Jacek Gajkiewicz - Serwis Informacyjny dla Nauczycieli

1
Jacek Gajkiewicz
MOL Sp. z o.o.
[email protected]
Zmiany warsztatu pracy nauczyciela bibliotekarza
w konsekwencji automatyzacji biblioteki szkolnej
Streszczenie
Artykuł jest próbą identyfikacji zmian w funkcjonowaniu biblioteki szkolnej, które wynikają
z zastosowania technologii informatycznej. Zmiany o różnym ciężarze gatunkowym dotykają wielu
obszarów funkcjonowania biblioteki, w tym katalogowania, pracy z czytelnikami, czy szerzej – jej
działalności edukacyjnej. Wśród zmian znajdziemy zarówno oczywiste, jak i takie, których
konieczność nie jest w pełni uświadamiana.
Katalogowanie zbiorów
Normy dotyczące katalogowania swym zakresem stosowania obejmują katalogi zarówno tradycyjne
jak i elektroniczne, nie wyróżniając żadnego z nich. Jednak w praktyce katalog elektroniczny biblioteki
szkolnej będzie różnił się w swojej konstrukcji i zawartości od katalogu tradycyjnego. Oczywiste są
zmiany wynikające z dodatkowych możliwości, jakie stwarza technika komputerowa, czyli
wzbogacenie aparatu wyszukiwawczego o nowe mechanizmy wyszukiwania danych. Wśród nich
podstawowe znaczenie ma wyszukiwanie indeksowe, które funkcjonuje analogicznie do
odpowiednich katalogów kartkowych. Mamy więc indeks haseł formalnych będący odpowiednikiem
katalogu alfabetycznego. Tradycyjny katalog biblioteki szkolnej zwykle jest jeszcze uzupełniony o
katalog rzeczowy UKD, rzadko zawiera również katalog przedmiotowy. W komputerowej bazie
danych można skonstruować wiele takich „katalogów”, będących indeksami odpowiednich
elementów opracowania formalnego i rzeczowego. Mamy więc, oprócz indeksów UKD
i przedmiotowego również indeks tytułów i serii wydawniczych. W razie potrzeby mogą być tworzone
inne indeksy, wynikające ze specyfiki zawartości bazy danych.
Z obecnością indeksu tytułów wiąże się niewielka, ale istotna zmiana dotycząca stosowania haseł
formalnych w opisach bibliograficznych. Ponieważ w komputerowej bazie danych każdy opis można
zlokalizować poprzez indeks tytułowy, zbędne staje się umieszczanie w opisach bibliograficznych
formalnych haseł tytułowych, które musiały być stosowane w katalogu kartkowym w odniesieniu do
pozycji pozbawionych haseł autorskich. Rezygnacja z tego typu haseł w komputerowej bazie danych
nie tylko nie szkodzi jakości informacyjnej bazy, ale czyni z katalogu alfabetycznego bardziej czytelne
narzędzie, bowiem ten katalog zawiera teraz wyłącznie hasła autorskie.
Kolejną przyczyną występowania różnic pomiędzy katalogami tradycyjnymi i elektronicznymi jest
konieczność stosowania formatu MARC 21, przyjętego przez Bibliotekę Narodową jako narodowy
format wymienny opisów bibliograficznych. Przyjęcie tego formatu jako podstawy tworzenia opisów
bibliograficznych zmienia zasadniczo sposób opracowania książek wielotomowych. Chętnie
stosowane w tradycyjnych katalogach opisy wykonywane metodą na wielu poziomach znikają
całkowicie z katalogów, jako że nie mają reprezentacji w formacie MARC 21. Stosowane są wyłącznie
opisy wykonywane metodą na jednym poziomie, ze szczególnym zastosowaniem sposobów
opisanych w p. 4.2.3 normy PN-N-01152.01 [1]. Tak skonstruowane opisy raczej rzadko były
stosowane w katalogach tradycyjnych. W katalogu elektronicznym regułą jest sporządzanie
odrębnego opisu bibliograficznego dla każdego tomu wydawnictwa wielotomowego. Sporządzanie
jednego, wspólnego opisu dla całości wydawnictwa wielotomowego jest stosowane rzadko,
wyłącznie w przypadku dzieł skompletowanych i nie posiadających wielu cech odrębnych, w tym
tytułów wyróżniających [2].
2
Zagadnienia opracowania formalnego, jakkolwiek istotne, nie są najważniejsze z punktu widzenia
jakości informacyjnej katalogu. O tej jakości decyduje opracowanie rzeczowe, a szczególnie
opracowanie przedmiotowe. Na nic bowiem nie zdadzą się najbardziej wyrafinowane komputerowe
techniki wyszukiwania informacji, jeżeli tej informacji po prostu w bazie danych nie ma.
