badania własne

Transkrypt

badania własne

Program ochrony środowiska
gminy Zbąszyń
na lata 2004-2007 z perspektywą do roku 2012
CZ. II
BADANIA WŁASNE
Program ochrony środowiska gminy Zbąszyń na lata 2004-2007
z perspektywą do roku 2012
Spis treści
I. BADANIA ANKIETOWE....................................................................................................... 4
1. INFORMACJE OGÓLNE O ANKIETOWANYCH..................................................................... 4
RYC. 1. STRUKTURA PŁCIOWA RESPONDENTÓW................................................................... 4
RYC. 2. STRUKTURA WIEKOWA RESPONDENTÓW ................................................................. 5
RYC. 4. STRUKTURA ZATRUDNIENIA ANKIETOWANYCH ....................................................... 6
2. ROLNICTWO .................................................................................................................... 6
2.1.
Odczyn gleb ............................................................................................................... 7
2.2.
Wapnowanie gleb........................................................................................................ 8
2.3.
Cel prowadzonego gospodarstwa rolnego i rodzaj produkcji............................................... 8
2.4.
Nawozy ..................................................................................................................... 9
2.5. Środki ochrony roślin ....................................................................................................... 9
RYC. 7. METODY OCHRONY ROŚLIN W ANKIETOWANYCH GOSPODARSTWACH ................... 10
3. OCHRONA ŚRODOWISKA W GMINIE.............................................................................. 11
3.1.
Gospodarka wodno - ściekowa .................................................................................... 11
3.1.1.
Poziom wód gruntowych ..................................................................................... 11
3.1.3.
Przydomowa oczyszczalnia ścieków ...................................................................... 12
3.2.
Świadomość ekologiczna respondentów........................................................................
3.2.1.
Ochrona środowiska w gospodarstwie domowym ....................................................
3.2.4.
Główne problemy środowiskowe w gminie Zbąszyń wg ankietowanych.......................
3.2.5.
Indywidualny wkład na rzecz ochrony środowiska ...................................................
3.2.6.
Zagadnienie ekorozwoju wg ankietowanych ...........................................................
3.2.7.
Najpilniejsze działania na rzecz ochrony środowiska w gminie ..................................
3.2.8.
Działalność lokalnych władz w zakresie ochrony środowiska .....................................
13
13
15
15
16
17
18
II. INWENTARYZACJA KRAJOBRAZU .................................................................................. 22
1. METODYKA BADAŃ ........................................................................................................ 22
2. WYNIKI PRAC INWENTARYZACYJNYCH......................................................................... 24
2.1.
Inwentaryzacja zieleni miasta Zbąszynia ......................................................................
2.1.1
Typy zadrzewień................................................................................................
2.1.2.
Wiek zadrzewień................................................................................................
2.1.3.
Stan zdrowotny .................................................................................................
2.1.4.
Morfologia otoczenia i inne cechy .........................................................................
2.1.5.
Ochrona prawna ................................................................................................
2.2.
24
31
33
34
34
35
Inwentaryzacja gminy Zbąszyń ................................................................................... 35
2
2.2.1.
2.2.1.1.
2.2.1.2.
2.2.1.3.
2.2.1.4.
2.2.1.5.
2.2.2.
2.2.4.
2.2.5.
2.3.
Zadrzewienia ....................................................................................................
Typy zadrzewień ............................................................................................
Skład gatunkowy ...........................................................................................
Wiek zadrzewień ............................................................................................
Stan zdrowotny .............................................................................................
Morfologia otoczenia.......................................................................................
Park w Łomnicy .................................................................................................
Cieki ................................................................................................................
Potencjalne obiekty do ochrony ...........................................................................
35
36
37
39
40
41
41
43
44
Wnioski z inwentaryzacji ............................................................................................ 47
3. WALORYZACJA ................................................................................................................ 48
3.1. Metodyka ..................................................................................................................... 48
3.2. Wyniki waloryzacji ......................................................................................................... 50
3.3. Wnioski z waloryzacji ..................................................................................................... 52
III. BIOINDYKACYJNA OCENA STANU WÓD STOJĄCYCH GMINY ZBĄSZYŃ.......................... 53
1. CEL BADAŃ .................................................................................................................... 53
2. METODYKA BADAŃ ........................................................................................................ 53
2.1.
Badania terenowe ..................................................................................................... 53
2.2.
Względna rzadkość występujących makrofitów .............................................................. 55
2.3.
Stopień przeobrażeń antropogenicznych (poziom hemerobii) ........................................... 56
2.4.
Ocena warunków troficznych ...................................................................................... 57
3. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA........................................................................................... 59
3.1. Charakterystyka florystyczna wód powierzchniowych gminy Zbąszyń .................................... 59
3.2.
Rośliny rzadkie (w ujęciu Zarzyckiego) – analiza jakościowa i ilościowa ............................. 70
3.3.
Ocena presji antropogenicznej z wykorzystaniem wskaźnika hemerobii ............................. 73
3.4.
Ocena warunków troficznych ...................................................................................... 75
4. WNIOSKI ........................................................................................................................ 78
IV. RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA ZBIORNIKÓW WODNYCH............................................ 79
1. METODYKA .................................................................................................................... 79
1.1.
Wskaźniki wykorzystane w ocenie różnorodności biologicznej fitocenoz ............................. 79
1.2.
Analiza różnorodności biologicznej ekosystemów wodnych gminy Zbąszyń.........................
1.2.1. Stałość, wierność, dominacja gatunków występujących w badanych zbiornikach wodnych ..
1.2.2.
Różnorodność biologiczna w obrębie jezior ............................................................
1.2.3.
Podsumowanie ..................................................................................................
1.2.4.
Wnioski i zalecenia.............................................................................................
3
82
82
84
89
90
I. BADANIA ANKIETOWE
Ankieterzy:
mgr inż. Jagoda Andrzejewska
Katarzyna Frankowska
mgr inż. Aleksandra Kaźmierczak
Magdalena Wolska
Opracowanie ankiet:
Katarzyna Kaźmierczak
Przy sporządzaniu dokumentów o charakterze strategicznym, do których zalicza się również
programy ochrony środowiska, ogromne znaczenie ma udział lokalnego społeczeństwa. Umożliwia on
nie tylko pełniejsze zobrazowanie rzeczywistości, ale daje również szansę na lepszą współpracę przy
realizacji wspólnie wytyczonych celów. Tradycyjne debaty strategiczne, ze względu na różnego rodzaju
ograniczenia, uniemożliwiają jednak udział szerokiego i reprezentatywnego grona osób. Dlatego też,
Europejskie Towarzystwo Ekorozwoju poszerza zakres Programów o osobiście przeprowadzone
ankiety. Są one jednym z ważniejszych źródeł informacji o stanie środowiska w gminie i oczekiwaniach
społeczeństwa w zakresie ochrony środowiska. Odpowiedzi udzielane przez respondentów pozwoliły
bliżej poznać uwarunkowania społeczno – gospodarcze i środowiskowe gminy oraz zbadać świadomość
ekologiczną jej obywateli. Badania te umożliwiły ocenę wpływu działalności ludzkiej na środowisko
przyrodnicze i wkładu społeczeństwa w jego ochronę.
Ankiety dla potrzeb Programu ochrony środowiska gminy Zbąszyń zostały przeprowadzone w
dniach 12 – 18. 08. 2003 r. Obiektem badań była grupa 171 gospodarstw domowych z terenu gminy,
wyłoniona metodą reprezentatywną. Gospodarstwa ankietowane dobrano w sposób losowy, z
zachowaniem jednorodności i niezależności próby. Wielkość próby stanowiła 5% liczebności ogólnej
gospodarstw wiejskich i miejskich. Wyniki ankiet oraz wnioski z nich wynikające przedstawiono
poniżej.
1.
Informacje ogólne o ankietowanych
Wśród ankietowanych znalazło się 100 kobiet (po 50 zarówno zarówno z miasta jak i z wiosek)
i 71 mężczyzn (30 – wieś; 41 – miasto). Proporcje struktury płci w gminie są bardziej wyrównane
aniżeli badanej grupy mieszkańców. Różnica ta nie wpłynęła jednak w znaczący sposób na wyniki
przeprowadzonej ankiety.
Strukturę płciową ankietowanych obrazuje ryc. 1.
120
liczba osób
100
80
kobiety
60
mężczyźni
40
20
0
ogółem
miasto
wieś
Ryc. 1. Struktura płciowa respondentów
4
Najliczniejszą grupę respondentów stanowiły osoby w przedziale wiekowym 36 - 50 lat.
W mieście, na pytania ankieterów częściej odpowiadali ludzie młodzi. Młodzież w wieku 16 – 20 lat aż
trzykrotnie częściej niż na wsi decydowała się na wzięcie udziału w badaniu ankietowym. Natomiast na
terenach wiejskich większą grupą respondentów byli ludzie starsi. Proporcje wiekowe pozwoliły
uzyskać duży stopień wiarygodności i reprezentatywności wyników dla gminy Zbąszyń.
35
30
liczba osób
25
20
wieś
15
miasto
10
5
0
16-20
21-35
36-50
51-65
>65
Ryc. 2. Struktura wiekowa respondentów
Ankietowani posiadali zróżnicowany poziom wykształcenia. Najwięcej respondentów (zarówno
wśród mieszkańców miasta jak i wsi) posiadało wykształcenie zasadnicze zawodowe
i średnie. Wśród respondentów z terenów wiejskich nie było osób z wyższym wykształceniem,
natomiast dwie osoby posiadały wykształcenie niepełne podstawowe. Relacje te w odwrotny sposób
przedstawiają się wśród osób mieszkających w mieście, gdzie wszyscy ankietowani posiadali, co
najmniej wykształcenie podstawowe, a cztery osoby - wyższe. Uzyskany obraz jest zgodny z ogólną
tendencją lepszego poziomu wykształcenia mieszkańców miast aniżeli wsi.
Powyższe wnioski dotyczą 167 osobowej grupy respondentów. Czterech ankietowanych nie udzieliło
odpowiedzi na pytanie dotyczące ich wykształcenia.
45
40
35
30
nipełne podstawowe
podstawowe
zasadnicze zawodowe
średnie
wyższe
25
20
15
10
5
0
wieś
miasto
Ryc. 3. Wykształcenie respondentów
Wśród mieszkańców gminy (GUS 2002 r.) ok. 61 % osób deklarowało aktywność zawodową.
Według przeprowadzonej w 2003 r. ankietyzacji 49,7% respondentów było aktywnych zawodowo
(prowadzili gospodarstwo rolne, działalność prywatną lub byli zatrudnieni w różnych branżach) Na wsi
prawie 33 % mieszkańców prowadzi działalność rolniczą, natomiast w mieście najwięcej osób zajmuje
się prywatną działalnością (ok. 19% osób aktywnych zawodowo żyjących w mieście).
Na terenie gminy (miasta i wsi) występuje duże bezrobocie. Ogółem dotyczy ono 20,5%
respondentów, z czego więcej (o 37 %) bezrobotnych pochodzi z miasta.
5
Tabela 1. Struktura zatrudnienia ankietowanych
L.p.
Deklarowane
zatrudnienie
WIEŚ
1.
brak
11
24
gospodarstwo rolne
26
0
MIASTO
[% ankietowanych]
2.
3.
prywatna działalność
11
17
inne:
32
48
pracownik
11
20
emeryt/rencista
16
20
uczeń
5
8
4.
60
50
[%]
40
brak
gospodarstwo rolne
prywatna działalność
inne:
30
20
10
0
wieś
miasto
Ryc. 4. Struktura zatrudnienia ankietowanych
W ankietowanych gospodarstwach przeważały rodziny dwu- i trzypokoleniowe. W mieście
średnia liczba osób wchodząca w skład jednego gospodarstwa domowego to 4,3 osoby.
W rodzinach zamieszkujących miasto średnio wychowywało się 2 dzieci. Na wsi rodziny były liczniejsze
i składały się średnio z 5 osób.
2.
Rolnictwo
W gminie Zbąszyń użytki rolne stanowią 38% ogólnej powierzchni, z czego grunty orne
zajmują niecałe 31%. W strukturze użytkowania gruntów odnotowuje się wysoki udział lasów, które
zajmują połowę powierzchni gminy.
Spośród 80-cio osobowej grupy mieszkańców gminy, pochodzących z terenów wiejskich
i biorących udział w przeprowadzonej ankiecie, 26 osób prowadziło gospodarstwo rolne. Ankietowani ci
udzielili odpowiedzi na pytania dotyczące klasy bonitacyjnej gleb występującej na terenie ich
gospodarstw (dane zamieszczone w poniższej tabeli prezentują zróżnicowanie gleb ze względu na
liczbę klas bonitacyjnych w jednym gospodarstwie rolnym ankietowanych). W jednym gospodarstwie
występowały często gleby o kilku różnych klasach bonitacyjnych. Dzięki ankiecie uzyskano informacje
o odczynie gleb na terenie ankietowanych gospodarstw, rodzajach nawozów i środków ochrony roślin
stosowanych przez rolników. Ankieta pozwoliła także poznać dominujący w gospodarstwach na terenie
gminy rodzaj produkcji rolnej i cel prowadzonego gospodarstwa rolnego.
W gminie Zbąszyń występują bardzo zróżnicowane gleby – od IIIa do VIz. W poddanych
ankietyzacji gospodarstwach rolnych gminy wyróżniono gleby głównie V klasy bonitacyjnej (w 32,5%
ankietowanych gospodarstw). Dużą część powierzchni gruntów zajmowały także gleby IV i VI klasy
bonitacyjnej.
6
Tabela 2. Jakość gleb w ankietowanych gospodarstwach rolnych
Nazwa miejscowości
III
IV
V
VI
Viz
liczba gospodarstw
Chrośnica
-
2
5
2
-
Jastrzębsko
-
-
-
1
1
,Łomnica
-
1
5
3
-
Nądnia
-
2
1
3
-
Nowa Wieś Zamek
-
-
1
-
-
Nowa Wieś Zbąska
-
1
2
1
-
Nowy Dwór
-
2
3
2
-
Perzyny
-
-
2
1
-
Przychodzko
-
-
-
-
-
Przyprostynia
2
2
1
1
-
Stefanowice
-
1
1
-
1
Stefanowo
-
1
-
1
-
Strzyżewo
-
2
3
-
-
Zakrzewko
-
1
3
3
-
Zbąszyń
2
3
2
3
1
4%
5%
24%
28%
III
IV
V
VI
Viz
39%
Ryc. 5. Klasy bonitacyjne gleb w ankietowanych gospodarstwach
Według informacji uzyskanych poprzez ankiety wynika, że najwięcej gleb najwyższych klas
bonitacyjnych –III i IV znajduje się w gospodarstwach na terenie: Przyprostyni i Zbąszynia.
W SUiKZP spośród miejscowości o najlepszych glebach klas III i IV gruntów ornych wyróżniono
dodatkowo Nową Wieś Zamek, Nową Wieś Zbąska oraz Perzyny. Ankieta ukazuje, że gleby wysokich
klas bonitacyjnych występują także w Chrośnicy, Nowym Dworze i Strzyżewie, jednakże w
miejscowościach tych większą powierzchnię zajmują gleby niższych klas bonitacyjnych – V i VI.
Najsłabsze gleby spośród ankietowanych gospodarstw odnotowano w Jastrzębsku i Stefanowicach.
Studium Uwarunkowań dodatkowo wskazuje Łomnicę, Przychodzko i Stżyżewo jako miejscowości o
glebach najniższych klas bonitacyjnych.
2.1.
Odczyn gleb
Gleby uprawiane przez respondentów prowadzących gospodarstwo rolne (25 gospodarstw)
najczęściej posiadają odczyn obojętny. W 9 gospodarstwach, zgodnie z wiedzą ankietowanych,
występują także gleby o odczynie kwaśnym (Nądnia, Przyprostynia i Syrzyżewo). W jedenastu
przypadkach respondenci nie znali odczynów swoich gleb (wyniki te zostały przedstawione w poniższej
tabeli), lub też nie udzielili żadnej odpowiedzi na to pytanie.
7
Tabela 3. Odczyn gleb występujący w ankietowanych gospodarstwach
ODCZYN GLEB
L.p.
MIEJSCOWOŚC
1
Nądnia
2
Nowa Wieś Zbąska
3
Zakrzewko
4
Przyprostynia
5
Nowy Dwór
6
Perzyny
7
Nowe Jastrzębsko
8
Stefanowice
9
10
2.2.
BRADZO
KWAŚNY
KWAŚNY
OBOJĘTNY
ZASADOWY
2
NIE WIEM
2
1
1
2
1
2
1
1
1
1
3
1
1
Łomnica
3
Strzyżewo
2
Wapnowanie gleb
W 13 gospodarstwach rolnych gospodarze wapniują swoje gleby w celu obniżenia ich
kwasowości. Świadczy to o małej wiedzy gospodarzy na temat nawożenia, gdyż posiadanie gleby o
odczynie kwaśnym (wymagającej wapniowania) zadeklarowała jedynie 3 – osobowa grupa
ankietowanych. Przeczącej odpowiedzi na to pytanie udzieliło zaledwie 3 respondentów. W tabeli
prezentującej odpowiedzi udzielone na powyższe pytania uwzględniono 25 gospodarstw, w których
deklarowano zatrudnienie w gospodarstwie.
Tabela 4. Gospodarstwa w których stosowany jest zabieg wapniowania gleb
WAPNIOWANIE
L.p.
MIEJSCOWOŚĆ
2.3.
TAK
NIE
1
Nądnia
2
2
Nowa Wieś Zbąska
1
3
Zakrzewko
1
2
1
4
Przyprostynia
1
5
Nowy Dwór
3
6
Perzyny
2
7
Nowe Jastrzębsko
8
Stefanowice
9
Łomnica
10
Strzyżewo
BRAK
ODPOWIEDZI
2
1
2
1
1
3
2
Cel prowadzonego gospodarstwa rolnego i rodzaj produkcji
Ankietowani na pytanie o cel prowadzonego przez nich gospodarstwa rolnego najczęściej
wymieniali:
•
otrzymywanie maksymalnych plonów - 30 gospodarstw
•
produkcja „zdrowej” żywności i zachowanie naturalnej żyzności gleb – 11 gospodarstw
•
działalność agroturystyczna – 1 gospodarstwo
•
inna -38 gospodarstw
8
W gospodarstwach rolnych gminy Zbąszyń podkreślane było zjawisko niskiej opłacalności
prowadzenia produkcji rolnej. 8 ankietowanym gospodarstwo rolne pozwala jedynie na zaspokojenie
własnych potrzeb. W ankietowanych gospodarstwach prowadzona jest głównie produkcja roślinna lub
zwierzęca (ok. 70% ankietowanych gospodarstw). Często występuje także ścisłe uzależnienie
produkcji zwierzęcej od roślinnej – tzn. hodowla zwierząt odbywa się w oparciu o własne środki.
Jednakże aż w 30% badanych gospodarstw rolnych występuje inny rodzaj produkcji, co jest
spowodowane głównie znikomą opłacalnością uprawy roli i hodowli zwierząt.
2.4.
Nawozy
W 25 ankietowanych gospodarstwach gminy Zbąszyń, w których prowadzona jest działalność
rolnicza, stosowane są zarówno nawozy mineralne jak i organiczne. Część respondentów przyznała, że
ilości wykorzystywanych przez nich nawozów są niewielkie. W ankietowanych gospodarstwach
stosowane są przede wszystkim nawozy organiczne pochodzące z własnego gospodarstwa tj.: obornik
i gnojowica, słoma lub inne resztki roślinne oraz kompost.
Tabela 5. Wykaz nawozów stosowanych w ankietowanych gospodarstwach,
gdzie prowadzono działalność rolniczą
L.p.
RODZAJ STOSOWANYCH NAWOZÓW
1
mineralne
2
obornik, gnojowica
LICZBA GOSPODARSTW
5
3
słoma, resztki zielone
4
kompost
5
mieszane (organiczne + mineralne)
2
0%
18
Liczba gospodarstw
20%
0%
8%
1
2
3
4
5
mineralne
obornik, gnojowica
słoma, resztki zielone
kompost
mieszane (organiczne + mineralne)
72%
Ryc. 6. Struktura stosowania nawozów w gospodarstwach rolnych
2.5. Środki ochrony roślin
Szkody wyrządzane przez czynniki patogenne, czy też insekty czynią często produkcję roślinną
nieopłacalną, jeśli nie są stosowane środki ochrony roślin. Jednocześnie niektóre metody ochrony
roślin, jak chociażby chemiczne preparaty, nie są obojętne dla środowiska oraz jakości produkowanej
żywności. Ankietowanych zapytano o sposób zabezpieczania upraw przed szkodnikami w ich
gospodarstwach. Najczęściej stosowane są preparaty chemiczne, które uważane są za najbardziej
skuteczne. Uprawa poplonów, motylkowych oraz gatunków cechujących się odpornością na patogeny
9
jako sposób ochrony przed stratami w plonach stosowana jest w 24% z badanych gospodarstw. Inne
metody, jak wykorzystanie biopreparatów i naturalnych drapieżców, wykorzystywane są znacznie
rzadziej. Używane są one często jako środki towarzyszące i uzupełniające zabiegi chemiczne. Na ryc.
7. przedstawiono strukturę wykorzystania podstawowych metod ochrony roślin w ankietowanych
gospodarstwach gminy Zbąszyń.
4,0%
24,0%
preparaty chemiczne
biopreparaty, naturalni
drapieżnicy
poplony, r.motylkowe,
gatunki odporne
70,0%
Ryc. 7. Metody ochrony roślin w ankietowanych gospodarstwach
10
3.
Ochrona środowiska w gminie
3.1.
Gospodarka wodno - ściekowa
3.1.1. Poziom wód gruntowych
W gospodarstwach wiejskich ok. 64% respondentów nie udzieliło odpowiedzi na pytanie
o poziom wody gruntowej. Pozostali mówili najczęściej o ponad 5 metrowej głębokości, na której
zalegają wody gruntowe. Podobna liczba ankietowanych posiada w swych studniach wodę na
głębokości 2–5 m oraz 1-2 m. Tylko w jednym gospodarstwie mamy do czynienia z wysokim
poziomem wód gruntowych – respondent określił tę głębokość jako nie przekraczającą 1 m. W tabeli 6
oraz na rycinie 8 przedstawiono ilościowe zestawienie odpowiedzi na powyższe pytanie.
Tabela 6. Deklarowana głębokość wody gruntowej
w ankietowanych gospodarstwach wiejskich
Głębokość wody
gruntowej
liczba
gospodarstw
<1
1
1-2
6
2-5
7
>5
15
brak odp.
51
3%
21%
36%
64%
52%
24%
Ryc. 8. Głębokość wody gruntowej w ankietowanych gospodarstwach rolnych
brak odpowiedzi
określono głębokość wody gruntowej
>5m
2-5m
1-2m
<1m
3.1.2. Sposób zagospodarowania ścieków bytowych
Jedną z najważniejszych kwestii środowiskowych jest sposób zagospodarowania ścieków
