docOstravská univerzita Ostrava - Filozofická fakulta Univerzita Mateja
download 
Reklamacja Transkrypt
Ostravská univerzita Ostrava - Filozofická fakulta Univerzita Mateja
Ostravská univerzita v Ostravě Filozofická fakulta Universitas Ostraviensis in Ostrava Facultas Philosophica SLAVICA IUVENUM XII Mezinárodní setkání mladých slavistů pořádané pod záštitou Slavistické společnosti Franka Wollmana Ostrava 29. 3. a 30. 3. 2011 SLAVICA IUVENUM XII Mezinárodní setkání mladých slavistů Filozocká fakulta Ostravské univerzity v Ostravě Redakční rada: Mgr. Igor Jelínek, Ph.D. PhDr. Jiří Muryc, Ph.D. Mgr. Vítězslav Vilímek, DiS. PhDr. Jan Vorel, Ph.D. KATALOGIZACE V KNIZE - NÁRODNÍ KNIHOVNA ČR Slavica iuvenum (12. : 2011 : Ostrava, Česko) Slavica iuvenum XII : [mezinárodní setkání mladých slavistů pořádané pod záštitou Slavistické společnosti Franka Wollmana : Ostrava, 29. a 30.3.2011 / [ediční a redakční rada Jan Vorel … et al.]. -- Vyd. 1. -- Ostrava : Ostravská univerzita v Ostravě, Ostrava, 2011. -- 365 s. Část. slovenský, ruský, polský a chorvatský text, anglická resumé ISBN 978-80-7368-637-6 80(=16)+908(4) * 81‘1 * 82,0 * 81‘25 - slavistika - lingvistika - literární věda - teorie překladu - sborníky konferencí 80 - Filologie [11] © Filozocká fakulta Ostravské univerzity v Ostravě ISBN: 978-80-7368-637-6 Obsah Lingvistika MARTA ŚLIWIŃSKA Felieton jako gatunek tekstu w świetle dyskusji genologicznej ............................................7 JAKUB BOBROWSKI Teoria intertekstualności jako narzędzie opisu znaczenia słowa w języku artystycznym (na przykładzie idiolektu pisarskiego Stanisława Wyspiańskiego) ....................................13 MARTA GRUBKA Lingwistyka Tolkienowska................................................................................................20 ЕКАТЕРИНА ВОЛОГИНА Метафора как средство выражения речевой агрессии в публицистике Захара Прилепина.......................................................................................................................26 DMITRIJ TIMOFEJEV Tendence užívání “stylově vyšších“ a “stylově nižších” fonetických a morfologických tvarů v Pamětech Františka Jana Vaváka, soused a rychtáře milčického...................................31 МАРИНА МАКАРОВА Варьирование собирательных и количественных числительных в речи ведущих телевизионных новостей: стилистический аспект.....................................................37 MARIA-STEFANIE KNAPITSCH Тенденция к нефлективности у составных имен числительных.................................40 DANA PALECSKOVÁ Zmeny v metodologickom prístupe k morfológii slovenského jazyka po pragmatickokomunikačnom obrate ......................................................................................................46 RENÁTA WAŚNIOWSKÁ Аналитические прилагательные в современном русском языке..................................53 EVA ČULENOVÁ – LADISLAV GYÖRGY – JANA MIŠKOVSKÁ – EVA SCHWARZOVÁ – TÜNDE TUSKA Neukončený minulý dej vo vybraných jazykoch indoeurópskej a ugrofínskej jazykovej rodiny ..............................................................................................................................62 ЕКАТЕРИНА ЩАСНАЯ Влияние соседних славянских языков на лексико-грамматическую систему современного белорусского языка (на примере существительных) ............................72 3 KATARZYNA KNAPIK-GAWIN „Nowe” i „stare” języki słowiańskie – ewolucja slawistycznych klasyfikacji w ciągu ostatniego 20-lecia...........................................................................................................80 WOJCIECH HOFMAŃSKI Polszczyzna a Słowianie. Wymowa w perspektywie procesu glottodydaktycznego ............86 PETRA FOJTŮ Bezekvivalentní frazeologizmy..........................................................................................94 KATARÍNA MARKOVIČOVÁ Frazeológia v tlači s tendenciou k bulvarizácii.................................................................99 ALEKSANDRA STARZYŃSKA Językowy obraz kobiety w przysłowiach narodu rosyjskiego...........................................111 RENÁTA ZECHOVÁ Kobieta w hulczyńskich pieśniach ludowych...................................................................119 RENÁTA ZECHOVÁ Rośliny w językowym obrazie kobiety .............................................................................126 IRENA ŻUKOWSKA Językowy obraz Boga w późnej liryce Kniaźnina ............................................................136 Literatura MALWINA BEDNAREK Od zadrugi do związku partnerskiego. Obraz rodziny bułgarskiej na podstawie wybranych tekstów literackich .........................................................................................................143 WERONIKA HRUBÁ Sposoby przedstawiania tematu śmierci w literaturze dla dzieci na przełomie XX i XXI wieku .............................................................................................................................150 SŁAWOMIR KOZŁOWSKI Многомерность в попытке интерпретации пьесы Алексея Шипенко «Игра в шахматы» .................................................................................................................155 ДМИТРИЙ КЛИМЕНКО Символика языковых единиц функционально-семантического поля «мода» в романе М. Булгакова «Мастери и Маргарита»......................................................................166 KATARZYNA STĘPIŃSKA Przestrzeń w opowiadaniu „Pan“ Brunona Shulza ........................................................173 DOROTA NOWAK Co śmieszy bohaterów Pieniędzy od Hitlera? Problem komizmu w powieści Radki Denemarkovej. ...............................................................................................................181 NATALIA MALINOWSKA-JANY Analiza mechanizmów narracyjnych w komiksie Václava Gatarika Proměna .................187 НАТАЛЬЯ ШВЕДЮК Феномен «женской прозы» и дискуссии о нем в современном литературоведении.195 URSZULA KOWALSKA Co jsou Češi po polsku. O „czechofilii” i „kryptoczeskości” wśród polskich publicystów....202 ZDEŇKA BIZOŇOVÁ-VELIČKOVÁ Několik poznámek k problematice kýče v poezii (Jana Skácela)......................................210 ŁUKASZ SŁABY Za Autorytetem (Artes vivendi – Artes moriendi) o Mohorcie Wincentego Pola..............221 АННА ПАНФИЛОВА Классические каноны детективного жанра и их трансформация в текстах современного российского женского детектива.......................................................227 MARIA MOSKWA Związki powieści kryminalnej Josefa Škvoreckiego z klasyką gatunku ............................237 ALEKSANDRA STARZYŃSKA Pierwsza sowiecka subkultura młodzieżowa − czyli kim są Styladzy?.............................244 Komunikace / Translatologie RADKA MORONGOVÁ Konverzační analýza dialogického textu v rámci česko-ruského obchodního jednání .....252 EKATERINA POPOVA Анализ эргонимической лексики как одно из актуальных направлений ономастических исследований ....................................................................................257 PETRA STRNÁDOVÁ Pragmalingvistický pohľad na frazeologizmy v anglických ekonomických textoch ..........265 TAMARA SOKOLOVA Лексические заимствования в русском языке.............................................................272 MARTINA BENČEKOVÁ Základné prvky jazykovej komunikácie...........................................................................278 DAGMAR ŠKVARENINOVÁ Sociolingvistické aspekty kultúry vyjadrovania v slovenských periodikách .....................283 5 MAJA ŽIVKO Valencija glagola i valencijski rječnici glagola..............................................................292 PIOTR SZAŁAŚNY Lingwistyka komputerowa w Polsce ...............................................................................299 ĽUDMILA ADAMOVÁ Slovenská literatúra v anglických prekladoch – história a súčasnosť..............................307 CSILLA MOLNÁROVÁ Zachovanie komunikatívnej funkcie originálu pri preklade kaukazských reálií v románe I. Iľfa a J. Petrova Dvanásť stoličiek..............................................................................314 EMÍLIA JANECOVÁ Jazyk ako nástroj interkultúrnej komunikácie v preklade americkej etnickej prózy. ........320 STANISLAVA LOPUŠNÁ Implicitnosť ako zložitý fenomén v oblasti prekladu........................................................328 LUCIA MOLNÁROVÁ Politicko-právne texty ako špecifický jav v odbornom preklade ......................................333 ALEXANDRA SEDUNKOVÁ Tłumaczenie tekstów prawniczych w postępowaniu karnym............................................338 BARBORA KRÁĽOVÁ Podoby Psieho srdca Michaila Bulgakova .....................................................................343 SIMONA PECHOVÁ Проблема «ложных друзей переводчика», или Межъязыковая омонимия в работе переводчика ..................................................................................................................355 — — — Felieton jako gatunek tekstu w świetle dyskusji genologicznej Marta Śliwińska Feuilleton as a textual genre in the light of genological discussion Abstract: The aim of this paper is to study the feuilleton as a textual genre from the perspective of genological discussion, which has been conducted in Polish linguistics since the last decades of the XXth century. We present the points of view of several genologists, the methods of analysis and the definition of the genre, and the characteristics of the pattern of feuilleton. Key words: genre; pattern; variants of pattern; genology; linguistic genology; transgressivity. Contact: Jagiellonian University [email protected] in Kraków, Faculty of Polish Studies, Począwszy od ostatnich dziesiątków lat ubiegłego stulecia, obserwuje się w ramach genologii żywe zainteresowanie badaczy gatunkami wypowiedzi, tak literackimi, jak i użytkowymi. W kształtowaniu się kierunku genologicznego da się wydzielić dwie fazy rozwojowe: pierwszą, uprawianą na gruncie poetyki i drugą, związaną z badaniami tekstologicznymi. Genologia jako nauka o gatunkach mowy ma swój długi rodowód, sięgający korzeniami czasów starożytnych. Najpierw można mówić o jej etapie uniwersalistycznym (od antyku po wiek XIX), o wyraźnym nachyleniu normatywnym, potem, na przełomie XIX i XX wieku, o etapie naukowym z nowym nachyleniem metodologicznym i szerszym zakresie badań. W naukowym etapie genologii można wyróżnić trzy kierunki: „1. pozytywistyczny,w którym gatunki traktuje się jako konkretne zjawiska procesu literackiego; 2. strukturalistyczny (od lat dwudziestych XX wieku), akcentujący systemowe powiązania elementów tekstu; 3. komunikacyjny – preferujący badania empiryczno-historyczne uwzględniające kontekst kulturowy (...)” (Gajda 2001, 257). Nazwę genologia zaproponował w latach międzywojennych francuski uczony Philippe van Tieghem (1938), a do nauki polskiej wprowadziła ją Stefania Skwarczyńska (1965). W procesie rozwojowym myśl genologiczna ewoluowała, z czasem wypracowała system teoretyczny, utrwalony w kulturze europejskiej, niezbędne instrumentarium pojęć i metody badawcze. Obecnie w Polsce genologia rozwija się dwunurtowo, rozpada się na starszy nurt genologii literaturoznawczej, którego najnowszą propozycją metodologiczną jest NOWA GENOLOGIA i młodszy nurt, wykształcony około 40. lat temu, genologii lingwistycznej, którego nazwę do obiegu wprowadził Antoni Furdal (1982). Początków genologii lingwistycznej należy szukać w lingwistyce tekstu z lat 60. i 70. XX wieku. Trzeba zaznaczyć, że ustawicznie poszukiwała ona nowych rozwiązań i dokonywała przewartościowań wypracowanych przez siebie sposobów badań. Dziś jako subdyscyplina współczesnego językoznawstwa czerpie z takich gałęzi, jak: lingwistyka pragmatyczna, teoria tekstu, teoria dyskursu, lingwistyka kognitywna, współczesna stylistyka. 7 Nie należy jednak zakładać, że genologia lingwistyczna jest dziedziną pasożytującą, gdyż przyczynia się ona także do przebudowy metodologicznej sąsiadujących z nią dyscyplin. Przykładowo można podać, że stylistyka zainspirowana kategorią gatunku sięga dziś po badanie stylów gatunkowych, pragmatyka zwraca uwagę na projektowanie sytuacji komunikacyjnej przez poszczególne gatunki, kognitywistyka analizuje schematy poznawcze leżące u podstaw tworzenia i interpretowania tekstów warunkowanych przez dany gatunek mowy. Na przestrzeni dziesięcioleci genologia lingwistyczna wypracowała kilka koncepcji teoretycznych, poczynając „ – od tekstu traktowanego jako gotowy wytwór, jednostka komunikacji odpowiednio ustrukturowana: obiekt badań lingwistyki tekstu w początkowym stadium rozwoju, poprzez komunikaty tworzone przez ludzi w naturalnych okolicznościach: przedmiot zainteresowań teorii dyskursu, aż do heterogeniczności współczesnych gatunków: przedmiot badań genologii” (Ostaszewska 2008, 19). Najnowsze badania polskich genologów lingwistycznych koncentrują się wokół opisywania i rozstrzygania problemów na linii tekst – dyskurs – gatunek. Genologia lingwistyczna jako utrwalona w językoznawstwie polskim metoda badawcza ma wielu przedstawicieli, wśród nich Jerzego Bartmińskiego, Annę Duszak, Stanisława Gajdę, Janinę Labochę, Aleksandra Wilkonia, Bożenę Witosz, Marię Wojtak. W tym miejscu nie można pominąć głosu Stanisława Gajdy, który mówi, że już dzisiaj należy spojrzeć na genologię lingwistyczną z jej złożonym zapleczem badawczym jako na dziedzinę mającą charakter przejściowy w drodze do jednej genologii – genologii interdyscyplinarnej. Do takiego stanowiska skłania się też Bożena Witosz, kiedy pisze, że na obecnym etapie badań – mając świadomość różnic w metodach stosowanych w praktykach analizujących, np. gatunki literackie i użytkowe – stosowniej postrzegać wzajemne odniesienia między kierunkami badawczymi w kategoriach racji interdyscyplinarnych, zintegrowanych w ramach otwartego i możliwie ogólnego paradygmatu (Witosz 2005). Sam termin gatunek – centralna kategoria badań – nie ma jednoznacznie określonego statusu ontologicznego. W polskich opracowaniach naukowych funkcjonuje kilka jego odpowiedników, co jest uzależnione od stanu badań na danym etapie rozwoju tekstologii i od przyjętej opcji metodologicznej. Wśród wymienników kategorii gatunku znajdziemy następujące terminy: typ tekstu, genre mowy, tekstem, model gatunku/ tekstu, wzorzec gatunkowy, wzorzec tekstowy, superstruktura, potencjalna struktura tekstu, schemat tekstu, prototyp gatunku, wyidealizowany model kognitywny (Witosz 2005). Mimo terminologicznych rozbieżności większość badaczy posługuje się dzisiaj pojęciami gatunek/ wzorzec gatunkowy, gdyż te określenia są najbardziej neutralne i nieobciążone opcją metodologiczną. Punktem wyjścia rozważań genologów jest teoria Michaiła Bachtina, której ustalenia stały się trwałym składnikiem wiedzy o gatunkach mowy i są fundamentem genologii: z Bachtinowskiej koncepcji wypływa pogląd, że ludzie porozumiewają się ze sobą za pomocą gatunków mowy, a nie zdań. Gatunki mowy są pewnego rodzaju gotowymi schematami, które ludzie mają do dyspozycji. Ich wybór zależy od sytuacji nadawczo-odbiorczej, a ponadto determinuje strukturę tekstu w wielu płaszczyznach. Współczesna lingwistyka tekstu traktuje zatem gatunek mowy jako rozpoznawalny przez daną społeczność schemat (względnie trwałą i typową strukturę) konstruowania całości wypowiedzi, a w budowaniu wzorca konieczne jest odwoływanie się do wielu heterogenicznych kryteriów umieszczonych we wszystkich płaszczyznach tekstu: formalnej, semantycznej, pragmatycznej i stylistycznej. Stanisław Gajda zalicza gatunek do płaszczyzny konwencji kulturowo-językowych: „gatunek wypowiedzi to kulturowo i historycznie ukształtowany oraz ujęty w społeczne konwencje sposób językowego komunikowania się; wzorzec organizacji tekstu” (Gajda 2001, 255). W obrębie wzorca gatunkowego znajdują się kategorie formalnojęzykowe, ale także poznawcze (kognitywne), pragmatyczne i hierarchii wartości. Maria Wojtak, znawczyni teorii gatunku, definiuje gatunek „jako twór abstrakcyjny (model, wzorzec), mający jednak różnorodne konkretne realizacje w formie wypowiedzi, a także jako zbiór konwencji, które podpowiadają członkom określonej wspólnoty komunikatywnej, jaki kształt nadać konkretnym interakcjom” (Wojtak 2004, 16). W swoich badaniach ujmuje gatunek w trzech perspektywach: „dynamicznej (gatunek jako zjawisko komunikacyjne, szerzej kulturowe), statycznej (gatunek jako typ tekstu, model pozwalający łączyć teksty o podobnych właściwościach) i konkretyzującej (gatunek jako zbiór wypowiedzi lub wypowiedź będąca najlepszym egzemplarzem, reprezentantem zbioru)” (Wojtak 2004, 16). W obszernej monografii Bożena Witosz podobnie ujmuje gatunek: to konstrukt teoretyczny, model tekstu sytuowany na poziomie abstrakcji, składnik danej wspólnoty kulturowej. Gatunek jako jednostkę kategoryzacji uniwersum wypowiedzi należy konsekwentnie odnosić do płaszczyzny idealizacji i oddzielać od empirii (Witosz 2005). Polscy genolodzy bardzo mocno podkreślają wagę kategorii pragmatycznych. Intencję komunikacyjną, którą użytkownik języka pragnie osiągnąć za pomocą swojej wypowiedzi, uznają za jeden z najważniejszych wykładników gatunkowości. Intencja komunikacyjna jako element aspektu pragmatycznego wzorca gatunkowego jest ściśle powiązana z pozostałymi aspektami (strukturalnym, semantycznym i stylistycznym), tworzącymi wzorzec gatunkowy wypowiedzi, co dobitnie wykazały badania Marii Wojtak. Oprócz celu komunikacyjnego w pragmatycznym aspekcie wypowiedzi ważne są wykładniki kontekstu, bo one także decydują o strukturze językowej danej formy gatunkowej, np. miejsce i czas komunikacji, typ przekazu, kategoria nadawcy i odbiorcy, na co z kolei zwraca uwagę Bożena Witosz. Jej zdaniem obecnie należy rozstrzygnąć, które wykładniki kontekstu umieścić na trwałe wewnątrz modelu gatunkowego, a które powinny pozostać poza jego granicami. W najnowszych polskich badaniach genologicznych uczeni skupiają uwagę na konstrukcji modelu gatunkowego i opisie jego tekstowych aktualizacji. Konstrukcja modelu zawiera warunkujące się nawzajem komponenty/ płaszczyzny. Są to: płaszczyzna strukturalna, pragmatyczna, poznawcza i stylistyczna. Te wymienione płaszczyzny konstytuują wzorzec gatunkowy. Badacze proponują, by wzorzec gatunkowy traktować jako całość, bo w taki sposób funkcjonuje on w świadomości członków określonej wspólnoty kulturowej. Zwolenniczką ujmowania wzorca gatunkowego w globalnym wymiarze jest Maria Wojtak. Wzorzec gatunkowy w ujęciu Marii Wojtak tworzą „określona struktura (model kompozycyjny), tj. rama tekstowa, podział na segmenty, relacje między segmentami, czyli różnorodne zjawiska z zakresu typowych dla gatunku układów poziomych, a także architektoniki tekstu – aspekt strukturalny, uwikłania komunikacyjne: obraz nadawcy i odbiorcy, cel komunikatu (potencjał illokucyjny), kontekst życiowy gatunku, a więc prymarne zastosowania komunikacyjne – aspekt pragmatyczny, tematyka i sposób jej przedstawienia (perspektywa, punkt widzenia, hierarchia wartości i inne składniki obrazu świata) – aspekt poznawczy, wyznaczniki stylistyczne (cechy uwarunkowane strukturalnie, dookreślone pragmatycznie i związane z genezą użytych środków) – aspekt stylistyczny” (Wojtak 2004, 16-17). Konstrukcja całościowego modelu wymaga, zdaniem Marii Wojtak, zbudowania wzorca kanonicznego, który decyduje o tożsamości gatunku i wariantów wzorców: alternacyjnych i adaptacyjnych, pojawiających się ze względu na dynamizm procesów komunikacyjnych oraz zmienność społecznych i kulturowych uwarunkowań. Wzorzec kanoniczny, najistotniejszy w badaniach, obejmuje zespół najbardziej trwałych wyznaczników strukturalnych, pragmatycznych i stylistycznych, wzorce 9 alternacyjne z kolei powstają w wyniku przekształcania poszczególnych składników wzorca kanonicznego; wzorce alternacyjne rozluźniają okowy konwencji i za ich przyczyną powstają tzw. gatunkowe formy poruszone (nieczyste, lekko mieszane, z elementami, których nie było), zaś które w trakcie kolejnych ewolucyjnych zmian mogą się przekształcić w odmiany gatunkowe i wzorce adaptacyjne, tzn. nawiązania do obcych schematów gatunkowych, a jeśli adaptacje znacznie przeobrażają strukturę wzorca gatunkowego, mamy do czynienia z adaptacjami globalnymi. Trzy warianty wzorca gatunkowego (wzorzec kanoniczny, alternacyjny i adaptacyjny) są ze sobą powiązane i tworzą możliwe do przewidzenia pole gatunkowe. Z badań Marii Wojtak nad gatunkami prasowymi wyłoniła się następująca prawidłowość: „Obszar centralny pola zajmuje wzorzec kanoniczny, strefę bliską centrum wzorce alternacyjne, a w strefach peryferyjnych, najbardziej oddalonych od centrum i bliskich granic pól typowych dla innych gatunków, sytuują się wzorce adaptacyjne. Jest to także obszar krzyżowania się gatunków i powstawania hybryd” (Wojtak 2004, 19). Felieton należy do świata tekstów. Pośród dziennikarskich gatunków prasowych felieton zajmuje miejsce szczególne i sprawia wiele kłopotów interpretacyjnych. W bogatej literaturze przedmiotu jest on traktowany jako gatunek hybrydyczny, synkretyczny i pograniczny i między innymi z tych jego cech wynikają trudności badawcze. Na gruncie polskim w naukowych opracowaniach felietonu wyróżniam trójfazowość: pierwsza, najwcześniejsza faza, to ujmowanie felietonu w perspektywie prasoznawczej (Maziarski 1976, Chudziński 1996), późniejsza to perspektywa typologiczna: próba wyróżnienia typów i odmian felietonu, różne klasyfikacje felietonu (Rams 1970, Stasiński 1982, Jedliński 1984, Bondkowska 2005) i najnowsza – perspektywa genologiczna (Wojtak 2004). Nieodzowność badań genologicznych podkreśla krakowska badaczka Janina Labocha: „Teksty reprezentują różne gatunki i typy, czyli podlegają klasyfikacji genologicznej. Ten aspekt badań pozwala zaobserwować zmiany, jakie dokonują się współcześnie i jakie dokonywały się w przeszłości w zakresie budowy i funkcji tekstów oraz ich przynależności gatunkowej. Szczególnie interesujące są nowe tendencje w zakresie mieszania się gatunków. Współczesna komunikacja, szczególnie za pośrednictwem mediów, wprowadza nowe obszary badań, nowe typy i gatunki tekstów” (Labocha 2008, 9). W toku żmudnych analiz lubelska badaczka odtworzyła wzorzec gatunkowy felietonu w jego wariancie kanonicznym, akcentując zewnętrzne i wewnętrzne wyznaczniki gatunkowe. Wśród zewnętrznych spotkamy: „stałe miejsce w piśmie, tytuł zbioru tekstów, cykliczność, różnorodne formy graficznego wyróżnienia tekstu lub jego fragmentów, sygnowanie wypowiedzi podpisem (często pseudonimem), niewielkie rozmiary wypowiedzi” (Wojtak 2004, 204). Do wewnętrznych zaś należą elastyczność struktury, wielowątkowość tematyki (aktualność problematyki i tematyczna dowolność), obecność jednego z trzech schematów (fabularnych, asocjacyjno-dygresyjnych lub logiczno-dyskursywnych), chwyt narracji personalnej, skłonność do puenty, manifestowanie niezależności i subiektywizmu, wielokształtność stylistyczna (operowanie znanymi środkami w sposób osobliwy i indywidualny, tworzenie neologizmów, posługiwanie się elementami ironii/ satyry/ paszkwilu/ groteski, wprowadzenie kalamburów i stylizacji). W alternacyjnym wzorcu gatunkowym felietonu brak jest jednego modelu strukturalnego: pojawiają się bowiem schematy dyskursywne, sprawozdawczo-oceniające, zwykle dominują oceny i obecna jest wielotematyczność, w zakresie stylistyki występuje osłabiona szablonowość, perswazyjność, sugestywność, ekspresywność jako cechy determinowane pragmatycznie realizowane przez typowe środki i innowacyjne formy, uderza czytelnika wielostylowość. W adaptacyjnym wzorcu gatunkowym felietonu dostrzeżono obecność różnych gatunków piśmiennictwa użytkowego: listu, dziennika, pamiętnika, przemówienia, skeczu, baśni. Zdaniem Marii Wojtak są to stylizacje konstrukcyjne lub językowe, obecnie „jasno rysują się już trzy typy zapożyczeń ogólnych: adaptacje gatunków dziennikarskich, innych gatunków użytkowych oraz literackich” (Wojtak 2004, 211). Problemy związane z oglądem i badaniem gatunków oraz rozłącznym zaklasyfikowaniem tekstów pod względem gatunkowym spowodowały, że Bożena Witosz wprowadziła pojęcie gatunku rozmytego i otwartej kategorialności. Rzeczywistość tekstowa jest tak bogata, że już nie można zamknąć poszczególnych przykładów w ostro zarysowanych granicach gatunkowych. W odniesieniu do felietonu spotykamy następujące określenia w opracowaniach naukowych: felieton publicystyczny, literacki, eseistyczny, czy ostatnio: felieton – zakamuflowana informacja – termin Marii Wojtak. Marzeniem genologów jest stworzenie zintegrowanego opisu gatunku. Jest to jednak zadanie bardzo trudne w praktyce, m. in. ze względu na kłopoty z klarownym ustaleniem zbioru cech określających gatunkowość lub ustaleniem przekonującej hierarchizacji cech wielu współczesnych gatunków. W aktualizacjach tekstowych badacze spotykają przykłady tekstów heterogenicznych, o złożonych powiązaniach elementów, ale także coraz częściej teksty otwarte, adaptujące cechy innych form gatunkowych. Zjawisko transgresyjności, typowe dla współczesnych gatunków prasowych, zauważyła i przeanalizowała Maria Wojtak. Transgresyjność dotyczy także felietonu ze względu na elastyczność jego reguł gatunkowych. Najkrócej sprawę gatunku felietonu rozwiązał Edward Balcerzan w tzw. „całościowym systemie modelującym” (NOWA GENOLOGIA), który obejmuje swym zasięgiem teksty artystyczne, paraartystyczne i nieartystyczne, wskazując felietonowość (intencję felietonową) jako istotę poetyki felietonu. Summary Genology, as a young subdiscipline of linguistics, has its roots in the textual linguistics and is related to many other methodologies of contemporary linguistics, among which are pragmatical linguistics, textual theory, discourse theory, cognitive linguistics and stylistics. Genologists define the genre as an abstract model of text, (the pattern), which admits multiple diverse realisations in discourse. They underline the role of pragmatic categories (for instance a communicative intention). For the description of the feuilleton three variants of pattern are considered: the canonical one, the alternative one and the adoptional one. We can see that the phenomenon of transgressivity, which is typical for contemporary press, applies also to the feuilleton. Résumé La génologie linguistique comme une jeune subdiscipline linguistique a ses racines dans la linguistique textuelle et possède ses relations avec d’autres branches de la linguistique contemporaine, par exemple avec la linguistique pragmatique, la théorie du texte, la théorie du discours, la linguistique cognitive et la stylistique. Les spécialistes qui s’occupent du genre le définient comme un modèle abstrait du texte qui remplit néanmoins des diverses concrètes réalisations dans le discours. Les chercheurs soulignent très fortement le rôle des catégories pragmatiques (appelée intention communicative). Dans la description du feuilleton ils proposent d’envisager et de prendre en considération les trois variantes du genre: canonique, alternative et adaptative. Le phénomène de la transgressivité, typique pour les contemporains genres de presse, concerne aussi le feuilleton. 11 Bibliografia 1. BACHTIN M., 1986, Problem gatunków mowy, [w:] Estetyka twórczości słownej, tłum. D. Ulicka, oprac. tłum., wstęp E. Czaplejewicz, Warszawa, s. 355. 2. BARTMIŃSKI J., NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA S., 2009, Tekstologia, Warszawa. 3. BONDKOWSKA M., 2005, Struktura językowa felietonu dekady 1968-1978, Warszawa. 4. CHUDZIŃSKI E., 1996, Felieton, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Z. Bauer, E. Chudziński, Kraków, s. 189-207. 5. DUSZAK A., 1998, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Warszawa. 6. FURDAL A., 1982, Genologia lingwistyczna, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” T. 39, s. 61-70. 7. GAJDA S., 2001, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:] Współczesny język polski pod red. J. Bartmińskiego, Lublin, s. 255-268. 8. JEDLIŃSKI R., 1984, Gatunki publicystyczne w szkole średniej, Warszawa. 9. LABOCHA J., 2008, Tekst, wypowiedź, dyskurs w procesie komunikacji językowej, Kraków. 10. MAZIARSKI J., 1976, Narracja felietonu, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 3, s. 55-64. 11. OSTASZEWSKA D., 2008, Genologia lingwistyczna jako subdyscyplina współczesnego językoznawstwa, [w:] Polska genologia lingwistyczna pod red. D. Ostaszewskiej i R. Cudaka, Warszawa, s. 19. 12. RAMS S., 1970, Co to jest felieton?, „Profile” nr 5. 13. SKWARCZYŃSKA S., 1965, Wstęp do nauki o literaturze. T. 3, Warszawa. 14. STASIŃSKI P., 1982, Poetyka i pragmatyka felietonu, Wrocław. 15. VAN TIEGHEM PH., 1938, La Question des genres littéraires, „Helicon”, Paris. 16. WILKOŃ A., 2002, Spójność i struktura tekstu. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków. 17. WITOSZ B., 2005, Genologia lingwistyczna. Zarys problematyki, Katowice. 18. WITOSZ B., 2009, Dyskurs i stylistyka. Katowice. 19. WOJTAK M., 2004, Gatunki prasowe, Lublin. 20. WOJTAK M., 2008, Genologia tekstów użytkowych, [w:] Polska genologia lingwistyczna pod red. D. Ostaszewskiej i R. Cudaka, Warszawa, s. 339 – 352. 21. WOJTAK M., 2008, Wzorce gatunkowe wypowiedzi a realizacje tekstowe, [w:] Polska genologia lingwistyczna pod red. D. Ostaszewskiej i R. Cudaka, Warszawa, s. 353 – 361. Teoria intertekstualności jako narzędzie opisu znaczenia słowa w języku artystycznym (na przykładzie idiolektu pisarskiego Stanisława Wyspiańskiego) Jakub Bobrowski The theory of intertextuality as a tool for the description of the meaning of a word in artistic language (on the example of Stanisław Wyspiański’s idiolect) Abstract: The theory of intertextuality is one of the most important conceptions in contemporary literary studies but nowadays it is getting known among linguists. In my article, I want to prove that this theory might be very useful for lexical semantics and stylistcs, especially for research into artistic language. My considerations are based on my own analysis of works by Stanisław Wyspiański. Key words: intertextuality; artistic language; semantics; Stanisław Wyspiański. Contact: Jagellonian University in Krakow, Faculty of Polish Studies, [email protected] Teoria intertekstualności, stanowiąca jedną z bardziej wpływowych koncepcji współczesnego literaturoznawstwa, zaczyna być coraz wyraźniej obecna w badaniach lingwistycznych. Dotyczy to głównie szeroko rozumianej lingwistyki tekstu, badającej ponadzdaniowe struktury językowe. Fakt ten nie dziwi, albowiem obraz komunikatu językowego jest niewątpliwie pełniejszy, gdy ukaże się go w powiązaniu z innymi komunikatami. Wydaje się jednak, iż intertekstualność wzbogacić może w sposób istotny semantykę leksykalną, badania nad znaczeniem słowa. Mam tu na myśli przede wszystkim słowa-klucze języka artystycznego, albowiem teksty powstające w tej odmianie funkcjonalnej języka odznaczają się szczególnym natężeniem powiązań intertekstualnych. Porównanie ukształtowanej przez pisarza semantyki jednostek leksykalnych, zapożyczonych przez niego z wcześniejszych tekstów, z ich semantyką wyjściową w istotny sposób wzbogaciłoby wiedzę o jego języku pisarskim, pozwoliłoby ukazać zarówno specyfikę autorskiej wizji świata, jak i jej zależność od kulturowych tradycji. Jak taka analiza mogłaby wyglądać, chciałbym pokazać na kilku przykładach zaczerpniętych z dwóch dramatów Stanisława Wyspiańskiego, Legendy I i II1. Walorem tych tekstów jest ich stosunkowo łatwo uchwytna intertekstualność, stanowią przecież autorską transpozycję jednego z najbardziej znanych polskich podań. Ujmując rzecz dokładniej, możemy stwierdzić, że Legenda I i II nie należą do utworów literackich o bardzo wysokim, w sensie czysto statystycznym, stopniu nasycenia intertekstualizmami leksykalnymi (= zapożyczeniami wyrazowymi z konkretnych tekstów), jednak te, które się pojawiają, stanowią niezwykle istotne elementy struktury językowej dramatów. 1 Podstawę analizy stanowi wydanie Legendy I i II w Dziełach zebranych, t. 1 i 6, pod red. L. Płoszewskiego, Kraków 1962-64. 13 Metodologicznym punktem odniesienia będą tu dla nas próby modelowego ujęcia relacji intertekstualnych, reprezentujące tzw. strukturalizm otwarty. Inspirujące dla językoznawcy ujęcia można znaleźć w pracach G. Genette’a (Genette 1996), M. Pfistera (Pfister 1996) i S. Balbusa (Balbus 1996). Ogólnie rzecz ujmując, da się wskazać trzy główne źródła odniesień międzytekstowych w utworach Wyspiańskiego: (1) tradycję literacką, (2) źródła historyczne i (3) folklor. 1. Fundamentalnym niejako pre-tekstem dla Legend jest podanie o Kraku i Wandzie, pierwszy raz zapisane w Kronice Wincentego Kadłubka, potem wielokrotnie powtarzane i rozwijane. Jednakże nawiązania do niego dotyczą przede wszystkim wyższych poziomów organizacji semiotycznej, wykraczają zatem poza problematykę językoznawczą. Trzeba tu jednak zaznaczyć, iż z tego źródła wywodzą się najważniejsze dla tekstów antroponimy: Krak i Wanda. Imiona głównych bohaterów występują już u Kadłubka, a także w Kronice Wielkopolskiej. Z kolei imię dowódcy niemieckich najeźdźców, Rytgier, ma swe źródła w Kronice Jana Długosza (tam wystepuje w postaci Rytygier), we wcześniejszych bowiem zapisach legendy jest on bezimienny. U Kadłubka jednak określa się go mianem tyran lemański (= allemański) – transpozycją tego wyrażenia wydają się występujące u Wyspiańskiego konstrukcje nominalne typu: Allemanowy ratar białowłosy, Allemanów biały książę, krzykliwy Alleman. Dwa główne intertekstualizmy przejęte z rozpatrywanego źródła nie zostały poddane żadnym zmianom strukturalnym, kolejny (Rytygier) uległ drobnej modyfikacji fonetycznej, która prawdopodobnie mogła się zdarzać i we wcześniejszych jego przywołaniach literackich. Ostatnia jednostka (tyran lemański) stała się podstawą dla kilku samodzielnych konstrukcji autora, które jednak wykazują podobieństwo brzmieniowe i znaczeniowe do podstawy, mają też podobne, negatywne nacechowanie aksjologiczne. W przypadku nawiązań do podania o Kraku i Wandzie możemy mówić o intertekstualności w sensie ścisłym, czyli raczej „dosłownym” przywoływaniu elementów pre-tekstu. Owe odwołania odznaczają się przy tym bardzo wysoką częstotliwością tekstową (zwłaszcza, co zrozumiałe, w przypadku imion głównych bohaterów) a także wysokim stopniem komunikatywności (por. Pfister 1985), tak z punktu widzenia pisarza, jak i odbiorcy – omawiane źródło jest przecież tekstem kultury powszechnie znanym wśród Polaków. Z nieco inną sytuacją mamy do czynienia przy nawiązaniach do literatury romantycznej, których poświadczeniem jest przeprowadzona przeze mnie analiza ilościowa leksyki dramatów. Porównując słownictwo Legend z listami frekwencyjnymi sporządzonymi dla Dziadów (Rudnicka-Fira 1986) oraz dla dramatu współczesnego (Kurcz i in. 1977), wykryłem sporą grupę tematemów wspólnych dla Mickiewicza i Wyspiańskiego, a nieobecnych bądź odznaczających się znikomą frekwencją w dramacie współczesnym. Chodzi tu o jednostki: chór, droga, guślarz, lud, sława, słońce, słuchać, świecić, wianek. Można by stąd wysnuć wniosek, że Wyspiański nawiązywał wyraźnie w Legendach do konwencji językowych dramatu romantycznego, i że językowo nie są to dramaty prekursorskie w stosunku do dramatu współczesnego. Szczególnie znaczący casus stanowi leksem guślar//guślarz, albowiem jego rozpowszechnienie się w polszczyźnie artystycznej, można wiązać jednoznacznie z konkretnym tekstem literackim – właśnie Dziadami Mickiewicza. Leksem ten Wyspiański przejął, podobnie jak intertekstualizmy „legendowe”, wraz z właściwą mu na gruncie pre-tekstu semantyką – podobnie jak w romantycznym arcydramacie, guślarz przewodzi u niego pogańskim obrzędom, prowadząc dialog z chórem. Nawiązanie do twórczości Mickiewicza ujawnia się ponadto dosyć wyraźnie w dźwiękowej organizacji jednego z fragmentów Legendy II, mianowicie ballady o koniu jarowitowym (L II, I 623-634). Pojawia się w niej tok anapestyczny, znany z Czatów i Trzech Budrysów. W sumie jednak nawiązania do literaturzy I poł. XIX w., w świetle kryterium gęstości i częstotliwości odwołań intertekstualnych (por. Pfister 1985) mają w Legendach charakter punktowy, uchwytne są bowiem wyłącznie w określonych fragmentach tekstu. Należy stwierdzić, że Stanisław Wyspiański czerpał intertekstualizmy z tradycji literackiej na zasadzie aktywnej kontynuacji (por. Balbus 1996, s. 198-217) – przejmował je wprawdzie bez większych modyfikacji strukturalnych i znaczeniowych, ale równocześnie wtapiał w zupełnie nowy, odmienny kontekst literacki i nadawał swoiste funkcje artystyczne. 2. Zapożyczenia leksykalne ze źródeł historycznych wiążą się przede wszystkim z tematem pogańskich wierzeń Słowian. Ze średniowiecznych i wczesnonowożytnych kronik wywodzą się przecież wszystkie teonimy, które występują w tekście Legend. Na podstawie istniejących opracowań lingwistycznych i historycznych można określić, z jakich tekstów biorą swój rodowód poszczególne leksemy, oraz czy są to autentyczne terminy religijne, czy też kronikarskie mistyfikacje. Rodowód interesujących nas tu jednostek przedstawia się następująco: Żywa//Żywia – Jan Długosz Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Helmond Kronika Słowian; Weles – źródła ruskie (m. in. Słowo o wyprawie Igora); Dziedzila – Jan Długosz Roczniki…; Bóg Piorun// Piorun = ‘Perun’ – źródła ruskie (m. in. Powieść minionych lat), Marcin Bielski Kronika wszystkiego świata; Łada – Jan Długosz Roczniki…; Pogwizd – Maciej z Miechowa Chronica Polonorum; Jarowit – Żywoty świętego Ottona (Herbord, Ebon); Nija – Jan Długosz Roczniki…; Dażbóg – źródła ruskie (m. in. Powieść minionych lat). Bardziej skomplikowana sytuacja zachodzi w przypadku pary bliźniaczych bóstw wiatru: Swista i Pośwista. W sztuce okresu Młodej Polski pojawiają się one dosyć często (por. Powieść o udałym Walgierzu Stefana Żeromskiego oraz rzeźbę Świst i Poświst Sławomira Celińskiego). Jednak żadne ze znanych mi opracowań naukowych nie notuje nazw istot boskich w dokładnie takim brzmieniu. Można je jednak powiązać z tzw. „Legendą świętokrzyską”, podaniem o kulcie pogańskim na Łyścu. W tekście Jana Kwiatkiewicza z 1697 r. występuje para bóstw Gwizd-Pogwizd, i do niej nawiązują prawdopodobnie młodopolskie teonimy. Kwiatkiewicz opierał się na szesnastowiecznej Powieści rzeczy istey – przekładzie kroniki klasztornej Narratio fundationis… z XV w. – gdzie jednak wystepują wyłącznie trzy teonimy: Łada, Boda i Leli. Pierwotną listę rozszerzył o znaną z Długosza Pogodę oraz właśnie Gwizda-Pogwizda. Tworząc nową nazwę, nawiązał przypuszczalnie do bożka Pogwizda, który występuje u Miechowity, tworząc podwójny teonim z reduplikacją rdzenia na wzór dobrze znanej pary Lelum-Polelum. Należy jeszcze dodać, iż postać fonetyczna, pod którą teonimy utrwaliły się w języku artystycznym, pojawia się na tablicy erekcyjnej Kościoła Trójcy Świętej na Łyścu z przełomu XVIII i XIX w., co mogło odegrać istotną rolę w jej rozpowszechnieniu, ale to niezmiernie interesujące zagadnienie etymologiczne wymaga jeszcze dalszych badań. Skomplikowane relacje intertekstualne związane z rozpatrywanymi terminami ilustruje poniższy schemat: 15 Maciej Miechowita (1519): Pogwizd Powieść rzeczy istey (XVI w.): Łada, Boda, Leli J. Kwiatkiewicz (1697): Gwizd-Pogwizd język artystyczny Młodej Polski: Świst i Poświst ? Narratio Fundationis... (1536) M. Miechowita (1519): Lelum i Polelum Nazwy boskie Świst i Poświst w ujęciu intertekstualnym2 Spośród zapożyczonych przez Wyspiańskiego teonimów jedynie Weles, Piorun =’Perun’ i Dażbóg to autentyczne pra- i starosłowiańskie imiona boskie (być może również Żywia i Nija). Wszystkie te leksemy zostały przejęte przez poetę bez większych modyfikacji, również semantycznych, można więc stwierdzić, że pisarz zastosował tu strategię intertekstualną sensu stricto (w rozumieniu Genette’a, por. Genette 1996, s. 318-319), polegającą na mniej lub bardziej eksplicytnym przywołaniu elementu tekstu A (pre-tekstu) w tekście B. Sprawę komplikuje wszakże dodatkowo fakt, iż nie mamy tu do czynienia z relacją bezpośrednią. Pisarz nie sięgał raczej sam do tekstów źródłowych, lecz korzystał ze znanego dzieła historyka W. Bogusławskiego Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej do połowy XIII w. (Bogusławski 1889), który opierał się na wymienionych źródłach. W dramatach mamy zatem do czynienia ze specyficzną intertekstualnością drugiego stopnia. Nawiązania do tekstów źródłowych mają charakter punktowy, inkrustują jedynie tekst, stylizując monologi i dialogi bohaterów na konwersacje w hipotetycznej „mowie dawnych Słowian”, w której relacje jednostka-sacrum niewątpliwie musiały być jakoś konceptualizowane. W jednym przypadku dopatrywać można by się szerszego nawiązania do tekstów historycznych. Otóż wspominana już ballada o koniu boga Jarowita przypomina dość mocno opowieść o nocnych wyprawach innego bóstwa słowiańskiego, Świętowita, na białym koniu, zapisaną w kronice Saxo Gramatyka, por.: Wyspiański: Rumak Jarowitowy,/ złote pod nim podkowy,/ złota grzywa w warkocze czesane;/ …Nocą wjedzie pod bronę,/ na nim wszystko zładzone,/ zarży śmiechem, wędzidłem zadzwoni;/…trza mu paszy, nim dalej pogoni (L II, I 623-634). Saxo Gramatyk: miał oprócz tego własnego wierzchowca białosza, a za grzech uchodziło wyrywać włos z grzywy czy ogona. Tylko kapłan śmiał tego konia paść i jeździć na nim, aby nie zmniejszyła się zwierza boskiego cena. (…) waczył Świętowit na tym koniu przeciw wrogom swej czci, a dowodziło tego, że koń, acz na noc zamknięty w swej stajni, rano nieraz tak zziajany, a ubłocony wyglądał, jakby w powrocie z wyprawy bardzo znaczną przebiegał drogę (cyt. za: Gieysztor, 2007, s. 123-124). 2 Zaproponowana przeze mnie, hipotetyczna rekonstrukcja odwołuje się do informacji dotyczących poszczególnych źródeł historycznych, które zawarte są w opracowaniach: Słupecki, 1994, s. 176179, Strzelczyk, 2006, s. 125-127, 154. Jeśli nasza obserwacja jest słuszna, to można tu mówić o hipertekstualności (por. Genette 1996, s. 322-326), a zatem sytuacji, w której tekst B (hipertekst) zostaje wygenerowany z tekstu A (hipotekstu). Niewątpliwie ów balladowy fragment Legendy II stylizowany jest na poetycką opowieść mitologiczną dawnych Słowian – być może na wzór wskazanego „modelu”. W obrębie słownictwa religijnego wykryć można jeszcze jeden przykład relacji hipertekstualnej. Chodzi o leksem hejnał, który u Wyspiańskiego oznacza laskę – symbol bóstwa o tej samej nazwie. Odnośny fragment Legendy I wykazuje wyraźne podobieństwo do hipotekstu, jakim jest wyimek z Kroniki Thietmara: Wyspiański: idą -/ mają kłobuki z rogami jeleniów,/(…) laski Hejnału w prawicach/ (…) w dłoniach długie białe laski, których zakończenia przedstawiają wyrzeźbioną rękę (L I, I s. 74). Thietmar: słyszałem również o pewnej lasce, przy której wierzchołku znajdowała się ręka trzymająca żelazny pierścień. Laskę tę obnosił po wszystkich domach jeden pasterz ze wsi (…) i z takim zwracał się do niej pozdrowieniem (…): czuwaj, Hennilu, czuwaj! (Cyt. za: Strzelczyk, 2007, s. 80). Dawniejsi historycy – m. in. Bogusławski – rzeczywiście utożsamiali teonim Hennil z polskim wyrazem hejnał. W tym wypadku wskazana relacja hipertekstualna wydaje się niemal pewna. 3. Intertekstualne nawiązania do folkloru mają nieco inny charakter niż zjawiska dotąd omówione, Wyspiański odwoływał się bowiem nie tyle do konkretnych utworów literatury ludowej, co raczej do pewnych leksemów, konstrukcji i klisz tekstowych, składających się na ludowy interdialekt poetycki, zwany w skrócie językiem folkloru. Zachodzi tu zatem relacja architekstualna (por. Genette 1996, s. 322-323), przedmiotem odniesienia nie jest empiryczny tekst, lecz pewien abstrakcyjny wzorzec gatunkowy, system wypowiedzi realizujący się w konkretnych utworach. Opierając się na poświęconych językowi folkloru opracowaniach Jerzego Bartmińskiego i Jerzego Sierociuka (Por. Bartmiński 1973, s. 222258, 1977; Sierociuk, 2008, s. 99-107), spróbujemy przedstawić wykaz intertekstualizmów, które pochodzą z tej odmiany polszczyzny bądź do niej nawiązują. Uwzględnimy oczywiście wszelkie modyfikacje, którym zostały one poddane w tekście docelowym. Najpierw należy wskazać nawiązania czysto leksykalne, które przedstawiają się następująco3: bór, bory zaczernione ← bór = ‘w gwarach poetycki synonim neutralnego leksemu las’ chytać się warkocza brzózki, drzewa wierzbowe we wodzie płuczą warkocze srebrzyste ← te składniki syntaktyczne wykazują podobieństwo z rozpowszechnionym w folklorze przedstawieniem witek wierzby i brzozy jako włosów, por. konstrukcje typu: wierzba moczy w jeziorze włos (por. Słownik 1999, s. 371) prostota kras 2 ← krasa = ‘w gwarach poetycki synonim neutralnego leksemu uroda’ róż krasnych dziewczyna 3 ← krasny = ‘w gwarach poetycki synonim neutralnych leksemów: piękny, czerwony’ wianek ← nazwa rekwizytu częstego w tekstach folkloru, podobnie jak w Legendach obdarzanego wielokrotnie właściwościami magicznymi (por. Słownik 1999, s. 195-197) zielony dąb 4 = ‘grupa nominalna nawiązująca do powszechnego w gwarach, poetyckiego połączenia zielona dąbrowa’ znać1 gaj ← gaj = ‘w gwarach poetycki synonim neutralnego leksemu las’ 3 Jest to niewątpliwie wykaz niepełny, stworzenie kompletnej listy wymagałoby jeszcze dalszych, szczegółowych badań. 17 Część ze wskazanych składników syntaktycznych występuje również – w nieco innych znaczeniach – w polszczyźnie ogólnej, w dramatach Wyspiańskiego pojawiają się jednak we fragmentach wyraźnie stylizowanych na pieśń ludową, powinny być więc interpretowane jako intertekstualizmy. Dobrą egzemplifikacją mogą być tu jeszcze leksemy drużba i druhna, które zna język ogólny, ale które we fragmencie imitującym weselną pieśń obrzedową: jakież do cię drużby zapukają,/ jakież na cię druhny zawołają,/ jaki wianek uwiją,/słodkim miodem przypiją? (L II, I 1030-1033), stanowią wyraźne nawiązanie leksykalne do języka folkloru. Innym wyrazistym przykładem zapożyczenia wyrazowego, które przywodzi od razu na myśl stylistykę pieśni ludowej, jest rzeczownik dudka, pojawiający się w pieśni pacholęcia: hej ci dudka, moja miła,/ na tej dudce gram;/ gałązeczką kiejsi była,/ w garści ci ją mam (L II, II 5962). Ogólnie powiedzieć można, że podstawową grupę nawiązań do języka folkloru stanowią zapożyczenia „leksykalno-gatunkowe”, a więc wyrazy i konstrukcje wyrazowe, które ewokują klimat estetyczny ludowych form wypowiedzi poetyckiej. Bardziej abstrakcyjną relację stanowi podobieństwo struktury słownictwa. Zagadnienie to jest bardzo obszerne i zasługuje na osobne opracowanie, warto jednak przyczynkowo zwrócić na nie uwagę. Na naszej liście leksemów o najwyższej frekwencji znajduje się 12 rzeczowników pospolitych z pola semantycznego PRZYRODA NIEOŻYWIONA (zjawiska atmosferyczne i krajobrazy). Siedem spośród nich (a zatem prawie 60%) powtarza się na liście wyrazów najczęstszych w polskiej bajce ludowej, sporządzonej przez Jerzego Sierociuka (Sierociuk 2008). Chodzi tu o leksemy: góra, księżyc, pole, rzeka, skała, słońce, wiatr. Zresztą niemal wszystkie pozostałe tematemy wymienione przez lingwistę (bór, gwiazda, kamień, las, niebo) również w dramatach Wyspiańskiego występują, ale z frekwencją, którą my uznajemy za średnią lub niską. Ponieważ Legenda I i II oparte są na fabule baśniowo-legendowej, a zatem tematycznie nie odbiegają bardzo od bajki ludowej, podobieństwo to może nie być przypadkowe. Jest rzeczą prawdopodobną, iż budując atmosferę baśniowej niezwykłości, poeta zwrócił również uwagę na odpowiednią organizację przestrzeni literackiej. Na liście Sierociuka, odnoszącej się li tylko do bajki ludowej, brakuje leksemu woda, jednego z najczęstszych w dramatach Wyspiańskiego, skądinąd jednak wiadomo, iż w języku folkloru jest on bardzo rozpowszechniony. Trzeba tu zwrócić uwagę, że językowy obraz wody wykreowany przez młodopolskiego poetę pokrywa się z ludowym stereotypem. Podobnie jak w gwarach, w Legendach jest ona jednym z głównych składników, budulców świata, a równocześnie stanowi siedlisko sił nieczystych i demonów (por. Słownik 1999, s. 153). W dramatach trudno jest natomiast wskazać odwołania do konkretnych tekstów ludowych. Wyjątek stanowi piosenka Turonia – zawarta w niej formuła słowna nawiązuje dosyć wyraźnie do obrzędowych śpiewów Lajkonika: laj konikiem, laj,/ objedź cały kraj (L II, I 1260-1261). Aluzja do pre-tekstu wydaje się tu całkiem eksplicytna (por. Miodońska 1969). W przypadku nawiązań do interdialektu poetyckiego mamy do czynienia bądź to z reminiscencją stylistyczną (por. Balbus 1996, s. 282-308), gdy motywy ludowe przywoływane są bez metajęzykowego dystansu (jak np. warkocze brzozy w rozbudowanym poetyckim obrazie przyrody), bądź też ze stylizacją (Balbus 1996, s. 380-432), kiedy to intertekstualizmy nadają danemu ustępowi jawnie „innojęzyczny” charakter (chociażby pieśni obrzędowej). Proponowane tu analizy mają oczywiście charakter wstępny i szkicowy. Optymalnym rozwiązaniem byłoby zamieszczanie tego typu ustaleń w słownikach języków pisarskich. Należałoby tak zaprojektować artykuł hasłowy, aby przedstawiał on najpierw te elementy semantyki wyjściowej, które zostały przejęte przez twórcę, a następnie pokazywał w jaki sposób są one rozwijane i dopełniane, co powinno przybrać formę przedstawienia idiolektalnej łączliwości składnio-semantycznej danego leksemu. Kuszącą, choć ze względu na obecny stan badań nad polszczyzną artystyczną odległą, perspektywą byłyby również diachroniczne analizy szczególnie ważnych dla języka artystycznego słów-kluczy, ukazujące tworzenie się wokół nich pewnych językowo-kulturowych stereotypów. Summary The article deals with intertextual references in two dramas by Stanisław Wyspiański entitled The Legend No. 1 and 2. I found many lexems and syntactic constructions which were drawn by the writer on other texts. Generally, we may point to three sources of “intertextualisms” in these works: literary tradition (old polish legends and works by Adam Mickiewicz) mediaeval chronicles and polish folklore. In my article I described semantics of borrowed linguistic ingredients in detail, paying special attention to similarities and differences in relation to pre-texts. The conclusion is that data of this type should be inserted in dictionaries of author’s languages. Bibliografia 1. 2. 3. 4. Balbus S., 1996, Między stylami, Kraków. Bartmiński J., 1973, O języku folkloru, Wrocław. Bartmiński J., 1977, O derywacji stylistycznej, gwara w funkcji języka artystycznego, Lublin. Bogusławski W., 1889, Dzieje Słowiańszczyzny północno-zachodniej do połowy XIII w., t. 1-2, Poznań. 5. Genette G., 1996, Palimpsesty, literatura drugiego stopnia, tłum. A. Milecki, [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą, t. IV, cz. 2, oprac. H. Markiewicz, Kraków, s. 317-366. 6. Gieysztor A., 2007, Mitologia Słowian, Warszawa. 7. Kurcz I., Lewicki A., Sambor J., Woronczak J., 1977, Słownictwo współczesnego języka polskiego, listy frekwencyjne, t. V, Dramat artystyczny, Warszawa. 8. Miodońska E., 1969, Uwagi o związkach twórczości St. Wyspiańskiego z krakowską tradycją historyczną, etnograficzną i literacką, „Ruch Literacki”, z. 4, s. 189-200. 9. Moszyński L., 1992, Die vorchristliche Religion der Slaven im Lichte der slavischen Sprachwissenschaft, Köln-Wien. 10. Pfister, M., 1985, Konzepte der Intertextualität, in: Intertextualität. Formen, Funktionen, anglistische Fallstudien, hrsg. v. Ulrich Broich/Manfred Pfister, Tübingen, s. 1-30. 11. Rudnicka-Fira E., 1986, Słownictwo ”Dziadów” Adama Mickiewicza w ujęciu statystycznym (wybór problematyki), Katowice. 12. Sierociuk J., 2008, Czy pierwsi twórcy literatury polskiej mogli mieć wzorce rodzime?, „Lingvaria” r. III, nr 1, s. 99-107. 13. Słownik, 1999, Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. 1, Kosmos, cz. 2, koncepcja całości i redakcja J. Bartmiński, Lublin. 14. Słupecki L. P., 1994, Slavonic Pagan Sanctuaries, Warsaw. 15. Strzelczyk J., 2007, Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian, Poznań. 19 Lingwistyka Tolkienowska Marta Grubka Tolkienian linguistics Abstract: The matter of the following treatise is Tolkienian Linguistics. What I have in view is to show, that J. R. R. Tolkien was not only the author of the „Lord of the Rings”, despite the fact that he is mainly known for this fact. He also led interesting life, full of scientific achievements and this is obviously underestimated. He did created breathtaking universum, but the reason was that he took lively interest in languages and his books gave him an opportunity to invent them. The result of his work did not die with him. Nowadays his dedicated fans continue it at many fields. It fructifies not only with many great articles and books, but with formation of quenya and sindarin dictionaries, interesting translations, establishment of grammatical rules and so on. Many issues had to be omitted, as the topic itself is very extensive, I would say vast and – in the same time – amazingly interesting. Key words: Tolkien; linguistics; quenya; sindarin; elvish languages. Contact: Univeristy of Bielsko-Biała, [email protected] Fenomen popularności J. R. R. Tolkiena jako przyczyna licznych inspiracji jego dziełem O fenomenie postaci Tolkiena, jego dzieł, wykreowanych przez niego światów i postaci z pewnością świadczy również to, jak wiele osób inspiruje się nimi. Strony internetowe i forma poświęcone tej tematyce, jak również kursy języków tolkienowskich, słowniki, tłumaczenia fanowskie – to tylko niektóre zasoby, w jakie obfituje bogactwo internetu. Na świecie istnieje również wiele klubów, pubów, barów, restauracji i hoteli, których nazwy nawiązują do dzieł mistrza, np. The Hobbit Pub (Southampton), Tolkien Restaurant (Birmingham) czy Hobit club – Tolkien's pub w Ostrawie. Nie brak także festiwali i różnorakich uroczystości. Profesor zainspirował również nieprzebrane rzesze artystów, co moim zdaniem najlepiej odzwierciedla ilość zespołów, tworzących na jego cześć wybrane kompozycje czy całe koncept albumy, będące muzyczną ilustracją jego książek; są to zarówno uznane grupy – Blind Guardian, Cradle of filth, Bathory, Burzum czy The Tolkien Ensemble, jak i inne, reprezentujące wiele krajów i stylów muzycznych: Abe Froman (USA, punk), Carbon (Australia, black metal), Central Unit (Włochy, muzyka elektroniczna), Crom (Hiszpania, trash metal), Dark elf (Grecja, psytrance), Delphi (Brazylia, black metal), DJ Underground (Norwegia, muzyka elektroniczna), Doldrums (Włochy, jazz), Flibbertigibbet (Irlandia/Południowa Afryka, folk), Zoster (Kostaryka, muzyka elektroniczna). Ciekawostką jest grecki zespół Dol Amroth, który reprezentuje gatunek fantasy metal i wydał aż 9 albumów związanych z tematyką tolkienowską. Podobnych grup nie brakuje również w Polsce (Drużyna Trzeźwych Hobbitów), Czechach (ZOO) czy na Słowacji (Zverina)1. 1 http://www.tolkien-music.com/, The Tolkien music list; na tej stronie znajduje się pełna lista Dociekliwi mogą również obejrzeć ilustracje, zagrać w gry komputerowe i planszowe, wgłębić się w wiele dzieł, które posiadają wspólny mianownik inspiracji twórczością Mistrza. Jestem jednak przekonana, że największą popularność zdobyła filmowa adaptacja „Władcy Pierścieni” w reżyserii Petera Jacksona. To dzieło przybliżyło nazwisko Tolkiena szerokiemu gronu odbiorców, zachęcając do przeczytania książkowego pierwowzoru. Tolkien to jednak nie tylko „Władca Pierścieni” i „Hobbit”. Wybrane aspekty życia Tolkiena źródłem jego lingwistycznego dzieła Lista zasług Profesora jest długa, jednak aby dobrze zrozumieć dzieło jego życia, należy odpowiedzieć sobie na pytanie: kim właściwie był Tolkien? Można stwierdzić, że to postać interesująca nie tylko ze względu na swoje dokonania na polu literatury. John Ronald Reuel Tolkien to przede wszystkim Profesor, pracownik naukowy, przez miłośników jego talentu i wiedzy zwany Mistrzem. Był człowiekiem ogromnej pasji, która znalazła ujście w wielu publikacjach. Jednak ich kształt nie pozostaje dziełem przypadku, bowiem od najmłodszych lat pisarz zdradzał przejawy talentu. Urodził się 3 stycznia 1892 roku w Bloemfontein, jednakże w niedługim czasie przeprowadził się wraz z matką do Anglii. Jego ojciec zmarł w 1896 roku, pozostawiwszy skromny majątek. Ze względu na niewielkie możliwości finansowe, matka postanowiła sama zadbać o edukację Ronalda i jego brata. Ten fakt w silny, a zarazem pozytywny sposób odcisnął się na osobowości Tolkiena; szybko posiadł umiejętność czytania, pasjonowała go kaligrafia, łacina i nauka angielskiego. Zaczęły się rodzić czytelnicze fascynacje – mitami, baśniami, legendami arturiańskimi i opracowania sag o smokach i bohaterach. (Znalazło to po latach odbicie w kształcie Świata Ardy, który stworzył.) Nie przepadał jedynie za językiem francuskim. Szkolną edukację Tolkien rozpoczął w renomowanej szkole Króla Edwarda, lecz aby się w niej utrzymać musiał się starać o stypendium. Tam rozwijał swoje zainteresowania – literaturą i językami obcymi – jako 13latek poświęcał się łacinie, grece, francuskiemu i niemieckiemu. Szkoła posiadała również szerokie zbiory dzieł, co pozwoliło przyszłemu pisarzowi na zapoznanie się ze staroangielskim poematem „Beowulff”, z „Opowieścią o Sir Gawenie i Zielonym Rycerzu” czy podręcznikiem języka anglosaskiego. Do interesujących go języków zaczęły się zaliczać walijski i staronordycki. Był to bardzo ważny okres w jego życiu, związany z powstaniem pierwszych „prywatnych” języków; animalic, nevbosh, naffarin. W późniejszym czasie dziecięce zabawy przybrały poważniejszy obrót, znajdując odzwierciedlenie w badaniach Profesora, rekonstrukcjach wymarłych języków i próbach tworzenia własnych języków. W poszerzaniu wiedzy pomógł Tolkienowi T. C., B. S. – Klub Herbaciany, Towarzystwo Barrowian, gdzie z przyjaciółmi poszerzał horyzonty dzięki wymianie argumentów. W 1910 roku Tolkien dostał się do Oxfordu, gdzie studiował filologię klasyczną. W tamtym okresie zafascynował go język walijski, a następnie fiński. (Kilka lat później stało się to podwaliną pod stworzenie języków elfickich). W 1913 roku zmienił kierunek studiów na filologię angielską. To wtedy zainspirował się dawnymi dialektami środkowoangielskimi i staroislandzkimi. Rok później Tolkien odkrył, iż jego języki są na tyle ukonstytuowane, że przy ich pomocy można pisać. Wojna przerwała jego prace, jednak – co niezwykłe – nawet podczas służby nadal zajmował się językami – alfabetem Morse'a, szyfrowaniem. Wtedy także, doświadczony widokiem wojny, zmobilizował się aby nadać szlif quenyi i sindarinowi (dwóm językom Śródziemia). Po powrocie do Oxfordu w 1915 roku Tolkien spełniał się zawodowo, pracując przy redakcji „New English Dictionary”, prowadził także wykłady, by w 1924 roku, mając zaledwie 32 lata, otrzymać tytuł profesora. zespołów muzycznych, które w jakikolwiek sposób inspirowały/ inspirują się twórczością Tolkiena – przez nazwę, konkretną kompozycję czy też cały album, będący ilustracją dla dzieł Tolkiena. 21 Kolejne lata wypełniła mu praca na uczelni, spotkania klubu „The Kolbítar”2 i grupy „The Inklings” (gdzie czytano np. fragmenty „Hobbita”). W roku 1937 ukazał się „Hobbit”, który osiągnął niebywały sukces wydawniczy. Czytelnicy domagali się więc kontynuacji, jednak Tolkien nie chciał być zaszufladkowany jako twórca bajek dla dzieci. Przez dwanaście lat pracował więc nad „Władcą Pierścieni”. Ta niesamowita wytrwałość i benedyktyńska cierpliwość nie przeszły niezauważone. Po przezwyciężeniu trudności z wydaniem dzieła ukazał się pierwsza część – „Wyprawa. Był rok 1954. W krótkim czasie wydano pozostałe części, a całość została przetłumaczona na wiele języków. Wraz ze wzrostem popularności książki Profesor stał się sławny, nadchodziły listy z całego świata, a fani domagali się nowych wieści ze Śródziemia. Można powiedzieć, że czcili swojego Mistrza, otaczając go kultem i ogłaszając nawet Stwórcą świata hobbitów. To żywe zainteresowanie odzwierciedla ilość analiz, konferencji, odczytów, tłumaczeń, stowarzyszeń, które powstawały wtedy i powstają nadal. U schyłku życia Profesor był wielokrotnie nagradzany za swoje dokonania: otrzymał wiele honorowych doktoratów, a także Order Imperium Brytyjskiego, wręczony przez królową. J. R. R. Tolkien zmarł 2 września 1973 roku, mając 81 lat. Pozostawił po sobie niezwykłą spuściznę – podaje się, że jest to olbrzymi dorobek 37 książek, 63 artykuły i 121 przekładów i opracowań tekstów (pisanych w wymarłych językach)3. Niewielką część stanowią więc dzieła literatury pięknej, przeważają bowiem prace naukowe, świadczące o prawdziwej pasji Tolkiena, jego zamiłowaniu do języków. Pisarz posiadał także wyjątkowy dar: poprzez bogactwo tworzonych światów, ich przyrody, zamieszkujących je ras, pobudzał wyobraźnię do tego stopnia, iż czytelnik nie tylko chłonął wiedzę, ale czuł nieustający niedosyt tejże. Sposobem na zaspokojenie głodu wiedzy były nie tylko liczne opracowania biograficzne, ale przede wszystkim badania nad dokonaniami Mistrza i kontynuacja jego dzieła. Quenya i Sindarin – języki wymyślone przez J. R. R. Tolkiena „Więc to elfy zaczęły nazywać się Quendi, co oznacza "mówiący", od ich największej umiejętności, a później nazwały swój język Quenya, co oznacza po prostu "mowę". Wszystkie języki Świata pochodziły z tego jednego źródła (...).”4 Część miłośników lingwistycznego dzieła Profesora obrała sobie za cel poznawanie i udoskonalenie języków, które – w mniejszym lub większym stopniu – ukonstytuował. Niestety jednak, nie udało mu się doprowadzić pracy nad żadnym z nich do końca. Nie spisał gramatyk, jasnych prawideł rządzących językami. Tworzenie ich ciągle więc trwa, a zajmuje się nim równocześnie bardzo wiele osób na całym świecie, co przyspiesza proces, ale też czyni go bardziej skomplikowanym. Dzięki wytrwałej pracy Profesora istnieją jednak podstawy, którymi kierują się lingwiści tolkienowscy przy rekonstrukcji i rozwijaniu tych 2 Istnienie tego klubu jest ciekawym aspektem życia Tolkiena, ważnym również z punktu widzenia jego lingwistycznych i literackich zainteresowań. Więcej na temat stowarzyszenia, jego charakteru i członkówmożna dowiedzieć się z artykułu "Gathered Round Northern Fires. The imaginative impact of the Kolbítar" Anrew Lazo, znajdującego się w książce "Tolkien and the Invention of Myth: A Reader" pod red. Jane Chance (s. 191-226). 4 D. Day, "Tolkien: the illustrated encyclopedia", Mitchell Beazley, Londyn 1991, s. 175 [tłumaczenie własne] . języków. Najwięcej zapisków Tolkiena dotyczyło quenyi i sindarinu. Ich historię możemy poznać dzięki „The History of Middle-earth” pod redakcją Christophera Tolkiena. W książce tej przewijają się stadia, jakie przechodziły języki nim ukształtowały się w swej krańcowej formie; i tak, sindarin w pierwotnym okresie swojego istnienia był językiem Gnomów, aby w latach trzydziestych ewoluował w noldorin. Dopiero po tym okresie ukształtował się. Quenya natomiast narodziła się jako eldarissa, by następnie stać się qenyą, z której się wykształciła. W miarę, jak postępowały prace nad książkami Profesor kilkakrotnie zmieniał zdanie, dopisywał nowe fragmenty tej historii. Choć we Władcy Pierścieni można przeczytać wiele zdań napisanych w sindarinie i quenyi, zaskakującym może wydać się jednak fakt, że to nie jedyne języki, które pozostawił. Jak nazywały się pozostałe, jak dalece były rozwinięte? Najwyższym stopniem rozwoju charakteryzowały się dwa wyżej wymienione. W dziełach Tolkiena pojawiały się również proto-eldariński i wspólno-eldariński, oraz staroquenejski i starosindariński. Wśród języków Elfów należy także wymienić telerin, nandorin (język elfów leśnych), avarin (dialekty Avarich). Języki, jakimi posługiwali się ludzie to np.: adûnaic, westron, język Rohirrimów, Dunlandu, Haradu i Khandu. Również inne rasy miały swoją mowę; jeśli chodzi o krasnoludy był to język khuzdul, istniał również język entów, valarin, jak również języki Zła – Czarna Mowa i gwary orków. Mieszkańcy Świata Ardy władali więc ok. 20-toma językami. Opisy quenyi i sindarinu są bogate, pozostało wiele zapisków, które pozwalają na używanie tych języków do pisania i tłumaczenia. Posługiwanie się nimi staje się łatwiejsze i zwiększa swój zakres w miarę, jak lingwiści pracują nad ich ukonstytuowaniem. Opisy innych języków są fragmentaryczne, czasami posiadają tylko ogólny zarys. Te, które Profesor potraktował najbardziej po macoszemu to języki, w których znamy jedynie kilka słów. Tak pobieżnie opracowane są język Haradu (znamy słowo mûmak) oraz mowa Khandu (pozostała nazwa Wariagowie). Z tego powodu możemy być pewni, iż jedynymi językami, które dają pewną (choć oczywiście ograniczoną) swobodę tworzenia dzieł oraz porozumiewania się są quenya i sindarin5. Jednak oprócz możliwości, jakie dają te języki, rysu ewolucji nadanego im Tolkien, posiadają jeszcze pewną ważną cechę, która bardziej zbliża je do rzeczywistych języków. Profesor zajmował się językiem znacznie dogłębniej niż inni, można powiedzieć, że był pod tym względem perfekcjonistą. Pracował nawet nad historią poszczególnych słów, ponieważ takie szczegóły były dla niego istotne podczas pracy. Miało to swoje źródło w niesamowitej drobiazgowości Tolkiena: jego celem było spowodowanie, aby utworzone przez niego języki "zachowywały się" jak prawdziwe, to znaczy wpływały na siebie tak, jak to się dzieje w rzeczywistym świecie. W taki sposób opracował powiązania pomiędzy quenyą a sindarinem; tę pierwszą zwykła nazywać elficką łaciną, której funkcje były podobne do tych, jakie pełni łacina w naszym życiu codziennym – pojawia się w specjalistycznych (np. medycznych czy akademickich) opracowaniach. „Tolkien chciał, by związek quenyi z sindarskim był taki sam jak łaciny z celtyckim i walijskim, używanymi w Brytanii, kiedy przybyli tam Rzymianie. Pasuje to do historii sindarskiego przedstawionej w mitologii Tolkiena: jest on bardziej rodzimy dla Śródziemia niż quenya. Elementy quenyi przeniknęły jednak do sindarskiego, podobnie jak łacina przeniknęła do języków używanych w Brytanii.”6 5 6 R. Derdziński, "J. R. R. TOLKIEN – JĘZYKI, TERCEN ARDALAMBENNAR" http://wladcapierscieni.stopklatka.pl/jezyki.asp D. Colbert, "Magiczny świat Władcy pierścieni", Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2003 w: http://www.amanita.pl/index.php?id=125 23 Profesor pieczołowicie, krok po kroku tworzył nie tylko języki, ale i związane z nimi historie, opisywał sposób w jaki powstawały, jak również ich wzajemne stosunki. To wszystko świadczy o wielkości jego umysłu, bowiem próżno szukać aspektów, o których Tolkien nie pomyślał. Z pewnością zachęca to do kontynuowania jego dzieła. Jak zatem można zapisać te języki? Przykład, jakim się posłużę, to pieśń w języku quenya. „Lament Galadrieli”, bo tak brzmi jej tytuł, to bodaj najbardziej znany przykład takiego zapisu. Tolkien spisał cały tekst w quenyi i w języku angielskim. Całą pieśń można przeczytać w pierwszej części „Władcy Pierścieni”. Ai! laurië lantar lassi súrinen, Ah! like gold fall the leaves in the wind, yéni únótimë ve rámar aldaron! long years numberless as the wings of trees! Yéni ve lintë yuldar avánier The long years have passed like swift draughts mi oromardi lissë-miruvóreva of the sweet mead in lofty halls Andúnë pella, Vardo tellumar beyond the West, beneath the blue vaults of Varda nu luini yassen tintilar i eleni wherein the stars tremble ómaryo airetári-lírinen. in the voice of her song, holy and queenly. Sí man i yulma nin enquantuva? Who now shall refill the cup for me?7 Najlepszy – moim zdaniem – polski przekład to ten stworzony przez Marię Skibniewską. „Ach! Niby złoto lecą z wiatrem liście, długie lata niezliczone niby skrzydła drzew! Długie lata przeminęły niby słodkie miody, szybko psijane w wysokich salach poza Zachodem, pod nieboskłonami Vardy, gdzie gwiazdy drżą na głos jej śpiewu, święty I królewski. Któż dziś kielich dla mnie napełni?” 8 W systemie pisma Tengwar Fëanora zapis ten wygląda następująco9: 7 J. R. R. Tolkien, "Lord of the Rings, Part 1: The Fellowship of the Ring", Houghton Mifflin Harcourt, Boston 1999, s. 289. 8 J. R. R. Tolkien, "Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia", Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2002, s. 496. 9 http://www.tengwar.art.pl/tengwar/przyklad-quenya.php. Choć Tolkien znany jest głównie ze względu na stworzone przez siebie dzieła (w głównej mierze „Władcę Pierścieni”), to – nie umniejszając ich wielkości – można twierdzić, że najciekawszym aspektem jego życia była charakteryzująca go pasja. Opanował wiele języków, nie radził sobie jednak z... językiem polskim10. To ciekawy fakt dla Polaków, wśród których także znajdują się badacze życia i twórczości Profesora. Nie poradził sobie wprawdzie do końca z opanowaniem naszej ojczystej mowy, jego dokonania były jednak dużo większe. Jego lingwistyczne zainteresowania zapewniły mu wieczne życie, owocując ciągłą pracą znawców tego tematu. To właśnie te działania doprowadziły do rozwoju lingwistyki tolkienowskiej oraz powstania wielu ciekawych opracowań. Ponieważ jest to dziedzina, która stale się rozwija, również zasoby internetu mogą posłużyć za ciekawy materiał dla pasjonatów języków Profesora. To dzięki nim powstają słowniczki pojęć, tłumaczenia, a nawet kursy językowe. Pozwala to wierzyć, że dzieło Tolkiena będzie nadal kontynuowane, być może kiedyś ewoluuje nawet w prawdziwy język? Ciężka praca i zaangażowanie, poparte ogromną wiedzą, leżą u podstaw żmudnej pracy, dzięki której mamy możliwość zgłębienia swojej wiedzy. Summary J. R. R. Tolkien was best known for his great book – "Lord of the Rings". However, it is important to notice, that his achievements were not only limited to writing books. He proved, with all his life, that a true passion can fructify with formation of something timeless and precious. Creation of languages – quenya and sindarin took him many years and it should never be omitted, as it is his life's work. Bibliografia 1. Błażejewski M., "J. R. R. Tolkien: Powiernik Pieśni", Wydawnictwo Phantom Press, Gdańsk 1993. 2. pod red. Carpenter H., Tolkien Ch., "Letters of J. R. R. Tolkien", George Allen and Unwin, Londyn, 1981. 3. Day D., "Tolkien: the illustrated encyclopedia", Mitchell Beazley, Londyn 1991 Tolkien J. R. R., "Lord of the Rings, Part 1: The Fellowship of the Ring", Houghton Mifflin Harcourt, Boston 1999. 4. Tolkien J. R. R., "Władca Pierścieni, Drużyna Pierścienia", Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2002. 5. http://www.amanita.pl/. 6. http://www.tengwar.art.pl. 7. http://www.tolkien-music.com. 8. http://wladca-pierscieni.stopklatka.pl . 10 Pod red. H. Carpentera i Ch. Tolkiena, "Letters of J. R. R. Tolkien", George Allen and Unwin, London, 1981, s. 77. 25 Метафора как средство выражения речевой агрессии в публицистике Захара Прилепина Екатерина Вологина Metaphor as a means of expressing speech aggression in Zakhar Prilepin’s articles Abstract: The paper illustrates the usage of metaphor in journalistic texts as a means of expressing speech aggression. The research is based on the extracts from Zakhar Prilepin’s articles. Key words: journalistic text; speech aggression; metaphor; manipulation. Contact: Nizhni Novgorod [email protected] State University of Lobachevski, Nizhni Novgorod, Современное общество постоянно испытывает воздействие со стороны средств массовой информации. Данное воздействие часто проявляется в формах речевой агрессии и манипуляции. Под агрессией в общем смысле слова понимается «воинственная враждебность по отношению к окружающим»1. Агрессия может проявляться в разных формах (использование физической силы, грубость, оппозиционный настрой, обида, подозрительность и др.), но для нашего исследования интерес представляет именно речевая агрессия, выраженная в печатных средствах массовой информации. Речевая (вербальная) агрессия – это «обидное общение; словесное выражение негативных эмоций, чувств или намерений в оскорбительной, грубой, неприемлемой в данной речевой ситуации форме»2. Агрессивное речевое поведение нарушает этические нормы общения, например, свидетельствует о неуважительном отношении собеседников друг к другу. Речевая агрессия подразделяется на эксплицитную (открытую) и имплицитную (скрытую). Эксплицитная агрессия проявляется, например, в использовании грубой, обсценной лексики, жаргонизмов и криминализмов. Скрытая агрессия возникает на уровне манипуляции, то есть косвенного воздействия говорящего на адресата, за счет включения в текст метафор, гипербол (с негативной оценкой); разного рода тропов и фигур, создающих комическое снижение объектов или ситуаций; а также некоторых синтаксических средств русского языка (например, императивных, вопросительных предложений, использованных не в своей основной функции). 1 2 Крысин, Л. П.: Иллюстрированный толковый словарь иностранных слов. Эксмо, М. 2008, с.30. Щербина, Ю. В.: Русский язык: Речевая агрессия и пути ее преодоления. Флинта: Наука, М. 2004, с. 9. Рассмотрим метафору как средство выражения речевой агрессии на материале публицистических произведений Захара Прилепина. По нашему мнению, Захар Прилепин является одним из самых интересных современных публицистов. Уже несколько лет его имя не сходит со страниц журналов и газет, его произведения отмечены самыми престижными литературными премиями. Его статьи посвящены современному обществу, политической деятельности. По каждой проблеме Прилепин имеет свое мнение и не боится его высказывать (часто именно в формах речевой агрессии), даже если оно будет отличаться от мнений многих непререкаемых авторитетов. В статьях Захара Прилепина используются как общеязыковые, так и собственно авторские метафоры. Анализ функционирования метафор в статьях Захара Прилепина позволил нам объединить их в группы по характеру переноса. Прежде всего выделим метафоры, которые строятся за счет сравнения явлений более высокого порядка (мировоззрения, социальной позиции, властных отношений) с явлениями более низкими, в частности с бытовыми. Это метафоры испорченного продукта: прокисшая власть (власть, уже неспособная выполнять свои функции); отрицательных, с точки зрения автора, состояний, таких как сон: все спят, не в силах разлепить глаза (бездействие в социальном плане), старость: старческий маразм (неверное поведение), впасть в старость (пассивность, бездействие), детскость: носить колготки под шортами, вытирать сопли кулаком (поведение как у ребенка); метафоры игры: гонки миллионеров (борьба за властное место), губернатор охотник, меткая стрельба (активная, агрессивная политика). Есть также деструктивные метафоры: старики заедают молодежь (подавление), жрать друг друга (активная борьба), съесть людей (причинить вред). Как особую подгруппу здесь можно выделить метафоры состояний: прокисшая власть (непригодность). Рассмотрим функционирование некоторых метафор в контексте. Например, в статье, посвященной выборам губернатора в Нижегородской области, автор предлагает метафору «выборы – гонки»: «Гонки провинциальных миллионеров «Кто первый ворвется в гордуму»: устоявшийся вид спорта со своими сложившимися традициями» («Работаем вместе, или Всех уволю»). Гонка во множественном числе (гонки) означает «состязание в скорости езды»3. В данном контексте мы видим метафору игры, основанную на сходстве по характеру и цели действия. Ее можно понять следующим образом: у богатых баллотирующихся есть свои, личные цели для вступления в правящие круги, выборы для них – состязание. Рассмотрим другой контекст: «Говорят, что старики заедают молодежь, уродуя ее будущее. Скажем, старики старательно голосуют и почти единолично выбирают постылую, прокисшую власть, по законам которой мы живем до следующих выборов» («Молодежь к выходу на пенсию готова»). Первое сочетание, которое будет интересно нам – старики заедают молодежь. В основном значении слово заедать обозначает то же, что и загрызть, то есть «грызя, умертвить»4. Контекст употребления данной метафоры показывает, что здесь происходит перенос, основанный на сходстве по характеру действия: измучить, довести до крайне пассивного состояния, которое приравнивается к смерти. Таким образом, 3 Ожегов, С. И.: Словарь русского языка /С. И. Ожегов; под общ. ред. Л. И. Скворцова. – 25-е изд., испр. и доп. ООО «Издательство Оникс», ООО «Издательство «Мир и Образование», Москва 2006, с. 136. 4 Там же, с. 199. 27 в метафоре содержится информация о том, что старики подавляют, ущемляют молодежь, лишают ее права голоса, приводят к пассивному состоянию. Фактически это метафора убийства, но убийства социального, то есть явная деструкция. Во второй метафоре (прокисшая власть) содержатся и деструкция, и бытовой перенос. В своем основном значении киснуть означает «делаться кислым от брожения»5, а значит, прокиснуть – «испортиться, сделаться непригодным для чеголибо». То есть, по мнению Захара Прилепина, наша власть не только неприятная, постылая, вялая, но даже непригодная для выполнения своих функций. Далее встречаем следующее употребление: «…в многочисленных провинциях идейно буйной молодежи нет совсем, ей неоткуда произрасти. Там почти все спят, не в силах разлепить глаза». В приведенном фрагменте автор использует глагол спать в переносном значении по сходству действия, состояния человека. Если спать означает «находиться в состоянии сна»6, то в приведенном контексте очевидна метафора бездействия, некоего вялого, пассивного состояния. При этом Прилепин гиперболизирует это состояние: в провинциях спят (то есть бездействуют) настолько крепко, что не в силах разлепить глаза. О «слипающихся глазах» говорят, когда глаза закрываются сами собой, при сильном желании спать. Таким образом, выходит, что именно сама молодежь испытывает сильное желание бездействовать. Здесь так же можно отметить сочетание двух метафор, языковой и индивидуально-авторской, каждая из которых дополняет другую, что еще с большей силой воздействует на читателя. Данные примеры иллюстрирует такую особенность функционирования метафор в публицистике Захара Прилепина, как нанизывание метафор, их концентрация на небольшом отрезке текста. В исследуемых статьях Захара Прилепина можно отметить также повтор метафор: «“Медведи” давно и аккуратно зачистили политическое пространство. И наконец настал момент, когда они начали жрать друг друга». Далее (через два абзаца) эта фраза, немного дополненная, повторяется: «“Медведи” давно и аккуратно зачистили политическое пространство. Истребили одномандатников как класс. Оставили на предвыборном поле несколько партий, вызывающих уже не столько улыбку, сколько тоску. И наконец настал момент, когда «медведи» начали жрать друг друга» («Работаем вместе, или всех уволю»). «Медведями» автор называет представителей политической партии «Единая Россия», символом которой является бурый медведь. Это тоже метафора, но скорее внеязыковая. Зачистить – это жаргонизм, но он базируется на метафорическом переносе. Основное значение слова зачистить – «чистя, загладить, заровнять»7. Здесь мы видим перенос по характеру действия: «зачистить политическое пространство» означает «подготовить, сделать пригодным для каких-либо целей». Во втором контексте употребления метафоры автор показывает, как именно «медведи зачищали» политическое пространство. Наконец, рассмотрим повторяющуюся метафору «жрать друг друга». Согласно словарю Ожегова, обычно так говорят о животных, подобное утверждение о человеке считается неодобрительным. Но в метафорическом выражении действие выполняют «медведи», то есть звери. Таким образом, по мнению автора, политики – это звери. 5 Ожегов, С. И.: Словарь русского языка /С. И. Ожегов; под общ. ред. Л. И. Скворцова. – 25-е изд., испр. и доп. ООО «Издательство Оникс», ООО «Издательство «Мир и Образование», Москва 2006, с. 270. 6 Там же, с. 704. 7 Там же, с. 223. Метафора в публицистике З. Прилепина может сочетаться с другими приемами формирования речевой агрессии, например с каламбурами: «Тон задал в свое время наш действующий губернатор, который укреплял личный авторитет и авторитет представляемой им партии красивой надписью на плакате: "По разгильдяю не промахнусь!" Губернатор у нас известный охотник, и, видимо, тут сказалась привычка к меткой стрельбе» («Работаем вместе, или Всех уволю»). Слово охотник используется здесь, с одной стороны, в своем прямом значении: автор сообщает реальный факт – губернатор Нижегородской области В. П. Шанцев действительно увлекается охотой. С другой стороны, на основе этого прямого значения формируется метафорический перенос, передающий идею политической охоты. Основное значение слова охотник – «тот, кто занимается охотой»8, а охота, в свою очередь, «поиски, выслеживание зверей, птиц с целью умерщвления (выделено нами – Е. В.)»9. Слово охота можно также понимать и в другом значении – «желание, стремление»10, соответственно охотник – «тот, кто добровольно берется за выполнение какого-нибудь поручения, тот, кто склонен к чему-либо, любитель чего-нибудь»11. Таким образом, читатель может сделать вывод о том, что охота ведется губернатором с удовольствием. При одновременной реализации трех значений и возникает каламбур. Кроме того, рассматриваемая метафора усиливается метафорой привычка к меткой стрельбе. Стрельба – существительное от глагола стрелять «производить выстрелы, убивать из огнестрельного оружия»12. Слово охотник и словосочетание меткая стрельба передают идею убийства, и таким образом помогают выразить отрицательное отношение автора к губернатору, о котором идет речь в статье, формируя при этом подобный взгляд у читателя. Итак, на основе анализа публицистических статей Захара Прилепина мы объединили метафоры по характеру переноса: это метафоры с явной деструкцией и бытовые метафоры. Мы установили, что метафоры могут концентрироваться в одной части текста, усиливать друг друга, повторяться, сочетаться с другими приемами, в частности с каламбурами. В исследовании нас прежде всего интересовали индивидуально-авторские метафоры, но можно отметить наличие в данных статьях общеязыковых метафорических эпитетов, например таких: нашумевшая статья, бурное время, бурная реакция, кипящий страстью, выпадет счастье, оторвать глаза. Они также выражают экспрессию, воздействуют на читателя. Мы проанализировали только одну сторону выражения имплицитной речевой агрессии, встречающейся в средствах массовой информации. Но следует иметь в виду, что речевая агрессия имеет свои формы проявления на всех уровнях языка, а следовательно, может по-разному проявляться в публицистических текстах. Изучив публицистические тексты Захара Прилепина, мы увидели, как одна из форм речевой агрессии работает в контексте. Автор обращается к метафоре, чтобы скрыто выразить свои негативные эмоции, передать отношение к описываемому явлению, заставить своего читателя думать так же, как думает он. Дальнейший лингвистический анализ публицистики Прилепина послужит продолжением исследования, что в итоге позволит сделать тот или иной вывод о присутствии речевой агрессии в творческом стиле автора. 8 Ожегов, С. И.: Словарь русского языка /С. И. Ожегов; под общ. ред. Л. И. Скворцова. – 25-е изд., испр. и доп. ООО «Издательство Оникс», ООО «Издательство «Мир и Образование», Москва 2006, с. 475. 9 Там же, с. 475. 10 Там же, с. 475. 11 Там же, с. 475. 12 Там же, с. 759. 29 Summary Having learned Zakhar Prilepin’s journalistic texts, we ascertained how metaphor as a means of expressing speech aggression is realized in the given contexts. On the basis of analysis Zakhar Prilepin’s journalistic texts we united metaphors according to the character of transfer: metaphors with explicit destruction and ‘everyday’ metaphors. We ascertained that metaphors can concentrate in part of a text, intensify each other, repeat, combine with other devices, for example with pun. The author turns to a metaphor for implicit expression of his negative emotions, his attitude to describable phenomenon to make his readers think like he does. Библиография 1. КРЫСИН, Л. П.: Иллюстрированный толковый словарь иностранных слов. Эксмо, Москва 2008. 2. ОЖЕГОВ, С. И.: Словарь русского языка / С. И. Ожегов; Под общ. ред. Л. И. Скворцова. 25-е изд., испр. и доп. Оникс, Мир и Образование, Москва 2006. 3. ПРИЛЕПИН, З.: Молодежь к выходу на пенсию готова. Официальный сайт Захара Прилепина. http://www.zaharprilepin.ru/ru/columnistika/russkaja-zhizn/molodezhgotova.html. 4. ПРИЛЕПИН, З.: Работаем вместе, или Всех уволю. Официальный сайт Захара Прилепина. http://www.zaharprilepin.ru/ru/columnistika/ogonek/rabotaem-vmeste-ilivseh-uvolju.html. 5. ЩЕРБИНА, Ю. В.: Русский язык: Речевая агрессия и пути ее преодоления. Флинта: Наука, Москва 2004. Tendence užívání „stylově vyšších“ a „stylově nižších” fonetických a morfologických tvarů v Pamětech Františka Jana Vaváka, soused a rychtáře milčického Dmitrij Timofejev Tendency of using „high style“ and „low style“ phonenic and morphologic forms in Paměti Františka Jana Vaváka, souseda a rychtáře milčického Abstract: The language of the literary works written by the literate peasants or artisants in the small Bohemian, Moravian and Silesian towns and villages often includes both features of the Humanism era Czech language and so-called “spoken” Czech. The author tries to show that the usage of these features wasn’t random on the example of the text written in the very beginning of the XIX century by František Jan Vavák, a peasant from Milčice village. Key words: Czech literature; Czech language; the XVIII century; baroque; the Enlightenment. Contact: Russian State University for the Humanities, [email protected] Jméno Františka Jana Vaváka (1741-1816), souseda a rychtáře milčického, autora několika desítek vlasteneckých veršů a rozsáhlých Pamětí, bylo dlouhá léta skoro zapomenuto, a to neprávem, poněvadž Vavák byl jednou z příznačných osobností doby tzv. předobrozenské. Milčický sedlák pocházel z chudé rodiny, patrně se mu dostalo jenom základního vzdělání (o němž se zmiňuje ve svých Pamětech, žádné jiné doklady o tom nemáme), ale už ve věku 38 let zbohatl a stal se rychtářem. Hospodářské a úřední povinnosti Vavák evidentně vykonával velmi dobře, ale nebylo to všechno, co ho zajímalo. Od mládí se v něm projevovaly dvě touhy: jednak touha po vzdělání, a jednak touha po psaní. V prvním díle Pamětí Vavák píše o tom, jak si v dětství bral s sebou knihu, když šel na polní práce a četl ji o krátkých přestávkách. První Vavákova píseň, „Bitva u Kolína“ byla vydána tiskem, když autorovi bylo 16 let. „Soused a rychtář“ byl také majitelem největší doložené vesnické soukromé knihovny čítající přes 140 svazků. Byly mezi nimi například Kronika Česká V. Hájka z Libočan, Staré paměti kutnohorské J. Kořínka, Beckovského Poselkyně, Paprockého a Pešinovy spisy, tedy vesměs vrcholné texty z 16. a 17. století včetně zakázaných Veleslavínových vydání. Mezi známé sedláka patřili Matěj Kramerius a Jan Jakub Ryba, jeho literární tvorbu docenili Josef Dobrovský a Alois Jirásek. V letech 1907–1938 historik církve, rodák z Poděbradska Jindřich Skopec, vydal prvních pět dílů Vavákových Pamětí, které byly dříve zachované pouze v rukopisech. Za první republiky se řada českých historiků – Josef Pekař, František Kutnar a jejich nástupci – snažila ve svých pracích představovat Vaváka jako vzor typického českého sedláka z přelomu 18. a 19. století. „Do jeho náboženského, selského a vlasteneckého myšlení a cítění je vtěleno 31 jeho češství. V nich také rozhovořila se duše obrozujícího se prostého českého lidu nejplněji a nejkrásněji... Vavák ukazuje sedlákům svou cestu k lepší jejich budoucnosti“1 – takto v souladu s duchem doby končí svou knihu o Vavákovi Kutnar. V druhé polovině 20. století se už v souladu s duchem jiné doby objevil druhý rozšířený názor na osobnost milčického rychtáře zastoupený etnografy Antonínem Robkem a Otakarem Nahodilem a také historikem Luďkem Šmídem: „František Jan Vavák není a ani nemůže být charakteristickým představitelem českého lidového pismáctvé již proto, že sám nebyl představitelem lidu a svými zájmy se s vesnickým lidem rozcházel.