menedżerowie dokonują decyzji inwestycyjnych, które wiążą się z podejmowaniem ryzyka, ale jednocześnie umożliwiają uzyskanie wysokiej stopy zwrotu. Stopa zwrotu zaś wpływa na poziom zysku, jaki jest przekazywany właścicielom. Menedżerowie nie zawsze są skłonni podejmować decyzje, które są obarczone wysokim ryzykiem. Wysoki poziom ryzyka oznacza duże prawdopodobieństwo, że dana inwestycja nie przyniesie przedsiębiorstwu zysku lub wręcz doprowadzi do jego upadku. Porażka inwestycyjna może więc stać się przeszkodą dla maksymalizacji korzyści menedżerów. Korzyścią dla menedżerów jest możliwość utrzymania pozycji i dochodów. Wysoki zysk, jaki można osiągnąć dzięki decyzjom inwestycyjnym obarczonym wysokim ryzykiem, jest dla menedżerów ważny tylko wtedy, gdy ma wpływ na realizację ich korzyści. Dla właścicieli jest zaś celem pierwszoplanowym. Powstające rozbieżności powodowały wzrost kosztów kontroli właścicielskiej. Chęć ich ograniczenia doprowadziła do rozwoju koncepcji nadzoru korporacyjnego. Nadzór korporacyjny to pojęcie obecne w życiu gospodarczym większości krajów rozwiniętych lub rozwijających się. Różnice pomiędzy poszczególnymi krajami sprawiają, że istnieje wiele sposobów rozumienia nadzoru korporacyjnego. Najważniejszymi czynnikami, które wpływają na kształtowanie treści pojęcia nadzoru korporacyjnego, są tradycja i kultura narodowa. Definiowanie nadzoru korporacyjnego pod wpływem czynników kulturowych i tradycji prowadzi do powstania teoretycznych modeli rozumienia nadzoru korporacyjnego: modelu finansowego, modelu odpowiedzialnego gospodarza, modelu interesariusza i modelu politycznego. Modele te są teoretycznym uogólnieniem różnych podejść do filozofii nadzoru korporacyjnego. Można przyjąć, że są one kluczem wyjaśniającym rozumienie nadzoru korporacyjnego w różnych krajach. 2 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 - prosty model finansowy W kulturach, w których najważniejszą wartością w gospodarce jest zysk właścicieli, podejście do nadzoru korporacyjnego określa prosty model finansowy. Pojęcie nadzoru korporacyjnego interpretuje się w sposób, jaki proponuje prosty model finansowy, tam, gdzie najsilniejszymi inwestorami są przedsiębiorstwa, czyli inwestorzy instytucjonalni. Inwestycje podejmowane przez inwestorów instytucjonalnych powodują, że nasila się problem konfliktu agencyjnego. Faktyczni właściciele kapitału nie mają bezpośredniego kontaktu z menedżerami przedsiębiorstw, w które inwestują. Pośrednikami między tymi dwiema grupami są przedsiębiorstwa, które są inwestorami instytucjonalnymi. Właściciele nie mają więc możliwości sprawowania bezpośredniej kontroli nad działaniami menedżerów. Zgodnie z tym modelem, rolą nadzoru korporacyjnego jest takie zaprojektowanie procesów i mechanizmów motywacyjnych w korporacji, aby kontrola nad działaniami menedżerów mogła odbywać się automatycznie. W ten sposób zapewnia się kontrolę nad tym, aby rezultaty działalności korporacji odpowiadały oczekiwaniom właścicieli. - model odpowiedzialnego gospodarza W kulturach, które podkreślają znaczenie odpowiedzialności i samorealizacji nadzór korporacyjny definiuje się przez pryzmat modelu odpowiedzialnego gospodarza. Zgodnie z jego założeniami, menedżerowie maksymalizują swoje korzyści, czyli osiągnięcia i świadomość spełnienia obowiązku, poprzez pracę w celu osiągnięcia wysokiego poziomu zysków oraz zwrotu z inwestycji dla właścicieli. Ochrona interesów właścicieli staje się więc jednym z dążeń menedżerów. W tym przypadku, cele właścicieli i cele ich agentów, czyli menedżerów, są zbieżne. Z tego powodu nie ma konieczności sprawowania ciągłej kontroli nad działaniami menedżerów. Świadomość zewnętrznej kontroli, którą sprawuje nadzór korporacyjny, może mieć wręcz demotywujący efekt. W korporacjach, których menedżerowie charakteryzują się powyższymi cechami, nie ma więc konieczności