Wagner Richard

PWN Muzyka Duze Rew v4.4
08/08/2007
19:47
Page 834
Wa g n e r R i c h a r d
Wa g n e r R i c h a r d ,
ur. 22 V 1813, Lipsk, zm. 13 II 1883, Wenecja, ojciec Siegfrieda, kompozytor niem., także dyrygent, poeta (autor librett) i teoretyk
sztuki; przedstawiciel późnego romantyzmu w muzyce niem., jeden z najwybitniejszych
kompozytorów muzyki dram., twórca dramatu muzycznego.
˚ycie | G∏ówne dzie∏a sceniczne | Pozosta∏e utwor y
Inscenizacja
Pierścienia Nibelunga
w Teatrze Wielkim,
Warszawa
fot. J. Multrzaƒski
˚ycie
Kompozycji uczył się u Ch.G. Müllera,
1830 dostał się do Thomasschule w Lipsku, następnie na tam˚
C I1732
E I urodził
TWÓ
ZOÂå
31YIII
sięRwC
Rohrau
tejszym uniwersytecie
22 V 1813 urodził się w Lipsku
studiował kontrapunkt
1842–49 był dyrygentem w Operze Królew- u Ch.T. Weinliga. Inteskiej w Dreźnie
resował się też teatrem
1845–48 pracował nad Lohengrinem
(jego ojczym, L. Geyer,
1849 brał udział w powstaniu majowym i musiał
był aktorem). Rozpoemigrować do Szwajcarii
1853–74 pracował nad tetralogią Pierścień czął działalność jako
dyrygent i dyrektor
Nibelunga
muz. w teatrach niem.:
1861 powrócił do Niemiec
1862–67 pracował nad Śpiewakami 1835 w Magdeburgu,
norymberskimi
następnie w Królewcu
1867 został dyrektorem teatru w Monachium
i Rydze. W 1839–41
1870 ożenił się z córką Ferenca Liszta, Cosimą przebywał w Paryżu,
1872 osiadł w Beyreuth
gdzie nawiązał kontak1877–82 misterium religijne Parsifal
ty z muzykami, m.in. G.
13 II 1883 zmarł w Wenecji
Meyerbeerem, H. Ber-
834
liozem i F. Lisztem, z którym połączyła
go później przyjaźń. Skomponował tam
pierwsze dzieło dram. do własnego libretta, operę Holender tułacz. W 1842–
49 był dyrygentem w Operze Królewskiej w Dreźnie. Jako uczestnik stłumionego tamże 1849 powstania majowego musiał emigrować do Szwajcarii
(sympatię dla ruchów wolnościowych
objawił już wcześniej, komponując
1836 uwerturę Polonia). W Zurychu,
gdzie się osiedlił, napisał kilka dzieł filoz.-teoret., teorię dramatu muz. oraz
część tetralogii Pierścień Nibelunga ;
1857 rozpoczął pracę nad Tristanem
i Izoldą ; 1858 wystawił w Paryżu
Tannhäusera. Po ogłoszeniu amnestii
powrócił 1861 do Niemiec. Wspierany
przez króla bawarskiego, Ludwika II,
PWN Muzyka Duze Rew v4.4
08/08/2007
19:47
Page 835
Wa g n e r R i c h a r d
1865 został na dworze w Monachium
pianistą, a 1867 dyrygentem teatru.
Zbliżył się tam do córki Liszta, Cosimy
(wówczas żony pianisty i dyrygenta,
H. von Bülowa), którą 1870 poślubił.
W Monachium odbyły się premiery:
1868 Śpiewaków norymberskich, 1869
Złota Renu, 1870 Walkirii. Duży wpływ
na poglądy filozoficzne W. wywarła
w tym okresie przyjaźń z F.W. Nietzschem. W 1872 artysta przeniósł się
do Bayreuth, gdzie dzięki pomocy finans. Ludwika II i grona przyjaciół rozpoczął budowę teatru przeznaczonego
do wykonań jego dramatów muz.; na
otwarcie gmachu 1876 wykonano tetralogię Pierścień Nibelunga (Złoto Renu,
komponowane 1853–54, Walkiria
1854–56, Siegfried 1851–69 i Zmierzch
bogów 1850–74).