“2 Tyto dva názory na Vaváka mají ovšem jedno společné: jak vědcům z doby předválečné (a jejich žákům), tak vědcům z období socialistického šlo hlavně o myšlenkový svět a postavu bohatšího „sedláka, katolíka a vlastence“, nikoliv o jeho literární dílo jako takové. V polovině 90. let 20. a na začátku 21. století se situace kolem osobnosti Vaváka a jeho literární pozůstalosti začíná měnit: pozornost badatelů se obrací k jednotlivým aspektům Vavákovy tvorby a objektivizuje se názor na postavu milčického rychtáře. V r. 1994 byla na Univerzitě Karlově v Praze napsána diplomová práce Písňové dílo Františka Jana Vaváka (autorkou je J. Novotná), v r. 2006 byla na Masarykově Univerzitě v Brně obhájena magisterská práce R. Dolíhalové K otázce Pamětí F. J. Vaváka a v r. 2008 byla na Univerzitě Karlově napsána disertační práce T. Matějce František Jan Vavák na cestě za vzděláním a kulturou. Paměti Františka Jana Vaváka, souseda a rychtáře milčického, hlavní Vavákovo dílo, zůstává ovšem skoro neprozkoumáno. Vavák psal Paměti od roku 1770 do roku 1816, tj. fakticky až do své smrti. Je to svérazný deník, do kterého zařazoval sedlák všechno, co ho zajímalo. Najdeme tam informace o počasí, o cenách a daních, o požárech a dalších vesnických událostech, ale také hodně zpráv ze světa. Vavák totiž četl nejenom starší literaturu, ale jako každý horlivý vlastenec dostával Krameriusovy císařské královské pražské vlastenecké noviny. V naší studii obrátíme ale pozornost na jazyk díla vytvořeného v době, která, pokud jde o literární tvorbu, byla po vyjádření Dobrovského poměrně dlouho považována za „dobu temna“. Textům z tzv. „doby úpadku“ se dlouhou dobu odpírala péče o kvalitu jazyka a vyčítáno jim bylo i užívání „spisovnějších“ a „hovorovějších“ jazykových prostředků bez jakéhokoliv systému. Regionální památky, tj. především tzv. lidové kroniky a paměti, jsou však velmi důležitým zdrojem, ze kterých můžeme čerpat informaci o tom, zda obyvatelé vesnic a menších městeček měli vůbec představu o „spisovné češtině“ a zda následovali tradice „spisovné češtiny“ období předbělohorského, což jim odpírali Dobrovský a Havránek. Z tohoto pohledu jsou Paměti Františka Jana Vaváka, souseda a rychtáře milčického velmi zajímavým textem. Nejde zde o kvalitu literární nebo jazykovou, nýbrž o způsob, jakým se v textu vesnického samouka spojily prvky „lidové“ a „vysoké“ jazykové a literární kultury a svérazný „systém“ použití těchto prvků (i když si autor sotva uvědomoval to, že tento systém zavedl). Nejvýrazněji je to vidět na příkladech jevů fonetických a morfologických. Literárními a jazykovými vzory byly pro Vaváka patrně už zmíněné texty z období humanistického a barokního a také soudobá periodika, tj tištěné vydání, ve kterých se dodržují normy humanistické češtiny chápáné Vavákem jako „stylově vyšší“, jak to ukážeme na příkladech. Jevy, které těmto normám neodpovídají a jsou bližší soudobému „obecně mluvenému“ jazyku budeme označovat za „stylově nižší“. Zajímavé je to, že se autor ve svých Pamětech snaží dodržovat „stylově vyšší“ normy, ale při popisu domácích událostí užívá více „stylově nižších“ prvků. 1 2 Kutnar, F. František Jan Vavák. Praha, Českomoravský kompas, 1941, s. 146-147. Nahodil, O., Robek, A. České lidové kronikářství. Praha, Orbis, 1960, s. 8. Soustředíme se na čtyři jevy, v nichž je tento „nepravidelný“ Vavákův systém nejvíce viditelný: změna /ī/ v ej; změna /ē/ v /ī/; kolísání u použití tvarů slovesa být v třetí osobě singuláru je/jest; unifikované koncovky sloves, zájmen, adjektiv a číslovek při použití s podstatnými jmény středního rodu v nominativu plurálu. V naší práci budeme zkoumat VI. a VII. knihu Pamětí, které byly vydány v r. 2009 v nakladatelství Karolinum, poněvadž původní rukopisy uložené v Národním muzeu v Praze nejsou z důvodu rekonstrukce hlavní budovy přístupné a vydání I. až V. knihy Pamětí v edici J. Skopce je z lingvistického hlediska nepoužitelné. 1. Změna [i:] v ej Jak uvádí ve své základní práci Jaroslav Porák, změna [i:] v ej se v humanistickém období objevovala především v rukopisech, tj. v tiscích 15.–16. století, psalo se ale především ý.3 Vavák dodržuje většinou knižní úzus. V koncovkách v 98,9 % případů užívá ý. Můžeme však říct, že koncovka -ej, která mu uklouzla jen parkrát, nebyla sedlákovi úplně neznámá; minimální počet takových případů však svědčí o tom, že se rychtář s největší pravděpodobností snažil psát „spisovně“. V základech slov užívá Vavák ý (východ, regrutýrování, pikenýrů, centnýr, Qvartýr, šenkýr) i diftong ej (Wegtah, wegplaty, Wegdělkům, Megto, Moteglu, we Wegssce apod.), a to většinou podle dobového úzu (v této podobě najdeme tato slova i v dobových slovnících). Zajímavé ovšem je, že ve slovech „domácích“, tj v těch, které si Vavák jen stěží mohl přečíst ve starší literatuře nebo Krameriusových novinách (a to především v toponymech) pravidelně užívá diftongu ej, nikoli „stylově vyššího“ ý (Od Regna, Regnske hrabě, do Kej, WltawoTegnský, v neděli Kejchavnou apod). • • • Koncovky: ý – 98,9% ej – 1,1% Základy slov: ý – 49,9% ej – 50,1% ý ej Velmi zajímavé jsou také příklady kolísání ej vs. ý u sloves s kořenem -bý-. býti – 100 % případů dobývati – 100 % případů být: bejt – 12 : 1 bývat: bejvat – 42 : 17 3 Porák, J. Humanistická čeština. Praha, Univerzita Karlova, 1983, s. 134-139. 33 přibývat: přibejvat – 7 : 5 ubejvat – 100 % případů V těchto případech je kolísání motivovano stylisticky: slovesa býti a dobývati jsou pro Vaváka „stylově vyšší“ (svědčí o tom koncovka infinitivu -ti), u slovesa bývat / bývat, které je pro něj „stylově nižší“, se však varinaty objevují v tomto poměru: ý – 71,2 %, ej – 28,8 %. Sloves přibývat / přibejvat a ubejvat užívá Vavák jenom v kontextech, spojených s hospodařstvím a cenami: začala obilní cena přibývati, platů... nic neubejvá, ale raději přibejvá, aby potravy méně ubejvalo atd. Jde mu zde o domácí, vesnickou realitu – a tu popisuje „domácím”, „vesnickým» jazykem. 2. Změna [e:] v [i:] S tímto jevem se nezřídka setkáme u gramatiků 17. a 18. století (např. u J. Drachovského, J. Konstsnce, K. Tháma). Z toho důvodu by mohla tato změna být zajímavá i pro nás. I zde vidíme pravidelnost v užívání [e:]v [i:], ze které jasně vyplývá, že i tyto prvky Vavák „vnímá“ jako „stylově vyšší“ a „stylově nižší“. V textu Pamětí se tato změna neobjevuje příliš často: jen ve 220 z 2878 případů (tj. v 7,6 %). • • [e:] – 92, 4 % [i:] – 7,6 % é ý S [i:] se nejčastěji setkáváme v koncovkách adjektiv v nominativu singuláru středního rodu (maso … vepřový, [sukno]… Humpolecký … i jiný), v genitivu singuláru mužského, ženského a středního rodů (Massa... Skopowýho, Raichenbergskýho sukna; DwaCatIho, v Cžernýho koníčka, Pardubskyho důchodního, Bonapartový manželky) a také v lokálu singuláru ženského rodu (v Sadský, po Anně Daussowý apod.). Zajímavé je, že se s touto změnou setkáváme většinou u adjektivních toponym, adjetivních složek toponym nebo u adjektivních složek vlastních jmen – nejčastěj v názvech obcí, které se nacházejí nedaleko Milčic, kde Vavák bydlel a psal své Paměti (v Sadský, v Českým Brodě, do Hory Kuttný apod.). U jiných toponymických adjektiv se s touto změnou nikde nesetkáváme (Prahské, v České zemi apod.). Totéž můžeme říct i o vlastních jménech: [e:] se častěji mění v [i:] tam, kde jde o Vavákovi známé nebo příbuzné (po Anně Daussowý, skrz krajskýho pana komisaře Hrušovskýho apod.). V prozkoumaných dílech je však doloženo velmi málo dokladů vlastních jmen v. Zajímavý může být příklad podob jména sv. Jana Nepomuckého: 4krát v genetivu singuláru nacházíme „stylově vyšší“ tvar tohoto jména s. Jana Nepomuckého a 4 krát „stylově nižší“ tvar s. Jana Nepomuckýho, což svědčí zároveň o „zdomácnění“ sv. Jana Nepomuckého a evidentní soutěži těchto dvou variant v jazyce písmáka.Místí reálie: • • é – 67,3 % ý – 32,7 % é ý 3. Sloveso být ve 3. osobě singuláru přítomného času V 17. a na začátku 18. století dominoval jak v rukopisech, tak v tiscích starší, „stylově vyšší“ tvar slovesa být ve 3. osobě singuláru přítomného času, tj, tvar jest, který však na konci 18. století začal být vytlačován „stylově nižším“ tvarem je. Přesto se lze dokonce ještě na začátku 19. století v periodicích bežně setkat s podobou jest. Novější podoba je se v Pamětech vyskytuje pouze 9krát: pětkrát v „domácích“ kontextech (Všeho je v míře 208 měřic; kdoví, jestli je to pravda; byl-li je starý, posílali se hned rejtaři do jeho domu; z nové mouky, cokoliv se peče, vše je sražené; P. Rousek… je nyní v Říčanech), 3krát ve veršovaných vsuvkách – pro dodržení rytmu (Podívej se, brachu, sice / jaká je zas kontribuce; Ve Vídni je radost / a v Čechách je žalost) a jenom jednou ve „vejtahu“ z novin (V Španělích je prej národu razdvojení), což svědčí o „stylově nižším“ vnímání tohoto tvaru u Vaváka a zároveň o velmi úspěšném pokusu přiblížit se v tomto aspektu starší spisovné podobě češtiny. 4. Koncovka -y u sloves a zájmen, a koncovka -e u adjektiv při použití s podstatnými jmény středního rodu v nominativu plurálu U Vaváka mají slovesa a zájmena při použití s podstatnými jmény středního rodu v nominativu plurálu koncovku -y, a adjektiva koncovku -e (Wssecky okna Oprawene, stavení vše dřewenne… schořely, žita dost Wlchke se klýdily; ty hovada, s radostí doma spatřene atd.) místo „stylově vyšší“ unifikované koncovky -a, což nebylo typické ani pro humanistickou češtinu Hájka a Kořínka, ani pro jazyk soudobých novin, ale odpovídalo – jak se lze domnívat – hovorovému úzu. Tvary tohoto typu u Vaváka převládají: setkáváme se snimi v 87 případech ze 127 (tj. v 68,5 %). • • • „obecný“ – 68,5 % „spisovný“ – 22,1 % „smíšený“ – 9,4 % obecný spisovný smíšený Starší „stylově vyšší“ koncovky -á, -а (Vzadu jela veliká, dlouhá … tažená sáně; spojená vojska dosahla; společná vojska nad Francouzem swjtězyla) nacházíme ve 28 případech (22,1 %). Existují také doklady smíšených podob – některá slova ve větě mají “stylově vyšší“ koncovku -á nebo -а, a některá – “stylově nižší” koncovky –y nebo -e (4 dlauhe dřeva dole od sebe rozdělene a na Hoře spojená; spojená vojska staly; Ty vítěství byla také cesta, jenž…; Pržedbežné rokování, kteráž se v Šatylonu dne 5. března začaly apod). Takových případů je pouze 12 (tj. 9,4 %). Důležitý je znovu kontext, ve kterém se tyto tvary vyskytují. Mluví-li Vavák o věcech domácích, pak častěji užívá „stylově nižšího“ tvaru: howada… mussyly z domu jíti; okna zamrzle byly; prosa... ač se pěkně okázaly, nyní jsou Žlute; ty… vrostle a krasne žita atd. „Stylově vyššího“ tvaru užívá písmák především tam, kde opisuje zprávy z Krameriových novin nebo popisuje svoji administrativní činnost: tažení skrz jiná města, která…; 4 děla převeliká; všecka vojska… se rozkladla atd. „Stylově vyšší“ tvary se vyskytují pouze 5krát 35 v hospodářských kontextech (všecka ta stavení …. strávená sou; malá cecavá prasátka … tučná; pole pobraná atd.) a dvakrát – ve veršované vsuvce (loučná travička… setá obilíčka). Závěrem Závěrem můžeme říct, že autor Paměti bezpochyby cítil „stylové“ rozdíly mezi češtinou Hájka a Kořínka a češtinou „domácí“, tj. tím jazykem, kterým se patrně mluvilo na poděbradské vesnici. Jako autor Pamětí se snažil dodržovat „stylově vyšší“ humanistické normy. Tato snaha se realizovala, když sedlák popisoval buď časově nebo geograficky vzdálenou realitu, nebo když psal „vinše“ a veršované vsuvky. Když jde ovšem rychtářovi o domácí dění nebo o něco, co se přihodilo nedávno, pak už není schopen dodržovat „stylově vyšší“ normu – emoce nebo zvyk mu v pokračování tradic humanistické češtiny brání a v textu sedláka se objevuje víc „stylově nižších“ prvků. Uvedené příklady svědčí o dobré Vavákově znalosti starších jazykových norem. Ale jelikož žil milčický soused takřka mezi dvěma světy, světem knih a světem vesnice, koexistovaly u něj v rámci jednoho díla i jazyky těchto dvou světů. Užívání těch či oněch slovesných tvarů zdaleka nebylo chaotické, ale tvořilo svérázný a velmi zajímavý jazykový systém. Bibliografie 1. Kutnar, F. František Jan Vavák. Praha: Českomoravský kompas, 1941. 2. Nahodil, O., Robek, A. České lidové kronikářství. Praha: Orbis, 1960. 3. Porák, J. Humanistická čeština. Praha: Univerzita Karlova, 1983. Варьирование собирательных и количественных числительных в речи ведущих телевизионных новостей: стилистический аспект Марина Макарова Variation collective and cardinal numbers in speech of conducting television news: stylistic aspect Abstract: On the basis of the analysis of conducting’s telenews speech we considered stylistic and cardinal numerals, the factors influencing their choice. Collective numerals meet in contexts, which have features of colloquial style. Collective numerals promote expression of emotions, are met in speech stamps. Cardinal numbers are characterized by a stylistic neutrality. Key words: collective numbers; cardinal numbers; stylistica; speech stamps. Contact: Lobachevsky state university of Nizhni Novgorod, [email protected] Публицистический стиль отражает состояние языка на современном этапе его развития, и в астности речь ведущих теленовостей позволяет увидеть существующие в языке принципы использования числительных. «Включение числительного в текст производится автором с учетом звучания, семантики и стилистической окраски этого числительного, а также звучания, семантики и стилистической окраски других единиц» (Щеникова 2006: 18). Мы будем рассматривать стилистические особенности использования собирательных и количественных числительных (далее сокращенно – СЧ и КЧ). Как утверждают исследователи, «СЧ тяготеют к устно-разговорной речи» (Голуб 2004: 262). На нашем материале сочетания с СЧ могут встречаться в конструкциях, имеющих черты разговорного стиля: Житель Нижнего Новгорода пожаловался милиционерам на свою престарелую мать, заявил, что пенсионерка устроила в квартире драку, избила двоих мужчин (НТВ, 11.03.10). Так, в приведенном контексте описывается семейно-бытовая ситуация с использованием сниженной лексики, характерной для стиля. По утверждению Д. Э. Розенталя, «СЧ вносят сниженный оттенок значения» (Розенталь 1977: 140). Действительно, СЧ на нашем материале способствуют выражению отрицательного отношения к лицам или к ситуации вообще: Пока лишь задержаны трое этой группы. Это организаторы одной из фирм-однодневок. Сейчас лишь устанавливают чиновников, которые обналичивали эти суммы (Первый канал, 27.10.10); В Краснодарском крае в результате наводнения погибли четырнадцать человек. Уволились двое чиновников, которые не справились с бедствиями паводка (Первый канал, 18.10.10). Так, в последнем случае СЧ двое, в сочетании с (двое чиновников), указывают на количество лиц, по вине которых погибли люди. 37 Следует отметить, что СЧ чаще, чем КЧ, сочетаются со словами с отрицательной семантикой (подельник, мошенник, подозреваемый, вооруженный, бандит, боевик, нападавший, задержанный). По результатам выборки количественно-именных сочетаний с СЧ составляет 61,16% от общего количества конструкций подобного типа: Спустя несколько дней двое бандитов, напавших на ГЭС, были убиты (Первый канал, 26.10.10); Сейчас сотрудник ГОВСИНА заключен под стражу. Двое его подельников пока находятся под подпиской о невыезде (Россия-1, 28.04.10); На Северном Кавказе удалось задержать террористов. «Два бандита уничтожены, четверо – задержаны», доложил глава ФСБ. Эта группа имеет отношение к теракту, совершенному 30 сентября в Ставрополе (Россия-1, 28.10.10). В сочетании со словами, не имеющими отрицательных компонентов значения (брат, человек, мужчина, прохожий, младенец, ученый) несколько чаще используются КЧ, (53,66 %): В Калининграде задержан водитель, который сбил двух человек. Экспертиза доказала, что он находился в алкогольном опьянении (Первый канал, 08.11.10); Взрыв в храме. Восемь прихожан пострадали от самодельной бомбы, оставленной в свертке (Первый канал, 29.07.10). Наши наблюдения за речью ведущих теленовостей позволили сделать вывод о том, что СЧ способствуют выражению не только отрицательного, но и сочувственного отношения: На Украине объявлен день траура. На железнодорожном переезде столкнулись локомотив и автобус. Сорок человек погибли на месте. Еще трое погибли по дороге в больницу (Первый канал, 12.10.10); Оба водителя и трое пассажиров погибли на месте (НТВ, 07.04.10). Можно утверждать, что использование СЧ в речи телеведущих представляет «проявление тенденции к интимизации речи, которая находит широкое распространение в современных российских средствах массовой информации» (Щеникова 2010: 806). Сочувственное отношение к объекту может сочетаться с возмущением, которое вызвано действием, направленным на этот объект: Бекетов опубликовал материалы о том, как чиновники, расширяя дорогу, «неаккуратно» обошлись с останками шестерых военных летчиков (НТВ, 10.11.10). Как утверждают исследователи, «КЧ употребляются без стилистических ограничений» (Голуб 2004: 262) и «предпочтительны в официальной речи» (Валгина 1987: 205). Действительно, по нашим наблюдениям, КЧ используются в контекстах, требующих серьезности и не предполагающих выражения эмоций: Следствие доказало: два уроженца Чечни совершили убийство депутата Госдумы. Одного из них лишили свободы сроком на 25 лет в колонии строгого режима (Первый канал, 18.10.10); В этом году лауреаты Нобелевской премии получат 10 миллионов, которые они разделят между собой. Награда присуждена трем ученым (Первый канал, 11.10.10). Включение в текст числительного того или иного разряда может определяться влиянием «определенных штампов, речеповеденческих стереотипов, как известно, вообще характерных для … публицистического стиля» (Щеникова 2010: 806), например, можно выделить устойчивое сочетание мать n-го количества детей: Участники ВОВ вспоминают, какой ценой добивались победы. «Собрать деньги и построить эскадрилью!» – с таким призывом обратились ко всем горьковчанам колхозники Чкаловского района. На первых страницах Горьковской Коммуны наравне с фронтовыми сводками были сводки о сборе средств. Только мать четверых детей, муж на фронте, донесла 400 руб. А 18 декабря в город Горький пришла телеграмма с благодарностью от Верховного Главнокомандующего (Россия 1, 25.05.10); В Ульяновске многодетная семья оказалась в сложной ситуации: у матери четверых детей двое родились слепыми. Им требуется дорогостоящая операция (Первый канал, 05.08.10). Можно считать обоснованным употребление СЧ, которое способствует выражению сочувствия: А вот в Сормовском районе мать двоих детей сумела изменить свою жизнь. Сейчас у нее есть постоянная работа, и вредными привычками она не злоупотребляет (Россия-1, 01.11.10). Указанные словесные формулы употребляются автоматически, говорящий непроизвольно делает выбор в пользу СЧ. Причем данное средство речи воспринимается как устойчивое всеми носителями языка и наблюдается в речи ведущих разных программ. На нашем материале использование речевых штампов объясняет 6,54 % употребления СЧ. «Выбор разряда числительного может определяться не только стилистической окраской СЧ и КЧ», но и использованием определенных стилистических приемов (Щеникова 2006: 14), например, повтора: Новый поворот получило дело Анны Шавенковой, которая сбила на тротуаре двух человек. Коллегия решила данный приговор отменить. Напомним, что решением суда было отсрочить приговор на 14 лет. Она сбила двух сестер, одна из которых умерла на месте, а ее сестра осталась инвалидом (Первый канал, 14.10.10). Повтор способствует усилению выразительности речи. «Лексические повторы помогают выделить важное в тексте понятие… Повторение слов обычно свойственно эмоционально окрашенной речи» (Голуб 2004: 24). Еще один стилистический прием, который воздействует на выбор разряда числительного – зевгма (Зевгма способствует созданию комизма, связанного с тем, что в ряду однородных членов предложения чередуются слова, которые называют неоднородные понятия, явления): В квартире хозяйки не оказалось, зато были новый сожитель, двое неизвестных мужчин и кролик (Россия 1, 01.11.10). В данном контексте в ряду однородных членов предложения оказываются слова, называющие людей и животное. Такая семантическая несогласованность создает эффект обманутого ожидания. Разговорные СЧ способствуют сниженному представлению ситуации. Количественные конструкции с СЧ не просто информируют нас о каком-либо событии, но и способствуют созданию эмоционального обмена между адресатом и адресантом, что не всегда возможно при использовании КЧ. СЧ встречаются в конструкциях, имеющих черты разговорного стиля, способствуют выражению как отрицательных, так и положительных эмоций; чаще сочетаются со словами с отрицательной семантикой, встречаются в речевых штампах. В свою очередь, КЧ характеризуются стилистической нейтральностью. В некоторых случаях выбор разряда числительных может определяться использованием стилистических приемов. Библиография 1. Валгина, Н. С., 1987, Современный русский язык: Учеб. для филол. спец., Москва, с. 480. 2. Голуб, И. Б., 2004, Стилистика русского языка, Москва, с. 448. 3. Граудина, Л. К., 2001, Грамматическая правильность русской речи. Стилистический словарь вариантов. 2-е изд., испр. и доп., Москва, с. 557. 4. Розенталь, Д. Э., 1977, Практическая стилистика русского языка. 4-е изд., испр., Москва. 5. Щеникова, Е. В., 2010, Стилистическая мотивированность отклонений от литературной нормы (на примере синтагматики собирательных числительных). Вестник Нижегородского государственного университета им. Н. И. Лобачевского, №4(2), с. 804-807. 6. Щеникова, Е. В., 2006, Факторы выбора количественных и собирательных числительных в современной художественной прозе: Автореферат диссертации кандидата филологических наук, с. 22. 39 Тенденция к нефлективности у составных имен числительных Maria-Stefanie Knapitsch The tendency to uninflection of compound cardinal numerals in Russian Abstract: The article “The tendency to uninflection of compound cardinal numerals in Russian” deals with the uninflection of particular components of compound numerals in Russian. It gives a short review of the phenomena in the form of observations made by three selected authors dealing with the issue (Meľčuk 1985, Drovnikova 1993, Glovinskaja 2009). Further, it contains data collected from an experiment conducted with 25 participants in 2009 in Orenburg, which will be connected to the observations of the above-mentioned authors. Particular attention is focused on four of I.A. Meľčuk’s hypotheses describing the phenomena of uninflection of compound cardinal numerals, which have been submitted to validation within the framework of the experiment. Keywords: uninflection; numerals; Russian language. Contact: Palacký University of Olomouc, Faculty of Arts, Department of Slavonic Studies, [email protected] Как известно, количественные числительные склоняются в русском языке во всех шести падежах, и поскольку мы относим русский язык к языкам флективного строя, этот факт никого не удивит и может нас привести к выводу, что это свойство – наследство из праславянского, или даже из индоевропейского языка. Однако дело обстоит так, что в индоевропейском языке количественные числительные относились к нефлективным частям речи, так, например, в латинском языке все количественные числительные, кроме один и два, являются несклоняемыми. В течение истории образовывалась в славянских языках более или менее сильная флективность этой части речи, которая развивалась в самой малой степени в сербском и словацком языках, ибо в этих двух языках есть числительные, которые не склоняются. Второе место занимают словенский и чешский языки, в которых в принципе можно склонять все числительные, но в том или ином случае допускается и несклоняемость, как, например, в словенском языке, где числительные выше десяти в соответствии с нормой не склоняются. Первое место по склоняемости занимают польский и русский языки, в которых склоняемость достигла наиболее полного развития, в такой форме, что норма предписывает их полное склонение до сих пор. В современном русском языке каждое числительное имеет шесть падежных форм, однако не все различаются формально, т.е. у них проявляется падежный синкретизм (напр., пять для И/В, пяти для Р/Д/П, пятью для Т). Что касается составных имен числительных (т.е. числительных, состоящих из более чем одного компонента) при их склонении изменяется каждый отдельный компонент: 40 (1)с 657 → с шестьюстами пятьюдесятью семью Вопрос отношений между этими компонентами не прост, но, с синтаксической точки зрения, можно выделить три типа отношений: 1. Между отдельными компонентами существует управление, напр., (2) пять тысяч ‚5000‘, т.е. числительное тысяча управляет числительным пять. 2. Между отдельными компонентами существует согласование, напр., (3) один миллион ‚1 000 000‘, т.е. слово один согласовывается со словом миллион в числе, падеже и роде. 3. Между отдельными компонентами отношение формально не выражено, или, в крайнем случае, существует примыкание: (4) пятьдесят семь ‚57‘, т.е. семь примикается к пятьдесят. Морфологические и синтаксические свойства составных имен числительных также свидетельствуют об их сложности и о сложности данной проблематики. Поэтому не удивительно, что в разговорной речи иногда встречаются отклонения от нормы, проявляющиеся обычно несклоняемостью одного или нескольких компонентов (чаще всего склоняется только последний компонент), то есть появляется тенденция к аналитизму, особенно при употреблении числительного в одном из косвенных падежей. Эти отклонения присущи прежде всего вышеприведенным составным именам числительным. Проблематика заключается в том, что до сих пор не вполне ясно, какие компоненты в какой степени охвачены несклоняемостью в разговорной речи. Ссылаясь на эти факты, я хочу представить три нами избранных труда, занимающихся нестандартным склонением числительных. 1. Поверхностный синтаксис русских числовых выражений – монография И. А. Мельчука 1985 г., в экскурсе которой он сформулировал четыре так называемых правила склонения числительных в разговорной речи, 2. Развитие падежного синкретизма форм числительных в современном русском языке Л. Н. Дровниковой 1993 г. и 3. Имена. Тенденция к унификации склонений и сокращений парадигм М. Гловинской 2008 г. – один из самых актуальных докладов по данной проблематике. Сначала я хочу рассмотреть общие наблюдения этих авторов и моменты, в которых эти наблюдения совпадают. Все авторы согласны, что происходят сдвиги в употреблении числительных, которые связанны с упрощением и унификацией их склонения, напр., (5) В двухсот (надо двухстах) километрах сколько метров? [Гловинская 2008] Кроме того они наблюдают возникновение двучленной парадигмы с одной формой для прямых (напр. двести, триста) и одной для косвенных падежей (соответственно двухсот, трехсот), а именно у числительных 50-80 и 200-900 [Мельчук 1985, Дровникова 1993]. Далее, все авторы признают появление других нестандартных форм, напр., двуста, трехстами, десятьми и др. У Гловинской (2008) есть некоторые «типичные» констатации о склонении числительных в разговорной речи, которые можем найти также в разных грамматиках, обращающих внимание на данную проблематику, при объяснении стандартного склонения числительных. Первая и, одновременно, самая распространенная констатация: склоняется только последний компонент. По Гловинской эта тенденция наблюдается уже с 1915 г. (ссылка на Чернышева). В качестве примера можно привести нижеследующую синтагму: (7) более две тысячи пятьсот пятьдесят двух человек. Вторая констатация звучит так: Когда не склоняется только последний элемент, то первый употреблен обычно в правильной форме. Третий случай: Все компоненты остаются несклоняемыми. Последние две констатации обнаруживаются в последние десятилетия XX века, и они 41 связаны «с новой манерой обозначать числительные в тексте с помощью цифр, а не написанными словами в нужных падежах, как раньше» (Гловинская 2008). Довольно интересную попытку описания несклоняемости составных количественных имен числительных мы можем найти в Экскурсе 12 работы И. А. Мельчука 1985 года под названием Поверхностный синтаксис русских числовых выражений, в которой ему удалось установить определенные закономерности склонения имен числительных в разговорной речи. Эти закономерности более точные, чем наблюдения Гловинской и Дровниковой, несмотря на то, что они возникли раньше. Мельчук определяет, какие именно компоненты могут остаться несклоняемыми и, кроме того, указывает на контексты, которые способствуют несклоняемости числительных. Его гипотезы исходят из допустимости или степени приемлемости определенных вариантов склонения числительных в разговорной речи. Вышеприведенные авторы делают заключения, исходя из отдельных примеров, которые были ими извлечены из корпусов или собраны из устных источников. Несмотря на то, что мы у Мельчука находим самые точные данные, его заключения основываются на его субъективных наблюдениях, как он, кстати, сам и признает1, т.е. отсутствует систематическая проверка этих утверждений. В рамках своего эксперимента я старалась провести именно такую систематическую проверку актуальности гипотез Мельчука. Для своего эксперимента я подготовила связный текст, содержащий синтагмы с именами числительными в косвенных падежах, репрезентирующие четыре его гипотезы. Чтобы наличие таких больших по объему имен числительных в косвенных падежах не вызывало подозрение участников эксперимента, был нами отобран текст из области экономики и будущим респондентам было сказано, что речь идет о переводе с немецкого языка. Имена числительные в синтагмах были представлены цифрами. Текст был передан 25 жителям города Оренбург с просьбой прочитать его вслух. Чтение текста записывалось с помощью диктофона, а затем было затранскрибировано. Составные числительные из текста были впоследствии разделены на отдельные компоненты, формы их склонения были внесены в таблицы с репрезентирующим их числовым кодом и обработаны в электронном виде. Нами была вычислена статистическая частота употребления определенных форм склонения отдельных компонентов имен числительных, посредством которой было возможно не только определить степень правильности гипотез, но и получить непременно интересное представление о феномене несклоняемости числительных вообще. В следующих абзацах речь пойдет о гипотезах и их проверке. Гипотеза I: «Числительные двадцать, тридцать и сорок в роли предпоследнего компонента имени числительного вообще никогда не могут оставаться в именительном падеже, если все имя числительное в целом стоит в одном из косвенных падежей: (8) *с шестьсот двадцать тремя рублями Ср., в то же время, абсолютно правильное (9): с шестьсот пятьдесят семью рублями.» [Мельчук 1985] Числительные, использованные для проверки этих гипотез, были такие же, как в приведенном примере, в творительном падеже. Что касается проверки данной гипотезы, то она показала, что Гипотеза I только частично верна – она не является правилом, а лишь тенденцией. Иначе говоря, было обнаружено 11 из 25 случаев, в которых числительное двадцать, как предпоследний компонент, осталось несклоняемым (у числительного пятьдесят – 13 случаев). 1 «... я рискну только опираться на собственную интуицию.» [Мельчук 1985, с. 406]. 42 Гипотеза II: «Мы можем указать два фактора, способствующих неизменяемости отдельных компонентов составных имен числительных в косвенных падежах. Первый, достаточно сильный фактор, – это наличие препозитивного прилагательного, зависящего от имени числительного. Такое прилагательное уже «несет» нужный падеж, так что этим облегчается употребление тех или иных (к сожалению не ясно каких – прим. ав.) компонентов имени числительного в именительном падеже.» [Мельчук 1985] В качестве примера, представляющего данный фактор, у Мельчука приведено местоимение «все эти» в соответсвующей форме: (10) Со всеми этими миллион шесть тысяч триста двадцатью рублями (11) Услуги были оказаны всем этим два миллиона шесть тысяч триста двадцати посетителям. «Второй фактор – это выражения более чем и менее чем, зависящие от имени числительного. Этот фактор действует слабее, чем первый, в том смысле, что выражения, которые без него являются неправильными, зачастую и с ним не становятся правильными, хотя степень их приемлемости обычно все-таки повышается: (12) Услуги были оказаны более чем два миллиона шесть тысяч триста двадцати посетителям звучит явно лучше, чем (13) Услуги были оказаны *два миллиона шесть тысяч триста двадцати посетителям хотя само (12) все-таки не звучит вполне нормально.» [там же] Синтагми для проверки этой гипотезы: всем этим 2 305 240 людям и более чем 2 305 240 австрийцам. Что касается первой части II гипотезы, необходимо сказать, что она также была опровергнута. Правильно, что наличие «препозитивного прилагательного» [там же] имеет влияние на склонение числительного, от которого оно зависит, но не таким образом, что облегчается употребление определенных частей числительного в форме именительного падежа, а наоборот: кажется, что препозитивное прилагательное содержит указание на падеж, в котором числительное стоит, и тем «инициирует» его склонение в соответствии с нормой. Это подтверждает и статистика, которая показывает 16 случаев, в которых числительное миллион с препозитивным всем этим встречалось в форме дательного падежа. У синтагмы с препозитивным более, чем степень нефлективности выше, чем у синтагмы с фактором всем этим. Гипотеза III: «Пусть некоторое ИЧ (имя числительное, прим. ав. статьи) в косвенном падеже содержит два количественных S (субстантива, прим. ав.), связанных ПСО (поверхностно-синтактическим отношением, прим. ав.), например миллиард и миллион или миллион и тысяча… Невозможно, чтобы первое (левое) из этих количественных существительных2 было неизменяемым, а второе изменяемым. Все остальные три комбинации допустимы, хотя сочетание первого изменяемого существительного со вторым неизменяемым тоже стоит на грани правильности» [там же]. (14) Со всеми этими *два миллиона триста пятью тысячами двести сорока рублями → первое количественное существительное не склоняется, второе склоняется – невозможно (15) Со всеми этими два миллиона триста пять тысяч двести сорока рублями → оба существительных остаются несклоняемыми – возможно (16) Со всеми этими двумя миллионами триста пятьдесят три тысячи двести 2 По Мельчуку, тысяча, миллион, миллиард – это не числительные, а существительные. 43 сорока рублями → первое существительное склоняется, второе не склоняется – на грани правильности (17) Со всеми этими двумя миллионами триста пятьдесят тремя тысячами двести сорока рублями → оба существительные склоняются – возможно Гипотеза III, которая была сформулирована с самой большой достоверностью, является правильной. Каждый раз, когда первое числовое существительное осталось нефлективным, таким же было и второе. Три раза встречалась «находящаяся на грани правильности» форма с первым флективным и вторым нефлективным компонентом. Гипотеза IV занимается возникновением двучленной парадигмы у сотен, о котором я упоминала выше (см. Дровникова 1993). Говоря о IV гипотезе, стоит отметить, что форма родительного падежа встречалась именно у сотен относительно редко, а числительные, репрезентирующие сотни, чаще всего оставались в исходной форме, т. е. в форме именительного падежа. Никогда не наблюдался случай, в котором два элемента сотен склонялись бы по-разному (я имею в виду выражения типа двухстам, четырехстами и т. д.). Далее, на основе материала, полученного из интервью, была возможность извлечь интересные данные, в которых наблюдались определенные тенденции: Чем чаще склоняется первый компонент составного имени числительного, тем реже склоняются внутренние компоненты и наоборот. Чем чаще склоняется первый компонент составного имени числительного, тем реже склоняется последний компонент и наоборот. Это в соответствии с наблюдениями Гловинской. Чем больше объем имени числительного, тем чаще выражается морфологический падеж лишь последним компонентом числительного. Кроме того, выражения, находящиеся в препозиции, т.е. перед числительным, оказывают достаточно сильное влияние на его склонение. Степень нефлективности отдельных компонентов всех числительных из эксперимента выше 50 процентов. Также правильно, что происходит упрощение склонения числительных, при котором форма родительного падежа расширяется за счет остальных падежных форм. Невозможность сформулирования ясных «правил» о флексии составных числительных в разговорной речи связана с тем фактом, что в интервью наблюдалось большое многообразие форм склонения отдельных компонентов, происхождение которых не всегда было вполне ясным. До проведения интервью мы сомневались, останется ли то или иное числительное неизменяемым, а в конце эксперимента выяснилось, что ни один из участников не склонял все числительные в тексте в соответствии с нормой. Этот факт может быть рассмотрен как сильный признак широкой распространенности феномена несклоняемости числительных. Вопрос, вызывают ли эти отклонения от нормы полную нефлективность числительных в русском языке, также очень интересен. Гловинская считает, что это может произойти и мы с ней полностью согласны, если, конечно, не будем учитывать вмешательство со стороны инстанций, следящих за соблюдением норм русского языка. Zusammenfassung Der Artikel „Die Tendenz zur Unflektiertheit beim zusammengesetzten Kardinalzahlwort im Russischen“ behandelt das in der gesprochenen Sprache NichtFlektieren bestimmter Komponenten zusammengesetzter Kardinalzahlwörter (ZK) im Russischen. Er bietet einen kurzen Überblick über dieses Phänomen in Form bestimmter 44 Beobachtungen dreier ausgewählter Autoren (Meľčuk 1985, Drovnikova 1993, Glovinskaja 2009) die sich mit der Problematik auseinandergesetzt haben. Im Russischen werden zwar der Norm nach alle Komponenten eines zusammengesetzten Zahlwortes in allen sechs Fällen dekliniert, es kommt jedoch nicht zuletzt wegen der daraus resultierenden Komplexität der ZK zu Abweichungen von der Norm, welche sich im Nicht- oder teilweisen Flektieren bestimmter Komponenten manifestieren. Nun könnte man auf den ersten Blick annehmen, dass dieses Abweichen von der Norm beliebige Komponenten der ZK betrifft. Dass dem nicht so ist beschreibt Meľčuk in Form von vier Hypothesen, die Aufschluss darüber geben in welcher Form und in welchen Kontexten welche Komponenten von ZK unflektiert bleiben können. Da diese Hypothesen noch keiner Überprüfung unterzogen wurden, wurde diese Tatsache zum Anlass genommen, genau dies in einem Experiment mit 25 TeilnehmerInnen zu tun. Die aus dem in Orenburg im Jahr 2009 durchgeführten Experiment, im Zuge dessen die TeilnehmerInnen einen zusammenhängenden Text mit sechs in Ziffern geschriebenen, syntaktisch in obliquen Kasus stehenden ZK laut vorlesen mussten und anhand dessen die Formen der Deklination der einzelnen Komponenten beobachtet werden konnten, gewonnenen Daten lassen nicht nur Rückschlüsse auf die oben angesprochenen Hypothesen (von denen zumindest zwei als widerlegt betrachtet werden kоnnten) zu. Auch die Feststellungen anderer Autoren (Drovnikova, Glovinskaja) können im Lichte dieser Daten interpretiert werden. Библиография 1. Дровникова, Л. Н.: Развитие падежного синкретизма форм числительных в современном русском языке. Филол. науки. 1993. 2. Гловинская, М. Я.: Имена. Тенденция к унификации склонений и сокращений парадигм. In: Современный русский язык: Активные процессы на рубеже XX-XXI вв. (под ред. Л. П. Крысина), Studia Philologica 2008. 3. Мельчук, И. А.: Поверхностный синтаксис русских числовых выражений. Wiener Slawistischer Almanach. Sonderband 16. 1985. 45 Zmeny v metodologickom prístupe k morfológii slovenského jazyka po pragmaticko-komunikačnom obrate Dana Palecsková Alterations in methodological approach to the Slovak morphology after the pragmatic and communicative about-face Abstract: The paper deals with different approaches to the morphology of Slovak language. It compares the differences between structural and pragmatic approach in the Slovak theory of morphology. Key words: pragmalinguistics; structural approach; pragmatic approach; morphology. Contact: Katedra slovenského jazyka a literatúry, Filozofická fakulta, Univerzita sv. Cyrila a Metoda v Trnave, [email protected] 0. Úvod V európskej jazykovede v prvej polovici 20. storočia dominoval systémový pohľad na jazyk, ktorý pristupuje k jazyku ako k systému jazykových jednotiek znakovej povahy, medzi ktorými je pevná štruktúra vzťahov. Takto postulovaný prístup ku skúmaniu jazyka spôsobil, že v centre záujmu lingvistov stál abstraktný jazykový systém (langue), pričom jeho konkrétna rečová realizácia (parole) nebola prijímaná ako vhodný predmet jazykovedného bádania. Pragmatický, resp. komunikačno-pragmatický obrat v jazykovede v druhej polovici 20. storočia však priniesol výraznú kvalitatívnu zmenu v metodologickom prístupe k jazyku. Do centra pozornosti sa dostáva práve parole ako realizácia jazykového systému v konkrétnej situácii. Lingvisti si uvedomili, že na pochopenie zložitého procesu jazykového vyjadrovania je dôležité sústrediť sa aj na pragmatické faktory, ktoré systémový prístup (mladogramatický, štrukturálny, generatívny) ignoroval. Efektívna komunikácia totiž nezávisí iba od dobrej znalosti jazykového kódu (jazyková/gramatická kompetencia), ale aj od schopnosti používať jazykové prostriedky za účelom dosiahnutia komunikačného zámeru (pragmatická kompetencia). 1. Pragmatika – lingvistická pragmatika – pragmatická lingvistika – pragmalingvistika Aby sme vôbec mohli pristúpiť k skúmaniu pragmatického prístupu k jazyku, je potrebné vymedziť termín pragmalingvistika a oblasť jej záujmu. Termíny v nadpise tejto kapitolky sa v prácach rôznych lingvistov používajú a chápu nejednotne. Jana Hoffmanová (1997, s. 96) pojmy pragmatická lingvistika, lingvistická pragmatika a pragmalingvistika používa synonymne a hovorí o ich širšom a užšom chápaní. V širšom zmysle pragmalingvistika zahŕňa viacero jazykovedných disciplín, ktoré vznikli v 60. – 70. rokoch 20. storočia a zamerali svoju pozornosť na parole, používanie jazyka. V užšom chápaní je pragmatická lingvistika jednou z týchto disciplín, ktorá sa zaoberá kontextom, ktorý sprevádza používanie jazyka. Juraj Dolník (2009, s. 248 – 252) termíny pragmatika (resp. lingvistická pragmatika) a pragmalingvistika rozlišuje. Pragmatika je podľa neho 46 súčasťou semiotiky a pragmatický prístup k jazyku je skúmanie kontextu, v ktorom sa jazykové znaky používajú. Týmto kontextom je jazykový kontext, komunikanti, ich znalosti a predpoklady a situácia, v ktorej sa rečový akt realizuje. Chápanie termínu pragmalingvistika v tejto práci bližšie nevysvetľuje. Pragmatiku ako časť semiotiky skúmajúcu vzťahy medzi znakmi a ich používateľmi chápe aj Jiří Černý (1998, s. 168 – 169). Oproti tomu, pragmalingvistiku definuje ako hraničnú jazykovednú disciplínu skúmajúcu pragmatické faktory, ktoré ovplyvňujú rečovú činnosť(sú to napospol mimojazykové faktory) (1998, s. 209 – 210). U Františka Čermáka (2007, s. 92 – 93, 273) nachádzame výhradne pojem pragmatika. Tento termín podľa neho v minulosti označoval časť semiotiky vyjadrujúcu vzťah jazykového znaku k používateľovi. V súčasnosti pragmatika skúma funkciu jazyka/znakov v sociálnej interakcii. Je to časť lingvistiky, ktorá skúma jazyk z hľadiska úzu čiže jeho hraníc, funkcií, spôsobov a účinku na používateľov, zvlášť so zreteľom ku kontextu, situácii a znalosti vonkajšieho sveta a pod. Našou úlohou nie je porovnávať a posudzovať používanie daných termínov v prácach ostatých lingvistov, ani si netrúfame navrhnúť jednotnú terminológiu; pre potreby našej práce však považujeme za dôležité presne vymedziť, ktoré termíny a v akom význame budeme používať. Pragmatika je súčasťou semiotiky, teórie znakov, skúma vzťah znakov k ich používateľom. Pragmalingvistika (lingvistická pragmatika/pragmatická lingvistika) je jazykovedná disciplína, ktorá skúma komunikačný kontext čiže vplyv pragmatických, mimojazykových faktorov na rečovú činnosť. J. Černý (1998, s. 210) medzi pragmatické faktory zahŕňa miesto, čas a situáciu, v ktorej sa výpoveď realizuje; predchádzajúci kontext; komunikačný zámer hovoriaceho a jeho stratégiu; poslucháčovu znalosť hovoriaceho a témy; sociálne podmienky a vzťahy účastníkov; počet účastníkov a ich vzájomný vzťah; vzdialenosť medzi účastníkmi; spôsob komunikácie. Pragmatický prístup k jazyku je charakteristický pre viacero jazykovedných disciplín, ktoré sa po jazykovednom obrate v 60. – 70. rokoch 20. storočia zaujímajú o používanie jazyka v konkrétnej komunikácii, orientujú sa na parole. Tento prístup k jazyku je možné aplikovať na všetky oblasti a roviny jazyka. V práci sa zameriavame na uplatňovanie pragmatického prístupu v morfológii slovenského jazyka v slovenskej jazykovede. 2. Pragmatický a nepragmatický prístup v teórii morfológie v slovenskej lingvistike Akademická Morfológia slovenského jazyka (MSJ) je základnou kodifikačnou príručkou morfológie reflektujúcou kodifikovanú podobu štátneho jazyka. Vznikla ako kolektívne dielo pod vedením Jozefa Ružičku v Ústave slovenského jazyka Slovenskej akadémie vied v roku 1966. MSJ podala rozsiahly a detailný opis vnútornej štruktúry morfologického subsystému slovenčiny v zhode s vtedajším metodologickým prístupom vychádzajúcim zo systémovej lingvistiky. MSJ sa na dlhé roky stala dominantnou morfologickou rukoväťou a stala sa východiskom mnohých neskorších gramatických príručiek. Zdá sa však, že MSJ už naplnila svoju úlohu. Súčasný jazykovedný výskum ukazuje, že systémovo-štruktúrny prístup je už prekonaný a je potrebný obrat ku komunikácii. Na pozadí tejto potreby MSJ nevyhovuje súčasnej jazykovednej orientácii a pohľadu na jazyk z viacerých dôvodov: 1. má deskriptívny charakter, zameriava sa na opis teórie morfológie, skúma výhradne vnútornú štruktúru jazyka v snahe vytvoriť teoretickú koncepciu morfológie; 2. systémový, resp. funkčný prístup k jazyku, ktorý sa prejavuje hodnotením jazykových jednotiek výhradne na osi spisovné – nespisovné, 47 3. materiálovou bázou bola predovšetkým beletria – umelecká próza od obdobia realizmu do polovice 20. storočia, 4. jednostranné zameranie na expedienta, v tomto prípade prozaika, ktorý bol považovaný za prestížneho používateľa jazyka. Základné metodologické východiská aplikované v MSJ sa v ďalších desaťročiach postupne začali prehodnocovať. Dôležitým posunom bola koncepcia stratifikácie národného jazyka Jána Horeckého, ktorú publikoval v 70. a 80 rokoch. Okrem spisovného jazyka rozlišuje aj štandardnú a subštandardnú formu národného jazyka, ktoré sú celonárodnými formami. Nárečie vyčleňuje zvlášť, ako formu národného jazyka, ktorá nemá celonárodnú platnosť. Jazyk umeleckej literatúry vydeľuje ako osobitnú zložku národného jazyka, v ktorej sa môžu funkčne používať všetky výrazové prostriedky národného jazyka. Bol to výrazný posun k sociolingvistickému a komunikačnému nazeraniu na jazyk, ktorým Horecký priznal jazyku spoločenskú dimenziu a komunikačnú funkciu. Poukázal na to, že národný jazyk nemá iba dve variety – spisovný jazyk a nárečie, ale je bohato vnútorne diferencovaný, a že jazyk umeleckej literatúry je pre jeho voľnosť v používaní jazykových prostriedkov osobitnou varietou národného jazyka. Tým podlomil opodstatnenosť materiálového východiska MSJ. Posun od deskripcie existujúceho stavu v morfológii k snahe o vysvetlenie jej vývinových zmien badať v monografii Ladislava Dvonča Dynamika slovenskej morfológie (1984). Kým v MSJ dominuje opis formálnej morfológie, Dvonč sa snažil zachytiť a vysvetliť dynamiku v morfologickej stavbe slovenčiny čiže vývinové zmeny, vývinovú postupnosť v slovenskej deklinácii a konjugácii. Hoci poznal Horeckého novú koncepciu stratifikácie národného jazyka, stále sa pridŕža systémového prístupu v súlade s MSJ. Prínosom Dvončovej monografie je však to, že sa pokúsil vysvetliť zmeny v morfológii slovenského jazyka na základe princípov, ktorými sú tendencia po jednotnej báze a tvarová analógia. Významným prínosom v novom pohľade na morfológiu je práca Jany Kesselovej1, ktorá analyzuje spontánnu komunikáciu detí, skúma používanie slovných druhov v detskej reči. Jej výskum používania predložiek, spojok, slovies či adjektív v detskej reči je významnou reflexiou morfologickej kodifikácie v spontánnom prejave, čím sa výrazne posúva od systémového ku komunikačnému prístupu k jazyku. Komunikačno-pragmatický, psycholingvistický a sociolingvistický prístup je metodologickým podložím aj pre koncepciu teórie vyučovania slovenského jazyka a slohu, ktorú spolu s Janou Palenčárovou a Janou Kupcovou spracovala v didaktickej príručke Učíme slovenčinu komunikačne a zážitkovo (2003). Pragmatickým cieľom komunikačného vyučovania je rozvoj komunikačnej kompetencie detí, teda schopnosti použiť jazykové prostriedky v súlade s danou komunikačnou situáciou (2003, s. 17). Na rovine morfológie je to „rozvíjanie schopnosti rozlišovať spisovné tvary od nekodifikovaných a v komunikácii ich vyberať podľa komunikačného zámeru, komunikačnej situácie, adresáta a formy prejavu“ (2003, s. 99). Snahy o nový pohľad na morfológiu slovenského jazyka prináša aj Miloslava Sokolová. V roku 2004 pod sa pod jej vedením rozbehol grantový projekt Morfosyntaktický výskum v rámci Slovenského národného korpusu. Cieľom projektu bolo na základe korpusového materiálu (ktorého základom sú publicistické, odborné a umelecké texty), jeho explanačno-deskriptívnej interpretácie a komunikatívno-pragmatickej funkcie vytvoriť disciplínu, ktorá vychádza z interakcie morfológie a syntaxe. Sľubne začínajúci projekt však 1 Predovšetkým jej články publikované v časopise Slovenská reč v rokoch 1998 – 2002. 48 nebol dokončený, čo Sokolová odôvodňuje tým, že „doteraz nie je slovakistom k dispozícii morfologicky a syntakticky spoľahlivo anotovaná rozsiahla verzia SNK, ktorá je nevyhnutným predpokladom na vytvorenie takejto gramatiky“ (2007, s. 330). Odkloniac sa od pôvodnej inovatívnej koncepcie morfosyntaxe, v roku 2007 vydala Sokolová monografiu Nový deklinačný systém slovenských substantív. Nový deklinačný systém je akýmsi kompromisom medzi pôvodnou morfosyntaktickou koncepciou a systémovolingvistickým prístupom k morfológii. Pri opise deklinácie slovenských substantív na jednej strane vychádza zo systémového prístupu v MSJ a z Dvončovej Dynamiky, odkiaľ čerpá aj lexikálne zdroje. Na strane druhej pracuje aj s Dolníkovou koncepciou explanačno-deskriptívnej morfológie a analyzuje aj pragmatickomorfologický aspekt pri skloňovaní substantív. Materiálovú bázu dopĺňa zisteniami zo Slovenského národného korpusu, ktoré jej poskytujú obraz o reálnom používaní gramatických tvarov substantív a do úvahy berie aj výsledky vlastných sociolingvistických výskumov, ako aj výskumy iných jazykovedcov. Rovnaké materiálové východisko volí aj Matej Považaj, ktorý skúmal dynamiku feminín patriacich do vzorov dlaň a kosť v príspevku Niektoré dynamické tendencie slovenskej morfológie (2008)2. Tvary daných substantív nachádzajúcich sa v slovenských kodifikačných príručkách (MSJ, všetky pravopisné príručky a slovníky) porovnáva so stavom v jazykovej praxi – v Slovenskom národnom korpuse a na internete. Výsledkom jeho výskumu je zistenie, že medzi kodifikáciou a jazykovou praxou existuje istý rozdiel, ktorý navrhuje riešiť uvádzaním dvojtvarov v kodifikačných príručkách. V posledných rokoch nový prístup k morfológii predkladá Juraj Dolník3. Novú koncepciu morfológie buduje na explanačno-deskriptívnom prístupe k morfologickým javom. Podstatou tohto prístupu je opísať morfologické javy na základe princípov, ktoré sú v ich základe a tým ich vysvetliť. Koncepcia princípov sa objavuje nielen v morfológii, pomocou pôsobenia princípov Dolník vysvetľuje celý systém jazyka – jeho stavbu, fungovanie aj vývin. Hovorí, že jazyk je prirodzený a teda v ňom pôsobia princípy, ktoré majú nielen vnútrojazykovú, ale aj mimojazykovú povahu; z tohto dôvodu treba prihliadať aj na pragmatické princípy fungovania jazyka. Dolník hovorí, že „ako základnú výskumnú ideu možno prijať všeobecnú tézu o pragmatickej motivácii stavby a vývinu jazyka a o jeho fungovaní na základe pragmatických inferencií“ (2009, s. 134). Základným východiskom je teda skúmanie princípov, na ktorých spočíva racionálna a účinná jazyková komunikácia. Na morfologickej rovine explanačno-deskriptívny prístup aplikuje na slovné tvary (formálna morfológia) a morfologické prostriedky (funkčná morfológia), pričom tento prístup ponúka vysvetlenie, prečo systém slovných tvarov nie je homogénny a prečo jestvujú morfologické prostriedky. V systéme slovných tvarov fungujú princípy homomorfizmu, analógie a ekonómie a na úrovni morfologických prostriedkov je to princíp syntaktickej funkčnej motivácie, ktorý súvisí s funkciou morfologických prostriedkov vo výstavbe viet. Vo všetkých princípoch je pri ich postulovaní zrejmá komunikačno-pragmatická orientácia. Praktickú aplikáciu Dolníkovej teórie princípov na morfologickej rovine podal Martin Ološtiak. V príspevku Propriá a explanačno-deskriptívny prístup k morfológii súčasnej slovenčiny (2007) skúmal princíp homomorfizmu v morfológii proprií. V príspevku objasňuje 2 3 Príspevok odznel na konferencii Jazyk a jazykoveda v pohybe už v roku 2006. Zodpovedný riešiteľ grantového projektu Jazykovedného ústavu Ľ. Štúra SAV s názvom Explanačno-deskriptívna morfológia súčasnej slovenčiny (r. 2006 – 2008). 49 predovšetkým teoreticko-metodologické východiská explanačno-deskriptívneho prístupu k propriám a nastoľuje ďalšie otázky a smerovanie takto zameraného výskumu. 3. Znaky pragmatického prístupu k morfológii slovenčiny v slovenskej jazykovede Z prehľadu rôznych prístupov k morfológii slovenského jazyka je zrejmé, že teoretickometodologické východisko pri jej skúmaní sa od čias systémového prístupu v MSJ výrazne zmenilo. Zjavný je pragmatický prístup k morfológii, ktorý sa v slovenskej jazykovede prejavuje viacerými rysmi: § prístup k jazyku – posunul sa od deskripcie k explanácii. Cieľom jazykovedy nie je len popísať abstraktný jazykový systém, ale vysvetliť aj jeho fungovanie v konkrétnej komunikačnej praxi. Cieľom je vysvetliť existovanie heterogénnych jazykových variantov slovenčiny z hľadiska pôsobenia pragmatických faktorov. Skúma sa uplatňovanie kodifikácie v reálnej komunikačnej praxi. § materiálové východiská – v centre pozornosti nestojí ideálny, ale reálny používateľ jazyka. Na rozdiel od systémového prístupu, ktorý skúma reč prestížnych používateľov jazyka a čerpá predovšetkým z umeleckej literatúry, pragmaticky orientovaný prístup pracuje s používaním jazyka v reálnej komunikačnej situácii. Materiálovým základom je živá reč, spontánny dialóg má prednosť pred monológom. Do úvahy sa berú výsledky sociolingvistických terénnych výskumov. Často sa využíva Slovenský národný korpus ako zdroj textov nielen umeleckých, ale aj publicistických, odborných a rečníckych (live komunikácia). § dôraz na recipienta – pragmaticky orientovaná lingvistika berie do úvahy aj príjemcu jazykového signálu, a to z dvoch hľadísk. V prvom rade pri komunikácii hrá dôležitú úlohu to, aký má expedient vzťah k recipientovi, na základe tohto vzťahu expedient modifikuje svoj prejav a vznikajú rečové varianty. Na druhej strane je v centre pozornosti to, ako recipient pochopí a interpretuje informáciu od expedienta a ako môže expedient pôsobiť na recipienta prostredníctvom jazyka. 4. Záver Súčasný trend v lingvistike, ktorá by sa dala charakterizovať ako multidisciplinárna a parolová lingvistika, ukazuje, že systémová metodológia, uplatňovaná v základných kodifikačných príručkách, je z dnešného pohľadu na jazyk nevyhovujúca. Dôkazom toho sú aj konferencie, na ktorých sa autori vyslovili za potrebu nového prístupu ku skúmaniu jazyka. Potreba pragmatického prístupu vstupuje nielen do diskusií o novom koncepte slovenskej morfológie, ako to bolo na na konferencii Tradícia perspektívy gramatického výskumu na Slovensku4, v tomto duchu sa niesla aj konferencia o otázkach slovenského pravopisu Dynamické tendencie v slovenskom pravopise5. Spolupráca jazykovedcov pri koncipovaní gramatických aj pravopisných príručiek, ich jednotná metodologická orientácia je nielen žiaduca, ale priam nevyhnutná. Systémová lingvistika priniesla cenné poznatky o systéme a vnútornej štruktúre jazyka. Tieto poznatky sú základom pre ďalší výskum jazyka v oblasti jeho konkrétneho používania. 4 5 Vedecká konferencia organizovaná Jazykovedným ústavom Ľudovíta Štúra Slovenskej akadémie vied a Ministerstvom kultúry Slovenskej republiky uskutočnená 8. a 9. októbra 2001 v Smoleniciach. Vedecká konferencia organizovaná Jazykovedným ústavom Ľudovíta Štúra Slovenskej akadémie vied spolu so Slovenskou jazykovednou spoločnosťou pri SAV a s podporou Ministerstvom kultúry Slovenskej republiky uskutočnená 18. a 19. mája 2006 v Bratislave. 50 Pragmatický pohľad na jazyk priniesol do jazykovedy predovšetkým záujem o parole a výskum komunikačných faktorov ako protiklad k jednostrannému štrukturalistickému záujmu o abstraktný jazykový systém. Domnievame sa, že pri úvahách o novej koncepcii morfológie treba vziať do úvahy obe východiská, nielen perspektívu, ale aj retrospektívu a gramatickú tradíciu. V spojení týchto dvoch prístupov vidíme cestu, ktorou by sa koncipovanie ďalšej gramatickej príručky malo uberať. Summary In the slovak theory of morphology, the essential work Morfológia slovenského jazyka (1966) gains the central position. In accordance with the structural and functional approach of the second half of 20. century, it introduces the detailed description of the morphological subsystem of the slovak language. Nowadays, the recent linguistic research shows, there is a necessity of revaluation of this approach. The contribution of pragmatic approach is, in the first place, focusing on the speech and explaining its function in the live communication according to all the pragmatic aspects of communication. Bibliografia 1. 2. 3. 4. ČERNÝ, J., 1996. Dějiny lingvistiky. Olomouc: Votobia, 1996. 512 s. ISBN 80-85885-96-4. ČERNÝ, J., Malé dějiny lingvistiky. Praha: Portál, 2005. 240 s. ISBN 80-7178-908-9. ČERNÝ, J., Úvod do studia jazyka. Olomouc: Rubico, 1998. 248 s. ISBN 80-85839-24-5. ČERMÁK, F., Jazyk a jazykověda. Přehled a slovníky. Praha: Karolinum, 2007. 341 s. ISBN 978-80-246-0154-0. 5. DOLNÍK, J., Koncepcia novej morfológie spisovnej slovenčiny. In: Slovenská reč, 2005, roč. 70, č. 4, s. 193 – 210. 6. DOLNÍK, J., Všeobecná jazykoveda. Opis a vysvetľovanie jazyka. Bratislava: VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 2009. 376 s. ISBN 978-80-224-1078-6. 7. DVONČ, L., Dynamika slovenskej morfológie. Bratislava: VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 1984. 124 s. 8. Dynamické tendencie v slovenskom pravopise. Ed. M. Považaj. Bratislava: VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 2009. 212 s. ISBN 978-80-224-1106-6. 9. HOFFMANNOVÁ, J., Stylistika a... Současná situace stylistiky. Praha: Trizonia, 1997. 200 s. ISBN 80-85573-67-9 10. HORECKÝ, J., Vymedzenie štandardnej formy slovenčiny. In: Slovenská reč, 1979, roč. 44, č. 4, s. 221 – 227. 11. HORECKÝ, J., Spoločnosť a jazyk. Bratislava: Veda, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied.1982. 112 s. 12. KESSELOVÁ, J., 1998. Substantíva v komunikácii detí. In: Slovenská reč. Hl. red.: I. Ripka. Bratislava: SAP, 1998. Roč. 63, č. 5, s. 272 – 280. 13. KESSELOVÁ, J., 1999: O funkcii zámen v dialogickej komunikácii. In: Slovenská reč. Hl. red.: I. Ripka. Bratislava: SAP, 1999. Roč. 64, č. 4, s. 193 – 202. 14. KESSELOVÁ, J., 2000: Častice v jazykovom systéme a v komunikácii dieťaťa. In: Slovenská reč. Hl. red.: I. Ripka. Bratislava: SAP, 2000. Roč. 65, č. 5 – 6, s. 257 – 269. 15. KESSELOVÁ, J., 2001: Funkčno-sémantické vlastnosti predložiek v spontánnej komunikácii detí. In: Slovenská reč. Hl. red. Slavomír Ondrejovič. Bratislava: SAP, 2001. Roč. 66, č. 4, s. 204 – 217. 16. KESSELOVÁ, J., 2002: Status spojok v sémantickosyntaktických vzťahoch spontánneho komunikátu dieťaťa. In: Slovenská reč. Hl. red. Slavomír Ondrejovič. Bratislava: SAP, 2002. Roč. 67, č. 3, s. 129 – 141. 51 17. Morfológia slovenského jazyka. Ved. red.: J. Ružička. Bratislava: VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 1966. 896 s. 18. OLOŠTIAK, M., Propriá a explanačno-deskriptívny prístup k morfológii súčasnej slovenčiny. In: Jazyk a komunikácia v súvislostiach II. Ed. O. Orgoňová. Bratislava: Univerzita Komenského 2007, s. 66 – 74. Dostupné na internete: http://olostiak.webz.cz/chron-bibliografia.html 19. PALENČÁROVÁ, J., KESSELOVÁ, J., KUPCOVÁ, J., Učíme slovenčinu komunikačne a zážitkovo. Bratislava: SPN, 2003. 222 s. ISBN 80-10-00328-X. 20. POVAŽAJ, M., Niektoré dynamické tendencie slovenskej morfológie. In.: Jazyk a jazykoveda v pohybe. Ed.: S. Mislovičová. Bratislava: VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 2008. s. 408 – 415. ISBN 978-80-224-1026-7. 21. SOKOLOVÁ, M., Možnosti vytvorenia slovenskej morfológie na korpusovom základe (ako súčasti korpusovej morfosyntaxe) [online]. Bratislava: Jazykovedný ústav Ľudovíta Štúra SAV, 28. 06. 2004. [cit. 18. 1. 2011]. Dostupné na internete: http://korpus.juls.savba.sk/archive/seminare/2004-06-28/2004-06-28.inc.html 22. SOKOLOVÁ, M., Nový deklinačný systém slovenských substantív. Prešov: Filozofická fakulta Prešovskej univerzity v Prešove, 2007. 338 s. ISBN 80-8068-550-9. 23. Tradícia a perspektívy gramatického výskumu na Slovensku. Ed. M. Šimková. Bratislava: VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 2003. 244 s. ISBN 80-224-0732-1. 52 Аналитические прилагательные в современном русском языке Renáta Waśniowská Analytical adjectives in contemporary Russian language Abstract: The following article “Analytical Adjectives in Contemporary Russian Language” provides a reader with a brief characterization of a new phenomenon which has recently been developing in Slavonic languages. It deals with the tendencies in the Russian language influenced mainly by the English language, technological progress, flourishing international relationships and many other circumstances. It also outlines various opinions of this issue represented by several outstanding linguists. Key words: analytical adjective; attribute; international vocabulary; neologism. Contact: University of Ostrava, Faculty of Arts, Department of Slavonic Studies, [email protected] На рубеже тысячелетия произошел ряд ключевых изменений в истории средней, восточной и юго-восточной Европы, которые в огромной мере повлияли на общее развитие евроатлантической общности. Распад Советского Союза и последующие изменения в общественно-политических, политическо-экономических и культурнообщественных отношениях неизбежно нашли свое отражение как в изменении менталитета, быта, в речевом поведении славян, так и в отдельных языках, являющихся необходимым средством человеческого общения. Вследствие быстрого темпа таких преобразований и посредством разных видов масс-медиа, как напр. пресса, телевидение, радиовещание или интернет, появляются в славянских языках различные инновации. Главным образом, происходит нивелировка (стирание различий) определенной части лексики. Ускоренный темп жизни приводит к тому, что в принципе отсутствуют достаточно благоприятные условия, которые позволили бы основательное приспособление новых или заимствованных наименований с точки зрения их структуры и семантики. Впрочем, благодаря своей универсальности эти наименования выполняют в межъязыковой коммуникации важную функцию каких-то межъязыковых (обще понятных), интеркультурных «мостиков»1. 1 GAZDA, J. Integrační tendence v oblasti tvoření slov v současných slovanských jazycích (se zvláštním zřetelem k situaci v ruštině a češtině). In KRČMOVÁ, M., et al. Integrace v jazycích, jazyky v integraci. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 83. 53 1.1 Интернационализация словаря как проявление языковой глобализации Начиная с конца ХХ века заметным становится процесс взаимного сближения языков под влиянием английского, имеющего в течение последних десятилетий среди остальных языков бесспорно доминирующее положение. Проникновение заимствований английского происхождения в другие языки из языка-источника или посредством других языков в виде интернациональных лексем объясняется как процесс интеграции языков или даже как проявление языковой глобализации.2 В результате развития и усиления международных контактов на рубеже XX и XXI вв. увеличивается во всех славянских языках количество лексических заимствований, главным образом, англо-американского происхождения. Таким образом, появляется новый ряд общих лексем. Й. Газда в качестве примеров этих «глобальных» (интернациональных) номинаций в русском и чешском языках приводит, напр., следующие: бизнес-план/byznysplán, декоммунизация/dekomunizace, экокатастрофа /ekokatastrofa, воркоголик/workoholik и др. Особенно в настоящее время, во время бурного развития различных международных контактов – деловых, культурных, научных и др., когда у людей благодаря техническому прогрессу, распространению интернета и сетей коммуникации (как напр. Facebook) есть возможность общаться с представителями других народов, когда подчеркивается необходимость изучения иностранных языков..., возникает благоприятная почва для проникновения заимствований из иностранных языков и т. наз. интернационализации словаря. Именно эта укрепляющаяся тенденция к интернационализации лексики, касающаяся всех языков евроатлантического региона (в том числе славянских) является в согласии с мнением Й. Газды одним из самых отчетливых проявлений языковой глобализации. Автор3 также упоминает, что процессу языковой глобализации свойствен тот факт, что отношения между языками, входящими во взаимный контакт, нельзя считать равноценными, а односторонними. Таким образом, процесс интернационализации нельзя характеризовать как взаимное воздействие языков, а его суть заключается в том, что один язык оказывает одностороннее влияние на языки другие. И так, в славянских языках, которые в подавляющем большинстве случаев являются простыми приемщиками заимствований, наблюдаются параллельные заимствования англо-американского происхождения, общие словообразовательные элементы и модели. В принципе можно сказать, что в результате общих лингвистических процессов наряду с влиянием некоторых экстралингвистических факторов появляются в разных европейских языках сходные (или может быть точнее – универсальные) модели. «Эти экстралингвистические факторы усиливают некоторые внутриязыковые процессы, к которым относится укрепление и развитие класса аналитических прилагательных»4. 2 GAZDA, J. Там же, с. 83. GAZDA, J. Integrační tendence v oblasti tvoření slov v současných slovanských jazycích (se zvláštním zřetelem k situaci v ruštině a češtině). In KRČMOVÁ, M., et al. Integrace v jazycích, jazyky v integraci. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 85. 4 ГОЛАНОВА, Е. И. О “мнимых сложных словах”. In Лики языка. К 45-летию научной деятельности Е. А. Земской. Москва: Наследие, 1998. c. 35. 3 54 2 Аналитические прилагательные как новый грамматический класс слов Проблему аналитических прилагательных нельзя рассматривать как вполне новое открытие. Первые теоретические концепции появились в русской лингвистике более сорока лет назад, они подверглись ряду исследований и развитию. Однако до сих пор не все убеждены в том, что их можно называть новым грамматическим классом слов. Многие лингвисты считают их неполноценными словами. Это вероятно также причина, почему в большинстве работ, касающихся сложных наименований, класс аналитприлагательных не упоминается. Однако активное функционирование и образование сложных наименований, содержащих различные виды определителей данного типа, свидетельствует о том, что этот феномен будет в языке существовать гораздо дольше, чем многие ожидали. Он постепенно включается в систему современного русского языка, становится его неотъемлемой составной частью. 2.1 Аналитические прилагательные как составная часть «мнимых сложных слов» В современном языке есть много разных типов сложных наименований и среди них постепенно стали выделяться образования, у которых, с лингвистической точки зрения, не однозначно, считать ли их словами или словосочетаниями. В качестве примеров можно назвать следующие: авиабилет, автодорога, госкомиссия, кинофестиваль и др5. М.В. Панов6 отмечает, что их следует считать словосочетаниями, а не сложными словами, «потому что в таких сочетаниях части радио... авиа... авто... супер... мини... имеют свободную, не ограниченную языком сочетаемость. Это главный признак слова». Почему мы их классифицируем как прилагательные? Мы считаем так на основe их необходимой связи с существительным. «(То радио, которое отдельно, – другое слово: существительное.)»7 Другим источником аналит-прилагательных по его мнению можно назвать части сокращений, напр. проф, сов, гос, сель, газ, парт. Они не являются обрубками слов, а словами, так как для них характерна свободная сочетаемость. Таким образом, можно сказать, что в течение ХХ века в русском языке появляется особый грамматический класс слов, который вызывает среди лингвистов немало вопросов. О процессе образования, закрепления и распространения аналитических словообразовательных единиц ведут представители славистики бесконечные дискуссии. Первый интерес к этой теме проявлял уже в 70-х годах XIX века Baudoin de Courtenay. Более подробно занимается этой темой в своих работах русский лингвист А. А. Реформатский, который приведенный тип номинаций назвал «мнимыми сложными словами». Он также первым употребляет термин «аналитическое прилагательное». Помимо Реформатского этой темой занимался ряд других лингвистов, среди которых больших достижений достиг именно М. В. Панов, статья которого, посвященная данной проблематике, включена в сборник «Фонетика. Фонология. Грамматика» (1971). Под редакцией Панова была издана также в 1968 г. монография коллектива авторов «Русский язык и советское общество. Морфология 5 ГОЛАНОВА, Е. И. О “мнимых сложных словах”. In Лики языка. К 45-летию научной деятельности Е. А. Земской. Москва: Наследие, 1998. c. 31. 6 ПАНОВ, М. В. Позиционная морфология русского языка. Москва: «Наука» – Школа «ЯРК», 1999. с. 265. 7 ПАНОВ, М. В. Там же, с. 265. 55 и синтаксис современного русского литературного языка». В ней описываются аналитические единицы в грамматике и словообразовании русского языка. В упомянутой публикации, подчеркивается, между прочим, усиление тенденции к аналитизму и наличие черт агглютинативности в структуре производных русских слов. 2.2 Различие взглядов среди лингвистов Как отмечает Л. Мровецова8 в русской лингвистике создались в течение первой половины ХХ в. два направления, представители каждого из которых имеют различные взгляды на нами изучаемую проблематику аналитических прилагательных. К первой группе мы относим последователей уже упомянутого А. А. Реформатского, который в 1937 г. представил свою гипотезу, согласно которой слова со структурой типа педучилище состоят из двух компонентов, первые из которых напр. пед-, гос(госсектор) и др. следует считать представителями новой категории аналитических слов, которые назвал «аналитические прилагательные». И последовательно сложные слова, включающие эти аналит-прилагательные, классифицирует как «мнимые сложные слова». Лексический характер первых компонентов приведенных сложных слов он описывает следующим способом: 1. Аналитические прилагательные предшествуют определяемому слову и выполняют функцию атрибута; 2. Указанные сложные слова имеют, как правило, два ударения; 3. Их правописание не является устойчивым, в некоторых случаях обе части пишутся слитно, в других раздельно. Второе направление представляют лингвисты, которые слова данной словообразовательной структуры считают аббревиатурами, в частности частично сокращенными словами. Они их относят к полноценным лексемам, образованным путем усечения препозитивных морфем, которые они называют абброморфемами. Дальше Л. Мровецова отмечает, что среди аналитических прилагательных можно различать повторяющиеся (напр. авиационный, автомобильный, государственный, туристический и др.) или неповторяющиеся определители т. наз. униморфемы (напр. заработная плата – зарплата, подводная лодка – подлодка и др.) Она добавляет, что адъективные компоненты по своей семантике тождественны с основами слов аналит-прилагательных. В отличие от аффиксов они активно подвергаются лексикализации и занимают фиксированное положение – они всегда препозитивны. С мнением Реформатского в 60 годах ХХ века согласились также напр. Г. С. Качкина (1963) или Д. И. Алексеев (1966). Г. С. Качкина их описывает как своеобразные сложные слова, первая часть которых соответствует основам слов. Д. И. Алексеев придерживался мнения, что прилагательное в сложных словах указанного типа сохраняет атрибутивное значение лишь на морфемном уровне, но при его выделении из состава сложного слова (т. е. лексикализации) происходит его субстантивизация в согласии с общими законами языка. Алексеев не разделял взгляды некоторых лингвистов, что приведенные адъективные компоненты в русском языке способны сочетаться с неограниченным числом существительных, он утверждал, что процесс образования таких сложных слов лимитирован. По его мнению, образование сложных слов, как напр. госсобственность, госторговля, госаппарат, госгерб, госфлаг 8 MROVĚCOVÁ, L. Způsoby obohacování slovní zásoby ruštiny podnikatelské sféry v synchronnědiachronním aspektu (v porovnání s češtinou). Opava: Slezská univerzita; Karviná: Obchodně podnikatelská fakulta, 2009. s. 94-95. 56 было бы невозможным. Однако в настоящее время мы уже имеем доказательства, которые свидетельствуют о том, что в данном отношении он был не совсем прав. Дело в том, что образования приведенного типа в современном русском языке употребляются и встречаются довольно часто. Также в отношении терминологии и морфематики взгляды лингвистов на характер адъективных компонентов неодинаковы. Наряду с более старыми обозначениями, появляются новые, как напр. аналиты, унификсы, унирадиксоиды, радиксоиды, связанные компоненты, лексико-морфемы, адъективные морфемы, препозитивные и постпозитивные блоки. (O. Martincová a N. Savický (1987:130). Тогда как, в чешском языке используются термины как atributivní abromorfémy, afixoidy (prefixoidy, sufixoidy), prefixoidy kořenového typu, poloprefixy, kvaziprefixy, přechodné morfémy, prepozitivní elementy, kořenové komponenty и др. Л. Мровецова в своей работе предпочитает обозначение «квазикомпозиты», которое по ее мнению отвечает терминологии Реформатского и с точки зрения словообразования отражает их граничный характер. 2.3 Характеристика класса Аналитические прилагательные выступают в качестве определителей при существительном, но они лишены характерной для категории имен прилагательных морфологической оформленности. Так как у них нет категории рода, числа и падежа, они выражают свою отнесенность к имени путем примыкания, т. е. аналитически. Таким образом, примыкание здесь выполняет функцию средства грамматической связи слов. «Для одних при этом характерна постоянная постпозиция, другие всегда препозитивны: платье беж, цвет электрик, в костюме хаки, коми язык»9. С синтаксической точки зрения для них характерно то, что они могут выступать лишь в качестве определения соответствующего существительного и не могут выполнять функцию предикатива. Они находятся только при существительном или другом прилагательном, которое относится к тому же существительному. Появление в русском языке рассматриваемой группы неизменяемых единиц вызвано, главным образом, распространением заимствований, в особенности из западноевропейских языков. В связи с этим М. В. Панов отмечает следующее: «Как правило, заимствования, предназначенные для обозначения того или иного рода признаков, закономерно проникающие в язык в разные периоды его развития, приспосабливаются к русской словообразовательной (и словоизменительной) системе, получают обычное “прилагательное „оформление. Некоторые заимствования, однако, такого оформления не имеют (или же имеют его факультативно: беж и бежевый, бордо и бордовый, гротеск и гротескный и др.).10» Панов объединяет их в несколько групп11, мы приводим лишь некоторые, напр.: § обозначения цветов: костюм хаки, платье электрик, беж, бордо; § названия языков: хинди язык, урду язык, коми литература; § названия фасонов одежды: пальто реглан, брюки клеш, юбка плиссе; § ряд торгово-коммерческих обозначений: вес брутто, вес нетто; § отдельные слова типа максимум, минимум (программа-максимум, программаминимум) и т. д. 9 ПАНОВ, М. В. Русский язык и советское общество: Морфология и синтаксис современного русского литературного языка. Москва: Наука. 1968. с. 105. 10 ПАНОВ, М. В. Там же, с. 106. 11 ПАНОВ, М. В. Там же, с. 106. 57 Причем некоторые из вышеуказанных слов используются лишь в качестве слов с признаковым значением, к ним относятся названия цветов беж, электрик, бордо, хаки и т. д. или некоторые отдельные слова: брутто, нетто, буфф и другие слова данного типа. Многие аналитические прилагательные имеют соответствующие омонимичные формы в виде несклоняемого существительного. См. некоторые примеры автора12: § купил маренго (ткань черного цвета с белыми нитями) х пальто маренго (черное с сероватым отливом); § теперь в моде плиссе (мелкие складки) и юбка плиссе (с такими складками); § язык коми (коми – несклоняемое существительное) х коми язык, коми литература и др. (коми – препозитивное относительное прилагательное) и т. д. В настоящее время проявляется во многих случаях тенденция отдавать предпочтение употреблению «адъективированного слова» нами рассматриваемого типа перед образованием обыкновенного прилагательного. Основанием такого предпочтения могут быть структурные причины, поскольку есть слова, от которых трудно образовать нужное нам прилагательное. Примером послужат уже много раз упоминаемые названия языков: коми, урду, хинди…, число которых в языке все увеличивается. Однако, структурные затруднения нельзя считать единственной причиной, которая излагает эти явления. Панов13 подчеркивает, что необходимо учитывать также общую развивающуюся тенденцию к грамматическому лаконизму, экономии языковых средств, которые обусловливают рост самых различных аналитических конструкций. 3 Анализ современных русских публицистических текстов Из современных публицистических текстов нам удалось путем сплошной выборки отобрать свыше 650 единиц, которые нам послужили основой к созданию собственной классификации данных единиц, которая исходит, главным образом, из классификаций Л. Мровецовой, Й. Газды и М. В. Панова. В русских публицистических текстах мы выделили больше 250 аналитических определителей. К наиболее употребляемым относятся, например, следующие: VIP-, поп-, эко-, онлайн-, фэшн-, радио-, спорт-, электро-, видео-, рок-, авиа-, теле-, авто-, гос-, интернет-, кино-. Предварительный результат нашего анализа подтвердил нашу прежнюю предпосылку о численном превосходстве аналитических прилагательных, находящихся в препозиции. Всего лишь около 5,5 % анализированных единиц употребляется в постпозиции. Рисунок № 1 Позиция аналитических определителей (пре = препозиция, пост = постпозиция) 12 ПАНОВ, М. В. Русский язык и советское общество: Морфология и синтаксис современного русского литературного языка. Москва: Наука. 1968. с. 107. 13 ПАНОВ, М. В. Тамже, с. 107. 58 Что касается количества морфем, среди нами анализированных квазикомпозитов однозначно преобладали те, которые состоят из двух компонентов. Рисунок № 2 Количество морфем в квазикомпозитах Отобранный материал мы дальше подвергли анализу, который учитывает способ соединения компонентов. Встретились следующие возможности написания компонентов: а) слитно б) раздельно в) через дефис Рисунок № 3 Способ соединения компонентов Из диаграммы вытекает, что у свыше половины квазикомпозитов встречается слитное написание. Следующей целью нашего анализа является распределение аналитических определителей в несколько групп с точки зрения их характера. Здесь мы придерживаемся, классификации Й. Газды, согласно которой, он называет четыре основные категории14: 1. Т. наз. префиксоиды корневого типа. Он их описывает как сложные слова префиксоидального типа с интернациональными словообразовательными элементами, которые из-за своей морфемной неопределенности находятся на границе префиксов и первых компонентов сложных слов (напр. авиапредприятие, автомагазин, агрофирма, биоинженер и др). 14 MROVĚCOVÁ, L. Způsoby obohacování slovní zásoby ruštiny podnikatelské sféry v synchronnědiachronním aspektu (v porovnání s češtinou). Opava: Slezská univerzita; Karviná: Obchodně podnikatelská fakulta, 2009. s. 97-98. 59 2. Т. наз. префиксоиды префиксального типа, выражающие качество или количество (напр. антирыночник, макропроект, микропрокат, супердивиденд). 3. Т. наз. слова-сокращения, возникшие путем сокращения прилагательного иностранного происхождения и его соединением с существительным (напр. капвложение, техдокументация, спецуправление). 4. Сложные слова – неологизмы. Их первая, вторая или обе части представлены иноязычным компонентом. Их следует писать преимущественно через дефис (напр. блиц-выставка, брутто-бюджет, пресс-служба). Эта часть нашего анализа находится пока в стадии разработки. Однако предварительные результаты нашего анализа показывают, что все вышеуказанные группы аналитических определителей ведут себя в языке весьма активно и различия в частотности их употребления не столь заметны. 4 Заключение С аналитическими прилагательными встречаемся в повседневной жизни чаще, чем нам кажется. Мы их находим ежедневно в газете, слышим по радио, телевидению, в рекламе. Если пользуемся руководством по эксплуатации какой-либо технической аппаратуры, то мы бесспорно встретим не одно такое образование. Интернет ими буквально перенасыщен. В русском языке их пока существует больше, чем в чешском, так как русский язык является более открытым влиянию иностранных языков. Следует также отметить, что благодаря распространению аналит-прилагательных возникает терминология, соответствующая международным стандартам. Но так как, наименования с аналитическими прилагательными непрерывно проникают в наш словарный запас, часто встречаются сомнения при переводе или написании этих новых, еще не вполне освоенных единиц. Причина проста. Язык постоянно пополняется образованиями такого типа, и носители языка на их основе образуют другие наименования сходной структуры. Весь этот процесс происходит настолько быстро, что авторы словарей «не успевают» их полностью регистрировать. Summary This article was focused on the increasing occurrence of analytical adjectives in contemporary Russian language. We attempted to give the main reasons for their use in the language. We gave their short description and introduced several basic types. We also provided the reader with several diagrams which illustrate some of the specific characteristic features related to this phenomenon. Библиография 1. ГОЛАНОВА, Е. И. О “мнимых сложных словах”. In Лики языка. К 45-летию научной деятельности Е. А. Земской. Москва: Наследие, 1998. c. 31 – 39. 2. ЗЕМСКАЯ, Е. А. Активные тенденции словопроизводства: Рост аналитизма и черт агглютинативности. In ŠIRJAEV, E. Русский язык: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Opole: Uniwеrsytet Opolski – Instytut Filologii Polskiej, 1997, s. 186 – 193. 3. КЕСНЕР, Й. Препозитивное субстантивное определение в чешском и русском языках. In Dialog kultur IV. Sborník příspěvků z mezinárodní vědecké konference 60 5. 6. 7. 8. pořádané ve spolupráci se Slavistickou společností Franka Wollmana při FF MU v Brně a Českou asociací rusistů. Ústí nad Orlicí: Oftis, 2007. 145 – 149. ПАНОВ, М. В. Позиционная морфология русского языка. Москва: «Наука» – Школа «ЯРК», 1999. ПАНОВ, М. В. Русский язык и советское общество: Морфология и синтаксис современного русского литературного языка. Москва: Наука. 1968. GAZDA, J. Integrační tendence v oblasti tvoření slov v současných slovanských jazycích (se zvláštním zřetelem k situaci v ruštině a češtině). In KRČMOVÁ, M., et al. Integrace v jazycích, jazyky v integraci. Praha: Lidové noviny, 2010, s. 83 – 97. MROVĚCOVÁ, L. Způsoby obohacování slovní zásoby ruštiny podnikatelské sféry v synchronně-diachronním aspektu (v porovnání s češtinou). Opava: Slezská univerzita; Karviná: Obchodně podnikatelská fakulta, 2009. 