GdzIEś w EUROpIE

TEACHER GUIDE
EU
FO
RIA
Gdzieś
w Europie
EUROPEAN FILMS
FOR INNOVATIVE
AUDIENCE
DEVELOPMENT
TEACHER GUIDE
1
TEACHER GUIDE
Gdzieś
w Europie
GATUNEK:
Historyczny, dramat powojenny, dramat
TEMATY:
II wojna światowa, sieroty, siła muzyki, relacje
społeczne, heroizm, poświęcenie.
O filmie
Akcja pierwszego powojennego węgierskiego
filmu, „Gdzieś w Europie” (Valahol Európában),
rozgrywa się w latach 40. i opowiada historię grupy
osieroconych i porzuconych dzieci, które zbierają
się w grupę i wspólnie walczą o przetrwanie. Aby
przetrwać, uciekają się nawet do wandalizmu
i kradzieży. Odosobniony, zrujnowany zamek,
schronienie wybitnego muzyka, którego karierę
wstrzymała wojna, staje się ich kryjówką. W towarzystwie dyrygenta dzieci się uczą, poznają socjalistyczne idee i muzykę klasyczną. Dzięki temu
udaje się odwrócić proces, który na początku
wydawał się nieuchronny – schemat zachowania
z powieści „Władca much”. Sytuacja wymyka się
jednak spod kontroli, kiedy lokalni mieszkańcy
i przedstawiciele władz napadają na zamek,
zabijając jednego z chłopców. Kaskada skał zrzucona w obronie fortecy ze wzgórza przez dzieci
jest prawdopodobnie odwołaniem do „Henryka
V” Laurence’a Oliviera (1944). Bez wątpienia
scenarzyści Béla Balázs i Géza Radványi podczas
pisania scenariusza mieli na myśli też inny film:
„Bezdomnych” (Putyovka v zhizn, 1931) Nikolaia
Ekka, podobny obraz, będący komunistyczną
propagandą, którego tematem jest reedukacja
nieucywilizowanych rosyjskich chłopców.
Pierwsza część filmu przedstawia tworzenie przez
chłopców i dwie dziewczyny mniej lub bardziej
zwartej grupy pod przewodnictwem starszego Pétera Hosszú (charyzmatyczny i wrażliwy
Miklós Gábor), który został wyrzucony z ośrodka
wychowawczego. Na początku pojawia się wiele
uderzających obrazów, niektóre filmowane pod
nietypowym kątem, ukazujących włóczęgę dzieci
po świece zniszczonym przez wojnę, opartych
na symbolach utraconej niewinności. Kompozycja i montaż filmu przypominają kino wczesnej
Rosji Sowieckiej. Groteskowa sekwencja pokazuje dziecko znieruchomiałe ze zgrozy, będące
świadkiem topienia się w płomieniach figur woskowych, wśród nich Adolfa Hitlera.
2
TEACHER GUIDE
część filmu można zauważyć liczne odwołania do
hollywoodzkiego „Miasta Chłopców” z 1938 r. w
reżyserii Normana Tauroga.
Ten moment, jak i wspomnienie gwałtu na jednej
z dziewczynek, popełnionego przez niemieckiego
oficera, stanowią odniesienie do ekspresjonizmu
niemieckiego kina niemego. Zgwałcona dziewczynka widzi przez okno, że cała jej rodzina jest
wywożona. Wraca do sypialni, gdzie strzela i zabija
swojego oprawcę. W scenie gwałtu oficer przybiera postać monstrualnego cienia. W scenie śmierci
znów widzimy tylko jego cień. Przywodzi to na
myśl scenę śmierci wampira w filmie „Nosferatu –
symfonia grozy” F. W. Murnau (1922). Druga część
filmu koncentruje się na interakcji dzieci ze starszym mężczyzną, a jej punktem kulminacyjnym
jest śmierć małego Kuksi, który wcześniej nauczył
się grać „Marsyliankę” na harmonijce. Muzyk Péter
Simon wyjątkowo skutecznie potrafi doprowadzić
widzów do łez. Nauczył dzieci „Marsylianki”,
ponieważ pieśń jest wyrazem wolności — wartości,
o którą według Simona trzeba walczyć. W drugiej
Zarówno Georges Sadoul, jak i krytycy Garbicz
i Klinowski, uznali pierwszą część filmu za
świetną, natomiast drugą – za nierealną i
nieprawdopodobną. W rzeczywistości obie części
można uznać za równie niedoskonałe. Pierwsza
niewłaściwie wykorzystuje niemiecki ekspresjonizm, a druga ulega hollywoodzkiemu sentymentalizmowi. Jednak najbardziej widoczna w
filmie, szczególnie w drugiej jego części, jest propaganda. Kiedy młody Hosszú szydzi w „wolności”,
przywołując swoje doświadczenia z ulicy, Simon
z przekonaniem zauważa, że to nie to, czym ma
być wolność. „Bieda,” mówi młodym ludziom, „to
najgorsza forma zniewolenia”— jest to przesłanie
przemawiające nie tylko za nowym ładem (z
czasów powstania filmu, a nie z czasu akcji filmu),
ale także ostry zarzut przeciwko kapitalizmowi,
który generuje biedę. Skrzętnie pominięto fakt,
że dla tych, którzy będą poddawać w wątpliwość
stanowisko Partii, wolności nie będzie. Simon
nie jest dobrym prorokiem. Balázs i Radványi
wydają się uważać, że „Marsylianka” najlepiej
wyraża ludzką potrzebę wolności i bez wątpienia
mają rację. Niestety, jak w wielu momentach
filmu, nadużywają jej. Słyszymy melodię „Marsylianki” zdecydowanie zbyt często, nuconą lub
graną na fortepianie lub harmonii. Dla kontrastu,
wystarczyło jedno użycie pieśni w filmie „Towarzysze broni” (La grande illusion) Jeana Renoira
(1937), by wywołać ogromne wrażenie.