Richard Wagner
G∏ówne dzie∏a sceniczne
Archiwum PWN
Główne miejsce w dorobku kompozytorskim W. zajmują dzieła sceniczne.
Pierwszy okres jego twórczości zamyka
się operą Rienzi (1838–40), napisaną
w stylu heroicznej opery fr.; w drugim
okresie W. nawiązywał do tradycji
niem. opery romant. C.M. von Webera
i H. Marschnera. Holender tułacz jest
jeszcze operą, zawierającą arie, recytatywy i sceny zespołowe, ale w traktowaniu orkiestry oraz współdziałaniu tekstu i muzyki stanowi zapowiedź
dramatu muz.; w dziele tym pojawia się
motyw walki człowieka z siłami nadprzyrodzonymi oraz idea wyzwolenia
przez śmierć. Podobna ideologia leży
u podstaw opery Tannhäuser, w której
W. wykorzystał legendę o perypetiach
XIII-wiecznego minnesingera. Treść Lohengrina (1845–48) jest osnuta na średniow. sadze o strażnikach świętego
Graala. Ostatni okres twórczości obejmuje przede wszystkim cykl 4 dramatów muz. Pierścień Nibelunga, oparty na
średniow. eposie germ., którego treścią
jest walka młodości ze starością, czynu
z biernością. W Tristanie i Izoldzie
(1857–59) W. wykorzystał celt. legendę
o idealnej miłości; w Śpiewakach norymberskich (1862–67) ukazał apoteozę
twórczej siły narodu niem.; bohaterami
nie są tam wybitne jednostki, lecz całe
społeczeństwo. Do sagi, będącej osnową Lohengrina, powrócił w misterium
rel. Parsifal (1877–82). W trzecim okresie twórczości W. realizował ideę syntetycznego dzieła sztuki (Gesammtkunstwerk ), w którym słowo i muzyka,
pochodzące od jednego twórcy, łączą się
ze sobą w integralny dramat sceniczny.
Muzyczna koncepcja dzieła wywodzi się
 p i e w a c y n o r y m b e r s c y, opera R. Wagnera po raz pierwszy wykonana 21 VI 1868 w Monachium. W III 1864 Wagnerowi groziło więzienie za długi — tak
beznadziejna była jego sytuacja finansowa. Osaczony kompozytor wyjechał do Stuttgartu, gdzie odnalazł go sekretarz Ludwika II, koronowanego zupełnie niedawno króla
bawarskiego. Młody król znał całą dotychczasową twórczość Wagnera i był nią zachwycony. Zaprosił uwielbianego kompozytora do siebie. Wsparł go finansowo, dzięki czemu
Wagner mógł przystąpić do komponowania dawno już planowanej opery Śpiewacy norymberscy. Wśród najważniejszych jego dzieł jest to jedyna opera pogodna, czerpiąca
z historii, a nie z mitologii, nawiązująca do najpiękniejszych tradycji muzyki niemieckiej.
Rycerz Walter von Stolzing zdobywa rękę kochającej go Ewy dzięki zwycięstwu w turnieju śpiewaczym. Pomaga mu w tym szewc-poeta Hans Sachs (w jego osobie wskrzesza kompozytor autentyczną postać XVI-wiecznego poety niem. o tym samym imieniu
i nazwisku). Operę otwiera uwertura — uroczystym marszem śpiewaków; jego temat
rozbrzmi później w scenie odczytywania praw tabulatury (sztuka zrzeszonych w cechu
śpiewaków opierała się bowiem na drobiazgowo skodyfikowanych przepisach i regułach
muzycznych).
835
PWN Muzyka Duze Rew v4.4
08/08/2007
19:47
Page 836
Wa g n e r R i c h a r d
Złoto Renu
rys. J. Charubin,
J. Niziƒski
z tekstu i opiera na jego ciągłości (stąd
brak podziału na arie, duety itp.).