zewnętrznej ingerencji w postaci kontroli działalności menedżerów. Nadzór korporacyjny jest w tym przypadku postrzegany jako zjawisko, które pełni funkcje doradcze. W niektórych kulturach dostrzega się istnienie wielu grup interesariuszy, którzy osiągają korzyści dzięki działalności korporacji. W kulturach tych uznaje się zobowiązania przedsiębiorstw w stosunku do jego otoczenia. W zależności od tego, czy podział korzyści pomiędzy grupy interesariuszy jest regulowany przez 3 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 system prawny, czy odbywa się samoistnie, do wyjaśniania problemu nadzoru korporacyjnego używa się modelu politycznego lub modelu interesariusza. - model polityczny Model polityczny określa sposób rozumienia nadzoru korporacyjnego w krajach, w których prawo nadaje uprzywilejowaną pozycję grupom interesariuszy tworzących władze korporacji. Regulacje skupiają się na znaczeniu interesów właścicieli. Jednocześnie, zapewniają menedżerom swobodę w podejmowaniu decyzji. Zgodnie z założeniami modelu politycznego, właściciele i menedżerowie są najważniejszymi spośród interesariuszy. Pozostali interesariusze, czyli grupy, którym działalność korporacji może zapewniać materialne lub niematerialne korzyści, są pomijani. Rolą nadzoru korporacyjnego w tym znaczeniu jest utrzymanie również negatywnych relacji pomiędzy właścicielami a menedżerami korporacji. Uznaje się, że relacje te są jednym z warunków rozwoju gospodarczego. Rola nadzoru korporacyjnego jest określona poprzez regulacje prawne. - model interesariusza Model interesariusza obowiązuje w krajach, w których podział korzyści pomiędzy grupy interesariuszy odbywa się samoistnie, bez prawnej i instytucjonalnej ingerencji. Korzyści mogą mieć charakter materialny lub niematerialny. Korzyści przychodzą wtedy, gdy działania menedżerów skupiają się na zwiększaniu wartości przedsiębiorstwa. Dzieje się tak, jeśli menedżerowie mają świadomość znaczenia pracy, którą wykonują. Jednocześnie, system motywacyjny dostarcza menedżerom motywacji o charakterze podobnym do motywacji właścicieli. Rolą nadzoru korporacyjnego jest kontrola, czy podział korzyści pomiędzy grupy interesariuszy jest sprawiedliwy oraz czy działalność korporacji nie narusza interesów żadnej z grup. Sprawowanie nadzoru korporacyjnego jest nie tylko zadaniem właścicieli, ale także przedstawicieli pozostałych grup interesariuszy. „Jak piszą A. Shleifer i R. Vishny, corporate governance możemy zdefiniować jako zbiór metod mających na celu zapewnienie inwestorom (dostawcom, akcjonariuszom lub kredytodawcom) uzyskania przychodu ze swoich pieniędzy” K. A. Lis, H. Sterniczuk 4 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 „Nadzór korporacyjny to maksymalizacja tworzenia bogactwa w sposób nieobarczający innych lub całego społeczeństwa niewłaściwymi kosztami“ K. A. Lis, H. Sterniczuk za: R. A. G. Monks, N. Minow „Pionier nowej praktyki governance w Wielkiej Brytanii, lord Cadbury, definiował nadzór korporacyjny bardzo szeroko – jako system, przez który korporacje są kierowane i kontrolowane” K. A. Lis, H. Sterniczuk „Governance może być widziany jako proces godzenia ambicji indywidualnych z potrzebą utrzymania i rozwoju wspólnego dobra, które wiąże jednostki przez wspólne interesy“ K. A. Lis, H. Sterniczuk za: A. Davis „Inni brytyjscy autorzy, S. Brenner i P. Coachran (1991), określają governance jako proces , w którym elementy społeczeństwa dzierżą wpływy i władzę oraz tworzą politykę i podejmują decyzje dotyczące życia publicznego, gospodarki i rozwoju społecznego” K. A. Lis, H. Sterniczuk „Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Cooperation and Development, OECD) traktuje corporate governance jako system zarządzania i kontroli organizacji gospodarczych, który zapewnia podział praw i odpowiedzialności między różne grupy interesów zaangażowane w działalność firmy, a także określa reguły ustalające jej cele, środki ich osiągania oraz monitorowanie wyników działania firmy. Według „Zasad nadzoru korporacyjnego OECD” (1999, s. 13; OECD Principles... 