3
TEACHER GUIDE
The writer
Béla Balázs urodził się jako Herbert Bauer, a jego
rodzice pochodzili z Niemczech. Zaczął używać
nazwiska Balazs jako pseudonimu literackiego,
którym podpisywał artykuły prasowe pisane
przed przeprowadzką do Budapesztu w 1902 r.
Studiował węgierski i niemiecki w Eötvös Collegium.
Balázs był siłą napędową Sonntagskreis. Była to
grupa intelektualistów, którą założył razem z Lajosem Fülepem, Arnoldem Hauserem, Györgyem
Lukácsem i Károlem (Karlem) Mannheimem w
sierpniu 1915 r. Grupa spotykała się w niedzielne
popołudnia w jego mieszkaniu. Już w grudniu
1915 r. Balázs wspomina o sukcesach grupy w
swoim dzienniku.
Najbardziej znany jest prawdopodobnie jako
autor libretta do „Zamku Sinobrodego”. Operę
napisał dla swojego kolegi Zoltána Kodálya, który
z kolei poznał go z kompozytorem operowym
Bélą Bartókiem. Dalszym efektem współpracy z
Balázszem był scenariusz do baletu „Drewniany
książę”.
Upadek istniejącej krótko Węgierskiej Republiki Rad pod przywództwem Béli Kuna w 1919 r.
zmusił Balázsa do długoletniego życia na wygnaniu w Wiedniu i w Niemczech, a w latach 19331945 w ZSRR. György Lukács, bliski przyjaciel z
czasów młodości, został jego zaciekłym wrogiem
w ciężkich czasach stalinowskich czystek.
Podczas pobytu w Wiedniu był bardzo płodnym
krytykiem filmowym. Jego pierwsza książka „Der
Sichtbare Mensch” („Widzialny człowiek”) (1924),
dała początek teorii niemieckiego postrzegania
„filmu jako języka.” Miała ona znaczący wpływ na
Sergeia Eisensteina i Vsevoloda Pudovkina. Balázs
napisał również scenariusz do filmu G. W. Pabsta
„Opera za trzy grosze” („Die Dreigroschenoper”)
(1931), co doprowadziło do skandalu i procesu
wytoczonego przez Brechta (który przyznał, że
scenariusza nie przeczytał).
Trochę później, razem z Carlem Mayerem, napisał
„Błękitne światło” („Das Blaue Licht”) (1932), i
pomógł Leni Riefenstahl go wyreżyserować. Riefenstahl usunęła nazwiska Balasza i Mayera z
napisów końcowych, ze względu na ich żydowskie
pochodzenie. „Gdzieś w Europie” (1947), w
reżyserii Géza von Radványia, należy do jego najbardziej znanych filmów.
Jego ostatnie lata życia naznaczone były nieporozumieniami we własnym kraju i coraz większym
uznaniem w krajach niemieckojęzycznych. W
1949 roku otrzymał nagrodę Kossutha, najbardziej prestiżowe wyróżnienie na Węgrzech,
oraz skończył „Teorię filmu”, która została opublikowana w języku angielskim po jego śmierci
(Londyn: Denis Dobson, 1952). W 1958 r. jego imieniem nazwano nagrodę filmową, przyznawaną
za osiągnięcia w kinematografii.
4
EU
FO
RIA
TEACHER GUIDE
This guide was made for nonprofit
educational purposes only.
All copyrights of images and texts
belong to their respective original
owners and are used under
"fair use" for this non-commercial
educational initiative.
EUROPEAN FILMS
FOR INNOVATIVE
AUDIENCE
DEVELOPMENT
5