61 Neukončený minulý dej vo vybraných jazykoch indoeurópskej a ugrofínskej jazykovej rodiny Eva Čulenová – Ladislav György – Jana Miškovská – Eva Schwarzová – Tünde Tuska The unfinished past action in chosen languages of the Indo-European and Ugro-Finnish language family Abstract: The article offers the views at the selected grammar features of languages belonged to the different language families or groups. This special part of the grammar is concentrating on the unfinished action which is explicated by different ways in the different languages. In the centre of author´s interest are mainly the past tenses and the different continuous actions. The authors have chosen this problem because every language (language group/ family) looks at the past by the different way. Key words: continuous action; past tenses; unfinished action; comparative and contrastive analysis; verbal forms. Contact: Matej Bel University, Faculty of Humanities, Department of Slovak Language and Literal Science, Slovakia, [email protected], [email protected], Department of German Studies, [email protected], [email protected], University of Szeged, Gyula Juhász Faculty of Education, Hungary, [email protected] Úvod Dej je jednou z najzložitejších entít, čo sa v každom jazyku prejavuje najmä na pomerne bohatej škále vyjadrovacích prostriedkov. Vo všeobecnosti možno konštatovať, že všetky jazyky chápu dej najmä z hľadiska: 1. jeho ukončenosti alebo priebehu; 2. času, v ktorom dej prebieha (minulý, prítomný, budúci); 3. presahu deja do rôznych časov; 4. prípadného paralelného priebehu deja (Čulenová, E. – György, L. – Miškovská, J. – Schwarzová, E., 2011, s. 65) V príspevku sme sa rozhodli opísať a podrobiť kontrastívnej analýze jednu z entít deja – neukončenosť v minulosti v troch rôznych jazykoch: v slovenčine ako materinskom jazyku a reprezentantovi slovanských jazykov indoeurópskej jazykovej rodiny, v nemčine ako reprezentantovi germánskych jazykov a v maďarčine ako reprezentantovi ugrofínskych jazykov. Príspevok je koncipovaný na princípe polykonfrontácie viacerých typologicky odlišných jazykových systémov, pričom základným princípom je konfrontácia so slovenčinou ako východiskovým, materinským jazykom autorov. Snažíme sa poukázať nielen na rozdielne gramatické vyjadrenia jedného javu v daných rôznych jazykoch, ale aj na odlišné vnímanie sveta našich jazykov – s týmto faktorom operuje najmä preklad. Ako píše I. Šuša: „preklad je totiž práve tým správnym mediátorom kontaktu medzi dvoma kultúrami – teda vysielajúcou, 62 resp. východiskovou i prijímajúcou. Reprezentuje fundamentálnu zložku vzájomnej interkultúrnej komunikácie.“ (Šuša, 2010 a), porov. aj ďalšie práce: I. Šuša, 2010, b)) 1. Čas a dej v jazykoch a spôsoby jeho vyjadrenia Dej (aj) v gramatike spájame predovšetkým s rôznymi tvarmi verba, s gramatickou kategóriou času a vidu. Vychádzajúc z F. Čermáka (2001, s. 136 – 138), možno konštatovať, že slovesný čas nie je vždy totožný s reálnym časom. Slovesný čas býva v jazykoch často vyjadrovaný morfologicky (napr. sufixom) a býva členený rôzne bohato. Naproti tomu niektoré jazyky morfologický čas nemajú vôbec (napr. laoština, čínština, malajčina) a iné jazyky zasa vyjadrujú z troch reálnych časov (minulého, prítomného, budúceho) len ich časť (napr. fínčina nemá morfologické futurum). Tam, kde morfologická forma času úplne chýba, býva podľa autora čas vyjadrovaný jednoducho prostredníctvom kombinácie pronominum – verbum – adverbium času. Futurum často býva zastúpený aj formami prézenta. Povaha troch reálnych časov je odlišná, a to sa prejavuje aj na slovesnom čase. Futurum má ireálnu, neskutočnú, a vlastne podmienenú povahu a môže v jazykoch absentovať. Aktuálnosť sa vyjadruje najmä tvarmi prézenta, ktorý môže spolu s vidom vyjadrovať aj obvyklosť, uzuálnosť. Niektoré jazyky operujú aj s bohatším členením prítomného času (napr. angličtina – rozlišuje napr. present simple, present continouse, podobný systém majú aj semitské jazyky). Najzložitejšia býva minulosť, pretože je najlepšie poznateľná a býva vyjadrená najväčšou škálou slovesných minulých časov (préteritom, perfektom, imperfektom, pluquamperfektom, aoristom a pod.). Najmä v slovanských jazykoch sa vyjadruje aktuálnosť aj prostredníctvom používania vidu. Slovesné formy sa predovšetkým v súvislosti s časom delia na jednoduché a zložené (viacslovné). Jednoduché tvary mávajú préteritum, imperfektum a aorist, zložené formy mávajú perfektové tvary, zvyčajne tvorené z infinitívu alebo minulého particípia a tvarov pomocného slovesa. Hlavným rysom perfektových časov je rezultatívnosť (sú ukončené s trvalým výsledkom) a môžu byť prítomné, minulé (ako plusquamperfektum) a aj budúce (ako futurum exactum). Okrem toho je pre vetu dôležité rozlišovať aj samostatné časy (stoja v hlavnej vete alebo v jednoduchej vete) a relatívne časy (vyskytujú sa len vo vedľajších vetách a vyjadrujú pomer času k hlavnej vete). Relatívne časy klasifikujeme nasledovne: a) Relatívne časy formálne identické so samostatnými časmi, pričom však majú inú funkciu, napr. prézent nevyjadruje prítomnosť, ale súčasnosť alebo préteritum predčasnosť a futurum následnosť). b) Relatívne časy vykazujúce časovú postupnosť, resp. súslednosť časov. c) Relatívne časy, ktoré sú vyjadrené osobitými formami subjenktívu. Aspekt (slovesný vid) je podľa F. Čermáka (2001, s. 140 – 141) kategória, ktorá slúži k rozlíšeniu a naznačeniu najmä rozdielu medzi dejom v jeho priebehu (neukončeným dejom) a jednorazovým dejom, teda ukončeným dejom, príp. dejom, ponímaným ako celok. Z toho vyplýva, že základná binárna dištinkcia je imperfektum (nedokonavý vid) a perfektum (dokonavý vid). Autor túto dištinkciou ďalej člení: A. Imperfektum a) ne/ aktuálnosť – v rámci nej sa niekedy vyskytne in/ determinovanosť b) uzuálnosť – v rámci nej nájdeme aj frekventatívnosť c) iteratívnosť (opakovanosť, násobenosť) d) duratívnosť (verbum robiť) 63 B. Perfektum a) rezultatívnosť b) momentálnosť c) distributívnosť K charakteristike aspektu celistvosti deja sa pri vide niekedy používajú aj termíny telický dej (úplný, celistvý, s jasným finálnym bodom) a atelický dej (neukončený dej, trvajúci). 2. Slovenčina – slovanský jazyk Slovenčina ako zástupca indoeurópskych jazykov a slovanskej subrodiny je klasifikovaná ako flektívny jazyk, to znamená, že „[...] jednou (gramatickou) príponou sa vyjadruje viac gramatických kategórií, no prípony sú formálne veľmi rozvité [...] pri ohybných slovných druhoch je veľa rozdielov v sústave ich tvarov s veľkým počtom (skloňovacích a časovacích) vzorov.“ (Oravec, J. – Bajzíková, E. – Furdík, J., 1988, s. 27) Flexia sa v slovenčine prejavuje aj na vyjadrovaní dejov. Hlavným rozdielom pri vyjadrení ukončenosti/ neukončenosti daného deja je v slovenčine opozícia perfektum – imperfektum, pričom imperfektum sa na rozdiel od iných jazykov vyjadruje syntetickým a flektívnym tvarom verba tak, že sa dosahuje nedokonavý vid verba. Nedokonavosť vidu slovesa sa v slovenčine podľa Oravca, J. – Bajzíkovej, E. – Furdíka, J. (1988, s. 140) zabezpečuje príponami – čo je hlavný spôsob tvorenia vidových párov. Vidové slovesá sa tvoria od základných dokonavých slovies, pr.: kúpiť – kupovať, odvolať – odvolávať. Ide o tri základné prípony: -ať, -vať, -ovať. (Dokonavý vid sa tvorí najmä prostredníctvom prefixov, napr.: jesť – vyjesť, česať – učesať.) V slovenčine sa na vyjadrenie nedokonavého (neukončeného) deja v minulosti používa préteritum, presnejšie préteritum nedokonavých slovies. Préteritum je minulý čas podávajúci deje, ktoré prebiehali/prebehli pred momentom prehovoru. Je to faktický dej (lebo sa uskutočnil), ale už nie aktuálny, lebo sa uskutočnil skôr ako jeho oznámenie (Oravec, J. – Bajzíková, E. – Furdík, J., 1988, s. 148). Z uvedených myšlienok je potom zrejmé, že préteritom sa zároveň vyjadruje aj dokonavý (ukončený) dej. Vyplýva to z faktu, že v slovenskom jazyku môžeme hovoriť o vidovej opozícii; slovenské slovesá vystupujú v dvojčlennom protiklade (až na niektoré výnimky), a tak slovenčina vyjadruje minulé deje jedným minulým časom – dokonavými a nedokonavými slovesami v préterite. Nedokonavé slovesá v préterite podávajú minulé deje (okrem ich priebehu) v ich neobmedzenom, príp. sukcesívnom opakovaní alebo ako zovšeobecnený fakt, kým dokonavé slovesá v préterite podávajú deje, ktoré sa vykonali v minulosti, ale ich výsledok/ dôsledok presahuje do prítomnosti (Oravec, J. – Bajzíková, E. – Furdík, J., 1988, s. 148). Príklady na vyjadrenie neukončeného (nedokonavého) minulého deja: 1. Tak rozprávala Krchuľa a devuška s ustrnutím počúvala (Vansová) – (hovoriť, počuť) 2. Dediny tak postupne strácali svojich obyvateľov (Pravda) – (stratiť) 3. Dával som mu z chleba kôrky (ľud. pieseň). – (dať) 4. Prosil a vyhrážal sa. Nadával a tľapkal po pleci (Mináč). – (nadať, tľapnúť) 5. Každý sa o raneného veľmi zaujímal (Šikula). – (zaujať) V príkladoch sme vyznačili miesta, kde prišlo oproti pôvodným dokonavým slovesám k zmene na ich nedokonavý protipól. Ako vidno z uvedených príkladov, nedokonavý vid je 64 dosiahnutý prostredníctvom modifikačných morfém -a-, -va-, prípadne sú sprevádzané aj alternáciami okolitých spoluhlások. 3. NEMČINA – germánsky jazyk Pre jazykový systém nemčiny je príznačný najmä princíp polysyntézy, čo sa prejavuje mimoriadnou produktívnosťou tvorenia slov kompozíciou, napr. Ersatzteilverkausstelle – predajňa náhradných súčiastok (Schwarzová, 2010, s. 73). Nemčina ako germánsky jazyk rozoznáva niekoľko typov explicitného vyjadrenia minulých dejov: A.Préteritum – tzv. jednoduchý čas minulý (používaný predovšetkým v písomných prejavoch) B.Perfektum – tzv. zložený čas minulý (používaný predovšetkým v bežnej komunikácii) C.Plusquamperfektum – tzv. čas predminulý (používaný na vyjadrenia deja dávnominulého, resp. minulého deja predchádzajúceho inému minulému deju) Tieto formy umožňujú vyjadrenie temporálnych vzťahov nasledovným spôsobom: A. Préteritum (das Präteritum) Préteritum je najdôležitejšou temporálnou formou rozprávania, ktorá má prototypickú funkciu: rozprávanie príbehov. Jeho platnosť ako minulej temporálnej formy však nie je absolútna a to z dvoch dôvodov: a) minulé deje sa v nemčine dajú vyjadriť napr. perfektom, resp. implicitne aj prézentom (pozri Čulenová, E. – György, L. – Miškovská, J. – Schwarzová, E., 2011, s. 65 – 87); b) préteritum je možné použiť aj pri vyjadrovaní dejov, ktoré nemožno označiť ako minulé (napr. literárna fikcia, utópie, sci-fi, a pod.). Préteritum v nemčine sa tvorí pravidelne: pridaním -t- medzi kmeň a flektívnu koncovku pravidelného slovesa (ich mache → ich mach-t-e → robil som), resp. nepravidelne: zmenou kmeňovej samohlásky, resp. kmeňa nepravidelného slovesa (ich komme → ich kam → prišiel som). B. Perfektum (das Perfekt) Perfektum je zložený minulý čas, tzv. klammernbildende Tempusform (temporálna forma vytvárajúca rámec vety). T.j. prvá časť zloženej temporálnej formy (tzv. Vorverb) vo formej konjugovanej formy pomocného slovesa sein (byť) alebo haben (mať) sa nachádza na druhom mieste vo vete a druhá časť (Nachverb) tvorená participiálnou formou plnovýznamového slovesa (ide o particípium minulé, Partizip II) uzatvára vetu, nachádza sa na jej konci a tvorí tak jej rámec. Uvedené particípium sa v nemčine tvorí predponou ge(u slovies, ktoré nemajú neodlučiteľnú slovesnú predponu be-, ge-, ent-, emp-, er-, ver-, zer-) a koncovkou neurčitkovou –en u nepravidelných slovies (napr. gekommen) a koncovkou – tu pravidelných slovies (napr. gemacht). Ani v prípade perfekta nemožno hovoriť o vyjadrovaní výlučne dejov minulých, aj perfektom možno vyjadriť dej prítomný, resp. dokonca dej budúci (Ich rechne nicht damit, dass der Doktorvater meine Diss noch in diesem Monat gelesen hat. Nerátam s tým, že školiteľ si moju dizertačku pozrie ešte tento mesiac.) Chronologické zaradenie perfekta však musí byť determinované časovými výrazmi (v tomto prípade noch in diesem Monat – ešte tento mesiac), len z jeho formy totiž nevyplýva žiadna informácia o chronológii deja. 65 Diferencie medzi perfektom a préteritom ako temporálnych foriem vyjadrujúcich minulý dej sú viditeľné predovšetkým v oblasti sémanticko-štylistickej: perfektum minulé deje a udalosti „nerozpráva“, skôr ich len retrospektívne podáva, resp. ich sumarizuje, préteritum sa používa v prípade súvislého rozprávania príbehu/príhody. Perfektum je veľmi frekventované v bežnej každodennej komunikácii. C. Plusquamperfektum (das Plusquamperfekt) Rovnako ako perfektum plusquamperfektum aj tvorí vetný rámec. Tvorí sa préteritom pomocného slovesa sein (war – bol) alebo pomocného slovesa haben (hatte – mal) a particípia minulého plnovýznamového slovesa. Pozícia vo vete je rovnaká ako pri perfekte. Táto temporálna forma sa používa veľmi málo, väčšinou na sumarizáciu alebo komprimáciu deja, ktorý sa odohral pred iným dejom, a recipient ho musí poznať, aby pochopil význam/pointu rozprávaného príbehu/deja. Rovnako sa ním vyjadrujú dodatočné informácie vsúvané do rozprávania, ktoré príbeh/dej ozrejmujú a odohrali sa pred jeho začiatkom. Plusquamperfektum sa v rámci rozpávania deja môže vzťahovať na predčasnosť aj na časovú následnosť (Nachzeitigkeit). Spravidla však v súlade s hore uvedenou definíciou vyjadruje predčasnosť vo vzťahu k hlavnému deju. V bežnej hovorovej komunikácii sa plusquamperfektum používa ako okazionálna vsuvka ako tzv. temporálna metafora (TempusMetapher, por. Weinrich, 2005, s. 230), umožňujúcia prienik hlbšie do pozadia príbehu/deja. D. Neukončenosť deja v minulosti Ukončenosť, resp. neukončenosť deja v slovenčine vyjadruje gramatická kategória vidu. Zodpovedajúcu kategóriu však nemčina nepozná (por. Čulenová, E. – György, L. – Miškovská, J. – Schwarzová, E., 2011, s. 65 – 87) a vidový protiklad sa nevyjadruje, je neutralizovaný (por. Štícha, 2003, s. 543). No nemčina má na vyjadrenie neukončenosti deja v minulosti iné explicitné výrazové prostriedky: a) v nemčine existujú primárne nedokonavé slovesá, ktoré vyjadrujú neobmedzené trvanie deja vo všetkých temporálnych formách (napr. arbeiten, schlafen, sitzen a.i.): Er arbeitete in der Textilfabrik./Pracoval v textilke; b) temporálna forma perfekta väčšinou vyjadruje dokonavosť, no existujú prípady, kedy sa ním vyjadruje nedokonavý dej: Er ist lange durch diese Strasse gegangen./Dlho išiel/prechádzal touto ulicou; c) dokonavosť a nedokonavosť sa zriedkavo vyjadruje aj pomocou reflexívnej slovesnej formy, kedy je protiklad reflexívnej a nereflexívnej formy slovesa viazaný na významový protiklad, ktorý by sme v slovenčine vyjadrili vidom: Sie kauerte in der Ecke./Chúlila sa v kúte. Sie kauerte sich in der Ecke./Schúlila sa v kúte; d) konštrukcie rezultatívne, t.j. vyjadrujúce trvanie stavu od určitej doby v minulosti: haben/sein + particípium II + seit Sie war seit zwei Wochen verschwunden. /Už dva týždne bola nezvestná. alebo Už je to dva týždne, čo zmizla. 66 4. MAĎARČINA – ugrofínsky jazyk (ugorská vetva) Maďarský jazyk a slovenský jazyk sú dva úplne odlišné jazyky aj genealogicky, aj typologicky. Maďarský jazyk je ugrofínskym, kým slovenský jazyk je indoeurópskym slovanským jazykom. Z typologického hľadiska je maďarčina aglutinačná, slovenčina flektívna. Tento rozdiel sa prejavuje aj vo vyjadrení neukončeného a ukončeného deja. Slovesný vid (aspekt) v slovenčine je lexikálno-gramatická kategória slovesa. Každé slovenské sloveso podáva dej jednej z dvoch podôb (vidov): alebo v jeho priebehu, alebo v jeho ucelenosti, zavŕšenosti (komplexnosti). Tento významový protiklad tvorí podstatu kategórie slovesného vidu. (Oravec et al., 1983, s. 138). Ako v slovanských jazykoch, tak aj v slovenčine môžeme hovoriť o vidovej opozícií (až na niektoré výnimky). Slovenské slovesá aj v slovníkoch vystupujú v dvojčlennom protiklade. V maďarsko-slovenskom príručnom slovníku pri slovenskom preklade sa uvádza tvar slovesa aj v ukončenej aj v neukončenej forme. Napr. kivisz – vyniesť/ vyvádzať (Chrenková, 2003, s. 251); összefűz- spojiť/ spájať (Chrenková, 2003, s. 382); eljár- chodievať/ odchádzať (Chrenková, 2003, s. 149). V maďarskom jazyku nie je kategória aspektu taká jednoznačná. Samostatné sloveso, ešte nevie presne určiť aspekt výpovede. K tomu sú potrebné aj ďalšie faktory, činitele, ktoré ovplyvňujú vetu. Preto v prípade maďarčiny je aspekt vetnosémantická kategória. Každý jazyk je schopný na vyjadrenie kategórie aspektu. Sú jazyky, kde spomínaná kategória je už kódovaná vo význame slovies, kým v maďarčine kategória aspektu sa vyjadruje pomocou syntaktických prostriedkov. Pre spresnenie uvádzame príklady: 1. a) Kati végre írt egy jó könyvet./Katka konečne napísala dobrú knihu. b) Egy nap alatt lomtalanították a teret./Za jeden deň vypratali námestie. c) Egy liter víz szivárgott ki a falból./Zo steny presiakol liter vody. 2. a) Kati egész nap írt./Katka celý deň písala. b) Egy egész napon át lomtalanítottak./Počas celého dňa vypratávali. c) Szivárgott ki a víz a falból./Voda presakovala von zo steny. Vety v maďarčine (1 a – c) sú dokonavé, perfektívne, a oproti tomu vety (2 a – c) sú nedokonavé, imperfektívne, napriek tomu, že tvar slovies v každej vete je totožný (írt-írt; lomtalanították- lomtalanították; szivárgott ki- szivárgott ki). Vo vete (1a) predmet, (1b) príslovkové určenie času a vo vete (1c) príslovkové určenie miery robí vetu dokonavou. V slovenských prekladoch tento rozdiel vidu sa prejavuje aj na tvaroch slovies (napísala – písala; vypratali – vypratávali; presiakol – presakovala). Pri rozbore hore uvedených viet vidíme, že v maďarčine v určitých prípadoch nie sloveso určuje časovú štruktúru (belső időszerkezet) vety, ale iné komponenty vety, napríklad predmet, príslovkové určenie času alebo miery. Nakoľko aspekt slovesa určuje aspekt vety, závisí od typologických vlastností jazyka (Kiefer, 2006, s. 269). Slovenčina veľmi citlivo rozoznáva ukončenosť alebo neukončenosť deja. Na ich vyjadrenie používa typické prostriedky pre slovanské jazyky. Sú to prefixy a sufixy. Významový protiklad ucelenosti – neucelenosti slovesného deja sa najčastejšie vyjadruje aj formou slovesa. Bezpredponové slovesá sú obyčajne nedokonavého vidu. Aj v maďarčine pri niektorých slovesách existuje binárna dištinkcia (igeszemlélet, aspektus párok), nedokonavého a dokonavého vidu (napr. csinál- megcsinál; olvas- elolvas; virágzikkivirágzik). Ale existujú aj také slovesá (viac ako polovica slovies), ktoré nemajú v súvislosti s aspektom svoju opozíciu (napr. létezik, birtokol, megbocsát). Je len niekoľko slovies, ktoré 67 môžu vyjadrovať obidva vidy (napr. modernizál, zsírtalanít, érzéstelenít, létesít). Nimi sú väčšinou cudzie slová, prípadne slová s príponou -ít (Kugler, 2000, s. 83). Predponové slovesá väčšinou aj v maďarčine sú dokonavé. Ale okrem typických príkladov sú aj netypické prípady: a) keď slovesá majú dokonavý aspekt, ale sú bez predpôn (napr. győz, dob, kap, ad, találkozik, talál, nyer, veszít, születik, lő, köhint): Egy pillanat alatt győzött./V momente zvíťazil. Egy perc alatt veszített./Prehral počas jednej minúty. b) Ďalším prípadom je fakt, že predponové slovesá majú nedokonavý aspekt (napr. megvan, megért, elbír, megtart, kihajlik). A fiúk kinéztek az ablakon./Chlapci sa podívali von oknom. Péter felolvasott Katinak./ Peter čítal Katke. A víz belefolyt a dézsába./Voda vtekala do suda. Aj nasledujúce príklady svedčia o tom, že v maďarskom jazyku sa kategória aspektu nepoužíva v takom ponímaní ako v slovenčine. Táncoltunk (nedokovanavý aspekt)/Tancovali sme Énekeltünk (nedokovanavý aspekt)/Spievali sme Sétáltunk (nedokovanavý aspekt)/Prechádzali sme sa Ak k slovesu s nedokonavým aspektom pridáme číslovku jeden (egy) v akuzatíve (egyet), vytvorí sa nám veta s ukončeným dejom, čiže sloveso už bude mať hodnotu s dokonavým aspektom. Táncoltunk egyet (dokovanavý aspekt)/Zatancovali sme si Énekeltünk egyet (dokovanavý aspekt)/Zaspievali sme si Sétáltunk egyet (dokovanavý aspekt)/Prešli sme sa Ťažko do slovenčiny preložiť hore uvedené vety doslovne, (napr. Tancovali sme jednu), keďže by tým stratili svoju sémantickú stránku. Aj nasledujúce vety sa stali duratívnymi perfektívnymi vetami, potom čo sme nedokonavé slovesá doplnili výrazmi jót, nagyot (dobre). Ettünk (imperfektívum) Jót/nagyot ettünk (dokonavý vid)/Jedli sme Dobre sme sa najedli. Ittunk (imperfektívum) Jót/nagyot ittunk (dokonavý vid)/Pili sme Dobre sme sa napili Énekeltünk (imperfektívum) Jót/nagyot énekeltünk. (dokonavý vid)/Spievali sme Dobre sme sa zaspievali Na príkladoch vidíme, že v perfektívnych vetách v slovenčine sa používajú dokonavé tvary slovies – sú to predponové slovesá, kým v maďarčine verbá tvarovo sa nezmenili. Aj nasledujúce príklady naznačujú, ako odlišne sa vyjadrujeme v jednom alebo v druhom jazyku. Častá chyba spočívajúca v nerozlišovaní jednorazového a viacrazového deja pochádza 68 z maďarského transferu. V maďarčine sa neopakovaný a opakovaný dej, ako sme to už v predošlých prípadov videli, často vyjadruje tým istým slovesom (Králik, 1997, s. 91). Porovnajme nasledujúce príklady: 1. Jednorazový dej kap dostať(dokonavé) Érdekes könyvet kaptam./Dostal som zaujímavú knihu. Füzetet is kapok./Dostanem aj zošit. Kapsz egyet a fejedre!/Dostaneš po hlave! 2. Opakovaný dej kap dostávať (nedokonavé) Eddig minden évben kaptam könyvet./Doteraz každý rok som dostávala knihu. (nie dostala) Könyveket Szlovákiából is kapok./Knihy dostávam aj zo Slovenska. (nie dostanem) Ne félj, ezután is fogsz könyvet kapni!/Neboj sa, knihy budeš naďalej dostávať! 5. Komparácia slovenčina – nemčina – maďarčina Popri kategórii slovesného času plní vid dôležitú funkciu, najmä pokiaľ ide o slovenčinu, a preto tu vidíme základné rozdiely medzi slovenčinou, maďarčinou i nemčinou. Slovenčina vyjadruje neukončenosť v minulosti préteritom nedokonavých slovies, pričom používa modifikačné morfémy -áv-, -ova-, -iev-, -iav-. Väčšinou tak vznikajú syntetické tvary slovies. (Na vyjadrenie dokonavosti slovenčina používa príslušný systém prefixov.) Práve špecifickým morfematickým vyjadrením nedokončenosti deja sa slovenčina radí k slovanským jazykom, ktoré disponujú v porovnaní s inými svetovými jazykmi práve týmto špecifikom. Druhy minulého času slovenčina – podobne ako aj iné slovanské jazyky – nerozlišuje a významový kontext (napr. paralelné deje, dej prebiehajúci pred iným dejom, minulý dej zasahujúci do prítomnosti/ budúcnosti a pod.) slovenčina rieši prostredníctvom príslušných súvetí, a teda aj časových spojok. Ako sme už uviedli, kategória vidu je v nemčine neutralizovaná, a tak je prekladateľ odkázaný na lexikálny význam slovesa, resp. na kontextuálnu väzbu a zmysel výpovede ako na diferenciačné faktory dokonavosti, resp. nedokonavosti. V beletrii môžu byť vidové rozdiely nevýrazné a prekladateľ môže uprednostniť štylistické kritériá, no v odborných textoch (najmä právneho charakteru, pozri Miškovská, 2009, s. 253) môže nesprávny preklad vidovej kategórie viesť k významovým posunom a značným komplikáciám pre zadávateľa, resp. recipienta translátu. Na základe komparatívneho výskumu sa nám potvrdili veľké rozdiely medzi slovenčinou a maďarčinou. Maďarčina svojim používateľom nevštepuje takú citlivosť pre slovesný vid, aká je potrebná v slovanských jazykoch, v slovenčine. Maďarské gramatiky sa len nakrátko zmieňujú o dvoch základných typoch maďarských slovies vymedzených podľa ich aspektu. Ani v učebniciach maďarského jazyka sa o spomínanej problematike nepíše veľa. Z hore uvedených príkladov vidno, že slovenské sloveso oveľa citlivejšie reaguje na dokonavosť/nedokonavosť slovies než sloveso maďarské. V slovenských vetách sa dôsledne 69 rozoznáva aspekt slovesa, čo sa prejavuje výberom z dvoch príbuzných slovies, kým vo vetách maďarských sa používa väčšinou to isté sloveso. Preto z mechanického transferu z maďarského slovesa do slovenčiny vznikajú mnohé chyby (Králik, 1997, s.78). Práve preto maďarský prekladateľ do slovenčiny v mnohých prípadoch je odkázaný na svoj jazykový cit. Pre ľahšiu orientáciu uvádzame výsledky komparácie v tabuľke: slovenčina nemčina maďarčina Vidy: dokonavý, nedokonavý Nemá vidy Nemá vidy Modifikačné morfémy Flexia, zložené časy Aglutinácia, k (ne)dokonavosti prispievajú vetnosémantická kategória a osobitné slovné druhy (príslovky, číslovka...) Préteritum, plusquamperfektum Préteritum, perfektum, plusquamperfektum, primárne nedokonavé slovesá Tvary slovies rovnaké, upravujú ich ďalšie vetné členy a slov. druhy Nepozná gramatické prelínanie časov Prelínanie časov Sloveso neurčuje čas, nepozná gram. prelínanie časov Syntetické tvary (flexia) Analytické tvary, syntetické tvary – Summary The article explains the special part of the grammar which is oriented at the expression of the unfinished action in the past. The authors describe and analyse this phenomenon in three typological different languages: in Slovak – the native language of the authors and the representative of the Slavic languages, in German – the representative of the Germanic languages (these both languages represent the Indo-European language group) and in Hungarian – the representative of the Ugro-Finnish languages. This contrastive study tries to discover the differences in expression of the same grammatical phenomenon and also the differences in the perception of the world in all analysed languages. The knowledge of these differences is very important for the translation process. Bibliografia 1. ČERMÁK, František.: Jazyk a jazykověda. Praha: Karolinum. 2001. ISBN 80-246-0154-0 2. ČULENOVÁ, Eva – GYÖRGY, Ladislav – MIŠKOVSKÁ, Jana – SCHWARZOVÁ, Eva: Implicitné spôsoby vyjadrenia ukončenosti a neukončenosti minulého deja. (Komparatívna štúdia na podklade slovenského, arabského, talianskeho a nemeckého jazyka) In: Usta ad Albim Bohemica. Jazyky v Evropě a Evropa v jazycích. Ústí nad Labem: Katedra bohemistiky Pedagogické fakulty Univerzity J.E. Purkyni v Ústí nad Labem, 2011, roč. XI, č. 1, s. 65 - 87. ISSN: 1802-825X 70 3. ČULENOVÁ, Eva – GYÖRGY, Ladislav – MIŠKOVSKÁ, Jana – SCHWARZOVÁ, Eva: Vyjadrenie posesívnosti v slovenčine, nemčine, arabčine a v taliančine. In: Jazyk a komunikácia v súvislostiach III. Bratislava: Univerzita Komenského, 2011, s. 341-357. ISBN 978-80-223-2942-2 4. ČULENOVÁ, Eva: Vokalický systém v slovenčine a v arabčine. In: Slavica Iuvenum X. Mezinárodní setkání mladých slavistů. Filozofická fakulta Ostravskej univerzity, Ostrava. Ed.: Vorel, Jan – Hyrnik, Ireneusz – Vilímek, Vítězslav. Ostrava 2009. s. 263 – 270. ISBN 978-80- 7368-741-0 5. GYÖRGY, Ladislav: Komparatívna analýza explicitného vyjadrovania budúceho deja v slovenskom a talianskom jazyku. In: Slavica Iuvenum IX. Ostrava: Filozofická fakulta Ostravskej univerzity, Ed.Vorel, Jan – Hyrnik, Ireneusz. 2008b, s. 241 – 248. ISBN 97880-7368-598-0 6. GYÖRGY, Ladislav: Predčasný minulý dej a jeho vyjadrenie v slovenčine a taliančine. In: Slovenská reč, 2008a, roč. 73, č.3, s. 149 – 154. ISSN 0037-6981 7. HORÁK, Gejza: Slovesné kategórie osoby, času, spôsobu a ich využitie. Bratislava: Veda, 1993. 176 s. 8. KIEFER, Ferenc. 2006. Aspektus és akcióminőség. Különös tekintettel a magyar nyelvre. Budapest: Akadémiai Kiadó, 2006. s. 269. 9. KRÁLIK, Aladár. 1997. Slovenské sloveso a jeho používanie. Vydavateľstvo Etnikum, Budapešť 1997. s. 78 - 91. 10. KUGLER, Nóra. 2000. Az ige jelentése. In: Keszler Borbála (red.) Magyar grammatika (red. Keszler Borbála). Nemzeti Tankönyvkiadó, Budapest 2000. s. 81 - 90. 11. MIŠKOVSKÁ, Jana: Verbonominálne spojenia a ich preklad do slovenčiny. In: Slavica Iuvenum X. Mezinárodní setkání mladých slavistů. Filozofická fakulta Ostravskej univerzity, Ostrava. Ed.: Vorel, Jan – Hyrnik, Ireneusz – Vilímek, Vítězslav. Ostrava 2009, s. 251-255. ISBN 978-80- 7368-741-0 12. ORAVEC, Ján – BAJZÍKOVÁ, Eugénia – FURDÍK, Juraj: Súčasný slovenský spisovný jazyk. Morfológia. 2. vyd. Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1988. 232 s. 13. ORAVEC, Ján – BAJZÍKOVÁ, Eugénia: Súčasný slovenský spisovný jazyk. Syntax. 1. vyd. Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1982. 272 s. 14. SCHWARZOVÁ, Eva: Orientačný potenciál motivácie domácich lekárskych termínov. Konfrontácia na materiáli nemčiny a slovenčiny. Fakulta humanitných vied Univerzity Mateja Bela, Banská Bystrica 2010, 162 s., ISBN 978-80-557-0061-8 15. ŠTÍCHA, František: Česko-nĕmecká srovnávací gramatika. Praha: Argo, 2003, 842 s. ISBN 80-7203-503-7 16. ŠUŠA, Ivan a): Cudzie jazyky a preklad ako prostriedky interkultúrnej komunikácie. In: Usta ad Albim Bohemica. Jazyky v Evropa a Evropa v jazycích. Ed. Harák, Ivo. Ročník XI, číslo 1 2011. ISSN 1802-825X. s. 232 – 241 17. ŠUŠA, Ivan b): Vedecko-pedagogický aspekt slovakistiky vo vzťahu k areálovosti na zahraničných lektorátoch. In: Slavica litteraria. Brno: Filozofická fakulta Masarykovy univerzity X/ 13. ISSN 1212-1509. 2010. S. 73 – 83 18. WACHA, B. 1989. Az aspektualitás a magyarban, különös tekintettel a folyamatosságra. In: Rácz E. (red.) Fejezetek a magyar leíró nyelvtan köréből. Tankönyvkiadó, Budapest 219 -282. 19. WEINRICH, Harald: Textgrammatik der Deutschen Sprache. 3. rev. Aufl. Hildesheim – Zürich - New York: Olms – Verlag, 2005, s. 1111. ISBN 3-487-11741-X 71 Влияние соседних славянских языков на лексикограмматическую систему современного белорусского языка (на примере существительных) Екатерина Щасная The influence of neighbor Slavonic languages on the lexical and grammatical system of modern Belarusian language (on the example nouns) Abstrakt: Different changes happen in modern Belarusian language in the beginning of XXI century because of tendencies of multiculture and economics’ globalization. But most of all Belarusian language feels influence of neighbor Slavonic languages – Russian, Ukrainian, Polish and Czech. Besides, this article observes tendency of differentiation Belarusian grammar and lexica from common features with Russian language and approaching Belarusian to Polish and Ukrainian. Key words: Grammar; lexica; nouns; Belarusian; Russian; Ukrainian; Polish. Contact: Институт языка и литературы имени Якуба Коласа и Янки Купалы Национальной академии наук Беларуси; [email protected] В современном белорусском языке на рубеже столетий отмечается обновление лексического состава, динамика в грамматике и словообразовании. Также наблюдается формирование принципиально новых норм, что происходит под влиянием внешних и внутренних факторов. Под внешними понимаются историко-культурная и языковая ситуация, под внутренними – «оценка наиболее престижной частью носителей литературного языка тех или иных сдвигов к числу «правильного» или «неправильного» [1, C. 3], и, соответвенно, закрепление их как нормы. В ситуации поликультурности и глобализации общественной жизни конца ХХ в. – начала ХХІ в. на лексический состав и нормы белорусского языка значительное влияние стали оказывать иностранные языки – английский, испанский, итальянский, французский, восточные языки. Однако непосредственная языковая ситуация в Беларуси складывается во взаимодействии с тремя соседними славянскими языками – русским, польским, украинским. Русский язык доминирует в речевом пространстве страны – от делового до межличностного общения. Причины – как исторические, так и социальные. Через русский язык идет освоение заимствований: англ. buyer → рус. баер – бел. баер; англ. patch work → рус. пэтчворк – бел. пэчварк; ит. mascarpone → рус. маскарпоне – бел. маскарпоне; фр. parkour → рус. паркур – бел. паркур; греч. άκμή → рус. акне – бел. акнэ, а также производных от них: англ. ISQ → рус. аська – бел. аська, англ. grader (рус. грейдер, бел. грэйдар) → рус. грейдирование – бел. грэйдараванне, фр. parlement (рус., бел. парламент) → рус. парламентарий / бел. парламентарый. Широко идет образование слов с иноязычными компонентами: рус. скейт-городок / бел. скейтгарадок, рус. арт-группа/ бел. арт-група, рус. медиа-пространство / бел. медыя72 прастора. Некоторые лексемы русского языка вытесняют белорусские. Так стало, например, с лексемами парус и флаг, которые постепенно заменяют белорусскоязычные ветразь и сцяг: Дзяцінства мае было правільнае, савецкае: з піянерскімі гальштукамі, акцябрацкімі зорачкамі і чырвонымі флажкамі на 1 Мая (Бярозка, № 5. 2010. С. 55). Ці стане Беларусь краінай пад белымі парусамі? (Настаўніцкая газета, № 106. 2010. С. 9). Часть новых лексем белорусского языка – это лексические и словообразовательные кальки с русского: бел. спампоўванне ← рус. скачивание, бел. прасоўванне ← рус. продвижение (по отношению к начинающим артистам), бел. пажарны апавяшчальнік ← рус. пожарный оповещатель, бел. жахліўчык ← рус. ужастик ‘фильм ужасов’, бел. лічбавік ← рус. цифровик ‘цифровой фотоаппарат’. Русский язык – это также источник проникновения в белорусскую лексику стилистически маркированных слов – молодежного и профессионального сленга, просторечий, жаргонных словоформ: бел. кент ← рус. кент ‘парень’, прикол ← прыкол ‘шутка, смешной случай’, бел. панты ← рус. понты ‘излишняя самоуверенность’, гіг ← гиг ‘гигабайт’, разагрэў ← разогрев ‘выступление группы музыкантов перед основной концертной программой для создания определенного настроения’. Все описанное связано с демократизацией языка в целом, которая проявилась в 1990-е гг. под влиянием т. наз. «свободы слова», со стремлением СМИ привлечь внимание читателя, удивить его, эпатировать, а также стать для него более доступными. В то же время наблюдается тенденция отрицания общих с русским языком лексем, что является проявлением пуристических тенденций, направленных на усиление национального составляющего языка. Это происходит за счет замены общих с русским языком лексем, словообразовательных моделей собственными словами и словоформами: рус. дача / бел. дача → бел. лецішча; рус. записная книжка / бел. запісная кніжка → бел. нататнік; рус. собеседование / бел. субяседванне → бел. сумоўе; рус. пограничник / бел. пагранічнік → бел. памежнік; рус. резчик / бел. рэзчык → бел. разьбяр; рус. минчанин / бел. минчанин → бел. мінчук; рус. заявитель / бел. заявіцель → бел. заяўнік. Немаловажным ориентиром для вводящих инновации в белорусский язык являются лексико-грамматические особенности украинского и польского языков, что подкрепляется бесспорным влиянием польского языка на белорусский с XV в. до 30-х гг. ХХ ст. [2, C. 3]. В случае с украинским – это не только значительная схожесть лексико-грамматического строя, но и общность языковой ситуации билингвизма в стране. Лексика польского и украинского языков заменяет общие с русским языком лексемы и интернационализмы: бел. вітальня ← укр. вітальня вместо бел. гасцінная / рус. гостинная; бел. зніжка ← польск. zniżka вместо бел. скідка / рус. cкидка; бел. балонік ← польск. balon, чеш. balón, вместо бел. паветраны шар / рус. воздушный шар; бел. ходнік ← поль., чеш. chodnik вместо бел. тратуар / рус. тротуар; бел. ліставанне ← укр. листування вместо бел. перапіска / рус. переписка. На словообразовательном уровне идет более свободное употребление суффикса -кв лексемах, обозначающих женщину по профессии (вместо общих с русским -ш-, -иц-), а также в лексемах, традиционно употребляющихся только в мужском роде: бел. касірка ← бел. касірша / рус. кассирша, бел. прадавачка ← бел. прадаўшчыца / рус. продавщица, бел. выхавацелька ← бел. выхавацельніца / рус. воспитательница, бел. дырэктарка ← бел. дырэктар / рус. директор, бел. доктарка ← бел. доктар / рус. доктор, бел. паляводка ← бел. палявод / рус. полевод. Сравн.: укр. вчителька, лікарка, поштарка, дизайнерка, польск. lekarzka, nauczycielka, lektorka, autorka, чеш. právnička, prodavačka v bufetu, vyсhovatelka, herečka. Также увеличивается количество агентивной лексики мужского рода с суффиксом -ца: кіроўца, спартоўца, дарадца, вінаваўца, сравн.: польск. kierowca, spоrtowca, doradca, winowajca вместо бел. вадзіцель, спартсмен, саветнік, віноўны / рус. водитель, спортсмен, советник, 73 виновный. Актуализируется употребление лексем с отглагольным и собирательным значением с компонентом -во, как в украинском языке: бел. печыва, чытво, сеціва ‘интернет’, марозіва, сравн. укр. печиво, читво, мереживо ‘узоры, переплетение’, морозиво вместо бел. пячэнне, чытанне, сетка ‘интернет’, марожанае / рус. печение, чтение, сеть ‘интернет’, мороженое. Кроме того, увеличивается количество существительных с усеченной основой: каментар, выступ, наступ (сравн.: укр. коментар, виступ, наступ, польск. komentarz, występ) вместо бел. каментарый, выступленне, наступленне / рус. комментарий, выступление, наступление. Названые явления подкрепляются характерной для последних лет ориентацией на белорусские словари и грамматики 1920-гг. (на так наз. «тарашкевицу»). Часть вернувшихся в активное употребление лексем из «Беларуска-расійскага слоўніка» М. Байкова и С. Некрашевича (Минск, 1926) – это общие с украинским и польским языком лексемы, иногда поменявшие значение: бел. намет ‘забор’ (1920-е) – бел. намет ‘палатка’ (2000-е), сравн.: укр. намет, польск. namiot вместо бел. палатка / рус. палатка; бел. улюбенец (1920-е, 2000-е) ‘любимец’, сравн.: укр. улюбленець, польск. ulubieniec вместо бел. любімец / рус. любимец; бел. вынятак (1920-е, 2000-е), сравн.: польск. wyjątek, укр. виняток вместо бел. выключэнне / рус. исключение. Грамматика современного белорусского языка также развивается во взаимодействии с тремя соседними языками. Ориентация на русский язык очевидна при распределении новых слов по типам склонения: англ. cooler ‘водонагревательный прибор; вентилятор для системы компьютера’ – рус. кулер / бел. кулер (нулевое окончание) – мужской род, исп. salsa ‘латиноамериканский танец’ рус. сальса / бел. сальса (окончание на гласный) – женский род, исп. вurrito рус. бурито / бел. бурыта (рус. – окончание на гласный -о, бел – на -а, заимствованное слово) – средний род, нескл. Иногда нечеткое разделение норм русского языка ведет к ошибочному грамматическому усвоению иноязычий. Это характерно для новых и неизменяемых существительных. Например, рус. растворимый капучино (мужской род) → бел. традыцыйны капучына, трайны эспрэса, адзін эспрэса – мужской род, хотя в белорусском норма средний или возможен женский от «кава»: ранiшняе капучына, глясэ не спадабалася, двайная эспрэса. В белорусском языке, где слово собака мужского рода (мініяцюрны чыхуахуа, абаяльны шы-тцу), под влиянием русского часто появляются формы женского рода: уласная чыхуахуа, самай разумнай прызнана бордэр-колі. Среди грамматических изменений, возникающих под влиянием польского и украинского языков (и в тоже время появляющихся в противовес общим с русским языком нормам), можно выделить следующие. Употребление предложного падежа с предлогом па при существительных мужского рода для выражения пространственных, временных, объектных и др. отношений: Да таго ж у мяне выдатны настаўнік па гэтым прадмеце – Яўген Яўгенавіч Валынец (Раніца, № 19. 2010. С. 4), а также выязджалі па сігнале, згрупаваліся па прынцыпе, па леташнім сцэнарыі, тур па музеі, па гэтым кірунку, аўтамат па продажы малака. Ранее в таких конструкциях в белорусском языке был дательный падеж и окончание -у (-ю), как и в русском языке. Сравн.: бел. У свае 23 гады ен ужо чэмпіен свету па тайландскаму боксу (Чырвоная змена, № 16. 2006. С.2), па кантракту, па максімуму, па ўзроўню, па плану и рус.: Мужчина заявил, что вступил в брак по совету самой феи, которая явилась ему во сне (Cosmo, № 11. 2010. С. 78), а также организуйте конкурс по триатлону, жил по режиму, погулять по родному городу, каждому – по другу, нужно бить по мячу, а не по футболисту. Переход из дательного в предложный падеж в конструкциях с па для белорусского литературного языка ощутимый в грамматическом плане, так как вместо одной флексии -у (-ю) возникает 74 сразу четыре их вида: -е (при твердой основе), -ы (при основе на р, ц, ш, ж), -і (при основе на мягкий согласный), -у (на к и г, х, которые не пререходят в з, с): па мотафрыстайле, пусцілі па ветры, па атэлі, па рахунку, семінар па брэндзінгу. Но в существительных, обозначающих человека, труднее проследить разницу в падежах, так как и в дательном, и в предложном в белорусском языке используется флексия -у (-ю): гараваў па сябру, даводзіцца па мужу радней, кроме существительных на твердый согласный, где нормативна -е: залічана па адным студэнце, меў вялікую спадчыну па браце і бацьку. В русском языке различия между дательным и предложным падежами могут быть незначительны, так как в дательном падеже употребляется окончание -у (-ю), расширяется его употребление и в предложном – под влиянием акцентной нормы (в саду́, в аэропорту́, на балу́, на пруду́, на жиру́, в старинном роду́). Предложный падеж с предлогом по в значении направления действия, времени (в значении ‘после’), выражения грусти, тоски по кому-либо доминировал в старобелорусском языке (расширение сочетаний в отвлеченном значении инспектор по труду – тенденция языка ХХ – ХХI вв. [3, С. 44]). В русском языке – от древнерусского до периода ХІХ в. – предложный употреблялся только в значении времени ‘после’ (по Рождестве Христове) и в переносном значении после глаголов типа гнаться по ком, горевать по ком. В значении места, времени ‘когда’, причины, обоснования мнения, соответствия, распределения, действия по какой-либо части был дательный падеж (по правому берегу, по вечеру, судить по законам, по Нестору, стоят по бокам, служит по архиву) [4, С. 489]. В белорусском языке ХХ в. уже дательный падеж считался нормативным при значениях пространственных, временных, способа действия, объектных, принадлежности, родства, чувств, соответствия с чем-нибудь (раскладваць па ўсяму сталу, па твару, не па нашаму нораву, ісці па следу, па сезону, па метру, па ваеннаму загаду, таварыш па інстытуту). На это указывали как грамматисты начала ХХ века (Я. Лесик, А. Карзон), так и авторы 1950 – 1980-х гг. («Граматыка беларускай мовы», 1962, «Беларуская граматыка», 1985) и периода конца 1980-х – 2000-х гг. (А. Арошонкова и В. Лемтюгова, П. Шуба, авторы «Кароткой граматыкі беларускай мовы», 2007), хотя в отдельных случаях допускался предложный падеж. Нужно принять во внимание тот факт, что в белорусском языке до 1930-х гг. не было четких границ между дательным и предложным падежами в единственном числе (общая флексия -у (-ю) для ряда основ). Нормы белоруского языка 1930 – 1980 гг. складывались в тесном взаимодействии с русскими, что существенно сказалось на употреблении многих грамматических форм. Кроме того, окончание -у (-ю) в единственном числе при ряде основ распространено в белорусских и русских диалектах, особенно в существительных с основами на г, к, х, что в большей степени связано с реализацией ударения в слове при одно- и двусложных словах (М. Жыдовіч. “Назоўнік у беларускай мове”, 1969). Это делает дательный и предложный падежи неделимыми. В современном украинском языке в конструкциях с по употребляется предложный падеж, где окончание -у (-ю) является нормативным (хотя иногда допустимы вариантные окончания -ові, -і [5, C. 128]): Зі мною він жодного разу не зустрічався, лише спілкувався по телефону і в листах (kreschatic.kiev.ua, 02.03.2011), а также йти по етапу, по дощу, пропали всі хвилини по «тижню», мегабайти по «інтернету за копійку», по університету. В практике СМИ встречаются и в суботу по обеді, знаків по вcьому светові. В дательном падеже используется окончание -ові – передав ії своєму другові, реже -у (-ю) – солісту столичної опери, кожна з яких відповідає дню, тижню, місяцю. Стоит отметить, что в последнее время формы с по в украинском языке в объектных значениях заменяются конструкциями с предлогом з в винительном и с за в творительном падежах: Вперше в Україні, у Святошині, проведено турнір з тектоніку 75 (kreschatic.kiev.ua, 20.05.2009), а также директор з розвитку мережі «Читай-город» Роман Шута, живуть за принципом звичайной вигоды, за великим рохунком. В современном польском языке с po также используется предложный падеж: Mam pytanie: czy goście, ktorzy nie posiadają samochodow po weselu/obiedzie weselnym powinni być odwiezieni? (babiniec-cafe.pl. 07. 05.2010), а также po wybuchu kryzysu finansowego, Twitter może być drugim graczem po Facebooku, po całum świecie, po środku siedzielismy, władzy po ojcu, wdowa po generale в сочетании krok po kroku. Как видим, в польском и в украинском языках конструкции с по употребляются при значении места, времени ‘после’, распределения, объектных отношениях, отношениях родства. В польском языке в предложном падеже преобладает флексия -u (при среднеязычных, заднеязычных и мягких согласных) -e употребляется при твердых согласных, которые под влиянием флексии смягчаются (poznać głupiego po smiehu, co nagle, to po diable [6, C. 376]). Дательный падеж представлен окончанием -owi (prezidentowi), реже – -u (panu, światu). В чешском языке с po употребляется предложный падеж: po chodníku jdou, procházíme se po parku. Однако его различия с дательным практически неощутимы. В двух падежах употебляются окончания -ovi – для существительных, обозначающих лицо (bratrovi и о bratrovi), -u – для всех существительных твердой основы (medvědu и о medvědu), i – для мягкой (koši и o koši) [7, С. 112 – 144]. Таким образом, говорить о влиянии на смену нормы употребления конструкций с предлогом па в белорусском языке украинского и западнославянских языков можно условно, так как в белорусском предложный падеж обрел свои специфические черты. Недавно сформировавшаяся норма уже нашла закрепление в некоторых пособиях («Беларуская мова» в 2-х ч., под. ред. Л. Григорьевой, Минск, 1998; «Беларуская мова», Витебск, 2008). С ориентацией на украинский язык можно связать также употребление полных флексий -аю (-яю), -ою (-ею) в существительных женского рода творительного падежа единственного числа, которые в белорусском языке считается вариантным к -ой (-ей) и употребляются нерегулярно (чаще в художественных и публицистических текстах с целью поэтизации языка и создания особенного ритма): Першае вяселле пад вадою прайшло ў Беларусі (new.racyja.com, 3.03.2011), а также я падзяліўся з маею жонкаю, за шыбаю, быў навіною. Сравн.: укр. Для молодих це певною мірою так (Біла хата, № 16. 2010. С. 6), свініна, тушкована з капустою і картоплею, з назвою Красна гора, користуючись нагодою. В русском языке нормативны две формы окончаний, однако в большинстве случаев используются односложные окончания: брюки с завышенной талией, никак с экономикой не связано, окружись себя красотой, стали главной парой, но Проходить практику с надеждою, что после практики возьмут на работу? (www.galya.ru/clubs/show, 04.07.10). В польском языке при данном типе форм употребляется окончание на гласный -ą: Dodrze, jeśli document potwierdzaący odbiόr towaru lub wykonanie usługi jest powizany z fakturą… (Rzecz Pospolita/ Szkolenie i konferencje. 26.01.2010. C.1), а также zgodnie z rekomendacją, dziś straszą wyblakłymi kolorami i odpadną farbą, zajmującą się edukacią bajkową. В чешском – словоформы с -оu (ženou, твердая основа), -i (duši, мягкая основа). Причины возникновения данных флексий – древние. Так, в старославянском языке окончанием при творительном падеже было -оѫ (оją). По мнению С. Обнорского («Именное склонение, в современном русском языке», 1927), А. Шахматова («Очерк современного русского литературного языка», 1941), -ой (-ей) развилось еще в древнерусском языке фонетическим путем – через усечение концевого у (оjу → оj) по причине уподобления односложным окончаниям других падежей именной формы. В современных русском и белорусском языках оба типа окончаний сохранились как равнозначные. 76 Неопределенность в грамматике белорусского языка наблюдается в употреблении существительных мужского рода в родительном падеже единственного числа, где существует параллелизм окончаний -а/-у. Это в первую очередь касается существительных, которые недавно вошли в белорусский лексикон (преимущественно иноязычия, которые не заняли определенного места в существующих лексикосемантических группах). В белорусском языке выбор флексий -а/-у зависит от семантики лексемы. Обычно с окончанием -а употребляются названия одушевленных существ и исчисляемых предметов (супергероя, шпіца, банкаманта, нектарына, джута). Категория одушевленности с окончанием -а выделилась во всех славянских языках еще на стадии древнего формирования типов склонений, сравн.: рус. в должности бармена, укр. адреса менеджера, польск. powitałyśmy nowego admina. С окончанием -у в белорусском языке употребляются все абстрактные, сборные и процессуальные существительные: дыскамфорту, іміджу, стрэсу, рэйтынгу, сэрвісу, фармату, кансерванту, спандэксу, пап-корну, мастэрынгу, суверэнітэту. На современном этапе значительно увеличилось употребление флексии -у в ряде лексикосемантических груп неодушевленных существительных: в них перешли названия экономических процессов, видов коммерческой деятельности (дэфолту, маркетынгу, дэпазіту), информационных процессов (кліку, вэб-кантэнту, роўмінгу); косметических процедур (пілінгу, татуажу, стайлінгу). Также чаще стали употребляться с -у названия танцев, стилей музыки, видов спорта и игр (шансон супраць року, прадстаўнікі фолькмадэрну, уплыў неа-панку, школа ролінгу, для аматараў баскетболу), для которых нормой является -а (танцораў брэйка, хваля тэктоніка, новая зорка фрыстайла, клуб кікбоксінга). Эту тенденцию, с одной стороны, можно объяснить стремлением некоторых авторов отойти от флексии -а, как общей с русским языком, и приблизиться к польскому и украинскому языкам, где флексия -у доминирует во многих категориях неодушевленных существительных. Так, в польском языке -u норма для всех существительных иноязычного происхождения, сравн.: oglądania filmu “Mgła”, szef portalu, w stronie parlamentu, dla wielbiceli designu. Названия танцев, стилей музыки и видов спорта в родительном падеже единственного числа в языковой практике печатных и интернет-изданий паралелльно употребляются с -а и с -и, предпочтение отдается формам с -и: Nowoczesna i kosmopolityczna mieszanka r'n'b, hip-hopu i popu dała im uznanie krytykow i sukces komercyjny (www.rp.pl, 18.03. 2011), połączenie lacrosse, baseballa i futbolu, światowego boksu, ludzi baletu и dla polskiego tenisa. В украинском языке также наблюдается неопределенность и параллельность употребления -у (-ю) и -а (-я): Саме вони віднайшли новий стиль «тектонік», котрий містить у собі елементи електро, хіп-хопу, локінга, поппінга і техно (kreschatic.kiev.ua, 20.05.2009), всі стилі – від репу й хіп-хопу до джазу, шанувальник футбола, но вечір професіонального боксу. Новые слова в украинском языке чаще усваиваются с флексией -у: Послуги міжнародного роумінгу, клубу аграрного бізнесу, борються з піратством і скачуванням музики з інтернету, особливість менталітету. Одна из групп, где нормативным является окончание -у, – сборные существительные (среди которых названия коллективов и учреждений): А ще кільканадцять років потому відбулось особисте знайомство двох знакових персон українського культурного бомонду – Леся Подерв’янського та Олега Скрипки. (globalinfo.com.ua, 29.01.2011), а также аваціями залу, у виконанні ансамблю, перши заступник голови бюджетного комітету, з Піщанської школи-інтернату. В белорусском языке названия объединений людей, коллективов, учреждений неопределенно употребляются как -а, так и с -у: Працэдурны камітэт парламента Грузіі плануе правесці рэвізію зарплаты тых кіраўнікоў дзяржаўных устаноў, у каго яна перавышае зарплату прэзідэнта краіны (Звязда, № 53. 2006. С.1) и У Польшчы адбылося паседжанне дзіцячага парламенту (old.nv77 online.info. 2.06.2008), а также рускага поп-гурта “Динамит” и ад гурту Ramstein, прадпрыемствы канцэрна "Белдзяржхарчпрам" и рахункі беларускага дзяржаўнага канцэрну «Белнафтахім», шоу-балета, кааператыва, фан-клуба, клана, но крыміналітэту, бамонду, рок-калектыву. Следует добавить, что в 1920-е гг. (Я. Лесик, “Беларуская мова”, 1924) и в белорусском языке нормативно с окончанием -у употреблялись все иноязычные лексемы (інстытуту, парлямэнту, элемэнту, тому), что может быть принято как стимул для введения этих форм поклонниками «тарашкевицы». Кроме того, в белорусском, как ни в одном славянском оказалось влиятельной система склонения существительных бывшей древней группы на -ǔ, также в современности наблюдается унификация родительного, дательного и предложного падежей с одним окончанием -у. В русском языке в начале ХХ в. с окончанием -у (-ю) употреблялись некоторые сборные и отвлеченные существительные, а также конкретные существительные с предлогом (народу, бархату, меду, жару, слуху, из носу, с краю) [8, С. 457]. Сейчас формы типа кисть винограду, крикнуть с испугу, много шуму, нет отбою допустимы, но рассматриваются как разговорные (Е. Окунцова, “Трудности устной речи”, 2004) или выделяются в особый, партитивный падеж (Г. Панова, “Современный русский язык. Словарь-справочник”, 2003). Тем не менее, такие словоформы встречаются в СМИ: Словом, в своем новом проекте Сергей Шнуров не стал выдумывать пороху, а остался самим собой… (МЫ, № 8. 2010. С. 126), налить себе чаю, мало толку. Новые слова употребляются с окончанием -а, независимо от лексического значения и типа основы: нельзя недооценивать влияние стресса, героиня сериала, предпочтительнее автозагара в бутылке, обратная сторона паркура, надежна русского поп-рока, никакого дефолта. Иногда, очевидно по причине грамматической неопределенности -а употребляется и в белорусском языке: А піара пакуль не стае и там же – унікальная скарбніца вымагае унікальнага піару (Культура, № 12. 2010. С.4), пачаткам бума сацыяльных сетак/ такога буму на ЖЖ, звярнуцца да стэрэатыпа/ прыклад стэрэатыпу ўспрымання, доўгачакага прэзента/ у якасцi прэзенту. Это связано также с нечетким соблюдением норм, неполной закрепленностью употребения той или иной лексемы в речи. Влиянием польского языка можно объяснить увеличение числа употребляемых словоформ существительных женского рода на -а (-я) со сложной основой на согласный перед перед н’ в родительном падеже множественного числа с окончаниями -аў (-яў). Нормативно в белорусском языке данное окончание употребляется в существительных женского рода на -а (-я) при трех и более согласных в основе, на удвоенный согласный и с основой, тяжелой для произношения (коўдраў, малітваў, ведзьмаў, кайстраў, мадоннаў, просьбаў). Сложные основы с мягким санорным считаются легкими для произношения и допускают параллельное употребление нулевого окончания с появлением беглого согласного в основе: чарэшань и чарэшняў, кухань и кухняў, хлебапякарань и хлебапякарняў, спалень и спальняў. В “Слоўніку сучаснай беларускай мовы” (2009), “Беларускім арфаграфічным слоўніку” (2009) также зафиксирована вариантность окончаний: майстэрань и майстэрняў, спавядалень и спавядальняў, лядовень и лядоўняў, друкарань и друкарняў. В языке печатных изданий предпочтение отдается полным словоформам: У гэтым годзе выданне з’явіцца і на палічках белаускіх кнігарняў (Раніца, № 4. 2010. С. 6), а также 2,5 тысячы грыўняў, ткацкіх майстэрняў, стравы еўрапейскай, азіяцкай кухняў, комплекс з лазняў, 38 прыбіральняў. В польском языке при сложных основах нормативно нулевое окончание: naszych prośb, wykorzystanie lamp, spolek portfelowych. Однако в некоторых случаях допускается окончание на гласный -і. Это касается существительных с элементами -nia, -ownia, –arnia, -ernia, -alnia, -elnia (czereśni, wartowni, kawiarni, kopalni, spodzelni, cukierni). 78 В русском же языке также нормативны формы с нулевым окончанием, где может появляется беглый гласный: В меню наших кофеен – блинное разнообразие на любой вкус (shoko.ru. 28.02.2011), дом без спален, десерт из вишен, от жаровен – к столу, но квашней, ставней, пригошней, сходней. Аналогичные законы действуют и в украинском языке: Перепрофілювати більше ніж 20 районних лікарень, салонів краси та перукарень, 110 тисяч гривень, громадзянам, кілька сотень сайтів. Влиянием польского на белорусский можно считать и употребление окончаний -аў (-яў) при словах типа тэмаў, праблемаў, сістэмаў, которые ошибочно копируют польские словоформы programόw, systemόw, problemόw, tematόw, имеющие мужской род (program, system, problem, temat) и, соответственно, окончание родительного падежа множественного числа -όw. Таким образом, можно утверждать, что современный белорусский язык развивается в тесном взаимодействии с соседними славянскими языкам, которые служат как источниками пополнения лексики, так и примером усвоения иноязычий, стимулом к развитию падежной парадигмы. Библиография 1. Демина, Е. И. Проблема динамики литературно-языковой нормы. / Традиции и новые тенденции в развитии славянских литературных языков: проблема динамики нормы. Под ред. Е. И. Деминой, Л. Н. Смирновой, В. С. Ефимовой. Москва: Институт славяноведения и балканистики РАН, 1994. С. 3 – 9. 2. Булыка, А. М. Роля польскага ўплыву ў развіцці лексічнага складу беларускай мовы дакастрычніцкага перыядую / Беларуска-руска-польскае супастаўляльнае мовазнаўства: матэрыялы І усесаюзнай навуковай канферэнцыію Пад рэд. М. М. Вардамацкага. Віцебск, 1990. С. 3 – 8. 3. Прокопович, Н. Н. Именное глагольное управление в современном русском языке. Москва: Русский язык, 1981. 189 с. 4. Буслаев, Ф. И. Историческая грамматика русского языка. Москва: Государственное учебно-педагогическое издательство Министерства просвещения РСФСР, 1959. 624 с. 5. Сучасна украінска мова / О. М. Григор’ева [та інш.]. 2-е вид. Киів: Либідь, 2001. 398 с. 6. Кротовская, Я. А., Кашкуревич, Л. Г. Учебник польского языка для институтов и факультетов ин. яз. Москва: Высшая школа, 1987. 403 с. 7. Широкова, А. Г. Чешский язык. Москва, Издательство литературы на иностраных языках, 1961. 352 с. 8. Шахматов А. А. Очерк современного русского литературного языка. Москва: Учпедгиз, 1941. 288 с. 79 „Nowe” i „stare” języki słowiańskie – ewolucja slawistycznych klasyfikacji w ciągu ostatniego 20-lecia Katarzyna Knapik-Gawin “New” and “old” Slavonic languages – evolution of Slavonic language classifications in past 20 years Abstract: The paper focuses on the issues of Slavonic languages after year 1989. The big, unifying state structures have disintegrated – like Yugoslavia, Czechoslovakia and the USSR. So-called small languages have liberated and are currently in search for their identity in globalizing Europe. The ideologization of a language shows the problem of discord between its diversity as a structure and as a political fact. Multiply classifications appearing in recent years has caused blurring of terms such as “dialect”, “variant”, “regiolect”, “minority language” and “micro language”. The paper presents current scientific discussion on existence of “new” Slavonic languages. Key words: language ecology; ecolingustics; micro languages; regional languages; minority languages; Slavic languages; Serbo-Croatian; Croatian; Bosnian; Montenegrian. Contact: Department of East-Slavonic [email protected] Studies, Uniwersity of Lodz, Kraje słowiańskie w ciągu ostatniego dwudziestolecia uległy szeregowi skomplikowanych przemian politycznych, gospodarczych i kulturowych. Ta sytuacja wymusiła także zmiany w zakresie języka, szczególnie jego planowania w obrębie struktur państwowych. Po rozpadzie dużych, unfikujących struktur państwowych: (serbsko-chorwackiej, czeskosłowackiej, radzieckiej) uległy zmianie centra decydujące o planowaniu statusu wielu języków słowiańskich. Doszło do ukształtowania nowych państw (Białoruś, Ukraina, Czechy, Słowacja, Serbia, Macedonia, Słowenia, Chorwacja, Bośnia, później także Czarnogóra), co pociągnęło za sobą redefiniowanie tożsamości narodowej, także dla mniejszości etnicznych (Kaszubi). Wraz z potrzebą samookreślenia się przez grupy etniczne pojawiła się ideologizacja kwestii językowych (a nawet alfabetu, jak w Serbii), rozpoczęto poszukiwania cech dystynktywnych „nowych” języków, a „stare” usilnie „oczyszczano” z obcych wpływów. W slawistyce zarysował się problem tzw. mikrojęzyków, powiązany bezpośrednio z polityką Unii Europejskiej (w struktury której część państw słowiańskich wstąpiło w 2004 i 2007 r.) zakładającą wspieranie „małych” języków. Wsparcie to wiąże się nie tylko z rozwiązaniami prawnymi (ratyfikacja Europejskiej karty języków regionalnych i mniejszościowych, zapewniającej liczne przywileje i udogodnienia), ale także z dotacją finansową na rozwój kultury, szkolnictwa czy mediów w danym języku. Czynniki te sprawiają, że wiele grup walczy o status mikrojęzyka lub języka mniejszościowego dla swojej mowy, co przekłada się także na wzrost antagonizmów społecznych, podkreślanie różnic itp. Tradycyjna klasyfikacja języków słowiańskich powoli ustępuje miejsca nowym klasyfikacjom, uwzględniającym „nowe” języki słowiańskie. Nowe klasyfikacje poszerzają 80 wszystkie grupy: zachodnią (zaliczają się do niej: polski, górnołużycki, dolnołużycki, czeski, słowacki, kaszubski, czasem laski), wschodnią (zaliczają się do niej: rosyjski, białoruski, ukraiński, rusiński (karpacko-rusiński), ruski (rusnacki, jugo-rusiński), łemkowski) oraz południową (zaliczają się do niej: słoweński, serbski, chorwacki, gradiszczańsko-chorwacki, bułgarsko-banacki, macedoński, czasem bośniacki i czarnogórski). Grupę „nowych” można podzielić na trzy podgrupy: języki wyróżnione po „rozpadzie” języka serbsko-chorwackiego, mikrojęzyki (uznawane i postulowane) oraz słowiańskie języki sztuczne. Języki „postserbsko-chorwackie” (określenie Jaroszewicza – Jaroszewicz 2004) są największymi pod względem liczby użytkowników i najbardziej problematycznymi w dyskusji naukowej na temat klasyfikacji języków słowiańskich. Pierwszą kontrowersyjną kwestią jest „rozpad” serbsko-chorwackiego. Jeśli przyjąć za Crystalem, że język martwy to ten, którym już nikt nie mówi (A language dies when nobody speaks it any more – Crystal 2000: 1), nie sposób obronić tezy o jego śmierci, ponieważ wciąż żyją ludzie uważający się za Jugosłowian lub użytkowników języka serbsko-chorwackiego. O tym, że na płaszczyźnie symbolicznej nadal nie umarł, świadczy także dalsze pojawianie się tego pojęcia w dyskursie językoznawczym (warto wspomnieć chociażby gramatykę opisową języka serbskochorwackiego autorstwa Bułgarki Lili Laszkowej z 2001 roku). Nie nastąpiło także wyparcie języka za sprawą innego, dominującego kulturowo i politycznie, jak dzieje się aktualnie z językami łużyckimi, porzucanymi przez użytkowników na rzecz o wiele bardziej prestiżowego niemieckiego. Jak pisze Oczkowa, Rozpad języka serbsko-chorwackiego dotyczy jego rozpadu na poziomie standardu, nie zaś systemu (Oczkowa, 2006: 255). Prowadzona jest jednak konsekwentna polityka językowa mająca prowadzić do podkreślania cech odróżniających język chorwacki od serbskiego, a oba od bośniackiego i czarnogórskiego. Szczególnie dobrze widoczne to jest w sferze leksykalnej: ilość neologizmów powstałych w ciągu ostatnich dwudziestu lat daje do myślenia. Tym bardziej, że, jak twierdzi I. Ohnheiser, Необходимую материальную базу для изучения тенденций развития в области номинации предоставляют словари неологизмов (Ohnheiser 2003:30). Kwestia uznania odrębności języków chorwackiego, bośniackiego i czarnogórskiego jest problematyczna również z tego powodu, że do dyskusji naukowej wkrada się czasem zbyt wiele emocji i zwyczajnej polityki (jak stwierdził Feleszko, nie udając obiektywizmu: mój stosunek do tych języków jest zdecydowanie negatywny, ponieważ negatywny był też mój stosunek do procesów uwalniających te przegrupowania językowe (za: Molas 2008). Pokłosiem filozofii romantycznej jest herderowska idea związku między państwem, narodowością i językiem – skoro powstała Czarnogóra, oczywistym jest, że musi istnieć język czarnogórski. Tak istotnie jest, ale na poziomie symbolicznym, nie gramatycznym. Ukształtowanie się nowych standardów nie jest bowiem faktem dokonanym, lecz nadal procesem ciągłym, szczególnie dla wariantu bośniackiego i czarnogórskiego. Do lat 90. (a nawet później) w serbskiej lingwistyce dominował pogląd o wariantowości języka serbsko-chorwackiego, pozostającego jednak zarówno w praktyce komunikacyjnej, jak i na poziomie strukturalnym jednym językiem (Ivić, 1965). Nie brakuje co prawda tych, którzy uznają język serbsko-chorwacki za byt semistandardowy, platońską ideę, która nigdy nie zaistniała jako parole. Według Brozovicia (Brozović 1970) diasystem jest tworzony przez narzecza, są to równoległe, a nie podrzędne, elementy systemu. Zgodnie z tym podziałem, sztokawski, czakawski i kajkawski nie są dialektami języka chorwackiego, lecz równorzędnymu systemami. Obecny standard chorwacki nie jest wypadkową tych narzeczy, nie wywodzi się z żadnego „ogólnochorwackiego” języka bazowego, jakkolwiek w standardzie sztokawskim pojawiają się zapożyczenia z wariantów kajkawskiego i czakawskiego. Można w skrócie powiedzieć, że nowosztokawszczyzna to langue, a jej realizacje (chorwackie, serbskie) to parole. Podobne wątpliwości pojawiają się odnośnie samego języka chorwackiego. Jak pisze 81 Barbara Kryžan-Stanojević (Kryžan-Stanojević B., Silić J., 2003), żaden Chorwat nie rodzi się użytkownikiem standardowego języka chorwackiego: Nikt (prawie nikt) nie jest urodzony w środowisku języka standardowego, nie istnieje pojęcie języka ogólnonarodowego, który mógłby stać się podstawą języka standardowego. Język standardowy to język, którego trzeba się uczyć, a nie język, z którym człowiek się rodzi. Chorwaci rodzą się w jednym z trzech narzeczy. Języka standardowego uczą się dopiero w szkole. Pojęcie języka potocznego w chorwackiej rzeczywistości pokrywa się z pojęciem dialektu, który w przyjętej hierarchii jest realizacją systemu-narzecza (Kryžan-Stanojević, 2003: 233). Samardžija (Samardžija 1999: 6) wprowadza rozróżnienie na chorwacki język naturalny (hrvatski organski idiomi) i chorwacki język standardowy (hrvatski standardni jezik). Jak natomiast uważa Duliczenko (Duliczenko 2003), uznanie odrębności narzeczy kajkawskiego i czakawskiego od sztokawskiego mogłoby być równie uprawnione jak uznanie mikrojęzyka gradziszczańsko-chorwackiego. Mimo pewnego okrzepnięcia chorwacczyzny w „postdaytonowskiej” slawistyce, wciąż budzą kontrowersje epizody takie jak tłumaczenie książki „Vremenski darovi” Zorana Živkovicia z języka serbskiego na chorwacki. Tymczasem serbska lingwistyka jako jedyna nie odcina się od tradycji wspólnotowej, czasem jednakże skręcając w stronę afirmacji „serbskości”, rozumianej jako ekawska sztokawszczyzna zapisywana cyrylicą. Jakkolwiek dwualfabetyczność pozostaje oficjalnym rozwiązaniem, status alfabetu cyrylickiego wydaje się do pewnego stopnia wyższy niż łacińskiego, co nie jest bez przyczyny w kontekście znaczenia czynnika konfesyjnego dla określania tożsamości na Bałkanach. Element ten odgrywa szczególną rolę w Bośni, gdzie islam – i związane z nim orientalizmy – stanowi punkt odniesienia dla definiowania tego, co bośniackie. Jest to tym istotniejsze, że definiowanie to utrudniają: brak tradycji państwowościowej, problemy historyczno-narodowościowe (przedstawiciele elit przez wiele wieków uważali się za Serbów lub Chorwatów; narodowość bośniacką deklarowali tylko obywatele niesłowiańscy – tureccy lub sefardyjczycy), brak wspólnego elementu kulturowego poza islamem, brak ciągłości między osmańskim protureckim patriotyzmem a chrześcijańskim średniowieczem (Jaroszewicz 2003b). Istnienie języka bośniackiego uważa się czasem za fakt polityczny (jego międzynarodowa kariera rozpoczęła się od treści traktatu pokojowego z Dayton) lub po prostu konfesyjny, gdyż są poddawane w wątpliwość zarówno jego korzenie etniczne, jak i rzeczywiste występowanie cech różniących ten wariant od pozostałych (według Jaroszewicza, jedynymi bezdyskusyjnymi cechami jest fonem h oraz istotna ilość turcyzmów, takich jak np. šehit – bohater poległy w walce za wiarę; mešihat – biuro, urząd; merhamet – współczucie, salam aleikum – pozdrowienie w wydaniu wiadomości w TV; Jaroszewicz 2003b: 63). System językowy postrzegany jest natomiast jako wysoce analogiczny z chorwackim, szczególnie na polu morfologii (jeśli nie liczyć tureckich sufiksów). Funkcjonuje nawet określenie bosanskohercegovački međuvarijantski tip. Tymczasem „bosanistyka” ma już swoje tradycje: w 1992 r. powstał słownik leksyki bośniackiej Rječnik karakteristične leksike u bosanskome jeziku autorstwa Aliji Isakovicia, o późniejszej nazwie Rječnik bosanskog jezika. Isaković podawał następujące cechy bośniackie: orientalizmy, częstsze wstępowanie fonemu h, podwajanie spółgłosek w wyrazach pochodzenia arabskiego, pojawianie się infinitivu bez wygłosowego –i (Isaković, 1992). W 1994 powstał podręcznik gimnazjalny Gramatika bosanskog jezika autorstwa Hanki Vajzović i Huseina Zvrko, a w 1996 Pravopis bosanskoga jezika Senahida Halilovicia. Kolejnym spornym zagadnieniem jest istnienie języka czarnogórskiego. Główni zwolennicy „montenegrystyki” przywołują argument istnienia odrębnych fonemów: ś (ssjekira), ź (izzjesti), dz (bidza), czasem również dj (djevojka) i cc (ccerat). W 2009 roku powstał Pravopis crnogorskog jezika s pravopisnim riječnikom, gdzie deklaruje się dziewięć zasad, według których został on oparty: 1. Modelem dla czarnogórskiej standardyzacji jest 82 wspólny język ogólny (koine), należący do wszystkich autochtonicznych obywateli Czarnogóry; 2. Pravopis oparty jest na zasadzie „Czytaj tak, jak piszesz, czytaj, jak jest napisane”; 3. Normatywnym wariantem jest ijekawica; 4. Fonemy ć, đ, ś i ź są wynikiem jotowania i elementem czarnogórskiej normy; 5. Podstawą kodyfikacji jest czteroakcentowy fonetyczny system z długimi samogłoskami; 6. Pravopis nie ma na celu archaizacji ani wprowadzenia do normy lokalizmów, dialektyzmów i prowincjonalizmów będących w użyciu w Czarnogórze; 7. Pravopis nie przewiduje odstępstw od Pravopisu MH i MS z 1960 r., chyba że praktyka języka Czarnogórców pokaże inaczej; 8. Do systemu fonologicznego włącza się fonem з (dz); 9. Konieczne jest rozróżnienie pomiędzy grafemami Ʒ, Ǯ, l’ i ń oraz dž, đ, lj i nj w alfabecie łacińskim (Pravopis 2009). O odrębności tego wariantu mają świadczyć także archaiczne formy morfologiczne: tijeh, ovijeh, ovijema, tijema. Jako zabytek języka czarnogórskiego przywoływany jest także Gorski vijenac Petara Petrovicia Njegosza, postrzegany jako dzieło niesłuszne przypisywane do literatury serbskiej (Vijesti, 2001). Podjęte są próby implementacji nowej normy: na Wydziale Filologicznym w Nikšiciu korzysta się z nowej ortografii, a pismo DANU (Dukljanska akademija znanosti i umjetnosti u Podgorici) pt. Crnogorski književni list wydawane jest po „serbsku, chorwacku, czarnogórsku i bośniacku”. Małe języki słowiańskie (mikrojęzyki) są rozumiane jako regiolekty i języki mniejszościowe. Regiolektem nazywa się język danego, w jakiś sposób wyróżniającego się regionu. Język mniejszościowy to język grupy etnicznej odrębnej niż dominująca w państwie większość. Języki regionalne lub mniejszościowe oznaczają języki, które są tradycyjnie używane na terytorium danego państwa przez jego obywateli, stanowigrupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa, oraz różnią się od oficjalnego języka tego państwa; termin ten nie obejmuje to ani dialektów języka oficjalnego państwa, ani języków migrantów (Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych). Do małych języków słowiańskich uznawanych za odrębne od „dużych” zaliczono: – w grupie zachodniej: kaszubski, laski; – w grupie wschodniej: rusiński, łemkowski, jugorusiński, zachodnio-poleski; – w grupie południowej: chorwacko-gradiszczański, chorwacko-molizański, rezjański, banacko-bułgarski. Wątpliwości nadal budzą postulowane mikrojęzyki, takie jak morawski, mazurski, wschodniosłowacki, podhalański, pomacki, śląski, wiczewski, egejsko-macedoński. Do listy tej zalicza się także czasem kajkawski, czakawski, bośniacki i czarnogórski, o czym była mowa wcześniej. Jako problemy towarzyszące wyodrębnianiu się mikrojęzyków wyróżnia się m.in. oddawanie (dzielenie) pewnych funkcji z językiem narodowym, co wpływa na niego uszczuplająco. Umacnianie pozycji języków mniejszościowych opisywane jest często jako triumf idei lokalności, stanowiącej siłę przeciwstawną do globalizacji. Jak pisze Krzysztofek, Globalizacja wręcz napędza nacjonalizm i etnocentryzm, a dokonuje się to paradoksalnie przy jednoczesnym słabnięciu prymatu narodów oraz erozji lokalnych kultur i tradycji przez kulturę globalną. Gdy się niszczy jedne elementy swoistości, rozrywa się tkankę społeczną, degraduje kulturowe systemy adaptacji, odrywa wytwórczość od własnego podłoża, od sieci relacji socjokulturowych, gdy słabnie suwerenność państwa, a granice stają się symbolicznymi liniami na mapie, to do głosu dochodzą znaki kulturowe, symbole, jako linie papilarne, coś co ma się na własność i co nie zlewa się w jedną globalną magmę. (...) To wydaje się kluczowe dla zrozumienia obecnej amplitudy globalizacja-partykularyzacja; tego zwłaszcza, że globalizacja nie jest jednowektorowa (Krzysztofek 2003:90). Z drugiej strony, ekolingwistyczne spojrzenie na zagadnienie różnorodności języków nakazuje troskę o wszystkie języki, szczególnie te słabsze i zagrożone, jako że razem z ich śmiercią ginie część ludzkiej wiedzy i kultury. Te idee stoją za rozwiązaniami prawnymi Unii Europejskiej: Europejską kartą języków regionalnych i mniejszościowych (1992) oraz Uniwersalną 83 deklaracją praw językowych (1996). Sztuczne języki słowiańskie są w dyskusji naukowej obecne bardzo rzadko, jako że żadnemu z nich nie udało się – jak dotąd – wyjść poza granice ciekawostki czy też językowego eksperymentu. Pewne sukcesy odniósł język slovio, utworzony w 2006 roku przez Słowaka Marka Hucko. Jest to uproszczony język słowiański, zapisywany 24-literową łacinką lub cyrylicą (č=cx, ž=zx, š=sx). Obejmuje ok. 60 tys. słów i wyrażeń. Jego morfologia jest analityczna, wzorowana na gramatyce esperanto (np. lubijm edat pod palma). O ambicjach entuzjastów Slovio świadczy projekt Slavopedia – encyklopedia w języku slovio. Drugą encyklopedią w sztucznym języku słowiańskim jest Slovianskia Wiki – encyklopedia w języku slovianskim, utworzonym także w 2006 roku przez grupę międzynarodową, w której głównym pomysłodawcą był Ondrej Rečnik. Slovianski funkcjonuje w wersji uproszczonej (Slovianski-P, od pidgin) oraz rozbudowanej (SlovianskiN, naturalny). Jest zapisywany łacinką lub cyrylicą, zawiera miękkości, jego ortografia i fonetyka jest o wiele bardziej rozbudowana od slovio, ponieważ ma uwzględniać wszystkie cechy słowiańskie. Przykład zdania w języku slovianskim: Naš ceľ: izdelati novy medžuslovjanski jezyk, koji vsaki Slovjan mogl by naučiti se govoriti i pisati v sedm dňev. Wspólny, uproszczony język słowiański jest postrzegany jako droga alternatywna wobec kulturowej i językowej dominacji angielszczyzny. Stworzenie silnego języka międzynarodowego, którego nauka byłaby opłacalna dla obcokrajowca mogłaby znacząco wpłynąć nie tylko na kulturową, ale i ekonomiczną kondycję krajów słowiańskich. Wreszcie, słychać w tych entuzjastycznych wypowiedziach echo panslawizmu, do którego zresztą przyznają się zwolennicy języka slovianskiego. Jak pisze publicysta, wyobraźmy sobie teraz, jakie otwiera to perspektywy przed naszymi gospodarkami i kulturą. Może już za kilkanaście lat powstaną pierwsze telewizyjne kanały informacyjne, filmowe i muzyczne z programami w języku Slovio. Może za kilkadziesiąt lat młodzież będzie ze zdziwieniem słuchać historii rodziców o czasach, w których przeboje muzyczne były wyłącznie po angielsku. Być może producenci z Hollywood zdecydują się przenieść swoje hale produkcyjne np. na... Białoruś, gdzie niewątpliwie będą mieli lepszą wyjściową pozycję do walki o wielki, zjednoczony wspólnym językiem, czterystumilionowy słowiański rynek. Może brzmi to dziś mało prawdopodobnie, ale kiedy władca Kataru zakładał panarabską telewizję Al-Dżazira, większość ludzi pukała się w czoło [Chrząszczak 2007]. Nie sposób jednak wskazać większej grupy lub środowiska zainteresowanego promocją języków sztucznych. Jako międzynarodowy język słowiański nadal doskonale sprawdza się rosyjski. Dla nie-Słowian natomiast wystarczy znajomość języka angielskiego, powszechnie nauczanego w krajach słowiańskich. Jak pokazuje praktyka, dla sukcesu „nowego” języka niezbędne jest silne wsparcie ludności, która się nim posługuje. Za jego uznaniem musi stać nie tylko duża liczba użytkowników, ale także ukonstytuowanie prawne w jakimś regionie lub państwie (choćby bardzo lokalne, jak kaszubskiego), tradycja literacka (stąd żarliwe dyskusje nad „czarnogórskością” poezji Njegoša czy „bośniackością” twórczości Andricia), wreszcie zaplecze naukowe i dydaktyczne. Które z „nowych” języków przetrwają następnych dwadzieścia lat, czas pokaże. Bibliografia 1. Brozović D., 1970, Standarni jezik, Zagreb. 2. Chrząszczak B., 2007, Gdy Slovio staje się ciałem, [w:] Nowy Obywatel, [online] obywatel.org.pl/index.php?menu=1&kategoria=G.. 3. Crnogorski jezik i književnost na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, Vijesti online http://www.mediaclub.cg.yu/kultura/arhiva/april2001/25.htm. 84 4. Duliczenko A.D. [Дуличенко А.Д.], 2003, Языки етнических меньшинств и языки региональные (региолекты). Hекоторые мотодологические аспекты, [w:] Wrocławska E., Zieniukowa J. (red.), Języki mniejszości i języki regionalne, Warszawa 2003, s. 28-39. 5. Đurđev G., 1999, Srpski, hrvatski i bošnjački jezik [w:] Socjolingwistyka t. 16, s. 21-25. 6. Isaković A., 1992, Rječnik karakteristične leksike u bosanskome jeziku, Sarajevo. 7. Ivić M., 1965, Problem norme u književnom jeziku, [w:] Jezik, br. 1, s.1-8. 8. Jaroszewicz H., 2003, Współczesna społeczność bośniacka i jej język, [w:] Socjolingwistyka t. 17, s. 49-65. 9. Jaroszewicz H., 2004, Komparacja normy standardowych języków bośniackiego, chorwackiego i serbskiego. Możliwe tendencje dalszego rozwoju języków „postserbskochorwackich” [w:] Socjolingwistyka t. 18, s. 11-41. 10. Jaroszewicz H., 2007, Serbokroatystyka, serbistyka i kroatystyka a językoznawstwo dzisiaj [w:] Socjolingwistyka t. 21, s. 23-27. 11. Kryžan-Stanojević B., Silić J., 2003, Czy możemy mówić o kajkawskiej mniejszości językowej w Chorwacji? [w:] Wrocławska E., Zieniukowa J. (red.), Języki mniejszości i języki regionalne, Warszawa 2003, s. 223-235. 12. Krzysztofek K., 2003, Pogranicza i multikulturalizm w rozszerzonej Unii, [w:] Studia Europejskie 1/2003, s. 77-94. 13. Laškova L. [Лашкова Л.], 2001, Сърбо-хърватска граматика, Sofia. 14. Molas J., 2008, Slawistyka polska o serbsko-chorwackich konfliktach językowych w latach 1945-1990 [w:] Wielojęzyczność: kontakty językowe w rozwoju kultur słowiańskich, red. S. Dubisz, I. Stąpor, Pułtusk, s. 193-215. 15. Oczkowa B., 2006, Chorwaci i ich język. Z dziejów kodyfikacji normy literackiej, Kraków. 16. Ohnheiser I., 2003, Эколингвистика и тенденции развития современных славянских языков, [w:] Gajda S. (red), Języki słowiańskie w perspektywie ekolingwistycznej, Opole 2003, s. 9-34. 17. Perović M., Silić J., Vasiljeva L., Pravopis crnogorskog jezika s pravopisnim riječnikom, 2009, Podgorica. 18. Samardžija M. (red.), 1999, Norme i normiranje hrvatskoga standardnoga jezika, Zagreb. 19. Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych, strona Rady Europy [online] http://conventions.coe.int. 20. Strona języka slovio http://www.slovio.com. 21. Serwis Panslavia poświęcony językowi slovianskiemu http://www.panslavia.com/. 85 Polszczyzna a Słowianie. Wymowa w perspektywie procesu glottodydaktycznego Wojciech Hofmański Polish language and Slavs. Articulation in in the context of foreign language teaching process Abstract: Pronunciation difficulties are typical for all students in the process of teaching (Polish as) a foreign language. These issues are present even in Polish of Slavs – native users of languages closest to Polish. This article attempts to answer two questions: (1) whether it is possible to identify difficulties in pronunciation of Polish sounds that are common among all Slavs and (2) whether this can be used as an argument in the discussion on establishing separate language classes for Slavs. Key words: Polish as a foreign language; comparative linguistics. Contact: Adam Mickiewicz University in Poznań, Faculty of Polish and Classical Philology, [email protected] W procesie glottodydaktycznym praca z kursantem w sposób szczególny koncentrować musi się na nauczaniu wymowy. Nie można bowiem sprawnie rozwijać kompetencji komunikacyjnej w oderwaniu od tego właśnie elementu. Już teraz jest to powszechnie przyjmowany standard, na co najlepszym dowodem są zapisy Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego. Niniejszy referat wiąże się ściśle z realizowanym obecnie międzynarodowym projektem badawczym (Transfer ujemny a kompetencja językowa. Język polski w nauczaniu Słowian), którego celem jest maksymalnie szczegółowy opis psycholingwistycznych uwarunkowań procesu przyswajania polszczyzny przez przedstawicieli rodzimej grupy etnicznej. Celem samego wystąpienia nie będzie zatem odpowiedź na pytanie o czas i miejsce nauczania wymowy w całym procesie glottodydaktycznym. Będzie nim próba wykazania, że także w zakresie wymowy istnieje nieprzypadkowy i wspólny katalog trudności, które typowe są dla kursantów pochodzenia słowiańskiego, co daje też podstawy do szczególnego traktowania przedstawicieli tej wyjątkowo spójnej językowo grupy etnicznej. Jednocześnie pozwoli to przedstawić realne znaczenie tego elementu procesu glottodydaktycznego – zwłaszcza na tle innych trudności, powszechnie obserwowanych wśród Słowian operujących językiem polskim jako obcym. Poczynienie tego typu obserwacji interferencyjnych jest niezmiernie istotne ze względu na konieczność zwiększania efektywności procesów nauczania języka obcego. Należy bowiem przyjąć, że po kilkudziesięciu latach intensywnego rozwoju dyscypliny, jaką jest glottodydaktyka, przyszedł czas na szczegółowe opracowanie programów specjalnych. Takie spojrzenie stanowi krok naprzód w stosunku do wciąż popularnego nauczania ogólnego. Wymaga ono jednak większych kompetencji i pogłębionej refleksji programowej: zorientowanej na potrzeby (np. kursy języka specjalistycznego) lub – jak w tym przypadku – możliwości uczących się (wynikające z uwarunkowań psycholingwistycznych). 86 Komunikacja międzyludzka jest wielopłaszczyznowa i skomplikowana. Pamiętając o komunikacji niewerbalnej czy języku pisanym, trzeba z całą mocą podkreślić, że dominującą formą kontaktów jest (nadal) mowa. Dlatego też w perspektywie procesu akwizycji języka drugiego należy zwrócić szczególną uwagę na fonetyczną stronę generowanych komunikatów. Celem nauczania języka obcego jest bowiem takie opanowanie kompetencji przez kursanta, które nie pozwoli odbiorcy komunikatu na zidentyfikowanie go jako nienatywnego użytkownika danego języka. Teza ta tylko pozornie wydaje się ryzykowna. A wynika to w prostej linii z podświadomych działań osób uczestniczących w akcie komunikacji. Mając możliwość szybkiego zbudowania komunikatu zrozumiałego choć nienormatywnego, użytkownik języka obcego każdorazowo i bez wyjątku wybiera formy maksymalnie poprawne i tworzy konstrukcje, które uznaje za optymalne (nawet kosztem dodatkowego czasu). Działa tu najpewniej językowe prawo precyzji, czyli po prostu obawa przed byciem niezrozumiałym. Co więcej, właśnie z tego powodu glottodydaktycy napotykają problem z nakłonieniem kursantów do wypowiedzi. Chęć uniknięcia uchybień jest powszechna i zdradza – mniej lub bardziej uświadomioną – potrzebę normatywności języka komunikacji. Prawdopodobnie jest to konsekwencja odczuwania analogicznej normy językowej w systemie natywnym. Tak funkcjonujący "mechanizm" chroni bowiem języki przed degradacją, ale w przypadku języka drugiego stanowi wyzwanie i swoistą barierę komunikacyjną. Słowianie posługujący się polszczyzną jako językiem obcym również dążą do „zatarcia” rodzimych nawyków artykulacyjnych. Szczególnie zmotywowani są w tym względzie przedstawiciele krajów wschodniosłowiańskich. Zdarza się bowiem, że postrzegają swoją wymowę nawet jako czynnik społecznie deprecjonujący. Wspomniany na wstępnie projekt1 nawiązuje do glottodydaktycznych badań czeskopolskich, których wyniki prezentowałem na wcześniejszych edycjach konferencji Slaviva Iuvenum2. Jest on jednak znacznie szerszy i obejmuje łącznie przedstawicieli pięciu narodów słowiańskich – Białorusinów, Czechów, Słowaków, Rosjan i Ukraińców. Wybór jest nieprzypadkowy, gdyż łącznie stanowią oni aż jedną trzecia wszystkich osób (tj. około 1,5 tysiąca) posiadających certyfikat znajomości języka polskiego jako obcego. Warto dodać, że kraje południowosłowiańskie reprezentowane są w tym gronie bardzo nielicznie (tylko kilkanaście certyfikatów), co bezpośrednio przełożyło się na nakreślony tu zakres prac. Na metodycznie łączne traktowanie przedstawicieli narodów wschodniosłowiańskich zgoda wśród glottodydaktyków była od dawna3. Wynikać to mogło również z faktu, że kursantami byli często przedstawiciele Polonii, którzy w ten właśnie sposób dbali o swoje korzenie4. Do tej pory jednak nie ma pełnej zgody na całkowicie łączne traktowanie 1 2 3 4 Zob. W. HOFMAŃSKI, Transfer ujemny a kompetencja językowa. Słowianie w nauczaniu języka polskiego, [w:] "Podteksty. Czasopismo kulturalno-naukowe", nr 2 (20) / 2010 [30.03.2011]. Zob. W. HOFMAŃSKI, Czesko-polska interferencja językowa a glottodydaktyka. Specyfika nauczania języka polskiego jako obcego w Republice Czeskiej, [w:] Slavica Iuvenum IX. Ostrava 2008, s. 311-316, W. HOFMAŃSKI, Kognitywne i glottodydaktyczne aspekty czesko-polskich interferencji składniowych, [w:] Slavica Iuvenum X. Ostrava 2009, s. 197-202, W. HOFMAŃSKI, Nauczanie słownictwa w procesie polonistycznego kształcenia osób czeskojęzycznych, [w:] Slavica Iuvenum XI. Ostrava 2010, s. 281-288. Zob. J. KOWALEWSKI, Program kulturowy jako odpowiedź na specyfikę nauczania języka polskiego na Wschodzie i potrzeby studentów ze Wschodu, [w:] W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku, red. T. Miodunka, A. Seretny. Warszawa 2009, s. 365-376, s. 365-376, Motywacja do podjęcia kształcenia polonistycznego (slawistycznego, środkowoeuropejskiego) powinna stanowić przedmiot osobnych, socjologicznych badań. Wydaje się bowiem prawdopodobne, że w czasie ostatnich kilku lat (wraz z podjęciem studiów przez pokolenie 87 wszystkich Słowian (bez względu na kraj pochodzenia). Odejście od zabójczej dla efektywności procesu glottodydaktycznego nadmiernej poprawności politycznej i akceptacja czynnika etnicznego wydaje się najaktualniejszym wyzwaniem stojącym przed środowiskiem polonistycznym. Obecny kształt systemu polonistycznego kształcenia obcokrajowców jest w znacznej mierze konsekwencją kontynuowania rozwoju według wcześniej przyjętych rozwiązań i założeń. Należy jednak zwrócić szczególna uwagę na istotną zmianę kontekstu geopolitycznego glottodydaktyki, która nastąpiła na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Rozpad Związku Radzieckiego, (nieznaczne) obniżenie statusu języka rosyjskiego w Europie Wschodniej (między innymi na rzecz języka ukraińskiego), ukształtowanie dyskursu środkowoeuropejskiego, a także integracja tego regionu ze strukturami Zjednoczonej Europy to fakty, które pozwalają z dużym prawdopodobieństwem twierdzić, że sama glottodydaktyka musi przyjąć nową, zmodyfikowana optykę – podobnie jak zmienił się sam kontekst poprawność politycznej (choćby z konieczność kształtowania stosunków dyplomatycznych i kulturalnych z nowo powstałymi państwami). Samą specyfikę nauczania polszczyzny Słowian można oddać – oczywiście w ogromnym uproszczeniu – za pomocą kilku haseł: jest to między innymi komunikatywność (rodząca przepaść między kompetencją produktywną a percepcyjną), towarzyszący jej częsty multilingwizm kursantów, czy też pozorna ekwiwalencja fleksyjna. W kontekście niniejszego referatu pytanie brzmi – czy również na płaszczyźnie fonetyczno-fonologicznej można wskazać zbieżności uzasadniające zaprezentowane podejście? Przyjęta metoda badań opiera się na indukcyjno-empirycznej analizie idiolektów, która ma na celu rejestrację kontrastów językowych wobec dwóch podstaw porównawczych5 tj. języka polskiego w kraju (w jego zróżnicowaniu wariantowym) i języka rodzimego osoby posługującej się polszczyzną jako językiem obcym. Pozwala to na wskazanie interferencyjnych cech kontrastywnych. W tym celu dokonano nagrań pięćdziesięciu osób posługujących się polszczyzną jako językiem obcym (oraz kilku osób bilingwalnych – weryfikacja intensywności nawyków artykulacyjnych). Osoby te odczytywały ten sam, krótki (262 wyrazy) tekst w języku polskim6. Na potrzeby niniejszego wystąpienia z każdej grupy narodowej wybrane zostały pojedyncze, reprezentatywne transkrypcje nagrań, które ilustrować będą przedstawiane wyniki analiz. Ponieważ pierwsze tego typu badania przeprowadzone były na terenie Republiki Czeskiej, ten obszar można uznać za najlepiej rozpoznany i opisany7. Zakończone już prace pozwoliły stwierdzić, że dla osób prymarnie czeskojęzycznych poprawne operowanie dwoma szeregami polskich głosek – szumiących i ciszących – stanowi największą trudność nawet po kilkuletnim kontakcie z językiem (usłyszała [usQi%´ala], Zosiu urodzone po upadku bloku wschodniego i wychowane w rzeczywistości rynkowej) uległa ona znacznemu zróżnicowaniu, nie wyłączając z tego także przypadkowości. 