U podstaw dramatu muzycznego W. leży tzw. melodia nieskończona (unendliche Melodie), pozbawiona cezur, silnie
dram., oraz melodia absolutna (absolute
Melodie), nieujęta w sztywne ramy metryczne, pojawiająca się także w partiach instrumentalnych. W orkiestrze,
znacznie powiększonej, m.in. o rzadko
używane instrumenty, np. tzw. tuby wagnerowskie, dominującą rolę odgrywają
L i s t d o M a t y l d y We s e n d o n k z 2 0 X 1 8 5 9
Poznaję teraz, że ta szczególna tkanina mojej muzyki (zawsze naturalnie w najściślejszym
związku z podkładem poetyckim), którą moi przyjaciele uważają za tak nową i znakomitą,
zawdzięcza swoją naturę przede wszystkim temu nadzwyczaj delikatnemu uczuciu, które
skierowuje mnie do wyrażenia i ścisłego połączenia z sobą wszystkich momentów przejścia
najskrajniejszych nastrojów. Moją najdelikatniejszą i najgłębszą sztukę chciałbym teraz nazwać sztuką przechodzenia, gdyż całe moje przędziwo artystyczne składa się z takich
przejść — obrzydła mi ostrość i nagłość; niekiedy jest to nie do uniknięcia i potrzebne, ale
i wtedy nie powinno następować bez takiego przygotowania nastroju na to nagłe przejście,
by przygotowanie to niejako samo je wyzywało. Moim największym arcydziełem w sztuce
najdelikatniejszego, stopniowego przejścia jest niezawodnie wielka scena w akcie II Tristana i Izoldy. Początek tej sceny przelewa się od nieokiełznanego życia w jego najgwałtowniejszych afektach — koniec jest najuroczystszym, najżarliwszym pragnieniem śmierci. To
są filary: proszę teraz zobaczyć, jak połączyłem te filary, jakie przejście prowadzi od jednego do drugiego! To właśnie jest tajemnicą mojej formy muzycznej, o której śmiało twierdzę,
że nawet nie przeczuwano jej w takiej zgodności i w tak jasnowidzącej rozciągłości ogarniającej każdy szczegół. Gdyby pani wiedziała, w jakim stopniu dawało mi to przewodnie
uczucie natchnienie do pomysłów muzycznych pod względem rytmu i ewolucji harmonicznej i melodycznej, na jakie przedtem nigdy nie mogłem wpaść, to by pani zrozumiała, że
i w najbardziej specjalnych gałęziach sztuki nie da się nic prawdziwego znaleźć, jeżeli to nie
wynika z takich wielkich pobudek. Oto jest sztuka! Ale ta sztuka ma u mnie bardzo silny
związek z życiem.
R. Wagner List do Matyldy Wesendonk z 20 X 1859, cytat za: Z. Jachimecki Wagner, Kraków 1973.
836
motywy i ich przekształcenia, zw. Leitmotive (motyw przewodni); za ich pomocą W. komentował tekst lit., uzyskując jednocześnie spoistość formy muz.;
nowatorski, nasycony chromatyką język
harmoniczny W., zwł. w Tristanie i Izoldzie, świadczy o wyciągnięciu ostatecznych konsekwencji z systemu dur-moll.
Pozosta∏e utwor y
Inne kompozycje W.: opery — Wesele
(1832–33), Boginki (1833–34), Zakaz
miłości (1835–36); utwory na chór i orkiestrę (Kantata noworoczna 1835, Volkshymne 1837, Descendons 1840, Das Liebesmahl der Apostel 1843), na chór męski
a cappella, na orkiestrę (uwertury: d-moll 1831 i C-dur 1832, Rule Britannia
1837, Faust 1840; Symfonia C-dur 1832,
Siegfried-Idyll 1870, Marsz na setną rocz-
nicę ogłoszenia niepodległości Stanów Zjednocoznych Ameryki Pn. 1876), muzyka
fortepianowa (2 sonaty: B-dur 1831 i A-dur 1832, Polonez D-dur na 4 ręce
1832), pieśni (do Fausta J.W. Goethego
1831, Der Tannenbaum 1838, Les deux
grenadiers 1840, 5 Gedichte, zw. Wesendonk-Lieder 1857–58). Pisma: Die Kunst
und die Revolution (1849), Das Kunstwerk
der Zukunft (1849), Oper und Drama
(1851), Zukunftsmusik (1860), Über Staat und Religion (1864), Religion und
Kunst (1880).