W bibliograficznych bazach danych podstawowym źródłem informacji są hasła przedmiotowe, zatem
niezbędne jest tworzenie opisów uzupełnionych o opracowanie przedmiotowe. Jest to zagadnienie
trudne, wymagające odpowiedniej wiedzy, czasu i dostępu do wydawnictw informacyjnych.
W praktyce prawidłowe opracowanie przedmiotowe przekracza możliwości typowej biblioteki
szkolnej. Rozwiązania problemu nie ułatwia brak słowników haseł wzorcowych dedykowanych
poszczególnym typom szkół.
Rewolucyjną zmianę w praktyce katalogowania wprowadza możliwość pobierania opisów
bibliograficznych do katalogów komputerowych za pośrednictwem protokołu Z39.50 [3]. Dla bibliotek
szkolnych oznacza to w praktyce dostęp do bazy danych Biblioteki Narodowej. Patrząc
perspektywicznie, jest to pierwszy krok w kierunku realizacji idei tworzenia katalogu biblioteki
wyłącznie z elementów (opisów bibliograficznych i haseł wzorcowych) pochodzących z centralnych
baz bibliograficznych. Spotykamy się tutaj jednak ponownie z problemem opracowania
przedmiotowego. Każda biblioteka korzystająca z opisów Przewodnika Bibliograficznego musi sobie
odpowiedzieć na pytanie, czy pozostawi umieszczone tam hasła pochodzące z języka haseł
przedmiotowych BN, czy też będzie chciała stosować inny słownik [4] .
Komunikacja z czytelnikami
Internet daje bibliotekarzom szkolnym do ręki bardzo mocne narzędzie do komunikacji
z czytelnikami. Internet w szkołach jest już właściwie powszechny, obecny w niemal wszystkich
gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych, a MENiS w 2004 roku rozpoczyna realizację projektu
wyposażenia w pracowanie internetowe wszystkich szkół podstawowych [5] Spory odsetek
gospodarstw domowych posiada już dostęp do sieci. Nie ma więc wątpliwości, że biblioteka może
dotrzeć do swoich czytelników z informacją właśnie tą drogą.
Podstawowym internetowym narzędziem komunikacji jest witryna WWW. Serwis informacyjny dla
nauczycieli bibliotekarzy zarejestrował w kwietniu 2004 roku 103 witryny WWW bibliotek
szkolnych [6]. Zapewne jakaś część witryn pozostaje poza wspomnianym rejestrem, tym niemniej
wszystko wskazuje na to, że odsetek bibliotek prowadzących witryny WWW jest dużo mniejszy niż
odsetek bibliotek zautomatyzowanych, co jest zaskakującym faktem. Jednak większe od liczb
znacznie ma jakość tworzonych witryn. Przeglądając witryny widać wyraźny postęp jakościowy tak
w zakresie graficznym jak i merytorycznym. Najlepsze witryny powstają tam, gdzie ich projektanci
mają w centrum uwagi klientów biblioteki i ich potrzeby informacyjne. Podnoszeniu jakości służy
stały konkurs prowadzony na łamach Biblioteki w Szkole [7] .
Naturalną koleją rzeczy jest – w przypadku bibliotek zautomatyzowanych – uzupełnienie witryny
WWW o katalog biblioteczny on-line. Taki katalog może przede wszystkim funkcjonować w sieci
wewnętrznej szkoły, w tym w szkolnej pracowni komputerowej. Udostępnienie katalogu również w
Internecie daje efekt 24-ro godzinnego dostępu do informacji o zasobach biblioteki i ich dostępności.
Zapotrzebowanie na informacje jest zaspokajane nie tylko za pośrednictwem klasycznego katalogu.
Ważną częścią komputerowego aparatu informacyjnego jest możliwość publikowania dowolnych
zestawień bibliograficznych on-line. W ten sposób można informować czytelników np. o bieżących
nowościach dostępnych w bibliotece. Przygotowane przez bibliotekarza zestawienia mogą również
odpowiadać na typowe, aktualne kwerendy czytelników.
Liczba dostępnych w Internecie katalogów on-line bibliotek szkolnych jest jeszcze znikoma,
szczególnie jeśli porównamy ją z liczbą takich katalogów udostępnionych przez biblioteki akademickie
i naukowe, a w mniejszej liczbie również publiczne. EBIB raportuje ponad 90 takich katalogów tylko
w Warszawie [8] . Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest słabość obsługi informatycznej szkół, która
nie radzi sobie z zagadnieniami bezpieczeństwa sieci komputerowej, bowiem do tego problemu
3
sprowadza się uruchomienie internetowego katalogu online. Takich problemów nie mają większe
biblioteki, zatrudniające etatowych administratorów sieci komputerowych.