1999), corporate governance dotyczy sieci relacji między kadrą zarządzającą spółek, ich organami, akcjonariuszami i innymi grupami zainteresowanymi działaniem spółki. Struktura tego systemu to zbiór mechanizmów (instytucji) – od rad nadzorczych poprzez strukturę zadłużenia do rynków finansowych – które umożliwiają akcjonariuszom nadzór nad zarządzaniem ich własnością” K. A. Lis, H. Sterniczuk 5 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 „Corporate governance jako system stanowi społeczną organizację firm wraz z ich powiązaniami (stosunkami) z dostawcami, klientami, konkurentami i agentami rządowymi“ K. A. Lis, H. Sterniczuk za: N. Fligstein i R. Freeland „Corporate governance to system obejmujący reguły i procedury gwarantujące, że firma jest właściwie zarządzana, zatrudnieni są odpowiedni dyrektorzy, z właściwie określonymi prawami i obowiązkami, działający w zgodzie z prawem i zgodnie z interesem wszystkich stron zainteresowanych działalnością firmy“ K. A. Lis, H. Sterniczuk za: „Handbook of Management“, 1999 „Różnice w definiowaniu corporate governance odzwierciedlają wielość perspektyw reprezentowanych przez badaczy tej problematyki oraz wynikają z narodowych tradycji, które nawiązują do pojęcia korporacji dominującego w danym obszarze kulturowym“ K. A. Lis, H. Sterniczuk „Corporate governance, jako „społeczna organizacja firm“ znajduje merytoryczne uzasadnienie w wielu teoriach ekonomicznych i socjologicznych (teorii działań, kosztowej teorii transakcji, opcji polityczno – kulturowej), umieszczających powstanie, rozwój i przetrwanie danej organizacji w określonym układzie strukturalnym [...]. Układ taki, którego częścią jest spółka, wyznaczają nie tylko ramy prawne, ale także otoczenie techniczne (dostawcy, odbiorcy i konsumenci), państwo (agendy rządowe i samorząd), rynki (na przykład finansowy), system (na przykład bankowy) i inne elementy otoczenia korporacji. Podejmowane przez właścicieli i menedżerów działania, które zmierzają do zapewnienia przetrwania, rozwoju i zyskowności firmy, wymagają ustanowienia wzajemnych powiązań zarówno między pracownikami i spółką, jak i z całym układem strukturalnym”. Istnienie takich wzajemnych relacji rodzi z kolei konieczność zapewnienia skutecznych mechanizmów, które pozwalają sprawować kontrolę nad wewnętrznym i zewnętrznym otoczeniem w celu efektywnego zarządzania wszystkimi współzależnościami.” K. A. Lis, H. Sterniczuk 6 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 Nadzór korporacyjny – sytuacja na świecie Nadzór korporacyjny można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach: płaszczyźnie formalnej i płaszczyźnie nieformalnej. Płaszczyzna formalna W płaszczyźnie formalnej, nadzór korporacyjny jest kształtowany przez regulacje prawne i egzekwowany przez organy, które zostały wyodrębnione w ramach systemu instytucjonalnego państwa. Takie czynniki o charakterze prawnym mogą wpływać na formę nadzoru korporacyjnego w sposób bezpośredni lub pośredni. Bezpośredni wpływ mają takie regulacje jak: - prawo działalności przedsiębiorstw Przepisy, które są zawarte w kodeksach regulujących działalność gospodarczą, odnoszą się do zakresu odpowiedzialności właścicieli za sposób działania przedsiębiorstw. Przepisy te regulują także zakres i sposób kontroli, jaką mogą sprawować właściciele oraz pozostali interesariusze nad działalnością korporacji. Kształt prawa działalności gospodarczej decyduje o przejrzystości nadzoru korporacyjnego. - zasady dobrych praktyk Kodeksy, w których zebrane są zasady dobrych praktyk związane z działalnością przedsiębiorstw oraz z nadzorem korporacyjnym porządkują postępowanie instytucji i osób odpowiedzialnych za