5 Zob. S. DUBISZ, Język polski poza granicami etnicznymi (część II), „Kwartalnik Polonicum” 2007, nr 5, s. 7. 6 Nagranie odczytu wydaje się obecnie jedyną dostępną metodą analizy porównawczej, którą można efektywnie przeprowadzić w krótkim czasie realizacji projektu. Oczywiste różnice w realizacji tekstu wygłaszanego spontanicznie i odczytywanego nie są jednak przeszkodą dla efektywnej analizy. Wynika to z faktu, że przedmiotem badania są przede wszystkim charakterystyczne ze względu na regularność (a często również usytuowanie) interferencje, które niezwykle łatwo odróżnić przypadkowych, niemotywowanych błędów i pomyłek. Zob. Załącznik końcowy. 7 Zob. W. HOFMAŃSKI, Slavistické a kognitivní aspekty glottodidaktiky. Český student versus pasti komunikativnosti, [w:] Problematika českého jazyka, literatury a kultury očima mladých doma i ve světě, red. L. Janovec, E. Hájková, I. Gwóźdź-Szewczenko, M. Maciołek, Brno 2010, s. 213-222. 88 [zo%´u]). Częstsze jednak wydają się błędy w zakresie realizacji polskich spółgłosek szczelinowych [ś] i [š] (w przypadku spółgłosek zwarto-szczelinowych – [ć] i [č] – liczba uchybień była dwukrotnie niższa). Warto także dodać, że szereg spółgłosek szumiących wyraźnie stanowi większe wyzwanie. Blisko związany i równie poważny problem dotyczy oczywiście braku odróżniania samogłosek [y] oraz [i] wraz z nieuzasadnionym zmiękczaniem spółgłosek poprzedzających (krzykiem [ k %´iOLem]). Znaczna była również liczba substytuowania głoski [Ü] poprzez dziąsłowe [l] (usłyszała [usQi%´ala], chłopską [xlopskoÜ]). Błąd ten pojawia się nawet u osób doskonale władających polszczyzną. Samogłoski nosowe stanowią niewielką trudność artykulacyjną na początkowym etapie nauki (między [men5y], brodę [brodem]) – wydaje się, że po około trzech latach kontaktu z językiem problemy te zaczynają zanikać. Z kolei zbitki spółgłoskowe nie są najmniejszą trudnością dla czeskojęzycznych kursantów, co nie może dziwić, ponieważ to w języku czeskim możliwe jest wygenerowanie całego (!) wypowiedzenia, które nie zawiera ani jednej samogłoski: Strč prst skrz krk (Włożyć palec w gardło.8 Ostatnia uwaga dotycząca czeskich kursantów dotyczyć musi pojawiającego się (szczególnie na samym początku nauki) nieuzasadnionego normatywnie i kontekstowo akcentu inicjalnego. Nieco inaczej przedstawia się sytuacja na gruncie słowackim. Ponownie najistotniejsze interferencje pojawiają się w zakresie operowania szeregiem ciszącym i szumiącym. Jednak w przeciwieństwie do transkrypcji nagrań osób prymarnie czeskojęzyczych, tu na pierwszy plan wysuwają się problemy z realizacją szeregu spółgłosek ciszących (Zosiu [zo%´u]). Obie grupy narodowe kursantów łączy natomiast brak różnicowania samogłosek [y] oraz [i] wraz z nieuzasadnioną palatalizacją spółgłoski poprzedzającej (indyki [ind´iOi]). W przypadku Słowaków operujących polszczyzną jako językiem obcym charakterystyczne może być również w nieznacznym stopniu słyszalne [l] zębowe w miejscu oczekiwanej głoski [Ü]. Praktykujący w tym środowisku lektorzy potwierdzają jednak, że głoska ta ([Ü]) nie stanowi poważnej trudności artykulacyjnej dla tej grupy narodowej. Wydaje się, że zębowe [l] pojawia się tylko sporadycznie i jest konsekwencją różnic między tymi dwoma językami – jak podkreślają bowiem Miroslava Sokolová, Kvĕtislava Musilová i Daniela Slančová, najważniejsza różnica między spółgłoskowymi systemami języka czeskiego i słowackiego polega na tym, że język słowacki nie ma spółgłoski ř, a język czeski nie ma spółgłoski l'9. Kolejnym dostrzeżonym odstępstwem od reguł ortofonii jest synchroniczna realizacja postpalatalnej spółgłoski [k'] przed samogłoską [e] – całkowicie nietypowa dla polszczyzny. Podobnie jak w przypadku Czechów i tym razem poświadczone zostały nieliczne wyrazy, w których dostrzegalny był akcent inicjalny. Rosjanie uczący się języka polskiego jako obcego przejawiają problemy związane również z systemem samogłoskowym. W tym przypadku znamienne jest wyraźne zaokrąglanie samogłoski [o]. Nie oznacza to jednak, że system spółgłoskowy jest łatwiejszy do przyswojenia. Podobna częstotliwość występowania interferencji ponownie pojawia się w przypadku omawianego już szeregu ciszącego (Zosiu, ciociu – [zoLu],[æL æLi]) – okazuje się, że dla Rosjan bardzo charakterystyczna jest wymowa pośrednia między spółgłoską przedniojęzykową a środkowojęzykową oraz realizacja asynchroniczna tych spółgłosek miękkich. Głoski przedniojęzykowe dziąsłowe znacznie częściej wymawiane poprawnie, przy czym i w tym przypadku odnotowane zostały zmiękczenia zwarto-szczelinowej głoski [č] (czternasty [E´ternasty]). Równie charakterystyczna wydaje się zaburzona artykulacja 8 9 Zob. W. HOFMAŃSKI, Transfer ujemny a kompetencja językowa. Fenomen komunikatywności, [w:] "Slavia Occidentalis" (w druku). M. SOKOLOVÁ, K. MUSILOVÁ, D. SLANČOVÁ, Slovenčina a čeština. Synchrónne porovnanie s cvičeniami, Bratysława 2005, s.12. (tłum. W.H.) 89 dziąsłowego [l] (tu często wymowa pośrednia między [l] dziąsłowym a zębowym, lub pełne substytuowanie). Ciekawić też może dostrzeżona realizacja głosek miękkiech: [m'] w wygłosie (ziemi [ėSLe/]) wraz z przesunięciem ośrodka sylaby (realizacja dodatkowej samogłoski [e]) – co stosunkowo trudno poddaje się interpretacji – oraz synchroniczna realizacja spółgłoski [b'] przed samogłoską [a] (białe [CaÜe]). W prezentowanej transkrypcji zauważalne – choć nieliczne – są też przesunięcia akcentu wyrazowego (do oksytonicznego), a niewielka liczba tego typu modyfikacji wynika najpewniej ze stosunkowo wysokiego poziomu znajomość języka u nagrywanej kursantki. Przedstawiciele grupy ukraińskiej napotykają identyczne problemy z poprawną realizacją niezaokrąglonej samogłoski [o]. Również w ich przypadku interferencję tę można uznać za charakterystyczną i bardzo liczną. Kolejną zbieżnością z grupą rosyjską jest realizacja zębowego [l] – w analizowanej transkrypcji dostrzegalne jest to aż kilkunastokrotnie. Substytuowana w ten sposób była głoska [Ü] - jednak nie każdorazowo. Pojawiała się bowiem także bardzo dokładna, staranna i poprawna artykulacja [Ü], co świadczy o świadomości koniecznej wymowy głoski oraz istnienia różnic w stosunku do analogicznej głoski rodzimej. Realizacja szeregu ciszącego i tym razem okazała się kłopotliwa. Znów częste było ich pośrednie wymawianie (między przedniojęzykową a środkowojęzykową) oraz asynchroniczna realizacja (poprzez nieuzasadnione wprowadzenie głoski [L]). Głoski przedniojęzykowe dziąsłowe także przez Ukraińców znacznie częściej wymawiane są poprawnie. Jednak i tym razem odnotowane zostały zmiękczenia zwartoszczelinowej głoski [č] (czternasty [E´ternasty]). Podobnie jak w grupie rosyjskiej synchroniczna realizacja zmiękczonej spółgłoski wargowej [b'] również pojawia się w analizowanych transkrypcjach – zarówno przed samogłoską [a] jak i [e]. I wreszcie kolejny raz dostrzegalne są przesunięcia akcentu wyrazowego (najczęściej do oksytonicznego). Białorusini posługujący się polszczyzną jako językiem obcym zdradzają właściwie identyczny zestaw trudności jak przedstawiciele dwóch wcześniejszych grup. Znów niezwykle wyraźna jest wymowa zaokrąglonej samogłoski [o], zębowej głoski [l], zaburzenia szeregu ciszącego, czyli wymowa pośrednia między spółgłoską przedniojęzykową a środkowojęzykową (Zosiu [zos´Lu]), a także – ponownie mniej liczne – zaburzenia szeregu szumiącego na poziomie spółgłosek zwarto-szczelinowych (czternasty [E´ternasty]. W kontekście omawianych w niniejszym referacie transkrypcji novum stanowi akanie, które nie musi występować u Słowian Wschodnich nawet w języku natywnym10. Nienapotkana była także asynchroniczna realizacja [ń] przed samogłoską [e]. Jednak już asynchroniczna realizacja [m'] wraz z dodatkową artykulacją samogłoski [e] była wcześniej identyfikowana. W tym miejscu nasuwa się oczywiste pytanie – jakie wnioski można wyciągnąć na podstawie tego typu zestawienia? Anna Seretny i Ewa Lipińska podają w ABC metodyki języka polskiego jako obcego11 wykaz tzw. miejsc trudnych w zakresie wymowy. Zestaw trudności w przypadku samogłosek tylko częściowo pokrywa się z powyższymi spostrzeżeniami. Wschodni Słowianie znakomicie radzą sobie z różnicowaniem [i], [y], oraz [e]. Zachodni natomiast mają problem z wymową samogłoski [y]. Zupełnie innym – choć poważnym – Problemem jest w tym zakresie realizacja zaokrąglonych samogłosek [o] przez kursantów wschodniosłowiańskich. Co jednak niezmiernie ważne, w tym przypadku nigdy nie prowadzi to do zakłóceń komunikacyjnych. Nie sposób jednak twierdzić, że brakuje punktów zbieżnych. To, co kłopotliwe jest dla wszystkich Słowian, można sprowadzić do prawidłowej realizacji szeregu ciszącego i szumiącego spółgłosek, a także właściwej artykulacji dziąsłowego [l] oraz 10 11 Brak akania obserwowany jest np. w języku mieszkańców Archangielska w Rosji. A. SERETNY, E. LIPIŃSKA, ABC metodyki języka polskiego jako obcego, Kraków 2005, s. 31. 90 niezgłoskotwórczego [+]. Mając pełną świadomość niekompletnej przystawalności słowiańskich problemów z wymową (choć i tak wydaje się ona znaczna), można zaryzykować stwierdzenie, że jest mimo wszystko jest to kolejny argument przemawiający za łącznym, specjalistycznym kształceniem słowiańskich kursantów. Wiąże się to jednak z faktem, iż kształcenie językowe w grupach mieszanych nigdy (!) nie pozwoli na rozwiązanie nawet najlepiej rozpoznanego problemu interferencji w zakresie wymowy. Właśnie tam będą one na tyle rozbieżne i liczebnie rozdrobnione, że nie będzie możliwe równie efektywne ich korygowanie jak w przypadku łączonych grup słowiańskich – gdzie, dzięki innym, wskazanym już zbieżnościom, lektor zyska wreszcie tak bardzo potrzebny w tym przypadku czas. Summary This article discusses pronunciation difficulties that are visible in the process of teaching Polish as a foreign language in the Slavonic area. The most important issue that is common among all Slavs is the pronunciation of Polish sounds: [%]:[ś] and [l]:[Ü]:[ł]. Defined and convergent problems with articulation constitute another argument in the discussion on the necessity of establishing separate Slavonic language classes in a modern and effective process of teaching Polish as a foreign language. Załącznik końcowy Tabela 1. Wzorcowa transkrypcja fonetyczna nagrywanego tekstu (alfabet slawistyczny, wymowa warszawska). TEKST: TRANSKRYPCJA: Usłyszała wołanie: "Zosiu!" To głos 1[usÜy%aÜa voÜañe zou/ to gÜos æ æi/ cioci! sypneÜa razem ptastfu ostatek Üakoæi/ Sypnęła razem ptastwu ostatek łakoci, a sama krenconc ito Lako taneEñica A sama, kręcąc sito jako tanecznica bembenek/ i f tagd CiLonc/ sfavolna 8ė0ica Bębenek i w takt bijąc, swawolna dziewica LeÜa skakaæ p%es pa0Le goÜemCLė i kury/ Jęła skakać przez pawie, gołębie i kury: zSLe%ane ptastfo tÜumñe furkneÜo do gury/ Zmieszane ptastwo tłumnie furknęło do góry. zoa stopaSi led0Le dotykaLon5 ėSi/ Zosia, stopami ledwie dotykając ziemi, zdavaÜa e naLvy4eL buLäæ SLen5y ñėSi/ p%odem goÜemCLė CLaÜe kture v CLegu pÜo%y/ 10 leæaÜy Lak p%ed vozem bogiñi rosko%y/ zoa p%es okno s k%yOLem do alkovy fpadÜa/ Zdawała się najwyżej bujać między niemi; Przodem gołębie białe, które w biegu płoszy, Leciały jak rozkoszy. przed wozem bogini i na kolanax æotOi zady%ana adÜa/ teQimena caÜuLonc i gÜa%Eonc pod brode/ Zosia przez okno z krzykiem do alkowy wpadła 91 z radoæ! zva4a 8ecka 4yvoæ i urode/ I na kolanach ciotki zadyszana siadła; bo prav8i0Le koxaÜa sf! vyxovañice/ Telimena, całując i głaszcząc pod brodę, ale znovu považñe nastroLiÜa Qice/ fstaÜa i p%exo5onc e f%e% i vzdÜu% alkovy/ 8er4onc palec p%y ustax/ tySi 4ekÜa sÜovy/ Z radością zważa dziecka żywość i urodę (Bo prawdziwie wychowanicę). kochała swą Ale znowu poważnie nastroiła lice, koxana zou/ Lu% te% caÜOLem zapoSina%/ Wstała i przechodząc się wszerz i wzdłuż alkowy, 20 i na stan i na 0Lek tfuL/ f%ak to 8i zaEyna% Dzierżąc palec przy ustach, temi rzekła słowy: rok Eternasty/ Eaz 4uæiæ indyOi i kurOi/ Ji/ to godna zabafka dygñitarsOLėL curOi/ "Kochana Zosiu, zapominasz i z umu4an! 8atf! xÜopsk! Lu4 do voQi I na stan, i na wiek twój; wszak to dziś zaczynasz na"Lėæi+a e/ zou pa(%onc serce boQi/ opaQi+a okropñe p+eæ/ Eysta cyganka/ a xo8i% i ru%a% ė Lak paraJiLanka/ Rok czternasty, i kurki; już czas też całkiem rzucić indyki Fi! to godna zabawka dygnitarskiej córki! Lü% La temu f%ystOLemu na p%y%+o8 zara5e/ I z umurzaną dziatwą chłopską już do woli od 8i zaEne/ 8i æėCLe na JLad vyprova5e/ Napieściłaś się! Zosiu! patrząc, serce boli; do salonu/ do goæi/ goæi mamy i+a/ 30 pat%aL4e% a4eby mñe fstydu ñe zroCi+a/ zoa skoEy+a z SLėLsca i klasne+a v d+oñe/ i æotce za0isn!f%y oburoUE na +oñe/ Opaliłaś okropnie płeć, czysta Cyganka, A chodzisz i ruszasz się jak parafijanka. Już ja temu wszystkiemu na przyszłość zaradzę; p+aka+a i SLa+a e na p%eSLan z radoæi/ Od dziś zacznę, dziś ciebie na świat wyprowadzę, ax æ æu/ Lu% tag davno ñė 0i8a+am goæi/ Do salonu, do gości – gości mamy siła, ot Easu Lak tu 4yLê s kury i indyOi/ Patrzajżeż, ażebyś mnie wstydu nie zrobiła". Leden goæ co 0i8a+am/ to by+ go+omb 8iOi/ Lu% Si tro%eEkê nudno tak ė8ė8 v alko0Le/ pan sen8a navet mu0i 4e to le na zdro0Le//] Zosia skoczyła z miejsca i klasnęła w dłonie, I ciotce zawisnąwszy oburącz na łonie, Płakała i z radości. śmiała UWAGI DO TRANSKRYPCJI: "Ach, Ciociu! już 1. Uproszczony zapis zanikających samogłosek widziałam gości! nosowych. 92 się tak na przemian dawno nie Od czasu, jak tu żyję z kury i indyki, Jeden gość, co widziałam, to był gołąb dziki; Już mi troszeczkę nudno tak siedzieć w alkowie; Pan Sędzia nawet mówi, że to źle na zdrowie". Bibliografia 1. DUBISZ, S.: Język polski poza granicami etnicznymi (część II), „Kwartalnik Polonicum” 2007, nr 5, s. 7. 2. HOFMAŃSKI, W.: Czesko-polska interferencja językowa a glottodydaktyka. Specyfika nauczania języka polskiego jako obcego w Republice Czeskiej, w: Slavica Iuvenum IX. Ostrava 2008, s. 311-316. 3. HOFMAŃSKI, W.: Kognitywne i glottodydaktyczne aspekty czesko-polskich interferencji składniowych, [w:] Slavica Iuvenum X. Ostrava 2009, s. 197-202. 4. HOFMAŃSKI, W.: Nauczanie słownictwa w procesie polonistycznego kształcenia osób czeskojęzycznych, [w:] Slavica Iuvenum XI. Ostrava 2010, s. 281-288. 5. HOFMAŃSKI, W.: Slavistické a kognitivní aspekty glottodidaktiky. Český student versus pasti komunikativnosti, w: Problematika českého jazyka, literatury a kultury očima mladých doma i ve světě, red. L. Janovec, E. Hájková, I. Gwóźdź-Szewczenko, M. Maciołek, Brno 2010, s. 213-222. 6. HOFMAŃSKI, W.: Transfer ujemny a kompetencja językowa. Fenomen komunikatywności, w: "Slavia Occidentalis" (w druku). 7. HOFMAŃSKI, W.: Transfer ujemny a kompetencja językowa. Słowianie w nauczaniu języka polskiego, w: "Podteksty. Czasopismo kulturalno-naukowe", nr 2 (20) / 2010 [30.03.2011]. 8. KOWALEWSKI, J.:, Program kulturowy jako odpowiedź na specyfikę nauczania języka polskiego na Wschodzie i potrzeby studentów ze Wschodu, w: W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku, red. T. Miodunka, A. Seretny. Warszawa 2009, s. 365-376, 9. SERETNY, A., LIPIŃAKSKA, E., ABC metodyki języka polskiego jako obcego, Kraków 2005. 10. SOKOLOVÁ, M., MUSILOVÁ, K., SLANČOVÁ, D., Slovenčina a čeština. Synchrónne porovnanie s cvičeniami, Bratysława 2005. 93 Bezekvivalentní frazeologizmy Petra Fojtů Non-equivalent idioms Abstract: The article is dealing with the non-equivalent idioms. The aim of the article is to show the problems, connected with the classification of phraseological units and to demonstrate the position of this non-equivalent units in this classifications. In the article, there are shown the most typical descriptions of non-equivalet phraseological units and definitions of these idioms. Key words: non-equivalent phraseological units (idioms); classification of equivalents; phraseodidactic; translation of idioms; comparative phraseology. Contact: Palacký University of Olomouc, Faculty of Arts, Department of Slavonic Studies, [email protected] Frazeologie se jako samostatná jazykovědná disciplína začíná rozvíjet v různých částech Evropy v různých obdobích, najdeme zde také země, kde frazeologie jako samostatná disciplína dosud neexistuje (srovnej například Juska-Bacher 2009: 40 a další). Pokud vezmeme v úvahu fakt, že pro frazeologii je, stejně jako pro jiná odvětví lingvistiky, typické, že na počáteční úrovni svého rozvoje se soustředí na stanovení odpovídající terminologie (srovnej, například tamtéž 38), je pochopitelné, že v jejím terminologickém aparátu existují určité nejednoznačnosti. Tyto nejednoznačnosti byly konstatovány na různých úrovních a v různých fázích vývoje frazeologie, v německé frazeologii konstatuje tuto nejednoznačnost jak práce W.Fleischera z roku 1982 (Fleischer 1982:4), tak i nové práce z posledního období (například Donalies 2009). Stejná je situace ve frazeologii ruské, které vývoj je výrazně delší (například německá frazeologie na vývoj ruské pouze navazuje). Zde najdeme konstatování nejen nejednoznačnosti, autoři ruských frazeologických prací si uvědomí i protichůdnost přístupů ve frazeologii. Tato protichůdnost je natolik silná, že neexistuje ani shoda v tom, co je základní jednotkou frazeologie. Pod pojmem frazeologizmus jsou zkoumány různé jednotky, kterých definice se nejen neshodují, ale si také vzájemně protiřečí (viz například Молотков 1997: 10). Není proto ničím překvapivým, že ve frazeologii neexistuje shoda v tom, co lze považovat za frazeologizmus bezekvivalentní, zejména pokud vezmeme v úvahu fakt, že bezekvivalentní frazeologizmus představuje sám o sobě problém jak při teoretickém popisu frazeologie, tak při jejím frazeografickém zachycení (Королева 2005: 758). Na druhou stranu nejednoznačnost v chápání bezekvivalentní frazeologie představuje velký problém pro studia z komparativní frazeologie, která, podle slov B. Jusky-Bacher, představují jednu z nejrychleji se rozvíjejících oblastí frazeologického bádání (Juska-Bacher 2009:54). Tato nejednoznačnost vede jak k nejednoznačnosti chápání univerzálního a internacionálního ve frazeologii, tak i k problémům při překladu frazeologických ekvivalentů. 94 Jestliže se ve frazeologii setkáme s konstatováním, že terminologické nedostatky vedou k situaci, kdy si každý autor samostatně vytváří definici toho, co je to frazeologizmus, a touto definicí začíná své pojednání (Heine 2008: 11), můžeme toto konstatování rozšířit také na oblast frazeologických ekvivalentů – velké množství prací, které se zabývají srovnávací frazeologií, začíná svou práci dělením a definicí frazeologických ekvivalentů. Tyto klasifikace, které se často v mnoha bodech shodují a prolínají, lze dále „klasifikovat“ do tří základních skupin – na klasifikace didaktické, překladatelské a na klasifikace z oblasti srovnávací frazeologie. Definici frazeologického ekvivalentu dále výrazně ovlivňují také jazyky, pro které je daná klasifikace vypracována. V těchto klasifikacích potom bezekvivalentní frazeologizmus buď neexistuje vůbec (například Soubustová 2007), nebo, v druhém krajním případě, existuje několik skupin bezekvivalentních frazeologizmů, obvykle dvě (Křížová 2008: 167). Standardní je, samozřejmě, situace, kde bezekvivalentní frazeologizmy tvoří jednu skupinu jednotek, definovaných v různých klasifikacích různě. Pokud jde o samotnou jeho definici, může být tento frazeologizmus definován trojím způsobem. První, poměrně standardní definicí, je definice bezekvivalentního frazeologizmu jako jednotky, která nemá v cílovém jazyce frazeologický ekvivalent, tedy jako jednotky, kterou je při překladu nutno nahradit opisem nebo použít pro překlad ekvivalent lexikální. Jiné, „přísnější“ a méně typické klasifikace pracují s názorem, že jako bezekvivalentní frazeologizmy je nutno označovat všechny ty jednotky, které jsou jakýmkoli způsobem (významem, komponentovým obsahem) spojeny s daným národem. Jedná se tedy o jednotky, které mohou mít v cílovém jazyce frazeologický ekvivalent, při jeho použití na místě výchozího ale dochází ke ztrátě určitých konotací. Třetí možností chápání bezekvivalentního frazeologizmu je jeho chápání jako jednotky, která nemá v cílovém jazyce žádný, tedy ani jednoslovný ekvivalent. Podle účelu, za kterým klasifikace vznikají, je potom definován také bezekvivalentní frazeologizmus na základě jednoho ze tří uvedených přístupů. Klasifikace didaktické, které vznikají za účelem výuky frazeologizmů, vycházejí z podobnosti mezi frazeologizmy mateřského jazyka subjektu, který si jazyk osvojuje, a frazeologizmy cizího jazyka. Jejich základním cílem je klasifikovat tyto jednotky podle náročnosti pro jejich osvojení nositelem jiného jazyka. Tyto klasifikace nejsou, vzhledem k pomalému rozvoji frazeodidaktiky v některých zemích (případně vzhledem k její úplné absenci) nikterak početné. Můžeme sem zařadit jednak klasifikace, které najdeme přímo v pomůckách pro výuku frazeologie (například Мокиенко, Степанова 2008: 37-38, Křížová 2008: 166-167, Havelková 2010 na materiálu pranostik). Tyto klasifikace zdůrazňují obvykle následující aspekty: 1) spojení bezekvivalentních frazeologizmů se specifikami kultury daného jazyka, možnost obeznámit studenta s nimi; 2) obtížnost pro osvojení frazeologických jednotek (FJ) studenty; 3) obtížnost výkladu FJ vyučujícím. Tento poslední aspekt je spojen právě s tím, že frazeologizmy jsou studentovi obvykle vysvětlovány pomocí jejich ekvivalentů. Spojení s uvedenými aspekty způsobuje, že při klasifikaci vznikají následující otázky: 1) nakolik je bezekvivalentní jednotka nositelem kulturního významu?; 2) pokud k dané jednotce existuje frazeologický ekvivalent, nezpůsobí jeho použití ztrátu konotací, kterou jsou pro daný frazeologizmus ve výchozím jazyce typické?; 3) jestliže pro frazeodidaktiku platí, stejně jako pro jiné oblasti pedagogiky, zásada od známého významu k neznámé formě (Jankovičová 2006: 62), jak studentovi prezentovat bezekvivalentný frazeologizmus, který nemá v jeho mateřském jazyce ani slovní ekvivalent? Tento problém je ještě ostřejší, pokud vycházíme z toho, že moderní frazeologie odmítá vztah ekvivalence mezi frazeologizmem a slovem (Čermák 2003: 47) a považuje ji, i v případech, kde by bylo možné najít jednoslovní ekvivalent, za subjektivní a spornou (např. Donalies 2009). 95 Uvedené otázky se promítají do definic bezekvivalentního frazeologizmu, a to jak do počtu skupin bezekvivalentních frazeologizmů, tak do jejich definic. Právě zde se setkáváme s dvěma skupinami bezekvivalentních frazeologizmů, které najdeme například u zmiňované K. Křížové (Křížová 2008: 167). Ta rozlišuje na česko-holandském materiálu bezekvivalentní FJ, které mají v cílovém jazyce na místě frazeologického ekvivalentu pouze jednoslovný lexém a ty FJ, které nelze do cílového jazyka přeložit ani pomocí frazeologizmu, ani pomocí lexému a při jejich interpretaci je nutno použít podle kontextu opis, výklad nebo kalk (Křížová 2008: 167). Na druhou stranu potom V. Mokienko a L. Stěpanova vycházejí ve své příručce frazeologie pro Čechy z idiomatičnosti a národní svébytnosti této skupiny frazeologizmů. Bezekvivalentní FJ definují jako frazeologizmy, které jsou nejen svým obrazem, ale také svým významem pevně spojeny s reáliemi daného národa a jejich odtržení od těchto reálií vede k jejich rozrušení (Мокиенко, Степанова 2008: 38). Tato definice potom umožňuje autorům učebnice prodemonstrovat specifika původu některých jednotek, které jsou označeny jako bezekvivalentní (собаку съесть на чем; свадебный генерал; куда Макар телят не гонял) (tamtéž:39). Druhou skupinou klasifikací frazeologických ekvivalentů jsou klasifikace překladatelské (Влахов, Флорин 1985: 234, Hrdlička 2003: 149-152 a další). Z překladatelských klasifikací a komentářů k nim lze usuzovat, že základními otázkami, které se do nich promítají, jsou otázky následující: 1) lze daný frazeologizmus přeložit pomocí FJ? Pokud ne, jaký způsob popisu lze použít?; 2) je v překladu vhodné považovat za ekvivalent takovou FJ, která sice má stejný význam, ale liší se od FJ výchozího jazyka svou obrazností? Na základě těchto dvou otázek dospívají autoři klasifikací ke dvěma různým názorům. Prvním dlouho obecně uznávaným, byl názor, že mezi frazeologický překlad lze zařadit každou situaci, kdy daný frazeologizmus lze při převodu do cílového jazyka nahradit jiným frazeologickým ekvivalentem, a to na různé úrovni ekvivalence. Jako nefrazeologický byl potom chápán překlad těch jednotek, kde neexistoval frazeologický ekvivalent a FJ bylo nutno převést opisem nebo nechat rozplynout v kontextu (Влахов, Флорин 1985: 234). Postupně se ale objevují názory, že frazeologický překlad slovníkovým ekvivalentem není vždy vhodný. Tyto názory se šíří spolu s rozvojem kognitivní lingvistiky a vychází z názoru, že frazeologizmus může být natolik spjat s kulturou daného národa, že použití slovníkového ekvivalentu by vedlo ke ztrátě konotací (např. Пупигина 2008, Jadlovský 2009: 10 a další). Jako bezekvivalentní frazeologizmus by zde tedy bylo možné chápat každou jednotku, která má v jiných jazycích ekvivalent s jinou obrazností a odpovídá chápání, se kterým jsme se setkali u klasifikací překladových. Poslední, ale zároveň nejrozsáhlejší skupinou klasifikací frazeologických ekvivalentů, je jejich klasifikace pro účely srovnávací frazeologie. Těchto klasifikací je velké množství a jedná se o klasifikace velmi rozmanité, nejčastější variantou jsou ale klasifikace frazeologických ekvivalentů na ekvivalenty úplné, částečné a právě na bezekvivalentní frazeologizmy. Tato klasifikace pochází například v německé frazeologii od H. Burgera a je používána nejen ve frazeologii německé (Juska-Bacher 2009: 26), odkud se šíří mezi badateli, pracujícími s jinými jazyky (Beniulienė 2008: 34). Tříkomponentové klasifikace najdeme také u dalších autorů, nezávisle na uvedené klasifikaci vznikají takového klasifikace mezi slovenskými frazeology, (viz Jankovičová 2008: 88-89). M. Jankovičová zde upozorňuje na dvě možné chápání bezekvivalentních frazeologizmů – na chápání užší a na chápání širší. Podle užšího chápání se jedná o jednotky, které nemají ve srovnávaném jazyce ekvivalent, v definici širší jsou jako bezekvivalentní chápány všechny FJ, které mají jinou motivační bázi (tamtéž:91). Druhé chápání je podpořeno názory, že FJ nelze vzájemně zaměňovat, a to právě kvůli jejich obraznosti (např. Пупигина 2008: 197). 96 Práce s praktickým materiálem při konfrontaci frazeologického materiálu evropských jazyků ukazuje nutnost rozlišovat dvě skupiny bezekvivalentních FJ. První skupinou jsou ty FJ, které mají v jiných jazycích ekvivalent pouze díky tomu, že označují jevy, často označované frazeologií různých jazyků (opilství, hloupost a další). FJ, která významově patří do často označované oblasti, bude obsahovat frazeologický ekvivalent (s jinou obrazností) i v případě, že její obsah bude jedinečný, vycházející z reálií dané země nebo jazyka. Jako příklad lze uvést ruské frazeologizmy s komponenty – názvy písmen ruské abecedy. Ruský frazeologizmus прописать ижицу bude mít ekvivalent s jinou obrazností v každém dalším evropském jazyce, a to právě díky tomu, že význam zbít někoho je označován frazeologií všech evropských jazyků. Stejná bude situace s FJ, které označují některá typonyma (anglické carry coal to Newscastle, slovenské nosiť vodu do Dunaja), které jsou navíc vytvořeny na základě jednoho strukturně-sémantického modelu, nebo s jinými reáliemi. Druhou skupinou bezekvivalentních frazeologizmů budou ty jednotky, které nemají ve srovnávaném jazyce frazeologický ekvivalent, mají pouze např. ekvivalent slovní (jak uvádí E. Pupigina, je ekvivalence mezi frazeologizmem a slovem sporná, protože frazeologizmus vyjadřuje význam, díky své obraznosti, jiným způsobem (Пупигина 2008: 197). Jedná se obvykle o FJ, které vyjadřují určitý specifický význam. Tento specifický význam může, ale nemusí být spojen s reáliemi dané země, obvykle nebývá. Jako příklad v této skupině bezekvivalentních frazeologizmů lze uvést českou FJ žába na prameni, která je bezekvivalentní vzhledem ke většině evropských jazyků (kromě slovenštiny). Její význam je podle SČFI definován jako ‘skrytá příčina, působící, že se něco dlouhodobě nedaří, skrytý, trvale působící škůdce v nějakém prostředí, mařící (vědomě i nevědomě) výsledky práce ostatních (SČFI II 2009: 421). Z frazeologizmů, které mají spojení s reáliemi, lze jako příklad uvést různé charakteristiky, které si dává ve frazeologii vlastní národ (co Čech to muzikant; Slovák ako repa), nebo charakteristiky, které jsou dány jeho vztahem k jiným národům (např. v horní lužické najdeme několik FJ, kterých význam je spojen se vztahem mezi hornolužickým a německým národem, například Němc na hubu bije komu ve významu ‘někdo mluví s německým akcentem’, také s variantem Serb na hubu bije komu ve významu ‘někdo mluví se srbským akcentem’, nebo FJ němska chodzić, která má význam ‘oblékat se podle módy, nenosit srbský národní kroj’ (Ivčenko, Wölke 2004:207). Stejné frazémy najdeme i v jiných jazycích, případně v jejich varietách. Z poslední skutečnosti můžeme uvést FJ anglického jazyka, používanou v USA twist the lion’s tail s významem ‘provokovat Brity, vzbuzovat nelibost u Britů’ (OXDI 2005:303). Summary In the present linguistic, there are three types of classification of phraseological equivalents. The first type is the classification, done to show the possibility, how to translate idiom. The non-equivalent phraseological unit is in this type of classifications an idiom, which has no phraseological equivalent and which is not possible to translate with an idiom. The only possibility to translate this type of idioms is to use some explanation of context. The second type of classification is classification for the phraseodidactic. For this classification is typical to understand the non-equivalent idiom as an idiom connected with the history or culture of the nation, which is able to show the typical characteristic of their culture. The third type are classification, made for comparative phraseology. There is a large number of them in today's comparative phraseology and the definition of non-equivalent idioms is different. Typical for the phraseology is a wide understanding of non-equivalents idiom as idioms with a typical picture. The other definition of an non-equivalent idiom is the definition, where the nonequivalent idiom is an phraseological unit with non phraseological equivalent at all. 97 Bibliografie 1. Beniulienė, A.: Phraseologismen unter der Lupe. Vilnius, 2008. 2. Cowie, A., Mackin, R., McCaig, I.: The Oxford dictionary of idioms. Oxford, 2005. 3. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J.: Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy slovesné. Praha, 2009. 4. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J.: Slovník české frazeologie a idiomatiky. Přirovnání. Praha, 2009. 5. Čermák, F., Hronek, J., Machač, J.: Slovník české frazeologie a idiomatiky. Výrazy neslovesné. Praha, 2009. 6. Čermák, F.: Frazeologie novinového úvodníku (úzus, funkce a aktualizace). In: Slovo a slovesnost 1996. 81 – 90. 7. Donalies, E.: Basiswissen Deutsche Phraseologie. Mannheim 2009. 8. Fleischer, W.: Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache. Leipzig, 1982. 9. Havelková, L.: Lidové pranostiky v kontextu kulturologických aspektů výuky cizích jazyku. V tisku. 10. Heine, A.: Wie viel Polylxität braucht ein Phraseologismus? In: Europhras 2008. str. 11-18. 11. Hrdlička, M.: Frazeologie jako problém překladatelský. In: Parémie národů slovanských. Ostrava, 2003. s. 149 – 154. 12. Hrdlička, M.: Úskalí konotací při translaci frazeologizmů. In: Parémie národů slovanských II. Ostrava 2005. s. 270 – 280. 13. Ivčenko, A., Wölke S.:Hornjoserbski frazeologiski słownik. Budyšin, 2004. 14. Jadlovský, T.: K překladu frazémů bez slovníkových ekvivalentů (na příkladu češtiny a ruštiny). In: Opera Slavica 4 / 2009. 10 – 18. 15. Jankovičová, M.: Frazeodidaktika ruštiny a príprava budúcich rusistov. In: Rossica Olomucensia XLV, Olomouc 2006. стр. 61 – 66. 16. Jankovičová, M.: K problematike určovania bezekvivalentnej frazeológie. In: Parémie národů slovanských. Ostrava, 2008, str. 88-93. 17. Juska-Bacher, B.: Empirisch-kontrastive Phraseologie. Essen 2009. 18. Křížová, K.: „Létající“ či „bludný“ Holanďan. Konfrontační analýza českých a nizozemských frazémů pro glottodidaktické účely. In: Jazyková interakce a jazykové rozhraní a strategie „cutting edge“. Olomouc, 2008. str. 165 – 170. 19. Soubustová, J.: Frazeologie interkulturně. In.:Interkulturní dimenze v cizích jazycích II. Pardubice, 2007. str. 237 – 241. 20. Влахов, С., Флорин, С.: Непереводимое в переводе. Москва, 1980. 21. Королева, Е.: Проблемы и перспективы изучения русской диалектной фразеологии записанной в Латгалии. in: Rossica Olomucensia XLIV. Olomouc, 2005. s. 757 – 762. 22. Кузнецова, И.: Еще раз об эквивалентности паремий разных языков. In: RossicaOlomucensiaXIX, Olomouc 2008. стр. 363 – 366. 23. Мокиенко, В., Степанова.Л.: Русская фразеология для чехов. Olomouc 2008. 24. Молотков, А. И.: Основы фразеологии русского языка. Санкт-Петеррбург, 1997. 25. Пупигина, Е.: Проблема семантики фразеологизмов с когнитивной точки зрения. Язык и культура, Белгород, 2008. стр. 196-200. 26. Янковичова, М.: Русские безэквивалентные фразеологизмы и словацкие фразеологические лакуны. In: Язык и культура, Белгород, 2010. стр. 186-189. 98 Frazeológia v tlači s tendenciou k bulvarizácii Katarína Markovičová Phraseology in influential press and its tendency to become yellow press Abstract: In this paper we research, if phraseology could affect broadsheet style close it to tabloid style text. To describe the trend of this process we have to watch the changes of idioms in newspaper during the time. Therefore we research appearance and meaning of idioms in Pravda newspaper in two different periods: in 1988 and in 2008. Key words: phraseology; idioms; newspaper; tabloid. Contact: Department of Letters, Faculty of Arts and Letters, Catholic University of Ružomberok, [email protected] Na popis súčasných tendencií v lingvistike sme si pre náš výskum zvolili publicistický štýl ako „jeden z najdynamickejších štýlov, ktorý pohotovo absorbuje všetky aktuálne pohyby v spoločnosti, vrátane jazykových tendencií“ 1. V novinárskom texte nájdeme viaceré jazykové i nejazykové prostriedky, ktoré posúvajú text do expresívnej roviny, smerom k bulvarizácii. D. McQuail bulvarizáciu charakterizuje ako zhlúpnutie alebo zníženie kvality serióznej tlače. Hlavnú príčinu vidí v komercionalizácii a tvrdom súperení o čitateľa. Tento proces nielenže vyvolal úpadok žurnalistických štandardov, ale má podiel na zvyšovaní neinformovanosti verejnosti a zvyšuje tiež nebezpečenstvo zámeny fikcie a skutočnosti.2 Ako hovorí M. Mlčoch: „V opozici k tendencím intelektualizace a profesionalizace jazyka stojí jistá pseudodemokratizace či pseudolidovost.“3 Nie sú to len palcové titulky, šokujúce fotografie, k bulvarizácii smerujú aj tieto jazykové prostriedky: vulgarizmy, expresívne i slangové výrazy a napokon aj frazémy. Tieto prostriedky prispievajú k demokratizačným tendenciám, ktoré sa prejavujú v snahách zblížiť spisovný jazyk s hovorovým štýlom. K tomu sa pridáva i jazyk súčasnej žurnalistiky. 4 Na základe poznania dôvodov a cieľov bulvárnych prejavov, ktorými sú: podať informáciu, prezentovať samého seba, získať druhého pre nejakú činnosť alebo cieľ a pobaviť,5 možno tvrdiť, že jednotky frazeologickej povahy majú potenciál aktívne sa podieľať na výstavbe bulvárnych prejavov. Práve jednotky frazeológie sa stali predmetom nášho výskumu k téme Frazeológia v tlači s tendenciou k bulvarizácii. O jednotkách 1 MAGÁLOVÁ, G.: Frazeológia nielen pre žurnalistov. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa, 2008, s. 62. 2 Porov.: McQUAIL, D.: Teorie masové komunikace. Praha: Grada, 2009, s. 562. 3 MLČOCH, M.: Vývoj české žurnalistiky po roce 1945 a její reflexe v lingvistice. In: Varia. Bratislava: Slovenská jazykovedná spoločnosť pri SAV, 1998, s. 104 – 105. 4 Porov.: MLČOCH, M.: Vývoj české žurnalistiky po roce 1945 a její reflexe v lingvistice. s. 105. 5 Porov.: ŽANTOVSKÝ, P.: Bulvarizace denního tisku. (Prednáška zo seminára Českých médií a Vysokej školy J. A. Komenského na Ministerstve kultúry ČR, 18. 3. 2004) Dostupné na: http://www.jan-amos.cz/amos/view.php?cisloclanku=2004111903. 99 frazeológie J. Mlacek hovorí, že majú charakter emocionálneho a expresívneho pôsobenia. 6 Na mieste je otázka: V čom spočíva potenciál expresívneho pôsobenia na text? A tiež: Aký je podiel frazeologického fondu na bulvarizácii komunikátov? Východiská bulvarizácie textu za účasti frazeológie spočívajú vo frekvencii frazém v texte, v ich opakovanom použití, v používaní silno expresívnych frazém, niekedy v ich negativizme, ďalej v tematickom spektre frazém, v skrývaní sa za význam frazémy, v obraznosti a konkrétnosti frazémy, v možnosti frazémy zdynamizovať text, vo všeobecnej zrozumiteľnosti frazém, v princípe automatizácie a aktualizácie frazém, napokon v kontextovom a formálnom zapájaní frazémy do textu. Tendenciu smerom k bulvarizácii je možné najlepšie odhaliť, ak sledujeme frazémy v čase. Preto sme si pre výskum zvolili stvárnenie frazém v denníku Pravda v dvoch obdobiach, a to s 20-ročným posunom. 1. východisko: frekvencia frazém v texte Keď porovnáme texty denníka Pravda z roku 1988 s textami staršími o dvadsať rokov, v staršom období nájdeme menej frazeologických jednotiek a viac klišéovitých spojení typických svojou trafaretnou konštrukciou, ako napríklad: zapadnúť do rámca, upriamiť pozornosť, zohrávať úlohu, venovať pozornosť, klásť nároky, mať na zreteli7 a pod. Na základe vysokého zastúpenia frazeologických jednotiek v texte autor zvyšuje naliehavosť svojej výpovede. V tom, že niektorí autori používajú v rámci jednej vetnej alebo súvetnej výpovede viacero ustálených obrazných spojení a frazeologizmov, vidí J. Vaňko snahu vyjadriť vyššiu mieru obrazného a expresívneho hodnotenia, resp. úsilie zvýšiť zážitkovosť8 politickej informácie. Zároveň však tvrdí, že komunikatívny efekt publicistických výpovedí nezávisí od množstva frazeologických jednotiek (FJ), ale od ich adekvátneho použitia v texte, resp. od ich aktuálnosti.9 2. východisko: opakované použitie frazém Opakovanie frazém ako východisko pre možnú bulvarizáciu novinárskych prejavov dokazujú časté príklady toho, že sa v titulku a zároveň aj v texte objaví tá istá frazéma. Uvedené možno ilustrovať v skúmanom denníku Pravda v roku 2008 aj v popisoch k obrázkom alebo v medzititulkoch. Do exponovaných častí textu (titulok, medzititulok, popis k obrázku) sa vo zvýšenej miere dostávajú tie časti článku, ktoré v sebe obsahujú frazeologické pomenovanie buď v zhodnej, alebo v mierne obmenenej podobe. Tento jav nie je pozorovateľný v skúmanej tlači z roku 1988, v titulkoch nenachádzame frazémy, ktoré by sa následne zhodne využívali aj v texte, a ak áno, tak len veľmi ojedinele.10 Čo je napokon 6 Porov.: MLACEK, J.: Vlastnosti frazeologizmu a ich terminologická platnosť. In: Kultúra slova, 10, 1976, č. 5, s. 134. 7 Všetky príklady sú vybraté z denníka Pravda, 1988, 4. október, s. 3. 8 „Zážitková výpoveď je taká, ktorá pôsobí na príjemcu celostne, sprostredkúva mu zmyslovú skúsenosť autora.“ (PLESNÍK Ľ. a kol.: Tezaurus estetických výrazových kvalít. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa, 2008,s. 154 – 155) Podľa F. Mika (MIKO, F.: Text a štýl. Bratislava: Smena, 1970, s. 55 – 62.) možno hovoriť o zážitkovosti v prípade, že je v texte antropologická súvislosť. Pod zážitkovosťou sa nachádzajú kategórie ako figuratívnosť, kontrast, markantnosť, dejovosť, aktuálnosť. 9 Porov.: VAŇKO, J.: Niektoré osobitosti ustálených obrazných spojení z politickej sféry. In: Kultúra slova, 22, 1988, č. 7, s. 236. 10 Napríklad: Ľudské „pokusné králiky“ pre farmaceutické firmy (podtitulok) a dvakrát sa tá istá frazéma zopakuje v texte: Britské firmy na výrobu liečiv ponúkajú slušný zárobok ľuďom, ktorí by súhlasili stať sa „pokusnými králikmi“ na skúšanie nových liečebných prípravkov, pri ktorých je riziko vedľajších účinkov; Experimentujúci lekári v službách firiem, ktorí si sľubujú od nových prípravkov veľké zisky, však svojich ľudských „pokusných králikov“ neupovedomujú o možnosti mnohých vedľajších účinkov, ako sú bolesti hlavy, závrate, nespavosť, zvýšená podráždenosť, dýchacie ťažkosti či poruchy tráviaceho traktu. (Pravda, 1988, 4. október, s. 6.) 100 v porovnaní s nápaditou prácou s frazémami v titulkoch, medzititulkoch a popisoch k obrázkom v tlači s dvadsaťročným posunom zanedbateľné. Pre plastickejšiu predstavu je nutné naše tvrdenie demonštrovať rozsiahlejšie, a teda aj na celom titulku, aj na vete z príslušného článku. Aby sme ukázali zapojenie frazémy v texte a jej zdôraznenie spôsobené opakovaným použitím, uvádzame len dva príklady z mnohých: Polícia a súdy nemôžu ťahať za kratší koniec s pedofilmi a inými osobami, ktoré sa vyhýbajú nariadenej ústavnej liečbe,“ zdôraznil zmeny hovorca rezortu Michal Jurči. Polícia a súdy nemôžu ťahať za kratší koniec s pedofilmi (medzititulok) „Bolo jasné, že nemali nervy na to, aby nás zabili,“ hovorí Šafír Farúk Muhammad, jeden z ôsmich Egypťanov sprevádzajúcich jedenásť zahraničných turistov. Bolo jasné, že nemali nervy na to, aby nás zabili. (medzititulok)11 V tlači spred novembra ´89 sa frazémy z popisov k obrázkom opakovane v texte nevyskytujú aj preto, lebo popis spolu s obrázkom tvoril väčšinou izolovanú správu, ktorá prinášala nové informácie nezávislé od okolitých správ. Na základe toho, že sa frazémy z novšej tlače opakujú aj v texte, aj v titulku, možno o autorskom zámere tvrdiť, že spočíva v snahe výpoveď s FJ zdôrazniť. Je autorom považovaná za natoľko výstižnú a dôležitú, že ju zvolil na väčšie zvýraznenie. Podobne môžeme zmýšľať aj o medzititulkoch, ktoré majú funkciu prinášať to najzaujímavejšie z textu. A práve tento fakt vyplývajúci z vlastností frazém sa stáva predispozíciou pre to, aby tieto jednotky boli zvýraznené či už autorom, alebo redaktorom. Medzi základné vlastnosti, ktoré prispievajú k častejšiemu zapájaniu frazém do textu a ich následnému opakovaniu, môžeme považovať schopnosť frazémy upútať pozornosť a vyjadriť skutočnosť obrazne, čím sa zvyšuje čitateľnosť textu a záujem čitateľa oň. 3. východisko: používanie silno expresívnych frazém Bulvarizácia sa prejavuje v používaní výrazne expresívnych FJ, najmä v oblasti politickej komunikácie12. Expresívnosť je dôsledkom sémantických aj formálnych znakov frazeologickej jednotky.13 Z formálneho hľadiska za expresívne považujeme frazémy s využitím vulgarizmu a tiež ľudové frazémy14, teda také, ktoré bežne používame pri hovorovej komunikácii a ktoré prispievajú k väčšej miere identifikácie čitateľa so svojím denníkom15 vďaka svojej obraznosti a vďaka emocionálnemu náboju.16 Používanie vulgárnych výrazov je podľa M. Mlčocha jedným z hlavných prejavov úpadkového vyjadrovania.17 A my si pri porovnávaní frazeológie s dvadsaťročným posunom všímame v denníku Pravda práve tieto prejavy poklesu, a teda bulvarizácie. Expresívne frazémy sa vyznačujú svojou schopnosťou „prezrádzať“ autora, vyjadrovať jeho postoje, jeho citovú účasť, angažovanosť a subjektívnu zainteresovanosť na obsahu textu. Sú jedným z prostriedkov účinného vyjadrovania subjektívnych postojov, resp. subjektívnej 11 Pravda, 2008, 2. október, s. 5 a Pravda, 2008, 2. október, s. 16. „Pre oblasť politickej komunikácie je príznačné, že sa javy politického života pomenúvajú tak jednočlennými lexémami, ako aj ustálenými viacčlennými lexémami vyznačujúcimi sa obraznosťou a expresívnosťou, ktoré sú popri iných znakoch konštitutívnymi znakmi frazeologizmov.“ (VAŇKO, J.: Niektoré osobitosti ustálených obrazných spojení z politickej sféry. In: Kultúra slova, 22, 1988, číslo 7, s. 232.) 13 Porov.: MLACEK, J.: Vlastnosti frazeologizmu a ich terminologická platnosť, s. 138. 14 Porov.: ČECHOVÁ M.: Stylový charakter frazeologie. In: Style, 6, 2007, s. 205. 15 Porov.: MLČOCH M.: Kolokační frazémy a idiomy v současném bulvárním tisku. In: Języki zachodniosłowiańskie w XXI wieku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2009, s. 151. 16 Porov.: MAGÁLOVÁ, G.: Frazeologizmy v printovom spravodajstve. In: BOČÁK, M. – RUSNÁK, J.: Médiá a text II. Prešov: Filozofická fakulta Prešovskej univerzity, 2008, s. 114. 17 Porov.: MLČOCH, M.: Vývoj české žurnalistiky po roce 1945 a její reflexe v lingvistice, s. 104. 12 101 angažovanosti, zainteresovanosti na obsahu výpovede práve vďaka svojej obraznosti a expresívnosti. 18 Napríklad: Július Rezeš je syn Alexandra Rezeša, ktorý v čase Mečiarovej vlády sprivatizoval VSŽ a priviedol fabriku na mizinu.19 Niekedy expresívnosť prevláda nad informatívnosťou: „Jazyk není spisovný, pracuje s emotivními výkřiky ulice. Bulvár je založen na transferu emocí místo informací.“20 J. Jirák s B. Köpplovou tiež súhlasia, že prvkom bulváru je škandalizácia a orientácia na senzáciu,21 P. Odaloš ešte k charakteristických prvkom bulváru dodáva kompozíciu zveličených správ22 a my pripájame ešte viaczmyselnosť, s ktorou sa pracuje v súčasných novinárskych textoch: Dovedna by sa malo nakrútiť 10 epizód, v ktorých si to medzi sebou „rozdá“ osemnásť súťažiacich.23 Pokiaľ autori novinárskych prejavov nemôžu zaujať spracovanou tematikou, snažia sa tento deficit zachrániť tým, že siahajú po jazykových prostriedkoch s expresívnou zložkou, FJ nevynímajúc: Bitka o politické korytá sa zvyčajne odohráva na zemi.24 V rozoberaných textoch denníka Pravda v roku 1988 len zriedkavo nachádzame prípady, v ktorých sa expresívnosť dosahuje použitím expresívnejšej zložky frazémy. Aj v roku 2008 k zvýšeniu expresívnosti prispievajú „kontextové alebo textové vplyvy“ 25. Niekedy zapojenie frazémy do inak nocionálneho textu môže vyvolať štýlovú disharmóniu, práve s touto možnosťou expresívneho zosilnenia rátajú autori pri ich nenáležitom zapojení do textu. J. Mlacek dávnejšie ako predpoklad úspešnosti uplatnenia frazeológie uviedol súlad medzi základnými vlastnosťami frazémy a všeobecným významom, sémantikou istých útvarov. Podľa neho správa, ktorá sa zakladá na čisto informatívnom postupe, nemôže uplatňovať frazeológiu, pre ktorú sú zasa príznačné také vlastnosti, ako je významová prenesenosť, expresívnosť atď. V takomto prípade by dochádzalo k protirečivému vzťahu medzi frazémou a jej textovým začlenením.26 V súvislosti s narastaním bulvarizácie však túto podmienku možno prehodnotiť, a to tak, že v súčasnosti vďaka príklonu k hovorovému štýlu má expresívna lexika ako aj frazeologické vyjadrovanie dominantné postavenie. 27 Na základe toho sa uplatňuje práve protirečivosť, ktorá pri našom porovnaní súčasnej tendencie oproti situácii spred dvadsiatich rokov vzniká zapájaním frazeológie do textov s čisto informatívnym zámerom. A tak sa v nich cez zapájanie frazém do spravodajských textov zvyšuje významová prenesenosť a expresívnosť. 4. východisko: negativizmus frazém Nielen vo výbere tém, ale aj v ich hodnotení, sa v tlači výrazne prejavuje negativizmus.28 Keď porovnáme tendenciu správ k negativizmu v novinách s dvadsaťročným 18 Porov.: VAŇKO, J.: Niektoré osobitosti ustálených obrazných spojení z politickej sféry, s. 236. Pravda, 2008, 1. október, s. 4. 20 HVÍŽĎALA, K.: Bulvár, to není nadávka. http://neviditelnypes.lidovky.cz/tiskni.asp?r=p_spolecnost&c=A071031_205744_p_spolecnost_wag 21 Porov.: JIRÁK, J. – KÖPPLOVÁ, B.: Média a společnost, Praha 2003, s. 31. 22 Porov.: ODALOŠ, P.: O jazyku bulváru. In: BOČÁK, M. – RUSNÁK, J.: Médiá a text II. Prešov: Filozofická fakulta Prešovskej univerzity, 2008, s. 128. 23 Pravda, 2008, 3. október, s. 22. 24 Pravda, 2008, 3. október, s. 9. 25 MLACEK, J.: Frazeológia v Mináčových esejistických knihách. In: Slovenská reč, 41, 1976, č. 3, s. 148. 26 Porov.: MLACEK, J.: Frazeológia a jazyková kultúra. In: Kultúra slova, 14, 1980, č. 4, s. 100 a 103. 27 Porov.: MAGÁLOVÁ, G.: Frazeologizmy v printovom spravodajstve, s. 109. 28 Porov.: MLČOCH, M.: Vývoj české žurnalistiky po roce 1945 a její reflexe v lingvistice, s. 104 – 105. 19 102 posunom, je zreteľné, že počet správ s negatívnym obsahom narastá. Nepopierame, že by sa negatívne texty hovoriace napríklad o vraždách, vlámaniach a podobných negatívnych javoch v tlači z roku 1988 nevyskytovali. Záujem o tieto témy zo strany publika však postupne narastal, a tým sa zákonite muselo zmeniť zameranie spravodajstva. V súvislosti s týmto javom, ktorý sa považuje za jeden z dôležitých znakov bulvarizácie, sme si všimli, že aj frazéma sa v niektorých prípadoch môže stávať nositeľom negatívnej informácie. V novinových textoch z roku 2008 prevažuje vyššia miera sily výrazu a negatívnej konotácie. Ako príklad na negativizmus spôsobený frazémou môžeme uviesť titulok: Kríza zamoruje svet, zrak finančníkov sa upiera na Kongres. Negativizmus pokračuje ďalej v texte: Podľa niektorých analytikov neschopnosť Kongresu prijať záchranný plán zvyšuje riziko, že USA upadnú do hospodárskej recesie a stiahnu nadol so sebou aj zvyšok sveta.29 Alebo ďalšie príklady: Podľa opozície vrhá Mečiarova Elektra zlé svetlo na Fica a jeho vládu.30 Zapíše sa dnešný deň ešte černejším písmom do záznamov o finančnej kríze alebo sa situácie zlepší?31 Po silnej korune a drahej rope na slovenské podniky dopadol ďalší tieň, svetová finančná kríza.32 Negativizmus v súvislosti s frazémami sme vo výskume v denníku Pravda z roku 1988 zaznamenali len vo veľmi malej miere: Tí, čo sa zaoberajú prognózami americkej ekonomiky, bijú na poplach. Následne je tento text zmiernený: Možno svojím poplašným zvonom udierajú silnejšie ako sa patrí – napokon zvonenie, či už na poplach alebo na sviatok je ich povolaním – no jedno je isté: štátna pokladnica USA je deravá, je oveľa deravejšia ako pred ôsmimi rokmi.33 5. východisko: tematické spektrum frazém Pri porovnávaní tematického spektra frazeológie v nami zvolenom časovom odstupe dvadsiatich rokov sledujeme, že „do spravodajstva prichádzajú témy neoficiálneho charakteru s cieľom priblížiť sa čitateľovi a jeho vkusu“, 34 v čom možno nájsť aj styčné body s D. McQuailovou definíciou bulvarizácie spomínanou v úvode.35 Ako uvádza M. Mlčoch: „Pokud se dříve uvádělo, že jazyk žurnalistiky má mj. oficiální ráz (Bečka, 1973), dnes už to v plné míře neplatí. Pokleslému vyjadřování odpovídá výběr témat (násilí, kriminalita, život slavných osobností a pikantní zprávy z jejich života)“,36 pričom frazeologický fond jazyka so svojím širokým tematickým záberom, interdisciplinaritou37 ponúka veľa možností na pokrytie všakovakých tém. 6. východisko: skrývanie sa za význam frazémy V súčasnosti je prístup ku spracovaniu informácií benevolentnejší, umožňuje predkladať neoverené správy, polopravdy, nepravdy, prekrútené výroky, výroky vytrhnuté z kontextu 29 Pravda, 2008, 1. október, s. 3. Pravda, 2008, 1. október, s. 4. 31 Pravda, 2008, 2. október, s. 6. 32 Pravda, 2008, 3. október, s. 1. 33 Pravda, 1988, 4. október, s. 7. 34 MAGÁLOVÁ, G.: Frazeológia nielen pre žurnalistov, s. 70. 35 Porov.: McQUAIL, D.: Teorie masové komunikace, s. 562. 36 MLČOCH, M.: Vývoj české žurnalistiky po roce 1945 a její reflexe v lingvistice, s. 105. 37 Porov.: BALÁKOVÁ, D.: K výskumu súčasnej živej slovenskej frazeológie. In: Slovenská reč, 69, 2004, č. 4, s. 193. Dostupné na: http://www.juls.savba.sk/ediela/sr/2004/4/sr2004_4.html 30 103 a pod. 38 Preto má v spravodajstve v oveľa vyššej miere zastúpenie samotná frazeológia, ktorej jednotky autorovi umožňujú skryť za obrazné vyjadrenie jeho nevedomosť, alebo práve naopak, jeho zámer. „Ak si chcú periodiká nebulvárneho charakteru ponechať „čistý“ spravodajský štýl (tzn. odpovedať na základné spravodajské otázky a vyhýbať sa expresívnej lexike a frazeologizmom), často siahnu po citáciách uvádzaných v úvodzovkách39 (a ešte častejšie bez nich). Tým sa autori správ akoby dištancujú od používanej lexiky (keďže sami nie sú autormi citátu), pričom však v plnej miere využívajú expresivitu takýchto vyjadrení“, 40 napríklad: „Súčasný generálny riaditeľ spolu s riaditeľom výroby zachádza s verejnými zdrojmi v duchu z cudzieho krv netečie.“41 „Ak snemovňa zákon neprijme, tak je to proste koniec hry,“ dodal.42 7. východisko: obraznosť a konkrétnosť frazémy Autor pri použití frazémy v texte pracuje aj s jej obraznosťou. Tá u čitateľa môže vyvolať reakcie od pozitívnych až po negatívne v rozličnej miere. Výpoveď sa viac intenzifikuje a toto zvýraznenie sa vo veľkej miere používa na zaujatie pozornosti čitateľa, hlavne v titulkoch, ktoré sú prvým kontaktom čitateľa s textom. Ak nebudú dostatočne výpovedné, asociatívne a pôsobivé, čitateľ im jednoducho nevenuje pozornosť a text ostane bez povšimnutia. Je potrebné spomenúť aj ten fakt, že v druhom zo sledovaných období sa intenzívnejšie pracuje s emóciami čitateľa a je badateľná snaha zaujať či šokovať presne tak, ako sa v mediálnom slovníku definuje bulvár.43 Frazeológia svojimi jednotkami prispieva k oživeniu a spestreniu44 nielen titulkov, ale aj celých novinárskych prejavov, napr.: Musel by som žiť ako korytnačka 250 rokov, aby som v tejto štátnej službe zarobil toľko peňazí, ako vy teraz hovoríte,“ vyčítal vtedy Mečiarovi, ako si mohol dovoliť luxusné bývanie.45 Používanie frazeologických jednotiek pôsobí veľmi pestro oproti ostatným slovám v texte, čo má za následok upútanie pozornosti a výstižnejšie uchopenie skutočnosti:46 Ide o obavy vyplývajúce zo starého štýlu riadenia, možno aj z nejedného bolestivého poučenia, keď ľudia dostali po prstoch práve za podnikavosť.47 Frazéma má schopnosť prejsť od abstraktných výpovedí ku konkrétnym a ľahko predstaviteľným: Aj tréner Bohemiansu Jozef Zadina pripomínal po tomto kole v Dunajskej Strede kôpku nešťastia.48 Novinársky prejav často ráta so širokým diapazónom vedomostí príjemcu. Prostredníctvom zakomponovania frazémy do textu sa tak názorná predstava čitateľa 38 Porov.: MLČOCH, M.: Vývoj české žurnalistiky po roce 1945 a její reflexe v lingvistice, s. 104 – 105. 39 Uvádzanie frazém za prítomnosti úvodzoviek alebo bez ich prítomnosti budeme popisovať v kapitole o formálnom zapájaní frazém do textu. 40 MAGÁLOVÁ, G.: Frazeológia nielen pre žurnalistov, s. 70. 41 Pravda, 2008, 3. október, s. 2. 42 Pravda, 2008, 3. október, s. 3. 43 Podľa mediálneho slovníka: http://medialne.etrend.sk/slovnik/pismeno-b.html. 44 Porov.: MLACEK, J.: Frazeologické jednotky v novinových titulkoch. In: Kultúra slova, 7, 1973, č. 6, s. 199. 45 Pravda, 2008, 1. október, s. 4. 46 Porov.: AUXOVÁ, D.: Frazémy v mediálnej publicistike. In: KRAĽČÁK, Ľ.: Hovorená podoba jazyka v médiách. Nitra, 2008, s. 159. 47 Pravda, 1988, 5. október, s. 1. 48 Pravda, 1988, 4. október, s. 8. 104 o predkladanej téme značne uľahčuje. Článok v tlači je napokon vďaka frazéme zrozumiteľný najširším vrstvám čitateľov: Juhokórejská agentúra KCNA, ktorá má vo svete povesť agentúry „jedna pani povedala“, však prechádzala do útoku.49 Politické problémy prestávajú byť vážnymi a komplikovanými záležitosťami. V snahe priblížiť ich masovému čitateľovi menia svoju podobu, a to tak, že sa zjednodušujú50a tiež majú schopnosť zveličovať. K obom javom výrazne prispieva nami skúmaná frazeológia: Okrem eura by mohla karty zamiešať aj rozmáhajúca sa finančná kríza vo svete.51 8. východisko: frazéma slúžiaca na zdynamizovanie textu Použitie všeobecne známeho repertoáru jednotiek jazyka s vopred danou formálnou i sémantickou štruktúrou je pre text výhodou nielen z hľadiska jeho zrozumiteľnosti, ale aj. čitateľnosti. Keďže príjemca textu vie pri použití frazémy s ľahkosťou identifikovať jeho význam, môže čítať text rýchlejšie, nemusí sa pristavovať pri tom, čo tým chcel dotyčný povedať: Hokejisti Liptovského Mikuláša sa v Skalici cítia ako doma.52 Frazéma má schopnosť text oživiť a tiež jednoznačne, pohotovo a stručne pomenovať situáciu, ktorá sa vyznačuje zložitosťou. Nie každý je tak stavaný, aby v prekážkovom behu prekonával komplikované situácie, plával v mori (alebo aspoň v jazere) problémov a znášal bez mihnutia oka prehry na bežiacom páse.53 Vopred daný význam a tiež aj forma frazémy slúži na jednej strane na odľahčenie textu, zároveň tiež uľahčuje výstavbu textu samotnému autorovi, keďže do textu vstupuje už ako hotová jednotka. Niekedy sa frazémou vystavia celá veta novinárskeho textu, čo vedie k ekonomizácii vyjadrovania. 54 Môže to súvisieť s obmedzenou kolokabilitou výrazu, t.j. schopnosťou spájať sa s inými výrazmi, čo je veľmi významným rysom frazeológie.55 Noviny v súčasnosti „seznamují lidi, kteří většinou moc nečtou, s nejdůležitějšími politickými problémy v přiměřeně zjednodušené formě“56. Súhrnne možno povedať, že súčasné novinárske prejavy využívajúce frazeológiu sa vyznačujú tendenciou ku skratke, príklonom ku komercializácii a k prispôsobeniu sa vkusu masového čitateľa.57 9. východisko: princíp automatizácie frazém Frazémy sa niekedy môžu pociťovať ako ustrnuté jednotky jazyka so stálou formou i významom, sú zároveň aj predispozíciou zrozumiteľného vyjadrovania, ktoré nepotrebuje vysvetlenie či doplnenie kontextových súvislostí. Ako príklad možno uviesť viaceré frazémy: mnohokrát opakovaná lož sa stáva pravdou,58 byť v niekoho koži, rozhodiť siete, 59 nemať 49 Pravda, 1988, 4. október, s. 8. Porov.: Pácl, P. O bulvarizaci českých médií. In: Metody a prostředky přesvědčování v masových médiích. Ostrava: Ostravská univerzita, FF, 2005, s. 150. 51 Pravda, 2008, 2. október, s. 21. 52 Pravda, 2008, 2. október, s. 26. 53 Pravda, 1988, 4. október, s. 8. 54 Porov.: KOPINA, J.: Komunikačno-štylistický aspekt frazeologickej jednotky. In: Slovenská reč, 49, 1984, č. 5, s. 269. 55 Porov.: Čechová: Stylový charakreter frazeologie, s. 205. 56 HVÍŽĎALA, K.: Bulvár, to není nadávka. http://neviditelnypes.lidovky.cz/tiskni.asp?r=p_spolecnost&c=A071031_205744_p_spolecnost_wag 57 Porov.: VANDÍK, J.: Politický bulvár v českých masových médiích. (záverečná práca) Zlín: Univerzita Tomáše Bati ve Zlíne, 2009, s. 13. 58 Pravda, 2008, 1. október, s. 4. 59 Pravda, 2008, 2. október, s. 26. 50 105 veľké oči,60 mať chladnú hlavu,61 vydaný na milosť a nemilosť,62 dve strany jednej mince63 atď. 10. východisko: princíp aktualizácie frazém Variantnosť frazeológie predstavuje východisko pre uplatňovanie jej rôznych jednotiek podľa zámeru používateľa. Z toho teda usudzujeme, že výber expresívnejšieho variantu FJ je uskutočňovaný autorom textu zámerne. Aktualizovaním frazémy má autor v záujme upozorňovať na istú skutočnosť, prípadne na seba. Chce vzbudzovať pozornosť netradičným stvárnením tradičného ustáleného slovného spojenia, často aplikuje v texte parafrázy jestvujúcich frazeologizmov,64 napríklad: Potvrdzujú sa tak názory tých ľudí, ktorí dnes v Poľsku tvrdia, že kompromis s opozíciou povedie k záhube socializmu, že postačí podať opozícii prst a ona utrhne celú ruku. 65 Tým, že nejaký komponent frazémy autor nahradí novým, posúva svoje vyjadrenie často do inej roviny, niekedy bulvárnej. 66 Používanie frazeologizmov a ich tvorivé obmieňanie v skúmaných textoch bolo miestami veľmi progresívne: 67 „Budeme sa brániť do posledného muža a náboja.68 „Akoby ich jedna mater mala a či skôr stroj,“ zapochybovala jedna z návštevníčok, keď obdivovala nádherné goldeny. 69 Podľa M. Mlčocha „pro 90. léta jsou rovněž příznačné nové frazeologismy, jako vždy spřízněné s dobou svého vzniku.“70 V oboch skúmaných obdobiach sme našli frazémy späté so svojou dobou: Nie, takúto tuhú prestavbovú kávu som ešte nepil.71 Obe sa zhodujú, že hlavným zlom v televízii je riaditeľ výroby Juraj Dobiš, ktorého generálny riaditeľ nemá pod kontrolou a toleruje mu porušovanie predpisov a rozhadzovanie peňazí do spriatelených vreciek.72 Nové frazémy majú v textoch nízky výskyt, viac sa používajú staršie, zaužívané. Ak sa náhodou vyskytne nové slovné spojenie, resp. nové potenciálne frazémy, mohli by sme povedať, že nie je jasné, či nejde len o okazionálne javy. 73 11. východisko: kontextové zapojenia frazémy do textu „Pozoruhodnejšie sú tie prípady, v ktorých sa síce FJ celkovo uchováva, využíva sa však jej variantnosť i špecifickejšie možnosti jej zapájania do textu, takže výsledkom sú výrazy so zvýšenou expresívnosťou. Sama FJ sa tu teda podstatnejšie nemení, ale najmä 60 Pravda, 2008, 2. október, s. 27. Pravda, 2008, 3. október, s. 1. 62 Pravda, 2008, 4. – 5. október, s. 9. 63 Pravda, 1988, 5. október, s. 1. 64 Porov.: VAŇKO, J.: Niektoré osobitosti ustálených obrazných spojení z politickej sféry, s. 235. 65 Pravda, 1988, 5. október, s. 1. 66 Niekedy sa frazéma aktualizuje aj tak, že sa použije v svojej vlastnej podobe, no v inom kontexte, ale to už je otázka kontextového zapojenia frazémy do textu. 67 Porov.: AUXOVÁ, D.: Frazémy v mediálnej publicistike, s. 160. 68 Pravda, 2008, 1. október, s. 9. 69 Pravda, 2008, 2. október, s. 19. 70 MLČOCH, M.: Vývoj české žurnalistiky po roce 1945 a její reflexe v lingvistice, s. 104. 71 Pravda, 1988, 4. október, s. 3. 72 Pravda, 2008, 3. október, s. 2. 73 Porov.: AUXOVÁ, D.: Frazémy v mediálnej publicistike, s. 161. 61 106 pod vplyvom kontextu stupňuje svoju expresívnosť.“74 Pri kontextovom zapojení frazém do textu možno uvažovať nad ich vhodnosťou alebo nevhodnosťou. Požiadavku vhodného použitia frazémy vzhľadom na kontext si väčšina autorov uvedomuje a je vo všeobecnosti považovaná za nevyhnutnú. Ojedinele sa však nájdu aj prípady hrubého porušenia kontextovej závislosti frazémy, ktoré sa či už z hľadiska jazyka, ale aj z hľadiska pragmatiky považujú za závažné chyby. Často môžu viesť k paradoxom, ba až k prekračovaniu etických hraníc. S príkladom nevhodného kontextového zapojenia frazémy do textu sme sa zatiaľ v rámci skúmaných dvoch týždňov októbrových čísel denníka Pravda stretli len jedenkrát: Nevie sa dočkať, kedy jej na Slovensku pribudne konkurencia, ktorá jej bude šliapať na päty.75 Tento frazeologizmus je z hľadiska poznania kontextu neetický, a síce preto, že výrok sa vzťahuje na športovkyňu na vozíčku. Hoci je to len obrazne povedané, ale predsa vzhľadom k danej osobe sa frazeologizmus chápe ako faux pas, veď ako možno osobe na vozíčku šliapať na päty?! 12. východisko: formálne zapájanie frazém do textu „Súčasťou každého – komplexnejšieho – hoci aj nie úplne uceleného – zachytenia stavu vo využívaní frazeológie v súčasnej komunikácii je aj skúmanie toho, ako, akými spôsobmi sa vlastne takéto jednotky v reči vyznačujú a či sa vôbec vyznačujú, a spolu s tým aj sledovanie toho, či sa z tejto stránky vo vzťahu k frazeológii oproti minulosti niečo zmenilo, či sú tu aj nejaké nové prostriedky na jej vyznačovanie, alebo či sa niektoré v minulosti bežné z textov stratili, resp. aspoň ustúpili. Ide tu teda v podstate o to, či autor textu, jeho editor alebo vydavateľ pokladá za potrebné na jednotky tohto typu osobitne upozorňovať adresáta, pomáhať mu pri registrácii v texte a možno mu pomôcť smerom k ich adekvátnemu prijímaniu.“76 Vo výskume sme sa stretli s tým, že frazeologizmy boli uvádzané či už uvádzacími formulkami, alebo za pomoci úvodzoviek. No takisto sa v textoch nachádzali jednotky frazeologickej povahy bez uvádzania. Výraz v úvodzovkách je z nejakých príčin exponovaný, nemôže uniknúť pozornosti prijímateľa. Pritom výraz neukazuje iba sám na seba, ale predovšetkým na kontext, cez ktorý ho treba čítať (interpretovať).77 Úvodzovky „sú signálom, ktorý čitateľovi naznačuje, že isté slovo autor nepoužil náhodne, že tu nejde o omyl, o štylistickú chybu78. Obyčajne ide o slová, ktoré sa na pozadí ostatného kontextu pociťujú ako nezvyčajné, lebo sú výrazne expresívne, príp. pejoratívne alebo aj hovorové, ba i nárečové.“79 Do úvodzoviek boli veľmi frekventovane dávané frazeologizmy pred dvadsiatimi rokmi: A pretože v budúcnosti banka nebude poskytovať úvery na krytie nedostatkov zavinených nepremysleným riadením a podobne, zotrvávať v starých, dávno vychodených koľajach je spoľahlivou cestou, ako prísť „na bubon“.80 Národné výbory totiž budú disponovať peniazmi, ktoré štátne podniky odvedú do ich rozpočtov,“ predstavoval budúcu „parketu“ Stavoprojektu V. Kohlmayer. 81 Zmysel tohto druhu programu sa črtá nie vo faktografickej polohe (tá sa napokon „vtĺka“ do hláv už od základných škôl), ale v posune k umeleckej výpovedi o konkrétnej 74 MLACEK, J.: Frazeológia v Mináčových esejistických knihách, s. 146. Pravda, 2008, 2. október, s. 6. 76 MLACEK, J. – BALÁKOVÁ, D. – KOVÁČOVÁ, V.: Vývin súčasnej frazeológie: Východiská, podoby, uplatňovanie, akceptácia. Ružomberok: Katolícka univerzita, 2009, s. 75. 77 Porov.: FINDRA, J.: Štylistika úvodzoviek. In: Slovenská reč, 52, 1987, č. 6, s. 338. 78 Jednou z príčin označovania frazém v úvodzovkách môže byť dištancovanie sa autora od nich. 79 FINDRA, J.: Štylistika úvodzoviek, s. 341. 80 Pravda, 1988, 4. október, s. 1. 81 Pravda, 1988, 4. október, s. 3. 75 107 historickej udalosti či období.82 Je to práca priekopnícka a originálna aj preto, lebo je akousi „prvou lastovičkou“, dielom, ktoré kladie základy pre novú dosiaľ u nás v rámci tejto vedy nerozpracovanú oblasť pedagogiky.83 O nadmernom používaní úvodzoviek v tej dobe J. Findra hovorí: „Ukazuje sa, že v publicistike sa úvodzovky nadužívajú z dvoch príčin. Súvisí to s podcenením čitateľa, keď autor akoby mu nedôveroval, že bez osobitného upozornenia (pragmatického signálu) dokáže pochopiť štylistiku kontextu, ktorá stavia na istom napätí medzi celkovým výrazovým ladením textu a nápadnejším prvkom. Táto nedôvera vedie k tomu, že autor vodí čitateľa za ručičky. Formálne explicitne mu signalizuje, ako má interpretovať význam výrazu a cezeň sémantické zameranie kontextu. Úvodzovky tu považujeme za rušivý prvok preto, lebo sa nazdávame, že čitateľ je schopný pochopiť a prijať autorovu jemnú hru s výrazom.“84 Uvádzacia formulka „nie je len obyčajným konektorom, ale zároveň prostriedkom, ktorý v texte plní/môže plniť viaceré funkcie.“85 V skúmanom materiáli sme sa stretli napríklad s týmito uvádzacími formulkami: obrazne, resp. ľudovo, povedané, ako sa zvykne hovoriť: Keď privezú do obchodnej siete parenice, polooštiepky, najnovšie druhy syrov Koliba a Šunka zo sesterských výrobní v Brezne alebo Liptovskom Mikuláši, len sa tak za nimi na pultoch, obrazne povedané, zapráši.86 Dni Reaganovej administratívy sú, ako sa zvykne hovoriť, zrátané.87 Ale nijaký podnikový ekonóm dnes nedokáže preukázať reálnu existenciu takýchto prínosov, vyložiť ich, ľudovo povedané, na stôl.88 Tým, že sa frazeologické jednotky v súčasnosti nijak významne neuvádzajú ani neoznačujú, stávajú sa viac súčasťou textu, stiera sa ich rovina mnohovýznamovosti. P. Ďurčo uvádza tri typy zmien frazém v textoch, a to modifikačné, kombinačné a transformačné. Pri modifikačných zmenách dochádza v rámci komponentového zloženia k vnútornej prestavbe alebo k použitiu v netypickom okolí, pri kombinačných zmenách sa krížia jazykové jednotky na syntagmatickej osi a pri transformačných zmenách sa rozbíja frazeologický model v texte.89 Viac sa necháva na čitateľa, ako význam, ktorý nesie, pretransformuje s ohľadom na okolitý text: Nálada finančníkov na Wall Streete sa preto včera niesla v znamení ticha pred búrkou.90 Celkový stav frazeológie v hociktorej etape jej vývinu sa napriek mnohostrannej ustálenosti frazeológie vyznačuje jej rozmanitými premenami. Mnohoraké možnosti obmieňania frazém zaraďujú frazeológiu medzi tie oblasti jazyka, v ktorých sa dynamika 82 Pravda, 1988, 4. október, s. 5. Pravda, 1988, 4. október, s. 5. 84 FINDRA, J.: Štylistika úvodzoviek, s. 343. 85 MLACEK, J. – BALÁKOVÁ, D. – KOVÁČOVÁ, V.: Vývin súčasnej frazeológie: Východiská, podoby, uplatňovanie, akceptácia, s. 75 – 76. 86 Pravda, 1988, 4. október, s. 4. 87 Pravda, 1988, 4. október, s. 7. 88 Pravda, 1988, 3. október, s. 1. 89 Porov.: ĎURČO, P.: Textotvorné využitie frazeologických jednotiek. In: Textika a štylistika. Bratislava, Univerzita Komenského, 1989, s. 101 – 104. 90 Pravda, 2008, 2. október, s. 6. 83 108 prejavuje veľmi výrazne a zreteľne. 91 Preto sme si na popis súčasných tendencií v lingvistike zvolili práve oblasť frazeológie a dotkli sme sa jedného z aspektov smerovania tejto oblasti jazyka, a síce smerovanie frazeológie k bulvarizácii. Podali sme dvanásť východísk, na základe ktorých sa môže frazeológia podieľať na bulvarizácii. Netvrdíme, že sa automaticky bulvárnym stáva text, v ktorom sa frazéma nijak osobitne nevyznačí alebo sa použije v negatívnom zmysle. Chceli sme však načrtnúť viacero ciest, ktoré smerujú k bulvarizácii výpovede. Skôr si myslíme, že ak je v súčinnosti viacero zo spomínaných východísk, použitá frazeológia v texte má potenciál novinársky prejav bulvarizovať. Summary To describe co-temporary tendencies in philology we have chosen newspaper text, which reflects current changes in society including language dynamics. We research how idioms impact on the process of turning of influential press into yellow press. The options of this process are: frequency of idioms in text, multiple using of idioms in text, using of strongly expressive idioms, negativism of idioms, variety of themes in idioms, hiding of author behind the meaning of idioms, imagery of idioms, ability of idiom to accelerate the text, comprehensibility of idioms, axiom of automatization and updating of idioms, context of idiom in text and finally the way of writing of idioms. These twelve options can turn the text of influential press into yellowpress style. Bibliografia 1. AUXOVÁ, D.: Frazémy v mediálnej publicistike. In: KRAĽČÁK, Ľ.: Hovorená podoba jazyka v médiách. Nitra, 2008, s. 159. ISBN 978-80-8094-293-9. 2. BALÁKOVÁ, D.: K výskumu súčasnej živej slovenskej frazeológie. In: Slovenská reč, 69, 2004, č. 4, 193 – 202 s. Dostupné na: http://www.juls.savba.sk/ediela/ sr/2004/4/sr2004_4.html. 3. ČECHOVÁ, M.: Stylový charakter frazeologie. In: Style, 6, 2007, s. 203 – 208. ISSN 1451-3145. 4. ĎURČO, P.: Textotvorné využitie frazeologických jednotiek. In: Textika a štylistika. Bratislava, Univerzita Komenského, 1989, s. 101 – 104. 5. FINDRA, J.: Štylistika úvodzoviek. In: Slovenská reč, 52, 1987, č. 6, s. 335 – 345. 6. HVÍŽĎALA, K.: Bulvár, to není nadávka. http://neviditelnypes.lidovky.cz/tiskni.asp?r= p_spolecnost&c=A071031_205744_p_spolecnost_wag. 7. JIRÁK, J. – KÖPPLOVÁ, B.: Média a společnost, Praha 2003, 207 s. ISBN 80-7178-697-7. 8. KOPINA, J.: Komunikačno-štylistický aspekt frazeologickej jednotky. In: Slovenská reč, 49, 1984, č. 5, 266 – 272 s. 9. MAGÁLOVÁ, G.: Frazeológia nielen pre žurnalistov. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa, 2008, 87 s. ISBN 978-80-8094-336-3. 10. MAGÁLOVÁ, G.: Frazeologizmy v printovom spravodajstve. In: BOČÁK, M. – RUSNÁK, J.: Médiá a text II. Prešov: Filozofická fakulta Prešovskej univerzity, 2008, s. 109 – 115. ISBN 978-80-8068-888-2. 11. McQUAIL, D.: Teorie masové komunikace. Praha: Grada, 2009, 640 s. ISBN 978-80-7367574- 5. 12. Mediálny slovník: http://medialne.etrend.sk/slovnik/pismeno-b.html. 13. MIKO, F.: Text a štýl. Bratislava: Smena, 1970, 191 s. 91 MLACEK, J. – ĎURČO,P.: Frazeologická terminológia. http://www.juls.savba.sk/ediela/frazeologicka_terminologia/ 109 14. MLACEK, J. – BALÁKOVÁ, D. – KOVÁČOVÁ, V.: Vývin súčasnej frazeológie: Východiská, podoby, uplatňovanie, akceptácia. Ružomberok: Katolícka univerzita, 2009, 221 s. 15. MLACEK, J. – ĎURČO, P.: Frazeologická terminológia. http://www.juls.savba.sk/ ediela/frazeologicka_terminologia/. 16. MLACEK, J.: Frazeológia a jazyková kultúra. In: Kultúra slova, 14, 1980, č. 4, 97 – 104 s. 17. MLACEK, J.: Frazeológia v Mináčových esejistických knihách. In: Slovenská reč, 41, 1976, č. 3, 144 – 152 s. 18. MLACEK, J.: Frazeologické jednotky v novinových titulkoch. In: Kultúra slova, 7, 1973, č. 6, 193 – 199. 19. MLACEK, J.: Vlastnosti frazeologizmu a ich terminologická platnosť. In: Kultúra slova, 10, 1976, č. 5, 134-141 s. 20. MLČOCH, M.: Kolokační frazémy a idiomy v současném bulvárním tisku. In: Języki zachodniosłowiańskie w XXI wieku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2009, 145 – 153 s. ISBN 978-83-226-1769-4. 21. MLČOCH, M.: Vývoj české žurnalistiky po roce 1945 a její reflexe v lingvistice. In: Varia. Bratislava: Slovenská jazykovedná spoločnosť pri SAV, 1998, 97 – 106 s. 22. ODALOŠ, P.: O jazyku bulváru. In: BOČÁK, M. – RUSNÁK, J.: Médiá a text II. Prešov: Filozofická fakulta Prešovskej univerzity, 2008, 128 – 132 s. ISBN 978-80-8068-888-2. 23. PÁCL, P.: O bulvarizaci českých médií. In: Metody a prostředky přesvědčování v masových médiích. Ostrava: Ostravská univerzita, FF, 2005, 150 – 159. ISBN 80-7368101-3. 24. PLESNÍK Ľ. a kol.: Tezaurus estetických výrazových kvalít. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa, 2008, 474 s. ISBN 978-80-8094-350-9. 25. VANDÍK, J.: Politický bulvár v českých masových médiích. (záverečná práca) Zlín: Univerzita Tomáše Bati ve Zlíne, 2009, 61 s. 26. VAŇKO, J.: Niektoré osobitosti ustálených obrazných spojení z politickej sféry. In: Kultúra slova, 22,1988, č. 7, 232-236 s. 27. Žantovský, P.: Bulvarizace denního tisku. (Prednáška zo seminára Českých médií a Vysokej školy J. A. Komenského na Ministerstve kultúry ČR 18.3.2004) Dostupné na: http://www.jan-amos.cz/amos/view.php?cisloclanku=2004111903. 28. Pravda, 1988, 1. – 7. október. 29. Pravda, 2008, 1. – 7. október. 110 Językowy obraz kobiety w przysłowiach narodu rosyjskiego Aleksandra Starzyńska Linguistic depiction of women In Russian proverbs Abstract: This article focuses on the issue of linguistic image of women in Russian sayings. It attempts to discuss the stereotypes; not only the existence of explicitly negative linguistic depiction of women in proverbs, but also the discriminating nature of the Russian language when referring to a woman. Key words: Linguistic depiction of women; stereotype; women in proverbs; women in Russia. Contact: Mikołaj Kopernik Univesity in Toruń, [email protected] Może się wydawać, że temat językowego obrazu kobiety w przysłowiach został już wyczerpany, o czym świadczą bogate badania językoznawcze1, jednakże treść niniejszego artykułu być może przekona o złudności tego wrażenia. Lingwiści często jednostronnie analizują tę problematykę. Niejednokrotnie podtrzymują stereotyp o istnieniu jednoznacznie negatywnego językowego obrazu kobiety w przysłowiach, jak również stereotyp o dyskryminującym charakterze języka rosyjskiego w odniesieniu do kobiety. Niniejsze opracowanie stanowi próbę polemiki z przedstawionymi powyżej stereotypami w oparciu o przysłowia narodu rosyjskiego odnoszące się do kategorii kobiety i stanowiące materiał dla rekonstrukcji językowego obrazu kobiety – wycinka złożonej rzeczywistości. Ponieważ rekonstrukcja JO nie może być dokonana bez uwzględnienia tzw. „danych przyjęzykowych”, toteż włączono do analizy elementy wiedzy o świecie w jakim przyszło żyć Rosjankom. Co właściwie przyjęto uważać za stereotyp w ujęciu lingwistycznym? Według U. M. Quasthoff, to werbalnie wyrażone przekonanie odnoszące się do grupy społecznej lub jej poszczególnych członków. Występuje w formie nacechowanego emocjonalnie (negatywnie bądź pozytywnie) sądu, który przypisuje określonej kategorii osób (społeczności językowej) wartości, wzory sposobów zachowania i omawia jej cechy (zob.: 1998: 13). Naukowe definicje wskazują na takie właściwości stereotypu jak: stałość, jednoznaczność, długotrwałość, powtarzalność, skłonność do generalizowania, ukierunkowania myślenia ludzi, odporność na zmiany. Mimo powyższych cech nie wyklucza się jednak możliwości zmian w stereotypie i właśnie do tego współcześnie dążą kobiety w Rosji – do zmiany ich stereotypowego wizerunku (zob.: Dembska 2007: 82). Stereotyp – jak pisze Bartmiński – jest „nieodłączny od języka”, na stałe wpisany jako element JOS (1998: 65). Przysłowia i frazeologizmy to najczęstsze podłoże rekonstrukcji stereotypu, ponieważ – jak twierdzą Bartmiński i Panasiuk – 1 Na przykład inspirujące pod względem podjętej problematyki i przedstawionej treści publikacje, m.in. K. Dembskiej: O elementach językowego obrazu kobiety (na przykładzie języka rosyjskiego), E. Jędrzejko: Kobieta w przysłowiach, aforyzmach i anegdotach polskich. Konotacje i stereotypy. 111 potwierdzają utrwalenie pewnych cech w potocznych charakterystykach odnośnych obiektów i włączenie tych cech do językowego obrazu tych obiektów (cyt. za: Wysoczański 2006: 86). Pojęcie językowego obrazu świata (JOS)2 natomiast, łączy w sobie wzajemne relacje pomiędzy językiem, rzeczywistością pozajęzykową oraz wiedzą, jaką posiadają o niej użytkownicy języka (zob.: Dembska 2009: 117). Bartmiński definiuje JOS, jako językową interpretację rzeczywistości, ujętą w postaci sądów o świecie: mogą to być sądy „utrwalone”, czyli mające oparcie w samej materii języka, a więc w gramatyce, słownictwie, w kliszowanych tekstach (np. przysłowiach), ale także sądy presuponowane, tj. implikowane przez formy językowe, utrwalone na poziomie społecznej wiedzy, przekonań, mitów i rytuałów (2006: 12). Według idei Johanna Herdera, która głosi, że język jest pewnego rodzaju „skarbnicą” przechowującą myśli, doświadczenia i wiedzę narodu posługującego się danym językiem (zob.: Wysoczański 2006: 73). Dlatego też przysłowia będące elementem mowy potocznej i własnością społeczności mówiącej w tym samym języku pojmuje się podobnie – jako filozofię i „ucieleśnioną mądrość narodu” (Wójcicka 1991: 208), przekazującą z pokolenia na pokolenie bagaż doświadczeń społeczno-historycznych określonej wspólnoty narodowej. J. Bartmiński zwraca uwagę na najczęściej wskazywaną – dydaktyczną funkcję przysłów, które – jak twierdzi autor – „modelują zbiorowe zachowania”, przekazują stwierdzenia dotyczące życia osobistego i zbiorowego, a także rady na temat sposobu życia, często wyrażane w trybie rozkazującym. Formułują przy tym sądy uogólniające, a więc – co bardzo ważne – mogą potwierdzać stereotypy zjawisk, osób do których się odnoszą (zob.: Bartmiński 1998: 77), w tym być może i wspomniany stereotyp kobiety. Na potrzeby niniejszego artykułu, przeprowadzono analizę przysłów odnoszących się do pojęcia женщина (баба), ale także do pojęcia жена, ze względu na to, iż wiążą je wspólne relacje etymologiczne. Ponieważ przysłowia mają właściwości wartościujące (jak również często też pełnią funkcję oceniającą), przekazują one informacje o pozytywnych i negatywnych cechach kobiety (baby, żony): I. Cechy wartościowane pozytywnie: 1) gospodarność, pracowitość, zaradność: Не столько муж мешком, сколько жена горшком (сберегает, приносит, в дом)3; Муж возом не навозит, что жена горшком наносит; Жена мелет, а муж спит. Жена прядет, а муж пляшет; Не наряд жену красит – домостройство. 2) spryt, zręczność: Куда черт не поспеет, туда бабу пошлет; Где сатана не сможет, туда бабу пошлет; И то бывает, что кошка собаку съедает; Женский обычай – не мытьем, так катаньем (а свое возьмет). 3) przenikliwość, intuicja: Не сказывает муж жене, сколько у него денег в сундуке, да сама знает; Женские немощи (болести) догадки лечат. 2 JOS jest skrótem powszechnie stosowanym w piśmiennictwie językoznawczym (zob.: Wysoczański 2006: 68). 3 Wszystkie przysłowia w języku rosyjskim są zaczerpnięte ze słownika: Даль В.И., Пословицы русского народа, Москва 2004: 221-222, 232-237 oraz artykułu: Шарипова Л.Т., Репрезентация женского начала в пословицах английского и русского языков, [w:] Иноязычное образование в 21 веке. Сборник статей по материалам международной Интернет – конференции (Тобольск, 4-6 февраля 2008), red. Воротникова Ю. С., Чубарова Л. А., Шарипова Л. Т., http://window.edu.ru/window_catalog/pdf2txt?p_id=28286&p_page=11, 2.02.2009 r. 112 4) 5) 6) 7) 8) odwaga: У нас и баба зауряд в рекруты идет; Худ мой мужилка, а завалюсь за него – не боюсь никого. cierpliwość, wytrzymałość: Плачь, молода жена, да про свое горе никому не сказывай. oddanie, poświęcenie: Побереги, бог, мужа вдоль и поперек, а я без него ни за порог; Худ мой мужилка, а завалюсь за него – не боюсь никого − przysłowie to z jednej strony ukazuje na poświęcenie, na jakie jest gotowa kobieta w stosunku do mężczyzny, a z drugiej – ujawnia kobiecą odwagę. Często w rozstrzygnięciu właściwej intencji przysłowia niezbędny jest jego kontekst. zapobiegliwość: Женский обычай – что вперед забежать; Пусти бабу в рай: она и корову за собой ведет. delikatność: Бабе кровь проливать не годится (от обычая, что бабы не колют птиц). II. Cechy wartościowane negatywnie: 1) gadatliwość, plotkarstwo: Волос долог, а язык длинней (у бабы); Бабий кадык не заткнешь ни пирогом, ни рукавицей; Где баба, там рынок, где две, там базар; Гусь да баба – торг, два гуся, две бабы – ярмарка; Бабий язык, куда ни завались, достанет; С бабой не сговоришь. Бабу не переговоришь; Курица гогочет, а петух молчит; Муж комельком (т. е. палкой), жена язычком; Муж кочадыком, баба языком (плетут). 2) niewierność, skłonność do zabawy: Муж за бороною, жена за меледою (т. е. забавляется); Жене спускать, так в чужих домах ее искать; И муж не знает, где жена гуляет; Муж по дрова, а жена со двора; Муж того не знает, что жена гуляет; Муж в шанцах, а жена в танцах; Муж пашет (плачет), а жена пляшет (скачет); Муж в дверь, а жена в Тверь. Муж в бедах, жена в гостях. 3) kłamliwość, skłonność do knucia intryg: Не верь жене в подворье, а коню в дороге; Не верь коню в поле (в холе), а жене в доме (в воле)!; Не всякую жена мужу правду сказывает; Бабьи-то промыслы, что неправые помыслы; Кто бабе (свахе) поверит, трех дней не проживет. 4) zmienność, nieprzewidywalność kobiecych zachowań: У бабы семь пятниц на неделе; Девичьи (Женские) думы изменчивы; Одному с женою радость, другому горе; Еще тот и не родился, кто бы бабий норов узнал; Пока баба с печи летит, семьдесят семь дум передумает. 5) upór, forsowanie swojej woli, zdolność do realizacji własnych celów: Муж жену бьет, а жена свое поет. Муж свое, жена свое; Женский обычай − не мытьем, так катаньем (а свое возьмет); Стели бабе вдоль, она меряет поперек; За бабой покидай последнее словцо; Жена мужа не бьет, а под свой нрав ведет. 6) głupota: Волос долог, да ум короток; Муж задурит, половина двора горит, а жена задурит, и весь сгорит; Баба бредит, да черт ей верит; Собака умней бабы: на хозяина не лает. 7) wybuchowość, skłonność do wpadania w gniew: Лучше раздразнить собаку, нежели бабу; Баба, что горшок: что ни влей − все кипит; Баба, что глиняный горшок: вынь из печи, он пуще шипит; Жена взбесилась и мужа не спросилась. 