bytowych. Są one ogromnym problemem wszelkich osad ludzkich, a rodzaj postępowania z nimi
rzutuje bezpośrednio na jakość środowiska, przede wszystkim wód. Właściwe postępowanie ze
ściekami bytowymi wiąże się z zapewnieniem odpowiedniej infrastruktury.
11
Wg informacji uzyskanych w ramach badań ankietowych, ścieki w gospodarstwach domowych
gminy Zbąszyń zagospodarowywane są w następujący sposób:
•
kanalizacja – 37 gospodarstw
•
przydomowa oczyszczalnia – 1 gospodarstwo
•
szambo – 120 gospodarstw
•
inne – 2 gospodarstwa
•
brak odpowiedzi – 11 gospodarstw
Zaprezentowane powyżej zróżnicowanie sposobu zagospodarowania ścieków powstających w
gospodarstwach domowych ukazuje wciąż znaczny udział szamb, jako odbiornika ścieków zarówno na
wsi jak i w mieście. Na uwagę zasługuje fakt funkcjonowania w jednym z ankietowanych gospodarstw
przydomowej oczyszczalni ścieków. W mieście 45% z ankietowanych domostw podłączone jest do sieci
kanalizacyjnej, podczas gdy na wsi spotkano jedno takie gospodarstwo. Do konieczności
skanalizowania kolejnych obszarów m.in. przekonuje w wielu przypadkach nieszczelność szamb i
wypływ ścieków do wód powierzchniowych oraz przenikanie ich do wód gruntowych skutkujące
pogorszeniem ich jakości. Niepokojące jest również nieumiejętne stosowanie ścieków bytowych do
nawożenia upraw mogące prowadzić do zwiększenia ładunku biogenów spływających do wód. Z tego
względu rozbudowa sieci kanalizacyjnej należy do priorytetów w ochronie środowiska.
3.1.3. Przydomowa oczyszczalnia ścieków
Wśród ankietowanych gospodarstw tylko jedno jest wyposażone w przydomową oczyszczalnię
ścieków. W celu poznania opinii społeczeństwa na temat wykorzystania tego typu rozwiązań w
gospodarce ściekowej, zapytano respondentów o możliwości zastosowania takiej oczyszczali w ich
gospodarstwie. Dla większości mieszkańców gminy Zbąszyń zagadnienie przydomowej oczyszczalni
ścieków jest znane. Tylko niewielka część respondentów (głównie w mieście) nie wykazuje
zainteresowania tą kwestią. Gospodarze rezygnują jednak z planów budowy przydomowych
oczyszczalni ścieków głównie ze względu na nakłady finansowe związane z ich założeniem lub
niekorzystne ukształtowanie terenu, utrudniające ich instalację i podnoszące koszty budowy.
słuszna sprawa
3%
5%
22%
obce mi zagadnienie
7%
planowana
inwestycja
63%
złe rozwiązanie
brak
zainteresowania
Ryc. 9. Opinia respondentów na temat przydomowej oczyszczalni ścieków
12
60
liczba osób
50
40
30
20
10
0
wieś
miasto
Ryc. 10. Zróżnicowanie opinii o przydomowej oczyszczalni ścieków w mieście i w miejscowościach wiejskich gminy
Zbąszyń (legenda jak powyżej)
3.2.
Świadomość ekologiczna respondentów
3.2.1. Ochrona środowiska w gospodarstwie domowym
Wyznacznikiem świadomości ekologicznej jest między innymi rodzaj zakupywanych
i użytkowanych produktów oraz pobudki, jakimi kierują się konsumenci przy ich wyborze. Świadome
zakupy to obecnie jeden z najważniejszych i najłatwiejszych sposobów pozytywnego wpływu na
zachowanie oraz poprawę jakości otaczającego nas środowiska. Z tego względu za stosowne uznano
zapytanie między innymi o: rodzaj stosowanych żarówek, sposób ogrzewania gospodarstwa
domowego oraz o to, co decyduje o wyborze proszku do prania.
Osoby,
które
odpowiedziały
na
pytanie
o
czynniki,
jakimi
kierują
się
oni
w czasie robienia zakupów (131 ankietowanych), przyznały, że przy zakupie proszku do prania
największą uwagę zwracają na cenę tego środka. Tylko dla niewielkiej grupy – 8,7 % ogółu
ankietowanych –ważne jest, czy produkt jest przyjazny środowisku. W związku z tym nasuwa się
wniosek, iż ograniczenie szkodliwego wpływu detergentów na środowisko przyrodnicze osiągnięte
zostanie poprzez obniżenie ceny artykułów przyjaznych środowisku. Jednocześnie niższa cena nie
powinna wpłynąć na pogorszenie jakości produktów, gdyż dla wielu ankietowanych jest to także
bardzo ważny czynnik decydujący o wyborze zakupywanego artykułu.
Tabela 7. Czynniki wpływające o zakupie danych produktów
L.p.
WIEŚ
CZYNNIK
MIASTO
[% odpowiedzi]
1
cena
41
39
nieszkodliwość dla środowiska
5
10
reklama
4
4
15
13
2
3
4
jakość +cena
45
40
liczba osób
35
cena
30
25
nieszkodliwość dla
środowiska
20
15
reklama
10
5
jakość + cena
0
wieś
miasto
Ryc. 11. Elementy decydujące o wyborze przez ankietowanych proszku do prania
13
Ankietowani zostali zapytani również o rodzaj żarówek służących do oświetlenia ich domostw.
Odpowiedź na to pytanie uzyskano od 168 respondentów. Najczęściej mieszkańcy gminy stosują nadal
zwykłe żarówki, jednakże często mamy do czynienia z mieszanym sposobem oświetlenia, co oznacza,
iż stosowane są jednocześnie zarówno żarówki zwykłe, jak i energooszczędne. Świadczy to o
stopniowej zmianie rodzaju oświetlenia i wprowadzaniu żarówek energooszczędnych. Nowe tendencje
są głównie umotywowane względami finansowymi.
Tabela 8. Rodzaj żarówek używanych w ankietowanch gospodarstwach
L.p.
RODZAJ ŻARÓWEK
WIEŚ
MIASTO
1.
zwykłe
53
38
2.
energooszczędne
3
20
3.
świetlówki
0
9
4.
mieszane
24
21
60
50
40
zwykłe
energooszczędne
świetlówki
mieszane
30
20
10
0
wieś
miasto
Ryc. 12. Rodzaj stosowanych żarówek
Respondenci w swoich gospodarstwach domowych stosują głównie ogrzewanie węglowe – aż
63% gospodarstw wyposażonych jest w instalację CO z zastosowaniem węgla. Dość często
wykorzystywane jest także ogrzewanie gazowe. Występuje ono u 40% ankietowanych mieszkających
w mieście. 28% gospodarstw wiejskich stosuje również ten sposób. Jednak pozostali ankietowani
mieszkańcy wsi nie widzą wyraźnych potrzeb zgazyfikowania swoich domostw. W 10% ankietowanych
gospodarstw używane są dwufunkcyjne piece, a w jedynym z nich spotkano się także z ekologicznym
piecem na trociny.
1%
1%
35%
węglowe
gazowe
olejowe
63%
inne
Ryc. 13. Sposób ogrzewania domostw respondentów
14
60
liczba osób
50
40
30
20
10
0
wieś
miasto
Ryc. 14. Rodzaj stosowanego przez respondentów ogrzewania domostw wiejskich i miejskich (legenda jak powyżej)
3.2.2. Główne problemy środowiskowe w gminie Zbąszyń wg ankietowanych
Respondenci zostali poproszeni o hierarchizację uciążliwości wpływających bezpośrednio na
jakość środowiska w gminie i pogarszających ich komfort życia. Aby poznać wszystkie istniejące
w gminie problemy dozwolona była na to pytanie odpowiedź wielokrotnego wyboru.
Ankietowani zwrócili uwagę (głównie w mieście) na natężony hałas drogowy i związane
z komunikacją zanieczyszczenie spalinami. W mieście dodatkowo dla 24% respondentów dokuczliwe
są także inne rodzaje hałasu np. z miejsc budowy czy zakładów stolarskich. 38%-owa grupa
ankietowanych (na wsi liczba ta jest o 10% większa niż w mieście) nie skarży się na żadne
utrudnienia.
45
40
liczba osób
35
30
hałas drogowy
25
20
inny hałas
15
10
zanieczyszczenie
5
0
wieś
miasto
.
Ryc. 15. Główne uciążliwości wskazane przez mieszkańców gminy
3.2.3. Indywidualny wkład na rzecz ochrony środowiska
Badania ankietowe miały na celu także poznanie indywidualnego wpływu respondentów na
rzecz ochrony środowiska. W tym pytaniu poproszono mieszkańców gminy o wyróżnienie wszystkich
proekologicznych działań przez nich podejmowanych –odpowiedź wielokrotnego wyboru.
Ankietowani mieszkańcy gminy swój wkład na rzecz ochrony środowiska oceniają jako
niewielki. Najczęściej chronią środowisko poprzez oszczędny sposób korzystania z wody
i energii, a także robienie świadomych zakupów (zakres których bywa często ograniczany przez
wyższe ceny artykułów przyjaznych środowisku). U respondentów zauważa się często niski poziom
wiedzy ekologicznej, co jest spowodowane głównie:
•
małym dostępem do materiałów o tej tematyce,
•
wycofaniem z programu szkolnego przedmiotu – ekologia i ochrona środowiska.
Duża grupa respondentów jest jednak zainteresowana i wyraża chęć poszerzania swojej
wiedzy na temat znaczenia i sposobów ochrony środowiska przyrodniczego.
15
Tabela 9. Indywidualny wkład respondentów na rzecz ochrony środowiska
L.p.
KIERUNEK DZIALANIA
WIEŚ
MIASTO
[% odpowiedzi]
1.
inwestycje proekologiczne
5
0
2.
oszczędzam wodę i energię
64
49
3.
uczestniczę w akcjach proekologicznych
16
0
4.
poszerzanie wiedzy ekologicznej
17
11
5.
świadome zakupy
26
36
70
60
inwestycje
proekologiczne
oszczędzam wodę i
energię
uczestniczę w akcjach
proekologicznych
poszerzanie wiedzy
ekologicznej
świadome zakupy
50
40
30
20
10
0
wieś
miasto
Ryc. 16. Sposoby ochrony środowiska
3.2.4. Zagadnienie ekorozwoju wg ankietowanych
Ankietowani mieszkańcy gminy najczęściej mieli problemy z podaniem prawidłowej definicji
słowa „ekorozwój”. Udzielane odpowiedzi miały w większości charakter losowy. Respondenci nie byli
przekonani o trafności swojego wyboru, także w przypadku wskazania prawidłowego znaczenia tego
pojęcia.
Tabela 10. Sposób rozumienia definicji ekorozwoju wg ankietowanych
L.p.
KIERUNEK DZIALANIA
WIEŚ
MIASTO
1.
rozwój ukierunkowany na ochronę środowiska
27
28
2.
harmonijny rozwój społ.-ekonom.-ekolog.
35
37
3.
rozwój idei ekologicznych
12
18
odpowiedzi podwójne - 4
brak odpowiedzi - 10
16
40
35
30
rozwój ukierunkowany na
ochrony środowiska
harmonijny rozwój społ.ekonom.-ekolog.
rozwój idei ekologicznych
25
20
15
10
5
0
wieś
miasto
Ryc. 17. Sposób rozumienia definicji ekorozwoju wg ankietowanych
3.2.5. Najpilniejsze działania na rzecz ochrony środowiska w gminie
Gminy jako organy samorządowe mają do rozwiązania wiele zadań własnych
i zleconych. Wśród nich ważne miejsce zajmują zagadnienia dotyczące ochrony środowiska
i potrzeba zapewnienia mieszkańcom godnych warunków życia w czystym środowisku. W ramach
prowadzonych badań przedstawiciele lokalnej społeczności zostali zapytani o aktualnie najważniejsze i
najpilniejsze działania, które powinny zostać zrealizowane przez samorząd w celu poprawy jakości
środowiska, a tym samym życia mieszkańców. W odpowiedzi na to pytanie ankietowani byli proszeni o
wskazanie wszystkich problemów (wg trzystopniowej skali ważności), jakimi ich zdaniem w
najbliższym czasie powinny zająć się władze gminy. Odpowiedzi jakie zostały udzielone na to pytanie
przedstawione są w poniższej tabeli 12. Najistotniejszymi sprawami, zdaniem ankietowanych, są
działania mające na celu poprawę jakości wód powierzchniowych. Uważają oni za konieczne
przeprowadzenie zabiegów oczyszczających wody oraz możliwie szybkie skanalizowanie domostw,
szczególnie wiejskich.
Tabela 11. Problemy wymagające pilnego rozwiązania w gminie Zbąszyń wg ankietowanych
mieszkańców
wieś
KATEGORIA
miasto
[liczba udzielonych
odpowiedzi]
kanalizacja
154
gazyfikacja
22
7
gospodarka odpadami
69
59
8
3
ekologizacja gospodarstw
111
powszechna edukacja ekologiczna
45
46
ochrona przyrody i krajobrazu
36
28
ochrona zabytków
17
10
108
159
poprawa jakości wód
powierzchniowych
17
oczyszczenie wod
powierzchniowych
100%
90%
ochrona zabytków
80%
70%
ochrona przyrody i
krajobrazu
60%
powszechna
edukacja
ekologiczna
50%
40%
ekologizacja
gospodarstw
30%
20%
gospodarka
odpadami
10%
gazyfikacja
0%
wieś
miasto
kanalizacja
Ryc. 18. Priorytetowe działania w gminie na rzecz ochrony środowiska wg wskazań respondentów
Jak wynika z powyższej interpretacji graficznej, mieszkańcom gminy nie jest również obojętna
kwestia zagospodarowania odpadów – wyrażają oni opinię, iż należy udoskonalić system
gospodarowania odpadami.
3.2.6. Działalność lokalnych władz w zakresie ochrony środowiska
Przyprowadzone badania ankietowe miały także na celu poznanie zdania respondentów na
temat działalności władz lokalnych w zakresie ochrony środowiska. Ankietowani, którzy zaangażowanie
to oceniają jako duże, stanowią 37,7% ogółu mieszkańców Zbąszynia, którym zostało zadane
powyższe pytanie. 87,5 % osób oceniających zaangażowanie władz gminnych jako duże zamieszkuje
wieś (55 głosów na 63 takie odpowiedzi) Ankietowani mieszkańcy miasta działania władz
samorządowych na rzecz ochrony środowiska oceniają nieco niżej. Poddając ocenie władzę
sprawowaną w gminie w okresie kilku ostatnich lat respondenci (zarówno z miasta jak i ze wsi)
potwierdzają podjęcie w tym okresie wielu działań na rzecz ochrony środowiska.
Tabela 12. Ocena zaangażowania władz lokalnych na rzecz ochrony środowiska
STOPIEŃ
ZAANGAŻOWANIA
WIEŚ
1.
duże
55
8
2.
średnie
7
44
3.
małe
18
35
L.p.
MIASTO
Liczba głosów
brak odpowiedzi -4
Tabela 13. Wiedza o działaniach podjętych w ostatnim czasie przez władze lokalne
na rzecz ochrony środowiska
Wyszczególnienie
wieś
miasto
[% ankietowanych]
istnieje
63
61
brak
15
26
18
Spośród działań na rzecz ochrony środowiska podjętych (zrealizowanych) w ostatnim czasie,
ankietowani mówią przede wszystkim o:
•
uregulowaniu gospodarki odpadami – 51,4 % ogółu ankietowanych
•
wybudowaniu oczyszczalni ścieków – 46,2 % ogółu ankietowanych
Zrealizowane działania
Na pytanie o rodzaj zrealizowanych działań ankietowani (wskazując często kilka przedsięwzięć)
udzielili następujących odpowiedzi:
Tabela 14. Przedsięwzięcia zrealizowane w ostatnim czasie na terenie gminy
L.p.
KIERUNEK DZIAŁAŃ
WIEŚ
MIASTO
1.
kanalizacja
16
21
2.
gospodarka odpadami
51
37
3.
oczyszczalnia ścieków
35
44
4.
gazyfikacja
8
2
5.
wodociągi
13
8
6.
ochrona przyrody
7
4
7.
inne
1
brak odpowiedzi – 26
60
50
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
40
30
20
kanalizacja
gospodarka odpadami
oczyszczalnia ścieków
gazyfikacja
wodociągi
ochrina przyrody
inne
10
0
WIEŚ
MIASTO
Ryc. 19. Zrealizowane w ostatnich latach działania na terenie gminy
Większość ankietowanych mieszkańców gminy jest przekonana o atrakcyjności swojego
regionu. W odpowiedzi na to pytanie wskazywali przeważnie kilka powodów. Walory gminy widzą
przede wszystkim w czystych ulicach (o ład których zabiegają osoby mieszkające na wsi także poprzez
„sobotnie porządki”), zadbanych terenach zieleni i ogólnym ładzie przestrzennym. Mieszkańcy miasta
podkreślają wartość zabytków kultury znajdujących się w mieście. Respondenci doszukują się także
dużego potencjału w warunkach przyrodniczych gminy, które ich zdaniem winny być wykorzystane dla
rozwoju turystyki. Dlatego też wskazują na konieczność dołożenia większych starań do opieki nad nimi
oraz podjęcia nowych przedsięwzięć i inwestycji w celu rozwinięcia infrastruktury oraz warunków dla
rozwoju turystyki.
19
Tabela 15. Walory gminy Zbąszyń podnoszące atrakcyjność tego regionu
L.p.
RODZAJ WALORÓW
WIEŚ
MIASTO
[% głosów]
1.
zadbane tereny zieleni
38
47
2.
czyste ulice i ład przestrzenny
52
40
3.
zabytki kultury
7
20
4.
zaplecze rekreacyjno -sportowe
14
17
60
50
1. zadbane tereny zieleni
[% głosów]
40
2. czyste ulice i ład
przestrzenny
3. zabytki kultury
30
20
4. zaplecze rekreacyjno
-sportowe
10
0
WIEŚ
MIASTO
Ryc. 20. Elementy decydujące o atrakcyjności regionu
Dla respondentów niezwykle ważne jest, aby rozwój gminy Zbąszyń podążał w kierunku
zminimalizowania bezrobocia. Tendencje na rynku pracy, głównie w przemyśle, zmierzają nie do
zwiększania zatrudnienia, a maksymalizowania wydajności pracy. W związku z tym rozwój przemysłu
nie przyniesie rozwiązania problemu bezrobocia w stopniu zadowalającym. Szansy należy upatrywać w
rozwoju usług, w tym turystyki. Ankietowani również zauważają taką możliwość i bardzo często
wskazywali rozwój turystyki oraz agroturystyki jako pożądany kierunek rozwoju gminy. Jednocześnie
ważne, przede wszystkim dla mieszkańców miasta, jest dążenie do celu zgodnie z zasadami
zrównoważonego rozwoju (69 odpowiedzi).
Na pytanie o kierunek rozwoju gminy respondenci wskazywali często kilka możliwości. Dla
mieszkańców miasta bardzo ważny jest rozwój przedsiębiorczości i przemysłu, natomiast 32,5%
ankietowanych mieszkańców wsi pragnie prowadzić swoje gospodarstwo w sposób zintensyfikowany.
Większość jednak zarówno mieszkańców wsi jak i miasta (40% ogółu odpowiedzi udzielonych przez
ankietowanych) rozwój gminy widzi w rozwoju turystyki i agroturystyki na tym terenie. Respondenci
podkreślają, że rozwój ten powinien odbywać się we współpracy z nimi (mieszkańcami gminy) i
deklarują swoją chęć i zaangażowanie (co uwidacznia się m.in. w pracy komitetów osiedlowych).
Tabela 16. Kierunki rozwoju wskazywane przez respondentów
L.p.
1.
KIERUNEK ROZWOJU
rozwój przemysłu i przedsiębiorczości
WIEŚ
MIASTO
[% odpowiedzi]
23
48
2.
intensyfikacja rolnictwa
26
6
3.
turystyka i agroturystyka
35
43
4.
ekorozwój
24
45
20
0%
28%
28%
rozwój przemysłu i
przedsiębiorczości
13%
31%
ekorozwój
Ryc. 21. Kierunek rozwoju gminy wg respondentów
60
50
rozwój przemysłu i
przedsiębiorczości
40
30
20
ekorozwój
10
0
WIEŚ
MIASTO
Ryc. 22. Zróżnicowanie opinii dotyczącej kierunków rozwoju gminy wśród ankietowanych mieszkańców wsi i miasta
PODSUMOWANIE
Podsumowując można powiedzieć, że mieszkańcy gminy Zbąszyń, mimo niedostatecznego
rozumienia definicji i zasad ekorozwoju, charakteryzują się zainteresowaniem sprawami środowiska
przyrodniczego w ich otoczeniu. Dostrzegają zasadność inwestycji mających na celu jego poprawę,
takich jak:
•
rozbudowa kanalizacji i oczyszczalni ścieków,
•
uregulowanie gospodarki odpadowej,
Tendencje proekologiczne są także umotywowane względami finansowymi. Przykładem jest
stopniowa zmiana rodzaju oświetlenia w gospodarstwach domowych ankietowanych i wprowadzanie
żarówek energooszczędnych.
Zainteresowanie kwestią ochrony środowiska wykazuje także Urząd Miejski, co potwierdza
większość respondentów. Wyniki ankietyzacji rokują optymistycznie na przyszłe wdrażanie w gminie
Zbąszyń niniejszego Programu ochrony środowiska.
21
II.
INWENTARYZACJA KRAJOBRAZU
Badania terenowe:
mgr inż. Ewa Narankiewicz
mgr inż. Agnieszka Świerczewska
Tomasz Bocian
Katarzyna Frankowska
Michał Przybycin
Opracowanie wyników:
1.
Metodyka badań
Na terenie gminy Zbąszyn w sierpniu 2003 wykonano inwentaryzację krajobrazową.
Przeprowadzone badania miały na celu określenie stanu środowiska przyrodniczego jako całości oraz
poszczególnych jego elementów. Posłużono się metodyką (zmodyfikowaną) opracowaną przez Katedrę
Ochrony i Kształtowania Środowiska Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu.
Badania przeprowadzone zostały w oparciu o mapy topograficzne w skali 1:10.000.
Inwentaryzowano trzy podstawowe elementy krajobrazu: zadrzewienia, cieki i oczka wodne,
występujące na terenach bezleśnych. W przypadku zadrzewień określano: skład gatunkowy, stan
zdrowotny, wiek drzew, morfologię otaczającego terenu oraz inne cechy np.: funkcje ekologiczne,
wartości wiatrochronne. Dodatkowo wyznaczano także obiekty, które w przyszłości mogą zostać
objęte ochroną prawną, bądź jej już obecnie podlegają. W przypadku oczek i cieków wodnych opisowi
podlegało otoczenie oczka: forma użytkowania, roślinność wodna jak i zadrzewienia występujące w
pobliżu, oraz morfologia terenu.
Przedstawienie wyników prac zostało wykonane graficznie na wykresach i mapach.
W przypadku miasta Zbąszyń została wykonana mapa, na której zaznaczone są zinwentaryzowane
obiekty wraz z ich skróconą charakterystyką obejmującą: wiek, stan zdrowotny, morfologię
otaczającego je terenu i, w przypadku starszych drzew, potencjalną możliwość ochrony. Stosowane
skale oceny zamieszczone są w tabeli 18. Pozostałe cechy, takie jak: rodzaj elementu, gatunki oraz
uwagi w przypadkach szczególnych zostały przedstawione w tabeli 19. Zróżnicowanie gatunkowe z
podziałem na typy zadrzewień przedstawiono na wykresach zamieszczonych w tekście. Wartości
zamieszczone na wykresach informują o krotności wystąpień każdego z gatunków wymienionego przy
określonej barwie. Jednocześnie wielkość pola barwy określa procentowy udział liczby wystąpień
gatunków z danej grupy w całości.
22
Tabela 17. Skale oceny poszczególnych cech zadrzewień opisywanych przy inwentaryzacji
Proponowana ochrona
prawna
inne cechy
Morfologia
otoczenia
Stan
zdrowot
ny
wiek
Cecha
Stosowana
skala*
Opis słowny
I
Bardzo młode
II
Średnio młode
III
Średnie
IV
Średnio stare
V
Stare
I
Stan zagrożony wyraźne nieodwracalne szkody
II
Chore, uszkodzenia, trudne warunki siedliskowe
III
Drobne uszkodzenia, brak pielęgnacji
IV
Zdrowe, rozwinięte, o dużej powierzchni, brak pielęgnacji
-
Równo z powierzchnią otoczenia
-
Niewielkie wzniesienie, skarpa
-
W zagłębieniu, niecce terenu
-
Na nasypie, grobli
-
Ekologiczne znaczenie łącznikowe
-
Wartość wiatrochronna
-
Występowanie dużych starych drzew
-
W rzadko spotykany sposób ukształtowane drzewo lub krzew
-
Obecność rzadkiego gatunku
UE
Użytek ekologiczny
PP
Pomnik przyrody
W przypadku opisu: morfologii otoczenia, innych cech oraz proponowanej formy ochrony nie
stosowano skali punktowej z uwagi na równowartość poszczególnych wariantów cech. Określano
jedynie, która z opcji występuje. Ma to znaczenie przy ocenianiu funkcji ekologicznej i kształtowaniu
krajobrazu poprzez poszczególne jego elementy.
Wyniki prac inwentaryzacyjnych w zakresie zadrzewień zostały zamieszczone na mapach
poglądowych uwzględniających rozmieszczenie przestrzenne głównych miejscowości gminy.
Naniesione na mapach tematycznych diagramy obrazują udział procentowy poszczególnych klas
kategorii w miejscowościach na terenie gminy.
Rozmieszczenie zinwentaryzowanych cieków i oczek wodnych zostało przedstawione na mapie
tematycznej, a wyniki zamieszczone w tekście.
Powyższy zakres prac dał podstawę do oceny środowiska, a następnie wykonania waloryzacji i
wyznaczenia obszarów najcenniejszych krajobrazowo.
23
2.
Wyniki prac inwentaryzacyjnych
2.1.
Inwentaryzacja zieleni miasta Zbąszynia
Prace na obszarze miasta dotyczyły zadrzewień występujących wydłuż ulic i na terenach
niezabudowanych. Zakres prac nie obejmował parku miejskiego i kompleksu Dąbki
z uwagi na dobrze opracowaną dokumentację tych obiektów będącą w posiadaniu gminy.
W granicach miasta zinwentaryzowano łącznie 164 obiekty. Wszystkie opisane elementy
podzielono na 4 kategorie: pojedyncze drzewo, aleja, grupa drzew (krzewów), zadrzewienie
powierzchniowe. Procentowy udział poszczególnych grup przedstawia ryc. 26. Dla każdego z obiektów