nadzór korporacyjny. W kodeksach zawarte są propozycje rozwiązań, dzięki którym możliwa jest maksymalizacja korzyści wszystkich interesariuszy, którzy są związani z działalnością przedsiębiorstwa. - regulaminy giełd papierów wartościowych Giełdy papierów wartościowych to instytucje regulujące zachowania w obrocie papierami wartościowymi. Spółki, których akcje są przedmiotem publicznego obrotu papierami wartościowymi, muszą spełniać warunki zdefiniowane między innymi w regulaminach giełd papierów 7 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 wartościowych. Dzięki temu zwiększa się przejrzystość ich działalności, która usprawnia nadzór korporacyjny. - wewnętrzne dokumenty prawne przedsiębiorstwa Do wewnętrznych dokumentów prawnych przedsiębiorstwa zalicza się, między innymi, statut oraz akty, które regulują działalność organów przedsiębiorstwa. Dokumenty te wprowadzają zasady odpowiedzialności poszczególnych organów władzy w przedsiębiorstwie. Umożliwia to egzekwowanie w ramach nadzoru korporacyjnego wykonania określonych działań od organów, które są za nie odpowiedzialne. W sposób pośredni na formę nadzoru korporacyjnego wpływają pozostałe elementy systemu prawnego państwa, a także kodeksy etyczne środowisk zawodowych, które są związane z mechanizmami nadzoru korporacyjnego. Najważniejsze spośród nich to: - regulacje prawa cywilnego Prawo cywilne porządkuje relacje prawne pomiędzy obywatelami państwa, którzy są jednocześnie uczestnikami życia gospodarczego. Kodeksy cywilne odwołują się do wartości związanych z dobrem społecznym, którymi należy kierować się w życiu gospodarczym. Tym samym, prawo cywilne wskazuje, jakim wartościom powinien być podporządkowany nadzór korporacyjny. - regulacje ustawy o rachunkowości Jednym z aspektów nadzoru korporacyjnego jest nadzór nad finansową i księgową stroną działalności korporacji. Przepisy ustawy o rachunkowości regulują szczegóły prowadzenia księgowości. Umożliwiają one takie zaprojektowanie zasad nadzoru korporacyjnego, aby mógł on sprawować kontrolę nad zgodnością działań księgowych z uregulowaniami prawnymi, które są zawarte w regulacjach dotyczących rachunkowości. 8 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 - kodeksy etyczne bankowców lub maklerów Normy, które są zawarte w kodeksach etycznych zawodów związanych z działalnością korporacji, na przykład bankowców lub maklerów, mogą pełnić uzupełniającą rolę wobec zasad nadzoru korporacyjnego. Pośrednio wpływają więc na ich treść, gdyż kwestie ujęte w kodeksach mogą być w mniejszym stopniu poruszane przez zasady nadzoru korporacyjnego. Płaszczyzna formalna nadzoru korporacyjnego obejmuje także egzekwowanie zasad nadzoru przez organy wyodrębnione w ramach systemu instytucjonalnego państwa, w tym: - giełdy papierów wartościowych Są instytucjami, za pośrednictwem których wdrażane są postanowienia regulacji dotyczących obrotu papierami wartościowymi. Regulacje te mają wpływ na sytuację właścicieli korporacji. - organy nadzorujące działalność giełd papierów wartościowych Rolą tych organów jest kontrolowanie prawidłowości obrotu papierami wartościowymi. Wyznacza standardy obrotu prawami właścicielskimi przedsiębiorstw. Standardy te są elementami nadzoru korporacyjnego. - sądy Sądy egzekwują przestrzeganie prawa, które wpływa na zdefiniowanie zasad nadzoru korporacyjnego. Płaszczyzna nieformalna Czynniki kulturowe i tradycja narodowa mają wpływ na rozumienie pojęcia nadzoru korporacyjnego. Ponadto, wpływają także na kształt praktyki nadzoru korporacyjnego. Praktyka nadzoru korporacyjnego, czyli wdrażanie jego mechanizmów, wchodzi w zakres nieformalnej płaszczyzny nadzoru korporacyjnego. Kultura i tradycja są przejawami standardów środowiskowych, które formują płaszczyznę nieformalną. 