8) płaczliwość: Баба слезами беде помогает; Женский обычай − слезами беде помогать; Бабьи слезы чем больше унимать, тем хуже; Без плачу у бабы дело не спорится. Chociaż płaczliwość wartościowana jest negatywnie, to nierzadko służy ona 113 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) kobiecie za sposób do osiągania własnych celów. Można sądzić, że jest to także przejaw kobiecego sprytu, który w kulturze rosyjskiej uważa się za cechę pozytywną. Tak więc przy innej interpretacji można przyjąć, że płaczliwość, której dowodzą przysłowia jest cechą pozytywną. niesamodzielność, zależność od innych: Без мужа жена − всегда сирота (кругом сирота); Жена при муже хороша. Без мужа не жена; У умного мужа жена выхолена, у глупого по будням затаскана. niezdecydowanie: Меж бабьим да и нет не проденешь иголки; Бабий ум − бабье коромысло: и криво, и зарубисто, и на оба конца; Жена упорна − ни мякиш, ни корка. kapryśność: На женские прихоти (причуды) на напасешься; На женский нрав не угодишь (не утрафишь); Женских прихотей не перечтешь. rządza dóbr materialnych, łapczywość, rozrzutność: Муж в голях, жена в бусовых серьгах; Продай, муж, корову с лошадушкой: купи, муж, ожерелье, жемчужный борок!; Пусти бабу в рай: она и корову за собой ведет. Ostatnie przysłowie, można odczytywać dwojako. L. Szaripowa w swoim artykule proponuje jego interpretację jako przysłowia ujawniającego rozrzutność kobiety (zob.: Шарипова 2008), jednak z innego punktu widzenia świadczy ono o kobiecej zapobiegliwości, a więc wartości uważanej za pozytywną. Ten przykład wyraźnie pokazuje, że przysłowie, które jest interpretowane jako wskazujące na cechę wartościowaną negatywnie, przy innej interpretacji może ujawniać cechę pozytywną. Dlatego przy odczytywaniu sensu przysłowia ważne są nie tylko intencje nadawcy, ale i intuicja językowa ich odbiorcy. skłonność do przeżywania emocji: Женское сердце, что котел кипит; Муж согрешил, так в людях грех, а жена согрешила, домой, принесла; Мужнин грех за порогом остается, а жена все домой несет. krętactwo: У бабы семьдесят две увертки в день; Нет в лесу столько поверток, сколько у бабы (у жены) уверток. pamiętliwość: Баба пьяна, а суд свой помнит. niewdzięczność: От нашего ребра нам не ждать добра. skłonność do zemsty: Бил жену денечек, сам плакал годочек. nieumiejętność dotrzymywania tajemnicy: Лучше в утлой ладье по морю ездить, чем жене тайну поверить. nieposłuszeństwo: Она и без мужа в серьгах щеголяет (в отсутствие мужа добрые жены сымают с себя серьги, перстни и щегольскую одежду). Z powyższego przeglądu materiału językowego wynika, że kobieta jest charakteryzowana jednocześnie pozytywnie i negatywnie, przez co wyłania się bogaty wachlarz kobiecych typów, potwierdzający często spotykany stereotyp kobiety jako istoty nieprzewidywalnej, zagadkowej i pełnej sprzeczności. Choć celem niniejszej pracy nie jest analiza statystyczna, to spostrzeżenie, że cech wartościowanych negatywnie jest stosunkowo więcej niż pozytywnych pojawia się automatycznie ze względu na podane w materiale liczby – ilości poszczególnych cech (8:19). Mając na względzie fakt, iż przysłowia opierają się na doświadczeniu narodu, warto więc pod tym kątem zaprezentować szereg przysłów, które – przy odpowiedniej interpretacji – mogłyby stanowić argument na korzyść teorii o dyskryminującym charakterze języka rosyjskiego. Należy koniecznie w tym miejscu zaznaczyć, że ten – oparty na powierzchownej analizie pogląd – jest sprzeczny z założeniami niniejszej pracy. Rosyjskie mądrości ludowe są nośnikami przekonania, że kobieta jest istotą drugorzędną w stosunku do mężczyzny: Курице не быть петухом, а бабе мужиком; a co 114 więcej wyklucza się jej przynależność do gatunku ludzkiego: Курица не птица, а баба не человек; Кобыла не лошадь, баба не человек. Najczęściej utrwalanymi w przysłowiach właściwościami charakteru kobiety wydają się być: zmienność, głupota, skłonność do knucia intryg, gadatliwość, płaczliwość, niesamodzielność, upór, wybuchowość, niewierność, zdradliwość. Istnieje również szereg przysłów, które „pomagają” mężczyznom radzić sobie z nieprzewidywalnością kobiecych zachowań. Należą do nich choćby takie jak: Люби жену, как душу, тряси ее, как грушу (бей, как шубу)!; Чем больше жену бьешь, тем щи вкуснее (тем наварней щи); Бей жену к обеду, а к ужину опять (без боя за стол не сядь); Бей жену обухом, припади да понюхай: дышит да морочит, еще хочет. Wszystkie jawnie zezwalają na stosowanie przemocy. Rzeczywiście, jeśli na te absurdalne rady spojrzeć przez pryzmat dokumentu opublikowanego przez rosyjski oddział Amnesty International, w którym to zawiera się informacja, że „w Rosji z ręki partnera lub męskiego krewnego ginie co roku 9 tys. kobiet”4, można odnieść wrażenie, że większość Rosjan z nich właśnie korzysta. Taki lekceważący i poniżający stosunek do kobiety przekazują także przysłowia: Баба, что мешок: что положишь, то и несет; Иван, корова издохла!- И сам издохнешь. – Иван, жена умерла! – Одной сатаной меньше! Dyskryminacja kobiet w Rosji funkcjonuje również na innej płaszczyźnie. Patriarchalne społeczeństwo w którym mężczyźni czują się tak swobodnie, ogranicza możliwości kobiety, co ujawnia przysłowie: Не бывать бабе воином (начальником)5. Toteż kobiety w rządzie są nieobecne, a rola kobiety – polityka nie ma poparcia wśród społeczeństwa (jedynie 2 % uczestników ankiety, opublikowanej na jednym z forum studentów dopuszcza taką funkcję kobiety6). W świetle tego przysłowia przestaje również dziwić współczesne prześladowanie kobiety w miejscu pracy. Różnice płac mężczyzny i kobiety (otrzymuje ona jedynie 65 % pensji jaką na tym samym stanowisku pobiera mężczyzna), ciąża i macierzyństwo powodem do zwolnienia, molestowanie seksualne w pracy – to wszystko nie wzbudza wśród większości Rosjanek aktywnego sprzeciwu7. Jednak kobiety nie są tak nieporadne jakby się wydawało. W kontekście przysłowia: В стары годы бывало – мужья жен бивали, а ныне живет, что жена мужа бьет, potrafią one wykorzystać przysłowiowe nieposłuszeństwo, emocjonalność, upór w dążeniu do celu i forsowanie swojej woli, by dokonać takiego obrotu sytuacji w relacjach z mężczyznami. Pierwiastki walecznej postawy kobiecej przejawiają się i dziś u tej części Rosjanek, które – obserwując kobiety z Zachodniej Europy – zapragnęły wyzwolić się spod jarzma męskiego by poprzez działalność w ruchu feministycznym zawalczyć o siebie, odmienić los kobiecy, jak i przestać myśleć kategoriami: „bije – znaczy, że kocha”. Przysłowie: Лучше раз в году родить, чем день – деньской бороду брить, sugeruje natomiast lekceważący stosunek do wysiłku kobiety rodzącej, do matczynej roli oraz do dpowiedzialności za nowo powstałe życie. Nie należy jednak zapominać o tym, że macierzyństwo i wychowanie dzieci jest w kulturze rosyjskiej darzone szacunkiem. Е. I. Żuk słusznie wyjaśnia, że – „рождение, воспитание и совершенствование человеческой индивидуальности – процесс очень сложный, медленный и длительный”8. 4 Zob.: Bielecki 2006. Przysłowie zostało zaczerpnięte z: Dembska 2009b: 121. 6 Zob.: Интересная статистика, какой должна быть современная россиянка?, dok. elektr.: http://www.forum.ssauclub.ru/index.php?showtopic=2205, 9.05.2009 r. 7 Zob.: Bielecki 2006. 8 Жук Э. И., Роль женщины- матери в созидании культуры общества в современных социальноэкономических условиях, dok. elektr.: http://www.artlife.by/index.phtml?page=27192&1=b, 5 115 Mimo to, szereg przysłów potwierdza – co może być zaskoczeniem – jednoznacznie pozytywną charakterystykę płci pięknej. Przede wszystkim ceni się w niej dobro: Мужа чтут за разум, жену по уму (т.е. за хорошее поведение); Доброю женою и муж честен; Добрую жену взять – ни скуки, ни горя не знать. „Dobre kobiety” przeciwstawia się „złym kobietom”, które są największym nieszczęściem, jakie może spaść na mężczyznę: Лучше жить со змеею, чем со злою женою; Злая жена сведет мужа с ума. Злая жена – засада спасению. Wygląd zewnętrzny i uroda kobiety nie są w przysłowiach doceniane: Жена красавица – безочному (слепому) радость. Natomiast preferowane cechy kobiety to: gospodarność, pracowitość i zaradność, które służą za wyznacznik jej wartości: Не хвали жену телом, а хвали делом!. Nie należy jednak zapominać, że aby być nazywaną „dobrą”, kobietę powinna charakteryzować również uczciwość, gdyż jak głosi inne przysłowie: Жена честнее – мужу милее. Подчас и жена мужа красит. XVI-wieczny tekst zatytułowany Ekonomia domowa (Домострой) stanowi ważne źródło m.in. dla odtworzenia relacji panujących w tradycyjnym domu ruskim, a także do zajmowanej w nim pozycji kobiety. Uważane za źródło „mądrości życiowej” (Cierniak 1997: 194), podobnie jak i poniższe przysłowia wskazuje na doniosłą rolę kobiety jako twórczyni i opiekunki domowego ogniska, ciepłej rodzinnej atmosfery: Без мужа голова не покрыта; без жены дом не крыт; Хорошая жена- юрт (т. е. дом); Муж – голова, жена – душа; Без мужа, что без головы; без жены, что без ума. To właśnie kobieta – jak treść Ekonomii referuje Urszula Cierniak – jest „czynnikiem jednoczącym, ona stanowi kręgosłup domu, ma wspierać męża radą, modlitwą i bliskością” (ibidem). Nic dziwnego, że w takim układzie relacji mężczyzna „bez żony jak bez ręki”: Что гусь без воды, то мужик без жены; Без жены как без шапки. W świetle przysłowia: Бабьи города недолго стоят (а без баб города не стоят) kobieta odgrywa co prawda istotną rolę w systemie społecznym, ale nie jest zdolna to tworzenia władzy, nie przewiduje się dla niej wyższych stanowisk. Inne przysłowie jest nośnikiem przekonania, że kobiecie nie godzi się uczestniczyć w akcie przelewu krwi: Бабе кровь проливать не годится (от обычая, что бабы не колют птиц). Bardzo możliwe, że celem tego jest obrona kobiecej delikatności i wrażliwości, wszakże „У войны не женское лицо”9 – jak głosi skrzydlate słowo. Odwołując się do sprytu kobiecego, który prezentują przysłowia, należy podkreślić, iż w kulturze rosyjskiej cecha ta wartościowana jest pozytywnie: Женский обычай – не мытьем, так катаньем (а свое возьмет); Куда черт не поспеет, туда бабу пошлет. Takim oto sprytem, ale i mądrością oraz intuicją władają bohaterki rosyjskich bajek narodowych. Jedną z nich jest Wasylisa Piemudraja. Kolejnym walorem kobiecym jaki wypływa z „mądrości narodu” jest oddanie i poświęcenie: Худ мой мужилка, а завалюсь за него – не боюсь никого. Niesamowite jak silnie zakorzeniona jest w mentalności Rosjanek ta właśnie cecha, którą poniekąd wykreowała cerkiew prawosławna głosząc m.in. przekonanie, iż żona „powinna bać się męża swego i mieć go we czci wielkiej jako głowę i sławę swojego domu. Powinna okazywać mu posłuch i poddanie, i przykazania jego spełniać, Panem go nazywając” (cyt. za: Kuczyńska 2004: 320). W formułowaniu jakiegokolwiek radykalnego wniosku, a zwłaszcza tego o dyskryminującym kobietę charakterze języka rosyjskiego należy zachować daleko idącą ostrożność. Warto zaznaczyć, że często dopiero w oparciu o indywidualną interpretację użytkowników języka wyłaniają się negatywne lub pozytywne cechy kobiety. Również z tego względu, nie można jednoznacznie twierdzić, że rosyjski jest językiem dyskryminującym 9 17.01.2006 r. Zob.: Сhlebda 2003: 576. 116 kobiety. A jeśliby uparcie go za taki uznać, to działa on w takim samym stopniu jak inne języki – nie jest odosobniony w negatywnej ocenie płci pięknej. Potwierdzeniem tego może służyć odniesienie do przysłów innych narodów: angielskiego i polskiego. Tutaj również kobiety są postrzegane jako uparte (The way of women: when you will they won't, and when you won't they are dying to10), zmienne (Umysł niewieści, nie ma stałości; Kobieta zmienną jest), gadatliwe (A woman's tongue wags like a lamb's tail; Kapusty nie przesieka, baby nie przeszczeka), płaczliwe (As great a pity to see a woman cry as a goose go barefoot; Łatwiej widzieć kobietę we łzach niż gęś w trzewikach), głupie (When an ass climbs a ladder, we may find wisdom in a woman; Włos długi, rozum krótki), ale także jako gospodarne (Dobra gospodyni ma zawsze pełno w skrzyni), sprytne (Gdzie diabeł nie może tam babę pośle), władające intuicją (Women's instinct is often truer than men's reasoning; Serce jednej kobiety widzi więcej niż oczy dziesięciu mężczyzn) i zdolnościami do przeżywania emocji (A woman laughs when she can and weeps when she pleases). Można w tym miejscu wysnuć wniosek, że przysłowia łączy podobny model wartościowania kobiety i stanowi on o ich uniwersalności. Tak więc pierwiastki rzekomej dyskryminacji językowej istnieją w różnych językach. Przy czym to nie język ma dyskryminującą moc. Ważniejszy wydaje się tutaj „czynnik ludzki”, gdyż to ludzie (wyrażając swoje myśli przy pomocy języka) dyskryminują zjawiska, obiekty, formułują negatywne stereotypy i decydują o ich podtrzymywaniu bądź zmianie. Stwierdzając nieco żartobliwie – tak, jak nie ma zgody w działaniu między mężczyzną i kobietą, o czym świadczy przysłowie: Мужик тянет в одну сторону, баба в другую, tak i porozumienia zapewne nie znajdą zwolennicy i przeciwnicy poglądu o dyskryminacji kobiety w przysłowiach. Резюме В настоящем материале тщательному анализу подвергаются русские пословицы. Основой анализа становится их разделение по характеру признака (положительный или отрицательный). Это контрастное сопоставление черт послужило базой для рассуждений над теорией о дискриминации женщин в русском языке и существовании однозначно отрицательного представления женщины в русских пословицах. В настоящей статье содержится также отнесение к общественно–культурной ситуации женщины, без которого невозможна полная реконструкция языковой картины элемента действительности. Bibliografia 1. BARTMIŃSKI, J., Podstawy lingwistycznych badań nad stereotypem – na przykładzie stereotypu matki, [w:] „Język a kultura”, Tom 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. Anusiewicz J., Bartmiński J., Wrocław 1998, s. 63-83. 2. BARTMIŃSKI, J., Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2006. 3. BIELECKI, T., Kobiety w Rosji nie chcą bronić swoich praw, [w:] „Gazeta Wyborcza” 10 Przysłowia w języku angielskim zostały zaczerpnięte z artykułu: Шарипова Л. Т., Репрезентация женского начала в пословицах английского и русского языков, [w:] Иноязычное образование в 21 веке. Сборник статей по материалам международной Интернет – конференции (Тобольск, 4-6 февраля 2008), red. Воротникова Ю. С., Чубарова Л. А., Шарипова Л. Т., dok. elektr.: http://window.edu.ru/window_catalog/pdf2txt?p_id=28286&p_page=11, 2.02.2009 r. 117 z dnia 7.03.2006, http://wyborcza.pl/1,75248,3199117.html, 17.12.2008 r. 4. CIERNIAK, U., Kobieta w tradycyjnym domu prawosławnym, [w:] Płeć, kobieta, feminizm, red. Gorczyńska Z., Kruszyńska S., Gdańsk 1997, s. 185-195. 5. CHLEBDA, W., Stereotyp jako jedność języka, myślenia i działania, [w:] „Język a kultura”, Tom 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. Anusiewicz J., Bartmiński J., Wrocław 1998, s. 31-41. 6. DEMBSKA, K., O elementach językowego obrazu kobiety (na przykładzie języka rosyjskiego), [w:] Problemy semantyki i stylistyki tekstu, red. Sosnowski J., Łódź 2009, s. 117-122. 7. DEMBSKA, K., Stereotyp kobiety w skrzydlatych słowach języka rosyjskiego, [w:] Język w kontekście społecznym i komunikacyjnym. Rusycystyczne studia konfrontatywne, red. Czerwiński P., Charciarek A., Katowice 2007, s. 81-85. 8. KUCZYŃSKA, M., Kobieta w myśli teologicznej Cyryla Stawrowieckiego ruskiego homilety XVII wieku, [w:] Słowo. Tekst. Czas VII. Nowe środki nominacji językowej w nowej Europie, red. Aleksiejenko M., Kuczyńska M., Szczecin 2004, s. 315-325. 9. WÓJCICKA, U., Między folklorem a literaturą. Zagadka i przysłowie w procesie literackim dawnej Rusi, Bydgoszcz 1991. 10. WYSOCZAŃSKI, W., Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych na materiale wybranych języków, Wrocław 2006. 11. QUASTHOFF, U. M., Etnocentryczne przetwarzanie informacji. Ambiwalencja funkcji stereotypów w komunikacji międzykulturowej, [w:] „Język a kultura”, Tom 12, Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. Anusiewicz J., Bartmiński J., Wrocław 1998, s. 11-30. 12. ДАЛЬ, В.И., Пословицы русского народа, Москва 2004. 13. ЖУК, Э. И., Роль женщины-матери в созидании культуры общества в современных социально-экономических условиях, http://www.artlife.by/index.phtml?page=27192&1=b, 17.01.2006 r. – oddzielny wydruk. 14. Интересная статистика, какой должна быть современная россиянка?, http://www.forum.ssauclub.ru/index.php?showtopic=2205, 9.05.2009 r. 15. ШАРИПОВА, Л.Т., Репрезентация женского начала в пословицах английского и русского языков, [w:] Иноязычное образование в 21 веке. Сборник статей по материалам международной Интернет – конференции (Тобольск, 4-6 февраля 2008), red. Воротникова Ю. С., Чубарова Л. А., Шарипова Л. Т., http://window.edu.ru/window_catalog/pdf2txt?p_id=28286&p_page=11, 2.02.2009 r. 118 Kobieta w hulczyńskich pieśniach ludowych Renáta Zechová Woman in the folksong of Hulczyn Abstract: This paper is focused on the „view of woman” presented in the folksong of Hulczyn. The focal point of this paper was a linguistic image of woman mostly in premarital relationships. Key words: woman; folklore; Silesia; folksong. Contact: Department of Slavonic Studies, Faculty of Arts, University of Ostrava, [email protected] Omawiane poniżej zagadnienie stanowi zaledwie mały wycinek z problematyki badań nad obrazem KOBIETY w ludowej tradycji duchowej Śląska. Tradycję duchową rozumiemy tu jako część folkloru, a konkretnie dotyczącą przysłów, anegdot, pieśni oraz zwyczajów. Równocześnie staramy się zbadać, jaki obraz kobiety funkcjonuje we współczesnej świadomości mieszkańców wybranych miejscowościach pogranicznych. Zainteresowania badawcze koncentrują się konkretnie na tereny pogranicza czesko-polskiego. Po stronie czeskiej dotyczą tzw. Hulczyńska, po stronie polskiej zaś terenów powiatu raciborskiego. Problematyka ta jest niezmiernie szeroka i wielopoziomowa, dlatego więc ograniczymy się w niniejszym artykule do zarysowania obrazu kobiety, jak prezentuje się w pieśniach ludowych z okolic Hulczyna. Obszar nazywany Hulczyńsko znajdujący się w północnej części czeskiego Śląska, jest bardzo interesującym terenem dla badaczy. Teren ten jest specyficzny pod względem tak historycznym, jak i kulturowym. Stykały się na nim trzy grupy etniczne czeska (morawska), polska, oraz niemiecka. Wzajemnie się przenikały i wpływały na siebie. Etniczne oraz językowe odrębności słowiańskich obywateli zaczęły się pogłębiać od XVIII wieku, w wyniku walk prusko-austriackich. W 1742 roku został Śląsk Opawsko-Raciborski podzielony na dwie części, austriacką oraz pruską. Wtedy Hulczyn wraz Raciborzem dostał się w sferę wpływu pruskiego i do końca I wojny światowej został pod zaborem pruskim. Następnie na początku II wojny światowej zostały tereny te wcielone do do III Rzeszy. 1 Wiadomo również, iż na takich terenach, gdzie styka się wiele kultur, twórczość ludowa jest bogatsza, operuje większą liczbą wątków pojawiających się w pieśniach ludowych, bajkach, czy też opowiadaniach itp., niż odnotowuje się w regionach centralnych. Następnym wyróżniającym czynnikiem jest religia oraz język. Właśnie język mieszkańców tych terenów wskazuje na pewną odrębność, na pograniczu bowiem tym ludzie porozumiewali się tzw. gwarą laską. Nazwą tą językoznawcy określają gwary tzw. „pasu przejściowego” norwesko-polskiego, która pomimo kilkuwiekowej germanizacji zachowuje do dziś swą odrębność.2 1 2 PALLAS, L. Jazyková otázka a podmínky vytváření národního vědomí ve Slezsku. 1970, s. 38-40 PALLAS, 1970. 119 Terytorium historycznego Księstwa Opawsko-Raciborskiego pod rządami pruskimi różniło się od terenów należących do Austrii tym, że przez pewien okres nie istniał intensywny kontakt z piśmiennictwem czeskim. Wręcz przeciwnie, w szkołach językiem nauczania stał się język niemiecki, pomimo tego umiejętność czytania i pisania po niemiecku nie zadomowiła się w szerokich warstwach ludności. Doszło stąd do wyraźnego oddzielenia się literatury przekazywanej drogą ustną a pisaną. Język czeski (morawski) został później wyobcowany ze szkół a nawet z kościoła. Czeski zmuszony był do wycofania się, skutkiem czego gwara, bardziej zadomowiła się przede wszystkim w kręgu rodzinnym. Właśnie w rodzinach podczas spotkań czy dorocznych świąt i obrzędów śpiewano „morawskie” pieśni, opowiadano bajki, powieści czy anegdoty. W rodzinie utrzymywały się dawne zwyczaje, tradycje przekazywane za pomocą rodzimej gwary. 3 Zwłaszcza kobiety, pomimo tego, że ich pozycja w śląskiej, tradycyjnie patriarchalnej rodzinie, nie była wysoka, podtrzymywały tradycję obrzędów dorocznych, rodzinnych i religijnych, co więcej czuwały nad tym, by członkowie rodziny w nich uczestniczyli. Oprócz matki, później również teściowej, ważną rolę w przekazywaniu tradycji kulturowych odgrywała babcia, którą otaczano szczególnym szacunkiem i poważaniem. Zanim jednak przystąpimy do opisu KOBIETY oraz sytuacji, w jakich występuje w pieśniach ludowych, warto również, przynajmniej w skrócie, zaznajomić z pojęciem językowy obraz świata. Naszym zadaniem będzie wić naszkicować obraz kobiety wypływający z analiz pieśni ludowych hulczyńskich. Pojęcie językowy obraz świata pojawiające się dziś w wielu pracach językoznawczych, antropologicznych czy kulturoznawczych ma wieloletnią historię. Pomijając dzieła powstałe w starożytności, można uznać, iż w językoznawstwie spotykamy się z nim w XIX wieku, kiedy to pojawiły się podstawowe prace Wilhelma von Humboldta, dalej kontynuowane i rozwijane przez językoznawców niemieckich a następnie amerykańskich.4 Właśnie W. v Humboldt podał podstawowe założenia i tezy JOS, gdzie zwrócił uwagę na to, że w każdym języku naturalnym zawarty jest jemu właściwy ogląd świata (Weltsicht), następnie Leo Wiesgerber twierdził, iż każdy język jest jakimś sposobem dojścia do świata; każda wspólnota językowa jest tworzona przez wspólny obraz świata zawarty w języku ojczystym. 5 Język nie jest więc traktowany wyłącznie jako środek komunikacji międzyludzkiej, ale jako pewien model świata, jego obraz, rezultat procesu i sposobu poznania tzn. jako określona klasyfikacja i hierarchizacja (uporządkowanie) świata, a zarazem jego interpretacja. 6 Przyjmując powyższą definicję, język staje się swoistym narzędziem poznania i „oswojenia” świata danej wspólnoty. Świat rozumiany jest jako jej dorobek kulturowy, będącym wynikiem obowiązujących norm społecznych nagromadzonych w ciągu wieków, jako doświadczenia przekazywane następnym pokoleniom. Na przestrzeni publicznej, np. Na potańcówkach, weselach, uroczystościach rodzinnych czy innych spotkaniach towarzyskich dochodziło do wartościowań owych doświadczeń. Niektóre zdarzenia oceniano pozytywnie jako dobre inne zaś jako niepożądane złe. Swoisty obraz nasuwa nam również folklor a w nim i pieśń ludowa. Przy opisie zatem warto mieć na pamięci, iż cały folklor włącznie z pieśnią ludową, jest zjawiskiem mowy żywej, przekazywana drogą ustną z pokolenia na pokolenie i następnie przechowywana w pamięci. własnej nazwy utworu. 3 ŠRÁMKOVÁ, 1994. ANUSIEWICZ, 1990, s. 277. 5 MAĆKIEWICZ, 1990, s. 8. 6 ANUSIEWICZ, 1990, s. 278. 4 120 W życiu ludności wiejskiej pieśń odgrywa niezastąpioną rolę. Przekazuje nam obraz współżycia kobiety i mężczyzny, ale również przybliża zwyczaje czy obowiązujące w danym środowisku normy moralne, społeczne. Warto jednak dodać, że na przestrzeni wieków normy oraz ideały mogły się zmieniać, nawet się zmieniały według wymagań i potrzeb społeczeństwa wiejskiego. Najczęściej wykorzystywanym tematem pieśni ludowych było współżycie ludzi, zwłaszcza uprzywilejowane miejsce dawano związkom kobiet z mężczyznami, z czym jednocześnie związane było wyrażanie ich wzajemnych uczuć. Poprzez pieśń zatem starano się przekazać nie tylko radość, pragnienia, spełnione marzenia, ale z drugiej strony smutek, cierpienie, skargi itp. Jeżeli zatem w pieśni ludowej uprzywilejowanym tematem to życie ludzi, można zatem zgodzić się ze znawcami folkloru polskiego np. Oskarem Kolbergiem, Janem St. Bystroniem, Julianem Krzyżanowskim, iż właśnie w pieśniach ludowych najbardziej spotykanym tematem to miłość dwojga ludzi. Pojęcie miłości zgodnie z Ziółkowską, rozumiana jest jako: „Swoisty układ uczuć, stanów i czynności, będących efektem i manifestacją psychoerotycznych motywacji jednostki.“ 7 Stąd w analizowanym materiale pieśniowym dominują przede wszystkim pieśni z tematyką zalotną i miłosną. Przedstawiane poniżej analizy zostały opracowane na podstawie zbioru pieśni „Hlučínský zpěvníček”. Bohaterkami pieśni przeważnie są kobiety: młode, panny, panny młode, córki, rzadziej matki i wdowy. Wszyscy zaś bohaterowie, tak mężczyźni jak i kobiety, wykazują się jednak wymienionymi wyżej uczuciami i działaniami jak radość, smutek cierpienie itp. Terminy (kochanek, kochanka) w języku folkloru oznaczają: „osobę, z którą utrzymuje się stosunki miłosne poza małżeństwem, ale także „ukochany“, obiekt, przedmiot czyjejś miłości.“ 8 Ze względu na cel wystąpienia, przedmiotem niniejszej analizy będzie pokazanie kobiety w różnych sytuacjach życiowych. Kobiety zawsze są bohaterkami anonimowymi. Dziewczyny najczęściej noszą w pieśniach imiona: Anna, Aneczka, Josefka, typowym zaś odpowiednikiem męskiego bohatera to Jan razem z wariantami jak Hanysek, Janiczek lub Franciszek itp. W materiale pieśniowym można wyodrębnić kilka grup:9 Pieśni przeznaczone dla wykonawców: dotyczą młodzieńców, kochanków, np.: „Dživča, dživča, Chudobne sem mačičky syn, Něvědźełch cestečky, Od Opavy cesta, Roztrhana chałupka, Pojedžem, pojedžem, V Bohuslavskym polu, V Opavě u tora, Za Kravarem Kuty su, Přeneščasne take ženěni, Poslyšte, lidičky, dosť maličko”. Pieśni dla wykonawczyń: należą tu pieśni śpiewane przez młode dziewczyny, panny, np.: „Ach, Bože muj, Až ja pujdu na travu, Kolej našej chałupečky, O, słunečko, słunečko”. Pieśni dialogowe, a to: mężczyzny z kobietą, kiedy to młodzieniec zwraca się do dziewczyny jako pierwszy, np.: „A v tym našim Pišču, Jezerečko vyschło, Kudy ja ku tobě, Kukułka kuka, Hejsa, hejsa, O, stoji łavečka, O, vim ći ja zahradečku, Rozvazala se mi pod střevičkem šňurka, Schodźi mi slunečko, U sušeda sum fałešne okna, V kolaji voda, V Darkovicach všici spjum, V tom Dunaji, v tom Dunaji, Už jedna hodžyna, Když jsem ja šel”. kobiety z mężczyzną, gdzie inicjatorem rozmowy jest dziewczyna, np.: „Dybych ja vědźeła, Ha škoda přeškoda, Čis něbył doma”. 7 WĘŻOWICZ-ZIÓŁKOWSKA, 1991, s. 11. WĘŻOWICZ-ZIÓŁKOWSKA, 1991, s. 11. 9 WĘŻOWICZ-ZIÓŁKOWSKA, 1991. 8 121 matki z córką oraz córki z matką, np.: „Ach, Bože, v zelenej oboře, Ma miła maćičko, V zahradźe na sadźe”. młodzieńca z matka, np.: „Panimamo, švarnu cerku mače”. Jeżeli chodzi o pieśni wykonywane przez kobietę to bohaterką jest zwykle młoda dziewczyna, ujawniająca własne uczucia. Naczelnym jest smutek, którego powody są różne, jednak najczęściej dotyczą utraty dziewictwa, „Ach, Bože muj“, niemożliwości spotykania się z ukochanym np. „Kole našej chałupečky“. Pozostałe teksty, choć nie w tak licznej mierze wyrażają również radość dziewczyny np. „Až ja pujdu na travu“, prośby i pragnienia np. „O, słunečko, słunečko“, „Dybych ja vedźeła“. W pieśniach weselnych dominuje smutek i rozpacz dziewczyny spowodowany rozstaniem się z rodziną opuszczenie domu rodziców. Zwłaszcza bolesne okazuje się być przerwanie kontaktu z matką, np. „Vydali maćička“. Pieśni śpiewane przez młodzieńców dotyczą przeważnie uczuć, takich jak rozczarowanie z nienapełnionej lub nieodwzajemnionej miłości, gniew czy żal, których powodem jest rozstanie z ukochaną np. „Něvědźełech cestečky“, ale również wyznania miłości np. „V Bohuslavskym polu“, lub pragnienie miłości, np. „Od Opavy cesta, Za Kravařem Kuty su“, chęci zabawy i tańczenia z dziewczyną, np. „Dživča, dživča“, skargi np. „Roztrhana chałupka“, żalu np. „Chudobne sem mačičky syn“. Najliczniejszymi pieśniami jednak są dialogi młodzieńców z dziewczynami. Mężczyzna jest bardziej aktywnym w nawiązywaniu kontaktów, sam rozpoczyna rozmowę z dziewczyną, która inicjatorem rozmowy staje się tylko w kilku przypadkach (w badanym materiale 13:3 na korzyść młodzieńców). Można z tego wywnioskować, iż kobiety występujące w pieśniach są raczej cierpliwe, pokorne i mniej aktywne. Tak jak jest to typowe dla większości społeczeństw wiejskich. Tematy owych dialogów dotyczą: spotkań kochanków, odmowy miłości ze strony dziewczyny, rozmowy kochanków wyrażające obawy z przyszłości, często skargi, zawody i rozstanie kochanków. Szczególnym tematem to pragnienie młodzieńca, zdobyć wybraną przez siebie dziewczynę. W analizowanych pieśniach do łączenia kochanków dochodzi jednak rzadko. Młodzieniec pragnący miłości często napotyka na odmowę dziewczyny, co wyrażają jego skargi. Dziewczyna bywa za to przez mężczyznę atakowana i przezywana. Chęć posiadania kobiety przez mężczyznę wyrażana jest w sposób rozkazujący, czasem nawet z groźbą. Z drugiej strony dziewczyna, choć pragnąca miłości, traci ją z powodu niezdecydowania. Dialogi również dotyczą kobiet-matki i córki. Matka zawsze wyraża smutek nad przyszłością dzieci. Córkę odradza od miłości np. „Ma miła maćičko“, lub ją ostrzega przed niewłaściwą decyzją. Do najczęściej spotykanych obrazów kobiety należy obraz dziewczyny rozpaczającej. Powodem jej smutku jest utrata dziewictwa w pieśniach symbolizowana jest przez utratę wianka. Temu zazwyczaj towarzyszy poczucie winy a następnie uświadamianie sobie konsekwencji owego czynu, który odbierany jest jako przekroczenie obowiązującego nakazu, np.: „Ach, Bože muj, Bože muj, ach, na muj hlupy rozum, dybych byla chodzila za slunečka dodom, za slunečka dodom. Ach, kera za slunečka, ach každa panenečka! A kera po měsičku, zavija hlavičku.” Jedną z okoliczności, która sprzyjała miłosnym spotkaniom dwojga ludzi w odróżnieniu od dnia była noc. Atmosferze spotkania towarzyszy świecący księżyc, jedyny świadek miłości, ale też w pewnej mierze jej pomocnik, ponieważ „kera za slunečka, každa paněnečka.“ Miejsce spotkań nie jest zwykłe, lecz chodzi ustronne od ludzi miejsce jak gaj, las, obora itp. 122 Młodzi kochankowie pragnący spotkania napotykają na przeszkody, z powodu których zostaną ich uczucia nienapełnione. Głównym powodem jest ludzka zawiść i pomówienia, np.: „Kole našej chałupečky poletuju hołubečky, pohurkuju po sobě, Hanysku o tobě. Ludže na nas povědali,že smy spolu tancovali, ze mi idže taněc lepši jak ružaněc. O, Hanysku, muj Hanysku,paseš vołky na strnisku, a ja sem, muj bože,zavřena v komoře.“ Przyczyną nieudanego związku bywa najczęściej zakaz rodziców, gdzie przeważnie kobieta-matka występuje aktywnie przeciwko miłości, ona pilnuje cnoty córki, czy też ją karze lub zamyka w domu, np.: „Kudy ja ku tobě, dževečko, dyž vaš pesek ščeka, srdečko? Zaněsu mu trochu mleka, un na tebe nězaščeka, a ty přidž. Kudy ja ku tobě, dževečko, dyž mačička něspju srdečko? Matce damy zelny kołač ona mě něbudže vołač, a ty přidž.“ Jedną z przeszkód związku może być również stan majątkowy dziewczyny, np.: „A v tym našim Pišču, jest tam šumně,ale že jene v jednym domě. Jest tam dźevucha chodźił sem ku ni štyry nědźele. Oj štyry nědźele ve dně v noci jako rybička na potoci, ješče pujdu raz ji se opytać, mam-li chodźić zas. O, něchudź, něchudź ty Janičku, bo će mi laju ma maćička. Maćička laju, taćiček něda, že sem chudobna. O, choć ty, dźevucho, statkuv němaš,dy se mi jene pěkně chovaš. Pan Buh statky ma, un nam jeden da,a ty budźeš ma.” Pomimo tego, iż rodzice wzbraniają miłości, ukochany pragnie połączyć się z wybranką, ponieważ nie zależy mu na majątku. Dziewczyna jest jednak posłuszna woli rodziców, sama rezygnuje z miłości. W odróżnieniu od powyższego gdzie miłość kobiety nie mogła być napełniona, spotykamy się również z wątkiem odmiennym, kiedy to zdrada kochanka jest powodem smutku dziewczyny, np.: „Čis něbył doma, čis krmił koňa, či ci macička nědała? Alebo ći inša, ta dźevucha milša, cestečku zastupovała? Měł sem ja koňa, baj sem był doma,baj mě maćička kazała, ale že mi inša ta dźevucha milša,cestečku zastupovała.“ Sam akt miłosny utożsamiany jest z różnego rodzaju pracami, np.: łuskaniem czy łupaniem orzechów, np.: „Ha, škoda přeškoda, te moje poćechy, s kym ja budu łupać leskove ořechy, ztraciła sem miłeho, skrz słovečka jedneho.” Również powodem odmówienia może być wybredność dziewczyny, np.: „Vyhledała z okenečka jako z růže květ,sama sobě povjedała,že jich měła pět. Jeden chodźi po ulici, kłobučkem toči, druhy sedźi v okenečku, ućira oči. Třeći chodźi po zahradce, štvrtemu je žał, paty sobě srdce přebud, že ji nědostał.“ Kobiety w odróżnieniu od mężczyzn nie koncentrują się tylko na akcie miłosnym, lecz pragną zamążpójścia. Wyglądem zewnętrznym kobiety pieśni interesują się rzadko. Kobietę zatem poznajemy poprzez jej uczucia. Jeżeli jednak zwracano uwagę na urodę dziewczyny, to skupiano się na prostym stwierdzeniu, iż jest ładna „šumna, švarna“, np.: „Za Kravařem Kuty su,…… švarne dževky tamyk su,…..“ Opisywane jest również jej ciało, głowa, nogi, np.: 123 „Dy si mě něchćela, było třa povědźeć, že tve černe oči něchcu na mě hledźeć.“ „A ma ta dževucha take bystre oči,co ona vyšije černu šatku v noci. (…)” „A ma ta dževucha taku veverečku,co ona skačce v noci po łužečku.” „A ja tebe, džyvko, něchcu, černe nohy maš….Ty sy hlavy něčesała štfrta nedžela…” Niekiedy mankamenty urody łączą się z niedbałością lub lenistwem dziewczyny, jak w powyższych przykładach. Kobieca uroda utożsamiana jest z roślinami: różami, niewinność zaś z liliami, np.: „Vyhledala z okenčka jako z ruže květ…“ „V Bohuslavskym poli dve ruže tam stoji, ešče sem daleko už mi jedna voni….Ta jedna mi voni, ta druha rozkvěta,….“ Świat roślin nie jest jedynym, porównywana jest również do ptaków a konkretnie gołębi, symbolizujących jej młodość, np.: „Hołubičko biła, hołubek tě voła abys přiletěła do šireho pola.” Jaka jest zatem kobieta w hulczyńskich pieśniach? W znacznej mierze kobieta pokazana jest jako istota, która nie ma prawa do własnych uczuć. O jej losie zazwyczaj decydują rodzice, pilnując jej cnoty. Jej zachowanie podlega ostrym nakazom, tzn. miłość pozamałżeńska jest niemożliwa. Zatem kobieta w pieśniach występuje w opozycji z jednej strony jako istota słaba, wstydliwa, dająca się uwieść, po czym owego czynu żałuje. Wynikiem tego jest rozpacz dziewczyny. Z drugiej zaś strony pojawia się kobieta aktywna, pragnąca miłości, która dla realizacji miłosnego spotkania wchodzi w zakazany związek miłosny i dopuszcza się czynu występnego przeciwko panującym normom, jakimi są cudzołóstwo, rodzenie nieślubnych dzieci, nieposłuszeństwo wobec rodziców. W pieśniach występuje jeszcze pośredni typ – kobieta opanowana, która zwana jest przez młodzieńca pyszną. Jest świadoma konieczności zachowania norm społecznych, których przestrzeganie doprowadzi w konsekwencji do spełnienia swej roli/ wejście w prawowity akceptowany związek z mężczyzną. Summary This paper is focused on the „view of woman” presented in Hulczyn folksong. The first part of this paper presents history of Silesia. The second part is dedicated to analysis of chosen folkongs. There were separated all examples, which pointed out the characteristic of woman, concerning her physical and personal qualities. At the same time we think, that the topic “view of woman” is constantly very current and important and is closely related to the topic of so-called “woman’s matter“ or „gender studies“ in today’s world. Bibliografia 1. ANUSIEWICZ, J. Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku. [w:] Językowy obraz świata, praca zbiorowa pod redakcją J. Bartmińskiego. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1990. s. 275- 307. 2. BARTMIŃSKI, J. Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne. UMCS. Lublin 2007. 3. BARTMIŃSKI, J. Folklor-język-poetyka. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1990. 4. BĘDKOWSKA-KOPCZYK, A. Przysłowia jako źródło wiedzy o językowym obrazie świata słowian. [w:] Parémie národů slovanských, pod redakcí J. Raclavské, Ostrava 2003. s. 79-86. 124 5. BOGATYRIEW, P. Semiotyka kultury ludowej. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1975. 6. MAĆKIEWICZ, J. Wyspa – językowy obraz wycinka rzeczywistości. [w:] Językowy obraz świata. Praca zbiorova pod redakcją Jerzego Bartmińskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodovskiej, Lublin 1990, s. 207-221. 7. PALLAS, L. Jazyková otázka a podmínky vytváření národního vědomí ve Slezsku.1970. 8. SATKE, A. Cesty výzkumu a charakter folkloristického bádání ve Slezské oblasti. [w:] Lidová kultura Slezska. Ústav pro etnografii a folkloristiku AV ČR, Brno, 1994. s. 69- 81. 9. SIMONIDES, Do. Kultura ludowa śląskiej ludności rodzimej. Wrocław – Warszawa, 1991. 10. ŠRÁMKOVÁ, M. Lidová slovesnost Hlučínska jako nositel jeho českosti. [w:] Lidová kultura Slezska. Ústav pro etnografii a folkloristiku AV ČR, Brno, 1994. s. 84-91. 11. VACHOVÁ, Z. Češi, Němci a Poláci ve Slezsku. [w:] Lidová kultura Slezska. Ústav pro etnografii a folkloristiku AV ČR, Brno, 1994. s.19-27. 12. WĘŻOWICZ-ZIÓŁKOWSKA, D. Miłość ludowa. Polskie Towarzystwo Ludoznacze, Wrocław 1991. 13. Hlučínský zpěvníček, Ze sbírek Statního ústavu pro lidovou píseň, a z Moravských národních písní Františka Sušila, vybrali Jaromír Nečas, Jiří Vysloužil. 125 Rośliny w językowym obrazie kobiety Renáta Zechová Plants in the linguistic image of woman Abstract: This paper is focused on the „view of woman” presented in the folk and spiritual tradition of Silesia. Key words: woman; folklor; Silesia; folksong. Contact:, Department of Slavonic Studies, Faculty of Arts, University of Ostrava [email protected] Podejmowane poniżej zagadnienie dotyczące roślin w językowym obrazie kobiety stanowi zaledwie mały wycinek z problematyki badań nad obrazem KOBIETY w ludowej tradycji duchowej Śląska. W badaniach tych uwzględniono materiał językowy o wyraźnym zróżnicowaniu gatunkowym, chodzi zarówno o teksty artystyczne (przysłowia, pieśni, anegdoty, opowiadania), jak i o teksty nieartystyczne. W niniejszym referacie został wykorzystany materiał tekstów artystycznych ze zbiorów pieśni Juliusza Rogera, Pieśni Ludu Polskiego w Górnym Śląsku1, Hlučínský zpěvníček, 2 następnie opowiadania z Hulczyńska Jany Schlossarkovej, Po hrbolatym chodničku.3 Teksty nieartystyczne pochodzą z badań terenowych przeprowadzonych w okresie od października 2009 roku do czerwca 2010 roku, po stronie polskiej w miejscowościach Borucin, Krzanowice, Pilszcz, Pietraszyn, Rozumice, Ściborzyce Wielkie, po stronie czeskiej w miejscowościach Hněvošice, Chuchelná, Oldřišov, Rohov, Strahovice, Sudice. Materiał badawczy prezentowany w niniejszym artykule poddany został analizie w celu zinterpretowania odniesienia roślin do kobiety, gdzie m.in. przydatna okazuje się metodologia kognitywna. Człowiek, usiłując poznać oraz zrozumieć świat, stara się o jego interpretację. Z tym związane są jego czynności takie jak myślenie i działanie. Wynikiem takiego działania jest to, iż człowiek: „stara się wprowadzić porządek do tej ciągłej zmienności, której doświadcza, narzucając jej jakieś niezmienniki, jakieś punkty zakotwiczenia, oparcia [...]. Tymi punktami zaczepienia, stabilizacji doświadczenia są różne, dające się w nim wyodrebnić kategorie.”4 Właśnie kategoryzacja jest pierwszym krokiem do uporządkowania doświadczalnego chaosu w rzeczywistość dla człowieka zrozumiałą. W procesie wstępnej kategoryzacji człowiek stara się uporządkować poszczególne obiekty, czyli dokonuje porównań. Kategoryzacja jednak nie jest jedynym narzędziem porządkowania świata, zwykle towarzyszy mu interpretacja. Widzenie świata jak pisze J. Maćkiewicz, „jest zawsze widzeniem w określony sposób, 1 Roger, 1976. Hlučínský zpěvníček. 3 Schlossarková, 1999. 4 Kurcz, 1987, s. 151. 2 126 z określonej perspektywy.”5 Punktem wyjściowym do uporządkowania oraz zrozumienia świata danej wspólnoty językowej jest według J. Anusiewicza przede wszystkim podstawowa wiedza o świecie, w którym społeczeństwo żyje, oraz jego doświadczenie. To są ważne czynniki, które decydują o postaci językowego obrazu świata, utrwalonym w systemie werbalnym danego społeczeństwa.6 Człowiek organizuje świat za pomocą modeli kognitywnych: J. Maćkiewicz uważa, iż są to: „modele, za pomocą których organizujemy naszą wiedzę o świecie. Są one naszymi teoriami dotyczącymi rzeczy, zjawisk, zdarzeń, z jakimi się człowiek styka. Są to modele wyidealizowane, a idealizacja zakłada uproszczenie i – często ujęcie metaforyczne.“7 Jednym z modeli to właśnie model metaforyczny – metafora „jest naszym podstawowym narzędziem do częściowego rozumienia tego, co nie może być rozumiane całkowicie, tj. naszych uczuć, doznań estetycznych, rozterek moralnych i świadomości duchowej.” W rozumieniu kognitywistów metafora – to nie działanie na słowach, lecz zjawisko dotyczące przede wszystkim myślenia. Zatem istotą metafory jest: „rozumienie i doświadczenie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy. Zjawiska nie fizyczne ujmujemy w terminach zjawisk fizycznych, zjawiska mniej wyraźnie zarysowane, zjawiska obce, nieznane, odległe w terminach zjawisk znanych, bliskich.” 8 Proces metaforyzacji dotyczy dwóch dziedzin: dziedziny źródłowej i dziedziny docelowej. W procesie tym struktura dziedziny źródłowej (jednostki, które ją tworzą, cechy tych jednostek, relacje między nimi, potoczna wiedza, która tej dziedziny dotyczy) nakładana jest na dziedzinę docelową. W ten sposób uwypukla się pewne aspekty metaforycznego zjawiska, pomiejsza się inne, jeszcze inne zaś ukrywa. Poznanie przez pryzmat metafory nie jest zatem poznaniem pośrednim, ale i wyraźnie ukierunkowanym. Przy przeniesieniu metaforycznym obowiązuje sformułowana przez Georga Lakoffa hipoteza inwariancji, która głosi, iż odwzorowanie zachowuje strukturę obrazowo-schematyczną dziedziny źródłowej, lecz tylko w takim stopniu, aby nie naruszyć struktury obrazowo schematycznej dziedziny docelowej. 9 Opisując cechy ludzkie, często posługujemy się leksyka związaną z otaczającym nas światem. Za podstawową jednak możemy uznać klasyfikację opierającą się na analogicznych związkach człowieka z PRZYRODĄ. Takie rozumienie rzeczywistości prezentowane jest za pomocą metafor oraz alegorii. Strukturą fudamentalną dla uczynienia PRZYRODY (tutaj rozumiemy przyrodę jako mikrokosmos czyli świat w którym żyjemy, ale może również dotyczyć makrokosu czyli całego wszechświata) głównym narzędziem symbolizacji człowieka, zosta nie tylko naukowe, ale również nienaukowe, mitologiczne rozumienie świata jako struktury znaku. Charakterystycznym dla relacji CZŁOWIEKA i PRZYRODY jest model całego KOSMOSU. Wielu takich przykładów dostarczają prace etnograficzne, filozoficzne, ale również filologiczne. Na to, iż człowiek podobny jest do wszystkiego w naturze, wskazali już filozofowie w starożytności i średniowieczu np.: „... jednoczy on w swojej naturze to wszystko, co przez Boga zostało stworzone.” 10 5 Maćkiewicz, 1990. s. 207-221. Anusiewicz, 1990. s. 275-307. 7 Maćkiewicz, 1990, s. 31. 8 Maćkiewicz, 1990, s. 33. 9 Por. Maćkiewicz, 1990, s. 33. 10 Brocki, 2006, s. 76. 6 127 Dla filozofów ciało człowieka: „stanowi, samo w sobie, równowartość całego wszechświata, całego kosmosu.”11 KOSMOS jest czynnikiem spajającym przeciwieństwa, harmonizuje różnorodności. Toteż sam człowiek, który jest jego obrazem, posiada te same właściwości, tą samą zasadę organizacji. M. Brocki pisze, iż człowiek: „jest zatem siatką znaków do odszyfrowania w celu poznania danego fragmentu rzeczywistości.” 12 V.V. Toporow pojmuje samo ciało człowieka jako prymarny system semiotyczny: „W związku ciała (człowieka) ze światem pojawiające się alternatywy: co jest modelujacym, a co modelowanym, czy świat jest opisywany za pomocą kodu antopomorficznego, czy też kosmologiczny kod opisuje człowieka, obecnie są tak roztrzygane: rolę źródła odgrywa człowiek i jego ciało.” 13 Takie rozumienie człowieka, tzn. jego podobieństwo do rzeczywistości na ziemi, ilustruje również przebadany materiał językowy. Spójrzmy zatem, jak modelowany jest obraz kobiety za pomocą roślin. Najczęściej spotykane metaforyczne podobieństwa kobiety do świata przyrody to podobieńtwo KOBIETY i ROŚLINY. Podkreślane są w ten sposób jej atrybuty dotyczące świata FLORY. Życie roślin podobnie jak życie kobiety przebiega w różnych fazach. Począwszy od wypuszczenia kielku, przez rośnięcie, kolejną fazą tworzenia pączków i rozwijanie kwiatu – kwitnięcie – pozbywanie się płatków czyli przekwitanie aż do momentu więdnięcia i usychania. W fazie rozwoju rośliny można zauważyć dwa momenty szczytowe, pierwszy to KWIAT, który daje pociechę zmysłóm człowieka. Człowiek ceni piękno zauważane oczyma, zapach wąchaniem, kształt dotykiem. Drugi ważny moment to OWOCOWANIE, czyli ocenianie postrzegane za pośrednictwem smaku. Podobnie w fazach życia kobiety można wyodrębnić kilka etapów: dzieciństwo-rośnięcie; młodość – kwitnięcie; dojrzałość – dawanie owoców; starość.Z młodością kobiety wiążą się cechy zewnętrze jak: piękno, uroda, wdzięk, ale również cechy zewnętrzne jak niewinność, cnotliwość. W obrębie konceptualizacji KOBIETA TO ROŚLINA najczęściej spotykamy się z porównaniem kobiety DO KWIATU. Kwiat, jego kształt, wskazuje na cechy zewnętrzne kobiety jak, młodość, piękność, uroda, np.: „Kwiatki z ciebie kwiatki póki nie masz dziakti.“ (Wywiad, kobieta wiek 63, Pietraszyn, pl.) „Pięknie to jest wędrować, Kdy jest w polu kwiecie; Jeszcze piękniejszej miłować, Jak miesiączek świeci.”(J. Roger, Pieśni, s. 139, nr. 266) Najczęściej kobieta porównywana jest do kwiatu RÓŻY. Symbolika róży jest bardzo bogata. Nawet w obrębie jednej kultury skupia w sobie treści przeciwstawne, z jednej strony jest symbolem, wieczności, niezniszczalności, cnoty, miłości duchowej, z drugiej zaś oznacza przemijanie, kruchość życia, rozpustę, miłość seksualną itp. Róża była również towarzyszką starożytnych bogiń urody, płodności, wdzięku, jak np. egipskiej bogini Izydy, greckiej Afrodyty, Persefony, rzymskiej Wenery, Prozerpiny. Roślina ta również opiewana była przez poetów takich jak Homer czy Wergiliusz. Mity opisują, iż róże powstały w chwili urodzin Afrodyty. Róże oprócz urody symbolizowały również miłość, ozdabiano nimi łoże małżeńskie. W symbolice chrześcijańskiej była róża atrybutem Marii zwanej też „Różą bez kolców, bezgrzeszną”.Różę nazywano również mianem „królowej kwiatów”. W analizowanym materiale uosabia cechy kobiety takie, jak: piękno, młodość, dobroć, np.: 11 Brocki, 2006, s. 76. Brocki, 2006, s. 76. 13 Brocki, 2006, s. 76. 12 128 „Jak róża jest miła, Rozkwitła i świeża, Tak moja dziewczyna, Gdy się do mnie zbliża.”(J. Roger, Pieśni, s. 174, nr. 350) „Wyszła dziéweczka, Jak różany kwiat...” (J. Roger, Pieśni, s. 124, nr. 235) „Vyhledała z okenečka jako z ruže květ” (Hlučínský zpěvníček, Vyhledała z okenečka, s. 60) „Piękna jak róża.“ (wywiad, kobieta, Borucin, pl., Pilszcz, pl, Krzanowice, pl.) „Děvucha jak ruža.“ (wywiad, kobieta, Chuchelná, cz., Sudice, cz., Strahovice, cz.) Ponieważ barwy, podobnie jak wizerunek, stanowią ważne cechy kwiatów, również KOLOR róży ma znaczenie symboliczne. Kwiat róży najczęściej łączony jest z kolorem czerwonym. CZERWIEŃ, jak pisze P. Kowalski, to kolor KRWI, OGNIA. Krew oprócz czerwieni oznacza ciepło, świadczy o biologiczności istnienia człowieka, wiąże się z nieczystością, przemijaniem i destrukcją.14 W symbolice miłosnej czerwień oznacza namiętność i zmysłowość, jest symbolem seksu, płodzenia. 15 Możemy zatem powiedzieć, iż właśnie na takie cechy wskazuje konceptualizacja KOBIETA jako CZERWONA RÓŻA. W badanym materiale folklorystycznym odnajdujemy następujące użycia: „Wyrosła na nim Czerwona różyczka. Wezmę siekiereczkę, Zetnę te różyczkę...” (J. Roger, Pieśni, s. 141, nr. 270) „Czerwona różyczko, Czemuż nie rozbijesz? Dla ciebie, kochanku, Iż mnie nie miłujesz.” (J. Roger, Pieśni s. 88, nr.156, nr. 157) „Kiedy idzie do karczmiczki, jak różany kwiat...” (J. Roger, Pieśni, s. 140, nr. 267) Kolejna uprzywilejowana roślina to LILIA. Również jej symbolika jest bardzo stara i różnorodna. Chrześcijańka interpretacja przyjeła ją jako symbol czystości,niewinnośći. Symbolikę taką odczytujemy również w przebadanych tekstach. Mamy jednak poświadczenia odnoszące się do urody kobiety, np.: „Jako leluja, Jak różowy kwiat.” (J. Roger, Pieśni, s. 102, nr. 188) „Kiedy idzie do kościoła, jako leluja... Kiedy idzie do ogródku, jako frejliczka... „Kiedy idzie do karczmiczki, jak różany kwiat...” (J. Roger, Pieśni, s. 140, nr. 267) Jeżeli czerwień to najczęściej spotykany kolor róży, biel zaś wiąże się z kolorem lilii. BIEL, dzięki skojarzeniu z światłem, oznacza właściwie jasność, która synonimicznie wiąże się z dniem, czystością, boskością. Jest przeciwieństwem do koloru czarnego związanego z ciemnością, nocą, grzechem. Jeżeli zatem czerwień dotyczy namiętności, miłości, BIEL zaś najczęściej odczytywana jest jako symbol diewictwa, cnoty, panieństwa, pobożności. „Jak sie będę wydawała, Będę sobie wybierała, 14 15 Por. Kowalski, 1998, s. 251. Kowalski, 1998, s. 228-229. 129 Takowego jako ja, Bialuśkiego jak leluja.” (J. Roger, Pieśni s. 158, nr. 305) Jak pokazuje poniższy przykład może oznaczać również wygląd dziewczyny, czyli bladość spowodowaną przestaszeniem, np.: „Una stała otwarła, jak leluja, tak zbledla.” (Hlučínský zpěvníček, V Darkovicach všicy spjum, s.53) Cechy związane z symboliką kwiatu lilii są uznawane za cechy pozytywne. Istnieją jednak rośliny, które mogą prezetować negatywne cechy kobiety. Taką rośliną jest POKRZYWA, choć jest rośliną leczniczą, w tekstach ludowych podkreśla się inna jej właściwość tę, którą człowiek doznaje dotykiem. Skutkiem tego dotyku są nieprzyjemne obrażenia na skórze przypominające parzenie OGINIA. W wyobrażeniach ludowych umieszcza się pokrzywę wśród roślin powiązanych z mocami demonicznymi. Słowianie uważali ją za nieużyteczne, złośliwe i dla człowieka nieprzyjemne ziele.16 Możemy zatem wnioskować, iż właśnie złość kobiety jest cechą niepożądaną. Co pokazuje następujący przykład, np.: „Leluja w ogrodzie, Żaden jej nie minie; Pokrzywa pod płotem, Żaden jej nie urwie. Żaden jej nie urwie, By się nie oparzył.” (J. Roger, Pieśni, s. 116, nr. 221) Kolejną cechą roślin to ZAPACH. W poniższych przykładach symbolizuje uwodzicielskość kobiety, rozkosz, ale również pierwiastek kobiecy. „V bohuslavskym poli dvě ruže tam stoji, ešče sem daleko jedna už mi voní, ešče sem daleko jedna už mi voní, Ta jedna mi voní, ta druha rozkvěta, ja mušim, dževucho, od tebe do světa.” (Hlučínský zpěvníček, V bohuslavskym polu, s. 52) „Przyjdź, kochanku, do mnie do ogroda. Nawoniasz się kwiata woniacego I nabędziesz liczka rumianego... Mój kochanku pójdź ty bliżej ku mnie, Znajdziesz ty piękny kwiatek u mnie.” (J. Roger, Pieśni, s. 167, nr. 332) Brak zapachu oznacza niechęć lub nieakceptację, np.: „Ja jsem do Kobeřic za babama moc nechodil, tam nebyla moje krevní skupina, tam mi to nešlo pod nos, tam mi to nevonělo.” (Wywiad, mężczyzna, wiek 70, Rohov, cz. Zniszczenie urody kobiety jakim jest utrata dziewictwa, może być dokonane przez jego ZERWANIE. Zerwanie kwiatu symbolizuje akt seksualny, najczęściej inicjalny. W materiale tekstowym akt seksualny ilustrują przykłady: urwać kwiat, zerwać kwiat, zetnąć rużyczkę, trhat růže (cz.). „Urwałeś mi kwiatek z maku, By nie było po mnie znaku. Urwałeś mi kwiatek z manny, Posłałeś mię między panny. Panny mie tam nie cierpiały, Płochą mie tam nazywali.”(J. Roger, Pieśni, s. 128, nr. 243) 16 Kowalski, 1998, s. 458. 130 „Wyrosła na nim Czerwona różyczka. Wezmę siekiereczkę, Zetnę te różyczkę...” (J. Roger, Pieśni, s. 141, nr. 270) „Na te hoře rostou růže, ja je trhat nemožu, miloval jsem švarnu dževuchu, včil ju dostat nemožu.” (wywiad, kobieta wiek 77, wywiad, kobieta wiek 79, Ściborzyce Wielkie, pl.) Stopniowa utratą atrybutów młodości, piękna kobiety to jej PRZEKWITANIE. Kres piękna KWIATU – KOBIETY związany jest w życiu kobiety z jej zamążpójsciem. Z wydaniem kobiety kończy się pewien etap w jej życiu, nie jest już nazywana KWIATEM. Rożpoczyna się kolejna faza czyli PRZEKWITANIE, co ilustruje przykład: „To jeszcze na weselu młodej śpiewali: „róża z ciebie róża póki nie masz muża, budziesz miała muża spadnie z ciebie róża, i już ją nie będziesz, kwiatki z ciebie kwiatki póki nie masz dziatki, bedziesz miała dziatki spadną z ciebie kwiatki, już ich mieć nie będziesz.” (wywiad, kobieta, wiek 63, Pietraszyn, pl.) „Róża z ciebie róża póki nie masz muża, budziesz miała dziatki spadnu z ciebie płatki, różu uż nie budesz.” (wywiad, kobieta, wiek 70, Krzanowice, pl.) Z kobietą zamężną wiążą się inne cechy niż piękno, a to jej zdolność rodzenia, płodność. Takie cechy również charakteryzują rośliny swym OWOCOWANIEM. Takie pojmowanie kobiety pokazuje konceptualizacja KOBIETY jako JABŁONI, dającej owoce. Jabłoń to roślina, która zarówno symbolizuje życie, jak i smierć. 17 Właśnie cecha dawania owoców, płodzenia jest cechą wspólną tak jabłoni jak kobiety, np.: „Říká se, že jablko nespadne daleko od stromu.“ (wywiad, kobieta, wiek 30, 59, Oldřišov, cz.) „Jak je jabko zralé tak spadně ze stroma, vždycky říkala hebama Mušálková, když byla dotazována, kdy příjde děťátko na svět.” (J. Schlossarková, Po hrbolatym chodniku, s. 106) „Dziękuję wam, pani matko, Wychowaliścię córkę jako jabłko. Jako jabłko, jak róży kwiat, Ona jest mi milsza jak cały świat.” (J. Roger, Pieśni, s. 101, nr. 185) Jednak nie wszystkie drzewa dają owoce, tak też kobieta niepłodna uważna jest za niewartościową, np.: „Baba kera nemohla mět děti se ene povědalo tak: že jak hospodář ma strom v zahradě a nerodí, že ho vykope.“ (wywiad, mężczyzna, wiek 70, Rohov, cz.) Do opisu cech kobiety służą również poszczególne części roślin, w materiale odnotowano jeden przykład dotyczący starości kobiety: „Šla jedna stará babka o kerej se vědělo, že je hluchá jak peň.“(J. Schlossarková, Po hrbolatym chodniku, s. 52) Z roślinnością związana jest również WODA. WODA to pierwotna materia, z której wyłoniły się świat i życie. Woda jest niezbędna do wegetacji i życia, jej brak oznacza groźbę jałowości, śmierci. Jest symbolem wieczności, ale także destrukcji. Podobnie jak podstawowy element świata ziemia reprezentuje zasadę żeńską. Dla dobrego rozwoju ROŚLINY ważne są warunki do życia czyli zapewnianie wilgotności, dostarczenie wody. WODA jest symbolem 17 Kowalski, 1998, s. 170. 131 zrodzenia życia, początku przyrody, toteż wszystko żywe żyje dzięki wilgoci, to co martwe natomiast usycha. Równocześnie jako symbol płodności, zasady żeńskiej jest związana z kobietą.18 Toteż by rośliny jak i kobiety zawcześnie „nie uschły” muszą być: podlewane, zalewane, pokrapiane, np.: „U nas se polevalo, ale vodum to byly kyble vody a najlepše bylo jak začaly učekač po placu, to neměla robič.” (wywiad, mężczyzna, wiek 70, Rohov, cz.) „A tu naraz w rowie w kałuży chłopcy a zaczli mnie pryskać, to taki zwyczaj, że podlewają.” (wywiad, kobieta wiek 77, Pilszcz, pl.) Z światem roślin związane są również inne cechy kobiety. Jedna z najwyżej cenionych to CNOTA. Symbolem dziewictwa w kręgu europskiej kultury jest WIANEK upleciony z różnych roślin. Oznacza on nienaruszalność cnoty dziewczyny, co w istocie odnosi się do nieprzyznania oficjalnie zaaprobowanej i usankcjonowanej seksualności, zdolności płodzenia i rodenia dzieci. Wysoce symboliczne rozumienie pojawia się w myśli chrześcijańskiej, gdzie wianek jest znakiem czystości i „wieńcem zwycięstwa nad pożądliwością.“ 19 Zatem cnota – WIANEK kobiety – oceniana jest nie tylko przez społeczeństwo jako skarb, ale również dla samych dziewczyn oznacza bogatctwo, którego trzeba pilnować. Utrata dziewictwa jest w materiale przedstawiana za pomocą czasowników: podzieć, dać, nie dać, ukraść, stracić, utracić, wziąść, nie da się zapłacić, np.: „Bo moje bogactwo Wianeczek na głowie...“ (J. Roger, Pieśni s. 149, nr.287) „Prosił mnie o mój wianek zielony, Alech mu go nie dała.“ (J. Roger, Pieśni s. 136, nr.260) „Ešče něsvita, maci se ji pyta: Kajs, dcero věnek podźeła?... Janičkovi sem ho dała.“ (Hlučínský zpěvníček, Ach, bože, v zelenej oboře, s. 13) „O, zpyšna mi prešvarna dźevucho, z pyšna mi odpovjedaš, hej nam hej, ći mi věnečka nedaš?”. “(Hlučínský zpěvníček, O, vim ći ja zahradečku, s. 41) „Ej, do kochanki pojadę Wianeczek jéj ukradnę.“ (J. Roger, Pieśni s. 100, nr.182) „Straciłam wianeczek, Któryście go naśli? Straciłam zielony, Nie stracę białego...” (J. Roger, Pieśni s. 122, nr.232) „Głowiczka mnie boli, Utraciłam mój wianeczek W mojej swawoli.“ (J. Roger, Pieśni s. 227, nr.458) 18 19 Kopaliński, 1990, s. 474. Kowalski, 1998, s. 591. 132 „Janiczku mój, Wianekeś mi wzizał!... Przy tej studzience Wianka utraciła.” (J. Roger, Pieśni s. 161, nr.313) Cnota również utażsamiana bywa z symbolem doskonałości, wielkiejwartości, odporności na zniszczenie, taką substancją jest ZŁOTO. „Utraciłam cnotę Wianku zielonemu. Utraciłam cnotę, Wianeczek ze złota;“ (J. Roger, Pieśni s. 230, nr.464) „Nie zapłacisz mi, Wianka zielonego.” (J. Roger, Pieśni s. 161, nr 314) Wianek najczęściej tworzą wiecznie zielone rośliny jak MIRT, RUTA, czy zioła jak ROZMARYN, MAJERANEK, rzadkością jest RÓŻA. Z licznymi skojarzeniami tych roślin spotykamy się w odłegłej przeszłości u mitycznych bogiń, gdzie oznaczają odrodzenie mocy witalnych, płodność, miłość. Zielone rośliny reprezentują pełnie oraz dziewictwo. Rozmaryn jako symbol dziewictwa w tekstach pojawia się wtedy, gdy mówi się o niespełnionej, ale również spełnionej miłości cielesnej,np.: „O ty mnie nie dostaniesz, Bo mój rozmaryn Na wianek nie urósł. Zielono mi rośnie Biało mi zakwitnie...” (J. Roger, Pieśni s. 165, nr.326) „Miałam ja wianek zielonej rutwie; Jako wonny kwiat! O! coć on mi kwitł w lecie w zimie.” (J. Roger, Pieśni s. 108, nr.200) „Nědam ja ći, pošvarný janičku, Nědam ja ći věnečka.“ (Hlučínský zpěvníček, O vimći ja zahradečku, s. 41) „Nie miałabyś wianka Ze samego złota. Alebyś go miała Z tej drobnéj ruteczki, Taki jaki mają I inne dziéweczki.” (J. Roger, Pieśni s. 126, nr.238) „Nie zapłacisz mi, Wianka zielonego.” (J. Roger, Pieśni s. 161, nr 314) „O wisi tam mój wianeczek Z czerwonej róży. A wyleciał ptak z goja, Wział wianeczek z jawora.” (J. Roger, Pieśni s. 137, nr.263) 133 W symbolice CNOTY ważny jest również sam kształt wianka czyli KOŁA. Koło, to idealna figura geometryczna, stanowi symboliczne odwzorowanie świata, w którym najważniejszymi cechami są pełnia, harmonia, zamkniętość, reprezentuje wieczność.20 Również zamknięty krąg, całość oznacza dziewictwo kobiety, np.: „A to kiedyś to musiały być wianki zamknięte, robiło się na drucie takie specjalne wianki. A potem na głowie, to się tutaj zamykało, bo to musiał być zamknięty wianek.” (wywiad, kobieta,wiek 70, Pilszcz, pl.) „To jak moja córka wychodziła za mąż, to była jeszcze cnotliwa, to moja mama stała nade mną i mówi: ino zamknij jej ten wianek, bo ona musi mieć cały wianek!!! (wywiad, kobieta, wiek 70, Pilszcz, pl.) „Ponoć mirt to tylko mogła mieć ta co w cnocie żyła. Tak takie wianuszki mirtowe mogły mieć tylko panny co były nie ruszane, to teraz nie wiem która taka jest. Bo właśnie mirt wiąże się z czystością.” (wywiad, kobieta,wiek 60, Rozumice, pl.) Kolejny przykład dotyczy utraty dziewictwa czyli naruszony krąg, który prezentują czasowniki pokazujący kres, zniszcenie, zniekształcenie wianka jak, np.: więdnieć, opadać. „Wianku z marjanku, Na głowie mi wiedniejesz! Jakżebym nie miał wiednieć, Gdy już nie jestem cały? Zielone listeczki, Modre fiołeczki, Ze mnie już opadły.” (J. Roger, Pieśni s. 155, nr.300) Cechy takie jak dziewictwo, czystośc kobiety wiążą się zatem tak z kształtem KOŁA jak i z MIRTEM. Natomiast utratę cnoty symbolizuje niepełne koło lub nieobecność mirtu, np.: „Ja jsem taky měla mirtu, ale jenom poloviční, já už jsem byla v jiném stavu, tak jsem měla enom poloviční. A tak to bylo kolečko.“(wywiad, kobieta, wiek 70, Sudice, cz.) „Ja jak wychodziłam za mąż, to ja już miałam dziecko. Więc ja do ślubu w białym ani w mircie nie szłam, tylko kostium miałam.” (wywiad, kobieta,wiek 70, Pilszcz, pl.) Celem referatu było naszkicowanie podobieństw kobiety z światem roślin oraz uświadomienie roli, jaką odgrywają rośliny w modelowaniu obrazu kobiety w kulturze Śląska. Na podstawie analizy symboliki roślinnej w językowym obrazie kobiety możemy stwierdzić, że w przeważającej mierze związana jest z opisem kobiety młodej, niezamężnej, panny, gdzie dominuje opis cech związanych z wyglądem, witalnością oraz niewinnością dziewczyny. Odniesienie kobiety starszej do roślin jest rzadziej odnotowane i ogranicza się do jej zdolności rodzenia. 20 Kowalski, 1998, s. 590 134 Summary Based on the analysis of plant symbolism in the image of woman in language, we can conclude that for the most part it is associated with a description of a young woman, unmarried, virgin, which is dominated by a description of the characteristics associated with the appearance, vitality and innocence of a girl. The reference of older women to plants are less reported and is limited to its ability to give birth. Bibliografia 1. ANUSIEWICZ, J. Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku. [w:] Językowy obraz świata, praca zbiorowa pod redakcją J. Bartmińskiego. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1990. s. 275- 307. 2. BARTMIŃSKI, J. Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne. UMCS. Lublin 2007. 3. BARTMIŃSKI, J. Folklor-język-poetyka. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1990. 4. BĘDKOWSKA-KOPCZYK, A. Przysłowia jako źródło wiedzy o językowym obrazie świata słowian. [w:] Parémie národů slovanských, pod redakcí J. Raclavské, Ostrava 2003. s. 79-86. 5. BOGATYRIEW, P. Semiotyka kultury ludowej. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1975. 6. BROCKI, M. Ciało – rzecz o jednej z najbardziej agresywnych metafor w XX wieku. [w:] Poszukiwanie sensów, lekcja z czytania kultury, pod redakcją P. Kowalskiego i Z. Libery. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego. Kraków 2006. s. 75-107. 7. ELIADE, M. Dějiny náboženského myšlení I. OIKOYMENH, Praha 1995. 8. ELIADE, M. Dějiny náboženského myšlení III. OIKOYMENH, Praha 1997. 9. ELIADE, M. Mýty, sny a mystéria. OIKOYMENH, Praha 1998. 10. KALNICKÁ, Z. Obrazy vody a ženy. Ostravská univerzita Ostrava, 2002. 11. KLEIBER, G. Semantyka prototypu, kategorie i znaczenie leksykalne. UNIWERSITAS, Kraków 2003. 12. KOPALIŃSKI, W. Słownik symboli. WPW, Warszawa, 1990. 13. KOWALSKI P. Leksykon znaki świata, Omen, przesąd, znaczenie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław 1998. 14. KURCZ, I. Język a reprezentacja świata w umyśle. Warszawa, 1987. 15. LAKOFF, G. Ženy, oheň a nebezpečné věci, co kategorie vypovídají o naší mysli. Triáda. Praha 2006. 16. LAKOFF, G. – JOHNSON, M. Metafory, kterými žijeme. Host, Brno 2002. 17. ROGER, J. Pieśni Ludu Polskiego w Górnym Śląsku. Opole 1976. 18. Hlučínský zpěvníček, výběr národních písní F. Sušila. Hlučínský zpěvníček, Ze sbírek Statního ústavu pro lidovou píseň, a z Moravských národních písní Františka Sušila, vybrali Jaromír Nečas, Jiří Vysloužil). 19. SCHLOSSARKOVÁ J. Po hrbolatym chodničku. Márfy Slezsko, 1999. 135 Językowy obraz Boga w późnej liryce Kniaźnina Irena Żukowska Verbal pictures of got in late Kniaznin’s lyric poetry Abstract: Religious motives in late Kniaznin’s lyric were exceptional for the literature of the 18th century. The poet built his literary image of the world on the belief that God actively intervenes in the reality that was established by Him. Kniaznin’s religiosity was deep and sincere but his belief in God was as deep as belief in Polish independence. The more dramatic political situation of Poland was in that time, the more extreme judgment on human minuteness Kniaznin represented. The clearest example we can find in his late lyric, especially in odes written under the common title “to God”. Key words: Kniaznin; lyric; verbal world image; verbal world picture. Contact: Instytut Filologii Polskiej i Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu PrzyrodniczoHumanistycznego w Siedlcach, Polska, [email protected] Nasycenie liryki Kniaźnina motywami religijnymi było czymś niezwykłym w literaturze drugiej połowy XVIII wieku. Był on chyba jedynym w owych czasach pisarzem, dla którego poetycki kontakt z Bogiem był przejawem głębokich psychicznych potrzeb, wyrazem pragnień i dążeń najsilniej charakteryzujących jego osobowość i jej egzystencjalne doświadczenie (Kostkiewiczowa 1995). Jego poezja to wołanie do Boga przebywającego na wysokościach i próba przebycia oddzielającej od Niego przestrzeni siłą poetyckiego słowa i ludzkiego pragnienia. Jest ona wyrazem głębokiej wiary w Jego moc, a jednocześnie krzykiem i modlitwą o bliskość i pomoc. Sama religijność Kniaźnina była również szczera i głęboka. Jednak równie głęboko jak w Boga, wierzył w niepodległą Polskę. Jako miłośnik wartości sarmackich – wartości zagubionych w kosmopolitycznym charakterze XVIII wiecznej kultury – nie był poeta osobą zbyt popularną w salonach. Dopełnieniem jego poglądów były sumiaste wąsy, długie włosy i specyficzne stroje, mocno odbiegające od trendów ówczesnej mody. Nie znamy chronologii wierszy Kniaźnina, nie wiemy więc, kiedy i w jakich okolicznościach kronikarz domowych i publicznych spraw dworu Czartoryskich rozpoczął swoje poetyckie „wołanie do Stwórcy”. Nie wiemy też, jak znalazł się na drodze życia wewnętrznego, która doprowadziła go do najwyższych uniesień w uwielbianiu Boga i do dramatycznego krzyku o Jego pomoc i bliskość (Guzek 1981). Wiemy jednak, że niektóre wiersze Do Boga, a także adaptacje specjalnie dobranych psalmów były jego reakcją na wydarzenia polityczne i niebezpieczeństwo zagrażające narodowi. Poeta, jako bezradny obserwator walki dobra ze złem, wzywa pomocy i ratunku Boga. Walkę tą ukazuje w symbolicznych obrazach wichru i burzy, ciemności, chmur i gromów, w kosmologicznej perspektywie zamętu i zaburzenia naturalnej harmonii dzieła Bożego (Kostkiewiczowa 1975): 136 Po czarnej niebios przestrzeni Zachód się krwawo czerwieni; Wicher od wschodu wypada I obca zdrada. (Do Boga. Pośm. III, 3)1 Znikają w chmurach nadziei zorze, Trwoga dziś Twojej wzywa pomocy; Każ burzy, niechaj nie huczy morze, I wiatrom, niechaj nie dmą z północy. A zaraz wielka twym słowem, Panie, Spokojność stanie. (Do Boga. Pośm. III, 15) W odzie Do Boga, którą rozpoczyna się pierwsza księga liryków w Poezjach, podmiotpoeta zwraca się do Stwórcy: Od ciebie moja niech zabrzmi lira, Twoja na zawsze strojną wiarą (Do Boga- Poezje I, 1) Bóg przedstawiony jest w tej wypowiedzi jako siła kierująca działaniem poety i najwyższa instancja wyznaczająca przebieg procesu twórczego: Czym tchnę, co czuję, co mnie wzbić może, Twoja to wola, twoja moc, Boże. Pojawiają się w tym utworze najważniejsze pojęcia występujące w oświeceniowych dyskusjach teoretycznoliterackich (Kostkiewiczowa 1971: 151): Uczuciom moim Ty dodaj mocy, Światło pojęciom, obrazom ducha. ………………………………….. Cóż, kiedy dzielna twórcy potęga W bystrym umyśle ogień roznieci? Posłuszny dowcip, kędy chcesz, sięga, I cnota przy nim, i sława leci. Bóg jest tu nie tylko sprawcą tworzenia poetyckiego, lecz i gwarantem osiągnięcia sukcesu. Zwróćmy uwagę na frazeologię określającą sposoby działania Boga. Mówi się, iż „dodaje światła pojęciom”, „roznieca ogień w bystrym umyśle”, „zapala ogień”, „tchnie ogień”, „dodaje mocy”, „latanie po niebie” i sprawia, że poeta „gore”, „wzlatuje”. Proces tworzenia poetyckiego sprowadzony jest do kategorii natchnienia otrzymanego od Stwórcy. Problematyka inspirującej i rozświetlającej roli Boga w procesie twórczym wysuwa się 1 Pośm. – utwory wydane pośmiertnie. Cyfry rzymskie oznaczają kolejne księgi, cyfry arabskie kolejne utwory w księgach. Dalej cytując utwory Kniaźnina (dla ułatwienia) będę się posługiwała tym sposobem zapisu. Korzystam z opracowania: Franciszek Dionizy Kniaźnin: Wybór poezji. Oprac. acław Borowy. Wrocław, Ossolineum, 1948. 137 na plan pierwszy głównie w religijnych lirykach z Poezji. Konstruowane w wierszu „ja” nie mówi już jako poeta, lecz jako postać zdeterminowana przez cały szereg właściwości określających jej stosunek do Boga. Przyjrzyjmy się warstwie językowej autocharakterystyki podmiotu w wierszach religijnych poety (Kostkiewiczowa 1971: 152): Gnuśnie mgła ślepej nocy Cięży nade mną gruba i głucha. (Bo Boga-Poezje. I, 1) Jakaż to nuża wisi nade mną, Ciążąca zmysłom, leniwa? Próżno zasłonę przedziera ciemną […] (Do Boga, Pośm. I, 24) Niechaj ustąpi myślom noc głucha I ciężka sercu swoim oćmieniem […] (Do Boga, Pośm. III, 15) Gnuśność sprężystym rozbije błyskiem I czystą wiarę wyświeci. (Do Boga, Pośm. IV, 1) Niech otrzęsie twoja chwała Męt umu, w którym zostaję, I ten gnuśny ciężar ciała, Co wagi sercu dodaje. (Do Boga, Pośm. IV, 19) Większość cytatów pochodzi z wierszy wydanych pośmiertnie, lecz cytat pierwszy, wyjęty z utworu otwierającego I księgę ód w Poezjach, świadczy o niezmienności samej problematyki i sposobu jej opisu. Możemy zauważyć, że pewne formuły słowne z uporem powracają we wszystkich – nie tylko tu przywołanych – wierszach. Sytuację podmiotu mówiącego określają dwa – najogólniej rzecz biorąc – pola semantyczne: „noc” i „ciężar”. Możliwe są w obrębie tych pól pewne użycia metaforyczne (np. „gnuśny ciężar ciała”, „noc ciężka sercu”), które potęgują ekspresyjność poszczególnych słów. Zauważmy jednak, że liczba używanych wyrazów jest tu mocno ograniczona, na korzyść ich częstego aktualizowania. Zasadnicza identyczność przedstawianej sytuacji pociąga za sobą analogiczne, niemal obsesyjne formuły słowne w większości wierszy. Podobnie rzecz ma się z przedstawieniami działalności Boga. Konsekwentnie są tu przywoływane wyrazy z pola semantycznego „światła”, choć obserwujemy tu większą różnorodność: czasowniki („błysnąć”, „zapalać”, „rozniecać”), rzeczowniki („ogień”, „pochodnia”, „płomień”, „promień”, „słońce”, „zorza”, „światłość”, „iskierka”, „błysk”) określają działalność Boga i eksponują tylko jedną sferę spraw: Boga, jako dawcę światła. Stwórca opisywany w liryce religijnej Kniaźnina niewiele ma wspólnego z Bogiem jakiego dziś znamy. Kniaźninowski Bóg jest groźny, grzmiący, ale jednocześnie sprawiedliwy. To Bóg, jakiego znamy ze Starego Testamentu. Poety nie interesuje ani doktrynalna strona wiary, ani opisane w Biblii świadectwa boskiej działalności. Jedyne przywołane w jego poezji historie biblijne to opowieść o stworzeniu świata jako wielkiej pracy oddzielenia dnia i nocy, 138 oraz o strąceniu aniołów jako rozdzieleniu dobra i zła. Są to bowiem przejawy tych samych właściwości Boga, które u Kniaźnina wysunięte zostały na plan pierwszy. Bóg i człowiek to jasność i ciemność, dzień i noc. Oczywiście celem poczynań człowieka jest dążenie do jasności i światła, które znajdują uosobienie w Bogu. Do natury człowieka przynależy „gnuśność”, nie pozwalająca na rozróżnianie ciemności i światła, na poznanie własnych słabości (Kostkiewiczowa 1971: 153): Boże nie czuje gnuśności bryła I ciebie nie zna bez ciebie. Tchnąłeś! aż ogień i duch, i siła, Aż oto latam po niebie. (Do Boga, Pośm. I, 24) Kniaźnin wyznaje pogląd, że podjęcie jakiegokolwiek starania przez człowieka nie jest możliwe bez pomocy i woli boskiej. Dotyczy to nie tylko pojedynczych osób, ale i całych zbiorowości. W wielu skierowanych Do Boga wierszach mówiące „ja” rozważa problemy ogólniejsze, dotyczące społeczności, a wręcz przemawia w imieniu całego narodu. Dramatyczny, błagalny ton współistnieje jednak w tych utworach z wyrazistą nutą nadziei, zaufania i wiary w szczególną opiekę Opatrzności nad narodem „dzieci Bożych”, któremu przydane zostają wszelkie cechy narodu wybranego. Wyobraźnia poety odtwarza głos Pana, który roztacza opiekę nad wiernym, choć grzesznym ludem (Kostkiewiczowa 1995: 210). Ja, mówi, pójdę przed wami, Doły równając z górami; Zamki tajemnie otworzę, Hardych ukorzę. (Do Boga, Pośm. III, 3) Wiersz ten zrozumiały jest jedynie w odniesieniu do aktualnych wydarzeń politycznych. Poeta przenosi nas w lata 90. XVIII wieku. W Polsce jest to czas Sejmu Wielkiego, Targowicy i Insurekcji Kościuszkowskiej. Pojawiają się, sygnalizowane już wcześniej (a znane choćby z barokowej homiletyki i – szerzej – retoryki (por. choćby kazania Skargi)) toposy wichrów i burzy. Przekonanie o tragicznej sytuacji narodu, któremu grożą złowieszcze moce, znajduje wyraz w takich oto obrazach słownych (Kostkiewiczowa 1971: 154): Znikają w chmurach nadziei zorze, Trwoga dziś twojej wzywa pomocy; Każ burzy, niechaj nie huczy morze, I wiatrom, niechaj nie dmą z północy. A teraz wielka twym słowem, Panie, Spokojność stanie. (Do Boga, Pośm. III, 15) Jest jednak w tych wierszach także nadzieja, że istnieje moc, zdolna uciszyć wichry i burze. Słowo Boże przywraca spokój i zaprowadza ład. Przeciwności bowiem nękają tych, o których mówi się, że są „dziećmi Boga”, przyjęte więc zostało, iż mimo wszystko po ich stronie jest dobro i słuszność. Bóg jawi się jako wszechmocny arbiter pomiędzy dobrem a złem, jako gwarant porządku świata, piętnujący wszelką „obcą zdradę”. Ciemne siły, które godząc w mianowanych „dziećmi bożymi”, godzą w samego Boga. Poza wierszami, w których poeta podejmuje dramatyczne wołanie jako reprezentant 139 zbiorowości, gdzie dominuje forma „my”, znajdujemy w rękopisie przedśmiertnym utwory wypowiadane przez konkretne „ja”, które możemy odbierać jako manifestację potrzeb i pragnień jednostki. W odzie Do Boga otwierającej pierwszą księgę Liryków, mówiące „ja” określa swą sytuację i odczucia jako poety: Do Twojej łaski ustawnie wzdycham: Uroń tę znanej ducha pokorze. Bez niej ja w czczości więdnę, usycham, Głowa jak kruchy kwiat na ugorze. Ale gdy zrzęsisz hojną jej rosą, Jak listki z pączka myśli się wzniosą. (Do Boga-Liryki. I,1) Obok pojawiającego się porównania (człowiek – usychający kwiat na ugorze) uwagę zwraca fakt, że jeszcze jedna para pojęć opozycyjnych przywołana jest dla przedstawienia sytuacji Boga i człowieka. Słowa: „zrzęsić”, „uronić”, „rosa” – przeciwstawne pojęciom „usychać”, „więdnąć”, ukazują Boga jako źródło życiodajnej siły (wody życia/żywej2). Te same motywy i formuły otwierają odę Do Boga (Pośm. IV, 19), uważaną tradycyjnie za jeden z najpóźniejszych wierszy Kniaźnina: Jak samotny na ugorze, Co jeno wiatrem oddycha, W cichej kwiat polny pokorze Skłania się, więdnie, usycha. Utwór ten skupia w sobie większość motywów charakterystycznych dla późnej liryki poety. W wyciszonej, spokojnej refleksji dokonuje się podsumowanie i ocena przebytej drogi. Spotykane już w utworach wcześniejszych motywy słowne wtopione zostają w szereg obrazów o nacechowaniu symbolicznym (Kostkiewiczowa 1995: 213). Bóg staje się nie tylko gwarantem porządku świata, lecz także gwarantem wewnętrznego ładu rozdartej osobowości w jej godzeniu się „z losem i z samym sobą”, Bóg jest „przyjacielem i ojcem” (Kostkiewiczowa 1971: 159): Błyśnij Twą łaską, o Panie! Zwilż oschłość ducha jej rosą, A serce z więzów powstanie, Myśli się z mętu podniosą. 2 Obraz Boga jako swoistej życiodajnej wody pojawia się między innymi w starotestamentalnej Księdze Ozeasza („Stanę się jakby rosą dla Izraela, / tak że rozkwitnie jak lilia / i jak topola rozpuści korzenie” – Oz. 14, 6; cyt. wg: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. W przekładzie z języków oryginalnych. Opracował zespół biskupów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich. Wydanie trzecie poprawione. Wydawnictwo Pallotinum, Poznań – Warszawa 1980 [Biblia Tysiąclecia]). W Nowym Testamencie źródłem wody żywej jest Chrystus. O symbolice wody w Biblii zob. np. Michael Feuillet, Leksykon symboli chrześcijańskich. Tłumaczenie: Magdalena Paleń. Drukarnia i Księgarnia Świętego Wojciecha, Poznań 2006, s. 154-155; Manfred Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych. Tłumaczył bp Kazimierz Romaniuk. «Pallotinum», Poznań 1989, s. 270-271; Słownik teologii biblijnej. Dzieło zbiorowe. Redaktor naczelny: Xavier LeonDufour. Tłumaczył i opracował bp Kazimierz Romaniuk. «Pallotinum», Poznań 1994, s. 1058-1062. 140 Te unosząc się nad mgłami, W których nas błędu noc grzebie, Bystrymi pomkną lotami Do swego celu, do Ciebie! Ponieważ Kniaźnin nie mógł znaleźć gwaranta bezpieczeństwa dla swojej, będącej w tragicznej sytuacji, Ojczyzny w świecie rzeczywistym, zwrócił się ku idei, która stała się jedyną rzeczywistością jego poezji, jedynym światem mogącym zlikwidować dramatyczne napięcia między pragnieniem a niemożliwością ich realizacji – zwrócił się do Boga (Kostkiewiczowa 1971: 160). Na zakończenie należy z całą mocą podkreślić, że język Kniaźnina jest silnie nacechowany ekspresją, którą dodatkowo wzmaga poprzez zadawanie wielu pytań. Bo kiedyż kierujemy pytania do Boga? Czy nie wtedy, gdy czujemy się przerażeni, bezbronni i zagubieni. Dodatkowo wiele wykrzyknień jeszcze potęguje te uczucia. Pamiętajmy, że jego wołanie do Boga nie ma charakteru mistycznego. Wyposaża on jedynie niepojęty Absolut w takie cechy i wartości, które stanowią fundament równowagi osobowości ludzkiej i są gwarantem harmonii i pełni. Summary Kniaznin’s lyric poetry with its religious saturation was something extraordinary in literature of the second half of XVIII century. He was probably the only author at that time for whom poetic contact with God was a result of deep mental need and the expression of desires characterizing personality and its existential experience. Kniaznin’s poetry is a call for God and a constant attempt to approach to Him by a poetic word and human desire. Kniaznin professes opinion that the power to act is possible only with God’s help and will. This belief applies to individuals as well as to whole communities. In many poems that are turned towards God, Kniaznin’s lyrical subject speaks on national issues and in the name of a nation. Kniaznin paints verbal pictures on belief of the tragic situation of the nation which is endangered by evil forces. Nonetheless there is a hope in his poetry that there is a power able to calm wind and storms. The divine word reestablishes calm and sets the order. As adversities afflict those called “children of God”, it was acknowledged despite anything to the contrary that the good and the rightness are on their side. God appears as almighty arbitrator between the good and the evil, as a guarantor of world’s order, stigmatizing any “foreign betrayal”, evil forces who aiming at “children of God” aim at God himself. Резюме Насыщенность поэзии Княжнина религиозными мотивами была чем-то необыкновенным в литературе второй половины XVIII века. Вероятно, он был единственным писателем в те времена, для которого поэтический контакт с Богом был проявлением глубоких психологических потребностей, выражением желаний и чаяний, наиболее характеризующих личность и ее экзистенциальный опыт. Поэзия Княжнина является обращением к Богу, и упорно повторяющейся попыткой приближения к Нему силой поэтического слова и человеческой потребности. По мнению Княжнина, прилагать какие-либо усилия невозможно без помощи и воли Бога. Эта точка зрения касается не только индивидуальных ситуаций 141 человеческих индивидов, но и целых общин. Во многих обращенных к Богу стихах Княжнина повествующее «я» говорит о происходящем – а временами и от имени – народа. В своих стихах он создает словесные образы, которые находят свой эквивалент в убеждении о трагической ситуации народа, которому грозят злые силы. Но есть в этих стихах также надежда, что существует сила, которая может успокоить ветра и бури. Слово Божие восстанавливает покой и воссоздает порядок. Невзгоды пугают тех, о которых говорят что они – «дети Бога». Что подчеркивает, что, не смотря ни на что, на их стороне есть добро и право. Бог рассматривается здесь, как всемогущий судья между добром и злом, как гарант мирового порядка, раскрывающий всякое «чужое предательство» темных сил, которые целясь в упомянутых «детей бога» попадают в самого Бога. Bibliografia 1. Guzek, A. K. Wstęp. Rozprawa wstępna [w:] Franciszek Dionizy Kniaźnin Wiersze wybrane. PIW, Warszawa 1981. s. 5-31. 2. Kostkiewiczowa, T. Kniaźnin jako peta liryczny. Ossolineum, Wrocław 1971. 3. Kostkiewiczowa, T. Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Szkice o prądach literackich polskiego oświecenia. PWN, Warszawa 1975. 4. Kostkiewiczowa, T. Transcendencja w liryce Kniaźnina, [w:] Motywy religijne w twórczości pisarzy polskiego oświecenia. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1998. s. 191-214. 142 Od zadrugi do związku partnerskiego. Obraz rodziny bułgarskiej na podstawie wybranych tekstów literackich Malwina Bednarek From zadruga to a partnership. The description of the Bulgarian family model based on selected writings Abstract: There is still a stereotype concerning female and male roles in Bulgaria. The most deep-rooted model proclaimed that the woman was responsible for all duties connected with childcare while the man (called domanik) was in charge of the allocation of common flats, tools and domestic equipment, and of the fair distribution of food, clothes and fuel. The conservative view of the male-female relationship was based on the conviction that: a man was supposed to earn enough to enable the woman to stay at home and take care of the children. The man had the authority to govern the family life but he would never take over his children’s upbringing. He could participate in it, but it was always a matter of his choice, his right that he could abandon at any time. According to this model, a real man had to suppress the so-called ‘female features’ like tenderness or sensitivity not to be disregarded in the society. It is changing nowadays; this tendency has already been observed by writers who more and more often depict a figure of a caring and protective father in their writings who is actively engaged in his children’s upbringing. The strict and power-wielding ‘sovereign’ is becoming the thing of the past. Key words: family; zadruga; partnership; childlessness; marriage; offspring. Contact: University of Lodz, [email protected] W odróżnieniu od sytuacji w Polsce, gdzie podstawową jednostkę stanowi najczęściej rodzina złożona z męża, żony i ewentualnie dzieci, na wsi bułgarskiej do 1 poł. XX wieku taką jednostką była zadruga. Bobczew1 twierdził, że jest ona formą rodzinnego i rodowego współżycia, ponieważ u jej podstaw leży pokrewieństwo rodowe, pochodzące od jednego przodka- założyciela rodu2. Pisał on, że zadruga rozwinęła się w ród, bractwo, vłaka (genom, klan), a ród w plemię. Zadruga miała swoje terytorium osadnicze tzw. dvoriszte, ród zaś miał je znacznie większe, w wielu przypadkach zajmujące przestrzeń całej wsi, która nosiła imię założyciela rodu3 np. Asenovo, Asparuchovo. W swojej pracy Bobczew stara się zdefiniować instytucję zadrugi, nazywając ją zespołem krewniaczym pełnoletnich ludzi i ich następców. Zespół ten posiadał ogólny, niepodzielny majątek, na który wszyscy pracowali. Wprawdzie ojciec nie pozwalał wydawać pieniędzy na takie miejskie rzeczy, ale matka sprzedała ukradkiem na targu kilka kilogramów wełny, trochę masła i setkę jaj i kupiła drogie nici oraz 1 Бобчев, Българската челадна задруга M. Biernacka, Rodzina na tle społeczności lokalnej bułgarskiej wsi Gromada [w:] Współczesne przemiany w kulturze chłopskiej Bułgarii w świetle badań etnograficznych we wsi Gromada, pod. red. W. Dynowski, [w:] Etnografia Polski, Tom XV, 1968, s.192 3 Ibidem, s.192-193 2 143 przędzę4. Grupą tą kierował tzw. domakin- najstarszy mężczyzna w zadrudze, najczęściej dziadek lub ojciec, rzadziej – najstarszy z braci. Jurtałan nie ociągał się w pracy i nie odkładał roboty z dnia na dzień. Latem stale obchodził pola, obliczał, robił plany, co, kiedy i jak się skończy, a następnie wydawał rozkazy5. Kobieta taką rolę mogła pełnić jedynie sporadycznie, w sytuacji, gdy w zadrudze nie było żadnego pełnoletniego mężczyzny6. To on decydował o przydziale mieszkań, narzędzi oraz sprzętu domowego, które były wspólne, jak również o sprawiedliwym podziale pożywienia, odzieży i opału. Również do kierującego zadrugą należały wszelkie decyzje związane z kwestią zawierania małżeństw. Według zwyczajów ludu, chłopiec był zdolny do zawarcia związku i założenia rodziny, gdy był już zdolny do samodzielnej pracy w polu. Zwyczajowo moment ten następował w wieku 12-15 lat. W przypadku dziewcząt ten moment następował o wiele później, najczęściej w wieku 20-25 lat. W ostatnim trzydziestoleciu przesuwa się wiek osób wchodzących w związek małżeński. Dotyczy to szczególnie wieku mężczyzn. Warto również podkreślić, że w latach 1900-1940 dominowały małżeństwa zawierane wewnątrz tej samej wsi7, a ostatnio zwiększył się znacznie procent małżeństw mieszanych, tzn. współmałżonek pochodzi z innej wsi bądź miasta, rzadziej z innego kraju. Warto również wspomnieć o przyjętym na przestrzeni ostatnich lat zwyczaju przyjmowania przez kobiety zawierające małżeństwo prawie z reguły nazwisk rodowych swoich mężów. We wsi Gramada w 1967 r. na 40 zawartych małżeństw w 37 wypadkach kobiety przyjęły nazwisko rodowe męża, zaś w 2 ich basztinstwo (nazwisko wywodzące się od imienia teścia) a tylko jedna kobieta pozostała przy własnym8. Gdy młodzi członkowie zadrugi osiągali odpowiedni wiek, decyzje odnośnie małżeństwa nie zależały od nich, o tym, kogo poślubi chłopiec i za kogo wyjdzie dziewczyna, decydował domakin. Jego woli chłopiec musiał się podporządkować nieodwołalnie, przed dziewczyną otwarta była jedna furtka, – jeśli rodzice jej wybranka wyrażali zgodę na związek, mogła uciec do ukochanego z domu swych rodziców. Jednak decydując się na taki krok przyszła małżonka musiała liczyć się z tym, że grozi jej pozbawienie posagu9. Zwyczajowo, bowiem posag, w skład, którego wchodziły najczęściej płótno, fartuchy, poduszki, kołdry i podobne elementy wyposażenia domu, stawał się własnością panny młodej jedynie wtedy, gdy wyszła za mąż zgodnie z wolą ojca. W przeciwnym wypadku miał on pełne prawo pozbawić córkę wszystkiego. Wiązało się to z patriarchalnym modelem rodziny bułgarskiej, władze sprawował w niej ojciec, zwany jak już wspomniałam wcześniej domakinem bądź baszta lub glowator10. Bobczew dzielił zadrugi rodzinne na dwa typy: proste i złożone. Prosta to ta składająca się z rodziców i dzieci, złożona zaś z dwóch albo więcej rodzin opartych na pochodzeniu od wspólnego przodka. Pokrewieństwo liczyło się od ojca, ale tylko w linii prostej, nie bocznej. Geszew dostrzegł ujemne przejawy życia w zadrugach, twierdził on, że ogranicza ona inicjatywy i zmniejsza aktywność indywidualną, ogranicza możliwości wszechstronnego przygotowania się do prowadzenia indywidualnego gospodarstwa w przypadku rozpadu zadrugi11. 4 G. Karasławow, Synowa, przeł. Z. Wolnik- Czajkowska, Książka i Wiedza, Warszawa 1984, s. 16. Ibidem, s.18. 6 Д. Маринов, Българско обичайно право, София 1995. 7 M. Biernacka, Rodzina na tle społeczności lokalnej bułgarskiej wsi Gromada…, s. 76. 8 Ibidem, s. 78. 9 Д. Маринов, Българско обичайно право,s. 10 M. Biernacka, Rodzina na tle społeczności lokalnej bułgarskiej wsi Gromada…, s. 66. 11 И. Е. Пошев, Задруга в западна българия. 