określono: wiek, stan zdrowotny, morfologię otoczenia i inne cechy takie jak: ekologiczne znaczenie
łącznikowe, wartość wiatrochronna, rzadko spotykany sposób ukształtowania pnia. Wyniki prac
zestawione są w tabeli 19 zawierającej informacje o typie zadrzewienia, gatunku oraz innych
swoistych cechach. Dodatkowo została opracowana mapa ukazująca rozmieszczenie poszczególnych
obiektów wraz z elementami charakterystyki.
28%
56%
11%
5%
Aleje
Grupa drzew lub
krzewów
Zadrzewienia
powierzchniowe
Pojedyncze drzewo
Ryc. 26. Procentowy udział typów zadrzewień zinwentaryzowany na terenie miasta Zbąszyń
Tabela 18. Wykaz obiektów zinwentaryzowanych w granicach miasta!
Numer
obiektu
Gatunki
Element
Inne cechy
1.
Lipa szerokolistna
Aleja
-
2.
Jarząb pospolity
Pojedyncze drzewo
-
3.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
4.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
5.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
6.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
7.
Jarząb pospolity
Aleja
-
8.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
9.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
10.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
11.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
12.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
13.
Jesion wyniosły
Aleja
-
14.
Jesion wyniosły
Grupa drzew i krzewów
15.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
24
Występowanie dużych starych
drzew
-
16.
Brzoza brodawkowata
Pojedyncze drzewo
-
17.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
18.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
19.
Jabłoń
Zadrzewienie powierzchniowe
-
20.
Lipa drobnolistna,
Wierzba biała, Robinia
akacjowa, Bez czarny,
Jesion wyniosły, Brzoza
brodawkowata
Grupa drzew
-
21.
Olsza czarna
Pojedyncze drzewo
-
22.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
23.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
24.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
25.
Sumak octowiec
Grupa krzewów
-
26.
Wierzba biała
Pojedyncze drzewo
-
27.
Czereśnia, Śliwa
Aleja
-
28.
Bez czarny,
Dereń świdwa
Grupa drzew
-
29.
Klon zwyczajny
Aleja
-
30.
Klon zwyczajny, Brzoza
brodawkowata, Wierzba
biała, Jesion wyniosły
Aleja
-
31.
Robinia akacjowa, Lipa
drobnolistna
Aleja
-
32.
Wiąz szypułkowy
Aleja
-
33.
Topola czarna,
Bez lilak
Aleja
-
34.
Tuja
Pojedyncze drzewo
-
35.
Śnieguliczka biała, Bez
lilak, Kielisznik
zaroślowy, Tawuły
Grupa krzewów
-
36.
Wiąz szypułkowy,
Jarząb szwedzki
Aleja
-
37.
Dąb szypułkowy
Pojedyncze drzewo
drzew
38.
Topola czarna,
Bez czarny
Aleja
Ekologiczne znaczenie
łącznikowe
39.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
40.
Klon jawor
Pojedyncze drzewo
-
41.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
42.
Dąb szypułkowy
Grupa drzew
-
43.
Brzoza brodawkowata
Pojedyncze drzewo
-
25
44.
Brzoza brodawkowata
Pojedyncze drzewo
-
45.
Kasztanowiec biały
Pojedyncze drzewo
-
46.
Kasztanowiec biały
Pojedyncze drzewo
-
47.
Dąb szypułkowy
Pojedyncze drzewo
-
48.
Olsza czarna
Grupa drzew
-
49.
Wierzba iwa
Pojedyncze drzewo
-
50.
Wierzba biała, Jesion
wyniosły, Klon
zwyczajny, Olsza czarna,
Bez czarny, Brzoza
brodawkowata, Topola
czarna
Aleja
drzew; W rzadko spotykany
sposób ukształtowane drzewo
Występowanie dużych
starych drzew;
W rzadko spotykany sposób
ukształtowane drzewo
51.
Topola czarna
Pojedyncze drzewo
52.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
53.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
54.
Olsza czarna, Bez
czarny, Jesion wyniosły
Aleja
-
55.
Wierzba krucha
Pojedyncze drzewo
-
56.
Brzoza brodawkowata
Pojedyncze drzewo
-
57.
Lipa drobnolistna, Klon
zwyczajny
Aleja
-
58.
Wierzba krucha
Pojedyncze drzewo
-
59.
Głóg jednoszyjkowy,
Jesion wyniosły,
Mirabelka
Aleja
-
60.
Śliwa domowa
Pojedyncze drzewo
-
61.
Śliwa domowa
Pojedyncze drzewo
-
62.
Grusza
Pojedyncze drzewo
-
63.
Olsza czarna
Pojedyncze drzewo
-
64.
Lipa drobnolistna
Aleja
-
65.
Topola czarna
Aleja
-
66.
Kasztanowiec biały,
Sumak octowiec, Jarząb
pospolity, Jarząb
Grupa drzew
szwedzki, Dąb
czerwony, Orzech włoski,
Brzoza brodawkowata
-
67.
Topola czarna, Jarząb
szwedzki, Wierzba
krucha, Sumak octowiec
Aleja
-
68.
Jarząb szwedzki, Brzoza
brodawkowata
Aleja
-
26
69.
Robinia akacjowa,
Brzoza brodawkowata,
Klon jawor, Świerk
pospolity
70.
Lipa drobnolistna, Świerk
Grupa drzew
pospolity, Klon jawor,
Robinia akacjowa,
Wierzba biała
-
71.
Jesion wyniosły, Wierzba
krucha, Wierzba biała,
Olsza czarna
-
Aleja
-
Aleja
-
72.
73.
Olsza czarna, Wierzba
biała, wierzba krucha
Leszczyna pospolita,
Klon zwyczajny, Wierzba
biała
Aleja
-
74.
Klon zwyczajny
Aleja
75.
Bez lilak, Topola czarna,
Olsza czarna, Klon
zwyczajny
Grupa drzew
76.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
77.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
78.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
79.
Mirabelka,
Bez czarny,
Jesion wyniosły
-
80.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
81.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
82.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
83.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
84.
Topola czarna
Pojedyncze drzewo
-
85.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
86.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
87.
Robinia akacjowa
Pojedyncze drzewo
88.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
89.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
90.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
91.
Lipa drobnolistna,
Robinia akacjowa, Jesion
wyniosły
Aleja
-
92.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
93.
Wiąz szypułkowy
Pojedyncze drzewo
-
94.
Robinia akacjowa
Pojedyncze drzewo
-
95.
Topola czarna, Robinia
akacjowa, Dąb
szypułkowy, Olsza
czarna, Jesion wyniosły,
Róża
Aleja
96.
Wierzba krucha
Grupa krzewów
Wartość wiatrochronna,
drzew
Gniazdo pszczół w pniu
Wartość wiatrochronna,
drzew
27
-
97.
98.
99.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
Klon zwyczajny, Jesion
wyniosły, Olsza czarna,
Wierzba krucha, Głóg
Aleja
jednoszyjkowy, Brzoza
brodawkowata, Topola
czarna
Klon zwyczajny,
Kasztanowiec biały,
Wierzba iwa, Jesion
Aleja
wyniosły, Lipa
drobnolistna, Bez czarny,
Róża, Robinia akacjowa
-
-
-
100.
Kasztanowiec biały, Klon
zwyczajny, Wierzba
krucha, Robinia
akacjowa, Sumak
octowiec, Jesion
wyniosły
Aleja
-
101.
Robinia akacjowa
Pojedyncze drzewo
-
102.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
103.
Lipa drobnolistna
Aleja
-
104.
Głóg jednoszyjkowy
Pojedyncze drzewo
-
105.
Pojedyncze drzewo
-
106.
Cis pospolity
Pojedyncze drzewo
-
107.
Jesion wyniosły
Pojedyncze drzewo
-
108.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
109.
Dąb szypułkowy
Pojedyncze drzewo
-
110.
Klon zwyczajny
Pojedyncze drzewo
-
111.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
112.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
113.
Lipa drobnolistna,
Robinia akacjowa
Aleja
114.
Lipa drobnolistna, Olsza
czarna
Aleja
-
115.
Świerk pospolity
Pojedyncze drzewo
-
116.
Orzech włoski
Aleja
-
117.
Sumak octowiec
Pojedyncze drzewo
-
118.
Sumak octowiec
Pojedyncze drzewo
-
119.
Sumak octowiec
Pojedyncze drzewo
-
120.
Sumak octowiec
Pojedyncze drzewo
-
121.
Pojedyncze drzewo
122.
Olsza czarna
Aleja
123.
Jesion wyniosły
Aleja
Pozostałość po alei
drzew
łącznikowe, Występowanie
dużych starych drzew
-
28
124.
Olsza czarna, Wierzba
krucha, Wierzba iwa
łącznikowe
125.
Wierzba krucha, Bez
czarny, Olsza czarna,
Dąb szypułkowy, Jesion
wyniosły
łącznikowe
126.
Jesion wyniosły, Lipa
drobnolistna, Orzech,
topola czarna
Aleja
łącznikowe, Występowanie
dużych starych drzew, W
rzadko spotykany sposób
ukształtowane drzewo
127.
128.
Lipa drobnolistna, Jesion
wyniosły
Wierzba krucha, Jesion
wyniosły, Topola czarna,
Olsza czarna, Brzoza
brodawkowata
Aleja
-
łącznikowe
129.
Jesion wyniosły
Aleja
-
130.
Wierzba biała,
Olsza czarna
Aleja
-
131.
Klon zwyczajny, Lipa
drobnolistna, Jesion
wyniosły
Aleja
-
132.
Topola czarna
Pojedyncze drzewo
-
133.
Topola czarna
Pojedyncze drzewo
-
134.
Wierzba płacząca, Lipa
szerokolistna
Grupa drzew
-
135.
Klon zwyczajny, Jarząb
szwedzki, Lipa
drobnolistna, Modrzew
europejski
Aleja
-
136.
Jarząb pospolity
Aleja
-
137.
Modrzew europejski
Pojedyncze drzewo
-
138.
Sumak octowiec,
Jarzębina pospolita, Lipa
drobnolistna
Grupa drzew
-
139.
Kasztanowiec biały
Pojedyncze drzewo
-
140.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
141.
Klon zwyczajny,
Modrzew europejski,
Orzech włoski, Brzoza
brodawkowata
Grupa drzew
-
142.
Lipa drobnolistna,
Kasztanowiec biały, Klon
zwyczajny
Grupa drzew
-
143.
Morwa biała
Pojedyncze drzewo
-
144.
Klon jesionolistny,
Robinia akacjowa, Dąb
szypułkowy, Lipa
drobnolistna, Świerk
pospolity, Wiąz
-
29
szypułkowy
145.
Lipa szerokolistna
Pojedyncze drzewo
-
146.
Kasztanowiec biały
Pojedyncze drzewo
-
147.
Lipa drobnolistna
Aleja
-
148.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
149.
Brzoza brodawkowata
Pojedyncze drzewo
-
150.
Brzoza brodawkowata
Pojedyncze drzewo
-
151.
Lipa drobnolistna
Aleja
-
152.
Lipa drobnolistna, Klon
zwyczajny, Tuja
Grupa drzew
-
153.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
154.
Klon jesionolistny, Lipa
drobnolistna,
Kasztanowiec biały
Grupa drzew
-
-
-
157.
Klon jawor, Lipa
drobnolistna, Wierzba
biała, Wierzba, krucha,
Modrzew europejski
-
-
Klon zwyczajny
Aleja
-
-
Lipa drobnolistna
Aleja
-
-
Lipa drobnolistna
Aleja
-
-
Lipa drobnolistna,
Wierzba krucha
Grupa drzew
-
-
Brzoza brodawkowata
Pojedyncze drzewo
-
163.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
164.
Lipa drobnolistna
Pojedyncze drzewo
-
155.
156.
!
Wierzba biała, Brzoza
brodawkowata, Bez
czarny, Klon zwyczajny
Jesion wyniosły, Klon
zwyczajny, Wierzba
biała, Topola czarna,
Sumak octowiec, Bez
czarny, Klon jawor
Proponowane pomniki przyrody zaznaczone są pogrubioną czcionką, a obecność gatunku szczególnie
cennego przez pogrubienie i kursywę.
30
Zadrzewienia Miasta Zbąszynia zbudowane są z 39 gatunków drzew i krzewów:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Bez czarny (Sambucus nigra)
Bez lilak (Syringa vulgaris)
Brzoza brodawkowata
(Betula pendula)
Cis pospolity (Taxus baccata)
Czereśnia (Prunus avium)
Dąb czerwony (Quercus rubra)
Dąb szypułkowy (Quercus robur)
Dereń świdwa (Cornus sanguinea)
(Crataegus monogyna)
Jabłoń (Malus sp.)
Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia)
Jarząb szwedzki
(Sorbus intermedia)
Jesion wyniosły
(Fraxinus excersior)
Kasztanowiec biały
(Aesculus hippocastannum)
Klon jawor
(Acer pseudoplatanus)
Klon jesionolistny
(Acer negundo)
Klon zwyczajny
(Acer platanoides)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Leszczyna pospolita
(Corylus avellana)
Lipa drobnolistna (Tilia cordata)
Lipa szerokolistna
(Tilia platyphyllos)
Mirabelka (Prunus insititia)
Modrzew europejski
(Larix europaea)
Morwa biała (Morus alba)
Olsza czarna (Alnus glutinosa)
Orzech włoski (Juglans regia)
Robinia akacjowa
(Robinia pseudoacacia)
Sumak octowiec (Rhus typhina)
Śliwa domowa
(Prunus domestica)
Śnieguliczka biała (Symphoricarpos
rivularis)
Świerk pospolity (Picea abies)
Tawuła (Spiraea sp.)
Topola czarna (Populus nigra)
Tuja (Thuja occidentalis)
Wiąz szypułkowy (Ulmus laevis)
Wierzba biała (Salix alba)
Wierzba iwa (Salix caprea)
Wierzba krucha (Salix fragilis
Większość roślin należy do gatunków rodzimych powszechnie występujących w naszym
kraju. Z gatunków obcych sprowadzonych przez człowieka można wymienić: dąb czerwony, klon
jesionolistny, morwę białą, orzech włoski, robinię akacjową, sumaka octowca, tawułę i tuję.
Dodatkowo należy odnotować obecność drzew uprawnych w formie pojedynczych drzew lub małych
sadów. Jednakże występują one tylko na obrzeżach miasta, gdzie granica strefy miejskiej i
podmiejskiej przechodzi płynnie i nie odznacza się w krajobrazie.
2.1.1
Typy zadrzewień
Wśród kategorii zadrzewień wyróżnionych podczas inwentaryzacji na terenie miasta Zbąszyń
przeważają drzewa pojedyncze. Na obszarze całego miasta naliczono aż 91 takich obiektów.
Przeważają tutaj: lipy (szeroko- i wąskolistna), jesiony wyniosłe oraz klony zwyczajne. Łącznie w
obrębie tej kategorii stwierdzono 24 gatunki. Występują one z reguły na placach miejskich, w zaułkach
i przy prywatnych domach jednorodzinnych. Zestawienie gatunkowe przedstawia ryc. 27.
31
Lipa szerokolistna
Jesion wyniosły
Klon zwyczajny
Lipa drobnolistna
Brzoza brodawkowata
1
2
14
13
3
4
Dąb szypułkowy
Robinia akacjowa
10
7
Kasztanowiec biały
Sumak octowiec
Topola czarna
Olsza czarna
Śliwa domowa
Wierzba krucha
Cis pospolity
Grusza
Klon jawor
Modrzew europejski
Morwa
Świerk pospolity
Tuja
Wiąz szypułkowy
Wierzba biała
Wierzba iwa
Ryc. 27. Skład gatunkowy pojedynczych drzew w mieście Zbąszyń
Drugim pod względem ilościowym typem zadrzewień występującym na obszarze miasta są
aleje. Stwierdzono tu jeszcze większą liczbę gatunków (29) niż w kategorii poprzedniej. Dominują tu:
lipa drobnolistna, jesion wyniosły, klon zwyczajny. Odnotowano znaczący udział topoli czarnej, olszy
czarnej i robinii akacjowej. Wykaz gatunków wraz z liczbą wystąpień przedstawia ryc. 28. Przeważają
tu aleje 1- lub 2- gatunkowe, jednak spotkać można kilka obiektów zbudowanych z 6–7 gatunków.
Przestrzennie rozlokowane są one przede wszystkim wzdłuż głównych ulic i dróg dojazdowych do
miasta, natomiast samo centrum (okolice starego rynku) jest ich pozbawione.
Lipa szerokolistna
Jesion wyniosły
1
2
Klon zwyc zajny
17
Olsza c zarna
Topola c zarna
Robinia akacjowa
15
3
4
5
12
7
8
Wierzba biała
Bez c zarny
Brzoza brodawkowata
Wierzba kruc ha
Głog jednoszyjkowy
Jarząb pospolity
Róża
Sumak oc towiec
Wiąz szypułkowy
Jarząb szwedzki
Orzec h włoski
Bez lilak
Czereśnia
Dąb szypułkowy
Kasztanowiec biały
Klon jawor
Leszc zyna pospolita
Lipa szerokolistna
Mirabelka
Modrzew europejski
Śliwa domowa
Świerk pospolity
Wierzba iwa
Ryc. 28. Skład gatunkowy alei w mieście Zbąszyń
Kolejnym typem zadrzewień omawianych w ramach inwentaryzacji są grupy drzew lub
krzewów. Podobnie jak poprzednio, wśród gatunków spotyka się najczęściej lipę drobnolistną, klon
zwyczajny. Zwiększony udział sumaka octowca i wierzby kruchej jest związany ze specyfiką
występowania tych gatunków w przyrodzie. Ogólnie kępy drzew bądź krzewów na terenie miasta
zbudowane są z 27 gatunków. Przeważają tu zgrupowania 1-3 gatunkowe, jednakże napotkano także
obiekty tworzone przez 6 i 7 gatunków. Wykaz gatunków stwierdzonych w grupach drzew i krzewów
wraz z ilością ich wystąpień przedstawia ryc. 29.
32
4
3
2
Ryc. 29.
5
3
Bez czarny
Dąb czerwony
Dąb szypułkowy
Dereń świdwa
Jarząb szwedzki
Klon jawor
Klon jesionolistny
Modrzew europejski
Orzech włoski
Świerk pospolity
Topola czarna
Żywotnik zachodni
Skład gatunkowy drzew i krzewów w mieście Zbąszyń
W ierzba biała
W ierzba krucha
1
2
Lipa drobnolistna
Brzoza brodawkowata
Klon zwyczajny
Sumak octowiec
Wierzba krucha
Bez lilak
Jarząb pospolity
Jesion wyniosły
Kasztanowiec biały
Olsza czarna
Wierzba biała
Robinia akacjowa
7
1
4
Bez czarny
Jesion w yniosły
Olsza czarna
Brzoza brodawkow ata
Dąb szypułkowy
Klon zwyczajny
Robinia akacjow a
Topola czarna
Jabloń domow a
Klon jaw or
Klon jesionolistny
Lipa drobnolistan
Mirabelka
Modrzew europejski
Św ierk pospolity
Wiąz szypułkowy
Wierzba iw a
Ryc. 30. Skład gatunkowy zadrzewień powierzchniowych w mieście Zbąszyń
Najmniej liczną grupą są zadrzewienia powierzchniowe. Na terenie miasta występuje
zaledwie 10 takich obiektów, które łącznie zbudowane są z 19 gatunków. Przede wszystkim występują
tutaj: wierzba biała i krucha, olsza czarna, bez czarny, brzoza brodawkowata. Zadrzewienia te
składają się średnio z 4 gatunków, przy czym zakres liczby gatunków mieści się w przedziale 3-7.
Jedynie jeden obiekt jest jednogatunkowy (nie ogrodzony sad na obrzeżach miasta). Ilość wystąpień
poszczególnych gatunków w zadrzewieniach powierzchniowych prezentuje ryc. 30.
2.1.2. Wiek zadrzewień
Na terenie miasta przeważają zadrzewienia w klasie wieku średniej i średnio starej.
Stosunkowo niewiele jest drzew młodych lub bardzo młodych. Jest to związane z polityką władz
samorządowych charakteryzującą się dbałością o drzewostan miejski. Drzewa w najwyższych klasach
wiekowych w nieodległej przeszłości były usuwane z uwagi na ich zły stan zdrowotny lub z innych
przyczyn. W ten sposób zniknęło z krajobrazu miasta kilka starych alei.
Zadrzewienia w najmłodszej klasie wiekowej wyróżniono wśród pojedynczych drzew
i alei. W pozostałych typach zadrzewień klasa ta nie występuje. W kategorii obiektów średnio młodych
największy udział ponownie mają pojedyncze drzewa. Dominację środkowej klasy wiekowej
odnotowano w zadrzewieniach powierzchniowych (70 % obiektów zaliczało się do tej klasy).
Zadrzewienia określone jako średnio stare i stare stwierdzono głównie wśród pojedynczych drzew i
alei. Udział procentowy poszczególnych klas wieku przedstawia ryc. 31.
33
7%
6%
13%
25%
Bardzo młode
Średnio młode
Średnie
Średnio stare
49%
Stare
Ryc. 31. Struktura wiekowa zadrzewień w mieście Zbąszyń
2.1.3. Stan zdrowotny
W granicach miasta Zbąszynia większość zadrzewień zaliczono do III lub IV klasy
zdrowotności. Są to obiekty zdrowe lub z drobnymi uszkodzeniami – pojedyncze drobne gałązki są
uschnięte, pozbawione liści. Jedynie w przypadku 16 obiektów odnotowano poważne uszkodzenia,
niekorzystnie rokujące na dalsze występowanie poszczególnych drzew. W większości problem ten
dotyczy kasztanowców białych porażonych chorobą. Należałoby je wyciąć z uwagi na zagrożenie jakie
stanowią te obiekty dla mienia i zdrowia ludzkiego.
3
I klasa
13
II klasa
64
III klasa
IV klasa
84
Ryc. 32.
Udział klas zdrowotności w zadrzewieniach miejskich
2.1.4. Morfologia otoczenia i inne cechy
Zadrzewienia na terenie miasta są usytuowane w większości przypadków równo
z powierzchnią otocznia. Tylko około 13% porasta wzniesienia bądź nasypy i skarpy. Ma to miejsce na
obrzeżach miasta, gdzie poprowadzone są przydrożne rowy oraz przy większych naturalnych ciekach
przepływających przez Zbąszyń. Położenie względem otoczenia ma znaczenie w przypadku
dostępności: wody, substancji pokarmowych oraz oddziaływania zanieczyszczeń w bezpośrednim
sąsiedztwie rośliny. Ma to przełożenie na stan zadrzewień - przewaga terenu płaskiego wpływa
korzystnie na zdrowotność, jednocześnie obniżając zagrożenia od strony skażeń.
W zakresie innych cech opisywanych podczas inwentaryzacji zwrócono uwagę na
występowanie starych drzew o znacznych rozmiarach pnia. Zanotowano łącznie 7 obiektów tego typu
wśród: pojedynczych drzew, grup drzew lub krzewów i alei. W trzech przypadkach podkreślono
obecność w rzadki sposób ukształtowanego drzewa.
Prowadzone badania miały także na celu określenie środowiskowych funkcji zadrzewień. Przy
drogach na terenach otwartych aleje pełnią funkcje wiatrochronną. W przypadku niektórych obiektów
mają one także ekologiczne znaczenie łącznikowe, pozwalające nie tylko na przemieszczanie się
34
gatunków zwierząt pomiędzy ekosystemami, ale także stwarzają im możliwość bytowania w
warunkach miejskich. Ciekawostką jest występowanie gniazda pszczół w drzewie. Z uwagi na rzadkość
zjawiska proponuje się objąć opieką ten obiekt.
2.1.5. Ochrona prawna
Kwestia ochrony prawnej zieleni miejskiej obejmuje 2 pojęcia: konserwatorskie uznanie za
pomnik przyrody i ochronę gatunkową. W pierwszych przypadku pod opiekę prawa można poddać 4
drzewa pojedyncze i 2 aleje. Znaczne wymiary i dobry stan zdrowotny rokują pomyślne prognozy dla
dalszej przyszłości tych obiektów. Jednocześnie mają one znaczenie dla przyrody miejskiej podnosząc
jej wartość.
Drugą sprawą jest występowanie wśród zadrzewień gatunków objętych ochroną prawną:
jarząb szwedzki i cis pospolity. Wprawdzie ochrona ta obejmuje okazy występujące na terenach o
mniejszej antropopresji, jednakże sugeruje się opiekę nad tymi obiektami i kontrolę ich stanu.
2.2.
Inwentaryzacja gminy Zbąszyń
Podstawowym celem inwentaryzacji gminy jest określenie obecnego stanu środowiska.
Opisywane tereny są przynajmniej częściowo ukształtowane w wyniku działalności człowieka. Tym
samym zdiagnozowaniu podlega stan zastany na obszarach użytkowanych rolniczo. Diagnoza
następuje na podstawie charakterystyki zadrzewień, a także oczek i cieków wodnych.
2.2.1. Zadrzewienia
Obecne w krajobrazie gminy zadrzewienia występują głównie jako kępy lub grupy drzew
spotykane na łąkach, porastają brzegi rzek, cieków i zbiorników wodnych, bądź stanowią obsadzenia
dróg.
Ich
ekologiczne
znaczenie
jest
niepodważalne.
Zapobiegają
erozji
wietrznej
i wodnej gleb, poprawiają i podwyższają ich urodzajność, korzystnie wpływają na lokalny krajobraz
urozmaicając monotonię pól uprawnych i podnoszą wartości estetyczne łąk. Jednocześnie zwiększają
atrakcyjność terenu dla zwierząt stwarzając im warunki życia. Na terenie gminy Zbąszyń zostało
zinwentaryzowane łącznie 683 zadrzewień.
35
Ryc. 33. Zróżnicowanie typów zadrzewień na obszarze gminy Zbąszyń
2.2.1.1. Typy zadrzewień
Na terenie gminy występuje zróżnicowanie udziału poszczególnych typów zadrzewień w
poszczególnych miejscowościach (ryc. 33.) Wynika to z tradycji rolniczych oraz uwarunkowań
przyrodniczych. W miejscowościach: Nowa Wieś Zbąska i Nowa Wieś Zamek, gdzie grunty orne są
dominującą formą użytkowania ziemi, spotykane są jedynie pojedyncze drzewa bądź aleje utworzone
z
drzew
owocowych.
Specyfiką
tych
dwóch
miejscowości
jest
wysoki
udział
w nasadzeniach czereśni. Znikomy jest udział drzew, z których nie pozyskuje się owoców. Są to
nasadzenia w centrach miast wzdłuż ulic, bądź przy domach. Zadrzewienia spełniają tu jedynie rolę
produkcyjną, nie mają zaś większego znaczenie ekologicznego i łącznikowego dla zwierząt. Także