9 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 Najważniejszy spośród czynników, które kształtują praktykę nadzoru korporacyjnego to podejście do pojęcia korporacji. Jednym z czynników, które mają wpływ na kształt praktyki nadzoru korporacyjnego, czyli na stosowany model nadzoru korporacyjnego, jest rozumienie istoty i roli korporacji w gospodarce. Istnieje wiele sposobów ich zdefiniowania. Dwa skrajne sposoby postrzegania korporacji to: ~ korporacja jako organizacja, której zadaniem jest przetwarzanie zasobów i dostarczanie korzyści właścicielom; ~ korporacja jako organizacja, której działalność ma przynosić korzyści rzeszom interesariuszy. Modele narodowe Czynniki, które wpływają na formalną i nieformalną płaszczyznę nadzoru korporacyjnego, a więc nadają kształt jego mechanizmom i praktyce, są różne w różnych krajach. Różnice, jakie istnieją pomiędzy krajami doprowadziły do wyodrębnienia modeli narodowych nadzoru korporacyjnego. Modele te wyznaczają kanon przyjmowany w krajach, w których otoczenie prowadzonej działalności gospodarczej charakteryzuje się podobnymi cechami. Modele te to: - model brytyjski Praktyka nadzoru korporacyjnego jest kształtowana zgodnie z modelem brytyjskim przede wszystkim w Wielkiej Brytanii. Elementy tego modelu są także wykorzystywanie w systemach nadzoru korporacyjnego, które obowiązują w Kanadzie i Australii. Podstawowym założeniem modelu brytyjskiego jest uznanie konieczności ochrony korzyści szerszej grupy interesariuszy niż tylko właścicieli. Menedżerowie sami dążą do tego, aby ich decyzje uwzględniały interesy wielu grup społecznych, które są zaangażowane w działalność przedsiębiorstwa. Praktyka nadzoru korporacyjnego w modelu brytyjskim jest oparta na mechanizmach samoregulacji. Nie obejmuje ona konieczności zewnętrznej ingerencji ze strony państwa w egzekwowanie zasad nadzoru korporacyjnego. Mechanizmy te nie są określane przy pomocy aktów prawa. Jedynymi organizacjami zewnętrznymi, które zajmują się porządkowaniem zasad i mechanizmów nadzoru korporacyjnego w modelu brytyjskim, są komitety i komisje społeczne. W ich skład wchodzą naukowcy, osoby zaufania publicznego, a także przedstawiciele największych inwestorów 10 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 instytucjonalnych. Rolą tych organizacji było początkowo stworzenie, a obecnie modyfikowanie kodeksu dobrych praktyk nadzoru korporacyjnego. Kodeks ten ma jednak charakter opcjonalny, a nie obligatoryjny, jak akty prawne. - model amerykański Nadzór korporacyjny w Stanach Zjednoczonych opiera się na założeniach modelu amerykańskiego. Pewne jego elementy wykorzystano przy projektowaniu mechanizmów nadzoru korporacyjnego w Kanadzie. Najważniejszym celem nadzoru korporacyjnego według modelu amerykańskiego jest ochrona interesów właścicieli korporacji, czyli akcjonariuszy. Najważniejszą wartością, której podporządkowane są zasady i mechanizmy amerykańskiego systemu nadzoru korporacyjnego jest jawność informacji o sprawach korporacji. Organem nadzoru korporacyjnego, którego zadaniem jest kontrolowanie działań prowadzonych przez korporację, jest rada dyrektorów. W jej skład wchodzą dyrektorzy zarządzający, czyli menedżerowie wyższego szczebla oraz zewnętrzni dyrektorzy niezależni, którzy reprezentują właścicieli. Stosowanie zasad i mechanizmów nadzoru korporacyjnego w Stanach Zjednoczonych jest prawnie usankcjonowane przepisami giełdy nowojorskiej oraz amerykańskiej Komisji Papierów Wartościowych. Organy odpowiedzialne za wdrażanie zasad nadzoru korporacyjnego kierują się także sugestiami American Law Institute. Instytucja ta skupia przede wszystkim środowisko prawnicze. - model niemiecki Założenia modelu niemieckiego są wykorzystywane przy projektowaniu zasad i mechanizmów nadzoru korporacyjnego w Niemczech, Holandii, Szwajcarii, Szwecji, Austrii, Danii, Norwegii i Finlandii. Elementy modelu niemieckiego są także obecne w polskim systemie nadzoru korporacyjnego. Organy nadzoru korporacyjnego