5 144 Zadrugi złożone najdłużej przetrwały w zachodniej Bułgarii i Rodopach. Po wyzwoleniu kraju spod panowania tureckiego w 1878 roku wystąpiło zjawisko masowego rozpadu wielorodzinnych wspólnot. „Proces ten postępował od północnego wschodu na zachód i południe, wskutek czego ludność tych obszarów pozostawała najdłużej w zasięgu kultury tradycyjnej. Wprawdzie i tu druga połowa XIX i początek XX w. przynoszą podstawowe zmiany w strukturze i funkcji wspólnot wielorodzinnych, niemniej jednak te zmodyfikowane formy przetrwały do okresu II wojny światowej, a niekiedy nawet do pełnego socjalistycznego uspółdzielczenia wsi bułgarskiej w latach 1949-195712.” Po 1944 roku, rodzina chłopska przestała być załogą produkcyjną małego przedsiębiorstwa jakim była zadruga, utraciła swoją autonomiczność w zaspokajaniu potrzeb oraz ograniczyła znacznie zakres swoich różnorodnych funkcji, zwłaszcza gospodarczych, zabezpieczających i częściowo także wychowawczych13. Dokonujące się przemiany, zmieniająca się struktura rodziny, spowodowały zakłócenia w funkcjonowaniu środowiska rodzinnego, którego zakres stał wyraźnie mniejszy, trzy pokolenia nie mieszkały już wspólnie, rodzina stała się bardziej rozproszona. Wyjątkowość rodziny polegała przecież na jej stałości i trwałej obecności tych samych członków – rodziców i dzieci, na przynależności do grupy od urodzenia do końca życia14”. Kiedyś urodzenie i wychowanie dziecka było głównym zadaniem kobiety. Czasy się jednak zmieniły. Teraz kobiety mogą wybierać, czy chcą się realizować, jako matki, czy też poświęcić życiu towarzyskiemu i robieniu kariery, tak się dzieje również w Bułgarii. Współczesnej kobiecie coraz trudniej jest świadomie zdecydować się na powiększenie rodziny, ten problem w swojej książce Matki15 podjęła Teodora Dimowa. Jedna z głównych bohaterek, Marina, z pełna świadomością i odwagą opowiadała o braku instynktu macierzyńskiego: „Bo ja nigdy nie chciałam adoptować dziecka! Co Bóg dał, to dał. Skoro Bóg nie chciał, żebym miała dziecko, to widać tak miało być! A Ty mnie zmusiłeś. Ty! Ty! Ty potworze! Zakręciłeś się, załatwiłeś i zwaliłeś mi na głowę tego dzieciaka! Na wieczną niewolę! Jakbyś mi uwiązał kulę u nogi! Żebym niańczyła cudzego bachora!”16 Przytoczony cytat zaprzecza tradycji bułgarskiej i ogólnie przyjętym normom, według których, jeśli kobieta wejdzie w związek małżeński, jej obowiązkiem jest wydanie na świat potomstwa. „– Czas już, by babka Jurtałanowa miała jeszcze jednego wnuka. Płomień buchnął Seidzie na twarz, poczuła ostry ból w piersiach. – Jak Bóg da – wyjąkała bawiąc się dzieckiem w dalszym ciągu. – Tu jest wieś – ciągnęła mentorskim głosem szwagierka. – Co to za miejska moda, że nie chcecie dzieci!... Przecież potrzebni są pomocnicy. (…) Wcześniej urodzisz, wcześniej wychowasz…17” 12 M. Biernacka, Rodzina na tle społeczności lokalnej bułgarskiej wsi Gromada…, s. 50. Ibidem, s. 72. 14 T.E. Olearczyk, Sieroctwo i osamotnienie. Pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny, Kraków 2007, s. 48. 15 T. Dimowa, Matki, przeł. H. Karpińska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 2008 16 Ibidem, s. 92. 17 G. Karasławow, Synowa, s. 85. 13 145 Zdaniem społeczeństwa to posiadanie dzieci stanowiło o szczęściu i prestiżu małżonków. Dla kobiety urodzenie potomstwa oznaczało wejście w rolę macierzyńską, a ponadto umacniało jej pozycję małżeńską i społeczną, sankcjonowało należyty szacunek. Kobieta sama w sobie nie należy do kręgu osób z określonym dokładnie statusem rodowym, nie ma terminologicznego odpowiednika w stosunkach pokrewieństwa i nie zajmuje jasno charakterystycznej pozycji w systemie pokrewieństwa. Jest ona postacią, która odgrywa podstawowa rolę – aktywuje proces w przemianie pozycji pokrewieństwa. Kobieta nie tyle przenosi krew swojego rodu, co staje się koniecznym elementem, spajającym dwa rody. W Bułgarii jeszcze na początku XX wieku, a nawet i później bezdzietność uważana była za odchylenie od ogólne przyjętej w społeczeństwie normy, gdzie każda zamężna kobieta powinna urodzić i wychować dziecko. „ – E! – pocieszyła ją matka. – Nie masz potrzeby się martwić. Przez cztery lata Naczowka Kundurdżykina nie miała dziecka, a potem jak zaczęły się sypać – co rok, i wciąż chłopaki… Boże, Boże, wołała, co będę robiła z tylu chłopakami, przecież dla wszystkich potrzebne i podarki, i domy… A Dona Gidiewa! … Ta znów osiem lat nie miała dzieci. Ale i jej dał Bóg. Syn teraz jest już dorodnym mężczyzną…Nie martw się… Zawołam babkę Petrę Salijkę, ona się zna na tych rzeczach, może Ci zrobi jakieś wcieranie18” Według wierzeń najpewniejsza była pomoc Matki Boskiej, jeśli się spędzi noc w kapliczce19, najlepiej leżąc na liściach orzecha. „Sewda zasnęła w małej i mrocznej kapliczce.(...) Na jej nogach leżały dwie kobiety (...) przy samym progu leżały skurczone, jedna przy drugiej, rozczochrane pielgrzymki20”. Najważniejszy moment w tej pielgrzymce następował tuż przed wschodem słońca, przejście przez kamień Bogarodzicy21. „Kamień ten był teraz pełen płonących świec, nici i gałganków. Te różnokolorowe nici i gałganki kobiety odrywały od swych sukien. Dla zdrowia i boskiej pomocy. (...) musiały one być oddarte od sukni, w której kobieta spała w kapliczce22”. Sam rytuał polegał na przeżegnaniu się trzy razy i przejściu przez okrągły otwór w ziemi. Zostać kobietą bezdzietną równało się z byciem bezpłodną, co było najgorszą karą dla mężatki. Rozpowszechniony był zwyczaj zostawiania bezpłodnej żony przez męża24. Uważano, że odpowiedzialność za bezpłodność właściwie zawsze spoczywa po stronie kobiety. Bardzo rzadko dopuszczało się myśl, że winny był mąż. Społeczeństwo bardzo negatywnie odnosiło się do takiej kobiety, nazywało ją pustą bądź opalonym pniakiem, niepłodnym drzewem i dlatego też trzeba je było uciąć albo spalić. Porównywano ją również 23 18 Ibidem, s. 86. Ibidem, s. 92. 20 Ibidem, s. 92. 21 Ibidem, s. 93. 22 Ibidem, s. 94. 23 Ibidem, s. 94. 24 Т. Коцева, И. Тодорова, Социално конструиране на безплодието в българското общество, [w:] Социологически проблеми, 3-4/2005, s. 233. 19 146 do studni bez wody25 i jałówki26. Zawsze oceniano ją pejoratywnie, na niej skupiała się złość rodziny i całej społeczności wiejskiej27. „Dlaczego ją odpycha? Może dlatego, że nie może mu dać dziecka? Ale czy to ona jest winna? Czy to od niej zależy? O, gdyby tylko mogła! Gotowa jest życie oddać za życie upragnionej małej istotki!... Dlaczego jest ukarana tak niemiłosiernie? Czy jest gorsza od innych kobiet? Dlaczego nawet najbiedniejsza kobieta, najnędzniejsza Cyganka jest szczęśliwą matką, a ona za którą wzdychali wszyscy kawalerowie, ona dumna synowa Jurtałana, czeka na próżno już tyle czasu?28” We współczesnej rodzinie bułgarskiej występuje wyraźne przekształcenie ról ojca i matki w kierunku ich koordynacji i komplementarności. Przekształcenia te związane są z pracą zawodową matki, postawami feministycznymi kobiet, ich udziałem w życiu społecznym i politycznym. Cechą charakterystyczną dla współczesnej rodziny jest wymienność ról i zadań, szczególnie w rodzinach, które przejawiają dojrzałość emocjonalną i społeczną29. Dimowa w swojej książce pisze: „Odkąd w domu pojawił się Aleks, Piotr całymi nocami nie spał, tylko słuchał, jak dziecko oddycha. Nie mógł uwierzyć, że wreszcie ma syna, że ten syn śpi w łóżeczku o dwa metry od niego, że ma na imię Aleksander.”30 Na przestrzeni ostatnich lat dokonała się w Bułgarii ewolucja obrazu i roli ojca – od „złotego wieku suwerena” dzierżącego wszelkie atuty władzy, aż do upadku patriarchatu31 i ostrego kryzysu tożsamości ojcostwa. Teraz mężczyzna coraz częściej angażuje się w wychowywanie i opiekę nad dzieckiem, w większym stopniu czuje się za nie odpowiedzialny. Kiedyś ta odpowiedzialność spadała głównie na matkę. Coraz więcej obowiązków przejmuje nowy ojciec. W społecznych oczekiwaniach ma on być głęboko zaangażowany w opiekę oraz wychowanie dzieci, i to nawet przed ich urodzeniem. Powinien uczestniczyć w szkole rodzenia, głaskać i przemawiać do brzucha oraz towarzyszyć kobiecie podczas porodu. Powinien umieć “robić przy dziecku”: kąpać, przewijać, karmić, przytulać i śpiewać kołysanki. Ta zmiana w zachowaniu zaczyna być widoczna także wśród mężczyzn w Bułgarii. Powoli zaczynają oni przyjmować model „nowej rodziny”, ale nie jest on jeszcze bardzo popularny. W dużych miastach takich jak Sofia czy Płowdiw zdarza się to o wiele częściej niż na bułgarskiej wsi, gdzie nadal panuje model patriarchalny. Współczesna rodzina nie stanowi jedynej i wyłącznej instytucji wychowawczej dla młodego pokolenia, jak to było przed laty, współczesna młodzież bułgarska wychowywana jest również przez szkołę, miejsce pracy, środowisko pozarodzinne, media oraz organizacje społeczno-polityczne. Niemniej jednak należy stwierdzić, że obserwuje się również, szczególnie u pokolenia młodego i średniego, osłabienie tradycyjnej więzi rodowej a nawet częściowo rodzinnej na rzecz innych powiązań np. koleżeńskich i sąsiedzkich. Rodzi się, zatem zasadnicze pytanie: jak zachować właściwe proporcje między tym, co było wczoraj, a tym, co przyniesie jutro, co zabrać z przeszłości by było przydatne do potrzeb przyszłości? Jak pogodzić świat zimnych maszyn, kalkulacji, elektroniki, komputerów, Internetuz ludzkimi potrzebami kontaktu, bliskości, życzliwości, miłości, pomocy, zrozumienia? Jak 25 П. Христов, Социална маргинализация и народна култура , s. 35-50. G. Karasławow, Synowa, s. 89. 27 П. Христов, Лиминалността на яловицата (жената – бездетка) в българската, традиция Ethnoses and cultures on the Balkans. Vol. 1, София: ДИОС, 2000, 254-267. 28 G. Karasławow, Synowa, s. 112. 29 M. Ziemska, red., Rodzina współczesna, Warszawa, 1999. 30 T. Dimowa, Matki, s. 87. 31 J. Delumeau, D. Roche, red., Historia ojców i ojcostwa, przeł. J. Rodożycki, M. PoloetiiRodożycka, Warszawa 1995. 26 147 wychowywać, by korzystać z najnowocześniejszych osiągnięć, lecz nie niszczyć tego, co najcenniejsze w człowieku i dla człowieka32. Przemiany industrializacji i urbanizacji, jakie dokonały się w XIX i XX wieku, w zdecydowany sposób wpłynęły na strukturę i funkcję rodziny i przemieniły obraz i sposób życia społecznego. Rodzina zmniejszyła swoje rozmiary, rozpadła się tradycyjna rodzina wielopokoleniowa. Współczesna rodzina odznacza się mniejszą trwałością i integracją niż rodzina typu patriarchalnego. Siła współczesnej rodziny słabnie z powodu braku jedności i trwałości małżeńskiej, nadmiernego zaangażowania zawodowego, utraty niektórych funkcji, rozdzielności zamieszkiwania, pracy zagranicą czy emigracji zarobkowej33. Współczesna rodzina bułgarska podlega ciągłym zmianom, jest wręcz przeciwieństwem tradycyjnego modelu rodziny. Dąży ona do równorzędności kobiety i mężczyzny i jest przeważnie dwupokoleniowa. Aktywizacja zawodowa kobiet ma duży wpływ na ograniczenie liczby potomstwa a zmniejszenie liczby dzieci można powiązać z utrwalającą się opinią, że to nie prokreacja jest głównym celem małżeństwa, lecz wzajemne szczęśliwe pożycie małżeńskie. Summary In contrast to the situation in Poland where a basic social unit has been a family consisting of a father, mother and (possibly) children, the Bulgarian social unit, was zadruga (tribe) until the first half of 18th century. Every member of the group worked together to generate the common, indivisible wealth. The leader of zadruga was always the oldest man, usually a grandfather, father or, less often, the eldest brother. Zadruga model was practiced in eastern Bulgaria and Rhodope for the longest time. A massive disintegration of the tribal system started in 1878, soon after the liberation of the country from the Turkish reign. After 1944, the peasant family stopped functioning as a small enterprise (which was formerly the case with zadruga), they lost their autonomy, and the range of its various functions were limited, especially from the economic point of view, but also in the field of security and education. The changes brought about by industrialization and urbanization in 18th and 20th century affected strongly the structure and function of the family and transformed the family models and the social life in general. The families became smaller while the traditional muli-generation structure has ceased to exist. A modern family is less integrated and long-lasting than the patriarchal one. The power of the modern family is decreasing because of divorce, devoting a lot of time to one’s career, separate houses, economic migration and the loss of some of the family functions. A modern Bulgarian family is continuously changing towards a direction that is opposite to the traditional family model. It aims at the equality of sexes and usually follows a two-generation model. Some of the influence can be traced in women starting a professional career, which resulted in decreasing numbers of babies. The happy marriage became much more important than having children. Motherhood ceased to be the main goal in a woman’s life. Bibliografia 1. Biernacka, M., Rodzina na tle społeczności lokalnej bułgarskiej wsi Gromada [w:] Współczesne przemiany w kulturze chłopskiej Bułgarii w świetle badań etnograficznych we wsi Gromada, pod. red. W. Dynowski, [w:] Etnografia Polski, Tom XV, 1968. 2. Delumeau, J., Roche, D., pod red., Historia ojców i ojcostwa, przeł. J. Rodożycki, 32 33 T. E. Olearczyk, Sieroctwo i osamotnienie…, s.49 Ibidem, s.59. 148 M. Poloetii-Rodożycka, Warszawa 1995. 3. Dimowa, T., Matki, przeł. H. Karpińska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 2008. 4. Karasławow, G., Synowa, przeł. Z. Wolnik- Czajkowska, Książka i Wiedza, Warszawa 1984. 5. Olearczyk, T.E., Sieroctwo i osamotnienie. Pedagogiczne problemy kryzysu współczesnej rodziny, Kraków 2007. 6. M. Ziemska, red., Rodzina współczesna, Warszawa, 1999. 7. Бобчев, Българската челадна задруга. 8. Коцева, T., Тодорова, И., Социално конструиране на безплодието в българското общество, [w:] Социологически проблеми, 3-4/2005. 9. Маринов, Д., Българско обичайно право, София 1995 (wydanie fototypiczne), Русе 1894 (oryginał). 10. Пошев, И. Е., Задруга в западна българия. 11. Христов, П. Социална маргинализация и народна култура. 149 Sposoby przekraczania lub omijania tabu śmierci w literaturze dla dzieci na przełomie XX i XXI wieku1 Weronika Hrubá The ways of dealing with the issue of death in the children literature at the turn of the 20th and 21st century Abstract: The article focuses on the issue of death appearing in the children literature at the turn of the 20th and 21st century. It introduces different approaches to the topic and the extent of taboo which it carries. It compares the language used in particular publications which are available in Polish libraries and bookstores. However, it was also necessary to use translated books of foreign authors because of the lack of domestic originals. Keywords: children´s literature; literature for young people; death; tabooisation; detabooisation. Contact: Department of Slavonic Studies, Faculty of Arts,University of Ostrava, [email protected] Temat, którym się zajmuje w referacie, czyli temat śmierci w literaturze dla dzieci, który może przedstawiać pewne tabu w odniesieniu do dziecka wybrałam dla tego, ponieważ uważam, że rozmowa z dzieckiem o śmierci może wydawać się trudna ze względu na to, że często nie wiadomo, w jaki sposób formułować dane informacje, żeby dziecko zrozumiało o co chodzi i zarówno, żeby je nie zmartwić. Chodzi o sposób, jak najdelikatniej podać poważny temat, by dziecko jak najlepiej przyjęło fakt, iż ktoś bliski zmarł i już nie wróci. Przedstawienie śmierci w książkach przeznaczonych dla małych dzieci, może bardzo się różnić, co widać na przykładzach książek, które zostaną krótko omówione w referacie. Każdy z wybranych autorów ma swoiste podejście do mrocznego tematu. Pewną rolę w zróżnicowaniu ujęcia i dystansie do śmierci ma z pewnością kraj, z którego pochodzą a przede wszystkim to subjektywna refleksja, w skład której wchodzą też własne uczucia. Pierwszą książką krórą wspomnę jest wzruszająca Gęś, śmierć i tulipan2 napisana przez niemieckiego pisarza i ilustratora Wolfa Erlbrucha. Za pośrednictwem metafory i ilustracji o silnym naboju emocjonalnym przedstawia przejmującą lecz naturalną bliskość śmierci i życia. Utwór ten jest dialogiem pomiędzy gęsią reprezentującą życie oraz kościotrupem przedstawiającym śmierć, który jednak narysowany jest w taki sposób, że można by go od razu polubić. Na dodatek w ręku nie trzyma kosę, lecz czarny tulipan, który cały czas jest 1 Przyczynek ten został napisany na podstawie pracy magisterskiej „Tematy trudne w literaturze dla dzieci i młodzieży dostępnej w Polsce na przełomie XX i XXI wieku”, którą napisałam pod kierunkiem promotora Mgr. Petra Vidláka, Ph.D. i obroniłam na FF OU w Ostrawie w czerwcu 2010. 2 Erlbruch, W., „Gęś, śmierć i tulipan“, Warszawa: Hokus-Pokus, 2008. 150 obecny. Kościotrup ubrany jest w fartuszek w kratkę, a na jego twarzy widnieje miły uśmiech, przez co Śmierć wygląda bardzo miło. Książka ta może wywierać wielkie wrażenie na czytelnikach ze względu na stwierdzenie, iż śmierć towarzyszy człowiekowi w każdej minucie jego życia od samego urodzenia aż do ostatniego tchnienia. Utwór ten przemawia do czytelnika nie tylko ze względu na treść, ale przede wsyskim ze względu na doskonałe ilustracje, które wyrażają bardzo intensywne uczucia. Czytając i postrzegając postacie Śmierci i gęsi, można poczuć ciepło przyjaźni, a zarazem prawdziwy smutek. Książka mówi o tym, że celem śmierci nie jest zabieranie życia, ale że tylko istnieje, jak samo życie i towarzyszy żywej istocie do samego końca, jednak nie powodując tego końca. Mówi o tym, że śmierci nie trzeba się obawiać, ponieważ ona nie chce ubliżać i wcale nie jest tak groźna. Przez pogodzenie się ze śmiercią, która raz nastanie, można doznać pewnego spokoju. Utwór mówi też o formie życia po śmierci, kiedy można zamienić się w anioła, tym samym znaleźć się w niebie albo „smażyć“ się w piekle, co należy chyba do najczęściej rozpowszechnionych wierzeń na temat tego, co dzieje się po śmierci. Tak samo, jak w utworze, który zostanie następnie przedstawiony Jesień liścia Jasia sam zgon kojarzy się ze śniegiem i chłodnym wiatrem… Może dlatego, że umierający człowiek czuje chlód? Utwór jest dialogiem toczącym się pomiędzy alegoryczną śmiercią, trzymającą jednak zamiast kosy czarny tulipan, co można by uważać za symbol łagodzący postrzeganie śmierci, która stylizowana jest na wygląd babci, a gęsią. Sam dialog jest personifikacją obu postaci, kiedy mówi gęś do Śmierci – Kim jesteś i dlaczego się za mną skradasz? Miło, że mnie zauważyłaś. Jestem śmierć… Ale też – uśmiechająca śmierć, spoglądająca za gęsią. Pojawia się też oksymoron – miła śmierć, smutna śmierć. Czas trwania dialogu określony jest od momentu spotkania gęsi ze śmiercią do chwili śmierci gęsi. Następna książka, która będzie omawiana, to Jesień liścia Jasia, Opowieść o życiu dla małych i dużych3 napisana przez Amerykanina Leo Buscaglia. Książka ta należy do książek psychologicznych, wydawanych dla małych czytelników przez Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Autor w książce, której już sama nazwa metaforycznie wyraża, iż mowa będzie o umieraniu, bo jesień życia, to nic innego niż schyłek życia, zapowiadający bliski koniec, w bardzo delikatny i czuły sposób porusza temat śmierci. Używając licznych personifikacji Buscaglia przedstawia naturalny bieg przyrody i życia w niej. Na podstawie mijających pór roku, co widać na drzewach i liściach, przedstawia mijające etapy życia każdego człowieka. Wszystko zaczyna wiosną, kiety wyrastają nowe liście, co oznacza początek życia. Następuje lato, które przedstawia dojrzałość i radość z samego istnienia. Kiedy minie lato i nadejdzie jesień życia, czyli człowiek się zestarzeje, każdy liść wygląda inaczej, tak samo jak każdy człowiek, którego poznaczyły przeżyte lata. Pokazuje też, że człowiek czasami poddaje się od razu zbliżającej się śmierci, a inny znowu walczy i nie chce oddać życia za żadne skarby świata, tak samo jak liście opierają się jesiennemu wiatrowi, który chce je zerwać, bo nadszedł ich czas. Mówi też o strachu ze śmierci, który jednak ma swe źródło w niepoznanym i przerażająco tajemniczym. O śmierci wyraża się jako o nadchodzącym czasie lub porze śmierci. Sam akt umierania opisany jest jako powolne opadanie czyli utrata sił, uczucie niesamowitej wolności i lekkości, czyli coś w sensie delirium, poczucie ciepła (opisywany jest umierający liść leżący na śniegu… niektóre źródła opisują, że człowiek, który zmarzł tuż przed śmiercią paradoksalnie czuł ciepło) i sam zgon porównany jest do zasypiania. W tej chwili nie wiadomo, czy dziecko potrafiłoby do końca zrozumieć wszystkie skojarzenia pomiędzy metaforycznym tekstem i prawdziwym życiem. 3 Buscaglia, L., „Jesień liścia Jasia, Opowieść o życiu dla małych i dużych“, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007. 151 W każdym razie z pomocą dorosłego może dziecko otrzymać podczas wspólnego czytania tekstu odpowiedzi na temat życia, przemijania i śmierci. Opowiadanie zawiera wiele personifikacji do liścia, który – poczuł się swobodniej, był pewien czy nie było mądrzejszego. Pojawia się animizacja – listek, który przycupnął. Zastowowana jest również peryfraza do przeznaczenia powód, dla którego tu jesteśmy; do śmierci Jesień to czas, kiedy liście przeprowadzają się do innego domu, nadszedł ich czas, pora śmierci. Powtórzenie, podkreślające sens życia – …ze względu na słońce i księżyc. Ze względu na wspólnie spędzonne szczęśliwe dni. Ze względu na cień i starszych ludzi, i dzieci… Buscaglia ujął temat w bardziej czuły sposób i o śmierci człowieka nie mówi nie wprost, tylko używając metafory, opisuje bieg życia. Natomiast następna autorka Małej kisążki o śmierci4 Pernilla Stalfelt z Szwecji ujmuje poważny temat jakim jest śmierć w otwarty i realistyczny sposób, co zresztą podkreślają niezwykle realistyczne i wymowne ilustracje. W swym kraju ma ona opinię autorki, która bez skrupułów potrafi pisać o tematach przedstawiających tabu dla dzieci. W Polsce książka wyszła w serii przeznaczonej dla małych czytelników Bez tabu. Autorka za pomocą kilku słów, których ilość nie jest większa od ilości pełnych treści obrazków, które podkreślają i uzupełniają treść i wymowę całego tekstu, bez skrupułów omawia różne aspekty śmierci, przy czym porusza jeden z najtrudniejszych tematów – od samej przyczyny, sposobu umierania, przez zagadnienie tematu duszy i możliwości reinkarnacji, po urządzenie pogrzebu i odwiedzanie grobów. Pokazane są różnice w podejściu do tego tematu, co zależne jest od każdego człowieka i kultury czy religii. Użyty jest prosty język, bez jakichkolwiek zbędnych opisów. Wymowa tekstu w pełni zrozumiała. W sposób bardzo realistyczny przedstawiony jest smutny temat, który w wielu krajach stanowi tabu a szczególnie w stosunku do dzieci. Uśwadamia czytelnikowi, że śmierć jest częścią życia, która czeka każdego i wcale nie musi oznaczać smutku czy tematu, którego trzeba się bać, czy nie można o nim rozmawiać. Wspominając martwych nie trzeba się smucić, jak pokazuje książka, w niektórych kulturach może to oznaczać powód do urządzenia uroczystości, na której wszyscy doskonale się bawią, wierząc, że martwy jest zadowolony z tego, że pozostali się cieszą. Dla polskich czytelników może to być dosyć zaskakujące i niegodne ze względu na sposób przejawiania szacunku do zmarłych, jaki jest w głęboko religijnej Polsce przyjęty. Po drugiej stronie, można uważać otwarte poruszanie tematu śmierci za przydatne w tym sensie, że dziecko może zrozumieć, że chociaż śmierć jest nieunikniona, to jednak nie musi przedstawiać czegoś strasznego, czego trzeba się przez całe życie bać. Jednak trzeba uświadomić dziecku, że życie jest bardzo cenne, ponieważ kiedy ktoś umrze, ten stan jest niezmienny. Już nigdy nie pojawi się na świecie, to znaczy przynajmniej nie w tej samej postaci. Może on się na zasadzie wierzeń w reinkarnację pojawić w postaci czegoś lub kogoś innego, ale już nigdy nie będzie to on. I dlatego trzeba swoje życie i życie innych szanować i nie zagrażać mu w żaden sposób. Dla wielu osówb kontrowersyjny utwór o śmierci, napisany jest, jakby w formie przewodnika tematem śmierci, który zawiera wiele faktycznych danych, ale też nieco humoru, przez co można by powiedzieć, przekracza wszelkie tabu, którymi był ograniczony ten temat w innych utworach. Stalfelt mówiąc o martwym stosuje też wyraz synonimiczny nieżywy. Martwy człowiek porównywany jest do śpiącego albo reinkarnowanego – wyrasta z ziemi jak kwiat. Pojawiają się przenośnia do umierania – odszedł od nas, pożednal się z tym światem, wyciągnął kopyta, kopnął w kalendarz, wącha kwiatki od spodu albo też peryfraza do trumny – dębowy garnitur czy cmentarza – park sztywnych. Animizując – śmierć może przyjść, dusza wędruje, Bóg czeka czy kwiaty umierają. Wprowadzony został styl potoczny – okej stary, możemy zakopywać a niekonkretne rozmowy o zmarłym wyrażone onomatopeją – bla, bla, bla… 4 Stalfelt, P., „Mała książka o śmierci“, Warszawa: Jacek Santorski & Co, 2008. 152 Następnie zostanie przedstawiony utwór z książki polskiej autorki Kazimiery Iłłakowiczównej zatytułowanej Zwierzaki i zioła. Chodzi o starszą książkę z lat 60. W książce mieszczą się wierszyki o roślinach i zwierzętach, jak sama nazwa na to wskazuje. Utwór poruszający temat śmierci zatytułowany jest Nieżywy wróbelek i opowiada o ptaszku, zabitym przez kogoś kamieniem. Na obrazku ptak leży do góry nóżkami z otwartym dzióbkiem. „Wróbelka ktoś zabił kamieniem, leży wróbelek na ziemi, pióreczka ma stargane u głowy. A któż cię wróbelku pochowa? Pochowają go dzieci na polu...“ (Illakowiczówna, 1960). Dalszym utworem z tej książki są Psy i koty, gdzie autorka opowiada o kotce, która została zabita przez źle wychowane psy. To znaczy wychowane były do nienawiści do kotów. "Koteczka poszła do ogrodu, pies wielki ją dogonił i na strzępy rozdarł…“ (Illakowiczówna, 1960). W obu utworach widzimy pewną oznakę surowości. Realistyczne przedstawienie dokonanego mordu może budzić niemiłe uczucie. Może ta krótka przygoda, przedstawiona prozą budziłaby łagodniejsze wrażenie. Chyba byłaby opisana szerzej i wytłumaczyłaby, jak i dlaczego do śmierci doszło. Podczas czytania tych krótkich utworów można mieć wrażenie, że ktoś postawił nas z nienacka przed faktem dokonanym i mały czytelnik nie musi wiedzieć, co z taką informacją w tej chwili zrobić. Ptak umiera bez uprzedzenia, bez jakiegokolwiek wytłumaczenia. Po prostu leży martwy zabity kamieniem, co budzi wiele pytań i zostawia poczucie smutku czy litości, bo kto by zabijał niewinne małe stworzenie, które przynosi ludziom radość swym śpiewem. Tak samo w wypadku „rozdartej“ kotki. Sam wyraz budzi grozę. Można by użyć łagodniejszego określenia, nie wyrażającego w pełni okrucieństwa tego, co zdarzyło się kotce. Na przykład zabił… wyraża też śmierć, tylko nie w tak brutalny sposób. Resumé Nie zawsze łatwe jest znaleźć odpowiednie słowa rozmawiając z dzieckiem o śmierci. Przedstawione książki mogą pomóc dorosłym przez podsunięcie pomysłów wyjaśniających poszczególne aspekty tego tematu. Niektóre z nich przekraczają tabu w bardziej radykalny sposób, przedstawiając śmierć i wszystko z nią związane konkretnie i realistycznie, jak zrobiła to Pernilla Stelfelt w Małej książce o śmierci. Niektóre w czuły, mniej realistyczny sposób przedstawiają obawianą śmierć, z którą można się zaprzyjaźnić, jak zrobił to Wolf Erlbruch w Gęsi… a inne omijają konkretne powiązanie śmierci z człowiekiem, używając metafory, jak zrobił to Leo Buscaglia. Śmierć w literaturze dla dzieci pojawia się w miniejszym lub większym stopniu od dawna, tylko zmienia się sposób jej przedstawiania. W starszych utworach, pod których wpływem są jeszcze Zwierzaki i zioła Kazimiery Iłłakowiczównej, śmierć jest poruszana w sposób drastyczny. Można powiedzieć, że z postępem czasu śmierć zostaje poruszana w bardziej czuły sposób. Wprawdzie Steifert porusza ten temat otwarcie, jednak nie używa słów tak brutalnych jak Iłłakowiczówna. Z przedstawionych utworów na pierwszy plan wysuwa się Gęś śmierć i tulipan, która burzy ogólne mniemanie o śmierci, przedstawionej jako symbol zła, strachu i zagrożenia. Następnie Mała książka o śmierci, która może być rewelacją wśród innych, ze względu na jej otwartość i konkretyzm w pokazywaniu tabuizowanego tematu, a zarówno przekraczaniu jego granic. Na trzecim miejscu można postawić książkę Jesień liścia Jasia, która przedstawia śmierć jako naturalną część biegu życia. Ostania książka Zwierzaki i zioła wyraża okrutną rzeczywistość śmierci. 153 Bibliografia 1. Erlbruch, W., „Gęś, śmierć i tulipan“, Warszawa: Hokus-Pokus, 2008. 2. Buscaglia, L., „Jesień liścia Jasia, Opowieść o życiu dla małych i dużych“, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2007. 3. Stalfelt, P., „Mała książka o śmierci“, Warszawa: Jacek Santorski & Co, 2008. 154 Многомерность в попытке интерпретации пьесы Алексея Шипенко «Игра в шахматы» Sławomir Kozłowski Multidimensionality in attempt at interpretation the Alexei Shipenko’s play „Game of Chess” Abstract: In this paper the author made an attempt to interpretet Alexei Shipenko’s play „Game of Chess”. Firstly, are given the characteristic of the literary period in drama from the second half of the 1980’s to the 1990’s. Secondly, the concepts of postmodernism, performance and interpretation were determined. Thirdly, the piece has considered in two plans: death of theatre and death-in-life. Key words: Shipenko; modern Russian literature; postmodernism in drama. Contact: Silesian University in Katowice, [email protected] В 1985 году, с приходом к власти Михаила Горбачева, в Советском Союзе начались реформы, получившие потом названия: «перестройка», «гласность» и «ускорение». Однако, скоро, через 6 лет они, не сумев справиться с главными проблемами государства, возникнувшими на почве изнурительной гонки вооружений, неэффективной экономики, коррупции, некомпетентности центральной власти, привели к массовому недовольству людей и падению Советского Союза. За этим последовал демонтаж коммунизма в России и переориентация на капитализм. Однако сомнению не подлежит то, что реформы были целенаправлены на улучшение ситуации в стране и введение «больше демократии». Обращая внимание на гласность, следует заметить, что «Горбачев имел в виду гласность принимаемых решений. Он хотел, чтобы люди знали, что думает и делает власть (…). А гласность это же возможность произносить то, что думаешь»1. Она была задумана как оживление и модернизация государственной идеологии, и хотя с самого начала подчеркивалось то, что она не имеет ничего общего с «буржуазной свободой слова», удержать начавшийся процесс под государственным и партийным контролем не удалось. Повсеместно началось открытое обсуждение вопросов, которые раньше обсуждались только тайком. Постепенная отмена цензуры резко отразилась на литературной жизни. Резко увеличились тиражи литературных журналов, что было вызвано интересом широких масс общества ко всему «настоящему». Следовательно, появились в печати произведения авторов, которые долгие годы были недоступными (Андрей Платонов, Евгений Замятин, Борис Пильняк, Андрей Битов). Кроме того, вышла из подполья литература, существовавшая в самиздате, Георгия Владимова, Евгения Попова, Венедикта Ерофеева. Как справедливо заметила Г. Нефагина: «Введение этих книг в культурный обиход 1 СИНОМОВ, А. Размышления о настоящем. URL: http://www.gdf.ru/arh/pub/simonov08.shtml. 155 расширяло границы свободы (…) слова»2 на этой почве в «сложном, внутренне противоречивом, чреватом неожиданными поворотами»3 нелегком периоде 1980-х годов вплеснула «новая драматургия». Первым явлением стала публикакация произведений из области так называемой «политической драмы», как например: «Дальше… дальше… дальше…» М. Шатрова, «Республика труда» А. Солженицына, «Колыма» И. Дворецкого, «Анна Иванова» В. Шаламова, благодаря этому могла родиться «новая волна драматургов» к которой, безусловно, следует включить фамилии А. Казанцева, Л. Петрушевской, Э. Радзинского, Л. Разумовской, В. Славкина. Тогда и начали сочинять молодые драматурги, со свежими взглядами, новыми идеями, смелые в своих эстетических исканиях Н. Коляда, Н. Садур и А. Шипенко, который после окончания Театрального института в Москве, написал в течение следующих нескольких лет больше 40 пьес. Все они «и в ясном осознании реально происходящих жизненных процессов, и в открытии ранее запретных тем, и в попытке найти новые ориентиры в нашем сдвинутом, анормальном мире»4, вписываются своим творчеством в рамки «новой драмы». Именно очень долгое замалчивание определенных тем, социальных и нравственных проблем общества, неизбежно привело, за отсутствием цензуры, к прорыву плотины, и в драматургии начали царствовать «жестокость, насилие, шантаж, вероломство, животный секс, блатные нравы, матерщина, вызывающие жесты и удары ниже пояса»5. К тому же «увлечение подобным материалом, при невысоком художественном освещении, рождало неконъюнктурную «чернуху»»6. Однако нельзя не заметить, что в этот «особый период смены эстетических, идеологических, нравственных парадигм, как глубоко перепаханное пространство всей культуры»7, драматурги «новой волны» своими пьесами «поставили жесткий, но справедливый диагноз нравственному состоянию общества»8, общества вырождения социальной нравственности, всеобщей лжи, общества бесхарактерных людей, потерявших как жизненные цели и ориентиры, так и уважение к себе, а единственное, что хотели, это просто, за словами Ляльки из пьесы Л. Разумовской «Дорогая Елена Сергеевна», «элементарно выжить». Тогда же появилось совершенно новое явление в современной русской драматургии – «чудовищно чернушный» Шипенко, который не только шокирует в этом литературном течении «выплеска дословесной подсознательной мути, коллектинвном психолингвистическом сеансе, заставляющим обнародовать душевные миазмы»9, но даже выходит за эти границы. «В своих мрачных, душных пьесах он выявляет истоки дегуманизации современной жизни, причины отчуждения людей друг от друга и, одновременно, создает нового героя, заново ставит его перед сокровенными понятиями бытия, жизни и смерти, свободы и истины, как будто позволяет возвратиться этому обновленному герою в театр»10. 2 НЕФАГИНА, Г. Социокультурная ситуация и литература. / НЕФАГИНА Г. Русская проза конца 80-х – начала 90-х гг. ХХ в. Минск, 1998. c. 10. 3 ИСАЕВ, Г. Русская литература конца 1980-х – первой половины 1990-х годов. / Современная русская литература 1985-1995. Хрестоматия для средней и высшей школы. Сост. ГВОЗДЕЙ, В., ЗВЯГИНА ,М., ИСАЕВ, Г. и др. Астрахань, 1995. с. 5. 4 БРЖОЗОВСКАЯ, Н. Репертуарная политика и „новая драма”. // «Современная драматургия» 1991, № 2. с. 191. 5 ДМИТРИЕВСКИЙ ,В. Кто заказывает музыку // «Театр» 1989, №12. с. 61. 6 ГРОМОВА, М. Русская драматургия конца ХХ – начала ХХІ века. Москва, 2007. с. 90. 7 Современная русская литература (1990-е гг. – начало ХХІ века) / Сост. ТИМИНА, С., ВАСИЛЬЕВ, В., ВОРОНИНА, О. и др. Санкт-Петербург, 2005. с. 3. 8 КАНУННИКОВА, И. Русская драматургия ХХ века. Москва, 2003. с. 105. 9 ЗОЛОТОНОСОВ, М. Русоблюдие // «Новое литературное обозрение» 1994, №8. с. 269. 10 GŁĄB, L. Драматургия расстояния – постулат современной театральности Алексея Шипенко. 156 Многие критики считают Шипенко талантливым, умным современным драматургом, который сильно западает в душу. И, по их мнению, его пьесы затрагивают вечные проблемы, волнующие каждого зрителя, и поэтому они так интересны. Для других он просто отвратительный писатель, которому не о чем сочинять свои драмы, которые, в то же время, сомнительного качества, монотонные, «достающие», а чтение их – «занятие по нынешним временам довольно утомительное»11. Тот же Смоляницкий утверждает, что: «Шипенко – это нагромождение схем и клише, следов и отпечатков различных культур, разложенных перед современным человеком, как в супермаркете. Шипенко – это эрудиция телезрителя»12. Третьи просто издеваются над его творчеством, говоря: «Кстати, а помните ли вы имя драматурга Алексея Шипенко, чья звезда высоко взошла все в том же конце восьмидесятых (…) и очень скоро исчезла из виду? (…) Шипенко не вписан: в историю, в контекст»13. Сам драматург в одном из немногих интервью парадаксально определил свои творческие установки: «Я не знаю, что такое пьеса. Я не знаю, что такое драматург. Я не знаю, что такое театр. Я вообще много чего не знаю. И это не поза, это факт. С этой точки зрения я нахожусь в постоянном кризисе, но только находясь в кризисе, я могу сочинять свои истории и быть свободным от него»14 Если обратить внимание на форму драм Алексея Шипенко, то можно отметить, что они не классифицируются по традиционным схемам. «Шипенко предлагает полностью изменить подход к окружающей нас действительности, которой нельзя интерпретировать, называть вещи своими словами, анализировать и выяснять»15. Можно в них найти алогичность, бессюжетность, нарушение принципа детерминизма, трансформацию хронотопа, некоммуникабельность, отчужденность персонажей, что может, в свою очередь, сводиться к определению и классифицированию драм Алексея Шипенко как произведений театра абсурда. В начале 1990-х годов, среди многих литературных дискуссий, возникла еще одна – «о русском постмодернизме и его месте в современном литературном процессе»16, который наиболее ярко представляет многообразие современной культурной жизни России. Термин «постмодернизм», как один из самых значительных течений в литературе конца ХХ века, легко расшифровать: «после модернизма», но перенесенный из европейской культурной ауры на русский фон он не приобрел в русском сознании четких границ, кроме того – стал еще более расплывчатым. «Русское слово «постмодернизм» по видимости и слышимости – передает не совсем то значение, что обычно вкладывается в иноязычные аналоги»17. Он стал не то жанром, не то школой, не то тенденцией. Хотя Курицын своими словами говорит, что постмодернизм является термином достаточно неудачным, однако не следует // «Przegląd rusycystyczny» 2001, Z. 2 (94). – s. 33. СМОЛЯНИЦКИЙ, М. Хорошо. Текст и отвращение. Постмодернизьм Алексея Шипенко. // «Современная драматургия» 1993, № 2. с. 184. 12 Там же с. 185. 13 КУРИЦЫН, В. Строчка в истории (июнь). / КУРИЦЫН, В. Современная русская литература. URL: http://www.guelman.ru/slava/articles/7.htm. 14 КАНУННИКОВА, И. Русская... с. 126. 15 MAZUREK, H. Dramat rosyjski z lat 1990. wobec problemów współczesności. / Konteksty literatury rosyjskiej, ukraińskiej i białoruskiej XX wieku. Red. W. WILCZYŃSKI. Zielona Góra, 2000. s. 79. 16 ЛЕЙДЕРМАН, Н., ЛИПОВЕЦКИЙ, М. Современная русская литература кн. 3. Москва, 2001. с. 10. 17 КУРИЦЫН, В. Русский литературный постмодернизм. / КУРИЦЫН, В. Современная русская литература. URL: http://www.guelman.ru/slava/postmod/1.html. 11 157 отказываться от этого понятия, уже давно существующего в области русской литературы, а надо его доопределить, как «многозначный и динамически подвижный в зависимости от исторического, социального и национального контекста комплекс философских, эпистомологических, научно-теоретических, эмоционально-эстетических представлений, которые опираются на теорию и практику постструктурализма и деконструктивизма»18. Российский постмодернизм характеризуется постоянным «поиском компромиссов между двумя полюсами, а также диалогом противоположных эстетических и философских категорий (…) Компромиссы эти представлены парами категорий: simulacrum – реальность, часть – целое, хаос – космос»19, иначе говоря «Постмодернизм воплощает принципиальную художественно-философскую попытку преодолеть фундаментальную для многих культур антитезу хаоса и космоса, переориентировать творческий импульс на поиск компромисса между этими универсалиями»20. Следующим понятием, требующим рассмотрения, является интерпретация, как процесс прояснения смысла. Интерпретация, восприятие литературных произведений, стала предметом литературоведческого исследования «еще в психологической школе, подчеркивавшей активную роль читателя в порождении содержания («идеи»), поскольку образ – многозначен»21. Г. Шпет выделял в интерпретации две важные для исследователя функции: «1) интерпретация как метод исследования материала: имеет цель усвоить его содержание, «понять самому»; 2) интерпретация как метод изложения понятого: имеет цель адекватную передачу информации о понимаемом, «дать понять другим»»22. При подходе к текстам современной литературы «возникает впечатление бесконечной возможности бесконечного истолкования любого текста»23, ибо «постмодернистский текст практически не имеет границ: его интерес к контексту настолько велик, что очень трудно понять, где заканчивается «произведение», а начинается «ситуация»»24. Итак, проблемы интерпретации появляются из-за необъятного многообразия подходов к тексту. Среди этого многообразия обращают на себя внимание две отчетливые тенденции. Первая заключается в стремлении расшифровать текст, чтобы найти в нем что-то вроде скрытого смысла; вторая тенденция – это обратная предыдущей оценка текста, как иллюстрации некоего принципа, идеи или проблемы. Для того, чтобы упорядочить рассмотрение «Игры в шахматы», надо отметить, что одним из многих явлений, понятий, порождающихся эпохой постмодернизм, является перформанс. В российских театрах «Игра в шахматы» очень часто идет под названием «Перформенс не для всех», также в самом тексте пьесы не раз появляется это слово. Стоит здесь рассмотреть, что это такое – «перформенс». Дословно оно 18 Русская драматургия конца ХХ – начала ХХІ века. / Сост. КОМИНАРЕЦ, Т. Херсон, 2009. с.246. 19 SKOTNICKA, A. Wokół postmodernizmu. / SKOTNICKA, A. Model prozy innej w literaturze rosyjskiej. Warszawa, 2001. c. 36. 20 ЛИПОВЕЦКИЙ, М. Русский постмодернизм. Екатеринбург, 1997. с. 39, 40. 21 ЧЕРНЕЦ, Л. Из истории эстетической мысли и литературоведения. / ЧЕРНЕЦ, Л., ЭСАЛНЕК, А. Теоретические введение в сравнительное изучение литератур. http://www.philol.msu.ru/~tlit/sristteo.htm. 22 ЮРШТОВИЧ, Е. Категория сообщения в социальной герменевтике Г. Шпета и ее значения для исторической науки. / Матэрыялы Міжнароднаў навуковаў канферэнцыі «XXI век: актуальные проблемы исторической науки». http://www.hist.bsu.by/konference/yukshtovich.htm. 23 ЗАВЕЛЬСКИЙ, А., ЗАВЕЛЬСКАЯ, Д., ПЛАТОНОВ, С. Текст и его интерпретация. / «Текстология.ru» от 11 сентября 2001. URL: http://www.textology.ru/public/interpr.html. 24 КУРИЦЫН В. Русский литературный постмодернизм. Москва, 2000. с. 38. 158 означает представление, «Performance – act of performing. Artistic or dramatic production»25. То есть, если акция – это действие, направленное на достижение какойлибо цели, а хэппенинг – просто «событие», то перформанс – именно представление. «Представление, основанное на импровизации, артистическая провокация, вызов, энергия которого необходима для исследования реальности. В перфомансе, как и в мистерии, есть таинство – здесь нет заранее заданного сценария, программы действий. Перфоманс – это представление «с открытым концом» – сама жизнь должна откликнуться на провокацию и направить действие по-своему. Писателю следует обладать редким чутьем, чтобы под его пером произошло преображение жизни в искусство»26. Перфоманс – это созвучие собственного «я» художника с «я» другого человека, это переживание, испытание впечатления вмешательства в чужую тождественность. Перфоманс сложен и неоднозначен, он просто совместное использование разных форм художественного высказывания. А что такое перформенс в «Игре в шахматы»? Персонаж говорит: Они «перформенс» это называют. «Перформенс»! Представление такое. Выходит человек на сцену, садится и молчит. День молчит. Два. С большим смыслом молчит. Ну вот прямо, как я […] Дурдом., Знаю. Просто дурдом. Сидит фигура, муляж, «я» сидит. И молчит. Театр такой. Для безымянных. Кретинизм! Направление так называется – кретинизм. Что тут такого особенного? Не понимаю. (с. 167) 27 Последним элементом, особенно важным в процессе интерпретации «Игры в шахматы», является интерпретация стихотворения Томаса Стернса Элиота под таким же самым заглавием в поэме «Бесплодная земля» 1922 года. Конечно, целью этой статьи вовсе не является тщательное исследование элиотовского произведения, поэтому оно будет частичным и будет относиться лишь к монодраме, истолковываемой нами. Первоначально «Игра в шахматы» была названа «В клетке», все же непосредственно перед публикацией глава получила новое название, «Игра в Шахматы», «ибо оно больше, чем прежнее соответствовало выверенному Элиотом соотношению в эпизодах доминирующих мотивов и тем»28. Мотив замкнутости оказался подчинен мотиву механического (бессознательного) существования. В поэме развивается идея о том, что жизнь это всего лишь игра в шахматы, перестановка фигур, перемена ситуаций, в жизни нет сильных чувств: любовь – это не страсть, а просто игра, и здесь настойчиво говорится о смерти. Подчеркивается утрата связей между людьми, их неспособность к общению, а метафорические образы смерти, которые проникают в сознание повествователя, символизируют обреченность замкнутого существования. «Игра в шахматы» завершается разговором в пабе между Лил и ее приятельницей, упрекающей Лил в том, что после аборта та подурнела. «Аборт как метафорический эквивалент смерти парадоксальным образом оказывается неизбежным следствием чувственной страсти»29, так возможно, что механическое существование, 25 Collins School Dictionary. Eds.: GRANDISSON, A., HOLMES, A., LILLY, C. Glasgow, 2005. s. 391. 26 НЕЧИПОРЕНКО, Ю. Таинство Газданова. URL: http://www.hrono.ru/statii/2001/gazdan05.html. 27 Здесь и дальше нумерация страниц за: ШИПЕНКО ,А. Игра в шахматы. // «Театр» 1992, № 2. 28 ТКАЧЕНКО, О. Метафорический потенциал слова и его реализация в поэме Т. С. Элиота „The Waste Land». Омск, 2004. с. 61. 29 Там же с. 62. 159 выхолощенное прозябание, остается как единственный путь к тому, чтобы не страдать, не умирать в жизни, так как человек уже мертвый. Не удается получить ответ на вопрос, поставленный также Шипенко в своей пьесе: А что мне делать? Что мне делать? С распушенными волосами выбежать На улицу? А что нам делать завтра? Что делать вообще? (с. 171) невозможно преодолеть свою изолированность от мира. Все действует на нервы. Все. Останься. Скажи мне что-нибудь. Ты все молчишь. О чем ты думаешь? О чем ты? А? Я никогда не знаю. Впрочем, думай (с. 170) Контакт с другим человеком невозможен. Получается «Смерть-в-жизни». «Игру в шахматы» (1991) А. Шипенко можно рассматривать в двух плоскостях. Первая – это положение театра в современном мире, а вторая – проблема одиночества человека в обществе. Сначала постараемся обсудить первый вопрос из двух вышеупомянутых. Русский театр всегда быстро реагировал на всякие общественно-политические изменения, наступившие в эпоху гласности и продолжающиеся до сих пор. Именно эти исторические повороты «влияют на формирование новых типов драмы»30. В русской литературе этого периода «замечаем тенденцию по-новому понимать функцию литературы: «главное в ней не то что, а как сказано». Литература не отражает жизни, не воспитывает человека. Писатель ведет с ним игру, восхищает его с помощью обмана, или обманывает восхищая»31. Устаревший, усталый, стремящийся к концу своего существования театр представлен в образе Девушки, которая сопоставляет его с современным искусством, в котором: Слов нет. Движений нет. Ходьбы. Ну и всего остального, что составляет... Поцелуев там, объятий, прикосновений... (с. 167) Вот раньше было – это да! Театр как театр – грим, костюмы, парики (стр. 168) Если Шипенко утверждает, что «предмет театра меняется, точнее предмета нет (…) Сгнил он не потому, что умер, а потому, что не жил»32, то Девушка ситуацию «традиционного» театра, которого является метафорой, изображает словами: Надоело! Как мне все это надоело! Дерьмо! И что самое мерзкое, что я сама же в этом дерьме и ковыряюсь, своими же собственными руками. (…) Тош-но-та. Тошнит меня от всего от этого (с. 169-170) 30 MAZUREK, H. Dramat rosyjski… s. 75. GŁĄB, L. Драматургия расстояния… с. 35. 32 ШИПЕНКО, А. Кризис? Какой кризис? // «Московский наблюдатель» 1991, № 12. С. 6. 31 160 Все-таки не теряет гордости, а даже напускает на себя важный вид и относится к «перформенсу» с пренебрежением, а его творцам с ненавистью. Придумают тоже! Кому это интересно? Вот вам интересно? Мне – нет (…) А, может, это театр для глухонемых, а? Чтото типа клиники. Финиш! Живые картинки. Вы-то сами слышите что-нибудь или нет, а, господа зрители? Вы меня слышите? Или только зрите? Узрим и пойдем” (с. 168-169) Элита задрипанная! Мертвецы ходячие! Шарлатаны! Читали мы про вас! В газетах и журналах! (с. 169) В конце концов говорит, что она купит себе «кадилак» через одно «л», нажмет на газ и в газетах напишут: «Гибель юной леди! Она стала жертвой «перформенса»!» (стр. 168), но к тому надо добавить, что она уже давно «померла». Можем написать, что сущность вышесказанного сводится к следующему выводу: Шипенко, указывая ситуацию «традиционного» театра, показывает, что он вовсе не идет вперед, а только смотрит с ностальгией в прошлое, которое не вернется. Видно, что сегодня этот театр практически переживает кризис. Однако, с какой-то радостью можно сказать, что он ближе к людям, чем был раньше. Об этом утверждает Шипенко в своей другой пьесе («Из жизни Комикадзе»), в которой главный герой ведет беседу с Актером: Комикадзе: Лучше расскажи что-нибудь. Ты собираешься спектакль ставить. Репетиции уже начались? Нет? Расскажи. Что нынче есть нового на сцене и за кулисами? Куда движется большое искусство и когда наконец оно перестанет двигаться и быть большим? Актер: Уже перестало. (с. 275)33 Театр должен направляться в будущее, должен быть ярче, объемнее, не может бесконечно смотреть назад и восхищаться своим знаменитым прошлым Надо реформировать его, чтобы он перестал быть искусственным, имитирующим действительность, чтобы начал ее создавать. Шипенко также не одобряет всяких игр, притворства, искусственности, сейчас весьма популярных. Девушка же внезапно не начнет материться, не вынет автомата и не перестреляет зрителей, хотя, судя по всему, они ожидают этого, потому что зло и насилие притягивают. Однако этого не произойдет. Кажется, Шипенко скрыл в моноработе собственное разочарование миром, театром и жизнью. Проблема «одиночества человека среди людей», пожалуй, важнейшая в монодраме. ««Все мы одна семья» – гласит девиз Шахматной федерации»34 – винтики простые в заводской машине, пешки не представляющее никакой ценности ни для кого, массовые ничтожные существа и ряды опустевших человеческих душ. Депрессия, и бессмысленность бытия, отсутствие определенной цели и человеческое одиночество, бесстержневое существование и одичание – чума конца ХХ века. «Впереди нас ждет лишь темнота, страх и смерть»35, ведь наша жизнь это нечто другое, а только «Sein zum 33 Здесь и дальше нумерация страниц за: ШИПЕНКО, А. Из жизни Комикадзе. / ШИПЕНКО, А. Из жизни Комикадзе. Москва, 1992. 34 АРХИПОВ, Ю. Назову себя шахматистом… // „Литературная газета” от 30.06.2004. с. 15. 35 GŁĄB, L. Коллажное мышление Алексея Шипенко как проявление «иного Описания» 161 Tode». Однако, кажется, такая цель не очень нас удовлетворяет и совсем не приводит нас к счастью. Шахматы – это тишина, напряженность, «бережливость движений, даже стагнация и мертвенность, характеризующая все, что нас окружает»36. Девушка, которая является героем-современником, а точнее антигероем, пытается навязать контакт со зрителями, но ни на какие вопросы никто ей не отвечает: «Ни-ко-го. Тишина. Ни одного человека. Дела-а-а...» (с. 169). Она постоянно говорит, постоянно произносит какие-нибудь слова, рассказывает что-то, несет всякую чушь и околесицу, провозглашает разные мнения, чтобы только заглушить пустоту. Девушка, как и Начальник из пьесы «Из жизни Комикадзе», который говорит: Почему Ты молчишь? А? Ты думаешь, я могу, когда молчат? Не могу. Не могу, и другим не советую. Тебе, в частности. Я молчать не могу, не умею, не хочу, и не буду. (с. 269) сама говорит сначала, что будет молчать, но в конце концов кричит: Все. Молчу. Буду молчать. Как договаривались. Не могу молчать! Стоп! Могу. Уже молчу. Сколько времени-то прошло, а? Никто не засекал? (с. 167) Вопросы девушки («Сколько еще минут осталось до конца спектакля?») приводят к повторяемости, к рутине, к скуке и механической привычке. Как пишет Г. Мазурек: «Автоматизм поведения, вялость и равнодушье вытекают из давления беспорядком, хаосом, анархией нелогического, окружающего нас, мира, в котором все происходит наоборот»37. Девушка очень одинокая, и знает, что она обречена на такую безнадежность человеческого существования. Она, как и жена алкоголика и насильника из монодрамы К. Грохоли «Моя кошка похудела», как и окружена сладкими запахами духов и живущая среди предметов роскоши женщина из первой части «Игры в шахматы» Т. С. Элиота, как и Офелия, хочет только любви и понимания. Однако, для нее глубокие чувства не существуют или они просто недостижимы. Девушка чувствительна и все очень сильно переживает. Она даже пыталась заниматься поэзией, но: женщины не могут быть поэтами, не способны, им бы чего попроще, несентиментальнее. Детей рожать, например, и всякое такое. (…) Поэзия, леди, эта такая штука... Когда слов нет, понимаете? Нет и все. Поэзия есть, а слов нету. А может, они здесь поэзией занимаются, а? Слов же нету. Только мои. Непредусмотренные. Поперек поэзии. Нет. Надо верить. Поэзия – это молчание (с. 169) Она не уверена в себе, в свои возможности, сама издевается над собой. Рассказывает историю о дальтонике, который подружился с ней, потому что ошибся. Думал, что она парень. Потом, добавляет, что она «очень стеснительная леди», что действительности и драматическом произведении. / Dramat rosyjski. Klasyka i współczesność. Под общ. ред. H. MAZUREK. Katowice, 2000. с. 201. 36 MAZUREK, H. Gra, mistyfikacja i żart w najnowszej dramaturgii rosyjskiej. / Dramat rosyjski. Klasyka i współczesność. Под общ. ред. MAZUREK, H. Katowice, 2000. s. 227. 37 MAZUREK-WITA, H. Po lekturze dramatów Aleksieja Szypienki / Literatura rosyjska w nowych interpretacjach. Под общ. ред. MAZUREK-WITA, H. Katowice, 1995. s. 155. 162 на уроках боялась попросить выйти в туалет, что на танцах притворялась хромой, чтобы никто ее не попросил. Все-таки никто даже не хотел потанцевать с ней, кроме «мальчишечки», как о нем ласково выражается. Однако два года уже работает над собой, разумеется, над своим поведением, над своим комплексом неполноценности. Но интересно, что все-таки ее робость не мешает ей высказываться и открывать свою душу перед сотней зрителей. Девушка желает любить, даже зная, что никто не полюбит ее понастоящему, и поэтому режет себе вены, семнадцать раз, хочет повеситься, поскольку окружают ее скука, пустота, автоматизм и монотонность повседневной «игры в шахматы», в которой «почта неторопливая, все проверяет», «А вообще-то жизнь у меня трагическая, ничего смешного. Ни-че-го. Так что будем вешаться. Будем? Будем, сэр» (стр. 169), а когда перестала уже настойчиво говорить, чтобы ее взяли отсюда, когда уже немного привыкла к зрителям, в которых нашла слушателей, которых чуть-чуть полюбила, появляется надпись: «Прошу заканчивать: Пора». Подытоживая, скажем, что «в отношении к драмам Шипенко [традиционная исследовательская лаборатория – S.К.] обычно оказывается ненадежной»38. Точнее, полная интерпретация невозможна, вот именно поэтому – попытка. Шипенковская «абсурдность абсурда» явится здесь во всей полноте. И это интерпретировать «очень трудно, очень нелегко» а также «напрасно искать легко обнаруживаемый и явно навязывающийся смысл»39. Девушка, можно сказать, типичный герой пьес Шипенко – одинокая, заблудившаяся в хаосе современной жизни, жизни, которая по словам героя пьесы А. Вампилова «Утиная охота» – Виктора Зилова «в сущности проиграна». Она напоминает механическую куклу, живущую в духовном вакууме усталости, в «безжизненном пространстве», ощущает никчемность своего существования и имеет осознание сегодняшней скуки в мире «беготни, суматохи и всяких искривлений здравого смысла»40. Она мучает себя, страдает невыносимо, но не теряет чувства юмора, черного, конечно. Забывает о смерти мамы, шутит на тему собственного самоубийства. С чувством юмора же помирать легче. И она это прекрасно знает. Наконец, несмотря на «смерть-в-жизни», которая уже у нее произошла, она вместе с Офелией и Лил, умирает. Так же, как и по словам Шипенко, театр. Summary The issues of new streams, new phenomena and new problems in the literature influence the writer’s work. These factors are in close interaction; the playwright’s innovation serves as the most important factor in any literary research. Every author was born in and developed by his own time; on the other hand, he makes and shapes his own new time. The question of new literary work is similar to the afore-mentioned scheme. As the former and latter determined by each other. Alexei Shipenko, who represents the new wave of Russian drama, forms an absurd world of modern theatre, in which chiefly play superfluous contemporary antiheroes. They wander in solitude and hopelessly search for meaning in their existence. Thus, Shipenko was formed by the new streams in literature – postmodernism. Namely, postmodernism has a high position in Shipenko’s creative work, and thus focused our attention on postmodernism; we also paid attention to characteristics of the condition of Russian drama nowadays. We also tried to interpret “Game of Chess”. 38 Там же s. 150. MAZUREK, H. Dwudziestowieczny dekadentyzm czy nowa forma dramatu? (O sztukach Aleksieja Szypienki). // Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze. T. 19. Red. STEMPCZYŃSKA, B. Katowice, 1998. s. 106. 40 GŁĄB, L. Драматургия расстояния… s. 46. 39 163 Библиография 1. Dialog, gra, intertekst w literaturach wschodniosłowiańskich. Red. MAZUREK, H. Katowice 2004. 2. Dramat rosyjski. Klasyka i współczesność. Red. MAZUREK, H. Katowice 2000. 3. Konteksty literatury rosyjskiej, ukraińskiej i białoruskiej XX wieku. Red. WILCZYŃSKI, W. Zielona Góra 2000. 4. Literatura rosyjska w nowych interpretacjach. Red. MAZUREK-WITA, H. Katowice 1995. 5. Od Symbolizmu do Postmodernizmu. Red. FAST, P. STEMPCZYŃSKA, B. Katowice 1999. 6. PIŁAT, W.: Na progu XXI wieku. Szkice o współczesnej dramaturgii rosyjskiej. Olsztyn 2000. 7. Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze. T. 19. Red. STEMPCZYŃSKA, B. Katowice 1998. 8. SKOTNICKA A.: Model prozy innej w literaturze rosyjskiej. Warszawa 2001. 9. W kręgu literatury rosyjskiej. Red. BIERNAT, E. Gdańsk 2003. 10. «Przegląd rusycystyczny» 2001, z. 2 (94). 11. Современная русская литература (1990-е гг. – начало ХХІ века) / Сост. ТИМИНА, С., ВАСИЛЬЕВ, В., ВОРОНИНА, О. и др. Санкт-Петербург 2005. 12. ГРОМОВА, М.: Русская драматургия конца ХХ – начала ХХІ века. Москва 2007. 13. ЗАВЕЛЬСКИЙ, А., ЗАВЕЛЬСКАЯ, Д., ПЛАТОНОВ, С.: Текст и его интерпретация. http://www.textology.ru/public/interpr.html 14. ИСАЕВ, Г.: Современная русская литература 1985-1995. Астрахань 1995. 15. КАНУННИКОВА, И.: Русская драматургия ХХ века. Москва 2003. 16. КУРИЦЫН, В.: Русский литературный постмодернизм. Москва 2000. 17. КУРИЦЫН, В.: Строчка в истории (июнь). http://www.guelman.ru/slava/articles/7.htm 18. ЛЕЙДЕРМАН, Н., ЛИПОВЕЦКИЙ, М.: Современная русская литература, кн. 3. Москва 2001. 19. ЛИПОВЕЦКИЙ, М.: Русский постмодернизм. Екатеринбург 1997. 20. Матэрыялы Міжнароднаў навуковаў канферэнцыі „XXI век: актуальные проблемы 19. исторической науки". http://www.hist.bsu.by/konference/yukshtovich.htm 21. НЕФАГИНА, Г.: Русская проза конца 80-х – начала 90-х гг. ХХ в. Минск 1998. 22. НЕЧИПОРЕНКО, Ю.: Таинство Газданова. http://www.hrono.ru/statii/2001/gazdan05.html. 23. Русская драматургия конца ХХ – начала ХХІ века. / Сост. Т. КОМИНАРЕЦ. Херсон 2009. 24. СИМОНОВ, А.: Размышления о настоящем. http://www.gdf.ru/arh/pub/simonov08.shtml. 25. СТАРШОВА, А.: Время как эстетическая характеристика пьесы (Традиции А. П. Чехова). http://www.yspu.yar.ru/vestnik/molodye_issledovateli_shkole/17_22/ 26. ТКАЧЕНКО, О.: Метафорический потенциал слова и его реализация в поэме Т.С. Элиота „The Waste Land”. Омск 2004. 27. ЧЕРНЕЦ, Л., ЭСАЛНЕК, А.: Теоретические введение в сравнительное изучение литератур. http://www.philol.msu.ru/~tlit/sristteo.htm 28. ШИПЕНКО, A.: Из жизни Комикадзе. Москва 1992. 29. «Литературная газета» от 30.06.2004. 30. «Московский наблюдатель» 1991, № 12. 31. «Новое литературное обозрение» 1994, № 8. 32. «Октябрь» 2004, № 7. 33. «Современная драматургия» 1991, № 2. 34. «Современная драматургия» 1993, № 2 164 35. «Театр» 1989, № 12. 36. «Театр» 1992, № 2. 37. «Урал» 2003, № 2. 165 Сволика языковых единиц функционально-семантического поля «мода» в романе М. Булгакова «Мастер иМаргарита» Дмитрий Клименко Symbolism of linguistic units of functional-semantic field "Fashion" in the novel "The master and Margareth" by M. Bulgakov Abstract: The goal of the essay “Symbolism of linguistic units of functional-semantic field "Fashion" in the novel "The master and Margareth" by M. Bulgakov” is to analyze the symbolism of linguistic units of functional-semantic field of “fashion”. Basis for the research is the idea of functional-semantic field of A. V. Bondarko – in the works of the “Russian verb” and a series of monographs “Theory of Functional Grammar”. Being based on the definition of “fashion” was provided an analysis of the main characters of the novel with their division into three worlds: the biblical, otherworldly and modern Moscow. On this basis it can be argued that the connotative features of linguistic units of functional-semantic field of “fashion” is one of the fundamental factors of the architectonics of the novel text. Key words: fashion; functional-semantic field; connotative features; linguistic units; symbolism. Contact: Студенческое научное общество языковедов, Природно-гуманитарный университет в Седльцах. [email protected] Лексема «мода» имеет несколько значений. Многозначное употребление слова не сводится лишь к одежде, хоть одежда является оптимальным индикатором концепции моды в обществе. Мода в одежде – это смена форм и образцов одежды, которая происходит в течение сравнительно коротких промежутков времени. Это словоупотребление (быть одетым «по моде», фр. à la mode) восходит к XVII веку, когда французская придворная мода стала образцом для всех европейских стран1. Наиболее приемлемым для предложенного нами анализа является следующее определение МОДЫ: – непродолжительное господство определенного вкуса в какойлибо сфере жизни или культуры. В отличие от стиля мода отражает более кратковременные и поверхностные изменения внешних форм бытовых предметов и художественных произведений; в узком смысле – смена форм и образцов одежды2. Тот или иной стиль одежды может быть выражением политического протеста или, наоборот, показателем приверженности традициям. Подавая описание одежды героя, автор, таким образом, может предавать глубинные смыслы, касающиеся характера героя, его настроения в данной конситуации, соответствие его внутреннего «Я» 1 2 Васильев, 2007. Энциклопедический словарь. 166 окружающей действительности, чувство вкуса, меры, адекватность в оценке ситуации и многое другое. За основу исследования взята идея функционально-семантического поля сформулированная В. Бондарко – в работах «Русский глагол»3 и серии коллективных монографий «Теория функциональной грамматики ». Классическое поле имеет такую структуру. В центре – ядро поля, по краю периферия поля. Но в случае нашего исследования можно говорить о трансформации поля, так как поле этого произведения – сложное, потому что его надо представлять – как поделенное на сегменты. Действие романа происходит в трех мирах: библейском (историческом), вечно неменяющемся потустороннем и современном московском4. И каждый сегмент будет иметь ядерный компонент и периферию. В качестве сегментов мы рассматриваем миры романа. Ядерными компонентами будут выступать описываемые автором персонажи, а периферийным полем будут языковые единицы описаний этих образов5. Для раскрытия коннотативного значения языковых единиц в художественном тексте для нас представляет особую важность способность человека мыслить образами. Образность является, в соответствии с нашим пониманием коннотации, одним из важнейших компонентов коннотативного значения6. На сегодняшний день концепция моды является предметом более-менее серьезного лингвистического, литературоведческого или культурологического анализа. Именно этим фактом объясняется попытка автора реферата проанализировать символику языковых единиц функционально-семантического поля «мода» в романе М.Булгакова «Мастер и Маргарита». Анализ моды в романе Необычна в романе сама концепция моды. Она эволюционирует от мира античного, частично проявляющегося в мире библейском, где происходят события главной сюжетной линии, и следующим этапом этой эволюции является мир московский. Эти два события, описанные в произведении, отдалены от друга темпоральным промежутком в два тысячелетия, однако общим для них является мир потусторонний. Ключевым персонажем, согласно выбранной нами теме статьи, в этом произведении является Азазелло7. Это имя производное от Азазель (Азазел). Так зовут отрицательного культурного героя апокрифической книги Еноха, падшего ангела, научившего людей изготовлять оружие и украшения. Благодаря нему, в частности, женщины научились «блудливому искусству» макияжа. Согласно Порфирьеву 8 Азазель «научил людей делать мечи, шпаги, ножи, щиты, брони, зеркала, браслеты и разные украшения; научил расписывать брови, употреблять драгоценные камни и всякого рода украшения, так что земля развратилась». Он дарит Маргарите крем – крем Азазелло, который не только делает ее невидимой и способной к полету, но и наделяет возлюбленную Мастера новой, ведьмовской красотой (Маргарита, натершись кремом, 3 Бондарко, Буланин, 1967. Булгаков, 1989. 5 Стернин, 1985. 6 Ходжаян, 2004. 7 Аверинцев, 1994. 8 Порфирьев, 1872. 4 167 смотрится в зеркало – еще одно изобретение Азазелло)9. Анализ информации о тенденциях моды некоторых персонажей, описанных автором в произведении, даст понимание как этнокультурного, психологического, так общекультурологического характера, именно поэтому мы решили обратиться к компаративному исследованию в области концепции моды в романе Булгакова, чтобы найти подтверждение в романе тезису, что мода, внешний вид – напрямую влияют на внутренний мир человека. Библейский мир Библейский мир в романе Михаила Афанасьевича воспринимается как абсолютно реальный, в то время как московский и потусторонний мир – как полусуществующие, в нем героям присущи подлинно высокие страсти, их образы лишены сатиричности. В этом мире видны модные тенденции. Среди основных факторов развития моды этого периода – следует упомянуть войны. Война способствовала развитию цивилизации, и в равной степени распространению моды. Благодаря постоянному расширению сфер влияния римской империи, популярными становились трофеи и рабы10. Рассмотрим следующие контексты: Пилат11 «В белом плаще с кровавым подбоем, шаркающей кавалерийской походкой…». Пилат на службе Кесаря выполняет свои функции военачальника, на его счету много человеческих жизней, поэтому, мало вдаваясь в детали, автор в каждом описании упоминает о белом плаще с кровавым подбоем. В военной одежде автор часто показывает метафорически кровь в одежде. У Афрания: «в … сандалиях, в … багряном военном плаще …» Иуда – «добрый человек». «в белом чистом кефи, ниспадавшем на плечи, в новом праздничном голубом таллифе с кисточками внизу и в новеньких скрипящих сандалиях». Описание Иуды появляется в момент празднования праздника Пасхи в Ершалаиме, когда щеголеватый Иуда идет на свидание с Низой. Предав Иешуа, заработав денег, Иуда, как и все, ощущает потребность любви. Автор тем самым как бы готовит его к смерти. Именно белизна и чистота (на нее автор обращает особое внимание читателя) кефи является знаком того, что Иуда должен умереть (белый – цвет смерти и траура у многих восточных народов, цветом смерти он является и для славян – саван белый, погребальная сорочка – обязательно белая (ср. С.Есенина))12. Банга занимает интересное положение в мире моды, с одной стороны – живое существо, пес – к которому привязан хозяин, с другой стороны модный атрибут главного военачальника, играет в романе немаловажную роль, как единственный верный друг, который не предаст. Два центральных персонажа представляют другое направление. Иешуа Га-Ноцри «Этот человек был одет в старенький и разорванный голубой хитон. Голова его была прикрыта белой повязкой с ремешком вокруг лба». Голубой цвет хитона подчеркивает не показную, а настоящую мужественность героя. В европейской культурной традиции голубой цвет закрепился как символ мужского начала. Младенцев перевязывают голубой или розовой ленточкой, в зависимости от пола. Левий Матвей одет в «таллиф, …и в… рубахе». Одежда и отсутствие аксессуаров как бы показывают духовную 9 Порфирьев, 1872. Шамин, 2005. 11 Булгаков, 1989. 12 Ходжаян, 2004. 10 168 чистоту в образе героев, им чужды мирские страсти, потребности украсить себя, духовный мир этих странников значительно богаче. Потусторонний мир Как мир, не имеющий четких границ и описаний, мир потусторонний изображен в романе эфемерным, как бы своеобразным противопоставлением миру света – мира теней, вечного, не бросающегося в глаза, но существующего. Лишь небольшой отрезок романа изображает его – отчасти это квартира № 50, отчасти шабаш ведьм на Москвареке. Автор показывает, что этот мир проникает в нашу действительность, уравновешивает его. Сложность описания персонажей этого мира состоит в их многоликости, вечном изменении. Однако сам автор создает более или менее статичные портреты. На балу герои этого мира (кроме сатаны) так же предстают перед нами в костюмах, показывая дуализм не только мира материального, профессор черной магии появляется там так: «…был одет в одну ночную длинную рубашку, грязную и заплатанную на левом плече». Вообще Воланд имеет в романе множество обличий, а кроме того в романе в разных сценах мы видим его: «в дорогом сером костюме, в заграничных, в цвет костюма, туфлях. Серый берет он лихо заломил на ухо, под мышкой нес трость с черным набалдашником в виде головы пуделя»; или: «а рядом с зеркалом увидел неизвестного человека, одетого в черное и в черном берете». Рассмотренный языковой материал показывает, что профессор черной магии – носитель зла. Именно поэтому его рубашка «грязная». Грязь и зло – лексемы одного семантического поля «плохо». Да и заплатка «на левом плече» также вписывается в общеславянскую культурную систему координат: право – хорошо, лево – плохо (ср. фразеологизм сходить (пойти) налево – ‘совершить супружескую измену’; или ‘левый заработок – ‘деньги, заработанные нечестно, заработок, с которого не уплачены налоги’)13. Фагот Коровьев – старший из окружающих Воланда демонов, предтеча сатаны. «На маленькой головке жокейский картузик, клетчатый кургузый воздушный же пиджачок... Гражданин ростом в сажень, но в плечах узок, худ неимоверно, и физиономия, прошу заметить, глумливая. ...в треснувшем пенсне …а брючки клетчатые, подтянутые настолько, что видны грязные белые носки». Здесь мы имеем пример семантического заражения, когда слова, употребляясь преимущественно в каком-либо определенном контексте, приобретает именно это контекстуальное значение, которое преобразуется в самостоятельное, становясь часто и единственным значением этого слова. Здесь возможно влияние, как ближайших синтагматических связей слова, так и более широкого контекста14. Грязные белые носки тут являются символом того, что он несет не просто смерть, а смерть неправедную, несправедливую. Клетка в одежде – символ оков, несвободы, которую несет в себе обладатель этой одежды. Бегемот «кот, громадный, как боров, черный, как сажа или грач, и с отчаянными кавалерийскими усами.» «Бегема» на иврите – «скотина, зверь». «Бегемот» множественное число слова «звери». Бегемот – олицетворение всех диких зверей, повелитель наземных животных в верованиях евреев. В демонологии этим словом стали обозначать демона плотских желаний и звериных наклонностей. Согласно 13 14 Словарь Фразеологизмов. Копорская, 1982. 169 Фрейду можно провести своеобразную параллель между демоном Бегемотом и темными, скрытыми желаниями подсознания, которые человек подавляет в себе15. Одно из любимых обличий этого демона – большой черный кот. Именно так и разгуливает по Москве шут из свиты Воланд был в ковбойке, жеваных белых брюках и в черных тапочках...». Это молодой, деятельный член общества, поэт, способный открыто говорить о своих взглядах и мировоззрении, яро желающий отправить Канта на Соловки, пусть он даже не знает, кто это, а также открыто говорящий о своем безбожии. Однако встреча с сатаной не проходит даром, и вот у Ивана – «...остались полосатые кальсоны, рваная толстовка, свеча, иконка и коробка спичек...». В поисках Воланда поэт приходит к мысли, что искать его необходимо в Грибоедове, видимо подсознательно ожидая от собратьев по перу помощи. Однако внешний вид – его отличие от других, внушают подозрения, создают некий психологический барьер… и вот клиника Стравинского: «...выглаженная рубашка, кальсоны, носки...» Шизофрения, как и было сказано, однако больничная одежда роднит его с «ночным гостем» Мастером. И вот этап буйного энтузиазма вследствие болезни, либо из-за обещания, данного Мастеру, не писать стихи изменяет Ивана, и мы видим человека, достигшего научных высот. «...Рыжеватый, зеленоглазый, скромно одетый человек...» Из молодого, ощущающего потребность обратить на себя внимание поэта, герой превратился в не нуждающегося в светском блеске ученого мужа. Автор постоянно характеризует цвет его волос как «рыжеватый». В начале, это является символом потенциальной внутренней энергии, малого огня, способного разгореться со страшной силой, и этот огонь непредсказуем, последствия его нельзя предугадать. Позже упоминание о рыжеватых волосах – это огонь, который затихает, остаются чуть тлеющие угольки, но угольки все-таки не погасли, они продолжают таить в себе стихию огня. Берлиоз – приблизительно сорокалетний, одетый в серенькую летнюю пару, в – был маленького роста, темноволос, упитан, лыс, свою приличную шляпу пирожком нес в руке, а аккуратно выбритое лицо его украшали сверхъестественных размеров очки в черной роговой оправе. Под обширными познаниями Берлиоза в верованиях автор завуалировал поверхностность и некоторую энциклопедичность, ложность, суждений, скрытую за большими очками. Наташа – хоть и является второстепенным персонажем, все же играет важную роль. В ней отражается подсознательное желание всех женщин быть красивыми. «Маргарита Николаевна подарила ей и чулки и склянку», что подчеркивает ее общность с социумом, в котором она жила. Однако, как и Маргарита, воспользовавшись кремом, она, став ведьмой, вновь открыла для себя античный идеал наготы. «Она, совершенно нагая, с летящими по воздуху растрепанными волосами…». Мастер – в романе мы встречаем его с таким описанием: «На нем было белье, туфли на босу ногу, на плечи наброшен бурый халат…». Однако он помнит себя в прошлом так: « у меня был прекрасный серый костюм». Однако серый цвет – цвет ограниченности16, он показывает, невозможность свободно творить. После дорогого костюма останется, как и у всех в больнице, лишь больничная пижама. 15 16 Фрейд, 1999. Ходжаян, 2004. 170 Маргарита. Знакомясь с нею, читаем: «Она несла в руках отвратительные, тревожные желтые цветы. Черт их знает, как их зовут, но они первые почему-то появляются в Москве. И эти цветы очень отчетливо выделялись на черном ее весеннем пальто…затем продела свою руку в черной перчатке с раструбом в мою, и мы пошли рядом». Интересно значение цветка – мимозы, как символа одиночества, как способа привлечения внимания. Являясь не только символом весны, «желтые цветы» должны были привлечь внимание, были своеобразной загадкой, которую удалось отгадать Мастеру. Удивительная метаморфоза – и возлюбленная Мастера из ни в чем не нуждающейся москвички становится ведьмой, что четко прослеживается в ее внешнем виде, и ярко описано в психологическом портрете. Сеанс черной магии Подсознательным фактором, сыгравшим свою роль в этой главе, является желание человека сменить свой статус. Стиль одежды – определенная акцентированность ансамбля (костюма в широком смысле), продиктованная следующими признаками (или их совокупностью): возрастом, полом, профессией, социальным статусом, принадлежностью к субкультуре, личным вкусом человека, эпохой жизни общества, национальностью, религиозной принадлежностью, уместностью, функциональностью, образом жизни и индивидуальными особенностями. Акценты расставляются обычно при помощи аксессуаров, обуви, расцветки ткани, фурнитуры, деталей отделки и фактуры ткани, кроем модели одежды, комбинаторикой. Еще в царской России стиль одежды был ориентирован на запад – одежда была больше похожа на европейскую, чем на азиатскую. Перемена одежды считается свидетельством резкого разрыва с традициями. Здесь подтверждаются два мотива, движущие модой. Первый – подражание с целью перенять опыт или хороший вкус, который характерен для участников этой сцены, первыми выходивших в «магазин» второй – страх оказаться вне общества, быть осмеянным (боязнь изоляции)17, когда большинство последовало примеру «первых ласточек»: Заключение Сравнивая эти миры, можно отметить, что внешний вид человека – одежда, прическа, украшения – точно указывают на его место в социальной структуре общества и культурную принадлежность. Тот или иной стиль одежды может быть выражением политического протеста или, наоборот, показателем приверженности традициям. Эволюция моды неотделима от идейной жизни общества. Семантическая структура некоторых слов содержит информацию особого рода, это информация о национальнокультурной маркированности языковых элементов, восходящая к уникальности обозначаемых лексическими единицами предметов и явлений материальной и духовной культуры данного народа. Слово-это «коллективная память носителей языка», «зеркало жизни нации»18. Согласно Марксу «бытие определяет сознание»19. Мода – есть не что иное, чем быт. В таком случае мода отражает ситуации, формирующие сознание человека. Булгаков как представитель социалистической эпохи, как врач, не преуменьшая 17 Шамин, 2005. Верещагин, Костомаров, 1980. 19 Энгельс, Маркс, 1980. 18 171 значения вещей материальных, в романе объединяет духовные и материальные ценности, показывает неразрывность этих понятий, показывает их значимость словами Воланда к Берлиозу: «...Вы уходите в небытие, а мне радостно будет из чаши, в которую вы превращаетесь, выпить за бытие!» Summary The article deals with the characters of the novel of Mikhail Bulgakov "The Master and Margareth". Analysis of information about images of some characters, which are described in the novel, gives understanding of ethno-cultural, psychological and wider cultural peculiarity, which can give a possibility to confirm a thesis, that fashion, appearance can influence the man's inner world. Библиография 1. Аверинцев, С. С. Азазель / С. С. Аверинцев // Мифы народов мира: энцикл.: в 2 т. Т. 1. А – К. – Москва, 1994. – С. 50. 2. Бондарко, А. В., Буланин, Л. Л. Русский глагол. Ленинград, 1967. 190 стр. 3. Булгаков, М. А. Мастер и Маргарита: [Роман] /Сост., коммент. Б. Соколова. Москва, 1989. 559 с. 4. Васильев, А. Этюды о моде и стиле. Серия: Le Temps des Modes. Изд-ва: Фешн Букс, Глагол, 2007, 592 с. 5. Верещагин, Е. М., Костомаров, В. Г. Лингвострановедческая теория слова. Москва, 1980. 6. Фрейд, З. Введение в психоанализ. Лекции 1-15.Санкт-Петербург, 1999. 7. Каталог Демонов. http://exsecramentum.org/attachments/661_behemoth6.pdf. 8. Копорская, Е. С. Семантические преобразования слова контекстуально стимулируемые и контекстуально нестимулируемые. В кн.: Русский язык (Текст как целое и компоненты текста). Москва, 1982. 9. Ожегов, С. И. Словарь русского языка / Гл. ред. С. П. Обнорский. 50000 слов. Москва, 1949. XVIII, 968 с. 10. Порфирьев, И. Я. Апокрифические сказания о ветхозаветных лицах и событиях. Исследование И. Порфирьева. Казань, 1872. 90 с. 11. Словарь фразеологизмов. http://frazeologik.narod.ru/frazeologik.html/. 12. Стернин, И. А. Лексическое значение слова в речи. Воронеж, 1985. 13. Ходжаян, Т. Р. Коннотативные особенности цветообозначений в современном немецком языке (ред. Ю. М. Габриелян). ЕГЛУ им. В. Я. Брюсова. Ереван, 2004. 117 с. 14. Шамин, С. М. Мода в России последней четверти XVII столетия // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. № 1. 2005. С. 23-38. 15. Энгельс, Ф., Маркс, К. К критике политической экономии. 1859' – Маркс, К., Энгельс, Ф. Избранные произведения. В 3-х т. Т. I. Москва, 1980. 640 с. 16. Энциклопедический словарь. http://lib.deport.ru/slovar/bes/m/moda.html. 172 Przestrzeń w opowiadaniu „Pan“ Brunona Shulza Katarzyna Stępińska SPACE IN THE BRUNO SCHULZ’S SHORT STORY “PAN” Abstract: The article describes the structure of space in one of Bruno Schulz's short stories Pan. The story is practically entirely devoted to the description of space – systems, zones, layers, levels, and cross sections within a particular realm. All of these spatial forms are distanced but at the same time located near the core of the tale (close, far, beyond, within). In that space a meeting between a boy (the narrator) and the title character Pan takes place. The incident of the meeting is the essence of the story; when the time stops the space loses some of its vitality. The category of time in Pan is considerably reduced and limited with regard to space. Key words: Bruno Schulz; spatial forms in literature; the category of time in literature. Contact: University fo Gdansk, Department of Philology; [email protected] Przestrzeń (nazywana często formą spacjalną – od angielskiego spatial forms in literature) jest stałym elementem strukturalnym dzieła literackiego, wchodzącym w obręb świata przedstawionego.1 Janusz Sławiński przypisuje przestrzeni czołowe miejsce, uważa, że stanowi ona „ośrodek semantyki dzieła i podstawę innych występujących w nim uporządkowań. (…) Pod wspólnym hasłem «przestrzeń» występują w dociekaniach literaturoznawczych zjawiska nader rozmaite”2. Zasadniczo jest ona głównym komponentem świata przedstawionego – organizuje rzeczywistość danego utworu, jednakże trzeba pamiętać o innych interpretacjach przestrzeni – takich jak: leksyka i frazeologia, wzory społeczne, filozoficzne, religijne i kulturowe, uniwersalne i archetypiczne wyobrażenia, topika, natura, forma oraz jej rodzaj. Przywoływany już tu Sławiński twierdzi, że „konstytuowanie się przestrzeni przedstawionej przebiega na trzech płaszczyznach jednostek morfologicznych dzieła”3. Chodzi tu o płaszczyznę opisu, scenerii i sensów naddanych. Opis ukazuje elementy statyczne: tło wypadków, wygląd bohaterów i rzeczy oraz elementy dynamiczne: czynności, wydarzenia. Przestrzeń wyłania się z zapisu za pomocą zdań opisowych; „opis znajdować się musi zawsze u początku narastania danej całości przestrzennej – jako swego rodzaju jej «rozrusznik»”4. Sceneria jest otoczeniem dla zdarzeń, osób, przeżyć; wyznacza obszar, na którym rozpościerają się postacie; stanowi zbiór umiejscowień.5 Sensy naddane, znaczenia dodatkowe nadbudowują się nad przedstawieniami przestrzennymi; sensy naddane pozwalają 1 Por. Głowiński, Kostkiewiczowa, Okopień-Sławińska, Sławiński 1997: 251. Sławiński 1978: 10-11. 3 Tamże: 16. 4 Tamże. 5 Por. Tamże: 18. 2 173 przestrzeni stać się układem mówiącym. 6 Warto zaznaczyć także fakt dwoistości przestrzeni przedstawionej w dziele literackim, występuje w nim bowiem przestrzeń topograficzna, empiryczna, zewnętrzna, fizyczna (podporządkowana człowiekowi) i symboliczna, uwewnętrzniona, usensowniona, zmetaforyzowana, waloryzowana (ta, która jest ponad człowiekiem).7 Bruno Schulz jest mistrzem budowania opisu. W moim artykule pragnę przedstawić konstrukcję przestrzeni w jednym z jego opowiadań, zatytułowanym „Pan”. Dzieło to jest wielkim opisem przestrzeni – różnorakie układy, strefy, warstwy, poziomy, płaszczyzny, przekroje umieszczone są w określonym obszarze. Wszystkie elementy są zdystansowane i umiejscowione wobec opowiadanej historii (blisko, daleko, obok, ponad, wewnątrz). Początek omawianego utworu Schulza zawiera opis podwórza, które jest niczym głucha zatoka. Czytelnik może domyślać się, że jest to zagroda wiejska lub podmiejska, na co wskazują budynki, występujące w opisie: szopy, przybudówki, komora, wychodek, kurnik. Miejsce to jest oddalone od innych domostw; narrator już w pierwszym akapicie opowiadania bardzo wyraźnie podkreśla odludność i zamknięcie tej przestrzeni, używa określeń: zaułek podwórza, najdalsza, ostatnia, zamknięta odnoga, głucha zatoka, poza którą nie było już wyjścia, a zwrot tylnie ściany użyty jest aż dwukrotnie, w bardzo bliskim odstępstwie. Także w drugim akapicie zostaje podkreślona odrębność i odmienność tego miejsca: Był to najdalszy przylądek, Gibraltar tego podwórza, bijący rozpaczliwie głową w ślepy parkan z poziomych desek, zamykającą i ostateczną ścianę tego świata.8 Opis ten wskazuje na nieokreśloną skończoność tego miejsca. Czytelnik czuje, że przedstawiana przestrzeń nie jest mu znana, wydaje się cudza, obca i bardzo daleka. Warto zwrócić uwagę na symbolikę przestrzenną, zawartą w języku, która poprzez słowa: zaułek, zamknięta, komora, głucha, rozpaczliwie, zamykająca, ostateczna podkreśla pesymizm tego miejsca i buduje wyobrażenie miejsca beznadziei i smutku. Doświadczenie warstwy leksykalnej wpływa bowiem na obraz, jaki rodzi się w wyobraźni odbiorcy. Nagromadzenie określeń oznaczających niedostępność narzuca czytelnikowi myślenie o tej przestrzeni jako o miejscu odległym i niebezpiecznym, choć dokładny opis rozmieszczenia budynków oraz budujące spokojny, wręcz monotonny nastrój długie zdania pierwszych akapitów, pozwalają nam, wyobrazić sobie typowe wiejskie gospodarstwo. Sławiński nazywa takie obrazowanie odwzorowaniem, analagonem lub swoistym przeinaczeniem przestrzeni fizycznej. 9 „Przedmiotem refleksji są takie właściwości świata przedstawionego, jak rozmieszczenie obiektów, odległości między nimi, rozmiary i kształty, ciągłość i dyskretność, skończoność i nieskończoność”10. Jednym z podstawowych środków rozumienia opisywanej rzeczywistości staje się język stosunków przestrzennych, który dzięki pojęciom góra – dół, bliski – daleki, otwarty – zamknięty, przestronnie – ciasno pozwala czytelnikowi wyobrażać sobie bardzo plastycznie i dokładnie przestrzeń, o której mówi narrator. Kolejny opis, przedstawiony w omawianym dziele to opis wody, ale nie życiodajnej i czystej, lecz czarnej i śmierdzącej żyły gnijącego, tłustego błota. Ponownie symbolika języka buduje negatywny obraz przestrzeni, nasuwa ujemne emocje, niechęć do opisywanego miejsca. Jednocześnie jednak narrator informuje czytelnika, że owa strużka czarnej, 6 Por. Tamże: 21. Por. Wójcik 1985: 145. 8 Wszystkie cytaty z opowiadania „Pan” Brunona Schulza za: Schulz 2000. 9 Por. Sławiński 1978: 13. 10 Tamże. 