ograniczenie erozji gleb jest niewielkie. Częściowo te funkcje spełniają nasadzenia w postaci
szpalerów, jednakże z uwagi na niewielką szerokość i dodatkowo likwidację części z nich w przeszłości,
nie dają one możliwości wyhamowania prędkości wiatru przez co w znikomym stopniu chronią gleby
przed erozją wietrzną.
Podobnie wysoki udział pojedynczych drzew i alei z drzew owocowych spotykany jest
w Chrośnicy. Jednakże w przeciwieństwie do poprzednich miejscowości są one zróżnicowane
gatunkowo i nie stanowią jedynej formy zadrzewień. Tu spotykane są także aleje podnoszące estetykę
krajobrazu i dodatkowo spełniające ważne znaczenie wiatrochronne. Wysoki odsetek opisywanych
form
zadrzewień
występuje
także
w:
Nądni,
Nowym
Dworze,
Hucie
Leśnej
i Łomnicy. Jednakże tu dominują gatunki, z których nie pozyskuje się jadalnych owoców. Mają one
wyłącznie
znaczenie
przyrodnicze
i
krajobrazowe.
Stanowią
miejsce
występowania
i pokarmu dla zwierząt, aleje nasadzone wzdłuż dróg podnoszą ich wartości estetyczne oraz spełniają
funkcje wiatrochronne.
36
W pozostałych miejscowościach: (Przychodzko, Strzyżewo, Przyprostynia, Perzyny,
Jastrzębsko Nowe, Stefanowo, Stefanowice, Zakrzewko) znaczny udział w strukturze zadrzewień mają
zgrupowania drzew w postaci: zadrzewień pasmowych lub powierzchniowych oraz grup drzew i
krzewów. Spełniają one istotną rolę w kształtowaniu estetyki krajobrazu, stanowią miejsce schronienia
dla ptaków i ssaków występujących na obszarach przeznaczonych pod grunty orne i użytki zielone.
Zadrzewienia pasmowe często występują wzdłuż cieków wodnych. W przypadku sąsiedztwa z polami
uprawnymi, bądź użytkami zielonymi, stanowią ważną barierę dla substancji biogennych
przedostających się z pól do wód powierzchniowych. Stąd też ich duży odsetek w strukturze
krajobrazu w przypadku terenów o rozbudowanej sieci cieków naturalnych lub sztucznych. Ma to
miejsce w wymienionych w tym akapicie miejscowościach.
2.2.1.2. Skład gatunkowy
Inwentaryzacja gminy Zbąszyń wykazała występowanie na tym terenie 56 gatunków drzew
i krzewów:
•
•
•
•
Bez czarny (Sambucus nigra)
Bez lilak (Syringa vulgaris)
Brzoza brodawkowata
(Betula pendula)
Buk zwyczajny (Fagus sylvatica)
Cis pospolity (Taxus baccata)
Czeremcha amerykańska
(Prunus serotina)
Czereśnia (Prunus avium)
Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea)
Dąb czerwony (Quercus rubra)
Dąb szkarłatny (Quercus coccinea)
Dąb szypułkowy (Quercus robur)
Dereń świdwa (Cornus sanguinea)
(Crataegus monogyna)
Grab zwyczajny (Carpinus betulus)
Grusza (Pyrus sp.)
Jabłoń (Malus sp.)
Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia)
Jarząb szwedzki (Sorbus intermedia)
Jesion wyniosły (Fraxinus excersior)
Kasztanowiec biały
(Aesculus hippocastannum)
Klon jawor (Acer pseudoplatanus)
Klon jesionolistny (Acer negundo)
Klon srebrzysty (Acer saccharinum)
Klon zwyczajny (Acer platanoides)
Kruszyna pospolita (Frangula alnus)
Leszczyna pospolita
(Corylus avellana)
Lipa drobnolistna (Tilia cordata)
•
•
Lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos)
Mirabelka (Prunus insititia)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
37
Modrzew europejski (Larix europaea)
Morwa biała (Morus alba)
Olsza czarna (Alnus glutinosa)
Orzech włoski (Juglans regia)
Robinia akacjowa
(Robinia pseudoacacia)
Róża (Rosa sp.)
Sosna zwyczajna (Pinus sylestris)
Sumak octowiec (Rhus typhina)
Śliwa domowa (Prunus domestica)
Śnieguliczka biała
(Symphoricarpos rivularis)
Świerk pospolity (Picea abies)
Tawuła (Spiraea sp.)
Topola biała (Populus alba)
Topola czarna (Populus nigra)
Topola osika (Populus tremula)
Topola szara (Populus canescens)
Wiąz polny (Ulmus minor)
Wiąz szypułkowy (Ulmus laevis)
Wierzba babilońska (Salix babylonica)
Wierzba biała (Salix alba)
Wierzba iwa (Salix caprea)
Wierzba krucha (Salix fragilis)
Wierzba szara (Salix cinerea)
Wierzba uszata (Salix aurita)
Wierzba wiciowa (Salix viminalis)
Wiśnia (Prunus sp.)
Żywotnik zachodni
(Thuja occidentalis)
Udział i zróżnicowanie gatunków poszczególnych w miejscowościach na terenie gminy
przedstawia ryc. 34.
Dominującą rolę w kształtowaniu zadrzewień ogrywają 24 gatunki spośród wszystkich
występujących. Gatunki i rodzaje te spotykamy w powyżej 4% wszystkich zadrzewień na badanym
obszarze. Są to: brzoza brodawkowata (Betula pendula), dęby (Quercus sp.), głównie dąb szypułkowy
(Q. robur), jesion wyniosły (Fraxinus excersior), klony (Acer sp.) lipy (Tilia sp.), olsza czarna (Alnus
glutinosa), topole (Populus sp.) i wierzby (Salix sp.). Należy także podkreślić rolę drzew owocowych,
które występują w około 9% wszystkich zadrzewień.
Uzupełniającą, aczkolwiek również ważną rolę w strukturze zieleni na obszarze gminy odrywają:
bez czarny (Sambucus nigra), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), robinia akacjowa (Robinia
pseudoacacia) oraz sosna zwyczajna (Pinus sylestris) Występują one w powyżej 1% przypadków,
jednakże ich udział nie przekracza 4%. Łącznie wymienione gatunki spotykane są w 88,5% zadrzewień
na obszarze gminy. Pozostałe gatunki występują jako domieszki, podnosząc różnorodność i atrakcyjność
zadrzewień.
Ryc. 34.
Zróżnicowanie gatunkowe zadrzewień na obszarze gminy Zbąszyń
Występujące na terenie gminy zróżnicowanie gatunkowe jest charakterystyczne dla terenów
nadrzecznych,
na
których
siedliska
zostały
wytworzone
w
wyniku
działalności
wody.
W przypadku gminy Zbąszyń wynika to z przebiegu rzeki Obry i jej dopływów. Stąd znaczny udział
gatunków nadwodnych i charakterystycznych dla terenów zalewowych: olszy czarnej (Alnus glutinosa),
jesionu wyniosłego (Fraxinus excersior), topól (Populus sp.) i wierzb (Salix sp.). W nieco większym
oddaleniu od rzeki znalazły siedlisko takie gatunki jak: dąb szypułkowy (Q. robur), lipa szerokolistna
38
(Tilia platyphyllos), klon zwyczajny (Acer platanoides), bez czarny (Sambucus nigra) oraz jarząb pospolity
(Sorbus aucuparia). Występują one tutaj na umiarkowanie wilgotnych glebach gliniastych. Poza strefą
bezpośredniego i pośredniego oddziaływania rzeki znajduje się przesuszone siedlisko na podłożu
piaszczystym, stąd znaczny udział w strukturze gatunkowej zadrzewień: sosny zwyczajnej (Pinus
sylestris), brzozy brodawkowatej (Betula pendula) oraz robinii akacjowej (Robinia pseudoacacia)
Większość występujących tu zadrzewień powstała w przeszłości w wyniku nasadzeń dokonanych
przez człowieka. Część z gatunków wprowadzona została zgodnie z ich wymaganiami siedliskowymi i
naturalnym występowaniem. Są to gatunki i rodzaje wymienione powyżej. Jednakże dodatkowo
wprowadzono inne gatunki: drzewa owocowe oraz wzbogacające krajobraz. Są one obce na tym terenie,
jednakże trwale wkomponowały się w całokształt środowiska. Spośród gatunków z których pozyskuje się
jadalne owoce występują tutaj: czereśnia (Prunus avium), grusza (Pyrus sp.), jabłoń (Malus sp.),
mirabelka (Prunus insititia), orzech włoski (Juglans regia), śliwa domowa (Prunus domestica) i wiśnia
(Prunus sp.).
Gatunki wprowadzone na teren gminy w celu podniesienia estetyki i atrakcyjności krajobrazu
można podzielić na trzy grupy:
• występujące na terenie Polski, lecz odnotowane tu stanowiska leżą poza naturalną granicą
zasięgu;
• obce sprowadzone w przeszłości przez człowieka z różnych części świata:
o rozpowszechnione na terenie całego kraju
o stosunkowo rzadkie na obszarze Polski.
Do grupy gatunków występujących na terenie Polski należą: cis pospolity (Taxus baccata), jarząb
szwedzki (Sorbus intermedia) oraz modrzew europejski (Larix europaea). Dwa pierwsze na swoich
naturalnych stanowiskach podlegają ochronie prawnej. Spośród gatunków sprowadzonych, które jednak
rozpowszechnione są na terenie naszego kraju należy wymienić: czeremchę amerykańską (Prunus
serotina), dąb czerwony (Quercus rubra), bez lilak (Syringa vulgaris), kasztanowiec biały (Aesculus
hippocastannum), klon jesionolistny (Acer negundo), morwę białą (Morus alba) robinię akacjową (Robinia
pseudoacacia) sumaka octowca (Rhus typhina) tawułę (Spiraea sp.) żywotnika zachodniego (Thuja
occidentalis) oraz śnieguliczkę białą (Symphoricarpos rivularis). W większości są to gatunki ozdobne.
Podobną rolę odgrywają gatunki mniej rozpowszechnione jakimi są: dąb szkarłatny (Quercus coccinea),
klon srebrzysty (Acer saccharinum) i wierzba babilońska (Salix babylonica).
2.2.1.3.
Wiek zadrzewień
Wiek
zadrzewień
występujących
na
terenie
gminy
Zbąszyń
jest
zróżnicowany.
W przeważającej liczbie przypadków opisywane drzewa można zaliczyć do średnich bądź średnio starych.
Jedynie znaczny udział drzew zaliczonych do najwyższej kategorii wieku odnotowano w przypadku: Nowej
Wsi Zamek, Strzyżewa i Przychodzka. Z kolei najmłodsze klasy wieku są stosunkowo nieliczne. Widoczny
jest w ostatnim czasie brak uzupełniania zadrzewień w miejscach gdzie drzewa wypadły lub też tworzenia
nowych. Jedynie w Łomnicy, Przyprostyni i Perzynach odnotowany został większy odsetek prowadzonych
w niedalekiej przeszłości nasadzeń. Udział poszczególnych kategorii wieku w poszczególnych
miejscowościach przedstawia ryc. 35.
39
Ryc. 35. Struktura wiekowa zadrzewień na obszarze gminy Zbąszyń
2.2.1.4. Stan zdrowotny
Stan zdrowotny zadrzewień podczas prowadzonych badań można uznać jako dobry.
W większości zadrzewień nie odnotowano jakichkolwiek uszkodzeń lub jeśli już wystąpiły były one
niewielkie. W Przychodzku, Nądni, Nowej Wsi Zamek i Nowej Wsi Zbąskiej, oraz Zakrzewku i
Stefanowiczach nie zanotowano przypadków poważniejszych chorób lub uszkodzeń drzew.
W pozostałych miejscowościach wystąpiły przypadki poważniejszych uszkodzeń drzew. Są one
spowodowane wystąpieniem czynników chorobotwórczych. Na terenie gminy szczególnie zagrożone
obumarciem są kasztanowce. Większość z nich jest już w znacznym stopniu porażona przez patogeny.
W niektórych przypadkach choroby i obumieranie drzew prawdopodobnie pośrednio występuje w
wyniku działalności człowieka. Ma to miejsce w Chrośnicy gdzie w pobliżu fermy chowu drobiu chorują lub
zostały już usunięte drzewa.
Stan zdrowotny zadrzewień w poszczególnych miejscowościach na terenie gminy Zbąszyń
przedstawia ryc. 36.
40
Ryc. 36. Stan zdrowotny zadrzewień na obszarze gminy Zbąszyń
2.2.1.5. Morfologia otoczenia
Przeważająca część zadrzewień występujących na obszarze gminy Zbąszyń rośnie na terenie
płaskim, równo z powierzchnią otoczenia. Jest to uwarunkowane ukształtowaniem terenu. Pokrycie
powierzchni nasypów drzewami obserwowane jest na granicy Zbąszynia i Nądni, gdzie umocniono w ten
sposób nasyp kolejowy. Również umocnienia skarp, poprzez nasadzenia na nich drzew i krzewów spotyka
się przy ciekach wodnych. Ma to miejsce w przypadku zarówno samej Obry, jej dopływów jak i na
niektórych odcinkach ukształtowanych przez człowieka rowów melioracyjnych. Dodatkowo porośnięte są
zagłębienia terenu powstałe po eksploatacji żwiru czy piasku. Dotyczy to zagłębień terenu niewielkiej
powierzchni (np. w Nądni) jak i zajmujących znaczny obszar - przykład zarastającej starej żwirowni w
Chrośnicy.
2.2.2. Park w Łomnicy
Elementem zieleni na terenie gminy są parki podworskie. Podczas badań terenowych
przeprowadzono inwentaryzację jednego z takich obiektów. Wybrano tutaj park w Łomnicy
z uwagi na brak aktualnych badań. Według danych uzyskanych u Wojewódzkiego Konserwatora ostatnie
prace inwentaryzacyjne wykonywane były w 1904 r. Pozostałe parki mają współczesne opracowania
powstałe w ostatnim dziesięcioleciu.
41
Badania parku w Łomnicy potwierdziły występowanie gatunków wymienionych w części
opracowania poświęconej charakterystyce gminy. Dodatkowo odnotowano występowanie skupień
krzewów śnieguliczki białej (Symphoricarpos rivularis). Otacza ona kapliczkę znajdującą się na tyłach
parku, znacznie ograniczając dostęp do niej. Ponadto stwierdzono na tym terenie obecność gatunku
podlegającego ochronie: barwinka pospolitego (Vinca minor).
Stan samego parku jak i kompleksu dworskiego można uznać za zaniedbany.
W obecnych tu budynkach zabytkowych widoczne są ślady dewastacji. W samym parku też brak
większych prac porządkująco-pielęgnacyjnych. Niewidoczne są zabiegi mające na celu utrzymanie
występującej tu roślinności w dobrym stanie. Przykładem jest choćby znaczny rozrost wspomnianej
śnieguliczki białej. Także same aleje w parku wymagają utwardzenia i w pewnym stopniu
uporządkowania. Jednocześnie widoczne są zabiegi z nieco bardziej odległej przeszłości mające na celu
utrzymanie przy życiu starych spróchniałych już drzew poprzez mocowanie na nich różnych konstrukcji.
2.2.3. Oczka wodne
Prace prowadzone w ramach Programu ochrony środowiska obejmowały określenie stanu
zbiorników wodnych na terenie gminy, a także istniejącej antropopresji. W przypadku większych jezior
przeprowadzone zostały badania omówione w osobnym rozdziale. Inwentaryzacją objęte zostały małe
zbiorniki naturalne lub sztuczne, występujące na terenach bezleśnych na obszarze gminy. Ich lokalizację
przedstawia ryc. 37. Łącznie opisanych zostało 12 obiektów.
Przeważają tu zbiorniki naturalne. Większość z nich jest stosunkowo płytka i nie przekracza
głębokości 1 m. Zbierająca się tutaj woda występuje stale w ciągu całego roku. Mają one przez to ważne
znaczenie dla występujących w okolicy zwierząt. Potwierdzeniem tego jest obserwacja w ich obrębie lub
pobliżu takich zwierząt jak: winniczki, żaby, szpaki, jaskółki, trzcinniczki, mazurki, potrzosy, łyski czy
krzyżówki. Zbiorniki te stanowią miejsca życia i rozrodu oraz są magazynami pokarmu dla wspomnianych
zwierząt.
Człowiek wykorzystuje je także w sposób gospodarczy. Stanowią miejsca pojenia dla wypasanego
bydła, a większe z nich używane są do hodowli ryb. W przypadku zbiorników o głębokości powyżej 1 m
odnotowano także wykorzystanie ich do rekreacji przez miejscową ludność.
Zbiorniki te w większości otoczone są użytkami zielonymi. Przeważnie występują nad nimi
zadrzewienia zbudowane z olszy czarnej, wierzby białej i uszatej. Z występującej w nich roślinności
wodnej odnotowano obecność następujących gatunków: trzcina pospolita (Phragmites communis), rzęsa
drobna (Lemna minor) i trójrowkowa (Lemna trisulca), pałka szerokolistna (Typha latifolia), sit
rozpierzchły (Juncus effusus), turzyce (Carex), rdest ziemnowodny (Polygonum amphibium), glony
(Algae), niezapominajka błotna (Myosotis palustris), pływacz zwyczajny (Utricularia vulgaris), rogatek
sztywny (Ceratophyllum demersum), oczeret jeziorny (Scirpus lacustris), ponikło błotne (Eleocharis
palustris) oraz jaskier płomieńczyk (Ranunculus flammula).
Zagrożeniem dla istniejących zbiorników może być intensywne nawożenie otaczających gruntów
użytkowanych rolniczo. Zbiorniki występują w zagłębieniach terenu, do w których spływa woda z
otaczającego je obszaru wypłukując jednocześnie składniki pokarmowe. Istnieje więc realne zagrożenie
przyspieszonym zarastaniem zbiorników, gdyż w większości nie ma barier pomiędzy nimi, a otaczającym
je środowiskiem w postaci pasa krzewów na brzegach. Procentowy udział zadrzewień i zakrzewień wokół
zbiorników jest stosunkowo niski.
Dla dwóch spośród istniejących zbiorników zaproponowano ochronę prawną poprzez uznanie za
użytek ekologiczny.
42
2.2.4. Cieki
Inwentaryzacja mniejszych cieków wodnych występujących na terenie gminy Zbąszyń miała na
celu ocenę wpływu człowieka na wody powierzchniowe. Obejmowała ona głównie urządzenia melioracji
szczegółowych (rowy). Opisywane były podstawowe parametry cieku, roślinność występującą w nim i
jego sąsiedztwie oraz formę użytkowania w najbliższym otoczeniu cieku. W ten sposób opisano tutaj 34
naturalne i sztuczne cieki.
W większości z nich głębokość wody wynosiła kilkanaście cm. Przepływ o ile już występował był
powolny. Taki stan wynikał przynajmniej po części z utrzymujących się długotrwałych wysokich
temperatur i przedłużającego się okresu braku opadów. Stan cieków jest zbliżony do naturalnego.
Istniejące na nich urządzenia techniczne występują jedynie na przecięciach z drogami w formie
umocnień. Stosunkowo rzadko spotykane są zastawki regulujące poziom przepływającej wody. Także
istniejące umocnienia brzegów są przy zastosowaniu jedynie roślinności w formie zadarnionych skarp.
Roślinność szuwarowa towarzyszy większości występujących tu cieków. Istnieje zróżnicowanie
typów szuwarów bowiem na różnych ciekach zbudowane są one z następujących gatunków: trzcina
pospolita (Phragmites comminis), manna mielec (Glyceria maxima), pałka (Typha) jeżogłowka
(Sparganium erectum), sit (Juncus) oraz turzyce (Carex). W przypadku wystąpienia szuwarów są one
dominującą formą roślinności i zajmują przeważnie powyżej 50% powierzchni. W przypadkach gdy
szuwar nie występuje, brzeg najczęściej porośnięty jest przez pokrzywy (Urtica dioica). Wszystkie
wymienione tu rośliny występują na stanowiskach bogatych w azot i fosfor. Ich bujny rozwój sugeruje
stosowanie nawozów na sąsiadujące tereny użytkowane rolniczo. Z drugiej strony stanowią one
częściowo barierę przechwytującą biogeny.
Towarzyszące ciekom zadrzewienia spotykane są na zróżnicowanej długości odcinkach. Ich
gęstość i procent występowania na długości cieku jest cechą indywidualną i nie można uogólniać nawet
na poziomie poszczególnych miejscowości. W przypadku gęstych i dość długich zadrzewień jakie
napotkano w Przychodzku, Strzyżewie i Łomnicy spełniają one funkcje barier dla biogenów
pochodzących z sąsiednich obszarów. Dodatkowo zacieniają one znacznie ciek ograniczając przez to
nadmierny rozwój roślinności wodnej. W większości przypadków są to drzewa młode lub średnie, jedynie
w Perzynach natknięto się na starsze obiekty. Nad ciekami przeważają następujące gatunki: brzoza
brodawkowata (Betula pendula), jesion wyniosły (Fraxinus excersior) olsza czarna (Alnus glutinosa),
wierzba biała (Salix alba), wierzba krucha (Salix fragilis), wierzba uszata (Salix aurita).
Prawidłowe i skuteczne funkcjonowanie systemu rowów melioracyjnych zapewnia konserwacja
tych obiektów.
43
Ryc. 37. Rozmieszczenie zinwentaryzowanych elementów sieci wodnej na terenie gminy Zbąszyń
2.2.5.
Potencjalne obiekty do ochrony
Przeprowadzona inwentaryzacja wykazała obecność 23 obiektów cennych przyrodniczo.
Spośród nich na uwagę zasługują stare drzewa o niepowtarzalnym pokroju, które osiągnęły lub zbliżają
się do wymiarów wymaganych dla drzew pomnikowych. Zostały one wytypowane jako potencjalne
pomniki przyrody. Zestawienie ich prezentuje tabela 20.
Drugą kategorią ochrony, którą zaproponowano w pracach inwentaryzacyjnych jest użytek
ekologiczny. Za obiekty cenne dla zachowania lokalnej bioróżnorodności uznano zadrzewienia i niektóre
oczka wodne. Wykaz obiektów zamieszczony jest w tabeli 21.
Rozmieszczenie przestrzenne obiektów, dla których proponowana jest ochrona prawna
zamieszczone jest na mapie ochrony przyrody.
44
Tabela 19. Obiekty wytypowane w wyniku prac inwentaryzacyjnych
jako potencjalne pomniki przyrody
L.p.
Miejscowość
Stan zdrowotny
Gatunki
1.
Pojedyncze
drzewo
Drobne uszkodzenia, brak
pielęgnacji
Lipa drobnolistna
2.
Pojedyncze
drzewo
pielęgnacji
Lipa drobnolistna
3.
Pojedyncze
drzewo
Zdrowe rozwinięte,
o dużej powierzchni
Lipa drobnolistna
4.
Pojedyncze
drzewo
Zdrowe rozwinięte,
Olsza czarna
5.
Aleja
pielęgnacji
Olsza czarna
Aleja
pielęgnacji
Jesion wyniosły,
Lipa drobnolistna,
Orzech włoski,
Topola czarna
Pojedyncze
drzewo
pielęgnacji
Topola czarna
Na skarpie nad
Obrą
8.
Pojedyncze
drzewo
pielęgnacji
Wierzba krucha
Zrośnięte u
nasady pnie
9.
Pojedyncze
drzewo
pielęgnacji
Lipa drobnolistna
Pozostałość po
alei
10.
Pojedyncze
drzewo
pielęgnacji
Lipa drobnolistna
Pojedyncze
drzewo
Drobne uszkodzenia, brak Czereśnia
pielęgnacji
Znaczne
wymiary pnia
Pojedyncze
drzewo
Zdrowe
rozwinięte, Wierzba biała
Na
prywatnej
posesji
Aleja
Drobne uszkodzenia, brak Wierzba iwa
pielęgnacji
Zbudowana jest
z drzew o pniach
poskręcanych
wokół
własnej
osi
Strzyżewo
6.
7.
Zbąszyń
11.
12.
Chrośnica
13.
Obiekt
Stefanowice
14.
Aleja
Drobne uszkodzenia, brak Dąb szypułkowy
pielęgnacji
15.
Pojedyncze
drzewo
Drobne uszkodzenia, brak Lipa drobnolistna
pielęgnacji
16.
Pojedyncze
drzewo
Drobne uszkodzenia, brak Dąb szypułkowy
pielęgnacji
Aleja
Zdrowe
rozwinięte, Lipa szerokolistna
Pojedyncze
drzewo
Zdrowe
rozwinięte, Dąb szypułkowy
17.
18.
Huta Leśna
Łomnica
45
Uwagi
Tabela 20. Obiekty wytypowane w wyniku prac inwentaryzacyjnych
jako potencjalne użytki ekologiczne
L.p.
Miejscowość
1.
Obiekt
Stan zdrowotny/
inne cechy
Grupa drzew
Zdrowe rozwinięte, o
dużej powierzchni
Strzyżewo
Zadrzewienie
pasmowe
2.
3.
dużej powierzchni
Zadrzewienie
powierzchniowe
dużej powierzchni
Oczko wodne
W otoczeniu pól i
użytków zielonych;
Niewielki udział
zadrzewień w obrębie
oczka, zbiornik ma
znaczenie dla
drobnych zwierząt
jako miejsce
bytowania i rozrodu
Oczko wodne
W otoczeniu użytków
zielonych;
Niewielki udział
zadrzewień w obrębie
oczka, zbiornik ma
znaczenie dla
drobnych zwierząt
jako miejsce
bytowania i rozrodu
Mała presja człowieka
Morfologia
otoczenia
Równo z
powierzchnią
otoczenia
Jesion
wyniosły
Równo z
powierzchnią
otoczenia
Wierzba
uszata,
Wierzba
biała, Topola
czarna,
Wierzba
wiciowa,
Brzoza
brodawkowata
Równo z
powierzchnią
otoczenia
Wierzba
biała, Olsza
czarna,
Jesion
wyniosły,
Dziki bez
czarny,
Topola
czarna,
Brzoza
brodawkowata
W obniżeniu do
1m
Olsza czarna
Wierzby iwa
i uszata
Trzcina
pospolita
Rzęsa
drobna
W obniżeniu
powyżej 1 m
Wierzba,
Bez czarny,
Pałka, Rzęsa
drobna, Sit,
Turzyce
Przyprostynia
4.
5.
Stefanowice
46
Gatunki
2.3.
Wnioski z inwentaryzacji
Inwentaryzacja przeprowadzona na terenie gminy Zbąszyn miała za zadanie zdiagnozowanie
stanu środowiska przyrodniczego, poprzez opisanie podstawowych elementów krajobrazu jakimi są:
zadrzewienia, oczka i cieki wodne. Przeprowadzone badania terenowe pozwoliły na wyciągnięcie
następujących wniosków:
•
na terenie gminy istnieje przestrzenne zróżnicowanie siedliskowe:
o część terenu położona w sąsiedztwie Obry i jej dopływów została w przeszłości
ukształtowana w wyniku działalności samej rzeki; powstały tu siedliska dla gatunków
wymagających dużej wilgotności lub okresowych zalewów,
o na wzniesieniach na podłożu piaszczystym występują siedliska o przepuszczalności
podłoża i znacznie mniej uwilgotnione;
•
istnieje zróżnicowanie gatunkowe zadrzewień występujących w różnych miejscowościach;
•
zadrzewienia mają nie tylko znaczenie krajobrazotwórcze; niektóre z nich pełnią funkcję
korytarzy ekologicznych dla występujących tu zwierząt
•
większość występujących tu drzew jest gatunkami rodzimymi, choć spotykane są też gatunki
egzotyczne wzbogacające lokalną różnorodność;
•
w miejscowościach: Nowa Wieś Zbąska, Nowa Wieś Zamek oraz Chrośnica widoczne są długie
tradycje rolnicze objawiające się zagospodarowaniem terenu pod grunty orne, a dominującym
rodzajem zadrzewień są drzewa owocowe;
•
większość zadrzewień pomimo ich antropogenicznego pochodzenia jest dostosowana do
gatunków siedliskowych;
•
zadrzewienia charakteryzują się dobrym stanem zdrowotnym,
o uszkodzenia o ile występują należy określić jako drobne,
o drzewa chore to najczęściej kasztanowce porażone przez dziesiątkującą je na terenie
Polski epidemią;
•
występujące zadrzewienia należą do średniej klasy wieku, znaczący jest niewielki udział
nowych nasadzeń;
•
sieć wód powierzchniowych gminy, jest w różnym stopniu zanieczyszczona spływami
powierzchniowymi ze strony rolnictwa;
•
tylko w części wypadków wody chronione są przed zanieczyszczeniami biogenami, za pomocą
zadrzewień spełniających funkcje barier biogeochemicznych;
•
główne szlaki komunikacyjne przecinające gminę są obsadzone obustronnie drzewami
spełniającymi tutaj funkcje wiatrochronne
Podsumowując, stan środowiska można uznać jako dobry.
47
3. Waloryzacja
Waloryzacja jest oceną jakości stanu środowiska obszaru dla którego jest wykonywana. W
przypadku badań wykonanych w ramach niniejszego Programu ochrony środowiska oceniane są elementy
przyrodnicze i krajobrazowe gminy Zbąszyń. Sama waloryzacja ma na celu wyznaczenie obszarów
najbardziej atrakcyjnych zarówno przyrodniczo, jak i krajobrazowo. Ocena taka może być pomocna w
planowaniu terenów pod różnego rodzaju inwestycje.
3.1. Metodyka
Przeprowadzenie waloryzacji odbywa się w oparciu o dwa rodzaje źródeł danych. Pozwala to na
stworzenie pełnego wyobrażenia o istniejącym stanie środowiska. Pierwszym źródłem są prace terenowe
obejmujące inwentaryzację terenu, natomiast drugim źródłem są informacje zawarte w dokumentacji
gminy oraz na opracowaniach kartograficznych. Waloryzacja została wykonana na mapie w skali
1:50 000. Przy jej wykonywaniu skorzystano z informacji zamieszczonych na mapach topograficznych w
skali 1:10 000, oraz tematycznych w skali 1:50 000. Sama ocena punktowa terenu wykonana jest dla
kwadratu o boku kilometr na kilometr. Każdemu z kwadratów przypisana została wartość równa sumie
punktów dla każdego z parametrów podlegającego ocenie.
Parametry podlegające ocenie zalicza się zarówno do naturalnych jaki i antropogenicznych
elementów krajobrazu. Poszczególne kryteria podlegające ocenie wraz z przypisaną im punktacją
zamieszczono w tabeli 22. Suma punktów uzyskana dla każdego kwadratu pozwala na zakwalifikowanie
go do jednej z pięciu klas waloryzacji. Efektem końcowym jest mapa waloryzacji w skali 1:50 000 z
zamieszczonymi na niej kwadratami w pięciu barwach przypisanymi każdej z pięciu klas waloryzacji.
Klasy waloryzacji wraz z ich opisem, zakresem punktów i barwnym oznaczeniem na mapie przedstawia
tabela 23.
48
Tabela 21. Parametry uwzględniane przy wykonywanej waloryzacji
wraz z przypisaną im punktacją
Element krajobrazu podlegający ocenie
Punktacja
Istniejąca otulina parku krajobrazowego
1 punkt za każde rozpoczęte 25 ha
Projektowany rezerwat przyrody
1 punkt za każde 3 ha rezerwatu
Istniejący obszar chronionego krajobrazu
Obszar włączony do sieci Natura 2000
poniżej 25% -1 punkt,
25- 50 % - 2 punkt,
powyżej 50 – 3 punkt
Projektowany lub istniejący pomnik przyrody,
1 punkt za obiekt
Występowanie alei
1 punkt za obiekt
Obecność projektowanego lub istniejącego użytku
ekologicznego
1 punkt za obiekt
Obecność gatunku chronionego lub rzadkiego stwierdzonego
podczas badań terenowych
1 punkt za obiekt
Obecność parku podworskiero lub wiejskiego
1 punkt za obiekt
Za powierzchnie zajętą przez lasy
Występowanie łąk i pastwisk - 1 punkt za obszar poniżej
10 ha, 2 punkty za 11-50 ha i 3 punkty za ponad 50 ha
1 punkt za obszar poniżej 10 ha, 2 punkty
za 11-50 ha
3 punkty za ponad 50 ha
Występowanie szuwarów o obszarze ponad 1 ha
1 punkt za obiekt
Powierzchnia zajęta przez torfowiska
1 punkt za obszar poniżej 50 ha
2 punkty za większy
Bogactwo rzeźby terenu charakteryzowane przez maksymalną
różnicę rzędnych terenu w obrębie kwadratu
0
1
2
3
Obecność żwirowni (ponad 1ha), stawów rybnych i fermy
drobiu lub innych zakładów przetwórczych i przemysłowych
- 3 punkty
Występowanie zbiornika wodnego o powierzchni ponad 5 ha
1 punkt za 2 ha lustra wody
Występowanie zbiornika wodnego (oczka wodnego) o
powierzchni poniżej 5 ha
1 punkt za obiekt
Długość sieci rzecznej
1punkt/km cieki uregulowane o znikomym
zadrzewieniu,
5 punktów/km cieki nieuregulowane
Gęstość zadrzewień oceniana szacunkowo z mapy
inwentaryzacji krajobrazu w skali 1:10000. Stosowano skalę
czterostopniową
0
1
2
3
49
punktów różnica poniżej 5 m,
punkt 5-20 m,
punkty 20-40 m,
punkty za różnice ponad 40 m
punktów bardzo rzadkie,
punkt rzadkie,
punkty średnio gęste,
punkty gęste zadrzewienia
Tabela 22. Klasy waloryzacji wraz z ich opisem słownym, przypisaną barwą
i przedziałami punktów
Klasa
Przedział
punktów
Opis słowny
I
wybitne walory krajobrazowe
od 21
II
duże walory krajobrazowe
16-20
III
umiarkowane walory krajobrazowe
11-15
IV
małe walory krajobrazowe
V
bardzo małe walory krajobrazowe
Barwa
na mapie
6-10
1-5
3.2. Wyniki waloryzacji
Wykonanie waloryzacji pozwoliło na wskazanie terenów najcenniejszych gminy ze względu na ich
walory przyrodnicze i krajobrazowe. Udział terenów atrakcyjnych krajobrazowo wynosi 47 % (IIII klasy waloryzacji). Udział poszczególnych klas waloryzacji obrazuje ryc. 38.
19%
24%
I klasa
II klasa
III klasa
12%
IV klasa
V klasa
29%
16%
Ryc. 38. Udział procentowy poszczególnych klas waloryzacji
Za najcenniejsze tereny uznano pas ciągnący się wzdłuż Obry, obejmujący Jeziora Nowowiejskie i
Zbąszyńskie, a dalej na północ tereny nadrzeczne w postaci łąk podmokłych. Na podstawie
przeprowadzonych badań zaliczono go do I i II klasy waloryzacji. Oprócz występujących tutaj
ekosystemów wodnych rangę wartości przyrodniczych tych obszarów podnosi objęcie ich ochroną poprzez
włączenie do sieci obszarów chronionych w skali Polski, a także struktury europejskie ochrony przyrody
jakimi są sieci EECONET i NATURA 2000.
Ponadto za najwartościowsze obszary zostały uznane okolice Nowego Jastrzębska oraz Czarnej
Wody. W przypadku pierwszym I klasa atrakcyjności krajobrazowej została przyznana z uwagi na gęstość
drobnych cieków wodnych przecinających powierzchnie łąkowe. Tereny te urozmaicone są licznymi
zadrzewieniami. Z uwagi na to, obszar ten charakteryzuje się stosunkowo dużą wartością krajobrazową.
Jak już wspomniano bardzo wysokie walory występują także na rozlewiskach Czarnej Wody. Jest
to teren, na którym spotyka się większe powierzchnie zajęte przez torfowiska i drobne zbiorniki wodne. Z
uwagi na otoczenie kompleksami leśnymi ekosystemy te są w stosunkowo niskim stopniu narażone na
antropopresję i przedstawiają dużą wartość przyrodniczą.
Opisane powyżej obszary o wysokich walorach krajobrazowych zajmują znaczne powierzchnie.
Stosunkowo małym, w porównaniu z nimi, jest również atrakcyjny kompleks zabytkowo-parkowy w
Łomnicy, który przedstawia duże walory przyrodniczo-krajobrazowe.
Obszary o umiarkowanej atrakcyjności w przeważającej części otaczają tereny najbardziej
wartościowe, jak ma to miejsce w Przychodzku, Łomnicy i Strzyżewie. Są to obszary charakteryzujące się
mozaiką siedlisk łąkowych, małych torfowisk oraz lasów. Dodatkowo krajobraz uatrakcyjnia stosunkowo
rozbudowana sieć drobnych cieków wodnych. W przypadku Stefanowic i Stefanowa stanowią one enklawy
o wyższej atrakcyjności w porównaniu z otoczeniem. Są to obszary przynajmniej częściowo
wykorzystywane rolniczo, jednakże występujące tu zadrzewienia podnoszą estetykę krajobrazu.
50
Stosunkowo najsłabiej w waloryzacji wypadły lasy na terenie gminy. Wprawdzie stanowią one
zwarty kompleks leśny o znacznej powierzchni, jednakże niewielkie zróżnicowanie terenu oraz siedlisk w
przeważającej części sprawia, iż prezentują one niewielką wartość krajobrazową. W miejscach gdzie
rzeźba terenu jest urozmaicona, bądź występuje większe uwilgotnienie spowodowane obecnością
zbiornika lub cieku wodnego, wartość krajobrazowa wypada znacznie korzystniej.
Ryc. 39. Mapa poglądowa waloryzacji krajobrazowej gminy Zbąszyń
51
3.3. Wnioski z waloryzacji
Teren gminy Zbąszyń jest atrakcyjny krajobrazowo. Około połowy obszaru zajmują
powierzchnie o znacznych walorach krajobrazowych. Są to tereny sąsiadujące z Obrą,
ukształtowane w wyniku działalności samej rzeki. Przeznaczenie ich na obsługę ruchu turystycznego
pozwala wykorzystać potencjał gminy wynikający z jej uwarunkowań przyrodniczych. W niniejszym
Programie ochrony środowiska popiera się proponowany rozkład przestrzenny ruchu turystycznego
zawarty w dokumentach strategicznych gminy. Sugeruje się ponadto zagospodarowanie dla obsługi ruchu
turystycznego innych części gminy znajdujących się poza bezpośrednim sąsiedztwem Obry.
Wykorzystana w tym celu może być wschodnia część gminy. Nie musi to być turystyka „tradycyjna”, lecz
rozwijająca się obecnie inna forma wypoczynku jaką jest agroturystyka.
W przypadku obszarów cennych przyrodniczo, jaką stanowi dolina Czarnej Wody, sugeruje się
pozostawienie ich w stanie niezmienionym i nie podejmowanie żadnych działań przekształcających
środowisko.
Tereny pod potencjalne inwestycje przemysłowe sugeruje się lokalizować na obszarach
zaliczonych do IV lub V klasy waloryzacji. Sugestia ta ma na uwadze znaczny wpływ na środowisko oraz
obniżanie estetyki krajobrazu przez tego typu obiekty.
52
III. BIOINDYKACYJNA OCENA STANU WÓD STOJĄCYCH GMINY
ZBĄSZYŃ
Badania terenowe:
Tomasz Bocian
Anna Czarnasiak
mgr inż. Joanna Czeczott
mgr inż. Szymon Jusik
mgr inż. Tomasz Zgoła
1.
Cel badań
Celem przeprowadzonych badań była florystyczna charakterystyka wód powierzchniowych gminy
Zbąszyń, wraz z oceną rzadkości występujących makrofitów oraz bioindykacyjna ocena ich warunków
siedliskowych, presji antropogenicznej i szeroko rozumianej różnorodności biologicznej.
2.
Metodyka badań
2.1.
Badania terenowe
W badaniach terenowych zastosowano metodę reprezentacyjną. Punktami badawczymi były 10 m
odcinki brzegu, rozmieszczone w regularnych odstępach co 50 m i sięgające w toń do głębokości
determinowanej występowaniem roślin (jezioro Nowowiejskie oraz Mączne). W jeziorze Zbąszyńskim,
zastosowano system 20 – 100, tzn. stanowiska o długości 20 m, w odstępach 100 m, natomiast w
najmniejszym jeziorze Karpik 5 – 25. W przypadku stwierdzenia ciekawych płatów roślinności, tworzono
punkty dodatkowe, w celu uchwycenia rzeczywistej różnorodności biologicznej. Ogółem badaniami objęto
linię brzegową wszytkich jezior gminy Zbąszyń o długości ponad 23 km. Sumaryczna długość wszystkich
punktów badawczych wyniosła 4090 m. Celowo – losowy rozkład stanowisk pozwolił na zastosowanie
twierdzeń rachunku prawdopodobieństwa i wynikających z nich metod statystyki indukcyjnej, jak również
zabezpieczył badania przed subiektywizmem i popełnieniem błędu systematycznego (Steczkowski 1995).
Podstawowy materiał do analiz stanowiły spisy gatunków makrofitów, wraz z określeniem ich
pokrycia, wykonane na 277 stanowiskach. Ilość i przestrzenny rozkład punktów przedstawiono w tabeli
24.
Tabela 23. Liczebność i przestrzenne rozmieszczenie stanowisk badawczych jezior gminy Zbąszyń
Lp.
Obiekt
Liczba stanowisk badawczych
1
Zbąszyńskie
150
2
Nowowiejskie
53
3
Mączne
38
4
Karpik
36
OGÓŁEM
277
Badania terenowe wykonano zmodyfikowaną metodą fitosocjologiczną (Braun – Blanquet 1964,
Dierschke 1994, Fukarek 1967, Kent i Coker 1992). Ilościowość roślin określono za pomocą 9 stopniowej
skali, zgodnej ze standardem MTR (Mean Trophic Rank) (Newman i inni 1997, Holmes i inni 1999,
Dawson i inni 1999) (tab. 25.):
53
Tabela 24. Dziewięciostopniowa skala ilościowości zastosowana podczas badań
Symbol
Zakres ilościowości [%]
Średnia ilościowość wykorzystywana w
obliczeniach [%]
1
<0,0 – 0,1)
0,05
2
<0,1 – 1,0)
0,55
3
<1,0 – 2,5)
1,75
4
<2,5 – 5,0)
3,75
5
<5 – 10)
7,5
6
<10 – 25)
17,5
7
<25 – 50)
37,5
8
<50 – 75)
62,5
9
<75 – 100)
87,5
Podczas prac terenowych wykorzystywano następujące formularze:
Indeks
Nr zdjęcia
Wys. n.p.m.
Wsp.geogr.
Rodzaj akwenu /
cieku
Data
Wykonawca
Ekspozycj
Zacienienie
a
Podłoże
Pokrycie w warstwach
Typ zbiorowiska
kamienie
A (drzewa)
%
przejściowe
staw
żwir
B (krzewy)
%
szuwar
zb. poeksp.
piasek
C (wynrzone)
%
torfow.
niskie
Charakterystyka
jezioro
zb. zaporowy
rzeka
muł / piasek
D (o
pływających
liściach)
%
torfow.
wysokie
muł
E (pływające
swobodnie)
%
wodne
Krążek
Sacchiego
kanał
glina
F (zanurzone)
%
rów
pło
G (pło)
%
Nazwa
Wielk.płatu
Modyfikacje
m2
Lista gatunków
min.
Lista gatunków
Rogatek sztywny
Rzęsa drobna
Szczaw lancetowaty
Trzcina pospolita
Żabiściek pływający
Szkic i uwagi
Rząd
Związek
Zespół
Ryc. 40. Przykład formularza wykorzystywanego do spisu gatunków roślin
54
cm
cm
Pokrycie
[%]
Pałka szerokolistna
Klasa
m
Głębokość
max.
Pokrycie
[%]
%
W przypadku jezior Zbąszyńskiego oraz Nowowiejskiego całość prac wykonano z wody, z
wykorzystaniem kajaków, w przypadku dwóch pozostałych – z brzegu. Wszystkie badania terenowe
przeprowadzono w okresie późnego rozwoju wegetacji, w dniach 12-15.08.2003 r.
2.2.
Względna rzadkość występujących makrofitów
Rozpowszechnienie roślin określono z wykorzystaniem wskaźnika rzadkości (liczby stanowisk na
terenie kraju). Wartości liczb rzadkości (A) przyjęto za Zarzyckim (1984), z uwzględnieniem modyfikacji
wprowadzonych przez Rutkowskiego (1998). Ponadto zastosowano oryginalną metodę, polegającą na
uwzględnieniu tendencji dynamicznych makrofitów. Wynika to z faktu, iż zmiany liczebności populacji
gatunków mogą w konsekwencji prowadzić do zaniku lub powstawania ich nowych stanowisk. Kierowano
się następującą zasadą przy ustalaniu nowych wartości liczb rzadkości (A). Przy tendencji dynamicznej
wzrostowej do bazowej wartości wskaźnika dodawano 0,25; natomiast przy tendencji spadkowej
odejmowano 0,25.
Pojęcie rzadkości może być rozpatrywane z trzech punktów widzenia: na poziomie zasięgu
geograficznego gatunku, na poziomie różnorodności zajmowanych siedlisk i na poziomie populacji
lokalnych (tab. 26.).
Tabela 25. Klasyfikacja gatunków rzadkich oparta na trzech charakterystykach (Rabinowitz 1981,
zmodyfikowana) (na czerwono zaznaczono gatunki rzadkie w rozumieniu Zarzyckiego 1984).
ZASIĘG
GEOGRAFICZNY
DUŻY
MAŁY
TOLERANCJA
SZEROKA
WĄSKA
SZEROKA
WĄSKA
Populacje lokalne
duże, niekiedy
gatunek dominuje
liczebnie
Gatunek lokalnie
liczny, występuje w
wielu siedliskach na
dużym obszarze
Gatunek lokalnie
określonych
siedliskach na
dużym obszarze
Gatunek lokalnie
wielu siedliskach na
niedużym obszarze
Gatunek lokalnie
określonych
siedliskach na
niedużym obszarze
Populacje lokalne
małe, gatunek nie
dominuje liczebnie
Gatunek zawsze
Gatunek zawsze
Gatunek zawsze
Gatunek zawsze
nieliczny, występuje nieliczny, występuje nieliczny, występuje
nieliczny, występuje
w określonych
w wielu siedliskach
w określonych
w wielu siedliskach
na niedużym
siedliskach na
siedliskach na
na dużym obszarze
dużym obszarze
obszarze
niedużym obszarze
Spośród ośmiu wyróżnionych klas tylko jedna odnosi się do gatunków „pospolitych”, zaś termin
„rzadki” stosuje się do siedmiu pozostałych. W ujęciu klasycznym gatunki rzadkie, to takie o małych
zasięgach geograficznych i wąskim zakresie tolerancji (Krebs 1997). W rozumieniu Zarzyckiego to
taksony o małym zasięgu geograficznym (Zarzycki 1984).
Dla prezentowanego wskaźnika znaczenie współczynników liczbowych 5 – stopniowej skali jest
następujące (Zarzycki 1984):
0 – stanowisk w przyrodzie w ostatnich latach nie obserwowano,
1 – bardzo mała liczba stanowisk (0 – 10),
2 – stanowiska stosunkowo nieliczne (powyżej 10 do około 100),
3 – stanowiska liczne (ponad 100) skupione w jednym lub niewielu regionach kraju,
4 – stanowiska liczne w wielu regionach kraju,
5 – stanowiska liczne na terenie całego kraju.
1
roślinność rzadka (unikalna)
Æ
trywializacja
55
5
roślinność pospolita (trywialna)
Średnie wartości wskaźnika rzadkości dla poszczególnych stanowisk otrzymano po podstawieniu
danych do poniższego wzoru:
A=
ΣAi × pi
Σpi
gdzie:
A – indeks rzadkośc (średni poziom rzadkości makrofitów na stanowisku),
Ai – wartość wskaźnika rzadkości dla danego gatunku (wg Rutkowskiego 1998),
pi – procentowa wartość pokrycia dla danego gatunku.
2.3.
Stopień przeobrażeń antropogenicznych (poziom hemerobii)
Ludzka ingerencja w środowisko jest jednym z ważniejszych czynników siedliskowych
warunkujących występowanie i rozprzestrzenienie gatunków (Sukopp 1969). Kim (2002) za kluczowe
przejawy antropopresji uznaje mechaniczne przekształcenie gleby, bezpośrednie zakłócenie wegetacji
oraz zaburzenie obiegu pierwiastków. Zakres antropogenicznych przeobrażeń siedlisk Jalas (1953, 1955)
proponuje określić mianem stopni hemerobii. System ten ustala sekwencję ekosystemów przeobrażonych
w różnym zakresie (Kim i inni 2002, Steinhardt i inni 1999, Sukopp 1969, 1972). Pozycje skrajne zajmują
ekosystemy pierwotne (ahemerobne) i antropogeniczne (polyhemerobne). Poszczególnym stopniom
hemerobii odpowiadają współczynniki liczbowe w skali 100 – punktowej (Chmiel 1993a) (tab. 27.).
Tabela 26. Klasyfikacja oddziaływań antropogenicznych na ekosystem i odpowiadające im stopnie
hemerobii oraz współczynniki liczbowe [Chmiel 1993a, Steinhardt i inni 1999, Sukkop 1969, 1972]
Stopień hemerobii
Współcz.
liczbowe
Stopień
naturalności
Przekształcenia
antropogeniczne
Charakter
roślinności
ahemerobia
(a)
0 - 10
naturalny
brak
pierwotny
zbliżony do
naturalnego
ograniczone
przestrzennie lub
przejawiające się w
wymiarze ponad
regionalnym
zbliżony do
potencjalnej
roślinności naturalnej
półnaturalny
bezpośrednie
użytkowanie pokrywy
roślinnej: hodowla lasu,
ekstensywna uprawa roli
seminaturalny,
reagujący pozytywnie
na antropopresję
50 - 70
daleki od
naturalnego
wywołujące istotne
zmiany siedlisk:
intensywna uprawa roli,
osuszanie terenów
podmokłych
zbiorowiska
antropogeniczne z
dużym udziałem
antropofitów
polyhemerobia
(poly)
70 - 90
obcy
naturalnemu
powodujące powstanie
sztucznych siedlisk:
przykrycie biotopu obcym
materiałem
ruderalny, niestabilny
metahemerobia
(meta)
90 - 100
sztuczny
zniszczenie lub zatrucie
środowiska
brak roślin
naczyniowych
oligohemerobia
(oligo)
mezohemerobia
(mezo)
euhemerobia (eu)
10 - 30
30 - 50
W celu oceny stopnia przekształceń antropogenicznych zastosowano 100-stopniowy indeks
hemerobii dla Polski zachodniej (Chmiel 1993a, 1993b). Średni poziom antropopresji dla poszczególnych
stanowisk otrzymano po podstawieniu danych do poniższego wzoru:
56
H =
ΣHi × pi
Σpi
gdzie:
H – indeks hemerobii (średnia poziom hemerobii dla danego stanowiska),
Hi – wartość liczby hemerobii dla danego gatunku (Chmiel 1993b),
2.4.
Ocena warunków troficznych
Ocenę warunków troficznych wody wykonano dwoma bioindykacyjnymi metodami: Ellenberga
(1992) oraz dostosowaną do warunków polskich MTR (Mean Trophic Rank) (Newman
i inni 1997, Dawson i inni 1999, Holmes i inni 1999, Szoszkiewicz i inni 2001, 2002). W metodach tych
każdy gatunek ma przyporządkowaną określoną liczbę wskaźnikową, w odniesieniu do danego czynnika,
odpowiadającą jego rzeczywistemu optimum ekologicznemu, względem tego czynnika. Oznacza to, że
wartość liczby wskaźnikowej uwzględnia efekt oddziaływania na gatunek konkurencji międzygatunkowej i
osobniczej oraz interakcje pomiędzy szeregiem czynników abiotycznych. Tym samym charakteryzuje ona
rzeczywistą (realizowaną) niszę ekologiczną, zajmowaną przez dany gatunek w obrębie danego
ekosystemu (Szmajda 1994).
Zdolności przystosowawcze organizmów do zmian parametrów środowiska noszą nazwę amplitudy
(tolerancji) ekologicznej, graficznie przypominającej krzywą Gaussa. Amplituda ekologiczna jest bardzo
zbliżona u wszystkich osobników w obrębie gatunku. Nieznacznie modyfikują ją wiek oraz stadium
rozwojowe. Zakres tolerancji wyznaczają dwa punkty progowe przeżycia: minimum (dolny punkt
krytyczny) i maksimum (górny punkt krytyczny) (Falińska 1996) (Ryc. 40.). Niektóre gatunki nie mają
przyporządkowanych ekologicznych liczb wskaźnikowych. Wynika to bądź z ich bardzo szerokiej
amplitudy ekologicznej, bądź też z braku badań ekologicznych tych taksonów.
Ryc. 40. Liczby wskaźnikowe w metodach bioindykacyjnych na tle amplitudy ekologicznej organizmów (zielona linia
oznacza wartość liczby wskaźnikowej) (z Pyłka – Gutomska 1996, zmienione)
W metodzie Ellenberga (1992) zróżnicowanie wymagań poszczególnych gatunków, opisuje 9stopniowa skala ekologicznych liczb wskaźnikowych. Przy czym 1 oznacza najniższe, a 9 najwyższe
natężenie danego czynnika. Tylko dla wilgotności skala jest 12-stopniowa (trzy ostatnie stopnie dotyczą roślin
wodnych). Metoda Ellenberga obejmuje sześć liczb wskaźnikowych opracowanych dla warunków Europy
środkowo – zachodniej, uwzględniających warunki klimatyczne (światło, temperatura, kontynentalizm) i
glebowe (wilgotność, odczyn, zawartość azotu) (Ellenberg 1992, Jusik i inni 1999). W analizach materiału