w modelu niemieckim to rada nadzorcza i zarząd. Zadaniem rady nadzorczej jest kontrola zarządzania w interesie akcjonariuszy oraz ochrona interesu publicznego. Regulacje prawne w modelu niemieckim sprawiają, że interesy grup właścicieli nie są chronione w jednakowym stopniu. Mechanizmy nadzoru korporacyjnego, na przykład zasady wybierania przedstawicieli do rad nadzorczych, wskazują, że ochrona korzyści akcjonariuszy mniejszościowych jest relatywnie słaba. Ważną rolę w nadzorze korporacyjnym 11 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 budowanym zgodnie z modelem niemieckim pełnią banki. Dysponują one głosami wynikającymi z akcji zdeponowanych przez akcjonariuszy, którzy przekazują akcje bankom w depozyt. - model łaciński Założenia modelu łacińskiego są obecne w systemach nadzoru korporacyjnego we Francji, we Włoszech, w Hiszpanii oraz w Belgii. Zasady i mechanizmy nadzoru korporacyjnego w tych krajach są relatywnie mało rozwinięte. Podstawowym powodem niskiego stopnia rozwoju jest mały rozmiar sektora korporacji publicznych oraz, co za tym idzie, małe znaczenie rynków kapitałowych. Najważniejsza cecha nadzoru korporacyjnego opartego na modelu łacińskim to sieciowa, czyli oparta na prywatnych powiązaniach, kultura nadzoru korporacyjnego. Przejawem sieciowej kultury nadzoru korporacyjnego jest krzyżowe uczestnictwo w radach nadzorczych. Praktyka ta jest szczególnie często stosowana we Francji. Model łaciński dopuszcza dwie postaci struktury organów nadzoru korporacyjnego. Pierwsza, w którym występuje pojedynczy organ nadzoru korporacyjnego, czyli rada dyrektorów, wzorowany jest na modelu brytyjskim lub amerykańskim. Druga możliwość to zaprojektowanie organów nadzoru korporacyjnego na wzór niemiecki, czyli podzielenie obowiązków, które wynikają ze sprawowania nadzoru korporacyjnego pomiędzy dwa organy – zarząd i radę nadzorczą. Sposób regulacji kwestii nadzoru korporacyjnego jest jedną z decyzji, które podejmują właściciele. - model japoński Organem nadzoru korporacyjnego w Japonii jest rada dyrektorów, którą powołują akcjonariusze. Rada dyrektorów zatrudnia i kontroluje władze wykonawcze korporacji. W teorii zadaniem rady jest reprezentacja interesów akcjonariuszy i społeczeństwa, ale w praktyce reprezentuje ona głównie interesy pracowników jako członków korporacji. Wynika to z faktu, że większość członków rad dyrektorów to byli lub obecni pracownicy korporacji. Priorytetem dla dyrektorów jest zapewnienie wzrostu korporacji. Jednym z najważniejszych dokumentów regulujących zasady nadzoru korporacyjnego w Japonii jest kodeks dobrych praktyk. 12 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 Poszczególne modele różnią się sposobem interpretacji pojęcia nadzoru korporacyjnego i wykorzystują elementy teoretycznych modeli jego rozumienia. Przejawem tej różnicy jest konstrukcja mechanizmów nadzoru korporacyjnego. Modele nadzoru korporacyjnego różnią się również stopniem rozwoju i zaawansowania mechanizmów nadzoru korporacyjnego. „W powszechnej opinii formalne regulacje są podstawowym czynnikiem kształtującym stan nadzoru korporacyjnego. Gdy coś działa niezgodnie z oczekiwaniami, rządy sięgają po kolejne przepisy. W ten sposób tworzy się złudzenie, że przepisy same w sobie są wystarczającym motorem zmian. Nasze wcześniejsze rozważania pokazują, że równie ważne są treści norm kulturowych i wartości, a także egzekwowanie prawa przez odpowiednie instytucje.” K. A. Lis, H. Sterniczuk „Praktyka sprawowania nadzoru korporacyjnego opiera się także na wielu standardach przyjętych w środowisku, a mających status nieformalnych zwyczajów i (lub) formalnych aktów o różnym charakterze prawnym i różnych źródłach. Część pochodzi od instytucji regulacyjnych, część od środowisk zawodowych, wiele zaś powstaje w ramach wewnętrznych regulacji spółki – na poziomie walnego zgromadzenia, rady nadzorczej