Oferta edukacyjna biblioteki
Jeżeli spojrzymy na bibliotekę szkolną jako na pracownię oferującą określone możliwości
wykorzystania w pracy szkoły, to można zadać pytanie: w jaki sposób technologia informacyjna
poszerza ofertę edukacyjną biblioteki? Duża część odpowiedzi na to pytanie jest zawarta w treści
artykułu, w szczególności we fragmencie dotyczącym usług informacyjnych. Rzetelny, komputerowy
warsztat informacyjny dostępny w Internecie, uzupełniony o informacje dostępne w witrynie WWW
biblioteki stanowi niezbędną podstawę efektywnego funkcjonowania biblioteki szkolnej. Na tej
postawie może być budowana oferta edukacyjna dwojakiego rodzaju. Oferta kierowana
bezpośrednio do uczniów to przede wszystkim możliwość różnych form samokształcenia
(indywidualnego, zespołowego). Do nauczycieli kierowana jest oferta wykorzystania biblioteki
w zajęciach przedmiotowych jako pracowni, w której przedmiotem pracy jest informacja. Umiejętnie
zastosowana technologia informacyjna jest narzędziem do sprawnego wyszukiwania i przetwarzania
tej informacji. Nauczyciel bibliotekarz jest w tym świecie informacji przewodnikiem i doradcą,
natomiast wykorzystanie informacji w pracy edukacyjnej zależy już tylko od kreatywności nauczycieli.
Sama technologia informacyjna, jakkolwiek niezbędna, nie tworzy jeszcze z biblioteki szkolnej
szkolnego centrum informacji. Zbudowanie takiej pracowni to duże przedsięwzięcie obejmujące
również problemy lokalowe, wyposażenia, kadrowe, szkoleniowe itp. [9]. Pracownia bowiem nie
może się sprowadzać tylko do poziomu „wirtualnego”. Powodzenie tego przedsięwzięcia jest
uzależnione z jednej strony – od autentycznego zapotrzebowania całej społeczności szkolnej na tego
typu pracownię, a z drugiej strony – od zbudowania rzetelnej oferty edukacyjnej opartej na
nowoczesnych narzędziach informacyjnych.
Podsumowanie
Komputeryzacja procesów zachodzących w bibliotece szkolnej podlega tym sam regułom jak
komputeryzacja każdego innego procesu. Jedną z tych reguł jest konieczność wprowadzenia wielu,
często zasadniczych zmian w funkcjonowaniu komputeryzowanej organizacji.
Biblioteki szkolne podlegają również powoli takim zmianom, chociaż tempo tych zmian wyraźnie nie
nadąża za postępem technologicznym. Przyczyną są bariery i problemy z jakimi borykają się biblioteki
szkolnej. Jednym z problemów, warunkującym prawidłowe tworzenie zautomatyzowanych katalogów
jest potrzeba nowego spojrzenia na opracowanie rzeczowe zbiorów biblioteki szkolnej. Potrzebne
jest nowe spojrzenie od strony teoretycznej, które mogłoby stać się pierwszym krokiem do
wypracowania powszechnie stosowanych rozwiązań praktycznych.
Przypisy
[1] PN-82/N-01152.00. Opis bibliograficzny. Książki.
[2] M. Lenartowicz., O katalogowaniu książek wielotomowych. „Poradnik Bibliotekarza”. 1999, nr 3
(marzec), s. 6-9.
[3] J. Gajkiewicz., Z39-50 – nowy etap komputeryzacji bibliotek szkolnych. „Biblioteka w Szkole”.
2003, nr 12, s. 1-2.
[4] J. Sadowska , Dwa języki haseł przedmiotowych. „Bibliotekarz”. 2001, nr 4, s. 13-15.
[5] Pracownia internetowa w szkole podstawowej [Dokument elektroniczny]. Tryb
dostępu: http://www.menis.gov.pl/oswiata/ed_infor/prac_int/pod_04.htm
[6] Strony WWW bibliotek szkolnych. Serwis informacyjny dla nauczycieli bibliotekarzy [Dokument
elektroniczny] / cop. Bożena Boryczka. Tryb dostępu: http://biblioteka.oeiizk.waw.pl/bib_szkol.html
4
[7] Pokaż swoją dobrą stronę – konkurs. Biblioteka w Szkole [Dokument elektroniczny] / red. nacz.
Juliusz Wasilewski. Tryb dostepu: http://www.vulcan.edu.pl/biblioteka/konkurs_www/index.html
[8] Lista bibliotek [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:
http://ebib.oss.wroc.pl/linki/listanew.php?qtype=opac
[9] H. Batorowska., B. Kamińska-Czubała , Szkolne centrum informacji. Kraków 2002.