7 174 śmierdzącej wody jest jedynym łącznikiem zamkniętego podwórza z otwartym, oddalonym, choć tak bliskim światem zewnętrznym. I to właśnie ta woda połączyła smrodliwy zaułek z tym, co było poza nim, pozwoliła, by przestrzeń podwórza stała się obszarem, na tle którego mogą wystąpić postacie chłopców. Bohaterowie ci ingerują w opisywaną przestrzeń, zmieniają ją, robiąc wyłom, który ma stać się oknem na słońce tego ciemnego podwórza. Osobowość bohaterów odpowiada urokowi i atmosferze przestrzeni, w której się znajdują, dlatego też chłopcy współgrają z naturą, która rozluźniła jedną z poziomych, potężnych desek i dokonują reszty – wyważają deskę z osady: Stanąwszy nogą na desce, rzuconej jak most przez kałużę, mógł więzień podwórza w poziomej pozycji przecisnąć się przez szparę, która wypuszczała go w nowy, przewiewny i rozległy świat. Był tam wielki, zdziczały stary ogród. Opis kolorowego i bujnego ogrodu wybornie kontrastuje z mroczną wizją podwórza. Zestawienie dwóch światów: ciemnego zaułka i jasnego, przewiewnego ogrodu nasuwa skojarzenia z przestrzenią złą i dobrą, co dodatkowo wzmocnione jest zamknięciem przestrzeni podwórza i otwarciem, rozwężeniem przestrzeni ogrodu, która rozpościera się horyzontalnie i wertykalnie. Zewnętrzność opisu podwórza jest wyparta przez zupełnie odmienną, nową i fascynującą przestrzeń ogrodu. Warto w tym miejscu przywołać następującą uwagę Bachelarda: „Zewnętrzność jest przekreślona jednym pociągnięciem, wszystko jest dla nowości, dla niespodzianki, dla nieznanego. Zewnętrzność już nic nie znaczy”11. Przestrzeń ogrodu staje się miejscem odkrycia, piękniejszym i bardziej pociągającym przez fakt kontrastu z ciemnym i zamkniętym podwórzem. Opis ogrodu, który można uznać za opis topograficzny, wskazuje czytelnikowi na bogactwo, płodność i ogrom roślinności, jaka występuje na tym falistym terenie. Jerzy Jarzębski zauważa, iż „zasadą budowy Schulzowskich obrazów zdaje się być enumeracja – pozbawione granic wyliczanie przedmiotów, ich cech lub stanów rzeczy”12. Narrator w opowiadaniu „Pan” mówi o potężnych grupach wysokich grusz i rozłożystych jabłoni, bujnej, zmieszanej, nie koszonej trawie, trawiastych źdźbłach łąkowych z pierzastymi kitami kłosów, dzikich pietruszkach i marchwiach, pomarszczonych i szorstkich listkach bluszczyków i ślepych pokrzyw, pachnących miętą, łykowatych, błyszczących babkach, nakrapianych rdzą, wystrzelających kiśćmi grubej, czerwonej kaszy, żółtej, pełnej mlecznego soku i nadętej powietrzem roślinie w bladych łodygach. Wszystko to wskazuje na bogactwo i różnorodność opisywanej przestrzeni; te kolorowe, rozmaite pod względem kształtu i powierzchni dzieła natury dookreślają w sposób konkretny opisywaną rzeczywistość. Obserwujemy tu proces wytwarzania elementów przestrzeni przedstawionej, umieszczonych w obszarze ogrodu. Jedność i bogactwo przyrody ogrodu wzmocnione jest przenikającym ten sielski krajobraz delikatnym powietrzem, wiatrem i błękitem nieba: Wszystko to, splątane i puszyste, przepojone było łagodnym powietrzem, podbite błękitnym wiatrem i napuszczone niebem. Przez wiatr (i jego delikatny powiew) oraz widnokrąg granice przestrzeni zacierają się, już nie wiemy, gdzie zaczyna i gdzie kończy się ogród; przestrzeń tego miejsca otwiera się bezwarunkowo i w pełni, co świadczy o bezmiarze i niezwykłości opisywanego obszaru. „Struktura przestrzeni tekstu staje się zatem modelem struktury Wszechświata, a wewnętrzna 11 12 Bachelard 1976: 241. Jarzębski: 2000: 192. 175 syntagmatyka elementów wewnątrz tekstu – językiem modelowania przestrzennego”13 konstatuje Łotman. Narrator omawianego opowiadania stwierdza: Gdy się leżało w trawie, było się przykrytym całą błękitną geografią obłoków i płynących kontynentów, oddychało się całą rozległą mapą niebios. Możemy w tym miejscu zaobserwować „Pascalowski motyw wielkości przestrzeni, nieskończoności i niewyobrażalności kosmosu”14. Niebiosa (góra) przeciwstawiają się ziemi (dołowi) i symbolizują ową Pascalowską przestrzeń. Jurij Łotman zauważa, iż „w wielu przypadkach «góra» utożsamiana jest z «przestworem» (...), z «uduchowieniem»”15. Rozciągłość ogrodu, wzmagana i potęgowana uczuciem wolności, jakie daje możliwość obcowania z naturą prowadzi do sakralizacji przestrzeni tego obszaru, nasuwa się wręcz uniwersalne skojarzenie ogrodu z rajem – miejscem szczęścia i wolności. Można tu mówić o nacechowaniu symbolicznym przestrzeni ogrodu, która „traktowana jest jako ekwiwalent stanów uczuciowych”16. Narrator dwukrotnie używa, przy tym opisie, słowa delikatnie, poza tym mówi o miękkim nalocie puchu (wyraz puch pojawia się także dwa razy), który kojarzyć się nam może z przyjemnymi, błogimi chwilami ciszy, wytchnienia i odpoczynku. Ponadto epatuje subtelnymi, jasnymi, połyskującymi kolorami bieli i srebra. Mówi o powietrzu, tlenie, atmosferze, słońcu, a więc o tych składnikach przestrzeni, które potrzebne są nam do życia i dają nam uczucie wolności: Od tego obcowania z powietrzem liście i pędy pokryły się delikatnymi włoskami, miękkim nalotem puchu, szorstką szczeciną haczków, jak gdyby dla chwytania i zatrzymywania przepływów tlenu. Ten nalot delikatny i białawy spokrewniał liście z atmosferą, dawał im srebrzysty, szary połysk fal powietrznych, cienistych zadumań między dwoma błyskami słońca. Narrator rozbudza przez te opisy wyobraźnię czytelnika, wyostrza jego zmysły. Zaangażowany jest wzrok – wrażenia wzrokowe stanowią podstawę wszelkich kreacji przestrzennych17 (liczne barwy, opisy roślinności), słuch (powiew wiatru), węch (zapach mięty), dotyk (miękkość puchu mleczy). Obraz poetycki musi wpłynąć i poruszyć serce oraz duszę czytelnika. Bardzo ważną informacją jest fakt, iż ogród jest miejscem różnorodnym – posiada swój układ, ma kilka sfer, wszystko jest wobec siebie zdystansowane i umiejscowione (Ogród był rozległy i rozgałęziony kilku odnogami i miał różne strefy i klimaty). Mimo swego uroku ma również część, która nie jest tak piękna i jasna. Jest to część ogrodu, która styka się z opisywaną na początku opowiadania przestrzenią ciemnego zaułka. Ogród kontrastuje z zamkniętą przestrzenią podwórza, ale kontrastują ze sobą również jego dwie strony: W jednej stronie był otwarty, pełen mleka niebios i powietrza, i tam podścielał niebu co najmiększą, najdelikatniejszą, najpuszystszą zieleń. Ale w miarę jak opadał w głąb długiej odnogi i zanurzał się w cień między tylną ścianę opuszczonej fabryki wody sodowej, wyraźnie pochmurniał, stawał się opryskliwy i niedbały, zapuszczał się dziko i niechlujnie, srożył się 13 Łotman 1984: 311. Wójcik 1985:156. 15 Łotman 1984: 312. 16 Sławiński 1978: 21. 17 Por. Wójcik 1985: 153. 14 176 pokrzywami, zjeżał bodiakami, parszywiał chwastem wszelkim, aż w samym końcu między ścianami, w szerokiej prostokątnej zatoce tracił wszelką miarę i wpadał w szał. Przestrzeń ogrodu jest dwudzielna – wyodrębniamy arkadyjski obszar piękna, spokoju, wyższych idei i ciemny, pochmurny obszar, przyległy do opuszczonej fabryki. Przestrzeń ogrodu stykającego się ze starym budynkiem przeraża czytelnika. Informacja o tym obszarze zawarta w warstwie fonetycznej języka, wskazuje nam, iż jest to miejsce złowrogie. Tekst wręcz najeżony jest drżącymi głoskami „r” i „ż”. Kontrastowe zetknięcie mleczno-błękitnej, miękkiej, delikatnej, puszystej krainy z pochmurną, dziką, zarośniętą strefą budynku fabryki i jej okolic dodatkowo wzmaga siłę przeżyć czytelnika. Narrator tak opisuje dziki obszar ogrodu: Tam to nie był już sad, tylko paroksyzm szaleństwa, wybuch wściekłości, cyniczny bezwstyd i rozpusta. Schulz zafascynowany jest popędem życia, widać to chociażby w pełnych pasji opisach spontanicznego rozrastania się roślin. Jerzy Jarzębski podkreśla, iż „jednym z najbardziej wyrazistych doświadczeń bohatera opowiadań Schulza jest przeżycie przyrody jako nieskończonego misterium płodności. Świat Schulza (...) nabrzmiewa spontanicznym rozrostem wszystkiego, w czym można znaleźć ślady biologicznej aktywności. Jest to jednak rozrost prawie wyłącznie świata roślin, rozrost „wegetatywny”, bezplanowy, niekierowany jakby żadną świadomą decyzją. Tak rosną chwasty w ogrodzie za domem”18. Nagromadzenie określeń nazywających gwałtowność, siłę, rozwiązłość tego miejsca, pozwala czytelnikowi na szeroko posunięte wyobrażenia o tej przestrzeni. Można tu powtórzyć za Sławińskim, że „opisowość jest nie tyle «formą», co tendencją znaczeniową”19. Bogactwo opisu wpływa bowiem na nadanie nowego znaczenia dla przestrzeni starego budynku. Narrator wzmaga swój opis obrazem rozbestwionych, panoszących się, dzikich kapust, które porównuje do wiedźm. Zastosowana tu metafora kapusty niczym wiedźmy personifikuje przyrodę, obdarza ją życiem, a przez to możliwością działania, czyniąc ją bardzo rzeczywistą, wręcz dotykalną, pozwala nam doświadczać oddźwięku obrazu, jego istnienia. Warto w tym miejscu znów przywołać słowa Sławińskiego, znanego i cenionego teoretyka literatury, który wskazuje, że „metafora nadaje cielesność trudnym do przekazania wrażeniom”20. Trzeba jednak zauważyć, że narrator nie a żadnych trudności z przekazywaniem i pośrednim kreowaniem w wyobraźni czytelnika obrazu. Używa on bowiem metafory nie po to, by ułatwić sobie zadanie, unikając opisu, lecz by zwiększyć wrażenia zmysłowe odbiorcy. Narrator nie tylko nie unika obrazowania kapust, ale czyni to z mistrzowską dokładnością, zaglądając wręcz do ich wnętrza. Opisuje ich szerokie, wzdęte, szeleszczące, dziurawe płaty liści, porównując je do dziurawych łachmanów; przedstawia dzikość rozmieszczenia kapust, które napierają na siebie w bezładnym, szalonym wzroście i bezwstydnym rozrodzie. Zdaje się, że łączą się one i rosnąc razem, atakują coraz to dalsze tereny, docierając aż do stodoły. Łączenie się kapust w dzikim wzroście przejawia się także w łączliwości słów, która „wydaje się (...) nieskończona, a proces spajania elementów świata prowadzi – zamiast jednolitości – do niesłychanego pomnożenia «historyj», rozrastających się w prawdziwy gąszcz”21. Działanie narratora, który używa metafory, ale nie stroni od opisu, wydaje się jak najbardziej uzasadnione, bowiem jak twierdzi Gaston Bachelard „obrazowi, przeciwnie niż metaforze, można nadać żywotność; żywotność tę obraz sam w sobie niesie. Obraz, dzieło czystej, absolutnej wyobraźni, jest fenomenem bytu, jednym ze szczególnych 18 Jarzębski 2000: 136. Sławiński 1978: 17. 20 Bachelard 1976: 233. 21 Jarzębski 2000: 191. 19 177 fenomenów istoty mówiącej”22. „Metafora odnosi się do bytu psychicznego, który jest czymś różnym od niej samej. Obraz – dzieło Wyobraźni absolutnej – przeciwnie, cały swój byt czerpie z wyobraźni”23. Pochmurny, zaniedbany, zapuszczony ogród staje się tłem, scenerią dla tytułowego bohatera: Tam to było, gdziem go ujrzał jedyny raz w życiu. Narrator spotkał mężczyznę na granicy, którą wyznaczają łopuchy: Dopiero na granicy łopuchów zatrzymałem się, nie śmiejąc się pogrążyć w to głuche zapadlisko./ Wtedy nagle ujrzałem go. Łopian wyznacza granicę dwóch obszarów: przestrzeni, na jakiej znajduje się chłopiec i przestrzeni, na której tle występuje mężczyzna. Jurij Łotman zauważa, iż „granica dzieli całą przestrzeń tekstu na dwie wzajemnie nie przecinające się podprzestrzenie. Podstawową jej cechą jest nieprzenikalność”24. Przestrzeń, porośnięta łopianem, staje się tłem dla tej postaci, dookreśla ją, pozostaje z nią w ścisłym związku (bardzo ważnym jest fakt, że mężczyzna umieszczony jest na tle ciemnej strony ogrodu, wśród roślin, które rosną zazwyczaj w miejscach ruderalnych, w zaroślach). Między bohaterem a przestrzenią wytwarza się relacja. Czytelnik utożsamia postać z opisywanym miejscem, domyśla się, że jest to człowiek stąd. W tym miejscu warto przywołać następujące słowa Sławińskiego: „rola kategorii spacjalnych polega tu na tym, że danej postaci przypisany jest pewien repertuar terytoriów, na jakich może się ona pojawić – w przyrównaniu czy przeciwieństwie do repertuarów miejsc właściwych innym postaciom. Terytoria takie są powiązane mniej czy bardziej obligatoryjnie z określonymi atrybutami i funkcjami postaci”25. Tytułowy bohater opowiadania Schulza idealnie wkomponowuje się w ciemniejszą stronę ogrodu, także ze względu na swój wygląd zewnętrzny: ubiór – brudna koszula, niechlujny, porwany surdut, spocona twarz włóczęgi lub pijaka, wiecheć brudnych kłaków. Wzrok tytułowego bohatera zatrzymuje chłopca, przygważdża go, niejako ujmuje w kleszcze, wszystko wokół staje się nieważne, przestrzeń wypełniona jest teraz tylko tymi dwoma postaciami, które łączą się poprzez spojrzenie. Sytuacja w jakiej narrator spotyka Pana jest bardzo fizyczna (mężczyzna załatwia potrzebę fizjologiczną), nie ma w sobie nic z duchowości przestrzeni pięknej strony ogrodu. Narrator opisuje twarz mężczyzny (nabrzmiała z wysiłku, bólu lub od żaru słońca; czarne oczy – pękające gałki, pełne rozpaczy, bólu lub rozkoszy natchnienia, patrzące i niepatrzące, widzące i niewidzące; wysokie i wypukłe czoło, skręcone w głębokie bruzdy) i jego postawę: Zanurzony po pachy w łopuchach, kucał przede mną. (...) Przyczajony jak do skoku, siedział tak – z barami jakby wielkim ciężarem zgarbionymi. Ciało jego dyszało z natężenia, a z miedzianej, błyszczącej w słońcu twarzy lał się pot. Nieruchomy, zdawał się ciężko pracować, mocować się bez ruchu z jakimś ogromnym brzemieniem. (…) I nagle z tych rysów, naciągniętych do pęknięcia, wyboczył się jakiś straszny, załamany cierpieniem grymas i ten grymas rósł, brał w siebie tamten obłęd i natchnienie, pęczniał nim, wybaczał się coraz bardziej, aż wyłamał się ryczącym, charczącym kaszlem śmiechu. Twarz mężczyzny nagle się zmienia, pojawia się na niej wyraz ulgi, wytchnienia, radości, co jest wyrazem zakończenia czynności fizjologicznej. Radosny bohater dźwiga się 22 Bachelard 1976: 234. Bachelard 1976: 233. 24 Łotman 1984: 327. 25 Sławiński 1978: 19. 23 178 z kucek i ucieka z miejsca spotkania, opuszcza lub zagłębia się w dziką przestrzeń ogrodu. Narrator kojarzy postać mężczyzny z mitologicznym bóstwem pasterzy i stad, który miał koźle uszy, rogi i kopyta oraz capią brodę – Panem. Bożek ten był wcieleniem lubieżności, rozkoszy, witalności; jego atrybutem była fujarka pastusza. Narrator nazywa jednak naszego bohatera Panem bez fletu. Nazwanie bohatera tym imieniem sprawia, że cała rzeczywistość jest zmitologizowana. Spotkanie chłopca (narratora) z owym mężczyzną jest wydarzeniem bardzo ważnym, wydarzeniem, w którym niejako zatrzymuje się czas, a przestrzeń odchodzi na dalszy plan (dotychczas miała ona pierwszorzędne znaczenie). Nie sposób analizując przestrzeń w opowiadaniu Brunona Schulza, nie zwrócić uwagi na kategorię czasu w tym utworze. Z całą pewnością jest ona znacznie zredukowana i ograniczona względem przestrzeni. Jarzębski pisze, iż „w istocie Schulz także w prozie pozostaje malarzem, fascynuje go obraz jako dramat zredukowany w czasie, streszczony w jednym rzucie i poddający się na powrót «rozwinięciu» w opowieści, często na sposób surrealny i metaforyczny (...) Obraz jako pewien nieruchomy, emblematyczny zestrój jakości pozostaje jednak czymś trwałym i powracającym – choć można go w zasadzie w nieskończoność uzupełniać i rozbudowywać”26. J. Frank uznał, iż cechą literatury nowoczesnej jest wzrost znaczenia przestrzeni i mniejszy udział czasu w kształtowaniu świata przedstawionego; uważa on także, że uprzestrzennienie literatury współczesnej powadzi do zmiany koncepcji czasu, a to z kolei wpływa na przejście od świata czasu historycznego do bezczasowego świata mitu, który znajduje wyraz w formie przestrzennej. 27 Wraz z pojawieniem się postaci Pana, narrator zwraca uwagę na kategorię czasu, informuje czytelnika, iż ujrzał go o nieprzytomnej od żaru godzinie południa, a następnie dookreśla czas spotkania: Była to chwila, kiedy czas, oszalały i dziki, wyłamuje się z kieratu zdarzeń i jak zbiegły włóczęga pędzi z krzykiem na przełaj przez pola. Wtedy lato, pozbawione kontroli, rośnie bez miary i rachuby na całej przestrzeni, rośnie z dzikim impetem na wszystkich punktach, w dwójnasób, w trójnasób, w inny jakiś, wyrodny czas, w nieznaną dymensję, w obłęd. Godzina spotkania narratora z Panem jest godziną, w której chłopiec łapie motyle – ściga owe kolorowe, migocące, jaskrawe plamki, które symbolizują ulotność, chwilowość, przemijalność. Oszalały i dziki czas życiodajnego, płodnego lata wskazuje na roślinność, która rośnie w zaniedbanej części ogrodu, na jej błyskawiczny, obłędny rozród. Czas dookreśla przestrzeń, kształtuje ją, eksponuje procesy zachodzące w jej obrębie. Przestrzeń w opowiadaniu Brunona Schulza pt. „Pan” stanowi domenę utworu; jest najbardziej wyrazistym komponentem. Można powiedzieć, że obrazowanie Schulza stanowi istotę jego opowiadań, nadaje sens słowom, które wypowiada. To dzięki obrazom, jakie tworzy ten wybitny poeta, czytelnik może wyobrazić sobie zmienny świat przyrody, niejako wchodzić w opisywaną przez niego przestrzeń, doświadczać ją przez wyobrażenia wzrokowe (światła, barwy), czuć jej zmienne kształty. Obrazy, jakie daje czytelnikowi Bruno Schulz zakorzeniają się w nas, dotykają i poruszają do głębi, pozwalają kreować i uchwycić nową rzeczywistość. Praktycznie narrator nie przekazuje nam żadnych wyższych myśli, mających na celu zmianę naszego patrzenia na świat; jedyny sposób, w jaki chce on wpłynąć na czytelnika, to nieustanne, bardzo dynamiczne i zmienne obrazowanie, bowiem jak twierdzi 26 27 Jarzębski 2000: 192. por. Wójcik 1985: 150-151. 179 Bachelard „obrazy są silniejsze niż idee”28; być może na tym właśnie polega fenomen przestrzeni literackiej. Bibliografia 1. BACHELARD, G.. Poetyka przestrzeni: szuflada, kufry, szafa, „Pamiętnik Literacki”, LXVII, 1976, z. 1. 2. FICOWSKI, J. Regiony wielkiej poezji. Rzecz o Brunonie Schulzu, Warszawa 1992. 3. GŁOWIŃSKI, M., KOSTKIEWICZOWA, T., OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA, A., SŁAWIŃSKI, J. Podręczny słownik terminów literackich, Warszawa 1997. 4. JARZĘBSKI, J. Schulz, Wrocław 2000. 5. ŁOTMAN, J. Struktura tekstu artystycznego, Warszawa 1984. 6. SCHULZ, B. Sklepy cynamonowe. Sanatorium Pod Klepsydrą, Warszawa 2000. 7. SŁAWIŃSKI, J. Przestrzeń w literaturze [w:] Przestrzeń i literatura, studia pod red. A. Okopień-Sławińskiej i M. Słowińskiego, Wrocław 1978. 8. WÓJCIK, T. Kategoria przestrzeni we współczesnych badaniach literackich [w:] „Przegląd Humanistyczny”, nr 1/2, Wrocław 1985. 28 Bachelard 1976: 237. 180 Co śmieszy bohaterów Pieniędzy od Hitlera? Problem komizmu w powieści Radki Denemarkovej Dorota Nowak What makes the characters of Money from Hitler laugh? The problem of humour in Radka Denemarkova’s novel Abstract: The paper deals with the issue of humour in Radka Denemarkova’s novel “Money from Hitler”. The novel is filled with irony, absurd and grotesque. Humour, which seems to be inappropriate when it comes to such serious topics as: Holocaust, the expulsion of Germans after World War II, treating the Jews, who survived the Holocaust, plays a great role in the novel, it emphasizes and marks painful facts from Czech history. Key words: Money from Hitler; humour; irony; absurd; grotesque. Contact: Department of Slavonic Studies, Faculty of Philology, University of Wrocław, [email protected] Gita Lauschmann, Żydówka urodzona w niemieckiej rodzinie osiadłej w małej czechosłowackiej miejscowości – Puklicach, po wojnie, którą spędziła w obozie koncentracyjnym wraca do domu. Zamiast wymarzonego ciepłego przyjęcia ze strony rodziny, spotyka się z wrogością sąsiadów, którzy zajęli jej rodzinny dom, cudem uchodzi z życiem, zostaje wysłana do obozu przejściowego dla Niemców. Po wojnie próbuje ułożyć sobie życie na nowo, lecz zły los jej nie opuszcza. Pewnego dnia zostaje brutalnie pobita i zgwałcona przez trzech pijanych, młodych mężczyzn, jej czteromiesięczny synek zostaje zamordowany, mąż popełnia samobójstwo. Czy w tej historii jest miejsce na śmiech? Wydaje się, że nie. A jednak bohaterowie śmieją się niemal na każdej stronie powieści. Różne formy i synonimy słowa „śmiać się” pojawiają się wielokrotnie w powieści Radki Denemarkovej, np.: śmiać się, trząść się ze śmiechu, rechotać, tarzać się ze śmiechu, histerycznie chichotać, boki zrywać, śmiać się pod nosem, roześmiać się, rżeć ze śmiechu, chęć nieokiełznanego śmiech do łez, fajerwerki śmiechu, poszczekiwać ze śmiechu, dogasające ogniki śmiechu, rozbawienie, roześmiane pajace, słuchać z rozbawieniem jak upalony sfinks, zanosić się śmiechem, przepojony łzami śmiech, chichotać, śmiać się do rozpuku, głupawo rechotać. Rożne są przyczyny śmiechu bohaterów, różne jest jego znaczenie, każdy z bohaterów śmieje się w inny sposób i śmiechem wyraża inne emocje. Co i dlaczego śmieszy Gitę Lauschmann? Helmut Plessner w książce Śmiech i płacz. Badania nad granicami ludzkiego zachowania1 podaje pięć powodów śmiechu: 1 Plessner, s. 124. 181 1) 2) 3) 4) 5) Radość i łaskotanie. Zabawa. Komizm. Dowcip. Zakłopotanie, rozpacz. W powieści Pieniądze od Hitlera radość i zabawa rzadko bywają przyczyną śmiechu. Radosny śmiech pobrzmiewał w domu bohaterki jedynie, gdy była dzieckiem – a zatem jeszcze przed wojną. Gita miała bowiem idylliczne i pełne miłości dzieciństwo,2 dom był dla niej schronieniem, ostoją, przepełnioną pozytywnymi emocjami: – Siedź prosto, nie garb się będziesz krzywa jak paragraf. Starsza siostra mrugała do mnie porozumiewawczo. Wyt rzymaj: ja te ż przez t o przechodziłam. Brat rechotał: na nią działa tylko porządny kuł ak w plecy, na tego pieszczoszka wypie szczonego.3 Gita śmieje się nawet jeszcze w drodze do obozu, chociaż jej mama przeczuwa już, co może je czekać. Gita wciąż czuje się bezpiecznie: Kiedy siadłyśmy na niej [na walizce] z Rozalką, grzmotnęła na ziemię, a my stoczyłyśmy się na nią. Mimo niespokojnych spojrzeń mamy roześmiałyśmy się obie.4 Umiejętność szczerego radosnego śmiania się Gita odzyskuje dopiero długo po wojnie, przy Denisie, który zostaje powiernikiem jej wspomnień i w pewien sposób uwalania ją od ich ciężaru. [Gita] zaczyna pisać z nowym entuzjazmem. Dla Denisa. Pisze jakby to była kwestia życia i śmierci […] Nie ociąga się już ze spisywaniem swoich wspomnień. […] A w nagrodę pozwala sobie na koncerty i spektakle, na które zaprasza ją Denis. Chodzi z nim do kina i raz się nawet na jakimś thrillerze głośno i rubasznie śmieje. Na komplement Denisa dotyczący jej wyglądu odpowiada z poczuciem humoru i dystansem do samej siebie: – Nie ma w tym ani trochę kokieterii, to ma swoją całkiem prozaiczną przyczynę. W moim wieku śmierć może dosięgnąć człowieka kiedykolwiek i gdziekolwiek. Chcę być dla niej godnym partnerem, a poza tym wolałabym, żeby ci, którzy mnie znajdą, jak już będzie po wszystkim zastali mnie przynajmniej w estetycznym opakowaniu. Oboje się z tego zaśmialiśmy.5 Ponadto, komicznym a zarazem ironicznym wydaje się być fakt, że powiernikiem wspomnień Gity staje się właśnie Denis, człowiek którego rodzice zamordowali Adina – brata Gity, człowiek, który jako chłopiec wygrzebał z ziemi na podwórku jego czaszkę i niczym wiaderkiem usypywał przy jej pomocy babki z piasku. Jednak okres od początku wojny do zawarcia znajomości z Denisem to czas gorzkiego śmiechu, podszytego groteską i ironią. Wygnana z własnego domu Gita Lauschmann trafia do obozu przejściowego dla Niemców. Spotyka tam kobietę, Niemkę, o której mówi Frau. Ta opowiada jej swoją tragiczną historię, która wywołuje niepohamowany śmiech Gity: W dębowej szafie z rzeźbioną górną częścią znaleźli kobietę w niebieskiej sukni. I zgwałcili. Cekaemem. Chce mi się rżeć ze śmiechu jak rozbrykanej kobyle.[…] Czyżbym już przelazła przez słoneczny mur, czyżbym przekroczyła granicę świata szaleńców, oparła się o ścianę 2 Denemarková: Zamindrákovaní si vždy najdou oběť. Denemarková Pieniądze od Hitlera, s. 18. 4 Ibid., s. 49. 5 Ibid., s. 217. 3 182 z papieru? Gwałt zimnym kawałkiem metalu, który nagrzewa się poprzez tarcie; to dla mnie całkiem zabawne. Nie zaskakuje mnie to ani trochę, dziś się już niczemu nie dziwię. Nie dziwię się, ale też nie rozumiem. Szarpie mną chęć, by zanieść się bulgoczącym śmiechem do łez, pragnienie, by rżeć na cały głos, trzymać ręce na brzuchu i rechotać. Podobna chęć takiego nieokiełznanego śmiechu do łez brała mnie, kiedy się wlokłam stamtąd. Językiem, zębami i wargami buduję tamę na wodospadzie, tłumię fajerwerki śmiechu. Odwracam się twarzą do ściany. Wgapiam się w nią, a przed oczami pojawiają mi się kolejne obrazy. Frau zachodzi w ciążę, pęcznieje i rodzi całą rodzinkę małych, twardych cekaemów, przedzierają się przez nią jak zamarznięte metalowe węże. Odmarzają dopiero w naszych dłoniach i na jej piersiach, z których kapią błyszczące naboje. Mogłaby nas uzbroić swoimi potomkami, mogłybyśmy się bronić z jej poszczekującymi dzieciaczkami w rękach, huśtać je i kołysać. […] Sama poszczekuję ze śmiechu. Frau, sądząc, że płaczę, gładzi mnie po ramieniu.6 Pytanie, dlaczego Gitę, która sama przeszła przez piekło, śmieszy historia gwałtu nasuwa się samo. Henri Bergson w książce Śmiech. Esej o komizmie pisze, że wystarczy spojrzeć na życie jako na widowisko, aby dramat przemienił się w tragedię. Aby komizm mógł wywołać należyty skutek, wymaga on jakby chwilowego znieczulenia serca. Przemawia jedynie do intelektu.7 Być może Gita na chwilę przestaje odczuwać, wyłącza emocje, nie współczuje, historię Frau traktuje właśnie jako widowisko, jakby jej dramat nie wydarzył się naprawdę, jakby był jedynie przedstawieniem. Być może nawet dla bohaterki, która na wojnie widziała i przeżyła już nie jedno, gwałt zadany cekaemem jest na tyle absurdalny i surrealistyczny, że Gita wybucha śmiechem a w jej umyśle powstają groteskowe wizje, które śmieszą i przerażają zarazem. Być może śmiech jest jedyną metodą na oswojenie brutalnej rzeczywistości. W trakcie rozmów z mieszkańcami Puklic – dawnymi oprawcami Gity – oskarżona o szaleństwo bohaterka musi „wyspowiadać się” ze swojego życia. Opowiada: Tam działy się różne rzeczy, których ludzka myśl nie obejmie a serce nie wytrzyma [...]balansowałam na cienkiej linie. Na drucie rozpiętym między Puklicami a miejscem, w którym zamordowali moich rodziców. [Mąż] powiesił się na strychu kamienicy, w której mieszkaliśmy, tchórz. Na sznurze od bielizny należącym do lokatorki, której syn chciał, żeby, ulżyła jego boleści w podbrzuszu.8 Musi tłumaczyć się z pobytu w szpitalu psychiatrycznym, opowiada o tym, jak została zgwałcona a jej synek zamordowany, jak powoli odbudowywała relacje z otoczeniem i szukała równowagi w życiu. Swój powrót drugi (lato 2005) do Puklic podsumowuje słowami: Cała moja tragedia zmieniła się w farsę.9 Nagle, w świetle spotkania z dawnymi oprawcami, wszystko, czego doświadczyła Gita, jej cały osobliwy życiorys, staje się tylko karykaturą. Czytelnik ma poczucie groteskowości, zastanawia się, jak to możliwe, żeby jeden człowiek doświadczył tyle cierpienia. Ale Gita Lauschmann potrafi także zaskoczyć czytelnika swoimi słowami, specyficznym poczuciem humoru, które może czasami wydawać się nawet nie na miejscu. Mówi o sobie córka człowieka, którego rozwiał wiatr10 i dodaje Zanim odmaszerował do gazowej łaźni, podobno uniósł lekko kapelusz i przepuścił starszego pana: proszę przodem szano wny panie.11 Źródłem efektu konicznego jest rozdźwięk pomiędzy tym, co 6 Ibid., s. 60. Bergson, s. 10. 8 Denemarková, s. 108-109. 9 Ibid., s. 129. 10 Ibid., s. 19. 11 Ibid., s. 19. 7 183 wie bohater, a tym, co wie czytelnik – ojciec Gity nie był przecież świadom, że ani on ani starszy pan, którego przepuścił w drzwiach nie wyjdą już z łaźni gazowej. Aby odegrać się na swojej córce i wnuczce, które przeczytały jej osobiste zapiski, Gita pozwala sobie na okrutne żarty, które potrafią ranić tak samo jak żarty jej oprawców: - No, to był ciężki dzień, ale będzie dobrze, dobrze będzie, wszystko będzie dobrze. No to tak. Zjemy sobie coś z tych smakołyków, babuniu, co? Ty też musisz być nieźle głodna. Ancia mówiła, że w zamrażalniku są lody waniliowe, to nas przynajmniej trochę ochłodzi w ten upał, z bitą śmietaną i czereśniami, wszystko będzie dobrze, teraz już będzie tylko dobrze. - Ja zjem zupę pokrzywową. - Że co? - Pokrzywową. To moje doświadczenie z Terezina, którym się z wami chętnie podzielę. Zupę można zrobić z jednego liścia zakurzonej pokrzywy. Mam ochotę na zupę pokrzywową.12 Czytelnik zastanawia się, czy Gita, choć śmieje się z własnej tragedii, ma do tego prawo? Czy swoim żartem nie obraża innych ofiar Holocaustu? Co i dlaczego śmieszy oprawców Gity Lauschmann? Oprawcy Gity Lauschmann śmieją się znacznie częściej niż ona, a ich śmiech ma w sobie coś okrutnego, czasem demonicznego, często świadczy o bezmyślności, bywa też wyrazem rozpaczy, poczucia winy. Śmiech towarzyszy wszystkim oprawcom począwszy od strażników w obozie, poprzez sąsiadów z Puklic, na mężczyznach, którzy zgwałcili Gitę i zamordowali jej synka skończywszy. Akt przemocy jest dla nich niczym wesoła zabawa, rozrywka, której nieodłącznym elementem jest śmiech. Śmiech, który sam w sobie jest aktem przemocy, potrafi zranić tak samo jak fizyczny cios. Rechocząc, gniotą kobietom piersi pod klapkami bluzek, oklepują ze wszystkich stron swoje ofiary i ściągają zegarki, łańcuszki. I kolczyki, przy których nie tracą czasu na rozpinanie.13 Leżę na brzuchu. Zamykam oczy. Zaciskam zęby. Słowa Stolarza i hałaśliwy śmiech fryzjera Kleina są coraz bliżej. Ten sam sztuczny śmiech, z jakim, gnąc się w ukłonach, witał tatę w oficynie. […] Wciąż się śmiejąc, szturcha mnie czubkiem buta. Cwaniacko spluwa. 14 Najgorsze było to, że na moich oczach, na tych moich oczach, które tu widzisz, urżnęli głowę mojemu synowi. A potem tym samym nożem nabrali sobie słoniny i pokroili chleb. A tą główką… Rzucali ją sobie wokół kuchennej kanapy. Do której mnie przygwoździli bólem. Grali nią sobie, bo wydawało im się to zabawne.15 Śmiech napastników sprawia, że zadawane ciosy wydają się być jeszcze bardziej okrutne, a tragedia ofiary jeszcze większa i dotkliwsza oraz – w pewnym sensie – nierzeczywista. Czytelnik zadaje sobie pytanie, czy to możliwe, żeby zadawanie bólu drugiej osobie sprawiało komuś radość? Czy to możliwe, żeby napastnicy byli aż tak okrutni, że tym samym nożem, którym obcięli głowę synkowi Gity kroją teraz chleb i słoninę? Henri Bergson twierdzi, że śmiech, nawet ten najszczerszy zakłada tajne porozumienie. Francuski filozof nazywa je nawet współwiną dzieloną z pozostałymi towarzyszami śmiechu. 16 W pierwszym 12 Ibid., s. 155. Ibid., s. 55. 14 Ibid., s. 39. 15 Ibid., s. 115. 16 Zob. Bergson, s. 10-11. 13 184 i ostatnim z wyżej przytoczonych przykładów rzeczywiście można mówić o współwinie śmiejących się, która bardziej niż na samym współuczestnictwie w zbrodni polega na stanie umysłu, który jest właściwy bohaterom, a który wyraża się poprzez śmiech. Jak zwyrodniały musi być człowiek, by w jego umyśle mogły zrodzić się takie zbrodnie i w dodatku wywołać u niego śmiech? Ostatni z przytoczonych fragmentów pochodzi z rozdziału zatytułowanego Roześmiane pajace – to określenie niesie ze sobą ogromny ładunek emocjonalny, tytuł dodatkowo podkreśla absurdalność popełnionej zbrodni. Radka Denemarková wkłada w usta fryzjera Kleina absurdalne oskarżenie o to, że tragedie Gity Lauschmann zrodził jej chory umysł. Jest to oskarżenie o to, że historia jej życia jest zbyt groteskowa, aby mogła być prawdziwa. Dodatkowy efekt komiczny zostaje uzyskany poprzez formę zwracania się do bohaterki, jaką wybrał Klein – po wszystkich krzywdach, jakie jej wyrządził, śmie nazywać ją Gituszką. - No, tak, to faktycznie strasznie, nikt temu nie przeczy, Gituszko. Ale z drugiej strony to trochę jakby podejrzane, że jednego człowieka, znaczy Ciebie, spotkało tyle takich… no, jakby dziwnych historii. Każdemu mogłoby przyjść do głowy – i myślę, że tu nie mówię tylko za siebie – czy sobie jakby tego czasem nie wymyśliłaś. Poza tym – czemu twój mąż miałby się powiesić, skoro ty sobie pętli na głowę nie założyłaś? Jak widać. Rechocze i się rozgląda. Dumny ze swojego dowcipu.17 Szczytem groteski jest jednak to, że Stolarza, który sam przyczynił się do tragedii Gity (zagłodził na śmierć jej brata, poćwiartował jego zwłoki, chciał, aby taki sam los spotkał Gitę) z niedowierzaniem pyta Gitę Lauschmann jak to możliwe, że po wszystkim co przeszła jeszcze żyje: – To znaczy o co mnie pan właściwie pyta? – O co? Jeżeli to prawda, że była pani w obozie koncentracyjnym i że tam pani zginęła cała rodzina, a potem pani przeżyła jeszcze coś takiego, że pani znowu umarła cała rodzina, no to się pytam, jak to jest możliwe, że pani jako jedyna przeżyła, akurat właśnie pani[…] – Innymi słowy, pyta pan, jak to możliwe, że jeszcze żyję?18 Jedyną osobą, która czuje się winna tragedii Gity, którą dręczą wyrzuty sumienia jest Kobieta, matka Denisa. Kiedy spowiada się synowi ze swoich grzechów płacz miesza się ze śmiechem. Posługując się wcześniej przytoczoną klasyfikacją powodów śmiechu, zaproponowaną przez Helmuta Plessnera, należy przyporządkować śmiech Kobiety do ostatniej grupy – śmiechu spowodowanego zakłopotaniem i rozpaczą. Jest jednak w śmiechu Kobiety coś więcej, jakiś pierwiastek szaleństwa, wywołanego poczuciem winy. Matka zaczyna się śmiać. wydaje się, że talerz zaraz zleci jej z kolan.[…] Śmiech przechodzi w szloch, który wstrząsa zasuszonym ciałem 142 Śmieje się, plując żółtawymi drobinkami. Przez ciemny pokój przechodzi lekki powiew. Tym chichotem matka oskarża go o współudział. 159 Kiedy Natasza prosi Kobietę – swoją matkę, aby ta sfałszowała podpis sławnego artysty na woreczkach soczewicy rozdawanych jako upominek w sklepie, Kobieta zamiast napisu Z serdecznymi pozdrowieniami Jirzi Oujezdski kaligrafuje na woreczkach Z serdecznymi pozdrowieniami Gita Lauschmann – w ten komiczny sposób Radka Denemarková ukazuje próbę odkupienia win przez Kobietę. W powieści Radki Denemarkovej można odnaleźć nawet elementy charakterystyczne dla klasycznej komedii pomyłek. Należy do nich np.: nieporozumienie, do którego dochodzi między Stolarzem a Denisem, a w wyniku którego w umyśle Stolarza rodzi się następująca wizja: 17 18 Denemarková, s. 106. Ibid., s. 97-98. 185 W wyobraźni konstruuje sobie ze szczegółami dalszy bieg wypadków. Fryzjer Klein ogoli i ostrzyże Denisa, uczesze pannę Lauschmann, proboszcz w kościele połączy sakramentem pożółkłą parę, Stolarz i Natasza będą świadkami przy uroczystym „tak” i głośnym cmoknięciu, Mistrz Oujezdski wyrecytuje wiersz, poczęstuje się kiełbaskami i śliwowicą w urzędzie gminy wśród narcyzów i lampionów, Denis przeniesie pannę młodą przez próg zameczku, wzruszona matka Denisa pobłogosławi młodej parze, kobiety będą rzucać ryż i soczewicę, tony soczewicy na szczęście. Przez usta przedziera się śmiech, nabiera siły, rośnie nabrzmiewa. Stolarz się krztusi.19 Równie ważnym czynnikiem kształtującym świat przedstawiony jest w powieści Denemarkovej ironia. Ironiczne wydają się być same Puklice – małe, spokoje czechosłowackie miasteczko, którego mieszkańcy, zdawałoby się, nie mogli niczym zawinić. A jednak miejsce to skrywa w sobie wiele okrutnych tajemnic, wiele ludzkich tragedii. W ironiczny sposób autorka wikła fabułę, bawi się nią – stosuje retardacje, antycypacje, swoją opowieść zaczyna niczym kryminał, który przewrotnie okazuje się być formą zupełnie inną. Podsumowując, sama autorka mówi, że powieść Pieniądze od Hitlera to powieść o trupach ukrywanych w czeskich szafach, o niezagojonych ranach w czeskiej historii, a mimo to nie brak w niej humoru. W powieści nie chodzi jednak o wyśmiewanie historii i tragedii ludzkich, a o taki sposób opisu rzeczywistości, który za pomocą komizmu odkrywa bolesne miejsca w historii czeskiego narodu. Jest to komizm przepojony groteską, ironią i absurdem. Losy bohaterów nie są jednak komedią, lecz tragikomedią, a śmiech, który stale im towarzyszy, służy podkreślaniu, uwypuklaniu pewnych cech. I choć może budzić kontrowersje wykorzystywanie komizmu w powieści, która porusza tematykę Holocaustu, wysiedleń Niemców po II wojnie światowe i losów Żydów ocalałych z Zagłady, jest on potrzebny właśnie do tego, aby zwrócić uwagę czytelnika na trudne kwestie historii Europy XX wieku. Резюме В настоящей работе был проведен анализ комических элементов в романе Peníze od Hitlera Радки Денемарковой. Автор романа, пользуясь иронией, абсурдом и гротеском, показывает незаживающие раны в чешской истории. Роль комизма в данном произведении не заключается в том, чтобы высмеять историю и человеческие трагедии. Автор, хотя это очень спорний способ, использует комизм с другой целью – привлечь внимание читателя, заставить его задуматься над трудными вопросами, касающимися истории Европы ХХ века. Bibliografia 1. Denemarková R., Pieniądze od Hitlera, przeł. Timingeriu T., Czernikow O., Wrocław 2008. 2. Bergson H., Śmiech. Esej o komizmie, przeł. Cichowicz S., Warszawa 1995. 3. Plessner H, Śmiech i płacz: badania nad granicami ludzkiego zachowania, przeł. Zwolińska A., Nerczuk Z., Kęty 2004. 4. Denemarková R.: Zamindrákovaní si vždy najdou obět, rozm. przepr. Singer F., http://www.novinky.cz/kultura/113979-radka-denemarkova-zamindrakovani-si-vzdynajdou-obeti.html [dostęp: 20.03.2011]. 5. Tomáš F., Co dělal tvůj otec za války? [w:] „A2” 2006, nr. 30. 19 Ibid., s. 187-188. 186 Analiza mechanizmów narracyjnych w komiksie Václava Gatarika Proměna Natalia Malinowska-Jany An Analysis of the Narrative Mechanisms in Václav Gatarik's Comik Book Proměna Abstract: My paper is aimed at the presentation of the basic differences between Franz Kafka's short story The Metamorphosis and Václav Gatarik's comics based on it. I focus mainly on the presentation of the narrative mechanisms that were used by both authors. At first I look closer at the definitions of the words: comics and short story. Having done that, I start comparing the original text with its comics adaptation. I demonstrate in what way certain passages from Kafka's text can be presented in the panels. After that I focus on the fragments that appeared in the original but were omitted in the comics and on those that were added to Gatarik's work although they were not in the short story. Key words: Kafka; Gatarik; Proměna, Przemiana, adaptacja, komiks. Contact: University of Silesia in Katowice, [email protected] Przeprowadzając analizę porównawczą utworu epickiego i jego komiksowej adaptacji, warto na początku się zastanowić, z jakiego rodzaju dziełami mamy do czynienia, jakie są ich cechy charakterystyczne i co je odróżnia, by następnie skupić się na środkach wyrazu, technikach i mechanizmach, jakie mają do dyspozycji autorzy każdego z omawianych utworów chcący przekazać tę samą treść. Czym zatem jest komiks i co go odróżnia od utworu prozatorskiego? Wiele słowników i encyklopedii zwraca uwagę na jego aspekt humorystyczny, podkreśla się także fakt, iż obrazki przedstawiające jakąś historię zazwyczaj są uzupełnione o najczęściej krótki tekst1. Tymczasem okazuje się, że pierwsza z wymienionych cech komiksu już dawno przestała być właściwością typową dla omawianego medium, bowiem od lat na różnych rynkach ukazuje się coraz więcej wielostronicowych opowieści obrazkowych, które dalekie są od rozśmieszenia odbiorców. Kwestia krótkiego opisu wydaje się już być bardziej trafiona, aczkolwiek znów można z tym dyskutować, ponieważ istnieją takie publikacje, jak na przykład klasyczna już Umowa z Bogiem Willa Eisnera, pierwsza amerykańska powieść graficzna, gdzie można znaleźć dłuższe fragmenty prozą. Jak więc można zdefiniować komiks? Według mnie jedną z najtrafniejszych eksplikacji podaje Scott McCloud w swojej kultowej książce Understanding Comics: the Invisible Art. Autor licznych rysunków i prac teoretycznych dotyczących komiksu stwierdza, że komiks to „rysunkowe bądź inne obrazy zestawione w przemyślany ciąg, które mają na celu przekazanie informacji i/albo wywołanie 1 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa: Muza S.A., 2000., M. Szymczak, red. Słownik języka polskiego A-K, Warszawa: PWN, 1998. 187 reakcji estetycznej u odbiorcy”2. Jak widać w przedstawionej definicji nie ma słowa ani o miejscu i ilości tekstu zamieszczonego w komiksie, ani o aspekcie humorystycznym. Tym co jest najważniejsze jest określona sekwencja obrazków, których celem jest przekazanie określonego komunikatu. Dla potrzeb niniejszej pracy warto uzupełnić powyższe wytłumaczenie terminu o podstawowe elementy składowe komiksu, będące jednocześnie narzędziami, za pomocą których twórcy opowieści obrazkowych mogą przekazać odbiorcy zamierzoną treść. Do tych najbardziej oczywistych należą kadr, tzw. caption, czyli „samodzielna jednostka znajdująca się najczęściej nad lub pod obrazkiem, zawierająca elementy językowe”3, dymki, czcionka, wyrazy dźwiękonaśladowcze, powszechnie stosowane znaki symboliczne, ale także kolory, kształt i ramka kadru, i w końcu tzw. gutter, czyli „pusta przestrzeń pomiędzy kolejnymi kadrami”4. Wyjaśniwszy czym jest komiks, warto skupić się teraz na definicji opowiadania. Jak podaje Słownik terminów literackich Stanisława Sierotwińskiego opowiadanie, to 1. Forma podawcza, głównie na usługi epiki; jest układem motywów dynamicznych, powiązanych następstwem czasowym. Zasadniczo rekonstruuje przebieg zdarzeń w przeszłości i jeśli używa się niekiedy czasu teraźniejszego, to dla uplastycznienia przedstawionej akcji. Od innych odmian narracyjnych, np. Od informacji, różni się dynamiczną zmiennością motywów. 2. utwór epicki niewielkich rozmiarów, który od noweli różni się większą rozlewnością i dowolnością kompozycji.5 Pierwsza z przytoczonych eksplikacji mówi o opowiadaniu jako określonym sposobie przekazywania historii. I nie ma w tym miejscu wątpliwości, że jest to forma, którą można zaobserwować u zdecydowanej większości komiksów. Kluczową rolę bowiem odgrywa następstwo czasowe, rekonstruuje się zdarzenia i występuje dynamika. Nas jednak interesuje druga definicja, która mówi o opowiadaniu jako gatunku epickim. Jednak, jako że jest ona bardzo lakoniczna, to dla celów niniejszej pracy warto spojrzeć na opowiadanie z szerszej perspektywy, czyli poprzez wskazanie jego właściwości na podstawie cech charakterystycznych dla epiki. Najogólniej rzecz ujmując utwory epickie przedstawiają zdarzenia, które przytrafiają się określonym bohaterom w mniej lub bardziej sprecyzowanym czasie i przestrzeni. Wszystko to opowiedziane jest czytelnikowi przez narratora, który albo może stanowić jednostkę wyłączoną ze świata przedstawionego, albo też może on ten świat tylko jakby z boku obserwować lub też może on aktywnie w nim uczestniczyć. Jego rola w każdym utworze jest kluczowa, to bowiem dzięki niemu czytając teksty literackie poznajemy charakter i wygląd bohaterów, ich myśli i wypowiedzi. Dzięki jego słowom zaczynamy widzieć świat i zdarzenia, które autor chciał nam przedstawić. A jako że właściwie jedynym narzędziem pisarzy jest język, często jest on wykorzystywany w niecodzienny, nadzwyczajny sposób tak, 2 S. McCloud, Understanding Comics: the Invisible Art, New York: Harper Collins Publishers, 1993, str. 20. Tłumaczenie z języka angielskiego własne. 3 M. Saraceni, The Language of Comics. New York: Routledge, 2003, str. 10. 4 M. Saraceni, The Language of Comics, str. 9. Bardziej szczegółowo zajmuję się definicją komiksu i kwestią narracji w tym medium w pracy Narration in the Graphic Novel on the Basis of Craig Thompson's „Blankets”, która jest do wglądu w bibliotece Uniwersytetu Śląskiego. Warto sięgnąć także do następujących książek: W. Eisner, Comics and Sequential Art. Tarmarac, Florida: Poorhouse Press, 1985, S. McCloud, Understanding Comics: The Invisible Art oraz do M. Saraceni, The Language of Comics. New York: Routledge, 2003. 5 S. Sierotwiński, Słownik terminów literackich. Teoria i nauki pomocnicze. Wyd. IV. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, 1986. 188 by po pierwsze odróżnić tekst literacki od zwykłego tekstu pisanego prozą i po to by podkreślić specyfikę sytuacji bądź bohatera. Jak zatem tekst Franza Kafki Proměna został przedstawiony w komiksie Václava Gatarika? Czym zostały zastąpione słowa narratora i czy w ogóle dało się je zastąpić? By odpowiedzieć na te pytania warto porównać określone fragmenty obu utworów. Należy jednak zaznaczyć, że właściwie każda adaptacja dzieła czy to powieści na film, czy też opowiadania na komiks jest czyjąś interpretacją. Ktoś czytając dany tekst przedstawił za pomocą innego medium, to, co zostało narysowane w jego wyobraźni przy pomocy słów pisarza określonego tekstu. Zatem musimy mieć na uwadze fakt, że komiks Proměna jest określonym, indywidualnym odczytaniem utworu Kafki. Już sam początek komiksu jest dość zastanawiający. Tekst oryginalny zaczyna się bezpośrednio od części pierwszej. W pracy Gatarika również wyraźnie wyodrębniono trzy części opowieści, ale nie rozpoczyna się ona identycznie jak opowiadanie Kafki. Tym, co widzimy najpierw są trzy kadry: dwa pierwsze przedstawiają głównego bohatera Řehořa Samsę najpierw drzemiącego przy biurku, a następnie spoglądającego za okno. Ostatni obrazek, jak się wydaje, przedstawia to, co mężczyzna widział ze swojego pokoju, czyli jak można się domyśleć z ilustracji – Hradczany. Kadr ten sugeruje odbiorcy, że bohater wraz ze swoją rodziną mieszka w Pradze. Taka informacja jednak ani razu nie pada w tekście oryginalnym, choć można się tego oczywiście domyślać na podstawie innych utworów pisarza. Ponadto, w pracy V. Gatarika, ostatni kadr zamieszczony w komiksie przedstawia jadący tramwaj, na którym jest reklama hotelu Praha, a w tle wyraźnie widać praski zamek, zatem zyskujemy tu dodatkowe potwierdzenie miejsca akcji. Jak widać, już w tym momencie znajdują potwierdzenie słowa, że omawiana adaptacja jest interpretacją. Na drugiej stronie komiksu pojawia się już nagłówek „I. část“, ale obrazki pokazują mężczyznę, który mimo zmęczenia i chęci pójścia spać pracuje przy biurku. Ostatni kadr informuje odbiorcę o śnie bohatera. Gdy przewrócimy stronę widzimy pościel, a spod niej wyłaniającą się głowę robaka. Następnie w formie caption pojawia się pierwsze zdanie z opowiadania: „Když se Řehoř Samsa jednoho dne probudil z neklidných snů, nalezl se v posteli proměněn v jakéhosi nestvůrného brouka“6, pod którym zostały zamieszczone kolejne kadry ilustrujące mężczyznę po metamorfozie, rozmyślającego o tym, co się z nim stało; zatem dopiero w tym momencie zaczyna się odzwierciedlanie tego, co opisuje Kafka. Warto zatem zapytać, czy te pierwsze, zamieszczone przed zacytowanym zdaniem kadry były konieczne, by została oddana treść oryginału? Z jednaj strony wydaje się, że nie, bowiem opowiadanie zaczyna się właśnie od przytoczonego zdania i nie następuje ani przed nim, ani po nim opis tego, że Řehoř dzień wcześniej wyglądał przez okno i śpiący pracował przy biurku. Nic takiego się nie pojawia, od razu mamy do czynienia z bohaterem po metamorfozie. Ale z drugiej strony mając przed oczami tylko tekst rozpoczynający się od słów „Když se Řehoř Samsa jednoho dne probudil z neklidných snů, nalezl se v posteli proměněn v jakéhosi nestvůrného brouka“ od razu domyślamy się, że przed zaśnięciem był to normalny mężczyzna między innymi dzięki temu, że podane jest jego imię i nazwisko. Można dyskutować, że w komiksie przecież jest ten sam fragment, ale gdy pojawia się on w formie caption w sąsiedztwie kadrów przedstawiających robaka, fakt, że odbiorca od razu wyobrazi sobie, że owo zwierzę było jeszcze wczoraj zwyczajnym mężczyzną nie jest już taki oczywisty. Już w tym krótkim fragmencie, który dopiero co został scharakteryzowany, można zauważyć kilka zasadniczych różnic pomiędzy snuciem opowieści w formie utworu epickiego i komiksu. W tekście oryginalnym drugi akapit zaczyna się od słów: „Co se se mnou stalo? pomyslel si.”7 Przytoczony cytat stanowi myśl bohatera, którą czytelnik poznaje dzięki 6 7 V. Gatarik. Proměna. Praha: Garamond, 2009. F. Kafka, Proměna. Praha, Nakladatelství Vyšehrad, 2005, str. 9. 189 wprowadzeniu narratora. W komiksie, podobnie jak tutaj mamy do czynienia z mową niezależną, jednak można tu zauważyć pewną odmienność – w tekście narrator za pomocą czasownika informuje czytelnika kto i co w danej chwili zrobił, natomiast w komiksie to, że mężczyzna sobie coś pomyślał jest podkreślone dzięki specyficznemu zakończeniu dymku, które pełni w komiksie funkcję frazy wprowadzającej, którą w epice podaje narrator. To dzięki niemu dowiadujemy się, kto się wypowiada/myśli, bowiem strona, w jaką jest skierowany ogonek to właśnie sugeruje. Warto podkreślić także, że dymki oprócz tego, że przekazują odbiorcy słowa bohatera lub też informują o jego rozważaniach są bardzo często wykorzystywane jako środek narracyjny, mający na celu przekazanie komunikatu, który inaczej musiałby być wyrażony za pomocą opisu. W komiksie opis najczęściej zostaje zredukowany do minimum, bowiem uważa się, że obraz jest w stanie oddać to, co inaczej zostałoby zilustrowane za pomocą tekstu. Ale w tym momencie pojawia się wątpliwość, czy osoba czytająca/oglądająca komiks dostrzeże wszystkie zasadnicze dla danego obiektu cechy. Problematykę tę podejmuje w swoim eseju zatytułowanym „What Novels Can Do that Films Can't” Seymour Chatman. Amerykański profesor podkreśla fakt, że może i za pomocą obrazu można pokazać więcej, pytanie jednak, czy widz dostrzeże wszystko to, co w tekście było uwypuklone?8 Uczony poruszył ten problem w pracy poświęconej różnicom pomiędzy filmem a powieścią, jednak to samo odnosi się do komiksu, z tą małą różnicą, że w komiksie w przeciwieństwie do filmu najczęściej mamy do czynienia z mniej lub bardziej czytelnym rysunkiem, który ponadto możemy kontemplować właściwie nieograniczoną ilość czasu. Przeanalizujmy zatem jeszcze jeden przykład tego, jak opis został oddany w pracy Gatarika. Jeszcze na tej samej stronie, na której znajduje się pierwsze zdanie z tekstu oryginalnego, pojawia się kadr ilustrujący Řehořa-robaka leżącego w łóżku, przy czym została tu pokazana także otaczająca go przestrzeń. Oprócz łóżka widzimy stół, na którym leżą zwoje materiałów i jak się wydaje budzik, nad meblem natomiast wisi obraz, który, jak można się domyślać ilustruje jakąś postać. W przedstawionym przeze mnie opisie pokoju Řehořa jest wiele wątpliwości, co jest wynikiem tego, że kreska Gatarika jest dość specyficzna i stworzone przez niego kadry nie są bardzo wyraźne. W oryginale omawiany fragment wygląda następująco: Nad stolem, na němž byla rozložena vybalená kolekce vzorků soukenného zboží – Samsa byl obchodní cestující –, visel obrázek, který si nedávno vystřihl z jednoho ilustrovaného časopisu a zasadil do pěkného pozlaceného rámu. Představoval dámu, opatřenou kožešinovou čapkou a kožešinovým boa, jak vzpřímeně sedí a nastavuje divákovi těžký kožešinový rukávník, v němž se jí ztrácí celé předloktí.9 Tego, że na stole leżą zwoje materiału można się domyśleć, w bardzo schematycznym obrazie można dostrzec kobietę, ale na pewno nie wyczytamy w omawianym kadrze informacji dotyczących szczegółów portretu damy. Mamy tu zatem do czynienia z sytuacją, która potwierdza, że opis może bardziej precyzyjnie oddać różne detale, ale także widzimy tu, że czasem to, ile odbiorca zobaczy w kadrze nie zleży tylko od uwagi, jaką poświęca on odczytaniu kolejnych obrazków, ale także od tego, jak dokładnie tekst utworu adaptowanego został przeniesiony do formy obrazkowej. Do tej pory zobaczyliśmy, że tekst narracyjny może być zastąpiony przy pomocy obrazu i dymków. Zastanówmy się, w jakim stopniu pozostałe elementy komiksu oddają to, co w opowiadaniu jest przedstawione za pomocą słów narratora. 8 S. Chatman, What Novel Can Do that Films Can't?, w: On Narrative, red. W. J. T. Mitchell. Chicago, London: The University of Chicago Press, 1981, str. 121. 9 F. Kafka, Proměna... str. 9-10. 190 Kolejnym narzędziem, który mają do dyspozycji autorzy historii opowiadanych słowem i obrazem są także wyrazy dźwiękonaśladowcze. W komiksie występują one znacznie częściej niż w utworach epickich, bowiem niejednokrotnie jest to właściwie jedyna możliwość oddania dźwięku. I tak na przykład w opowiadaniu Kafki na stronie trzynastej pojawia się opis: Když si to všechno v největším spěchu rozvažoval a nemohl se odhodlat vylézt z postele – budík právě odbíjel tři čtvrti na sedm –, ozvalo se opatrné zaklepání na dveře v hlavách postele. „Řehoři,” zavolal hlas – byla to matka – „je tři čtvrti na sedm. Nechtěla odjet?” Ten něžný hlas!10 W komiksie natomiast zamiast opisu pukania do drzwi występują wyrazy dźwiękonaśladowcze „T'UK T'UK”, a następnie, gdy w tekście Kafki pojawia się wzmianka o tym, że ojciec delikatnie uderzał pięścią w drzwi, Gatarik użył fraz „BUCH BUCH” i przedstawił bohatera z zaciśniętą dłonią. W zacytowanym fragmencie utworu oryginalnego pojawia się jeszcze jedna istotna kwestia, mianowicie – jak oddać charakter głosu, sposób wypowiadania słów. Jednym z najczęściej stosowanych zabiegów jest nadanie dymkom odpowiedniego kształtu, na przykład krzyk lub inne głośne dźwięki często pojawiają się w zygzakowatej oprawie, ale jeszcze chętniej wykorzystuje się różne modyfikacje czcionki. Jeśli chodzi o opis głosu matki w przedstawionym cytacie, nie został on w żaden sposób podkreślony w pracy Gatarika, ale już dziwne dźwięki jakie się wydobywały z ust Řehořarobaka wyróżniono. Pojawia się czytelna, aczkolwiek mocno zniekształcona czcionka, a w niektórych kadrach dodatkowo, by odbiorca nie miał żadnych wątpliwości, że to właśnie było celem wykorzystania specyficznego kształtu liter, pojawia się komentarz podkreślający charakterystyczne cechy głosu bohatera. Innym możliwym zabiegiem, który ma na celu oddanie dźwięku może być wykorzystanie jakiegoś powszechnie czytelnego symbolu. W komiksie Proměna autor posłużył się nutami, aby przekazać odbiorcy informację, że słychać muzykę. Widać to na przykład w kadrze zamieszczonym poniżej. W tekście oryginalnym ten sam komunikat przekazany jest w następującej formie: „Právě toho večera – Řehoř si nevzpomínal, že by byl za celou tu dobu slyšel jejich zvuky – zazněly z kuchyně housle.”11 Kolejnym bardzo ważnym elementem narracyjnym w komiksie jest wspomniane już caption. Jest to właściwie jedyne miejsce w historiach opowiedzianych za pomocą elementów werbalnych i obrazkowych, które ewidentnie stanowi miejsce praktycznie wyłącznie dla słów narratora. Najczęściej zamieszczane są tam informacje na temat miejsca i czasu akcji. Praca Gatarika jest doskonałym tego przykładem, bowiem bardzo często, gdy chce on zasygnalizować zmianę czasu akcji, przepisuje on fragmenty z utworu Kafki i zamieszcza je w ramkach najczęściej na górze kadru lub nad nim. Ale w omawianym komiksie istnieją jeszcze inne elementy sygnalizujące porę dnia, na przykład na wielu obrazkach zwłaszcza w początkowej części pracy Gatarika często pojawia się budzik. Jednak autor komiksu nie do końca uważnie połączył obrazki bowiem na stronie ósmej na stoliku nocnym stoi budzik, który wskazuje godzinę siódmą, natomiast na stronie dziewiątej pojawia się dymek z głosem matki „Řehoři! Už je tři čtvrtě na sedm! Nechtěl jsi už dávno odjet? Řehoři!“ Sytuacje tego typu nie powinny się zdarzać, bowiem uważny odbiorca z pewnością wykryje pomyłkę autora. Widzimy zatem, że istnieje wiele mechanizmów i środków wyrazu, jakimi może się posłużyć twórca komiksu chcąc oddać określoną treść. W przypadku adaptacji utworu stricte literackiego na komiks dochodzi do sytuacji, że owe mechanizmy mają za zadanie przekazać 10 11 Tamże, str. 13. Tamże, str. 92. 191 odbiorcy to, co wcześniej zostało wyrażone najczęściej tylko za pomocą języka werbalnego. Zastanówmy się zatem na ile operacja, jaką przeprowadził Václav Gatarik okazała się być sukcesem. Dla wielu odbiorców pracy Gatarika dużą zaletą może być fakt, iż niewątpliwie czyta się ją szybciej niż opowiadanie Kafki. Komiks ten byłby zatem w jakimś stopniu sprostaniem potrzebom naszych czasów, czyli doby kultury obrazkowej, gdzie dąży się do skrótowości i ułatwiania ludziom odbioru różnego rodzaju komunikatów. W tym miejscu zatem dochodzimy do kolejnego pytania: czy skoro wytwory wspomnianej kultury przez wielu uważane są za swego rodzaju regres, to czy komiks Gatarika nie jest profanacją utworu Kafki? Pytanie to wydaje się być tym bardziej zasadne, jeśli spojrzymy na następującą wypowiedź profesora Jana Błońskiego: Jeżeli słowo „kształtuje” znaczy: czyni lepszym, bogatszym, uporządkowanym, to literatura obrazkowa oczywiście nikogo nie kształtuje, ale ogłupia, bo zrywa ciągłość sekwencji, zmienia świat w kaszę. Natomiast jeśli rozumieć słowo „kształtuje” w sensie „wpływa”, no to oczywiście kultura masowa bardzo silnie na nas wpływa, niestety.12 Dla wielu osób, które wciąż postrzegają komiks, jako medium gorszego rodzaju, zdolne oddać najczęściej tylko infantylne tudzież po prostu w żaden sposób nie wzbogacające odbiorcy treści, niewątpliwie omawiana adaptacja będzie zabiegiem niemile widzianym. Natomiast dla tych, którzy zdążyli już zauważyć niezmierny progres jaki to medium ma za sobą, owa praca nie będzie niczym szokującym. Ale wciąż pozostajemy przy pytaniu, na ile Gatarikowi udało się oddać to, co można wyczytać w opowiadaniu Franza Kafki? Praktycznie wszystkie kadry w komiksie Proměna są logicznie połączone, a obrazki uzupełnione elementami werbalnymi w dużym stopniu oddają to, co jest przekazane w tekście oryginalnym. Ale niestety nie wszystko. Co zatem autor komiksu pominął i czy ma to zasadniczy wpływ na treść przedstawionej przez niego historii? Václav Gatarik kilka razy zrezygnował z przedstawienia pewnych przemyśleń głównego bohatera. Jednak na przykład dotyczyły one faktu, iż w swoim nowym ciele, nie jest on w stanie spać w pozycji, którą wcześniej bardzo lubił13, czy też, że nie jest on jeszcze przygotowany, by pójść do pracy. Nie są to zatem fakty bardzo znaczące. Pominięto także pewne opisy związane z przemieszczaniem się Řehořa, czy też ze wstawaniem z łóżka. Nie oddano także pewnych szczegółów związanych z prezentowaną w utworze przestrzenią, i choć może nie są to informacje niezbędne, to jednak obraz stanowiący jeden z głównych elementów komiksu, mógł to oddać. Ale autor komiksu nie uwzględnił w swojej pracy także kilku bardzo znaczących dla treści elementów, na przykład, u Kafki jest mowa o tym, że gdy do domu Samsów przyszedł prokurent, główny bohater przez moment miał nadzieję, że jego rodzina nie otworzy drzwi. Na tej samej stronie pojawiają się także jego przemyślenia związane ze złością, jaką wywołał fakt, iż to właśnie prokurent, a nie ktoś niższy rangą musiał skontrolować zaistniałą sytuację. I w końcu mowa jest o tym, że ów gniew sprawił, iż robak wydostał się z łóżka („A spíš s rozčilení, jež tyto úvahy v Řehořovi vyvolaly, než z řádného rozhodnutí vymrštil se vší silou z postele.”14). Kolejnym istotnym brakiem w komiksie Gatarika są przemyślenia głównego bohatera związane ze zmianami w jego pokoju przeprowadzonymi przez matkę i Markétkę. Najważniejszym opuszczonym fragmentem jest ten przedstawiający stosunek Řehořa 12 Rozmowy na koniec wieku z profesorem Janem Błońskim... o fikcji. http://www.republikasilesia.com/Kulisz/Roz_koniec/rozmowy/jblonski.htm, (17 maja 2010). 13 F. Kafka, Proměna..., str. 10. 14 Tamże, str. 67. 192 do obrazu damy, który wisi na ścianie. Robak obawia się, że po tym, jak wyniesiono praktycznie wszystko to, co zapełniało jego pokój, zostanie w końcu pozbawiony i swojego ulubionego dzieła sztuki. Wobec tego wskoczył na ten obraz i zakrył go całym swoim ciałem, a gdy jego siostra zaczęła się obawiać, że matka może go dostrzec, natychmiast ją wyprowadziła z pokoju brata. W tym momencie Řehoř pomyślał, że „chce odvést matku do bezpečí a jeho pak zahnat ze stěny dolů. Ale jen ať si to zkusí! Řehoř sedí na svém obraze a nevydá ho. Raději skočí Markétce do obličeje.” W komiksie owszem mamy zilustrowany moment, gdy kobiety wychodzą ze wspomnianego pomieszczenia, podczas gdy robak jest na ścianie, ale zupełnie zlekceważono ostatnie z zacytowanych zdań, czyli to mówiące o wrogości, jaka się obudziła w Řehořu na myśl o tym, że pewnie wkrótce zostanie pozbawiony swojego skarbu. Porównując oba utwory nie sposób nie zauważyć dopiero co omówionych braków, ale również nie można pominąć tego, co z kolei występuje w komiksie, a czego nie ma w tekście oryginalnym. Oczywiście nie można tu mówić o jakichś niezwykle istotnych szczegółach, ale raczej o pewnych, czasem nie do końca zrozumiałych detalach. Pierwszą rzeczą, jaka się rzuca w oczy jest to, że niektórzy z przedstawionych bohaterów u Gatarika otrzymali imiona, natomiast u Kafki określa się ich raczej poprzez wykonywaną profesję. I tak pierwsza służąca państwa Samsów nosi imię Andula, natomiast właściciel lombardu nazywa się Silberštajn. Znów warto się zastanowić nad sensem tej operacji. Wydaje się być ona bardzo zasadna, bowiem, jak już wcześniej wspomniano w komiksie bazuje się na obrazie i najczęściej dialogach lub monologach, rzadziej na tekście stricte narracyjnym. Dziwnie więc wyglądałaby sytuacja, gdyby pan Samsa przywoływał służącą za pomocą słowa „posluhovačko!“, zdecydowanie bardziej naturalnie to wygląda, gdy woła ją się po imieniu. Sprawa właściciela15 lombardu jest zdecydowanie ciekawsza. Bowiem w opowiadaniu Kafki mowa jest tylko o tym, że trzeba sprzedać pewne rodzinne klejnoty, nie mówi się natomiast nic o lombardzie. Co ciekawe, w komiksie oprócz tego, że wymienia się imię właściciela owego miejsca, to jeszcze przedstawia się całą wyprawę ojca Řehořa, mającą na celu uzyskanie pieniędzy poprzez sprzedaż biżuterii. Kolejną ciekawostką w komiksie Václava Gatarika jest to, że raczej z niezrozumiałych powodów pojawiają się dwaj dość osobliwi „bohaterowie”, mianowicie piesek Pupi i kotek Maculda. Trudno zrozumieć, co kierowało Gatarikiem, że zdecydował się na włączenie do komiksu tych zwierząt. Nie odgrywają one tu żadnej znaczącej roli, co najwyżej dzięki nim zostały wprowadzone do opowieści niezbyt wyszukane elementy humorystyczne. Tu nasuwa się pytanie, czy tego typu humor mieści się w ramach opowiadania Franza Kafki? Wydaje się, że raczej nie. Co zatem skłoniło Gatarika do zamieszczenia w komiksie obrazków tego typu? Być może wprowadzenie elementu humorystycznego miało na celu uatrakcyjnienie komiksu i tym samym zyskanie szerszego grona odbiorców. Na podstawie przytoczonych powyżej przykładów po raz kolejny dostrzegamy fakt, że mimo, iż praca Václava Gatarika przedstawia za pomocą innego medium historię opowiedzianą przez Franza Kafkę w formie utworu epickiego, to jednak możemy odnaleźć pewne, czasem znaczące różnice pomiędzy dwoma opowieściami. Niewątpliwie twórcy komiksu niejednokrotnie udało się w bardzo sprawny sposób zaadaptować poszczególne fragmenty pracy pisarza niemieckiego pochodzenia na komiks. Nie raz bardzo umiejętnie przedstawił on za pomocą środków takich, jak obrazy, symbole, dialogi, wyrazy dźwiękonaśladowcze to, co w oryginale zostało powiedziane czytelnikowi za pomocą słów 15 Pozwalam sobie na użycie słowa „właściciel”, bowiem w tekście oryginalnym w ogóle nie mówi się o konkretnej osobie, natomiast w komiksie mamy informację o miejscu akcji przekazaną w formie caption, mówiącą „U pana Silberštajna” (str. 60), to pozwala wnioskować, że mamy do czynienia z właścicielem, a nie zwykłym pracownikiem. 193 narratora. Jednak zdarzało się także, że kilka istotnych fragmentów zabrakło, pojawiło się także kilka błędów, jak na przykład wspomniany już budzik, a pewne elementy niekoniecznie słusznie zostały do opowieści dodane. Jednak najważniejszą rzeczą, jaką udowadnia przeprowadzona powyżej analiza jest to, że mimo pewnych modyfikacji da się przekazać za pomocą tak często pogardzanego medium, jakim jest komiks, historię opowiedzianą przez narratora w utworze epickim. The general aim of this paper was to present the basic narrative mechanisms that were used by Franz Kafka in his short story The Metamorphosis and how they were adapted to another medium – comics. I began this analysis by explaining the terms: comics and short story, focusing later on comparing certain passages from both works and presenting the fragments that were omitted and/or added to the comics. Bibliografia 1. Chatman, Seymour. What Novel Can Do that Films Can't?, w: On Narrative, red. W. J. T. Mitchell. Chicago, London: The University of Chicago Press, 1981. 2. Gatarik, Vacláv. Proměna. Praha: Garamond, 2009. 3. Kafka, Franz. Proměna. Praha: Nakladatelství Vyšehrad, 2005. 4. Kopaliński, Władysław. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa: Muza S.A., 2000. 5. McCloud, Scott. Understanding Comics: the Invisible Art, New York: Harper Collins Publishers, 1993. 6. Rozmowy na koniec wieku z profesorem Janem Błońskim... o fikcji. http://www.republikasilesia.com/Kulisz/Roz_koniec/rozmowy/jblonski.htm, (17 maja 2010). 7. Saraceni, Mario. The Language of Comics. New York: Routledge, 2003. 8. Sierotwiński, Stanisław. Słownik terminów literackich. Teoria i nauki pomocnicze. Wyd. IV. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo, 1986. 194 Феномен «женской прозы» и дискуссии о нем в совеременном литературоведении Наталья Шведюк The phenomenon of “women’s prose” and discussions auout it in modern literary criticism Abstract: This article includes the opinions of critics and literary scholars about women's literature as the phenomenon of modernity. The article reviews basic research, marks the approaches used for description of modern women's literature. And also there is attempt to identify the main characteristics of women's prose. Key words: Women's prose; women's literature; modern literature; Russian literature. Contact: Palacký University of Olomouc, Faculty of Arts, [email protected] Последние десять лет не умолкают дискуссии о современной женской прозе, активно заявившей о себе в конце 1980-х гг. Появление на литературном горизонте столь ярких и разных писательниц, как Людмила Петрушевская, Татьяна Толстая, Валерия Нарбикова, Людмила Улицкая, Виктория Токарева, Ольга Славникова, Дина Рубина, Галина Щербакова и др., сделало актуальным вопрос о том, что такое «женская литература», стоит ли вообще выделять ее из всей совокупности литературных произведений. Возникали и другие вопросы: существуют ли особые женская эстетика, женский язык, женская способность письма. Но, как отмечает М. А. Черняк, наличие особого взгляда на современность и современника, особого ракурса, особой постановки философских и нравственных проблем в произведениях женщин-писателей признают все. Писательница и критик Н. Габриэлян в дискуссии по этому вопросу высказывает следующую точку зрения: «Женская проза – это проза, написанная женщинами. В сложившемся типе культуры слова «мужское» и «женское» не являются нейтральными, указывающими только на биологический пол. Они также несут в себе оценочные моменты, включают в себя целую подсистему знаков»1. Виктория Токарева признает существование женской литературы и выделяет ее основную тему в своем произведении: «Существует женская литература. Мужчина в своем творчестве ориентируется на Бога. А женщина – на мужчину. Женщина восходит к Богу через мужчину, через любовь. Но, как правило, объект любви не соответствует идеалу. И тогда женщина страдает и пишет об этом. Основная тема женского творчества – тоска по идеалу»2. Внимание к той особой интонации, которая звучит в прозе современных писательниц, обусловило, например, появление в издательстве «Вагриус» особой серии, называющейся «Женский почерк». 1 Черняк, М. А. Современная русская литература: Учеб. пособ. СПб., Москва: САГА: ФОРУМ, 2004. С. 22. 2 Токарева, В. Из жизни миллионеров//Токарева В. Телохранитель. Москва, 1997. С. 211. 195 Одной из основных тем современной женской прозы является тема семьи. Проблема женской литературы и неразрывная с ней тема семьи рассматриваются в интервью с Людмилой Улицкой «Принимаю все, что дается»3. Сама писательница принимает деление литературы на мужскую и женскую: «Мир мужской и мир женский – разные миры. Местами пересекающиеся, но не полностью. В женском мире большее значении приобретают вопросы, связанные с любовью, с семьей, с детьми»4. В традиции русской классической литературы семья – нравственная основа человеческого быта и бытия. Мысль семейная, так или иначе, пронизывает практически все произведения ХIX века, век же ХХ – страшный и трагический – внес свои коррективы в восприятие этой темы. Революция, разрушившая привычную систему нравственных координат, практически разрушила и семью. В качестве примера М. А. Черняк вспоминает, как в романе М. Булгакова «Белая гвардия» рушатся Семья и Дом – столь важные категории для всего творчества писателя, как по разные стороны баррикад оказываются герои М. Шолохова в рассказе «Родинка» (отец убивает родного сына) и в романе «Тихий Дон», как в антиутопии Е. Замятина «Мы» Единое Государство боится любви и нивелирует само понятие семьи. Люди, говоря словами О. Мандельштама, оказались «выброшенными из своих биографий, как шары из биллиардных луз». Совершенно закономерно, что к концу ХХ века «мысль семейная» перестала быть главной для литературы. Человек в мире, где «безумие становится нормой» (С. Довлатов), обречен на одиночество. Поэтому одной из форм, позволившей освободить реалистическое письмо от социополитической детерминированности, оказался жанр семейного романа, приобретающий порой масштабность семейной саги5. Его активно и изобретательно разрабатывают такие авторы, как Людмила Улицкая («Медея и ее дети» и «Казус Кукоцкого»), Ольга Славникова («Стрекоза, увеличенная до размеров собаки», «Бессмертный») и др. В настоящее время начинают появляться работы, в которых исследователи объясняют феномен «женской прозы» с точки зрения общих идей постмодернизма. В данном ключе рассматривают женские тексты М. Абашева, Н. Ажгихина, О. Дарк, Н. Маньковская, Л. Насрутдинова, И. Скоропанова. Интересно, что сами авторы, например В. Нарбикова, О. Славникова и Л.Улицкая, определяют свое творчество именно в русле постмодернизма. Л.Улицкая пишет: «Сегодня мы оказались в пространстве, условно называемом постмодернизмом. Его основная особенность – разрушение жанра, попытка более или менее удачная, соединить разнородные, разноприродные элементы, переварить всю предшествующую литературу целиком и одновременно»6. Стоит отметить, что в отечественном литературоведении и литературной критике сложились две точки зрения на «женскую прозу». С одной стороны, авторы статей 3 Улицкая, Л. «Принимаю все, что дается»/Л.Улицкая//Вопросы литературы.2000 №1. С. 215237. 4 Там же. 5 Сага – (др.-сканд. saga, от segia – сказывать) прозаическое повествование. Саге свойственны исторический и бытовой реализм, психологизм, эпическая простота. Источники саги – устные предания, поэзия скальдов, рассказы очевидцев, документы. Характер хроник имеют саги о епископах, о вождях. Для некоторых из них характерны религиозно – моралистические тенденции.// Литературно-энциклопедический словарь/Под ред. В. М. Кожевникова и П. А. Николаева. Москва: Советская энциклопедия, 1987 г. С. 368. 6 Современная проза глазами прозаиков // Вопросы литературы 1996 № 1. С. 3-49. 196 о «женской прозе» отмечают ее деконструктивный, разрушительный характер. Так, И. Савкина в статье «Говори, Мария! (Заметки о современной женской прозе)» пишет: «Писательницы принялись с необыкновенной энергией, даже с яростью разрушать созданные классикой мифы о мужественности и женственности». В ходе анализа текстов С. Василенко, Н. Горлановой, Т. Набатниковой, М. Палей, Р. Полищук, О. Татариновой и других писательниц конца XX века автор статьи демонстрирует, как авторы-женщины доводят до логического завершения традиционные и канонизированные в классической русской литературе образы матери, жертвующей собой женщины. Многие исследователи, в том числе Н. Лейдерман, М. Липовецкий, выделяют «женскую прозу» как особое направление в неонатурализме7. Проза Сергея Каледина и Олега Ермакова, Леонида Габышева и Олега Хандуся, Александра Иванченко («Рыбий глаз») и Александра Терехова, Виталия Москаленко и Бориса Крячко, «Печальный детектив» и «Людочка» Виктора Астафьева, как и «новая женская проза», интересны не только освещением прежде запретных тем: армейской «дедовщины», ужасов войны, быта бомжей, проституции, но и целого ряда тематических комплексов: смерть и ее физиология, болезнь, эротическое вожделение, в том числе и нетрадиционного типа, изнанка семейной жизни и любовных отношений, сексуальная неудовлетворенность, аборты, алкоголизм, бедность и борьба за физическое выживание и пр.8 Эта проза возродила интерес к «маленькому человеку», к «униженным и оскорбленным» – мотивам, формирующим уходящую в ХIХ век традицию возвышенного отношения к народу и народному страданию. Однако, в отличие от литературы ХIХ века, литература конца 1980-х годов показала народный мир как концентрацию социального ужаса, ставшего нормой. Самым непосредственным воплощением темы социального ужаса стал в этой прозе мотив насилия. «Чернуха» поставила под сомнение применимость таких категорий, как «нравственные основы», «духовные корни», к современной народной жизни. Н. Лейдерман и М. Липовецкий отмечают, что «важнейшей чертой этой прозы является то, что в ней «чернушный» хаос и повседневная война за выживание, как правило, разворачивается вне особых социальных условий, напротив, «новая женская проза» обнажает кошмар внутри нормальной жизни: в любовных отношениях, в семейном быту»9. Американская исследовательница Хелена Гощило, отметила: «Новаторство женской прозы состоит в том, что она разрушает традиционные для русской культуры идеальные представления о женской скромности, верности и жертвенности, выдвигая на первый план жизнь женского тела: «Новая женская проза полностью и без осуждения … обращается не только к сексуальности, но и к другим телесным процессам, описывая их спокойно и без умолчаний. Женское тело подвергается унижению и насилию, насилие здесь неотделимо от физического страдания и болезней. 7 8 9 Натурализм (франц. naturalisme, лат natura – природа) – литературное направление, сложившееся в последней трети 19 в. в Европе и США. Стремилось к объективному, точному и бесстрастному изображению реальности и человеческого характера, обусловленного физиологической природой и средой, понимаемой, преимущественно, как непосредственно бытовое и материальное окружение/Литературно-энциклопедический словарь// Под ред. В. М. Кожевникова и П. А. Николаева, Москва: 1987 г. Лейдерман, Н. Л., Липовецкий, М. Н. Современная русская литература: 1950-1990-е годы: В 2 т.: учеб. пособие. Т. 2. Москва: Академия, 2008. С. 563. Лейдерман, Н. Л. Русская литература ХХ в.: 1950-1990-е годы: в2т.: учеб. пособие. Т. 2. Москва: Академия, 2008. C. 563. 197 Вот почему центральным хронотопом этой прозы становится больница – образ во многом аналогичный хронотопу зоны в прозе «шестидесятников». Этот хронотоп наполняется в женской прозе отчетливым философским смыслом: здесь, среди криков боли, в грязи, в слабости, встречаются рождение и смерть, бытие и небытие. Она же отмечает, что в то же время в больничной палате, объединенные женскими болезнями встречаются представители всех социальных слоев – «палата женской больницы уравнивается с микрокосмом женского сегмента общества»10. Именно в женской прозе происходит важная трансформация чернухи: открытая в этой прозе телесность создает почву для нео-сентименталистского11 течения 1990-х годов. Литература возрождает «слезную традицию», уходящую своими корнями в древние формы культуры, в обряды оплакивания и поминания. Архетипическая связь этой культуры со смертью знаменательна: сентиментальный натурализм оплакивает человеческие судьбы, погребенные умирающей эпохой, он – эпилог этой эпохи и одновременно очистительный обряд, освобождающий живое от обязанности перед мертвым. Переходный, неустойчивый характер этой тенденции связан с тем, что, заново открывая «маленького человека», эта литература окружает его состраданием и жалостью, но сам герой сентиментального натурализма еще не готов к самосознанию, он целиком замкнут в эмоционально-физиологической сфере. Особенно ярко эта тенденция реализовалась в постсоветской массовой культуре – в переводном и «самодельном» женском романе в глянцевой обложке, в совершенно обвальной популярности мексиканских и бразильских мыльных опер, превратившихся в серьезный фактор национального самосознания. «Новый сентиментализм» уже обращается к романтическому мифу как к онтологической реальности. Телесность выступает на первый план в результате глобального разочарования в разуме и его порождениях-утопиях, концепциях, идеологиях. Разумность воспринимается как источник фикций, симулякров. Тело же выступает как неотменимая подлинность. И чувства, окружающие жизнь тела, признаются единственно несимулятивными. Почему возникает это сращение телесности и сентиментальности – начал, казалось бы противоположных? Телесное обычно принадлежало к ведомству неосентиментального натурализма, а сентиментализм был традиционно бестелесен 12. Изучением такого явления как женская проза, занимается не только литературоведение, но и другие науки. С середины 1990-х годов для осмысления явления «женской прозы» в литературоведении начинает использоваться гендерный подход. «Подобного рода исследования, – пишет С. Охотникова, – стали восприниматься как более или менее единый комплекс, наиболее приемлемый для анализа «инаковости женского сознания» и тех средств, при помощи которых эта «инаковость» находит свое выражение в литературе»13. Такой взгляд на «женскую 10 Цит. по: Лейдерман, Н. Л., Липовецкий, М. Н. Современная русская литература: 1950-1990-е годы: В 2 т.: учеб. пособие. Т. 2. Москва: Академия, 2008. С. 564. 11 Сентиментализм (франц. sentimentalisme, от англ. sentimental, франц. sentiment-чувство) – течение в европейской литературе и искусстве 2 пол. 18 века, подготовленное кризисом просветительского рационализма. Доминантой «человеческой природы» сентиментализм объявил чувства, а не разум, скомпрометированный буржуазной практикой/Литературноэнциклопедический словарь. // Под ред. В. М. Кожевникова и П. А. Николаева. Москва, 1987. 12 Лейдерман, Н. Л., Липовецкий, М. Н. Современная русская литература: 1950-1990-е годы: В 2 т.: учеб. пособие. Т. 2. Москва: Академия, 2008. 13 Мелешко, Т. Современная отечественная женская проза: проблемы поэтики в гендерном аспекте. http://www.a-z.ru/women_cd1/html/br_gl_2.htm-. 198 прозу» присутствует в работах Е. Гощило, Т. Марковой, Серафимы Ролл, И. Савкиной, Е. Трофимовой, Н. Фатеевой, К.Чачанидзе. Более подробно современную женскую прозу в гендерном аспекте рассматривает Т. Мелешко14. Так, Т. Мелешко попыталась выделить основные черты женской прозы, создавая свою работу на грани литературы и психологии. Исследователь предлагает рассмотреть некоторые особенности, свойственные женской прозе. 1. Особый тип авторского сознания. 2. Мужское и женское в современной женской прозе вступают в более сложные отношения, образуют новые модели взаимодействия полов. 3. Пространство женской прозы. Как справедливо указывает Н. Габриэлян, образ пространства находится в тесной связи с типом авторского сознания. Поэтому можно заключить, что в женской прозе преобладают образы открытого пространства, текучего и изменяющегося. Одним из центральных образов женской прозы является образ водоема – океана, моря, реки, который символизирует неочерченность и открытость женской сущности. Инвариантами образов водной стихии могут выступать «поток сознания», «спонтанная» речь героев (Петрушевская, Нарбикова, Славникова), описание музыкальной стихии (Полянская «Прохождение тени») 4. Архетипы женской прозы. 5. Интертекстуальность. 6. «Телесность» как основная тема женской прозы. В женской прозе велик интерес к «телесным» проявлениям женственности. «Абортная» тема, пишет Н. Габриэлян, – не новость для современной русской женской прозы. «Делос» Натальи Сухановой, «Отделение пропащих» Марины Палей, «Ген смерти» Светланы Василенко – вот далеко не полный перечень произведений, в которых авторы обращаются к этой теме, до недавнего времени находившейся под негласным запретом. Главная причина, по которой женщины писательницы обращаются к теме аборта заключается в том, что нынешнее сознание женской личности конституирует себя не в качестве объекта описания, а в качестве его субъекта. Женщина во все времена была главной темой литераторов-мужчин. Женственное было объявлено «тайной», «загадкой», которую и разгадывала на протяжении столетий мужская половина человечества. Поэтому в литературе и искусстве отражены такие диаметрально противоположные концепты женственности как «святая» и «блудница», «райская птица» и «гиена» и пр. Современные писательницы, описывая «жизнь тела», пытаются создать новый синтез, основанный не на бинарных оппозициях, а на их преодолении. 7. Образ дурочки. 8. Специфика финала. Финал произведений, по мнению исследователя, в прямой или завуалированной форме содержит мотив полета. Роман С. Василенко заканчивается тем, что Надька взлетает. «Кысь» Т. Толстой заканчивается «воспарением» Никиты Ивановича и Льва Львовича – интеллигентов из Прежних. Повесть Н. Горлановой «Коммуналии» оканчивается эпизодом, где все жители коммунальной квартиры, помирившись, садятся в «Запорожец» и взлетают. Кроме прямых «полетов» героинь и героев в финалах произведений женской прозы, немало завуалированных вскакивание на подножку отъезжающего автобуса («Путь стрелы» И. Полянской); танец, описанный как полет («Long Distance, или Славянский акцент» М. Палей) и пр. С чем связано такое тяготение женщин-писательниц к идее полета? К эстетическим причинам можно отнести культурную традицию, связывающую женщину и полет: от ведьм и булгаковской Маргариты до Катерины А. Н. Островского и героини «Барьера» П. Вежинова. 14 Мелешко, Т. Современная отечественная женская проза: проблемы поэтики в гендерном аспекте http://www.a-z.ru/women_cd1/html/br_gl_2.htm-. 199 С психологической точки зрения полет связан с целым комплексом представлений. Полет, как поясняют психоаналитики А. Ларионов и Б. Эрзяйкин, связан с ощущением бессилия, некоторой незащищенности.15 Специфике поэтики женской прозы посвящена работа Н. М. Герасимовой «Поэтика переживания в русской современной женской прозе»16. Автор обращает внимание на то, что проблема заключается в особом характере «переживания» времени отдельным человеческим существом, способным или неспособным найти свое место в мире. Характер женской прозы стал иным, чем в эпоху, которую можно было бы назвать временем «имитационных действий». Под последними автор понимает стремления женщин-писательниц воспроизводить в своих текстах стереотипы социального и культурного «мужского» поведения или оценочной позиции. Примером тому может служить негативный ореол понятия «поэтесса» по сравнению с «поэт». Широко известны реакции М. Цветаевой, А. Ахматовой, Ю. Мориц и Б. Ахмадулиной на обозначения такого рода или попытки женщин-писательниц взять себе мужской псевдоним. Например, Зинаида Гиппиус – Антон Крайний. Образцы женской прозы, по мнению автора, обладают тремя качествами, достаточно характерными для состояния женской литературы. Им свойственна, во-первых, особая установка на риторичность, во-вторых, специфические отношения между «я» героини и «я» авторским и, наконец, особая, присущая этим текстам поэтика «переживания» реальности. Автор исследует образы героинь женской прозы. Это проститутки: Ксеня и ее дочь («Дочь Ксени» Л. Петрушевской, «Петр I» И.Полянской), просто Лена и библиотекарь Тоня, «очень милая и печальная блондинка», «которая на самом деле представляла из себя вечную странницу, авантюристку и беглого каторжника» («Бессмертная любовь», «Петр I»), уборщицы («Червивый сынок» и «Замерзли» Н.Садур и «Петр 1» И. Полянской), сотрудницы КБ или продавщицы «Приключения Веры» («Петр I».), студентки литинститута или жена писателя («Вдова» Л.Ванеевой) около – литературная или около – журналистская устаревшая женщина («Слабые кости» И.Полянской), писательницы и переводчицы («Комаровство» О. Комаровой и «Объяснение» Л. Самуэльсон), петеушницы («Миленький рыженький» и «Синяя рука» Н. Садур). Сама обычность женского существования становится если не темой, то принципом изображения персонажей в современной женской прозе, являясь в свою очередь выражением главной ее проблемы – обреченности ее героинь на полное непонимание. Сама речевая технология – ориентация на метафору и метонимию, как средства мироописания, служат определенной цели: женское существо изображается как ориентированное на нечто вне его положенное, но частью которого оно является. Женской прозе свойственны особая поэтика языка, очерченный круг проблем и образов, особое отношение ко времени и пространству. Summary In this article we have tried to characterize the modern women’s prose. We have not find any deep research of this subject, and we used predominantly articles of critics, new textbooks and literary texts themselves. We tried to define the place of women's literature in the modern literature, highlight the main features of women's prose, argued the situation with the examples from the texts. 15 Мелешко, Т. Современная отечественная женская проза: проблема поэтики в гендерном аспекте. http://www.a-z.ru/women_cd1/html/br_gl_2.htm-. 16 Герасимова, Н. М. Поэтика переживания в русской современной женской прозе. http://www.folk.ru/ propp/rech/gerasimova.html. 200 Библиография 1. Герасимова, Н. М. Поэтика переживания в русской современной женской прозе. http://www.folk.ru/propp/rech/gerasimova.html. 2. Лейдерман, Н. Л., Липовецкий, М. Н. Современная русская литература: 1950-1990-е годы: В 2 т. Учебное пособие. Т. 2- Москва: Академия, 2008. 3. Лейдерман, Н. Л. Русская литература ХХ в.: 1950-1990-е годы: в 2 т.: учебное пособие. Т. 2. Москва: Академия, 2008. 4. Мелешко, Т. Современная отечественная женская проза: проблемы поэтики в гендерном аспекте. http://www.a-z.ru/women_cd1/html/br_gl_2.htm-. 5. Современная проза глазами прозаиков // Вопросы литературы 1996. 6. Токарева, В. Из жизни миллионеров//Токарева В. Телохранитель. Москва, 1997. 7. Улицкая, Л. «Принимаю все, что дается»//Вопросы литературы. 2000 № 1. 8. Черняк, М. А. Современная русская литература: Учебное пособие. Санкт-Петербург – Москва: САГА: ФОРУМ, 2004. 