i zarządu.” K. A. Lis, H. Sterniczuk Perspektywy rozwoju nadzoru korporacyjnego Różne kraje przyjmują odmienne modele nadzoru korporacyjnego, co jest wynikiem różnic w interpretacji pojęcia nadzoru oraz różnic w konstrukcji mechanizmów nadzoru. Nadzór korporacyjny w skali globalnej przeżywa kryzys. Kryzys ten jest odczuwalny w każdej gospodarce, niezależnie od przyjętego modelu oraz od etapu rozwoju nadzoru korporacyjnego. Przyczyny kryzysu nadzoru korporacyjnego są związane z jego istotą. Mechanizmy kontroli obowiązujące w ramach nadzoru korporacyjnego podlegają modyfikacji i rozwojowi. Dzieje się tak dlatego, że komplikuje się otoczenie gospodarcze. Coraz bardziej złożone stają się także mechanizmy i sposoby prowadzenia 13 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 biznesu. Skutkiem tego staje się wzrost złożoności mechanizmów nadzoru korporacyjnego, a to z kolei sprawia, że niekiedy stają się one niezrozumiałe. Potrzeba bowiem coraz więcej i coraz bardziej wszechstronnej wiedzy, aby móc oceniać działalność kadry kierowniczej. Kolejnym powodem kryzysu nadzoru korporacyjnego na świecie są ludzie, którzy są odpowiedzialni za wdrażanie i egzekwowanie nadzoru. Mechanizmy nadzoru korporacyjnego mogą zostać stworzone tak, że odpowiadają warunkom, w których prowadzona jest działalność gospodarcza w danym kraju. Jednakże, jeśli będą wdrażane i stosowane przez ludzi nieuczciwych i skłonnych do korupcji, to system nadzoru nie będzie spełniał swoich funkcji. Niechciane skutki zachowania osób odpowiedzialnych za nadzór korporacyjny przejawiają się w działaniu organów nadzoru korporacyjnego, takich jak rady dyrektorów lub rady nadzorcze. W szczególności: - rady nie kontrolują efektywnie zarządów w celu maksymalizacji produktywności i podwyższania wartości dla właścicieli; - rady patrzą ze spokojem, gdy wartość korporacji spada oraz gdy kadra kierownicza podejmuje decyzje obarczone takimi skutkami; - rady aprobują decyzje zarządów, których skutkiem może być wypłata odszkodowań dla inwestorów, kredytodawców, dostawców lub pracowników. Nadzór korporacyjny wymaga modyfikacji i „uzdrowienia”, aby mógł dalej pełnić swoją funkcję. Zmiany powinny być wynikiem samoregulacji systemu oraz doskonalenia poprzez podkreślenie znaczenia zachowań zgodnych z kodeksem wartości i regułami dobrej praktyki. Ingerencja z zewnątrz powinna być więc nastawiona na zachętę do wykształcenia kultury zarządzania i nadzoru. Kultura ta powinna być oparta na następujących założeniach: nadzór korporacyjny powinien obejmować wszystkie elementy działalności korporacji Obowiązkiem osób, które są odpowiedzialne za sprawowanie nadzoru korporacyjnego, jest monitorowanie wszystkich elementów działalności korporacji. Oznacza to, że w zakres ich zainteresowań powinny wchodzić nie tylko sprawy o znaczeniu strategicznym dla korporacji, ale także te, które wchodzą w zakres bieżącej działalności korporacji. 14 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 nadzór korporacyjny powinien być sprawowany w imieniu wszystkich interesariuszy Osoby, które sprawują nadzór korporacyjny, powinny reprezentować wszystkie grupy interesu związane z działalnością korporacji. W skład tych grup wchodzą zarówno interesariusze zewnętrzni, czyli, między innymi, różne grupy społeczne, jak i interesariusze wewnętrzni, czyli pracownicy korporacji. Osoby sprawujące nadzór korporacyjny nie mogą być więc wyłącznie przedstawicielami właścicieli. nadzór korporacyjny powinien wykraczać poza obowiązki wymagane przez prawo Nadzór korporacyjny to zajęcie, które wiąże się z odpowiedzialnością. Dlatego też osoby, które sprawują nadzór, powinny angażować w wykonywane zajęcie więcej czasu niż wymagałoby tego spełnienie wyłącznie obowiązków zawartych w regulaminie organów nadzoru korporacyjnego. Należyte wykonywanie obowiązków wymaga bowiem należytego