zebranego na terenie gminy Zbąszyń zastosowano wyłącznie liczbę trofizmu (zawartości azotu) (N).
57
Metoda MTR (Mean Trophic Rank) dotyczy wyłącznie biogenów, przy czym największy nacisk kładzie
na fosfor i fosforany. Uwzględnia ona 107 gatunków, z których każdy ma przypisaną liczbę wskaźnikową
STR (Species Trophic Rank) od 1 – dla wskaźników eutrofii, do 10 – dla gatunków oligotroficznych
(Newman i inni 1997, Dawson i inni 1999, Holmes i inni 1999). MTR jest systemem angielskim, dlatego
właściwości bioindykacyjne gatunków roślin wprowadzone pierwotnie przez Brytyjczyków różniły się nieco
w warunkach naszego kraju. Wynikało to z faktu, iż występujące u nas ekotypy charakteryzują się nieco
odmienną skalą ekologiczną. Udaną próbę adaptacji systemu MTR do warunków polskich przeprowadził
Szoszkiewicz (2001, 2002). Ponadto lista stosowanych bioindykatorów została uzupełniona o kilka
rodzimych gatunków. Syntetyczne porównanie zastosowanych metod przedstawiono w tabeli 28.
Tabela 27. Porównanie zastosowanych metod bioindykacyjnych oceny trofii wody
METODA
ELLENBERGA
MTR (Mean Tropfic Rank)
MIEJSCE
KALIBRACJI
Niemcy, Szwajcaria
Wielka Brytania, wstępnie Polska
(Szoszkiewicz i inni 2001, 2002)
SIEDLISKA
wszystkie
wody powierzchniowe
GRUPY SYSTEMAT.
ROŚLIN
rośliny naczyniowe, mszaki, porosty
rośliny naczyniowe, mszaki i glony
nitkowate
UWZGLĘDNIONE
WARUNKI
ABIOTYCZNE WSKAŹNIKI
Warunki klimatyczne:
naświetlenie – L
warunki termiczne – T
kontynentalizm – K
Warunki glebowe:
wilgotność – F
zasadowość – R
trofizm (azot) – N
zasolenie - S
trofizm (fosfor) - STR (Species Trophic
Rank)
STOPNIE SKALI
9 (uwilgotnienie 12)
10
WZROST
NATĘŻENIA
CZYNNIKA
1 Æ 9 (12)
10 Æ 1
POSTAWOWA
LITERATURA
Ellenberg i inni 1992
Newman i inni 1997
Dawson i inni 1999
Holmes i inni 1999
Średnie wskaźników dla poszczególnych stanowisk otrzymano po podstawieniu danych do
poniższych wzorów (Jankowski 1994, Jusik i inni 1999).
W przypadku metody Ellenberga (1992):
X =
ΣXi × pi
Σpi
gdzie:
X – indeks Ellenberga,
Xi – wartość liczby wskaźnikowej trofizmu (N) dla danego gatunku (Ellenberg i inni 1992),
W przypadku metody MTR (Mean Trophic Rank) (Newman i inni 1997, Dawson i inni 1999, Holmes i
inni 1999):
MTR =
ΣSTR × pi
× 10
Σpi
gdzie:
MTR (Mean Trophic Rank) – indeks MTR,
58
STR (Species Trophic Rank) – wartość liczby wskaźnikowej trofizmu dla danego gatunku
(Szoszkiewicz i inni 2002),
Uzyskane wyniki należy interpretować w poniższy sposób (tab. 29.). Podane zakresy średnich liczb
wskaźnikowych mają charakter orientacyjny. Wyróżnione stany trofii (żyzności) w warunkach naturalnych
nie mają ostrych granic, lecz następują pomiędzy nimi płynne przejścia, stąd możliwe są wszelkie stany
pośrednie.
Tabela 28. Stan trofii wód w zależności od wartości liczb wskaźnikowych
Zakresy średnich liczb wskaźnikowych
Indeks Ellenberga
< 2,5
2,5 – 5,5
5,5 – 7,5
Indeks MTR
> 65
45 – 65
25 – 45
> 7,5
< 25
Stan trofii
oligotrofia
mezotrofia
eutrofia
hypertrofia
3. Wyniki badań i dyskusja
3.1. Charakterystyka florystyczna wód powierzchniowych gminy Zbąszyń
W wyniku badań przeprowadzonych na obszarze gminy Zbąszyń stwierdzono występowanie 86
gatunków roślin siedlisk wodnych i bagiennych (tab. 30). Ogółem rozpoznano 60 rodzajów makrofitów.
Najliczniejsze w gatunki są 3 z nich: Carex – 8 gatunków oraz Potamogeton i Bidens – po 4 gatunki. Aż
87 % gatunków (75) spośród wszystkich występujących na terenie gminy występuje w jeziorze
Zbąszyńskim (Błedno). Pozornie wysoki udział wynika z dużej powierzchni tego zbiornika. Organizmy
wodne, zachowując się podobnie do organizmów zamieszkujących wyspy, zwiększają swą różnorodność
wraz ze wzrostem powierzchni obiektu, który zasiedlają. Ponieważ badania nie były prowadzone wiosną
poniższa lista florystyczna może nie być pełna. Znacznym utrudnieniem była niemożność dotarcia do
brzegu środkami pływającymi, ze względu na bardzo szeroki i zwarty pas szuwaru (niekiedy ponad 100 m
szerokości i 95 % zwartości), zwłaszcza przy wschodnim i północnym brzegu. Jednak duża wysokość i
zwartość oraz jednorodność (trzcina pospolita, pałka wąskolistna) rozpatrywanej fitocenozy powoduje, iż
można wykluczyć możliwość występowania wielu nie stwierdzonych gatunków, z uwagi na bardzo
niekorzystne warunki świetlne w dolnych partiach zbiorowisk.
Tabela 29. Flora roślin wodnych i bagiennych gminy Zbąszyń stwierdzonych
podczas badań florystycznych
Lp.
Nazwy polskie
Nazwy łacińskie
Liczba
wystąpień
1
Bobrek trójlistkowy
Menyathens trifoliata
1
2
Chmiel zwyczajny
Humulus lupulus
1
3
Cibora brunatna
Cyperus fuscus
3
4
Czyściec błotny
Stachys palustris
3
5
Gorysz błotny
Peucedanum palustre
8
6
Grążel żółty
Nuphar lutea (-um)
71
7
Grzybienie białe
Nymphaea alba
16
8
Jaskier jadowity
Ranunculus sceleratus
5
9
Jaskier krążkolistny (Włosienicznik k.)
Ranunculus circinatus (R. divaricatus =
Batrachium circinatum)
4
59
10
Jaskier rozłogowy
Ranunculus repens
11
Jeżogłówka gałęzista
Sparganium erectum (S. ramosum = S.
neglectum)
29
12
Karbieniec pospolity
Lycopus europaeus
60
13
Kielisznik zaroślowy
Calystegia sepium (Convolvulus s. = Volvulus s.)
16
14
Kosaciec żółty
Iris pseudacorus
23
15
Kropidło wodne
Oenanthe aquatica (Oe. phellandrium)
1
16
Krwawnica pospolita
Lythrum salicaria
4
17
Lepiężnik różowy
Petasites hybridus (P. officinalis)
7
18
Łączeń baldaszkowaty
Butomus umbellatus
8
19
Łoboda szara
Atriplex tatarica
3
20
Manna mielec
Glyceria maxima (G. aquatica)
64
21
Marek szerokolistny
Sium latifolium
12
22
Mietlica rozłogowa
Agrostis stolonifera (A. alba)
11
23
Mięta wodna (nadwodna)
Mentha aquatica
46
24
Mozga trzcinowata
Phalaris arundinacea (Typhoides a.)
25
Niezapominajka błotna
Myosotis palustris (M. scorpioides)
15
26
Olsza czarna
Alnus glutinosa
20
27
Pałka szerokolistna (Rogoża)
Typha latifolia
65
28
Pałka wąskolistna (Rogóżka)
Typha angustifolia
29
Pięciornik błotny (Siedmiopalecznik
błotny)
Potentilla palustris (Comarum palustre)
1
30
Pięciornik gęsi
Potentilla anserina
2
31
Pokrzywa zwyczajna
Urtica dioica
32
Ponikło błotne
Eleocharis palustris (Heleocharis p. = Scirpus
eupalustris)
33
Potocznik wąskolistny
Berula erecta (Sium erectum)
34
Przesętka pospolita (Sosnóweczka)
Hippuris vulgaris
2
35
Przytulia błotna
Galium palustre
12
36
Psianka słodkogórz
Solanum dulcamara
91
37
Rdest szczawiolistny
Polygonum lapathifolium (P. brittingeri)
38
Rdest ziemnowodny
Polygonum amphibium
39
Rdestnica grzebieniasta
Potamogeton pectinatus
40
Rdestnica połyskująca
Potamogeton lucens
41
Rdestnica przeszyta
Potamogeton perfoliatus
5
42
Rdestnica włosowata
Potamogeton trichoides
12
43
Rogatek krótkoszyjkowy
Ceratophyllum submersum
19
44
Rogatek sztywny
Ceratophyllum demersum
24
45
Rzepicha ziemnowodna
Rorippa amphibia (Nasturtium amphibium)
13
60
5
1
167
19
6
11
3
19
5
14
46
Rzęsa drobna
Lemna minor
47
Rzęsa trójrowkowa
Lemna trisulca
4
48
Sadziec konopiasty
Eupatorium cannabinum
9
49
Sit rozpierzchły
Juncus effusus
2
50
Sitowie jeziorne (Oczeret jeziorny)
Schoenoplectus lacustris (Scirpus l.)
23
51
Sitowie leśne
Scirpus sylvaticus
10
52
Skrzyp bagienny
Equisetum fluviatile (E. limosum)
2
53
Skrzyp błotny
Equisetum palustre
9
54
Spirodela wielokorzeniowa
Spirodela polyrrhiza
46
55
Strzałka wodna
Sagittaria sagittifolia
11
56
Szalej jadowity (Cykuta)
Cicuta virosa
17
57
Szczaw lancetowaty
Rumex hydrolapathum
57
58
Szczaw nadmorski
Rumex maritimus
11
59
Tarczyca pospolita
Scutellaria galericulata
60
Tatarak zwyczajny
Acorus calamus
61
Tojeść bukietowa (Bażanowiec)
Lysimachia thyrsiflora
2
62
Tojeść rozesłana (Pieniążek)
Lysimachia nummularia
1
63
Tojeść zwyczajna (pospolita)
Lysimachia vulgaris
64
Trzcina pospolita
Phragmites australis (Ph. communis)
65
Turzyca błotna
Carex acutiformis (C. paludosa)
45
66
Turzyca brzegowa
Carex riparia
24
67
Turzyca dzióbkowata
Carex rostrata
68
Turzyca nibyciborowata
Carex pseudocyperus
69
Turzyca owłosiona
Carex hirta
1
70
Turzyca pęcherzykowata
Carex vesicaria
1
71
Turzyca prosowa (wiechowata)
Carex paniculata
14
72
Turzyca zaostrzona
Carex gracilis (C. acuta)
17
73
Uczep amerykański
Bidens frondosa (B. melanocarpa)
28
74
Uczep trójlistkowy
Bidens tripartita (B. triparticus)
27
75
Uczep zwisły
Bidens cernua (B. cernuus)
15
76
Uczep zwodniczy
Bidens connata
5
77
Wąkrota zwyczajna
Hydrocotyle vulgaris
1
78
Wierzba krucha
Salix fragilis
9
79
Wierzba szara (Łoza)
Salix cinerea
11
80
Wierzba uszata
Salix aurita
39
81
Wierzbownica błotna
Epilobium palustre
6
82
Wierzbownica kosmata
Epilobium hirsutum
10
83
Wywłócznik kłosowy (Orlan)
Myriophyllum spicatum
19
84
Zachylnik błotny (Narecznica błotna)
Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris =
Aspidium t.)
18
85
Żabieniec babka - wodna
Alisma plantago-aquatica
4
86
Hydrocharis morsus-ranae
22
61
41
3
33
12
166
4
22
Ilość gatunków stwierdzona w wodach powierzchniowych gminy Zbąszyń jest dość niska.
W innych gminach o zbliżonym lub niższym udziale wód powierzchniowych, notowano 100-140 gatunków,
podczas gdy w gminie Zbąszyń 86. Istniejący stan rzeczy może być wynikiem jednorodności warunków
abiotycznych, uniemożliwiających powstanie różnorodnych nisz ekologicznych oraz wysokią trofią. Kolejną
potencjalną przyczyną niższej liczby gatunków jest wykształcenie się względnie trwałego,
subklimaksowego stadium fitocenoz, na dużych powierzchniach jezior (szczególnie Zbąszyńskiego
i Nowowiejskiego), cechujących się niewielką liczbą gatunków i całkowitą dominacją 1-2 taksonów.
Częstość występowania gatunków w poszczególnych zbiornikach wodnych podczas badań kształtowała się
następująco (poniższe ryciny):
62
270
260
250
240
230
220
210
200
190
180
170
160
150
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
63
liczba gatunków ogółem = 87
Ryc. 41. Gatunki roślin stwierdzone, na co najmniej 14 stanowiskach podczas badań jezior gminy Zbąszyń
nazwa gatunku
Turzyca prosowa
Uczep zwisły
Grzybienie białe
Turzyca zaostrzona
Szalej jadowity
Zachylnik błotny
Wywłócznik kłosowy
Rdest ziemnowodny
Pokrzywa zwyczajna
Olsza czarna
Sitowie jeziorne
Kosaciec żółty
Turzyca brzegowa
Rogatek sztywny
Uczep trójlistkowy
Uczep amerykański
Tatarak zwyczajny
Wierzba uszata
Rzęsa drobna
Turzyca błotna
Mięta wodna
Szczaw lancetowaty
Manna mielec
Grążel żółty
Trzcina pospolita
Pałka wąskolistna
liczba wystąpień
64
Ryc. 42. Gatunki roślin stwierdzone, na co najmniej 5 stanowiskach podczas badań jeziora Zbąszyńskiego
nazwa gatunku
Wierzbownica błotna
Uczep trójlistkowy
Tojeść zwyczajna
Rdestnica przeszyta
Przytulia błotna
Jaskier jadowity
Marek szerokolistny
Kosaciec żółty
Wierzba krucha
Lepiężnik różowy
Grzybienie białe
Wierzba szara
Tatarak zwyczajny
Szczaw nadmorski
Turzyca błotna
Manna mielec
Uczep zwisły
Sitowie jeziorne
Rdest ziemnowodny
Pokrzywa zwyczajna
Wywłócznik kłosowy
Uczep amerykański
Wierzba uszata
Szczaw lancetowaty
Rogatek sztywny
Mięta wodna
Rzęsa drobna
Grążel żółty
Trzcina pospolita
Pałka wąskolistna
liczba wystąpień
150
145
140
135
130
125
120
115
110
105
100
95
90
85
80
75
70
65
60
55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
65
Ryc. 43. Gatunki roślin stwierdzone, na co najmniej 2 stanowiskach podczas badań jeziora Nowowiejskiego.
nazwa gatunku
Żabieniec babka - wodna
Wierzba szara
Wierzba krucha
Turzyca błotna
Szalej jadowity
Sitowie leśne
Rdest ziemnowodny
Przesętka pospolita
Pokrzywa zwyczajna
Marek szerokolistny
Uczep zwodniczy
Uczep amerykański
Tojeść zwyczajna
Sitowie jeziorne
Olsza czarna
Łączeń baldaszkowaty
Jaskier rozłogowy
Mietlica rozłogowa
Grzybienie białe
Rzęsa drobna
Tatarak zwyczajny
Wierzba uszata
Kosaciec żółty
Szczaw lancetowaty
Mięta wodna
Turzyca brzegowa
Grążel żółty
Uczep trójlistkowy
Manna mielec
Trzcina pospolita
Pałka wąskolistna
liczba wystąpień
52
50
48
46
44
42
40
38
36
34
32
30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
66
Ryc. 44. Gatunki roślin stwierdzone, na co najmniej 2 stanowiskach podczas badań jeziora Mącznego
nazwa gatunku
Uczep zwisły
Turzyca zaostrzona
Turzyca brzegowa
Tojeść zwyczajna
Tatarak zwyczajny
Ponikło błotne
Pokrzywa zwyczajna
Pałka wąskolistna
Kosaciec żółty
Rzęsa drobna
Mietlica rozłogowa
Marek szerokolistny
Uczep trójlistkowy
Uczep amerykański
Turzyca prosowa
Sitowie jeziorne
Przytulia błotna
Grzybienie białe
Gorysz błotny
Sadziec konopiasty
Sitowie leśne
Manna mielec
Wierzba uszata
Turzyca błotna
Mięta wodna
Grążel żółty
Olsza czarna
Szalej jadowity
Trzcina pospolita
Zachylnik błotny
Szczaw lancetowaty
liczba wystąpień
38
36
34
32
30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
67
Ryc. 45. Gatunki roślin stwierdzone, na co najmniej 2 stanowiskach podczas badań jeziora Karpik
nazwa gatunku
Uczep amerykański
Tojeść zwyczajna
Skrzyp bagienny
Sitowie leśne
Sit rozpierzchły
Przytulia błotna
Sitowie jeziorne
Rogatek sztywny
Gorysz błotny
Pałka wąskolistna
Jaskier krążkolistny
Turzyca brzegowa
Rzęsa drobna
Kosaciec żółty
Skrzyp błotny
Turzyca prosowa
Szczaw lancetowaty
Strzałka wodna
Turzyca zaostrzona
Tatarak zwyczajny
Trzcina pospolita
Turzyca błotna
Manna mielec
liczba wystąpień
36
34
32
30
28
26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
LEGENDA:
gatunki podlegające ochronie całkowitej w Polsce1
gatunki rzadkie (< 100 stanowiskach w Polsce)2
gatunki pozostałe
1
Według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11.09.2001
r. w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko
występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową
oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych
zakazów.
2
Według Zarzyckiego (1984) w modyfikacji Rutkowskiego
(1998).
68
W jeziorze Zbąszyńskim najliczniejsze są trzcina pospolita (Phragmites australis) i pałka
wąskolistna (Typha angustifolia). Występują one odpowiednio na 116 i 112 stanowiskach. Gatunki te
tworzą zwarte subklimaksowe fitocenozy, pokrywające znaczne powierzchnie zbiornika. Są to jednolite
monokultury, cechujące się ubóstwem gatunkowym. Kolejny pod względem liczebności takson – grążel
żółty (Nuphar lutea), występuje zaledwie na 46 stanowiskach. Bytuje on w wypłyconych enklawach,
przede wszytkim w północnej części jeziora. Stosunkowo liczne są także gatunki charakterystyczne dla
torfowisk niskich: psianka słodkogórz (Solanum dulcamara), karbieniec pospolity (Lycopus europeus),
mięta wodna (Mentha aquatica), szczaw lancetowaty (Rumex hydrolapathum) oraz inne, wskazujące na
zaawansowany proces wypłycania i zarastania zbiornika (Kłosowski S. i inni 1999, Matuszkiewicz 2001).
Szczególnie znamienne jest występowanie szczawiu nadmorskiego (Rumex maritimus), zasiedlającego
namuliska, w północnej części jeziora (wszystkie 11 stanowisk), gdzie zanik tonii wodnej jest najszybszy.
Może to wskazywać na depozycję zawiesin, niesionych z wodami Obry, w północnej, nieprzepływowej
części akwenu. Jeśli rzeczywiście tak jest, to proces zarastania i sukcesji roślinności lądowej będzie
postępował błyskawicznie. Znikomy jest udział makrofitów zanurzonych. Wynika to z silnego rozwoju
fitoplanktonu w okresie wegatacji (głównie Oscillatoria aghardii) (Styczeń 2003), będącego przyczyną
niekorzystnych warunków świetlnych w tonii. Jednak pomimo niewielkiej przezroczystości wód
omawianego zbiornika, mała głębokość na znacznej powierzchni oraz dostatek biogenów, stwarzają dobre
warunki do rozwoju roślin zanurzonych. Najczęstsze w tej grupie są 2 gatunki rogatków: sztywny
(Ceratophyllu demersu) i krótkoszyjkowy (Ceratophyllum submersum) oraz rdestnica włosowatwa
(Potamogetob trichoides), o której będzie mowa w dalszej części opracowania.
Jezioro Nowowiejskie, podobnie jak Zbąszyńskie, charakteryzuje się dominacją trzciny pospolitej
(Phragmites australis) i pałki wąskolistnej (Typha angustifolia). Jednak jest ona tu nieco mniej wyraźna, a
fitocenozy tych gatunków charakteryzują się większym bogactwem taksonomicznym. Znaczny udział
manny mielec (Glyceria maxima) (17 stanowisk), uczepu trójlistkowego (Bidens tripartita) (17 stanowisk)
oraz psianki słodkogórz (Solanum dulcamara) (27 stanowisk) wskazuje na wyższą żyzność akwenu w
stosunku do wcześniej omówionego (Ellenberg i inni 1992, Zarzycki 1984). Wynika stąd, że bardzo
istotnym źródłem dopływu biogenów jest dla jezior zbąszyńskich rzeka Obra. Mineralne formy azotu i
fosforu niesione z wodami rzeki powodują wzrost produkcji pierwotnej. Prowadzi to do kumulacji
biogenów w tkankach roślinnych w okresie wegetacji. Po jej zakończeniu martwa materia organiczna
podlega rozkładowi mikrobiologicznemu, a zgromadzone uprzednio w tkankach substancje dostają się do
kompleksu sorpcyjnego osadów dennych. Spośród wszystkich krajowych gatunków makrofitów właśnie
manna mielec (Glyceria maxima), tak liczna w jeziorze Nowowiejskim, ma największe zdolności kumulacji
biogenów w swoich tkanakach (Stępniewska 1998). Jeśli dopływ biogenów jest duży, może nastąpić
wysycenie nimi osadów oraz przekroczenie pojemności sorpcyjnej podłoża (Mocek i inni 2000). Prowadzi
to do wzrostu stężenia mineralnych form azotu i fosforu w wodzie. Ponadto nawet w przypadku
nieprzekroczenia pojemności sorpcyjnej osadów, w okresie cyrkulacji wiosennej i jesiennej, następuje
przemieszczanie biogenów do wody oraz ich wymnieszanie w całej toni (Kajak 2001). Powyższy tok
rozumowania potwierdzają dane WIOŚ Leszno, według których w 2002 roku w jeziorze Nowowiejskim
stężenia poszczególnych form azotu i fosforu były 1,5 – 3 krotnie wyższe niż w Zbąszyńskim (),
położonym w dół biegu Obry (Styczeń 2003). Duża częstość występowania uczepu trójlistkowego (Bidens
tripartita) świadczy ponadto o silnej presji antropogenicznej na ten akwen, głównie przez turystykę
(Chmiel 1993a, 1993b). Makrofity zanurzone są w zbiorniku nieliczne. Jest to spowodowane, podobnie
jak w przypadku jeziora Zbąszyńskiego, silnym rozwojem fitoplanktonu, powodującym pogorszenie
warunków świetlnych.
Najcenniejsze pod względem występujących gatunków roślin wydaje się być jezioro Mączne,
zwłaszcza w północnej i południowej części. Występuje tam typowa, wielogatunkowa roślinność torfowisk
niskich, często na ple torfowcowym (Sphagnum sp.). Las olsowy płynnie przechodzi w szuwar turzycowy,
tworząc szeroką strefę ekotonową. W skali gminy Zbąszyń jest to dość unikalne zjawisko. W związku z
tym w północnej części akwenu oraz na przyległych terenach podmokłych proponuje się utworzenie
użytku ekologicznego. Najczęściej spotykana w omawianym zbiorniku jest psianka słodkogórz (Solanum
dulcamara). Ponadto należy wymienić grupę 16 innych gatunków torfowiskowych. Najważniejsze z nich
to: zachylnik błotny (narecznica błotna) (Thelypteris palustris), szalej jadowity (Cicuta virosa), olsza
69
czarna (Alnus glutinosa), turzyca nibyciborowata (Carex pseudocyperus), gorysz błotny (Peucedanum
palustre) i przytulia błotna (Galium palustre) (Kłosowski S. i inni 1999, Matuszkiewicz 2001).
Najbardziej równomiermy rozkład gatunków roślin, bez zdecydowanej dominacji któregokolwiek,
możemy zaobserwować w jeziorze Karpik. Najliczniej występuje tu manna mielec (Glyceria maxima),
będąca wskaźnikiem hypertrofii (Zarzycki 1984, Ellenberg i inni 1992, Newman i inni 1997, Dawson i inni
1999, Holmes i inni 1999). Obok manny największy udział w strukturze szuwaru mają turzycowiska,
budowane głównie przez 3 gatunki: turzycę błotną (Carex acutiformis), zaostrzoną (Carex gracilis)
i prosową (Carex paniculata). Dobrze rozwinięte są tu zbiorowiska pleustonowe, tworzone przez spirodelę
wielokorzeniową (Spirodel polyrhiza) (22 stanowiska) oraz rzęsę drobną (Lemna minor) (5 stanowisk).
Pod względem florystycznym jest to najmniej cenny akwen na terenie gminy Zbąszyń. Prawdopodobnie
wskutek intensywnej gospodarki rybackiej nastąpiła silna trywializacja roślinności.
3.2.
Rośliny rzadkie (w ujęciu Zarzyckiego) – analiza jakościowa i ilościowa
Wśród roślin stwierdzonych na terenie gminy Zbąszyń zidentyfikowano zaledwie 1 gatunek
względnie rzadki – rdestnicę włosowatą (ryc. 47.) (Potamogeton trichoides), występujący na mniej niż
100 stanowiskach w Polsce (Rutkowski 1994 za Zarzyckim 1984). Omawiany takson zanotowano na 12
rozproszonych stanowiskach, zlokalizowanych w większości we wschodniej części jeziora Zbąszyńskiego,
gdzie stanowił on bardzo nieznaczny udział fitocenoz (pokrycie 0,05 – 3,75 %). Jego syntetyczną
charakterystykę zawarto w tabeli poniżej (tab. 31.).
Tabela 30. Wykaz gatunków rzadkich, występujących na terenie gminy Zbąszyń,
wraz z ich syntetyczną charakterystyką
Nazwy polskie
Nazwy łacińskie
Potamogeton
trichoides
Wartość
wskaźnika
rzadkości
(A)
1,75
Liczba
stwierdzeń
Średnia
ilościowość
na
stanowisku
[%]
Jeziora w
których
występuje
12
0,44
Zbąszyńskie
Znaczenie współczynników liczbowych wskaźnika rzadkości (A) jest następujące (Zarzycki 1984):
1 – bardzo mała liczba stanowisk (0 – 10),
2 – stanowiska stosunkowo nieliczne (powyżej 10 do około 100).
Niegdyś w Polsce zasięg rdestnicy włosowatej (Potamogeton trichoides) ograniczony był do
północnej i zachodniej części kraju (Podbielkowski 1996, Rutkowski 1998). Jednak obecnie jest ona
rozmieszczona stosunkowo równomiernie na obszarze całej Polski (Zając 2001). W Wielkopolsce nieliczne
stanowiska są umiejscowione głównie wzdłuż rzek Warty i Noteci (Zając 2001). Na ogół występuje w
wodach mezotroficznych, płytkich, co najwyżej o powolnym przepływie wody. Jest wrażliwa na falowanie,
dlatego występuje w miejscach płytkich i osłoniętych. W konkurencji zazwyczaj ustępuje innym gatunkom
(Podbielkowski 1996). Fakt, iż bytuje w wodach o umiarkowanej trofii, wskazuje na potencjalne
zagrożenie istnienia tego gatunku w jeziorze Zbąszyńkim, w przypadku nieograniczenia dopływu
biogenów z wodami Obry.
70
Ryc. 46. Rdestnica włosowata (Potamogeton trichoides) – gatunek rzadki w ujęciu Zarzyckiego