przygotowania. Przygotowanie to polega, przede wszystkim, na analizach wewnętrznych spraw przedsiębiorstwa oraz jego otoczenia. nadzór korporacyjny powinien być bezkompromisowy W skład organów nadzoru korporacyjnego w przedsiębiorstwach powinny wchodzić osoby, które charakteryzują się profesjonalizmem i poczuciem etyki. Zadaniem osób odpowiedzialnych za nadzór korporacyjny jest docenianie prawidłowych decyzji kadry zarządzającej oraz znajdowanie nieprawidłowości w działaniu korporacji. Wykonywanie tego zadania wymaga niekiedy przeciwstawienia się powszechnym poglądom i narażenia się na niechęć ze strony innych. Odwaga, żeby tak postąpić, jest motywowana poczuciem etyki. nadzór korporacyjny powinien wykorzystywać kompleksowe informacje Decyzje organów nadzoru korporacyjnego powinny być oparte na prawidłowych, wiarygodnych i kompleksowych informacjach o działaniu przedsiębiorstwa oraz warunkach otoczenia, w którym przedsiębiorstwo to działa. Dostarczenie tych informacji jest zadaniem kadry zarządzającej. Jednak osoby odpowiedzialne za nadzór korporacyjny powinny także uzyskiwać informacje z innych źródeł. Źródła te mogą wchodzić w skład sieci powiązań organów nadzoru korporacyjnego. W ten sposób 15 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com Nadzór korporacyjny Krzysztof A. Lis, Henryk Sterniczuk Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005 mogą potwierdzić wiarygodność informacji oraz zapobiec ewentualnym naciskom ze strony kadry zarządzającej. nadzór korporacyjny powinien być ciągle rozwijany Osoby sprawujące nadzór korporacyjny powinny także dążyć do rozwijania w organach nadzoru korporacyjnego kultury otwarcia, dialogu, skromności i odejścia od formalizmu. Działalność organów nadzoru korporacyjnego powinna być przejawem pozytywnych postaw ich członków. Zadanie wprowadzania zmian i pracy nad modyfikacją zasad nadzoru korporacyjnego mają wykonywać organizacje, które są tworzone po to, aby promować przestrzeganie regulacji i dobrych praktyk wśród osób odpowiedzialnych za nadzór korporacyjny. Do organizacji takich należy, przykładowo, amerykańska organizacja National Association of Corporate Directors oraz jej odpowiedniki w innych krajach. Celem utworzonych organizacji jest także okresowa kontrola pracy organów nadzoru korporacyjnego. „Upadek Enronu w grudniu 2001 wydobył na światło dzienne rażące przykłady tego, na czym nadzór właścicielski nie powinien polegać. W ostatecznym rozrachunku doświadczenie to stanowi dla nas surową lekcję i silny argument za głębokimi zmianami w metodach, regulacjach i zasadach publikacji informacji w całym świecie korporacyjnym. Śledząc piętnastoletni rozwój firmy, możemy znaleźć wiele śladów oszustw i nadużyć. Strażnicy interesu pozostawali niewzruszenie pobłażliwi, zamieniając stopniowo obowiązki powiernicze, odpowiedzialność i pełną zgodność z prawem na amoralność, polityczne targi i chciwość. Szkody, które ujawnił ten haniebny skandal, wykraczają poza inwestorów i rynki, zagrażają bowiem podstawowym wartościom demokracji, liberalizmu oraz dobrych praktyk nadzoru właścicielskiego i publicznego.” K. A. Lis, H. Sterniczuk „Główna lekcja, jaką można wyciągnąć z tej historii, dotyczy problemu odpowiedzialności. Enron musi tłumaczyć się w sądach, jednak ta haniebna historia nadużyć obnażyła innych graczy, których także należy obarczać winą – strażników interesu. To oni zaniedbali swoją rolę powierniczą i nadszarpnęli wiarygodność wielu instytucji i firm zarówno w nadzorze właścicielskim, jak i nadzorze globalnym. Kwestia podniesienia standardów odpowiedzialności pozostaje nierozwiązana. Jest to zadanie do wykonania w przyszłości, w imię życia gospodarczego, demokracji i wszystkich zainteresowanych stron.” K. A. Lis, H. Sterniczuk 16 Questuspoint Sp. z o.o. ul. Dąbrowskiego 247/249 93-231 Łódź Tel. 48 42 675 99 83 [email protected] www.questuspoint.com