Oprócz analizy jakościowej rzadkich gatunków makrofitów, przeprowadzono także ocenę ilościową.
Obliczono wskaźnik rzadkości (A) dla 277 stanowisk wód powierzchniowych znajdujących się na obszarze
gminy Zbąszyń. Średnie wartości parametrów podano w tabeli 32. Zróżnicowanie warunków w obrębie
poszczególnych akwenów oraz ich rozkład przestrzenny zamieszczono na rycinie 48.
Tabela 31. Średnie wartości liczb wskaźnikowych rzadkości makrofitów
dla poszczególnych jezior gminy Zbąszyń
Jeziora
Wskaźnik rzadkości (A)
Zbąszyńskie
4,38
Nowowiejskie
4,21
Mączne
4,27
Karpik
4,40
71
5,2
5,0
Zbąszyńskie
4,70
4,8
Indeks rzadkości
4,40
4,10
3,80
Karpik
3,50
Nowowiejskie
4,6
4,4
4,2
4,0
3,8
3,6
. .
Ryc. 47. Porównanie indeksu rzadkości roślin jezior gminy Zbąszyń (z lewej)
oraz zmienność rzadkości na stanowiskach w obrębie badanych akwenów (z prawej).
72
Karpik
Mączne
Mączne
Nowowiejskie
3,2
Zbąszy skie
3,4
Mediana
25%-75%
Zakres
nieodstających
Odstające
Wszystkie wody gminy Zbąszyń charakteryzują się dużą pospolitością występujących tam
makrofitów. Sumarycznie najbardziej trywialna roślinność bytuje w jeziorach Zbąszyńskim oraz Karpik,
w pierwszym za sprawą silnej presji turystycznej, w drugim przyczyną jest intensywna gospodarka
rybacka. Największe zróżnicowanie średniego wskaźnika rzadkości (A) na stanowiskach można
zaobserwować w jeziorze Zbąszyńskim. Kształtują się one tam w zakresie od 3,34 do 5,00. Wynika to
z dużej powierzchni akwenu i związanego z tym występowania licznych gatunków (76),o różnym
rozpowszechnieniu w skali kraju. Organizmy wodne, zachowując się podobnie do organizmów
zamieszkujących wyspy, zwiększają swą różnorodność wraz ze wzrostem powierzchni obiektu, który
zasiedlają (Kres 1997). Najmniejszy zakres obserwowanego wskaźnika rzadkości (A) występuje
w jeziorze Nowowiejskim – od 3,94 do 4,78.
3.3.
Ocena presji antropogenicznej z wykorzystaniem wskaźnika hemerobii
W celu określenia presji antropogenicznej na jeziora, obliczono wskaźnik hemerobii (H) dla 277
stanowisk wód stojących, znajdujących się na obszarze gminy Zbąszyń. Średnie wartości parametrów
podano w tabeli 33. Zróżnicowanie warunków w obrębie poszczególnych akwenów oraz ich rozkład
przestrzenny zamieszczono na rycinie 49.
Tabela 32. Średnie wartości liczb wskaźnikowych hemerobii
dla poszczególnych jezior gminy Zbąszyń
Jeziora
Wskaźnik hemerobii (H)
Zbąszyńskie
41,33
Nowowiejskie
40,89
Mączne
41,01
Karpik
42,09
73
46
44
Indeks hemerobii
Karpik
Zbąszyńskie
42,40
42,10
41,80
41,50
41,20
40,90
40,60
Nowowiejskie
42
40
38
Ryc. 48. Porównanie indeksu hemerobii jezior gminy Zbąszyń (z lewej) oraz
zmienność hemoronii na stanowiskach w obrębie badanych akwenów (z prawej)
.
74
Karpik
Mączne
34
Nowowiejskie
Mączne
Zbąszy skie
36
Mediana
25%-75%
Zakres
Odstające
nieodstających
Wszystkie zbiorniki wodne gminy Zbąszyń charakteryzują się zbliżonym, bardzo wysokim poziomem
presji antropogenicznej. Najwyższy średni wskaźnik hemerobii stwierdzono w przypadku jeziora Karpik.
Wynika to z intensywnej gospodarki rybackiej prowadzonej w zbiorniku. Charakteryzuje się ona
dokarmianiem ryb oraz cyklicznym wykaszaniem roślinności szuwarowej, w celu zwiększenia dostępności
linii brzegowej. Powyższe zabiegi powodują zwiększenie produkcyjności rybackiej akwenu oraz ułatwiają
sieciowe odłowowy ryb. Aktualnie zaprzestano nawożenia wód, poprzestając na narturalnej bazie
pokarmowej dla ichtiofauny.
W pozostałych 3 zbiornikach wodnych poziom antropopresji jest zbliżony. W jeziorach Zbąszyńskim
i Nowowiejskim decydującą rolę odgrywa turystyka. W obrębie ich linii brzegowej zlokalizowane jest
kilkanaście obiektów infrastruktury turystycznej. Baza noclegowa wokół akwenów to łącznie około 1050
miejsc w ośrodkach i campingu w Zbąszyniu i Nowej Wsi Zamek oraz na polach namiotowych w
Zbąszyniu, Perzynach i Nowej Wsi Zbąskiej (Ziemkowska 1999). Według danych gminy w sezonie
przebywa tu blisko 25 tys. osób. Jednak należy dodać, iż w jeziorze Zbąszyńskim obok fitocenoz silnie
przekształconych występują na dużych powierzchniach naturalne zbiorowiska subklimaksowe. Wydaje się,
że w jeziorze Mącznym najważniejszym czynnikiem presji antropogenicznej jest działalność wędkarzy,
szczególnie w części wschodniej i zachodniej zbiornika, gdzie stanowiska wędkarskie są rozmieszczone
regularnie co 20-40 m. Tworzenie stanowisk do połowu ryb powoduje zupełne zniszczenie pasa szuwaru o
szerokości 2-15 m oraz wpływa modyfikująco na przyległe fitocenozy.
Spośród gatunków wskazujących na silną presję antropogeniczną (Chmiel 1993a) podczas badań
najliczniej stwierdzono uczep trójlistkowy (Bidens tripartita), występujący aż na 17 stanowiskach w
jeziorze Nowowiejskim, 5 w Zbąszyńskim, 4 w Mącznym oraz 1 w Karpiku, jednak zazwyczaj na
niewielkich powierzchniach. Najwięcej taksonów antropolubnych zanotowano w jeziorze Zbąszyńskim.
Obok wspomnianego uczepu trójlistkowego (Bidens tripartita) zaobserwowano łobodę szarą (Atriplex
tatarica), lepiężnik różowy (Petasites hybridus) oraz rdest szczawiolistny (Polygonum lapatifolium), w
większości w północnej części akwenu.
Ryc. 49. Łoboda szara (Atriplex tatarica) – gatunek wskazujący na bardzo silną presję antropogeniczną (wskaźnik
hemerobii H = 80) (Holmes 2003).
3.4.
Ocena warunków troficznych
W wyniku przeprowadzonych analiz obliczono wskaźniki trofizmu według metody Ellenberga oraz
MTR dla 277 stanowisk wód stojących znajdujących się na obszarze gminy Zbąszyń. Średnie wartości
parametrów podano w tabeli 34. Zróżnicowanie warunków w obrębie poszczególnych akwenów oraz ich
rozkład przestrzenny zamieszczono na rycinach 50 – 51. Wyniki badań przedstawiono w formie
syntetycznej.
75
Tabela 33. Średnie wartości indeksu troficzności dla poszczególnych jezior
gminy Krzyż Wielkopolski
Jeziora
MTR
Ellenberg
30,60
6,80
Nowowiejskie
28,89
6,62
Mączne
31,92
6,64
Karpik
34,00
7,28
Zbąszyńskie
Zbąszyńskie
7,50
7,20
6,90
6,60
6,30
Karpik
6,00
Nowowiejskie
Mączne
Ryc. 50. Porównanie średnich warunków troficznych jezior gminy Zbąszyń (linia niebieska – indeks Ellenberga, linia
czerwona – odwrotność indeksu MTR)
Interesującym obiektem pod względem warunków troficznych jest jezioro Karpik, charakteryzujące
się znaczną rozbieżnością pomiędzy indeksem Ellenberga i odwrotnością indeksu MTR Wskazuje to na
wysokie stężenia mineralnych form azotu oraz na względnie niewielkie stężenia rozpuszczalnych
fosforanów w wodzie (Newman i inni 1997, Dawson i inni 1999, Holmes i inni 1999). Na istniejący stan
rzeczy może mieć wpływ intensywna gospodarka rybacka prowadzona w zbiorniku. Pozostałe akweny
charakteryzują się zbliżonym, wysokim trofizmem wody, wskazującym na zaawansowany proces
eutrofizacji. W przypadku jeziora Mącznego należy przypuszczać, iż biogeny są pochodzenia naturalnego.
Omawiany akwen graniczy od północy i południa z torfowiskami niskimi. Ponadto południkowo przepływa
przez niego ciek, wnoszący do wód zbiornika znaczne ilości biogenów, ze wspomnianych wcześniej
terenów podmokłych. W przypadku jeziora Zbąszyńskiego i Nowowiejskiego podstawowym źródłem
dopływu biogenów jest rzeka Obra (Styczeń 2003a, 2003b).
76
60
9
55
50
8
Indeks MTR
7
6
40
35
30
25
5
20
Mediana
nieodstających
25%-75%
Odstające
Mediana
nieodstających
Zakres
Ryc. 51. Zmienność warunków troficznych na stanowiskach w obrębie badanych
akwenów – indeks Ellenrga (z lewej) oraz indeks MTR (z prawej)
77
25%-75%
Odstające
Karpik
Mączne
Karpik
Mączne
Nowowiejskie
3
Zbąszy skie
10
Nowowiejskie
15
4
Zbąszy skie
Indeks Ellenberga
45
Zakres
4. Wnioski
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Na
obszarze
gminy
Zbąszyń
stwierdzono
86
gatunków
roślin
siedlisk
wodnych
i bagiennych. W innych gminach o zbliżonym lub niższym udziale wód powierzchniowych, notowano
100-140 gatunków.
W jeziorze Zbąszyńskim liczne są gatunki charakterystyczne dla torfowisk niskich i namulisk,
wskazujące na zaawansowany proces wypłycania i zarastania zbiornika, szczególnie w części
północnej. W przyszłości przewiduje się przyspieszenie procesu zaniku toni wodnej wskutek sukcesji
roślinności lądowej.
We wszystkich jeziorach w okresie letnim występują niekorzystne warunki świetlne w toni wodnej,
determinujące nieliczne występowanie makrofitów zanurzonych. Jest to spowodowane silnym
rozwojem fitoplanktonu.
W północnej i południowej części jeziora Karpik występuje typowa, wielogatunkowa roślinność
torfowisk niskich, tworząca szeroką strefę ekotonową często na ple torfowcowym. Na tych terenach
proponuje się utworzenie użytku ekologicznego.
W jeziorze Mącznym wskutek intensywnej gospodarki rybackiej nastąpiła silna trywializacja
roślinności oraz hipetrofizacja wód zbiornika.
Wszystkie wody gminy Zbąszyń charakteryzują się dużą pospolitością występujących tam makrofitów.
Wszystkie zbiorniki wodne gminy Zbąszyń charakteryzują się zbliżonym, bardzo wysokim poziomem
presji antropogenicznej. W przypadku jeziora Karpik wynika to z intensywnej gospodarki rybackiej. W
jeziorach Zbąszyńskim i Nowowiejskim decydującą rolę odgrywa turystyka. Natomiast w jeziorze
Mącznym najważniejszym czynnikiem presji antropogenicznej jest działalność wędkarzy.
Wszystkie akweny gminy Zbąszyń charakteryzują się zbliżonym, wysokim trofizmem wody,
wskazującym na zaawansowany proces eutrofizacji.
Bardzo istotnym źródłem dopływu biogenów jest dla jezior zbąszyńskich rzeka Obra.
78
IV.
RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA ZBIORNIKÓW WODNYCH
Badania terenowe:
Tomasz Bocian
Anna Czarnasiak
mgr inż. Joanna Czeczott
1.
Metodyka
Wskaźnikowa ocena różnorodności biologicznej jezior jest niezwykle czułym instrumentem oceny
stanu środowiska wodnego. Dzięki wykorzystaniu wielowymiarowych parametrów bioróżnorodności
można stwierdzić siłę oddziaływania człowieka na ekosystem. Jest to szczególnie ważne przy ocenie
środowiska wodnego, na które mamy niezwykle silny i często destrukcyjny wpływ.
Ocena różnorodności biologicznej wodnych ekosystemów gminy została przeprowadzona
dwuetapowo:
•
po pierwsze, wykonano analizę różnorodności biologicznej w obrębie stanowisk badawczych na
poszczególnych akwenach;
•
po drugie, wykonano ocenę różnorodności biologicznej dla zbiorników wodnych jako całości.
Powyższa metoda badawcza pozwala na analizę stanu wybranych jezior na obszarze gminy pod
kątem:
•
kompleksowej oceny różnorodności biologicznej;
•
ochrony zbiorników wodnych przed degradacją;
•
wyznaczenie priorytetów w zakresie ochrony środowiska wodnego jezior;
•
oceny walorów przyrodniczych.
1.1.
Wskaźniki wykorzystane w ocenie różnorodności biologicznej fitocenoz
Analiza zróżnicowania biologicznego została przeprowadzona z wykorzystaniem następujących
wskaźników różnorodności biologicznej:
•
wskaźnik Shannona – Wienera:
W formie zapisu matematycznego przedstawia się on następująco:
H ' = −∑ ( pi ∗ log pi )
gdzie:
H’ – wskaźnik różnorodności biologicznej Shannona – Wienera,.
79
Wskaźnik Shannona – Wienera jest ogólnym wskaźnikiem różnorodności biologicznej. Dla
ekosystemów jeziornych wartość tego wskaźnika waha się w granicach od 0 do około 2,5. Górne zakresy
tego parametru wskazują na wysoką ogólną różnorodność biologiczną.
•
wskaźnik zagęszczenia gatunków:
Ag =
N
S
gdzie:
Ag – zagęszczenie gatunków,
N – średnia liczba gatunków w transekcie,
S – średnia powierzchnia transektu.
Wskaźnik zagęszczenia gatunków informuje o ilości gatunków roślin przypadającej na
powierzchnię stanowiska. Dla ekosystemów jeziornych wartość tego wskaźnika waha się
w granicach od 0 do około1 (w przypadkach skrajnie wysokiego zagęszczenia gatunków
w fitocenozach sukcesyjnych obserwuje się wyższe wartości tego wskaźnika). Górne zakresy tego
parametru wskazują na wysoką różnorodność biologiczną odzwierciedlającą dużą liczbę gatunków na
analizowanym stanowisku.
•
wskaźnik równomierności:
J=
H'
log N
gdzie:
J – wskaźnik równomierności,
H’ – wskaźnik Shannona – Wienera,
N – średnia liczba gatunków w transekcie.
Wskaźnik równomierności informuje o proporcjonalnym udziale poszczególnych gatunków na
stanowisku. Wartość tego wskaźnika waha się w granicach od 0 do 1.Górne zakresy tego parametru
wskazują na wysoką różnorodność biologiczną, odzwierciedlającą się w równomiernym rozmieszczeniu
gatunków na analizowanym stanowisku (różnice w pokryciu powierzchni stanowiska przez poszczególne
gatunki nie są wielkie).
•
wskaźnik Simpsona:
D = 1 − ∑ pi 2
gdzie:
D – wskaźnik Simpsona,
pi – pokrycie gatunku w transekcie.
Wskaźnik Simpsona wyraża prawdopodobieństwo że dwie przypadkowo spotkane rośliny na
stanowisku należą do tego samego gatunku. Wartość tego wskaźnika waha się w granicach od 0 do 1.
Górne zakresy tego parametru wskazują na niską różnorodność biologiczną (związane jest to
z tym, że wysokie prawdopodobieństwo spotkania dwóch roślin tego samego gatunku świadczy o
ubogości fitocenozy pod względem taksonomicznym).
80
•
wskaźnik dominacji:
C = ∑(
pi 2
)
∑ pi 2
gdzie:
C – wskaźnik dominacji,
pi – pokrycie gatunku w transekcie.
Wskaźnik dominacji informuje o zakresie zdominowania stanowiska przez jeden bądź więcej
gatunków. Dla ekosystemów jeziornych wartość tego wskaźnika waha się w granicach od 0 do 1. Górne
zakresy tego parametru wskazują na niską różnorodność biologiczną, ponieważ fitocenoza jest w takim
przypadku zdominowana przez jeden bądź kilka gatunków, pozostałe natomiast występują na bardzo
niewielkiej powierzchni. Wysokie wartości tego wskaźnika są typowe dla fitocenoz klimaksowych.
•
stałość, wierność i dominacja gatunkowa:
Zidentyfikowano gatunki stałe, wierne i dominujące występujące w obrębie analizowanych
zbiorników wodnych.
Stałość gatunku określa się według następującej formuły matematycznej:
S=
Lw
∗ 100 0 0
Lz
gdzie:
S – stałość gatunku,
Lw – liczba wystąpień gatunku w zdjęciach fitosocjologicznych,
Lz – liczba zdjęć fitosocjologicznych.
Gatunek jest stały gdy spełnia warunek S > 60%
Dzięki określeniu gatunków stałych można stwierdzić zakres jednorodności warunków
środowiskowych w obrębie zbiornika wodnego. Duża ilość gatunków stałych świadczy o małej zmienności
warunków ekologicznych.
Gatunki wierne z kolei występują tylko w jednym spośród badanych zbiorników wodnych.
Określenie gatunków wiernych umożliwia wyznaczenie czynnika różnicującego i wartościującego
poszczególne zbiorniki wodne, którym jest występowanie gatunków niespotykanych gdzie indziej.
Natomiast gatunki dominujące spełniają następujący warunek:
∑ pi > 0,1
1000
gdzie:
Σpi -suma procentowych wartości pokrycia dla danego gatunku w wykonanych zdjęciach
fitosocjologicznych.
Określenie
gatunków
dominujących
zarówno
pod
względem
ilościowym
jak
i jakościowym pozwala na stwierdzenie stanu troficznego zbiornika (w dużym uogólnieniu) oraz
dominujących zbiorowisk roślinnych.
Informacja o stałości, dominacji i wierności gatunków w poszczególnych zbiornikach została
przyrównana do innej miarodajnej wielkości, jaką jest powierzchnia zbiornika podana w hektarach. W ten
sposób powstaje wskaźnik wyrażony w postaci następującego równania:
81
Wsk . =
L
P[ha]
gdzie:
Wsk. – wartość wskaźnika (S dla stałych, W dla wiernych i D dla dominujących),
L – liczba roślin danego typu stwierdzonych w zbiorniku,
P[ha] – powierzchnia zbiornika wyrażona w hektarach.
W ten sposób uzyskano porównywalne dane dla wszystkich analizowanych w gminie jezior.
1.2.
Analiza różnorodności biologicznej ekosystemów wodnych gminy Zbąszyń
W paragrafie 1.2.1. zaprezentowane zostaną trzy aspekty różnorodności biologicznej:
•
•
•
stałość, wierność, dominacja gatunków występujących w badanych zbiornikach wodnych
różnorodność biologiczna w obrębie jezior
różnorodność biologiczna w obrębie stanowisk
Powyższe analizy umożliwią wyprowadzenie końcowych wniosków dotyczących biotycznego
i abiotycznego stanu badanych jezior na obszarze gminy.
1.2.1. Stałość, wierność, dominacja gatunków występujących w badanych zbiornikach
wodnych
W tab. 35 przedstawiono występowanie gatunków stałych, wiernych i dominujących w jeziorze
Zbąszyńskim. Gatunki stałe i dominujące: pałka wąskolistna (Typha angustifolia) oraz trzcina pospolita
(Phragmites australis) są gatunkami typowymi dla wodnych zbiorowisk szuwarowych występujących
w zbiornikach wodnych bogatych w substancje biogenne (azot, fosfor). Związki te dostają się do misy
jeziornej z wodami rzeki Obry oraz bezpośrednio z zagospodarowanej rolniczo zlewni jeziora.
Jezioro Zbąszyńskie charakteryzuje się największą ilością gatunków wiernych spośród wszystkich
jezior gminy. Wynika to z jego dużej powierzchni zbiornika oraz zróżnicowanych warunków abiotycznych.
Wśród wymienionych roślin występuje tu również Rdestnica włosowata (Potamogeton trichoides) gatunek rzadki, w skali kraju.
Tabela 35. Gatunki stałe, wierne i dominujące występujące w jeziorze Zbąszyńskim
Gatunki
Stałe
Wierne
Dominujące
Typha angustifolia
Atriplex tatarica
Typha angustifolia
Carex hirta
Ceratophyllum submersum
Cyperus fuscus
Hydrocotyle vulgaris
Myriophyllum spicatum
Petasites hybridus (P. officinalis)
Polygonum lapathifolium (P. brittingeri)
Potamogeton trichoides
Potentilla anserina
Potentilla palustris (Comarum palustre)
Ranunculus sceleratus
Rumex maritimus
Stachys palustris
Taraxacum officinale
82
Jezioro Nowowiejskie (tabela 36) charakteryzuje się występowaniem tych samych gatunków
stałych oraz dominacją pałki wąskolistnej (Typha angustifolia), co wskazuje na zachodzenie podobnych
procesów jak w jeziorze Zbąszyńskim. Podobnie jak wcześniej omówiony zbiornik, jezioro Nowowiejskie
jest silnie zanieczyszczone substancjami biogennymi, przy czym napływają one głównie wraz z wodami
rzeki Obry.
Nie stwierdzono występowania gatunków wiernych, co wynika z przepływowego charakteru
zbiornika, przyczyniającego się do ekspansji gatunków o szerokim zakresie tolerancji na zmienność
warunków abiotycznych. W związku z tym występują tu tylko gatunki pospolite, spotykane również
w innych jeziorach na obszarze gminy.
Tabela 36. Gatunki stałe, wierne i dominujące występujące w jeziorze Nowowiejskim
Gatunki
Jezioro
Nowowiejskie
Stałe
Typha angustifolia
Wierne
BRAK GATUNKÓW
Dominujące
Typha angustifolia
Phragmites australis (Ph.
communis)
W jeziorze Karpik (Tab. 37) stwierdzono występowanie dwóch gatunków stałych,
charakterystycznych dla wód silnie zeutrofizowanych. Nie stwierdzono natomiast występowania gatunków
dominujących. Jest to związane z dużym zróżnicowaniem warunków siedliskowych. W północnej
i południowej części zbiornika występują torfowiska niskie. Pozostała część linii brzegowej jest po części
mocno zacieniona.
Stwierdzono występowanie tylko jednego gatunku wiernego. Wskazuje to na małą swoistość tego
zbiornika w skali regionalnej.
Tabela 37. Gatunki stałe, wierne i dominujące występujące w jeziorze Karpik
Gatunki
Jezioro
Stałe
Mączne
Typha latifolia
Wierne
Menyathens trifoliata
Dominujące
BRAK GATUNKÓW
Solanum dulcamara
Zarówno gatunki stałe jak i dominujące wskazują, podobnie jak w przypadku poprzednich
zbiorników wodnych, na silną eutrofizacją jeziora Mącznego (tabela 38). Jest ono bezpośrednio połączone
z jeziorem Karpik, jednakże na skutek bardziej intensywnego użytkowania (zagospodarowanie rybackie
jeziora),
charakteryzuje
się
ono
wyższą
trofią
odzwierciedlającą
się
przede
wszystkim
w występowaniu manny mielec (Glyceria maxima) jako gatunku dominującego i stałego.
W zbiorniku, pomimo intensywnego zagospodarowania rybackiego i małej powierzchni akwenu,
występuje wiele gatunków wiernych, których nie stwierdzono w innych jeziorach gminy. Są to jednak
gatunki pospolite w skali kraju. Ich występowanie związane jest z wahaniami poziomu wody w jeziorze
związanymi z prowadzeniem gospodarki rybackiej, co destabilizuje strukturę ekosystemu.
83
Tabela 38. Gatunki stałe, wierne i dominujące występujące w jeziorze Mącznym
Gatunki
Jezioro
Mączne
Stałe
Wierne
Dominujące
Glyceria maxima (G. aquatica)
Carex vesicaria
Glyceria maxima (G.
aquatica)
Spirodela polyrrhiza
Equisetum fluviatile (E.
limosum)
Phragmites australis (Ph.
communis)
Juncus effusus
Lysimachia nummularia
Oenanthe aquatica (Oe.
phellandrium)
Phalaris arundinacea
(Typhoides a.)
Ranunculus circinatus (R.
divaricatus = Batrachium
circinatum)
1.2.2. Różnorodność biologiczna w obrębie jezior
W tabeli 39 przedstawiono wartości wybranych wskaźników różnorodności biologicznej dla
zbiorowisk roślinnych badanych na obszarze gminy jezior.
Tabela 39. Wartości różnorodności biologicznej roślinnych zbiorowisk wodnych
jezior gminy Zbąszyń
JEZIORO:
Zbąszyńskie
Nowowiejskie
Karpik
Mączne
Zagęszczenie
gatunków (Ag)
0,01
0,05
0,16
0,11
Wskaźnik
dominacji (C)
0,29
0,23
0,14
0,22
Wskaźnik
Shannona-Wienera
(H`)
0,36
0,71
0,56
0,70
Wskaźnik
równomierności (J)
0,78
0,90
0,64
0,83
Wskaźnik
Simpsona (D)
1,00
0,90
0,98
0,90
Najwyższą ogólną różnorodnością biologiczną charakteryzują się jeziora Nowowiejskie
i Mączne, co wynika z przepływowego charakteru tych zbiorników. Występują w nich zarówno gatunki
charakterystyczne dla ekosystemów jeziornych jak i rzecznych. Ponadto jezioro Mączne jest
wykorzystywane w gospodarce rybackiej, co prowadzi do pojawiania się zdegenerowanych zbiorowisk
roślinnych charakteryzujących się wysoką różnorodnością biologiczną.
Najniższą ogólną różnorodnością biologiczną stwierdzono w jeziorze Zbąszyńskim. Pomimo
bardzo dużej wielkości i zróżnicowania warunków siedliskowych, silna eutrofizacja zbiornika przyczyniła
84
się do powstania jednorodnych zbiorowisk roślinnych przystosowanych do wysokiego trofizmu wód
jeziora. Charakteryzują się one bardzo niską różnorodnością biologiczną.
W skali kraju ogólna różnorodność biologiczna zbiorowisk roślinnych wszystkich jezior gminy
Zbąszyń jest bardzo niska, co wynika z ich silnej eutrofizacji i degradacji antropogenicznej.
Wskaźnik równomierności dla badanych jezior odzwierciedla podobne tendencje jak ogólny
wskaźnik różnorodności biologicznej. Zbiorowiska roślinne charakteryzujące się największą
równomiernością rozmieszczenia gatunków występują w jeziorze Mącznym i Nowowiejskim, co wskazuje
na ich względnie wyższe zróżnicowanie biologiczne w porównaniu z pozostałymi dwoma badanymi
jeziorami. Najwyższą dominacją charakteryzują się zbiorowiska wodne występujące w jeziorze
Zbąszyńskim. Większość fitocenoz zdominowana jest przez pałkę wąskolistną (Typha angustifolia) i
trzcinę pospolitą (Phragmites australis).
Najniższą dominacją charakteryzują się zbiorowiska wodne w jeziorze Karpik, co wskazuje na ich
sukcesywny charakter i brak stabilizacji warunków abiotycznych.
Najniższą wartością wskaźnika zagęszczenia charakteryzuje się jezioro Zbąszyńskie. Występują w
nim zbiorowiska roślinne o bardzo małej ilości gatunków przypadających na jednostkę powierzchni. Jest
to typowe dla ekosystemów ustabilizowanych (w stadium zbliżonym do klimaksu).
Ryc.52. Przestrzenne przedstawienie wartości wskaźnika Shannona – Wienera w zbiornikach wodnych gminy
Miedzichowo
Na ryc. 52. przedstawiono przestrzenny rozkład wskaźnika Shannona – Wienera dla zbiorowisk
roślinnych badanych na obszarze gminy.
85
1.2.2.
Różnorodność biologiczna w obrębie stanowisk
Na poniższych mapach (ryc. 53 i 54) przedstawiono przestrzenny rozkład wskaźnika Shannona –
Wienera w obrębie badanych stanowisk jezior gminy Zbąszyń.
Jak widać na ryc. 53, w jeziorze Zbąszyńskim dominują stanowiska o bardzo niskich wartościach
wskaźnika Shannona – Wienera (przedziały 0 – 0,2 i 0,21 – 0,4). Najniższe wartości tego wskaźnika
występują w zbiorowiskach roślinnych zlokalizowanych we wschodniej części jeziora. Wynika to z
występowania w tym regionie zbiornika rozbudowanych zbiorowisk szuwarowych o bardzo niskiej
różnorodności biologicznej. Występują one w części jeziora szczególnie mocno zanieczyszczonej
związkami biogennymi.
Wyższe wartości wskaźnika Shannona – Wienera obserwuje się głównie wzdłuż linii brzegowej
mniej przekształconej oddziaływaniem antropogenicznym, graniczącej z obszarami leśnymi. Ponadto w
południowej części zbiornika występuje silniejszy przepływ związany z ujściem rzeki Obry. Następuje tu
napływ gatunków z jeziora Nowowiejskiego oraz większym zróżnicowaniem siedliskowym, co wiąże się ze
wzrostem zróżnicowania gatunkowego.
Jezioro Nowowiejskie (Ryc. 54) charakteryzuje się względnie wysoką różnorodnością biologiczną na
badanych stanowiskach (przedziały wartości wskaźnika 0,21 – 0,4 i 0,41 – 0,6). Wiąże się to z
przepływowym charakterem zbiornika, napływem gatunków rzecznych z nurtem rzeki Obry oraz
zagospodarowaniem leśnym sporej części linii brzegowej zbiornika. Ponadto na skutek presji
antropogenicznej wykształciły się w niektórych miejscach zdegradowane odcinki linii brzegowej, wzdłuż
których następuje intensywna sukcesja przyczyniająca się do wzrostu różnorodności biologicznej
(przedział wskaźnika > 0,6).
Jezioro Karpik (Ryc. 54) charakteryzuje się niską różnorodnością biologiczną roślinnych zbiorowisk
wodnych (dominują przedziały 0 – 0,2 i 0,21 – 0,4). Wynika to z ustabilizowanego charakteru tego
zbiornika wodnego. Wyższe wartości wskaźnika we wschodniej części linii brzegowej wiążą się z większą
różnorodnością warunków siedliskowych oraz występowaniem pomostów wędkarskich, których budowa
przyczynia się do zaburzenia struktury linii brzegowej i występujących zbiorowisk roślinnych, które są
sztucznie degradowane do stadiów sukcesyjnych. Zachodnia część linii brzegowej jest zdecydowanie
mniej przekształcona oraz silnie zacieniona, co przyczynia się do powstawania prostych zbiorowisk
roślinnych.
86
Ryc. 53. Przestrzenne przedstawienie wartości wskaźnika Shannona – Wienera na badanych stanowiskach jeziora
Zbąszyńskiego.
87
Ryc. 54 . Przestrzenne przedstawienie wartości wskaźnika Shannona – Wienera na badanych stanowiskach jeziora
Nowowiejskiego, Mącznego i Karpik.
Jezioro Mączne (Ryc. 54) jest intensywnie użytkowane w gospodarce rybackiej. W związku
z odłowami ryb okresowo zbiornik jest częściowo opróżniany, co wiąże się z dużymi wahaniami poziomu
lustra wody. W związku z tym zbiorowiska wodne muszą ciągle dostosowywać się do zmieniających
warunków. Skutkiem tego jest występowanie stadiów sukcesyjnych, charakteryzujących się względnie
dużą różnorodnością biologiczną (przedziały wartości wskaźnika 0,21 – 0,4 i 0,41 – 0,6). Ponadto w
miejscach dopływów następowanie zróżnicowanie warunków abiotycznych, co odzwierciedla się we
wzroście wartości wskaźnika Shannona – Wienera dla zbiorowisk roślinych.
88
1.2.3. Podsumowanie
Na podstawie oceny różnorodności
biologicznej wodnych zbiorowisk roślinnych
zidentyfikowano następujące zagrożenia dla
zbiorników wodnych gminy:
1.
Spływ powierzchniowy i z wodami
gruntowymi
zanieczyszczeń
(związki
biogenne) ze wsi Nądnia.
2.
Intensywne użytkowanie turystyczne
strefy brzegowej w rejonie ośrodka
wypoczynkowego w Zbąszyniu.
3
i 4. Napływ zanieczyszczeń ciekami
wodnymi ze zlewni rolniczej w rejonie
miejscowości Perzyny.
5.
Spływ
zanieczyszczeń
wczasowego .
z
ośrodka
6. Napływ substancji biogennych z wodami
rzeki Obry.
7. Spływ powierzchniowy i z wodami
gruntowymi
zanieczyszczeń
(związki
biogenne) ze wsi Nowa Wieś Zbąska.
Degradacja struktury linii brzegowej na
skutek jej zasypywania.
8. Napływ substancji biogennych z wodami
rzeki Obry.
9. Napływ zanieczyszczeń ciekiem wodnym
ze stawów rybnych.
10. Zagospodarowanie
Mącznego.
rybackie
jeziora
11. Spływ powierzchniowy i z wodami
gruntowymi
zanieczyszczeń
(związki
biogenne) ze wsi Nowa Wieś Zamek
Ryc. 55. Główne źródła zagrożeń dla zbiorników
wodnych na obszarze gminy
89
1.2.4. Wnioski i zalecenia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Jeziora gminy Zbąszyń charakteryzują się niskimi wartościami wskaźników różnorodności
biologicznej, co wynika z ich wysokiego zeutrofizowania substancjami biogennymi (azot, fosfor).
Na skutek silnego wypłycania jezioro Zbąszyńskie charakteryzuje się występowaniem ubogich
i silnie rozbudowanych zbiorowisk szuwarowych. Zalecane jest wprowadzenie zimowych pokosów
pasów szuwaru w celu odprowadzania substancji biogennych.
Zaleca się udrożnienie północnego kanału wypływającego z jeziora Zbąszyńskiego w celu
optymalizacji przepływu w zbiorniku, co przyczyni się do spowolnienia procesu wypłycania
akwenu.
Zalecane jest również podjęcie działań kontrolnych zmierzających do minimalizacji
niekontrolowanego spływu zanieczyszczeń rowami melioracyjnymi oraz z osiedli znajdujących się
w bezpośrednim sąsiedztwie linii brzegowej jeziora Zbąszyńskiego.
W jeziorze Nowowiejskim obserwuje się degradację linii brzegowej na skutek jej zasypywania.
Przyczynia się to do niszczenia naturalnej struktury jeziora i zaniku zbiorowisk roślinnych.
Jezioro Karpik charakteryzuje się niską różnorodnością biologiczną wynikającą z niskiej presji
antropogenicznej na akwen, co przyczynia się do powstawania ustabilizowanych, mało
zróżnicowanych zbiorowisk roślinnych. Zaleca się podjecie działań zmierzających do ochrony
zbiorowisk torfowiskowych występujących w północnej i południowej części jeziora.
Jezioro Mączne jest intensywnie użytkowane rybacko, co przyczynia się do postępującej
degradacji tego zbiornika wyrażającej się zanikiem naturalnej struktury roślinności pasa
brzegowego. Powstają zbiorowiska zastępcze, zdegradowane, charakteryzujące się dużą
dynamiką składu gatunkowego i wysoką różnorodnością biologiczną. Zaleca się podjęcie działań
zmierzających do stopniowego ograniczania działalności rybackiej na obszarze jeziora oraz
ograniczenie spływu zanieczyszczeń (biogenów) z sąsiednich stawów rybnych.
Zaleca się intensyfikację działań w ramach Stowarzyszenia Gmin Nadodrzańskich zmierzającą od
dalszego zmniejszenia zanieczyszczenia rzeki Obry w największym stopniu przyczyniającej się do
degradacji jeziora Zbąszyńskiego i Nowowiejskiego substancjami biogennymi.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Braun-Blanquet J. (1964): Pflanzensoziologie, Grundzuge der Vegetationskunde, 3, ss. 865, Aufl.
Springer, Wien - New York.
Brodzińska B., Jańczak J. (red.), Kowalik A., Sziwa R. (1996): Atlas jezior Polski. Tom I. Jeziora
Pojezierza Wielkopolskiego i Pomorskiego w granicach dorzecza Odry, s. 44-45, 140-141, Bogucki
Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Chmiel J. (1993a): Flora roślin naczyniowych wschodniej części pojezierza gnieźnieńskiego i jej
antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Część I, Prace Zakładu Taksonomii Roślin
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Nr 1, s. 37-165, Wydawnictwo Sorus, Poznań.
Chmiel J. (1993b): Flora roślin naczyniowych wschodniej części pojezierza gnieźnieńskiego i jej
antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX. Część II. Atlas rozmieszczenia roślin, ss. 212,
Prace Zakładu Taksonomii Roślin Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Nr 1, s. 37-165,
Wydawnictwo Sorus, Poznań.
Cope T. A. (1990): A guide to British rushes and woodrushes. W: A guide to some difficult plants,
s. 68-89, Wild Flower Society.
Dawson F. H., Newman J. R., Gravelle M. J., Rouen K. J., Henville P. (1999): Assessment of
the Trophic Status of Rivers using Macrophytes: Evaluation of the Mean Trophic Rank, R&D Technical
Report E39, ss. 178, Enwironment Agency, Bristol.
Dąmbska I. (1964): Charophyta – ramienice, W: Starmach K. (red.) Flora słodkowodna Polski, tom
13, ss. 127, PAN Instytut Botaniki, PWN, Warszawa.
Dierschke H. (1994): Pflanzensozologie – Grundlagen und Methoden. Eugen Ulmer Verlag,
Stuttgart.
Ellenberg H., Weber H. E., Düll R., Wirth V., Werner W., Paulißen D. (1992): Zeigewerte von
Pflanzen in Mitteleuropa, Scripta geobotanica, Vol. 18, ss. 257, Göttigen.
Falińska K. (1996): Ekologia roślin. Podstawy teoretyczne, populacja, zbiorowisko, procesy, PWN,
Warszawa.
Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych (1919-1980), t. I-XIV, PAU - PWN,
Warszawa – Kraków.
Flora Polski. Rośliny naczyniowe, t. IV 1985, t. V 1987, PWN, Warszawa – Kraków, t. III 1992,
Instytut Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków.
Fukarek F. (1967): Fitosocjologia, ss. 218, PWRiL, Warszawa.
Gams H. (1957): Kleine Kryptogamenflora Bd. IV. Die Moos- und Farnpflanzen (Archegoniaten), 4.
Aufl. G. Fischer, VIII + ss. 240, Stuttgart.
Holmes N. T. H. (1996): A guide to identifying British aquatic plant species, ss. 162, The Almonds,
Huntingdon.
Holmes N. T. H., Newman J. R., Chadd S., Rouen K. J., Saint L., Dawson F. H. (1999): Mean
Trophic Rank: A unser manual. R & D Technical Report No. E 38, Environment Agency of England &
Wales, Bristol, UK.
Holmes N. T. H. (2001): Training CD for River Bryophyte ID, Version 2 - May 2003, ss. 105, The
Almonds, Warboys, Huntingdon.
Holmes N. T. H. (2003): A guide to identifying British river plants, May 2003 version, ss. 228, The
Almonds, Warboys, Huntingdon.
Howitt B. M. (1990): Willows. W: A guide to some difficult plants, s. 28-40, Wild Flower Society.
Jalas J. (1953): Hemerokorit ja hemorobit, Luonnon Tutkija, 57, s. 12 – 16.
Jalas J. (1955): Hemorobe und hemerokore Pflanzenarten. Ein terminologischer Reformversuch,
Acta Soc. Fauna Flora Fenn., 72 (11), s. 1 – 15.
Jankowski W. (1994): Zastosowanie bioindykacji w praktyce monitoringu środowiska na przykładzie
pn.-wsch. Polski, s. 40-56 , BMŚ, Warszawa.
Jusik S., Stefaniak M. (1999): Bioindykacyjna rola roślin w monitoringu lasów, s. 15-20, 34-38, 5357, Praca dyplomowa, Technikum Ochrony Środowiska przy Zespole Szkół Zawodowych
w Chodzieży, Chodzież.
Kaiser B. (2002): Transport biogenów w zlewni rzeki Obry, s. 63, Praca magisterska, Akademia
Rolnicza w Poznaniu, Wydział Ogrodniczy, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, Poznań.
91
25. Kajak Z. (2001): Hydrobiologia – limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych, ss. 360, PWN,
Warszawa.
26. Kałuska I. (2002): Struktura przestrzenna roślinności płytkowodnego jeziora Zbąszyńskiego na tle
jego zróżnicowania siedliskowego, Praca magisterska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu, Wydział Biologii, Zakład Hydrobiologii, Poznań.
27. Kałuski T. (2002): Poziome zróżnicowanie zbiorowisk fitoplanktonu wzdłuż transektu przez
zbiorowiska makrofitów w jeziorze Zbąszyńskim, Praca magisterska, Uniwersytet im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Biologii, Zakład Hydrobiologii, Poznań.
28. Kałuski T., Messyasz B (2001): Struktura fitoplanktonu w transekcie poziomym w jeziorze
Zbąszyńskim, Botanika w dobie biologii molekularnej. Materiały sesji i sympozjów 52 Zjazdu
Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Sekcja Fykologiczna, s. 91, Poznań.
29. Kent M., Coker P. (1992): Vegetation Description and Analysis. Belhaven Press, London.
30. Kim Y.-M., Zerbe S., Kowarik I. (2002): Human impact on flora habitats in Korean rural
settlements, Presila, 74, s. 409-419, Praha.
31. Kłosowski S., Kłosowski G. (2001): Flora Polski. Rośliny wodne i bagienne, ss. 333, MULTICO
Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
32. Kostrzewski A. (1993): Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego w Polsce, s. 68-80,
BMŚ, Warszawa.
33. Krebs C. J. (1997): Ekologia. Eksperymentalna analiza rozmieszczenia i liczebności, s. 35-57, 78139, 211-239, 309-316, 365-406, 427-448, 460-549, 556-574, 639-641, PWN, Warszawa.
34. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H. (1983): System oceny jakości jezior, ss. 39, Zakład
Wydawnictw Instytutu Kształtowania Środowiska, Warszawa.
35. Lansdown R. (1998): Key to the British. Stoneworts, pondweeds, starworts and watercrowfoots, ss.
163, Ardeola Environmental Services, Coombe.
36. Lossow K. (1998): Ochrona i rekultywacja jezior. Teoria a praktyka. W: Kraska M. (red.)
Bioróżnorodność w środowisku wodnym. Referaty plenarne XVII Zjazdu Hydrobiologów Polskich,
Poznań 8-11 września 1997 r., Idee ekologiczne, Tom 13, Ser. Szkice, nr 7, s. 55-70, Wyd. Sorus,
Poznań.
37. Matuszkiewicz W. (2001): Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, ss. 537, PWN,
Warszawa.
38. Mądralski J. (1965): Atlas flory polskiej i ziem ościennych (Florae polonicae terrarumque
adiacentium iconographia), tom VI – zeszyt 5 (24 tablice), Polygonaceae (Pars 1), Platanaceae, ss.
64, Polska Akademia Nauk Instytut Botaniki, PWN, Warszawa – Wrocław.
39. Mądralski J. (1967): Atlas flory polskiej i ziem ościennych (Florae polonicae terrarumque
adiacentium iconographia), tom VI – zeszyt 5a (31 tablic), Polygonaceae (Pars 2), Platanaceae, ss.
82, Polska Akademia Nauk Instytut Botaniki, PWN, Warszawa – Wrocław.
40. Mirek Z., Piękoś – Mirek H., Zając A., Zając M. (1995): Vascular plants of Poland a checklist,
Polish Botanical Studies, Guidebook Series, 15, ss. 303, Kraków.
41. Mocek A., Drzymała S., Maszner P. (2000): Geneza, analiza I klasyfikacja gleb, Właściwości
sorpcyjne gleb, s. 212-231, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu,
Poznań.
42. Mowszowicz J. (1980): Pospolite rośliny naczyniowe Polski, ss. 680, PWN, Warszawa.
43. Najbar B, Szuszkiewicz E., Zieleniewski W. (1998): Wody środkowego Nadodrza (wędkarstwo,
przyroda, turystyka), s. 80, 86, 87, 128, 129, Zielona Góra.
44. Newman J. R., Dawson F. H., Holmes N. T. H., Chadd S., Rouen K. J., Sharp L. (1997): Mean
Trophic Rank: A Unser`s Manual, &D Technical Report E38, ss. 130, Enwironment Agency, Bristol.
45. Oberdorfer E. (1990): Pflanzensoziologische Exkursionsflora, 6 Aufl. Verlag Ulmer, Stuttgart.
46. Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. (1996): Zarys hydrobotaniki, s. 115-118, 125-259, 322-404,
424-501, PWN, Warszawa.
47. Poleszczuk G. (1993): Abiotyczne wskaźniki stanu trofii wód – o możliwości poszerzania zakresu
wnioskowania, W: Kostrzewski A. (red.) Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego, s.
202-208, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Wydawnictwo ELWOJ-TRIO, Warszawa.
48. Pyłka – Gutomska E. (1996): Ekologia z ochroną środowiska. Przewodnik, Wydawnictwo “Oświata”,
Warszawa.
92
49. Rabinowitz D. (1981): Seven forms of rarity, In The Biological Aspects of Race Plant Conservation,
ed. H. Synge, s. 205 – 217, Wiley, New York.
50. Roo-Zielińska E., Kostrowicki A. S. (1995): Metodyka badań szaty roślinnej (flory i roślinności)
w Zintegrowanym Monitoringu Środowiska Przyrodniczego. W: Kostrzewski A. (red.) Zintegrowany
Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Propozycje programowe., s. 97-117, BMŚ, Warszawa.
51. Rothmaler W. (1976): die Gebiete der DDR und der BDR, Kriticher Band, ss. 811, Volk und Wissen
VEVer 1, Berlin.
52. Rothmaler W., Schubert L., Vent W. (1988): Exkursionsflora die Gebiete der DDR und der BDR.
Getäßpflanzen, 14 Aufl. Volk u., Wissen – Volkseigner, Berlin.
53. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11.09.2001 r. w sprawie określenia listy gatunków
roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów
właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz. U. Nr 106, poz. 1167).
54. Rutkowski R. (1998): Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, ss. 812, PWN,
Warszawa.
55. Starmach K., Wróbel S., Pasternak K. (1976): Hydrobiologia. Limnologia, ss. 621, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
56. Steczkowski J. (1995): Metoda reprezentacyjna w badaniach zjawisk, ss. 424, PWN, Warszawa –
Kraków.
57. Steinhardt U., Herzog F., Lausch A., Müller, Lehmann S (1999): Hemeroby index for landscape
monitoring and evaluation, W: Pykh Y. A., Hyat D. E., Lenz R. J. (red.): Enviromental Indices –
System Analysis Approach, EOLSS Publ., s. 237-254, Oxford.
58. Stępniewska S. (1998): Rola roślinności rowów i kanałów melioracyjnych w procesie detrofizacji
wód, ss. 41, Praca magisterska, Akademia Rolnicza w Poznaniu, Wydział Melioracji i Inżynierii
Środowiska, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska Rolniczego, Poznań.
59. Styczeń L. (2003a): Komunikat z badań czystości jeziora Nowowiejskiego w roku 2002,
Nr dokumentacji LDM/4120/5/2003, ss. 13, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska
w Poznaniu, Delegatura w Lesznie, Dział Monitoringu, Leszno.
60. Styczeń L. (2003b): Komunikat z badań czystości jeziora Zbąszyńskiego w roku 2002,
Nr dokumentacji LDM/4120/6/2003, ss. 16, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska
w Poznaniu Delegatura w Lesznie, Dział Monitoringu, Leszno.
61. Sukopp H. (1969): Der Einfluss des Menschen auf die vegetation, Vegetatio, 17 s. 360 – 371.
62. Sukopp H. (1972): Wandel von Flora und Vegetation in Mitteleuropa unter dem Einfluss des
Menschen. Ber ü Landwirtschaft, 50 (1), s. 112 – 139.
63. Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. (1988): Rośliny polskie, PWN, Warszawa.
64. Szmajda P. (1994): Teoretyczne podstawy bioindykacji. W: Burchardt L. (red.) Teoria i praktyka
badań ekologicznych. Wykłady Międzynarodowej Ekologicznej Szkoły Letniej UAM, Poznań – Polska
i ODU, Norfolk – Virginia, USA. Idee Ekologiczne, Tom 4, Ser. Szkice, nr 3, s. 9-25, Wyd. Sorus,
Poznań.
65. Szoszkiewicz K., Karolewicz K., Kupiec J, Ławniczak A. (2002): Zastosowanie zmodyfikowanego
systemu bioindykacji wód Mean Trophic Rank w zróżnicowanych warunkach ekologicznych. Raport
końcowy, projekt badawczy nr rej.: 6 PO4G 017 21, ss. 29, Poznań.
66. Szoszkiewicz K., Karolewicz K., Ławniczak A. (2001): Badania nad możliwościami wykorzystania
systemu Mean Trophic Rank do bioindykacji jakości wód płynących w Polsce. Raport końcowy,
projekt badawczy nr rej.: 6 PO4G 013 19, ss. 27, Poznań.
67. Szoszkiewicz K., Karolewicz K., Ławniczak A., Dawson F. H. (2002): An Assessment of the MTR
Aquatic Plant Bioindication System for Determining the Trophic Status of Polish Rivers, Polish Journal
of Environmental Studies Vol. 11, No. 4, s. 421-427.
68. Tobolski K. (1995): O potrzebie badań osadów dennych jezior w środkowej Wielkopolsce,
W: Kaniecki A., Rotnicka J. (red.) Wody powierzchniowe Poznania. Problemy wodne obszarów
miejskich. Konferencja naukowa 06.11.1995, Tom II, s. 384-388, Wydawnictwo Sorus, Poznań.
69. Tutin T. G. i inni (1964-1980): Flora Europaea, Vol. I-V, Cambridge University Press, Cambridge.
70. Tutin T. G. (1980): Umbellifers of the British Isles, B.S.B.I. Handbook No. 2, s. 84-97, 162-167,
Botanical Society of the British Isles, London.
93
71. Zając A., Zając M. (red.) (2001): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Distribuation
Atlas of Vascular Plants in Poland, ss. 716, Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu
Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
72. Zarzycki K. (1984): Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski, ss. 45, PAN Instytut
Botaniki, Kraków.
73. Zbierska J., Szoszkiewicz K., Ławniczak A. (2002): Możliwości wykorzystania metody Mean
Trophic Rank do bioindykacji rzek na przykładzie zlewni Samicy Stęszewskiej. W: Roczniki AR w
Poznaniu CCCXLII, Wydział Melioracji i Inżynierii Środowiska, 23, s. 559-570, Wydawnictwo
Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań.
Ziemkowska D. (red.) (1999): Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gminy i miasta Zbąszyń. Diagnoza stanu, s. 20-22, 96-100, 157-162, Poznań.
94

badania własne

Transkrypt

Podobne dokumenty

jesie ń w O grOdz ie – kOl Ory przy rOdy

Feng-shui w związkach - Konsultacje Feng-Shui

Średniowieczna plansza do gry z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu

GAZETKA - Nazaretanki

Anna Bajda-Wesołowska, Tomasz Bochnak, Monika Hozer, Bogaty

World Press Photo 2008

LIPIEC – SIERPIEŃ 2010 NAKŁAD 1500 EGZ. • ISSN 1426-6210

FLEXAIR

Młynarczyk Z., Zajadacz A., (red.) - turystyka a sport

nowości wiosna 2016

Aktualizacja "Programu Ochrony Srodowiska dla Powiatu