201 Co jsou Češi po polsku. O „czechofilii” i „kryptoczeskości” wśród polskich publicystów Urszula Kowalska Co jsou Češi in Polish. About “czechofilia” and “kryptoczeskość” among Polish publicists Abstract: It is impossible to ignore more and more common discussions about Czech fascinations in Poland. Questions connected with national character, stereotypes mutual portrayal of each other are in Poland contemporary and popular thanks to the people like Mariusz Szczygieł, Mariusz Surosz, Antoni Kroh, Leszek Mazan or Aleksander Kaczorowski – publicists, fanaticts, tranaslators of real, not stereotype Czech culture. The article is trying to indicate most common Czech believes about Poland and Polish believes about Czech Republic. Key words: national character; identity; stereotypes; Czech Republic; Poland; journalism. Contact: Institute of Slavonic Philology, Faculty of Polish and Classical Philology, Adam Mickiewicz University in Poznań, [email protected] Trudne sąsiedztwo? 1 Granice mogą być też fosą, w której czają się groźne krokodyle . - Na misce ti nesu třešně. - Jak ty, chłopcze, mówisz śmiesznie. - Buď si vezmi nebo nech. - A już wiem: Ty jesteś Czech. - Lépe Čechem než-li Němcem! - Słyszę, stuka twoje serce. - Pusť mě dovnitř, budem´sami. 2 - W Polsce obcych nie wpuszczamy! Czechy – mały naród, cieszący się w Polsce coraz większą popularnością i, według sondażu Instytutu Badania Opinii Homo Homini, uważany przez 39% Polaków za najsympatyczniejszy. Za co? Wersje są dwie. Pierwsza dotyczy tych, którzy uwielbiają Krecika, piwo i smażony ser z frytkami (lub / i knedliki), druga tych, którzy do wymienionych dodają Rok ďábla, film Samotáři i eseje Mileny Jesenskiej. Grupa pierwsza możliwe zainteresowania grupy drugiej poznaje dzięki fanatykom, czechofilom, tłumaczom, obrońcom (prawdziwej, nie stereotypowej) czeskości, trudzącym się przełożeniem kultury, 1 J. Alner, Janosik i Kafka, przeł. P. Godlewski. „Kafka. Kwartalnik środkowoeuropejski” 2001, nr 1, s. 51. 2 J. Nohavica, Czechopolska, dotępna w: http://www.nohavica.cz/cz/tvorba/texty/ceskopolska.htm, [20.05.2011 r.]. 202 tradycji i charakteru narodowego południowych sąsiadów, niezmiennie (choć od pewnego czasu już mniej niezmiennie) kojarzonych z piwem, Szwejkiem, Hrabalem i, delikatnie rzecz ujmując, dziejowym oportunizmem3. Pepiki, pepiczki, knedliki, szwejkowie, wencliczki – kilka innych, ostrzejszych epitetów pozwolę sobie pominąć. Wszystkie one bazują na uproszczonym wyobrażeniu charakteru narodowego bezsprzecznie związanego z pojęciem tożsamości narodowej. Tożsamości narodowe zaś, jako koncepcje, konstrukcje społeczne zależą od stereotypów narodowych – zarówno tych własnych jak i tych wytwarzanych w odniesieniu do nacji innych, najczęściej sąsiednich. Nie ma już chyba potrzeby wspominać o polskich stereotypach, dotyczących czeskiego charakteru. Listy takich schematycznych przesądów zyskały wielką popularność i prostowanie pewnych spłaszczonych opinii, nie ma większego sensu. Zresztą – czy warto? Nasze (polskie) niewinne dowcipkowanie stało się ważnym składnikiem tradycji, kultury, pewnym ugruntowanym elementem stosunków polsko-czeskich. Ale istnieją przecież także stosunki czesko-polskie… Jasna Hloušková pisze: Jeśli chodzi o portret Polaka w oczach Czecha mamy tu do czynienia nie z jednym stereotypem, lecz z co najmniej dwoma. Pierwszym jest Polak romantyk, zmagający się samotnie ze światem, rycerz walczący w imię honoru i Boga, śmiałek pędzący na koniu z obnażoną szablą. Nie jest to postać doskonała – nosi na sobie piętno nacjonalizmu; cechuje ją często samochwalstwo, a w jej poczynaniach zaślepienie bierze zazwyczaj górę nad zdrowym rozsądkiem – lecz w gruncie rzeczy pozytywna. Drugi obraz Polaka widzianego oczami Czecha to kupiec, złodziej lub „cinkciarz”, więc stereotyp bezsprzecznie negatywny4. Uzupełnieniem a jednocześnie reakcją na ten obraz niech będzie wypowiedź Jana Linky z artykułu Poláci a Češi – deskripta gentium: Češi znají Poláky jako zloděje, šmelináře, opilce, romantiky, antisemity, nacionalisty a (chápáno na stejné úrovni) katolíky, kteří navíc směšně šišlají. Netuší, že Poláci o nich mluví jako o Pepících, knedlících a Švejcích, pacifistech, kteří nad džbánky piva sní o návratu Rakousko-Uherska, neboť si neumějí vládnout a bránit svou zemi, o cynicích, jejichž jediným romantickým snem je chata nad Sázavou položená vedle tisíců jiných chat – a navíc Češi mluví jako děti (hle, zde máme alespoň cosi společného!).5 Czechoszczygłofilia. Od té nákazy 6 Nepomůžou zákazy… Karel Kryl w roku 1989 napisał utwór pt. Písničkářský bacil, będący krótkim przeglądem dotkniętych „artystyczną zarazą” pieśniarzy, którzy nieustannie swoją obecnością 3 W artykule z roku 1998 Jan Linka wspomina: Z české kultury jsou v Polsku známy Dietlovy seriály, Arabela, Rumcajs, Křemílek a Vochomùrka (Żwirek i Mochomurek), Švejk, Hrabal, Havel a Kundera, Karel Gott a Helena Vondráčková, se sympatiemi jsou přijímány české rodinné komedie a upřímný obdiv patří vzestupu soudobého českého filmu. Na hudebním festivalu. (J. Linka, Poláci a Češi – descripta gentium. „Souvislosti” 1998, nr. 3-4, s. 11.) Początek XXI wieku zaowocował nowymi fascynacjami, choć te wymienione powyżej w przeciętnym odbiorcy kultury czeskiej w Polsce wzbudzają wciąż największe emocje. 4 J. Hloušková, Portret Polaka w oczach Czecha, w: Narody i stereotypy, pod red. T. Walas, Kraków 1995, s. 47. 5 6 J. Linka, Poláci a Češi…, op. cit., s. 8. K. Kryl, Písnickařský bacil, w: tegoż, Spisy I. Texty písní, oprac. J. Šulc, J. Jiskrová, M. Huvar, Praha 1998, s. 336. 203 w życiu społecznym i kulturalnym Czechosłowacji dokuczają najwyższym władzom państwowym. Ostatnie lata udowadniają, że nad Polskę nadciągnęła równie interesująca „zaraza”, choć to słowo nieodpowiednie, bo jakiekolwiek pejoratywne nacechowanie nie ma tu racji bytu. Winą (czy raczej zasługą) za obecność tego wirusa w naszych domach trudno kogokolwiek obarczać. Nie przyszedł on prawdopodobnie zza południowej granicy, raczej wylęgał się po cichu, gdzieś blisko, pod nosem, po ciemku, w tajemnicy. Trochę czasu zajęło mu dojrzewanie, a przez lata doglądali go pilnie ludzie tacy, jak Antoni Kroh, Leszek Mazan czy Aleksander Kaczorowski. Wirus czekał jednak na odpowiedni moment, ewoluując w ciepełku bohemistycznych fascynacji. W roku 2006 ujawnił się „główny zarażacz”, dziennikarz i publicysta Mariusz Szczygieł. Ten, o kim pisze Szczygieł staje się momentalnie wizytówką nieznanej dotąd w Polsce czeskości, losy opisywanych przez niego postaci dyskutowane są przy nienajlepszym polskim piwie, a bohemiści tracą cierpliwość, gdy po raz setny udowadniają, że naprawdę wiedzą, kim jest Jára Cimrman i słyszeli o nim już wcześniej. Mariusz Szczygieł – ambasador czeskiej kultury w Polsce? Takie określenie brzmi odrobinę tandetnie i zdecydowanie zbyt patetycznie – nie przystaje także do wyobrażenia autora o samym sobie. Autora, który nie chce uczestniczyć w spotkaniach ze studentami bohemistyki, bo twierdzi, że nie jest specjalistą i… nie ma wystarczającej wiedzy. Rzekome nieposiadanie wiedzy nie przeszkadza mu w tłumaczeniu czym jest kafkárna7, dlaczego o komunizmie w Czechach mówi się w sposób bezosobowy, czy przywoływaniu nieznanych w Polsce i z pewnością w tejże Polsce nieoczekiwanych wypowiedzi Hitlera jak na przykład: Czesi są najniebezpieczniejsi ze wszystkich Słowian, gdyż są pilni czy każdy Czech jest rowerzystą, który na górze się schyla, ale na dole pedałuje8. Równie nieoczekiwane jest opisane przez Szczygła w ostatniej książce poszukiwanie w Czechach Boga (Bogów?). Jak również sama konstrukcja tomu reportaży oparta na koncepcji coming outu – z jednej strony czechofila w Rzeczpospolitej Polskiej, z drugiej – katolika w Republice Czeskiej, coming outu, który w Polsce kojarzy się wciąż z sytuacją graniczną, ekstremalną. Szczygieł dostrzega, że nie jest sam, że nie jest jedynym „kryptoczechem”, ukrywającym się w Polsce. I diagnozuje: a więc dlatego uwielbiamy Czechów. Bo to naród, który ma zupełnie inne wady9. To diagnoza nienowa, choć ujęta w zgrabne i atrakcyjnie brzmiące zdanie zaskakuje swoją prostotą i trafnością. Zestawienie dwóch sąsiadujących ze sobą kultur w większości przypadków owocuje „polskimi” wnioskami przemawiającymi za tym, co czeskie. Barbara Sola w „Zeszytach Literackich” z roku1995 pisała: Porównujemy polską kulturę z czeską na ogół po to, aby skrytykować naszą, postszlachecką i dać wyraz przeświadczeniu o niewystarczalności kultury, w jakiej się wychowaliśmy10. Czesi pewnie też porównują swoją kulturę z naszą. Ale trudno wyobrazić sobie, by z podobnym zapałem i w podobnym natężeniu dawali wyraz jakiemukolwiek przeświadczeniu o jakiejkolwiek niewystarczalności kultury. Chyba że mowa o kulturze polskiej. W obronie Surosza Mariusz Surosz swój bohemistyczny debiut książkowy opublikował w roku 2010, co postawiło go w niewygodnej sytuacji naśladowcy czy też kontynuatora koncepcji Mariusza 7 Por. M. Szczygieł, Gottland, Wołowiec 2006, s. 193-197. Ibidem, s. 34. 9 M. Szczygieł, Zrób sobie raj, Wołowiec 2010, s. 11. 10 B. Sola, Kim są Czesi. „Zeszyty Literackie” 1995, nr 4, s. 191. 8 204 Szczygła. Niespecjalnie zresztą słusznie, bo jego teksty ukazywały się wcześniej w różnych czasopismach11. Sam Szczygieł, guru czechoznawczej publicystyki, zabrał głos, pisząc w komentarzu do Pepików: Nie mam nawet ułamka tej wiedzy o Czechach i ich historii, którą ma Mariusz Surosz. Autor nie tylko napisał alternatywny podręcznik historii Czechosłowacji, złożony z wnikliwych portretów, ale stanął do walki ze stereotypami. Jak wiemy, stereotyp znika, kiedy obiekt pozna się bliżej.12 Jednak Internet zawrzał. Głosy obrońców czeskości przekrzykują się wzajemnie, skazując Surosza na publicystyczną i historyczną niesławę lub też wynosząc na pisarski piedestał. Jedna z krążących w Internecie recenzji książki Surosza poddaje w wątpliwość dobór postaci, których historie tworzą całość zatytułowaną Pepiki. Dramatyczne stulecie Czechów13. Z pewnością wśród siedemnastu życiorysów zabrakło miejsca dla wielu nie mniej interesujących. Na swoją kolej czeka grupa Wielkich Nieobecnych, a próbę tłumaczenia się z reporterskiego wyboru podejmuje chociażby Mariusz Szczygieł w swojej ostatniej książce Zrób sobie raj: Każdy z was będzie teraz miał pretensje, że książka ta nie zawiera wszystkiego, co jeszcze mogłaby zawierać (…) Ale powiem szczerze nie lubię książek z gumy.14 Cała książka Surosza konsekwentnie zaprzecza utartemu wyobrażeniu, które pociąga za sobą tytułowy „Pepik”. Autor we wstępie (przeczuwając zapewne oburzenie, które może wywołać „niepoprawne politycznie” określenie sąsiada) tłumaczy się zapobiegliwie z niewygodnego tytułu, który wedle niektórych komentarzy, zamiast obalać krzywdzące stereotypy, umacnia je. Zarzucanie autorowi złej woli czy też nieetycznego podporządkowania się prawom rynku wydaje się nadużyciem. Już samo motto (Czesi to śmiejące się bestie), słowa zaczerpnięte z wypowiedzi Heydricha, spopularyzowane przez Hrabala, sugerują autorskie „mrugnięcie” w stronę czytelnika. Podtytuł Pepików może zaś w wielu polskich odbiorcach wywołać okrzyk niedowierzania. Dramatyczne stulecie Czechów brzmi absurdalnie, w kontekście „czecholubnych” dowcipów, żarcików. Dramatyzm raczej nieszczególnie kojarzy się ze szwejkowskim wyobrażeniem czeskiej historii, swoją drogą bazującym na uproszczonym, niepogłębionym, powierzchownym odczytaniu postaci najsłynniejszego „wojaka” (jak głosi najpopularniejsze polskie tłumaczenie) Europy Środkowej. Osobną nagrodę za tłumaczenie Polakom, kim i jaki naprawdę jest Josef Švejk powinien otrzymać Mariusz Szczygieł, stwierdzający na przykład: Józef Szwejk – filozof przebiegłej uległość / jednocześnie – wzorzec przystosowania15 i przywołujący wywołaną przez „Mladą Frontę Dnes” dyskusję nad kwestią Dlaczego Czesi nie znoszą bohaterów? Pokazana przez pryzmat pojedynczych, „małych”, prywatnych historii dramatyczna historia Czechosłowacji z pewnością budzi wątpliwość, czy legendarny już czeski oportunizm w gruncie rzeczy nie jest mitem. Nie sposób oczywiście oderwać pojęcia charakteru narodowego od narodowych stereotypów, zarówno tych własnych, jak i gorliwie 11 Między innymi w „Gazecie Wyborczej”, „Tygodniku Powszechnym”, „Wysokich Obcasach” i „Zwierciadle”. 12 M. Surosz, Pepiki. Dramatyczne stulecie Czechów, Warszawa 2010. 13 Recenzję autorstwa Łukasza Grzesiczaka można znaleźć na stronie: http://histmag.org/?id=4541 [28.05.2011] 14 M. Szczygieł, Zrób…, op. cit., s. 281. 15 M. Szczygieł, Gottland, op. cit., s. 158. 205 „preparowanych” przez sąsiadów. Nie może jednak umknąć uwadze czeski dystans do samych siebie. I krytyczne podejście do własnej historii, własnych uników czy, jak to ujął Antonín J. Liehm, tradycyjnego już przychodzenia na gotowe. Surosz we wstępie do swojej książki, odnosząc się do stereotypów dotyczących „czeskości”, pisze: sami Czesi też nie są bez winy. Autor podaje jako przykład wywiad z Jiřím Menzlem, który kategorycznie stwierdza – Czesi nie walczą. Tę niewygodną właściwość, tak nadgorliwie dostrzeganą przez sąsiadów, delikatniej scharakteryzował Václav Havel, wymieniając szczegółowo składniki czeskiego „wyposażenia narodowego”: wzmocnioną ostrożność, nieufność wobec zmian, powolność, niechęć do ponoszenia ofiar, chęć przeczekania, i sceptycyzm 16. Trudno pominąć inne wypowiedzi byłego czeskiego prezydenta, wpisujące się w niekonwencjonalny charakter jego prezydentury, tak obcy a jednocześnie tak bliski polskiemu odbiorcy. Jego nieskomplikowane teorie (np. ta, że nie należy być zbyt poważnym, bo człowiek poważny jest strasznie śmieszny albo, że polityka powinna brać się z serca, nie z tez) korespondują z tym, jak sam przedstawia swoją historię: czeski Jasio walił głową w mur, aż stał się prezydentem. Mityczna „pepikowatość” ginie w obecności Václava Havla. Jest zresztą cała rzesza „Pepików”, których raczej żaden Polak „Pepikami” by nie nazwał. Mało „pepikowata” zdaje się być śmietanka czeskiej kinematografii – Petr Zelenka, Jiří Menzel, Miloš Forman. Z określaniem poprzez „pepikowatość” czeskiego charakteru narodowego niewątpliwie zgodziłby się artysta David Černý, który w rozmowie z Mariuszem Szczygłem wymienił składniki czeskiej tożsamości narodowej: Niewymieszana, nieciekawa, lekko sknedlikowana, nasiąknięta piwem, nieopalona masa. Czech to wieśniak, który jest łakomy, zachłanny i przebiegły, a trochę tchórz17. Ale czy nazwisko twórcy głośnej „Entropy” koresponduje z obśmianym, obnażonym, obłym i obficie opitym „Pepikiem”? Jeszcze innych „Niepepików” (ściślej siedemnastu) wybiera Surosz. Przeciętny polski odbiorca z pewnością rozpozna kilka z nich. Przeciętny polski bohemista z pewnością podważy zasadność pisania o kilku z nich. Każdy z bohaterów opowieści ukryty został pod swoistym pseudonim18, który może sugerować, że opisywana w rozdziale postać jest jedną z wielu, jedną z szeregu zwykłych, normalnych, niewyróżniających się niczym szczególnym obywateli Republiki Czechosłowackiej i Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej. Sprowadzenie człowieka do funkcji, jaką pełni w społeczeństwie lub do tego, jak jest przez to społeczeństwo postrzegany, przekornie może korespondować z losem, który spotkał wielu czeskich intelektualistów po sierpniu 1968 roku. Trudno ocenić na ile celowy jest ten tytułotwórczy zabieg, na ile zaś to przypadek implikuje taką interpretację. W eseju pt. Czechosłowacja pod lodem z roku 1984 Timothy Garton Ash pisał: Ten mężczyzna zmywający okna napisał pracę doktorską o Wittgensteinie. Zapytaj kelnera o Kafkę: przed swoim procesem miał cykl wykładów o Procesie. Tak, nocny stróż naprawdę czyta Arystotelesa. Węgiel dowiezie ci wyświęcony ksiądz z zakonu braci czeskich. Ucałuj sygnet mleczarza: to twój biskup 19. 16 V. Havel, Tylko krótko proszę. Rozmowa z Karlem Hvížďalą, zapiski, dokumenty, Kraków 2007, s. 63. 17 M. Szczygieł, Zrób…, op. cit., s. 234. 18 Większość tytułów stanowią nazwy zawodów (Astronom, Dziennikarka, Geometra, Kamerdyner, Pilot, Księgarz, Stolarz, Malarka, Filozof, Poeta, Murarz, Komediantka), a wyjątkiem od tej reguły są inne, równie znamienne nazewnicze peryfrazy: Amerykanka, Galicyjski Żyd, Syn prezydenta, Córka handlowca oraz – zarezerwowany dla „naczelnego” uchodźcy Pavla Tigrida – Emigrant. 19 T. G. Ash, Czechosłowacja pod lodem, w: tegoż, Pomimo i wbrew. Eseje o Europie Środkowej, 206 O zawodowej degradacji czeskich intelektualistów pisał już Mariusz Szczygieł w Gottlandzie, tłumacząc przez pryzmat pokoleniowego doświadczenia historię Marty Kubišovej, ale motyw czeskiego „przekwalifikowywania się” na pracowników fizycznych polskiemu szerokiemu odbiorcy jest znany chociażby z Nieznośnej lekkości bytu Milana Kundery. Zwyczajność i pewien schematyzm, zawarty w określającej daną postać nazwie zawodu, pochodzenia, czy rodzinnych konotacji w książce Surosza zderzone zostają z niezwykłością czasów, postaw, wyborów i motywacji. Pogłębia to wrażenie nieprzewidywalności losu człowieka, zależności od praw historii i geografii, które względem Europy Środkowej nigdy nie były specjalnie łaskawe. Intelektualista, jako stróż nocny czy poeta pilnujący szkieletu wieloryba20 symbolizują, wspomnianą już, społeczną degradację. Tytuły rozdziałów u Surosza sugerują proces odwrotny – powszedniość w nie wpisana zderzona zostaje z wielką historią, wielkim światem i wielką polityką, wynurzającą się z opowieści o, zdawałoby się, codzienności normalnych ludzi. Jest jedna rzecz, która zastanawia w kompozycji omawianej książki. Zapewne wynika ona z faktu, że teksty składające się na „pepikową” całość były wcześniej publikowane w różnych czasopismach. Nie miały tworzyć sumy, stanowiły, przynajmniej z pozoru, oderwane od siebie fragmenty, opisujące dwudziestowieczną czechosłowacką rzeczywistość (momentami zupełnie nierzeczywistą). Ograniczone jedną okładką, spisane pod jednym tytułem, zamknięte w jednym tomie zyskują nowe znaczenia, stają się wzajemnie dopełniającymi się elementami spójnej, choć dość skomplikowanej, pstrokatej, surrealistycznej układanki, jaką jest najnowsza historia Europy Środkowej. I tak obok czeskiego laureata literackiej nagrody Nobla, Jaroslava Seiferta, pojawia się najlepszy uczeń Stalina – Klement Gottwald. Obok Jiřego Gruntoráda, znalazł sobie miejsce zniesławiony prezydent Emil Hácha. Tuż przy legendarnym Janie Patočce spokojnie układa się opowieść o skazanym na karę śmierci za zbrodnie wojenne Karlu Hermanie Franku. Zestawienie takich nazwisk na kartach jednej książki zdaje się świętokradcze, jednak to właśnie podejście historyka – rzeczowe, niejednoznaczne, obiektywne, ale także niepozbawione emocji – stanowi o wartości tej opowieści. Tematyczny „gulasz” stawia męczenników obok potępionych, odczarowując stereotypową już „małość” czeskiej historii. Dramatyczne stulecie Czechów, dramatyczne stulecie Europy Środkowej. V uplynulých sedmdesáti letech svého života jsem, aniž bych opustil střed Evropy, přežil sedm režimů, třináct prezidentů, jednoho Adolfa Hitlera a jeho tisíciletou říši, která, a to jsem měl velké štěstí, pro mne trvala jen šest let, jednoho Stalina, sedm bolševických generálních sekretářů komunistické strany a v letech 1948 až 1974 jedno věčné přátelství k Sovětskému svazu. Třikrát jsem změnil státní občanství, dvakrát řeč a dvakrát jsem ztratil domov, a to vše v nemocném a tuze neklidném srdci Evropy21. Jednym z zarzutów stawianych książce Surosza i po cichu wszystkim tym, którzy Czechami interesują się hobbystycznie bądź zawodowo, jest przecenianie indywidualności – zbyt zuchwałe stawianie wybranych życiorysów jako argumentów potwierdzających tezę o istnieniu, zgodnie z podtytułem Pepików „dramatycznego stulecia Czechów”. G. Konrád w eseju Przyszłość potrzebuje pamięci napisał: nie ma wielkich ludzi bez znaczących przeł. A. Husarska, Londyn 1990, s. 69. Egon Bondy wspomina o tym doświadczeniu w rozmowie z Aleksandrem Kaczorowskim, opublikowanej w zbiorze Europa z płaskostopiem (Wołowiec 2006). 21 O. Filip, Sedmý životopis, cyt. za: J. Urbanec, Ota Filip mezi literaturami, dostępny w: http://www.literarni.cz/rubriky/aktualni/clanky/ota-filip-mezi-literaturami_2545.html [28.05.2011 r.] 20 207 biografii. Historia osobista jest aktywnym narzędziem pracy, zbiorem przykładów i żywą metaforą, co pręży się jak zwierzę. Wspominał też o przestrzeni, w której powstają te metafory, o pewnej krainie geograficznej: szczęśliwym skrawku ziemi w środku Europy, ciężkim od krzywd i wyrzutów sumienia. Czesi są niezaprzeczalną częścią tego skrawka, a ich dramatyczne stulecie elementem składowym większej całości – dramatycznego stulecia Europy Środkowej. To na gruncie czeskim rozbrzmiały najistotniejsze głosy na temat środkowoeuropejskości i to czeskość właśnie podpowiada dwie możliwe, Kroutvorowskie alternatywy czasów, sposoby na przetrwanie – moralizm i anegdotę. Szczygieł i Surosz są spadkobiercami tego sposobu myślenia i tego sposobu podejścia do historii. Jak wszyscy zarażeni „czechizmem” zdają sobie sprawę z tego, jaką rolę w obrębie wielkiej historii pełni malá historka. I gdzie wśród nich jest miejsce dla historky trzeciej – hospodskiej. Oczywiście dość ryzykowne wydaje się mówienie o przemyślnym moralizmie mającym płynąć z ich tekstów. Ale coś w tym musi być, skoro zmieniają oblicze „knedlikowej” czeskości, a najnowsza książka Mariusza Szczygła jest do kupienia nawet sieci tanich polskich supermarketów. W roku 1939 Milena Jesenská pisała o swojej ojczyźnie: Kraj tak mały, jak grosik na dłoni Europy. (…) Trzeba powtarzać, choćby często daremnie, nie światu tylko naszym rodakom: to jest cudowny kraj, ten w którym żyjecie i to jest wspaniały naród, ten, do którego należycie22. Czeska tradycja zastanawiania się nad swoją tożsamością narodową przeszła na Polaków. Jan Patočka powiedział kiedyś, że jedynie chore narody zastanawiają się nad swoim charakterem. Pozostaje pytanie, dlaczego w Polsce coraz więcej mówi się o charakterze narodowym Czechów? Summary The main purpose of this article was to find differences and connections between two neighboring nations – Poles and Czechs. According to the contemporary discussions, Czech culture, mentality and way of behaving fascinate many of Poles. More positive portrayals replace the negative stereotypes characteristic for mutual contacts over last few years. The great service in this area of studies have people like Mariusz Szczygieł or Mariusz Surosz, the authors of books “Gottland”, “Zrób sobie raj” and “Pepiki. Dramatyczne stulecie Czechów”. The thesis concentrates mainly on one of the newest Polish books, written by Mariusz Surosz and discussions that appeared after it was published. Jan Potočka has once said: “Only sick nations contemplate about its national characters”. It seems to be necessary to answer a question, why Poles for so long have debated about Czech mentality. Bibliografia 1. Alner, J., Janosik i Kafka, przeł. P. Godlewski. „Kafka. Kwartalnik środkowoeuropejski” 2001, nr 1, s. 48-55. 2. Ash, T. G., Pomimo i wbrew. Eseje o Europie Środkowej, przeł. A. Husarska, Londyn 1990. 22 M. Jesenská, Czego oczekuje Czech od Czecha, w: tejże, Ponad nasze siły. Czesi, Żydzi i Niemcy. Wybór publicystyki z lat 1973-1939, wyb. i oprac. V. Burian, L. Engelking, przeł. L. Engelking, Wołowiec 2001, s. 186. 208 3. Havel, V., Tylko krótko proszę. Rozmowa z Karlem Hvížďalą, zapiski, dokumenty, Kraków 2007. 4. Jesenská, M., Ponad nasze siły. Czesi, Żydzi i Niemcy. Wybór publicystyki z lat 19731939, wyb. i oprac. V. Burian, L. Engelking, przeł. L. Engelking, Wołowiec 2001. 5. Kryl, K., Spisy I. Texty písní, oprac. J. Šulc, J. Jiskrová, M. Huvar, Praha 1998. 6. Linka, J., Poláci a Češi – descripta gentium. „Souvislosti” 1998, nr. 3-4, s. 7-12. 7. Narody i stereotypy, pod red. T. Walas, Kraków 1995. 8. Sola, B., Kim są Czesi. „Zeszyty Literackie” 1995, nr 4, s. 191-192. 9. Surosz, M., Pepiki. Dramatyczne stulecie Czechów, Warszawa 2010. 10. Szczygieł, M,, Gottland, Wołowiec 2006. 11. Szczygieł, M., Zrób sobie raj, Wołowiec 2010. Źródła internetowe 1. Oficjalna strona Jaromíra Nohavicy: www.nohavica.cz 2. Urbanec, J., Ota Filip mezi literaturami, dostępny w: http://www.literarni.cz/ rubriky/aktualni/clanky/ota-filip-mezi-literaturami_2545.html, [28.05.2011 r.] 209 Několik poznámek k problematice kýče v poezii (Jana Skácela) Zdeňka Bizoňová-Veličková A few notes to problem of kitsch in poetry (of Jan Skácel) Abstract: In this paper the author deals with lyric poetry of Czech author Jan Skácel. First, she investigates certain literary critiques to find out if Skácel was considered a kitschy author. Then she tries to approach a few Skácel’s poems from the point of view of two theories of kitsch (Tomáš Kulka and Celeste Olalquiaga) and she finds out that according to the first Skácel’s poems were not kitsch whereas according to Olalquiaga’s the poems were either an example of melancholic or nostalgic kitsch. Key words: Jan Skácel; kitsch in poetry; Celeste Olalquiaga; Tomáš Kulka. Contact: University of Ostrava, Faculty of Arts, [email protected] O kýči prý platí to samé jako o čase: ačkoliv každý ví, co kýč je, přesto pro nás zůstává těžké jej definovat. Kýč se objevuje v nejrůznějších oblastech umění: v architektuře, užitkovém designu, hudbě, malbě a nepochybně také v literatuře. Můžeme tedy říci, že napříč těmito uměleckými žánry mají dané artefakty společnou vlastnost – kýčovitost. Jaké faktory však způsobují to, že některá díla můžeme označit za kýč a jiná nikoliv? A jak se tyto aspekty projevují v poezii, která je ze své podstaty odlišná od vizuálních a hudebních umění? Zde už se dostáváme k předmětu této studie, jímž bude obecně teoretické zkoumání problematiky kýče v poezii. Vybranou estetickou koncepci kýče následně použiji k prověření hypotézy, zdali konkrétní příklady básní Jana Skácela, které byly v průběhu literární historie za kýč označeny, kýčem skutečně jsou. Přijetí Skácelova díla literární kritikou Pojďme nyní nahlédnout do dobových literárních kritik Skácelova díla. Už v první recenzi je Skácelova poezie hodnocena velmi kladně. Tato studie vyšla z pera Jiřího Opelíka a nese příznačný název Musí se poezie líbit? Jiří Opelík zde promlouvá ke čtenářům a připomíná jim, že přestože poezie není líbivá, může mít svou uměleckou hodnotu; typickým dokladem toho je dílo Jana Skácela. Opelík celou svou recenzi shrnuje takto: „[...] nelíbivost – a to jinak znamená též drsnost a zjizvenost a spornost a sukovitost a zámlkovitost – je základním rysem celé Skácelovy sbírky“(OPELÍK 1957: 4). Následoval příspěvek Olega Suse. Sus kladně hodnotí Skácelův odpor proti romantickému lyrismu a laciným poetismům a tyto Skácelovy kvality v průběhu celé recenze často opakuje. Přímo v textu souhlasí s Opelíkovou první studií a Skácelovu poezii označuje za drsnou, spornou, zjizvenou a sukovitou. Tato drsnost veršů je podle Suse dána Skácelovou optikou, tím, že odmítá panoramatické vidění světa. Jeho pohled není rozmazaný a splývavý, ale ohraničený a odlišený staccaty dílčích záběrů věci i člověka. A do třetice, v poslední kritice Skácelovy prvotiny z r. 1957 od Jiřího Svobody, je psáno 210 o „pevně tažených verších budovaných na promyšleném obrazu“ (SVOBODA 1957: 268). O dva roky později se k trojici kritiků-komentátorů přidává i Ludvík Kundera, který hodnotí druhou Skácelovu sbírku. Zvláštní pozornost přitom opět věnuje zámlkovitosti, drsnosti a obhajobě básně Modlitba za atomového letce. Roku 1960 vyšly i dvě další kritiky Olega Suse, které v podstatě kopírují jeho první studii. Téhož roku, Milan Blahynka pozitivně přijímá neúprosnou jednoduchost života a krajiny, kde vládne jednota estetického a etického. Jiří Honzík, Jan Trefulka, Zdeněk Kožmín, Václav Černý, Vladimír Karfík a kritici, kteří již byli zmíněni (Opelík, Sus) ale i kritici méně známí (J. Černý, M. Vacík, F. Vrba, J. Brabec, M. Hamada, V. Trávníček) také v dalších letech velmi pozitivně přijímali Skácelovu drsnost, zjizvenost, zámlkovitost a ticho v jeho básních; často se objevovalo také přiřazení Jana Skácela do rodokmenu Karla Tomana. Klíčové je však to, že takřka všichni autoři literárních kritik se často opakují a přejímají staré hodnotící soudy a to nikoliv pro kritickou reflexi díla, ale pro jeho bezbřehou oslavu. Málokdy se setkáváme s originálním přístupem, pouze se opakují zaběhnuté výroky, které se objevily v prvních recenzích J. Opelíka a O. Suse. Mezi výjimky lze z celé plejády komentárů Skácelova díla zařadit pouze několik málo autorů: Jiřího Opelíka, Milana Blahynku, Vladimíra Karfíka a Zdeňka Kožmína. Přesto však k hlavním tendencím sekundární literatury o Janu Skácelovi nepatřilo hodnotit jeho dílo racionálně kriticky, ale emocionálně. A čím více sbírek Skácel vydával, tím více se pohled literárních kritiků na jeho dílo stával nekritickým a plytkým, zaměřujícím se pouze na potvrzení kvalit díla a autora za pomoci již napsaných vět. A vrcholem těchto článků je Hrst úvah nad Janem Skácelem od Jiřího Černého. Na všechny až příliš kladné ohlasy reagovala kritika básníka, prozaika a překladatele Karla Miloty. Tento článek s názvem Cesta do ticha vyšel roku 1969 v časopise Plamen. Milota se v této kritice při hodnocení Skácelova díla snaží vyvracet běžně přijímané a opakované názory na jeho poezii. Zdá se však jakoby Milotova studie proti všeobecně přijímané tezi „Jan Skácel – líbí“ nastolil antitezi „Jan Skácel – nelíbí“ a pouze negoval kladné hodnoty přisuzované jeho dílu. Milota tedy ve své stati nevytvořil nic nového, neukázal nám nový pohled na Skácelovo dílo, pouze negoval přístup předešlý. Milota odmítá funkci zámlk, ticha a ironické mužnosti ve Skácelově poezii. Říká, že při čtení Skácela v nás vždy mechanicky převáží zaběhlé způsoby přijímání jeho tvorby. Milotova kritika byla velice odmítavá a zdá se, že připravila cestu novým pohledům na Skácelovo dílo. Přímo na něj totiž navazuje článek Bohumila Doležala, který nejen celé Skácelovo dílo, ale i jeho kritiky označil za kýč. „Univerzálnost a sugestivita nároku na kýčovité prožité, jejž vznáší Skácelova poezie, působí v naši kulturní veřejnosti neblaze. [...] hlavně se nám však zrodilo něco poněkud nevídaného, totiž kýčovitá kritika. Slovutný literární vědec. Oblíbený stejně u stárnoucích dam jako u nezvedené mládeže [s největší pravděpodobností narážka na J. Černého a jeho Hrst úvah nad Janem Skácelem – pozn. vložila ZBV], provádí na stará kolena vrtivý tanec do rytmu Skácelových housliček“ (DOLEŽAL 1969: 59). Kýč v poezii Již jsme tedy konstatovali, že přístup literární kritiky ke Skácelovu dílu byl velmi kladný a v hodnocení jeho díla se objevovaly se velké glorifikační a nekritické tendence. Jen jednou se objevil názor, že literární dílo Jana Skácela je kýč. Co to však znamená kýč v literatuře? A opravdu kýčovitá kritika předjímá kýčovitého autora? Mohli bychom to brát jen jako dávno odeznělou epizodu literárních dějin, kdyby se tento názor do literárních kruhů opět nevrátil, a to s novou vlnou literárních kritiků nastupujících v 90. letech. Vraťme se však Doležalově stati. Na základě jakých argumentů její autor označuje Skácelovu poezii za kýč? 211 Pádné argumenty v této studii budeme hledat marně. I přesto však Doležal poukázal na to, že některé motivy/témata, jsou snadněji „zkýčovatelnělé“ než jiné a že právě těchto témat se ve Skácelově poezii vyskytuje pomnohu (jedná se o tematické prvky lásky, smrti, idyly venkova, válečného hrdinství, mateřské lásky, dětství, přírodních koloběhů etc.). Doležal ve své stati píše: „Stejně jako u Halase i u Skácela je básník zraňovaný a bezradný uprostřed krutosti světa (symbolizováno vražděním zvířátek – zajíčků, králíčků; dále válkou, smrtí partyzána, lítost nad atomovým letcem)“ (TAMTÉŽ: 61). Zde však vidíme pouze dílčí motivy, které tvoří Skácelův svět. Ty sice mohou být snadněji ztvárněny jako kýč, to ale ještě nemusí znamenat, že kýčem opravdu jsou. Zkusme nyní na chvíli odbočit a prověřit, co je to vlastně kýč v umění a poezii. Můžeme tím odpovědět na otázku, zdali měl Bohumil Doležal skutečně pravdu a dílo Jana Skácela i literární kritika díla Jana Skácela je kýčovitá. Ptejme se tedy na to, co je to kýč. Pro zodpovězení této otázky jsem si z dostupné české i zahraniční literatury vybrala pojetí kýče od Tomáše Kulky, které najdeme v jeho knize Umění a kýč (2006). Tato kniha – z širokého okruhu domácí i zahraniční literatury – jako jediná podává ucelenou teorii kýče se zřetelem k pojetí kýče v poezii. V ostatní prostudované literatuře jsem o této problematice bohužel nalezla pouze sporadické zmínky. Někteří autoři se tomuto tématu zcela vyhýbají a své příklady berou výhradně z oblasti vizuálních umění a které pouze představují konkrétní kýčovité artefakty než ucelenou estetickou teorii. Kulka si hned v úvodu klade za cíl stanovit kritéria pro identifikaci kýče a podmínky pro aplikaci pojmu kýč. Za kýč považuje pouze artefakty a jeho teorie je založena na estetických předpokladech, tzn. že se kýč snaží definovat jako esteticky defektní objekt. Kulka kýč vymezuje na základě tří podmínek nutných, které všechny dohromady tvoří podmínku postačující pro to, abychom mohli daný artefakt ztotožnit s kýčem: „1. kýč zobrazuje objekty nebo témata, která jsou všeobecně považována za krásná, anebo která mají silný emocionální náboj. 2. tyto objekty a témata musí být okamžitě identifikovatelné. 3. kýč substantivně neobohacuje asociace spojené se zobrazivým tématem.“ (KULKA 2000: 57) Pojďme nyní prozkoumat teorii kýče přímo v poezii. Pro kýč v poezii platí podle Kulky všechny obecné předpoklady kýče, které jsme již zmínili. K některým specifickým znakům poezie však patří to, že je mnohem intenzivnější než jiné literární žánry. Intenzitu uměleckého díla je podle Kulky důležitý faktor pro to, abychom mohli daný artefakt nemohli označit za kýč; nedostatek estetické intenzity je hlavním defektem kýče. Báseň by tedy podle tohoto tvrzení měla mít menší „šanci“ stát se kýčem. S tím však nesouhlasí Kulka a říká, že pokud báseň splňuje všechny tři výše uvedené nutné podmínky pro označení kýče, může se stát kýčem i přes svou vysokou intenzitu v porovnání s jinými literárními žánry. Zkusme nyní společně aplikovat Kulkovu teorii na Skácelovy básně pohledem literární kritiky. Jako příklad jsem vybrala báseň, které byla u dvou literárních kritiků označena jako nepatřičná, příliš citová a opouštějící Skácelův svět. Jedná se o báseň Modlitba za atomového letce. Už samotný název je v mnohém nezvyklý – jedná se o modlitbu. Modlitba patří k nejstarším žánrům, a to jak v rámci české tak světové literatury. Co však modlitba vyjadřuje? Podle SSČ je modlitba náboženské povznesení mysli k mysli k Bohu nebo svatým. V této básni však nikde – ani implicitně – není dáno, že by se básník modlil za atomového letce k Bohu či svatým. Přesto máme pocit, že se Skácel dovolává dimenzí, které nás přesahují; dotýká se oblasti obecné lidské úcty k životu. V motlitbě a nejen této, je důležité, že se někdo za někoho přimlouvá a myslí na něj. Ten, za koho se autor v této básní modlí a kterého zde také často oslovuje, je „atomový letec“. Člověk, kterého bychom na první pohled mohli přehlížet, odsoudit. Skácel však zcela mění optiku celé události, když se stává malým čmeláčkem v pilotově uchu, vznáší se s ním nad oblaky, kde však – jak píše – 212 „nepřicházejí proti nám krásné dívky, [...] nepotkáváme se s anděly.“ (SKÁCEL 1996: 105). Největším tématem básně je tedy smrt, zmar a zničení. K těmto tématům se však dostáváme velice jemně, skrze úplně obyčejné věci, které má člověk rád: „nebude město moje, ani měď nebude / ve vlasech ženy mojí, ani svítání/ a ani touha (TAMTÉŽ 107). Klíčový prvek v této básni je subjekt čmeláčka, který má nelehký úkol: předat pilotovi zprávu a uvědomit ho o tom, jak hrozná může být smrt a zkáza. Skácel nám tedy pohled na tragickou událost obohacuje dvěma základními pohledy: za prvé zcela obrátil optiku pohledu na danou událost – je poměrně nečekané se modlit za atomového letce, který „nese zničení“ namísto modlení se za obětí jeho činu. Tento pohled tedy nevylučuje ani oběti katastrofy, ani samotného pachatele katastrofy, který podle textu básně ve svém mladém věku nemohl vědět, co vlastně dělá. A za druhé nás svým lidským, jemně didaktickým tónem nutí si znovu uvědomit, jak může být zkáza, smrt a zničení závažná. Často k tomu používá metafor: „v purpuru říje a v bílých vteřinách vraždy“, „jen mrtví proroci / s očima otevřenýma / ulehnou u cest jako kameny / kameny bez nápisů“, „A hvězdy budou vbity dovnitř hlav“ (TAMTÉŽ: 108). Pojďme si nyní projít všechna kritéria pro identifikaci kýče postupně: První podmínka, která říká, že kýč musí mít silný emocionální náboj, je splněna snadno – postava pilota, který svrhnul atomovou bombu a způsobil tak zkázu celého města, je bezpochyby téma emocionálně silně negativně zabarvené. Podmínka druhá, že toto téma musí být okamžitě identifikovatelné, je také splněna. Víme, že jde o atomového letce, dokážeme jej identifikovat – nejedná se o surrealistické dílo, nebo postmoderní dílo, u kterého by čtenář nevěděl, co zobrazuje. Třetí podmínka však splněna není. Kýč totiž „[...] substantivně neobohacuje asociace spojené se zobrazivým tématem“ (10). Jak jsme si však ukázali výše, Skácel se dívá na celou věc nově a jeho báseň obohacuje naši dosavadní zkušenost se světem. Kulka píše, že musí platit všechny tři podmínky, abychom daný artefakt označili za kýč. V tomto případě tedy musíme konstatovat, že daná báseň kýčem není. A co literární kritika? Stejná teoretická východiska můžeme vztáhnout i na ni. Pokud daný text literární kritiky splňuje všechny tři podmínky, které Kulka uvádí, můžeme i dílo literárního kritika označit za kýč. Nostalgie, vzpomínka a kýč podle Celeste Olalquiaga Podle kritérií Tomáše Kulky, tedy báseň Jana Skácela, kterou Doležal označil za kýč, jako kýč identifikovat nemůžeme. Když jsem pobývala na zahraniční stáži na katedře filosofie a estetiky v Univerzitě v Dundee, měla jsem příležitost prostudovat knihu Celeste Olalquiaga The Artificial Kingdom: A Treasury of the Kitsch Experience (1998). Tato kniha se sice primárně zabývá suvenýrem a objasněním toho, proč je kýčem a co z něj kýč dělá, po jejím prostudování však bylo zřejmé, že by mohla vrhnout nové světlo na to, zdali jsou básně Jana Skácela kýčem a tento postoj by mohl být odlišný od závěrů, které jsme konstatovali na základě Kulkovy studie. Kniha The Artificial Kingdom: A Treasury of the Kitsch Experience (1998) nabízí pohled na původ kýče, na to, co nám vlastně kýč říká o konfliktu mezi skutečným a umělým, tradičním a moderním, nostalgickým a melancholickým. Olalquiaga začíná svým pojednáním o kýči v polovině 18. století. Hlavní důvod vzniku kýče právě v 18.st. vidí Olalquiaga ve zvýšené „citlivosti ke ztracenému“ (sensibility of lost) a s tím spojené touze po věcech, které by znovuobnovily minulost. Olalquiaga také vysvětluje, jak tyto artefakty zastupují hluboko zakořeněnou lidskou potřebu po spojení s přírodou. Kýč je tak ozřejměn jako pokus kultury obnovit to, co bylo zničeno industrializací. V souvislosti s touto myšlenkou je představena teorie Waltera Benjamina o způsobu přijímání událostí člověkem moderní doby. Existují v zásadě dva způsoby a oba tyto způsoby jsou spojeny se vzpomínkou (memory) a mohou být zhruba rozděleny jako vědomý modus (conscious mode), 213 který vede k reminiscenci (reminiscence), a nevědomý modus (unconscious mode) upomínky (remembrance)1. Nejdříve je vysvětlena reminiscence. Události ve vědomí jsou přijímány jako část souvislého času. Nepříjemné součásti událostí jsou vytěsněny a umožňují tak žití událostí jako pamětihodných zkušeností (memorable experience) – reminiscencí. Tímto způsobem není narušeno jemné vyvážení vědomí a vzpomínce je umožněno, aby byla kdykoliv znovu vyvolána. Takto upevněné do bezchybné formy sebe samých se však censorované události stávají částmi kulturních fosílií, statickou a idealizovanou dokumentací své vlastní existence. Přestože reminiscence uchovává některé nezbytné atributy původní zkušenosti, chybí ji podstatná část z celistvosti této události, jmenovitě její dočasná síla. Tento nedostatek však není zřejmý, protože reminiscence je pociťována jako celistvé kontinuum, a tak je schopna oživit událost pouhým opakováním. Jako příklad Olalquiaga uvádí svého ráčka Rodneyho – raka poustevníka zalitého do podoby skleněného těžítka. Jeho vnímání automaticky vylučuje přijmutí jeho smrti a namísto toho se soustředíme na to, že žije. V další části už se Olalquiaga dostává k nevědomému způsobu vnímání událostí a s tím spojenou upomínkou (remembrance). V rámci nevědomého vnímání (oproti vědomému) není žádné vymazání aktuálních okolností události, ale spíše vyloučení hlavní páteře vědomí, totiž plynoucího času. Proces vnímání, který posléze vede ke kýči, je právě tento zkušenostní aspekt vytvořený tím, co vědomí odstranilo: intenzitu žitého okamžiku. Olalquiaga dále píše, že podle Benjamina se nevědomé vnímání soustřeďuje na všechny nepříjemné události, které si vědomí nemůže dopřát. Tento zanícený, ale prchavý moment se stává upomínkou (remembrance), která dokáže nasměrovat vnímání ke skryté zásobárně naší individuální paměti, kde jsou zkušenosti uchovávány jako bezčasé a mytické. Tento subjektivní, mytický čas dosažený upomínkou však podle Olalquiagy musí být odlišený od vybavení si kulturní fosílie a mystifikace toho, co se vůbec nestalo. To, co je pro upomínku nejdůležitější, je již pryč. Upomínka neustále přetváří žité momenty a vytváří z nich to, čím sama přestala být: vytváří z nich ztrátu a smrt. V závěru studie autorka popisuje nezbytný aspekt vytváření kýče – totiž jeho komodifikaci (proměnu ve zboží). Tak jako mrtvá těla i nevědomé upomínky neodmyslitelně nesou znamení ubíhajícího času; po vyprázdnění od zkušenostní dimenze jsou utvrzeny, ztrácejí svoji jedinečnost a vstupují na trh jako směnitelné předměty. Upomínky tak přestaly existovat jako „živoucí“ vzpomínky a staly se mrtvými ostatky sebe samých. 1 Používané termíny jsem tedy rozhodla překládat takto; v závorkách uvádím i motivaci pro tato řešení: · conscious mode – nevědomý mod · unconscious mode – vědomý mod · reminiscence – reminiscence · remembrance (pův. Andenken) – upomínka. (Překladatelé studie Central Park, kteří Benjaminovu terminologii hojně komentují, v poznámkách k této studii píší, že pro Benjamina „remembrance includes a meaning, obvious to English-speakers, of a keepsake, an inaanimate momento.“ (SPENCER – HARRINGTON 1985: 57) Proto ji také překládají jak slovem souvenir i slovem remembrance. · memory (pův. Erinnerung) – vzpomínka. (Dle kontextu mi tato varianta přišla nejpřiléhavější. A toto řešení podpořila poznámka Spencera a Harringtona: „Benjamin draws opposition beetween two types of memory: Errinerung (recollection, reminiscence) (based on the kind of continuity...) and Gedächtnis and Andenken, the active remembrance of past based on real discontinuity.” (SPENCER – HARRINGTON 1985: 57). · un/conscious memory – ne/vědomá vzpomínka 214 Schéma vzniku melancholického a nostalgického kýče podle Olalquiagy (Olalquiaga 2002: 65) nevědomá vzpomínka (unconscious memory) ↓ vědomá vzpomínka (conscious memory) → → ZKUŠENOST (EXPERIENCE) Souvislý/ plynulý okamžik (continuous moment) → reminiscence (reminiscence) → kulturní fosílie (cultural fossil) → nostalgický kýč (nostalgic kitsch) ↓ intenzivní okamžik (Intense moment) ↓ upomínka (remembrance) ↓ suvenýr (souvenir) ↓ melancholický kýč (melancholic kitsch) Pokud se podíváme na schéma vzniku melancholického a nostalgického kýče, zjistíme, že rozdílnost mezi suvenýrem a kulturní fosílií je zásadní. Suvenýr je součástí procesu komodifikace, který je poznamenaný smrtí a nikdy neklade žádné nároky na historii. Oproti tomu kulturní fosílie vynakládá veškeré své usilí, aby se stala součástí historie, prosazující celistvost, kterou nikdy neměla. Kulturní fosílii chybí pohyb, který by mohl charakterizovat historii a který je ve skutečnosti mnohem bližší smrtelné transformaci suvenýru do podoby kýče. Komodifikovaná kulturní fosílie vede k nostalgickému kýči, který touží po zážitku, jehož absence je dokonale zakryta utopickou touhou vytvořit dokonalou vzpomínku na něco, co se nikdy nestalo. Nostalgie je o minulosti, jejíž síla spočívá nedostatku její přímé historické souvislosti, a to tím, že si drží odstup od abstrakce. Zlaté časy jsou nutně nostalgické, protože vepsání jejich vzpomínek do současné doby by zrušilo ten stav idealizace, který nostalgii živí. Melancholický kýč se utápí ve vzpomínkách, protože pocit jejich ztráty živí jeho vnitřní vykořeněnost. Nostalgický kýč vyvolává vzpomínky, aby zrušil jakékoli podobné pocity a tvrdohlavě se drží kterékoli zmínky o minulosti, která mu může poskytnout smysl spojitosti a sounáležitosti, tedy tradici. Nostalgické vzpomínky jsou celistvé a často odkazující zpátky do minulosti. Melancholické vzpomínky jsou roztroušené a odkazují pouze k procesu ztráty, který zakládá jejich mytickou kvalitu. Jan Skácel a kýč podle teorie Celeste Olalquiaga Po přečtení teorie Olalquiagy se nabízí tyto otázky: Není Skácelova poezie právě tou, která vytváří melancholické a nostalgické kýče? Není Skácelova poezie oním vzpomínáním, které chce popsat minulost, která je ovšem zmrtvělá do podoby kulturní fosílie nebo suvenýru z oněch dávných časů? Skácel ve svém díle často vzpomíná a mnoho jeho básní se odehrává dávno, kdysi v prostorech moravské dědiny v nekomplikovaném období jeho dětství. 215 Nemohou být právě takové Skácelovy básně brány jako suvenýry z jeho světa? Jako upomínky, které nám dovolují se dojímat zaujetím nad tím, o co jsme industrializací přišli? V teorii kýče od Celeste Olalquiagy je nejdůležitější způsob vzpomínání na minulé události. Z tohoto úhlu pohledu se zdá tato teorie zvláště vhodná, protože lyrická poezie, která tvoří převážnou část Skácelovy básnické tvorby, může být chápána jako druh vzpomínky2. V úvodu jsme si vytýčili jako cíl, prověřit, zda básně, které byly v průběhu literární historie označeny za kýč, kýčem skutečně jsou. Báseň Modlitba za atomového letce, kterou Doležal označil za kýč a počtená skupina literárních kritiků za nepodařenou báseň, jsme již analyzovali. Dalšími básněmi, které byly přímo označeny za kýč jsou Nahým a mokrým navrch a bsň. Úroda kolem Tasova. Nejprve tedy báseň Nahým a mokrým navrch ze sb. Smuténka (SKÁCEL 1998: 171 [Smuténka]). Nahým a mokrým navrch Když stáhnou po smrti zajíčka, pověsí na trám kůži naruby obrácenou. Tím nahým a mokrým navrch. Jak deště v říjnu haraší v průvanu zaječí kožka. Ve stohu drtí myš drobnými zoubky zrno. Léto je daleko a sníh, sníh je tak čistý, až jiskří v očích. Na mrazu tvrdne krvavá věc. Ale to dovnitř zůstává teplé a hebké. Pokud Olalquiaga rozděluje melancholický a nostalgický kýč, můžeme se píše domnívat, že tato bsň. může být spíše kýčem melancholickým, který vede od upomínky ke vzniku suvenýru. Nemáme totiž před sebou událost, která by si kladla nároky na jakékoliv zobrazení historické události – což je hlavní znak kýče nostalgického. V této básní se setkáváme s lyrickým popisem určité činnosti – stahování zajíce z kůže. Stahování zajíců z kůže a především uchovávání králičích kožek je činnost těsně spjata s vesnickým životem a celou báseň tak můžeme vnímat jako pohled na událost venkovského života. Proč si však Skácel vybral právě tento motiv? Jak už bylo naznačeno, tento motiv patří k širšímu tematického celku Skácelovy poezie – totiž tématu venkova, dětství a přírody, do světa nezasaženého industrializací. Samotná snaha popisovat tyto zdánlivě banální detaily ze života na vesnici může být hnána touhou je zachovat, zachovat původní prostory a krajiny, melancholicky si je připomenout a snad se nad nimi tiše dojímat. Zde bychom mohli najít 2 S tímto pohledem na základní rozlišení literárním druhů přišel švýcarský germanista a klasický lingvista Emil Staiger (1908-1987). V své stěžejní knize Základní pojmy poetiky (1946), aplikuje heideggerovské analýzy času na kategorie lyriky, epiky a dramatu. Staiger sám používá pro určení literárních druhů adjektivního vyjádření – rozlišuje lyrický, epický a dramatický styl – a na daných ukázkách literárních děl ilustruje základní znaky jednotlivých stylů. Lyrický styl je podle Staigera specifický pro jeho rozplývavost, náladovost, bezprostřednost, konkrétnost, bezdůvodnost a Staiger ho definuje jako vzpomínku. 216 zdánlivě paradoxní podstatu melancholického kýče, jak o něm píše Olalquiaga. Skácel popisuje svět vesnice, vzbuzuje zdání jeho života a vytváří z něj upomínku zdánlivě živé události. Takto zobrazená událost je zbavena plynulosti času na úkor intenzity zobrazovaného okamžiku. A přesně toto je podle Olalquiagy proces, který vede ke vzniku suvenýru. Je zde však ještě jeden důležitý aspekt kýče, o kterém Olalquiaga hovoří, a tím je komodifikace. Aby se ze suvenýru stal kýč, musí být komodifikován. V případě básníka, který tiskne a prodává své knihy, však není s komodifikcí problém. Čtenář – a jak jsme viděli i leckterý kritik – si může koupit básně a melancholicky se dojímat nad již ztracenými preindustriálními světy. Je také důležité dodat, že v pojetí Olalquiaugy kýč může mít uměleckou hodnotu (kterou bychom mohli zkoumat pomocí představené Kulkovy teorie). Důležité však je, že kýč přímo souvisí se způsobem vzpomínání minulých událostí a pokud tento vzpomínací proces splňuje kritéria vedoucí ke kýči, stává se kýčem, a estetické hodnoty díla jsou jen jakousi přidanou hodnotou. V básni Nahým a mokrým navrch jsme tedy identifikovali melancholický kýč. Druhá uvedená báseň, která se Doležalovi nepřišla hodnotná je báseň Úroda kolem Tasova. Tu bychom mohli vzhledem k jejímu historickému motivu hypoteticky považovat za nostalgický kýč. Úroda kolem Tasova Krajina ve které se o balvany v polích rozklopýtal čas Sedláci hrávají tam po hospodách karty A v lese spával se samo palem pod hlavou Partyzán přikrytý šíleným měsícem Před mnoha lety ho zavraždili v Meziříčí Němci Surovou ranou do týla U cesty znovu vítr láme Krista Na dřevěném kříži Úroda ale úroda vysoká do výšky pořádného chlapa Klaní se za jeho zády Jakoby obilím běželo stádo koní S hřívou rozpálenou doběla Skladba Úroda kolem Tasova (SKÁCEL 1998: 245 [sb. Metličky]) svým názvem poněkud zastírá emocionálně nejsilnější motiv této básně. Je jím smrt partyzána v Meziříčí. Celá báseň je rámcově umístěna do krajiny kolem Tasova, kde se „o balvany v polích rozklopýtal čas“. V básni bychom nalezli dva základní protikladné prvky (k nimž se váže použití dvou odlišných gramatických časů). Jsou jimi osud krajiny a osud partyzána. Pro popis krajiny a jejich dějů Skácel používá přítomný čas, je to však čas cyklický – čas přírody a jejich opakujících se dějů. Osud partyzána je potom popsán minulým časem, je ve vrstvě, která leží hlouběji v paměti. Výjimku tvoří hned první strofa – zde je vyjádření o krajině popsáno minulým časem, nejedná se o čas historický, čas jedinečných dějin a událostí, ale jedná se spíše o mytické dávno. V básni tedy máme dva základní protikladné motivy smrt partyzána a motiv živé přírody. V jejím průběhu však dochází ke splynutí obou těchto motivů. Partyzán 217 sice zemřel, ale ve Skácelově vzpomínce postupně splynul s přírodou, jak je to symbolicky vyjádřeno v předpolední sloce: „Úroda ale úroda vysoká / do výšky pořádného chlapa“. Takto bychom si mohli vysvětlit, že hlavní motiv – smrt partyzána se nedostal do názvu básně. Skácel chtěl významově zvýraznil (na úkor nejsilnějšího motivu básně – smrti partyzána) motiv úrody, zrození a život a tak zeslabit tragičnost celé události. Partyzán je začleněn do cyklické času krajiny, do času, který nezná smrt (na rozdíl od času historického). Lze v tomto způsobu podání historické události vidět něco kýčovitého? Nemáme před očima kulturní fosílii, která posléze vede ke vzniku nostalgického kýče? Připomeňme si stručně, jak Olalquiaga vysvětluje vznik nostalgického kýče. Podle její teorie jsou nepříjemné součásti událostí jsou vytěsněny. To vědomí umožňuje, aby je mohlo znovu vyvolat jako reminiscenci. V této podobě se však pozměněná – censorovaná – událost stává součástí kulturní fosílie, statickou a bezchybnou dokumentací sebe sama. Reminiscence sice uchovává některé podstatné znaky původní zkušenosti, ale chybí ji její dočasná síla.Všechny tyto znaky najdeme i v básni Úroda kolem Tasova. I zde Skácel vytěsňuje nepříjemné součásti událostí a smrt partyzána ve Skácelově podání ztrácí svou dočasnou sílu a stává se statickou dokumentací toho, co se stalo, a stává se tak kulturní fosilií. Další nutná podmínka, tedy komodifikace kulturní fosílie, je stejně jako v případě melancholického kýče splněna velmi snadno. Kniha jako artikl vstupuje do světa jako zboží. A tak je v posledku splněna poslední podmínka, abychom mohli báseň Úroda kolem Tasova označit za kýč. Není však takto ohrožena celá oblast lyrické poezie? Nejsou vlastně všechny básně melancholickými či nostalgickými kýči? A pokud se chceme ptát dále – existuje vůbec takové vzpomínání, které nevede k nostalgickému nebo melancholickému kýči? Olalquiaga ve své knize odpověď nepodává. Můžeme však obrátit na studie Waltera Benjamina, ze kterého Olalquiaga vycházela. Benjamin v jedné své minieseji, která vyšla ve sb. Gesmmelte Schriften (1972) (česky pod názvem Agesilaus Santander) Benjamin píše: „Skutečné vzpomínky tak ani nemusí vypadat jako zprávy, za to musí přesně označovat místo, na něž se jich badatel zmocnil. Skutečná vzpomínka musí proto v přísném smyslu epicky i rapsodicky podat zároveň obraz o tom, kdo si vzpomíná, tak jako dobrá archeologická zpráva musí udat nejen vrstvy, z nichž nalezené objekty pocházejí, nýbrž především ony ostatní, kterými bylo předtím třeba proniknout“ (BENJAMIN 1998: 206-207). Benjamin měl na mysli vzpomínky obecně, ale pokud výše uvedený citát vztáhneme na oblast poezie, můžeme říct, že ono „podání obrazu o tom, kdo vzpomíná“ se přece projevuje v autorském stylu, ve svébytné poetice básníka. Tento styl pak způsobuje, že vzpomínání v sobě nese pečeť svého tvůrce. Lyrická poezie tedy může zpracovávat básníkovy vzpomínky, být nostalgická nebo melancholická, ale zdá se, že to oč, jde a co jí odlišuje od kýče je právě to, že se jedná o ztvárnění zcela jedinečné. Závěry V úvodu byla prozkoumána Skácelova bibliografie do r. 1969, na jejímž základě jsme konstatovali, že Skácel byl označen za kýčovitého autora pouze v jednom případě: v literární kritice B. Doležala. Po jejím prostudování jsme zjistili, že se jedná o argumentačně ne příliš rozpracovanou stať, která měla polemický charakter. Následně jsme přistoupili k představení obecné estetické teorie, která by mohla objasnit podstatu kýče v poezii a potvrdit či vyvrátit tvrzení o Skácelově kýčovitosti. Z dostupné české i zahraniční literatury se jako nejvhodnější jevila kniha Tomáše Kulky Umění a kýč, protože jako jediná obsahuje obecně teoretický pohled na problematiku kýče v poezii. Kulkova teorie byla v této studii představena a posléze aplikována na Skácelovu báseň Smrt atomového letce. Na základě Kulkových kritérií nebylo možné danou báseň kategorizovat jako kýč, protože nesplňuje jedno ze tří nutných kritérií pro určení kýče. 218 V druhé části studie byl na kýč podán zcela jiný pohled – zabývali jsme se knihou Celeste Olaquiagy The Artificial Kingdom: On the Kitsch Experience. Olalquiaga na základě studií W. Benjamina rozděluje dva typy vzpomínek: vědomou a nevědomou – první vede k melancholickému a druhá k nostalgickému kýči. Ke kýči tedy vede určitý druh vzpomínání a vzpomínání (podle E. Staigera) je esenciální vlastnost lyriky. Olalquiaginy poznatky byly následně aplikovány na dvě básně Jana Skácela, které B. Doležal označil za kýč. V první básni Nahým a mokrým navrch jsme identifikovali melancholický kýč, v básni Úroda kolem Tasova zase nostalgický druh kýče. Celá teorie však nebere v potaz estetické kvality díla a pokud bychom přijímali teorii Olalquiagy bez výhrad, celé lyrické básnictví – charakteristické vzpomínáním – by mohlo být označeno za kýč. Ve Skácelově poezii jsme tedy identifikovali jak melancholické, tak nostalgické vzpomínání – a právě to mohlo přijít Doležalovi kýčovité. Vždy však šlo o vzpomínání, které v sobě neslo svébytný autorský rukopis. Summary In the beginning Skácel’s bibliography between years 1957 and 1969 was investigated, which provided a basis for our claim that Skácel was considered a kitsch in only one instance: in literary critique of B. Doležal. After having studied this specific critique we found out that from the argumentative point of view it is not a very sophisticated paper in polemic character. Then we introduced general aesthetic theory, which could shed some light on the substance of kitsch in poetry and either approve or disprove the claim of Skácel’s kitschiness. We used Tomáš Kulka’s book Umění a kýč, because it was the only one work available containing theoretical view of kitsch in poetry. Kulka’s theory was applied to Skácel’s poem Smrt atomového letce. We could not label this poem as kitsch since it does not fulfil one of three necessary criteria for kitsch according to Tomáš Kulka. In the second part of the paper another view on kitsch was offered – we dealt with a book by Celeste Olalquiaga The Artificial Kingdom: On the Kitsch Experience. On the basis of Walter Benjamin’s studies Olalquiaga divides memory into two kinds – conscious and unconscious – the former leads to melancholic, the latter to nostalgic kitsch. Certain types of remembering lead to kitsch and remembering (according to Emil Staiger) is essential to lyric poetry. Olalquiaga’s theory was then applied to two of Jan Skácel’s poems that were evaluated as kitsch by B. Doležal. In the first poem Nahým a mokrým navrch we identified the melancholic kitsch and in the second poem, Úroda kolem Tasova, the nostalgic kind of kitsch. The whole theory does not impeach the aesthetic qualities of works and had we accepted it without reservations, we could have labelled the whole of lyric poetry, which is characteristic by remembering, as kitsch. In Skácel’s poetry we identified melancholic as well as nostalgic remembering, which could have been perceived as kitschy by Doležal. But it in both cases was a remembering, that carried an authentic signature of the author. Bibliografie 1. BLAHYNKA, M. Hodina, den, život. Kultura 6, 1962, 4. 50, s. 5. 2. BLAHYNKA, M. Krajina s vinohrady a hřbitovy. Kulturní tvorba č. 4., 1966, č. 17, s. 13 3. BRABEC, J. Klobouk dolů před básníkem. Kulturní tvorba 1, 1963, č. 6, s.10. 9. BENJAMIN, W. Dílo a jeho zdroj. Překl. Věra Saudková. Praha: Odeon 1979. 10. ČERNÝ, J. Dobré verše. Červený květ 5, č. 10, s. 239. 11. ČERNÝ, V. Hrst úvah nad Janem Skácelem. Host do domu 14, 1967, č.3, s. 42-52. 12. DOLEŽAL, B. Nezaměnitelný představitel básnické českosti. Tvář 4, 1969, č. 3, s. 59-61 13. FRÝBOVÁ, V. Dítě, literatura a spisovatel. Kultura 5, č. 22, s. 3. 219 14. HONZÍK, J. Vysvlečený kamínek poezie. Něco o básnickém typu Jana Skácela. Plamen 5, 1963, č. 7, s. 106-110. 15. KARFÍK, V. Ouplné lůny krásná tvář. Lit.noviny 15, 1966, č.3, s. 5. 16. KOŽMÍN, Z. Svět viděný z polní cesty. Plamen 7, 1965, č.11, s.149-151. 17. KULKA, T. Umění a kýč. 2. vyd. Praha: Torst 2000. ISBN 80-7215-128-2. 18. KUNDERA, L. Co zbylo z anděla. Rovnost 19.11.1960, č. 10, s. 470. 19. LOPATKA, J. Kritéria a kritika tentokrát zcela prakticky. Tvář 1, 1964, č.2, s. 46. 20. MATYS, R. Knížka vzácné poezie. Práce 30.11.1962, s. 5. 21. MIHALOVIČ, J. Trochu s knižkou Jana Skácela, trochu s jej autorom. Mladá tvorba 3, č.4., s. 28. 22. MILOTA, K. Cesta do ticha. Plamen 11, 1969, č. 5, s. 94-98. 23. SKÁCEL, J. Básně I. 1. vyd. Brno: Blok 1996. 24. SKÁCEL, J. Básně II. 1. vyd. Brno: Blok 1998. 25. OLALQUIAGA, C. The Artificial Kingdom: On the Kitsch Experience. Minneapolis, Minnesota: University of Minnessota Press, 2002. ISBN 0-8166-4117-X 26. OPELÍK, J. Musí se poezie líbit? Literární noviny 6, 1957, č. 36, s. 4. 27. OPELÍK, J. Třeskuté ticho poezie. Literární noviny 15, 1966, č.3, s.5 28. SPENCER, L., HARRINGTON, M. Notes to the translation of Central Park. In BENJAMIN, W. Central park. New German Critique, No. 34 (Winter, 1985), pp. 3258. 29. SUS, O. Dva básničtí protinožci. Host do domu 10, 1963, č.1, s. 33-34. 30. SUS, O. Básník píše o hoře maličké. Host do domu 8, 1961, č.9, s. 427-428. 31. SUS, O. Ironie moudrého Jana Skácela. Plamen 4, 1962, č. 8, s. 95-101. 32. SUS, O. Mužná poezie. Host do domu 4, 1957, č.10, s. 466-477. 33. SUS, O. O dobrých věcech člověka. Host do domu 7, č. 10, s. 470. 34. SUS, O. Poézia vecí trvajúcích a premenlivých. Slovenské pohl´ady 76, č. 12, s. 15361537. 35. SUS, O. Přísně potrhané řádky Smuténky. Host do domu 12, 1965, č.4, s.81. 36. SVOBODA, J. Kolik příležitostí má růže. Červený květ 2, č. 10, s. 268. 37. VACÍK, M. Poezie ve znamení hledání. Tvorba 25, č. 48, s. 1134-1136. 38. VRBA, F: Z anděla zbyl jen člověk. literární noviny 9, č. 42, s. 4. 220 Za Autorytetem (Artes vivendi – Artes moriendi) o Mohorcie Wincentego Pola Łukasz Słaby Fallowing Authority (Artes vivendi – Artes moriendi). About “Mohort” by Wincent Pol Abstract: Wincenty Pol during the Powstanie Listopadowe, fought in the Polish-Russian war in the ground Lithuania. Existed in the history of Polish literature as the author of “Pieśni Janusza”, which can be treated as a literary chronicle of uprising in Lithuania. He became one of the most well-known figures on the Polish literature in the first half of 19th century. I would like to look at his poem “Mohort” which was published in 1855 year, concentrating only one aspect – the art of living and dying, which we find in “Mohort”. The historical background presented in poem is the last month of Polish independence. Key words: authority; norm; battle; life; death; valiance. Contact: Adam Mickiewicz University in Poznań, Faculty of Polish and Classical Philology, [email protected] 1. Kresowa paideia Wincenty Pol wziął czynny udział w Powstaniu Listopadowym. Walczył w wojnie rosyjskopolskiej na terenie dawnej Litwy – począwszy od udziału w legionie akademickim, przez dziesiąty pułk ułanów pod dowództwem generała Chłapowskiego, aż po wychodzącą z Litwy dywizję litewską pod wodzą Giełguda. Otrzymał Virtuti Militarii, a także stopień porucznika. Zaistniał w historii polskiej literatury jako autor Pieśni Janusza, które można potraktować jako literacką kronikę powstania na Litwie. Ja chciałbym się skupić na innym tekście tego autora – poemacie Mohort, który powstał ponad 20 lat później (został wydany w 1855 roku). Skoncentruje się tylko na jednym aspekcie – na sztuce życia i umierania, jaką zaprezentował Pol na przykładzie swojego poematu z lat 50-tych, którego pierwotnym tłem historycznym są wydarzenia z ostatnich miesięcy istnienia I Rzeczpospolitej. Poemat Pola składa się z wiersza dedykacyjnego i sześciu rapsodów: I – Wieczory Kalenickie1, II – Rapsod II. Charakterystyka Mohorta, III – Przybycie ks. Józefa na Ukrainę, IV – Ostatnia bytność w monasterze, V – Ostatnia bytność w monasterze. Powrót, VI – Mohort, rycerski rapsod z tradycji wojskowej. Rapsod VI i ostatni. Tytuły wyraźnie wskazują, że poemat nie zachowuje chronologicznego układu fabuły. Mohort to zbiór wierszowanych szkiców, obrazów obyczajowych, charakterologicznych, których głównym spoiwem jest tytułowa postać. Symeon Mohort przez większość życia pełnił służbę wojskową na przygranicznych, wschodnich terenach 1 Tytuły rapsodów podaję według autografów autora , w: Wincenty Pol, Mohort, oprac. Aleksander Łucki, Kraków 1925. 221 wojskowych. W poemacie ważniejsze od przebiegu zdarzeń, historycznych konkretów, jest konstruowanie serii portretów bohatera. Zdaniem Pola nawet w upadającej Rzeczpospolitej można odnaleźć postacie, którym należy się miejsce w polskiej mitologii. Istnienie ludzi wyjątkowo oddanych ojczyźnie ma swe źródło w głęboko zakorzenionym systemie wychowania, w swoistej kresowej paidei kształtującej dawnego polskiego rycerza (żołnierza). Pojęcie paideia oznacza systematyczne kształtowanie wszystkich jednostek wedle absolutnych norm. 2 Szczególnie reprezentatywny jest tu ustrój starożytnej Sparty. Znajdziemy w nim model wychowania, który zmierzał do przezwyciężania indywidualizmu i kształtowania człowieka według norm obowiązujących całe społeczeństwo. Warto obejrzeć to na polskim gruncie i zobaczyć rejestr zasad, którym wierni pozostawali mieszkańcy dawnej Rzeczpospolitej, a szczególnie ci zamieszkujący jej wschodnie terytoria. Mohort Wincentego Pola dostarcza informacji na temat wychowania młodego człowieka. Poemat Pola, poza postacią tytułową, posiada jeszcze jednego,3 ważnego bohatera. Jest nim autentyczna postać, przyjaciel i protektor Wincentego Pola – Ksawery Krasicki, pośredni sprawca powstania Rapsodów Pola. Poeta uczynił swego dobrodzieja narratorem utworu. Z I rapsodu wyłania się zapis doświadczeń, które mogą stanowić swoisty archetyp losu młodego Polaka wkraczającego w dorosłe życie. Moment ten jest naznaczony wyborami, które podejmują za niego inni. W pierwszej kolejności należy wskazać na historię, mity, pamięć o bitwach na kresach Rzeczpospolitej: Niedarmo w stepy ukraińskie zdawna Młódź się garnęła ochocza do boju: Boć po hetmanach kraina to sławna, A woda bywa najczystsza u zdroju. Ojczyzna mogił-to ziemia rycerzy; Kto w Boga wierzy, ten i w szablę wierzy. 4 Pol posługuje się wyrazistymi sformułowaniami, by ukazać niezmienny porządek stepów ukraińskich. W krótkim fragmencie zostają wymienione słowa takie jak: „hetman”, „step ukraiński”, „ojczyzna mogił – ziemia rycerzy”. Każde wyrażenie odsyła do historycznej przeszłości, to w niej można w niej odnaleźć szereg bitew, nazwisk zasłużonych żołnierzy, a także miejsc, gdzie leje się krew walczących. Na ukraińskich stepach zmarłym daleko od domostwa usypuje się kurhany. Ten akt złożenia ciała w stepowej przestrzeni przyczynia się do utożsamienia się z rodzimą ziemią, także z tą, która jest daleko od domu. Pol odwołuje się do niezwykle ważnego mitu narodowego – roli Rzeczpospolitej jako „Przedmurza” – stąd bierze się sformułowanie o „wodzie czystej u zdroju” i zrównanie religijności z noszeniem szabli. Tak pojmowana Polska jest terenem, gdzie broni się wiary chrześcijańskiej przed muzułmańskimi najeźdźcami. Ten historyczny dorobek rejestr wartości, przydatnych w czasach wojennych, stanowi główną przyczynę, dla której młodzież interesuje się orężem. Do aspirujących należy także Ksawery Krasicki – bohater pierwszego rapsodu. Ksawery jest w nim prowadzony przez starszych, bardziej doświadczonych: zarówno swoich krewnych, jak i starego Mohorta. Narrator szczegółowo wymienia elementy składające się na wyprawkę dla żołnierza: konie, bryczka, zaprzęg, szable, strzelby, psy, sygnet z herbem. Ten katalog przedmiotów pozwala zobrazować systematyczność z jaką wysyłano do służby w armii. Nie może obyć się bez ojcowskiego napomnienia: 2 W. Jaeger, Paideia, przeł. Marian Plezia, t. 1, Warszawa 1962, s. 113. Należałoby dodać obok księcia Józefa Poniatowskiego. 4 Wincenty Pol, Mohort. dz. cyt, s.12. 3 222 W poczciwej sprawie będziesz wasze stawał; O tem, co daję, masz się waść sposobić, I w łasce Bożej fortuny dorobić I dobrej sławy, bo nie dam nic więcej5 Młody człowiek zostaje obdarowany nie tylko materialnie. Ojciec wypowiada słowa, które sankcjonują słuszność wstąpienia do armii. Nie ma wątpliwości co do słuszności drogi życiowej Ksawerego. Ewentualne bitwy, jakie będzie musiał toczyć, są walkami sprawiedliwymi. Istnieje również sankcja najwyższa – Bóg. Jego pomoc ma być tą ostateczną gwarancją uzyskania dobrej sławy. 6 Kategoria godności, która wyrasta z podejścia do śmierci, może być jednym z głównych wyznaczników charakteru Mohorta. Majestatyczność tytułowego bohatera poematu Pola ujawnia się w momencie dawania wskazówek młodemu żołnierzowi. Opiekun Ksawerego – w czasie pasowania swego podopiecznego na rycerza – przekazuje mu credo kresów Rzeczpospolitej: Więc naprzód stawać ma w wiary obronie, I Marji Panny, tej królowej nieba, Potem w obronie granicy – i basta! Bo reszta z tego już człeku wyrasta. A kto się takim puklerzem uzbroi, Kto przy Kościele i granicy stoi, Ten się, prócz Boga, niczego nie boi 7 Z tych słów wyłania się zarys przekonań starego żołnierza: poczucie Boskiej sankcji dla działań zbrojnych i konieczność walki w obronie darowanego mienia. Ochronie podlega kressa, czyli granica. Odwaga płynie z poczucia racji. Lęk tylko przed Bogiem zabiera strach przed śmiercią, czy też raczej świadomością konieczności kresu ludzkiego życia. Ponownie pojawia się motyw „przedmurza”, żołnierz jest strażnikiem zarówno ziemi, jak i wiary. Podjęcie takiej roli życiowej determinuje dalszy los człowieka. Wybór służby żołnierskiej wprowadza życie w wyraźnie ukształtowane (przez poprzednie pokolenia) ramy. 2. Odwaga umierania Genezy braku lęku przed śmiercią można się także doszukiwać w początkach nowożytności – w średniowieczu. Ta niejednorodna, długa faza rozwojowa kontynentu europejskiego posiadała swój obsesyjny motyw: śmierć. Maciej Włodarski w Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI wieku8 doszukuje się genezy jego obecności w codziennej rzeczywistości wieków średnich. Śmiertelność za sprawą swojej powszechności (zaraza, wojna, głód) była częstym towarzyszem człowieka tamtych czasów. Uderzała jej nagłość w czasie epidemii, czy wojen. Autor zauważa, że dla wielu biedujących chłopów branie udziału w wyprawach wojennych (na przykład krzyżowych) stanowiło ochronę przez 5 Tamże, s. 13. Maria Ossowska charakteryzując bohaterów eposów Homera, wypowiada następujące słowa: „Ale centralnym rysem bohatera homerowego, rysem konstytutywnym, od którego zależne są inne rysy, jest dbałość o cześć, pragnienie sławy i wyróżnienia”, Maria Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1973, s. 33. 7 Wincenty Pol, Mohort, s. 27. 8 Maciej Włodarski, Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI wieku, Kraków 1987. 6 223 głodem.9 Przeciętny mieszkaniec, nie będąc wolnym od zagrożenia śmiercią, mógł czuć zazdrość wobec rycerskiej kondycji. Wynikało to nie tylko z braku poczucia bezpieczeństwa, ale również z nieposiadania bardzo ważnego uprawomocnienia śmierci – służby z powodu wyższej racji. Z kolei rycerz idący mordować i ginąć, miał za sobą władcę z łaski Boga, który brał na siebie odpowiedzialność za podległych mu wojowników. Walka i śmierć nie musiały obciążać sumienia średniowiecznego rycerza. Strach zabierał jej powszechność, a poczucie winy znosiła Boska sankcja dla działań władcy. Obserwując Symeona Mohorta można zauważyć istnienie ciągłości kultury rycerskiej. Widać, jak Wincenty Pol sięga do tradycji. Można śmiało rzec, że główna postać poematu ma w sobie także coś z legendarnych rycerzy średniowiecza. Szczególnie ujawnia się to w IV rapsodzie. Głównym tematem jest tu przygotowanie się Mohorta na śmierć. Wiedza o bliskości kresu życia zostaje mu przekazana przez hetmana, dawnego przełożonego: Rzekł mi: «Pan hetman śnił mi się nad ranem. Hetman – śmierć pewna rycerskiemu człeku; Ha, czas ze świata, bo też już i z wieku! A jak na jawie mówiłem z Hetmanem, I oczywiście, że mnie sam nawiedził – Więc już niedługo będę się tu biedził;10 Cytat ten wskazuje nie tylko na ciągłość doświadczenia formacji klasycznej. 11 Istnieje coś więcej: ciągłość władzy hetmana nad poddanym mu rycerzem. Uderzająca jest pewność bohatera poematu co do własnego, dalszego losu – dla rycerza chrześcijańskiego jest nim nagroda życia wiecznego. Znamienne wydaje się istnienie dostrzegalnej Opatrzności Boga. Mohort dostaje czas na przygotowanie się12. Na znaczną część czwartego rapsodu składa się wyliczanie czynności, które winien wykonać rycerz kresowy, by godnie pożegnać się z życiem doczesnym. Bohater wybiera się do monastyru, spisuje testament i przystępuje do sakramentu pokuty. Sam akt oczyszczenia z grzechów jest poprzedzony przygotowaniem się, pokorną modlitwą: Pan Mohort ukląkł, odpiął karabelę, Złożył wraz z czapką na stopniach ołtarza, A sam padł krzyżem, że aż w grobach jękło. Choć dzień powszedni, ludzi było wiele, A wszystkim serce tak od płaczu miękło, Że nawet kapłan – co się rzadko zdarza – Gdy się do ludzi zwrócił do ołtarza, Łzami się zalał.13 Mohort składa szablę i czapkę u stóp Boga. Ten symboliczny gest należy rozumieć jako pogodzenie się ze śmiercią i poddanie Woli głównego dowódcy – Jahwe. Oddanie czci Bogu i uznanie własnej pokory stanowi o zachowaniu godności rycerskiej do samego końca. 9 Tamże, s. 7 – 14. Wincenty Pol, Mohort, s. 75. 11 Pojęcia używam za: Jerzy Ziomek, Epoki i formacje w dziejach literatury polskiej, w: Prace ostatnie. Literatura i nauka o literaturze, Warszawa 1994, s. 17 – 62. 12 Można powiedzieć, że jest to wysłuchanie katolickiej suplikacji: „Od nagłej a niespodzianej śmierci, Wybaw nas Panie”. 13 Wincenty Pol, Mohort, s. 78. 10 224 Niezrównany w walce starzec,14 pamiętający pięciu królów na tronie Rzeczpospolitej, nie składał miecza przed nikim z żyjących, oddaje go przed Bogiem. Gestowi towarzyszą świadkowie, ich reakcja jest wyrazem zrozumienia dla rozgrywającego się aktu pożegnania. Łzy wzruszenia stają się przyczyną zjednoczenia wspólnoty, która spotkała się w świątyni. Dochodzi do zetknięcia się dwóch świadectw: odchodzącego żołnierza Rzeczpospolitej i poruszonej społeczności. Można powiedzieć, że wspólnota oddaje się w ten sposób milczącej modlitwie wyrażonej przez gest pokory i wzruszenia. Rektor monastyru próbuje go przekonać do pozostania w klasztorze i rezygnacji z udziału w walkach. Reakcja Mohorta na te namowy również świadczy o konsekwentnej postawie rycerza: Więc Mohort na to: « A to być nie może, Jam niepotrzebny człowiek jest w klasztorze, Bo ja ojczyźnie łaski nie uproszę; Ja Boga chwalę, kiedy szablę noszę».15 Słowa wyraźnie wskazują, że poza aktem zawierzenia musi się odbyć jeszcze jeden – samej śmierci. Rycerz chrześcijański musi walczyć do śmierci, oddanie życia za Ojczyznę stanowi o randze tej ofiary. Fragment ten wyznacza wyraźny podział ról: człowiek duchowny ma się modlić za Ojczyznę, jej żołnierz wywalczyć powodzenie karabelą. W poemacie Pola akt zgonu głównego bohatera zostaje ukazany poprzez opis konia16, który wraca bez jeźdźca.17 Symeon Mohort ginie bohaterską śmiercią, rzuca się na armaty, by ochronić towarzyszy broni. Kilka wersów dalej dowiemy się, że odnaleźli oni ciało Mohorta i położyli na płaszczu Księcia Józefa: Książę na ziemię rzucił płaszcz ze siebie I kazał na nim złożyć towarzysza;18 Nie jest to obojętne dla konstrukcji ostatniego rapsodu. Pol szczególnie akcentuje w nim rolę Poniatowskiego. To Książę Józef dowodził głównym korpusem w potyczce boreszkowskiej, która była ostatnią bitwą, w jakiej wziął udział Symeon Mohort. Poniatowskiemu zostaje przyznana szczególna rola – uczestnika ostatniej, zatem jeszcze ważniejszej, śmierci w poemacie rycerskim: «Przed śmiercią hetman śnił się Mohortowi, A mnie dziś Mohort, po latach tak wielu… I któż to zgadnie? kto zgadnie i kto wie, Czy mi nie podasz strzemię, przyjacielu? Hej ptaku, ptaku pancernego znaku! A czy od szlaku droga, czy z Budziaku? »Ty strzegłeś Polski i hetmańskich szlaków! 14 „Miarkując z tego, co sam opowiadał, Już dobrze z górą sto lat sobie liczył” (Tamże, s. 31) 15 Wincenty Pol, Mohort, s. 79. 16 Tamże, O roli konia w poemacie s. 62-67. 17 „Z dział uderzono, i w szarym obłoku I wódz i oddział zginął nagle oku. Czekamy chwilę – koń Mohorta wraca…”(s. 118). 18 Tamże, s. 119. 225 Bóg mi powierzył dziś honor Polaków, Bogu go oddam!»19 Pol przenosi nas w finał epopei napoleońskiej, w klęskę pod Lipskiem. Bitwa z 1813 roku stała się początkiem końca Napoleona. Pol skupia się jednak na czymś innym, na uwypukleniu wyjątkowości śmierci Księcia Józefa. W zgonie Księcia widać paralelę wobec zmarłego 21 lat wcześniej Symeona Mohorta. Polscy bohaterowie zostają jakby odwołani z dokonującej się na świecie klęski. Istotę śmierci Poniatowskiego wyznacza paralela z odejściem ze świata rycerza kresowego. Idąc dalej, możemy dopatrywać się boskiej ingerencji. Bóg zabiera Mohorta ze świata w chwili upadku I Rzeczpospolitej. Książę Józef traci życie, gdy Bonaparte ponosi klęskę w „bitwie narodów”. Następowały po nich jakże bolesne doświadczenia: II i III rozbiór Rzeczpospolitej oraz upadek Księstwa Warszawskiego. Nie bez znaczenia jest także romantyczna recepcja samej postaci Księcia Józefa, jego to nazywano „dziedzicem starych hetmanów”. Klęska wiernego żołnierza armii Napoleona ma wiele wymiarów – wyznacza kres Poniatowskiego i dziedzictwa hetmanów, które w sobie nosił. Rangę tej śmierci podkreśla w poemacie Pola wywołanie ze świata żywych przez Symeona Mohorta, wiernego żołnierza kresowego. Można powiedzieć, że w poemacie rycerskim Pola dochodzi do spajającego zetknięcia się formacji klasycznej i romantycznej. Pod pozorną archaicznością poematu Mohort dostrzegamy nie tylko katalog żołnierskich praw, ale również syntezę, swoistą pełnię bytu Rzeczpospolitej i jej dalszych losów do połowy XIX stulecia. Summary Watching sketchy custom, which are presented in “Mohort”, make possible to understand the dilemmas of polish literature during the 19th century. Mohort, as a longanimous patriot and a figure with strong personality, is presented against the specific historical background. Main character of the poem is also scarred by the Middle Age tradition. At the same time appears prince Józef Poniatowski, true hero of polish war during the Napoleonic era. The dead of Poniatowski and Mohort confirms wondrous dimension of dying on the battlefield. No wonder that one of the greatest writer in 19th century – Henryk Sienkiewicz – read “Mohort”. Absolutely this reading has helped him to create excellent portraits in “Ogniem i mieczem”, Potop”, “Pan Wołodyjowski”. Therefore reading poem “Mohort”, that in the 20th century has been forgotten, seems to be valuable. Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. Dopart, B. Romantyzm polski: pluralizm prądów i synkretyzm dzieła, Kraków 1999. Dubiecki, M. Obrazy i studia historyczne, seria II, Warszawa 1899. Janion, M., Żmigrodzka, M. Romantyzm i historia, Gdańsk 2001. Jeager, W. Paideia, przeł. M. Plezia, t.1, Warszawa 1962. Kresy – dekonstrukcja, pod red. K. Trybusia, J. Kałążnego, R. Okulicz-Kozaryna. Poznań 2007. 6. Ossowska, M. Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa 1973. 7. Pol, W. Mohort, oprac. A. Łucki, Kraków 1925. 8. Skwarczyńska, S. Pomiędzy historią a teorią literatury, Warszawa 1975. 9. Włodarski, M. Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI wieku, Kraków 1987. 10. Ziomek, J. Prace ostatnie. Literatura i nauka o literaturze, Warszawa 1994. 19 Tamże, s. 123. 226 Классические каноны детективного жанра и их трансформация в текстах совеременного российского детектива Анна Панфилова Classic canon of detective genre and its transformation in texts of modern Russian female detective novels Abstract: The article covers the problem of „genre representation“ of contemporary Russian female detective prose. Classical detective genre tradition was developed by predominantly English, American and French literature. In Russia the first detective genre was for the long „Soviet time“ practically under a ban. The first women’s detective novel was issued in Russia in 1990th. It suprisingly appeared that those new detective novels do not entirely follow the classical detective genre scheme. For example, the main task of a detective (which is usually a woman) in a modern Russian detective novel is not the find out who is a murderer, but to arrange her personal life. The article will enumerate the classical detective genre tradition and to show how they are broken by contemporary Russian women’s detective novels. Key words: Detective novel; detective genre; women’s detective prose; Russian XXIst century literature; detective genre canon. Contact: Charles university in Prague, Faculty of Arts, [email protected] «Лично я абсолютно убежден, что дни старого детектива, являющего собой интеллектуальную загадку и полагающегося всецело на логику, без запоминающихся характеров, стиля или, наконец, юмора, сочтены. Я уверен что детектив рано или поздно превратится в роман с детективным или криминальным началом, где интерес читателей будет основан не столько на математике, сколько на психологии» Английский автор детективов Э.Беркли Единый «детективный» жанровый канон? Можем ли мы говорить о едином каноне такого литературного жанра, как «детектив»? Развитие детективного жанра позволило классифицировать его по ряду признаков. 227 Законы жанра хорошо изучены, они укладываются в определенные схемы. Нельзя отрицать, что все детективы «растут» из классической формы детективного повествования, сложившейся на рубеже XIX-XX веков. Именно тогда на базе обширного литературного материала и возникли законы жанра. Несмотря на то, что детективов написано неисчислимое множество, теоретиков, описавших поэтику жанра в момент его формирования в виде некоего перечня правил, всего три – это американский писатель Эдгар Аллан По (1809-1849), английский священник (!), автор детективных романов Рональд Нокс (1888-1957) и американский журналист, искусствовед, автор нескольких статей знаменитой «Британской энциклопедии», автор детективных романов Стивен ван Дайн (1888-1939). Эдгар По первым произнес кажущуюся нам сегодня такой очевидной фразу о том, что принадлежность того или иного произведения к жанру детектива определяется наличием в нем изображения процесса раскрытия преступления. Впрочем, даже сказав это, свои рассказы о сыщике Огюсте Дюпене1 По продолжал именовать «логическими рассказами»2, а не детективными – и именно для них вырабатывал правила. В этих новеллах был заложен канон детектива и его основные показатели, которые в дальнейшем были подхвачены другими писателями. Роль творчества Эдгара По в развитии детектива как жанра – тема невероятно широкая, и может стать предметом отдельного исследования. Для нас же остается главным то, что «логические рассказы» По дали импульс развитию всей последующей детективной литературы – все знаменитые «детективщики» начального периода развития жанра (Артур Конан Дойл, Агата Кристи, Джордж Сименон и др.) «вышли» из По. Вторая очень важная заслуга Эдгара По состоит в том, что в своих произведениях он сразу же, в самом начале книги, ставил читателя перед фактом совершенного преступления – а уже потом, на протяжении книги, его «распутывал». То есть действие разворачивалось как бы в обратном порядке – что стало впоследствии одним из требований детективной поэтики. Также стоит упомянуть, что именно Эдгар По привнес в детектив две колоритные фигуры – сыщика-любителя (его Дюпен – не полицейский чин) и ограниченного полицейского, который не в состоянии распутать преступление, не прибегнув к помощи любителя (в рассказах По «глупую полицию» олицетворяет герой, названный префект Г.). Основная работа следующего теоретика и практика детективного жанра – англичанина Рональда Нокса – это статья «Десять заповедей детективистики». В ней автор в несколько ироническом ключе3 выдвигает основные требования детективного жанра. Рональд Нокс составлял свои требования, уже будучи знаком с произведениями Конан Дойла о Шерлоке Холмсе – и был сторонником конан-дойловского канона, хотя и видел его ограниченность (которую и попытался преодолеть в своих «Десяти заповедях»). Американец Стивен Ван Дайн составил «Двадцать правил для пишущих детективные рассказы»4. Ван Дайн открыто настаивал на игровом характере детектива, почитая за излишнюю роскошь и утонченнось стиля, и любовную линию, и социальную направленность. Ван Дайн полагал, что детектив утратит свою 1 Трилогия, состоящая из рассказов «Похищенное письмо», «Золотой жук», «Тайна Мари Роже». 2 Tales of ratiocination. 3 Что наводит нас на мысль о том, что к поэтике детектива как жанра с самого начала его существования даже его теоретики не относились со всей серьезностью – не меняется ситуация и сегодня. 4 Были напечатаны в „Американском журнале» в 1928 г. 228 специфику и очарование, если станет касаться проблем, занимающих воображение читателей «серьезной» прозы. Хотя Ван Дайн адресовал свои правила тем, кто собирается сочинять детективные рассказы, мы, по существу, имеем дело не с программой на будущее, а с подведением итогов. Закономерности жанра, изложенные Ван Дайном – это результат внимательных наблюдений над специфическими особенностями детективной литературы конца XIX-начала XX века. Нам не приходится говорить сегодня о том, что существует некий единый детективный жанровый канон, тем не менее правила, выдвинутые По, Ноксом и Ван Дайном, не противоречат друг-другу. Именно поэтому мы позволяем себе привести их в данной работе в виде единого перечня требований, который мы (с учетом времени составления) назовем «классическими требованиями детективного жанра». 1. НАЛИЧИЕ ЗАГАДКИ Первый и основной жанрообразующий признак детектива – наличие загадки. Теоретики жанра говорят о том, что те произведения, сюжет которых не связан с загадкой или те, в котрых загадка не играет ведущую роль в построении сюжета, нельзя называть детективом. 2. МОТИВ ПРЕСТУПЛЕНИЯ Согласно Ван Дайну, «мотив преступления <в детективе> – всегда частного характера, он не может быть шпионской акцией, приправленной какими-либо международными интригами, мотивами тайных служб». Кроме того, «обязательное преступление в детективе – убийство». 3. ДЕЙСТВУЮЩИЕ ЛИЦА Главных обязательных действующих лиц в детективе три: это сыщик, его компаньон и уже упомянутая «глупая полиция». Предпочительно, чтобы основное расследование вел единственный персонаж. С. С. Ван Дайн пишет: «В истории может действовать лишь один детектив – читатель не может соревноваться сразу с тремячетырьмя членами эстафетной команды». У сыщика должен (некоторые теоретики жанра говорят: не «должен», а «может») быть компаньон, который уступает ему в аналитических способностях. Рональд Нокс не стесняется называть компаньона «глуповатым другом детектива». Другие исследователи, однако, не отваживаются называть Ватсона, Арчи Гудвина и других героев глупыми – более того, компаньон детектива не глуп – его интеллектуальные способности даже выше, чем у читателя. Обязательный элемент детектива и пример тривиального сознания – это полиция, которая сама по себе бессильна распутать преступление. Полиция неизменно отметает все, что выходит за рамки обычных представлений (Лестрейд у Конан Дойля, префект Г. у Эдгара По). 4. СПОСОБ РАЗРЕШЕНИЯ ДЕТЕКТИВНОЙ ЗАГАДКИ Сыщик решает задачу исключительно благодаря интеллекту сыщика, а не чистосердечному признанию убийцы. С. С. Ван Дайн пишет: «Непозволительно дешевое решение, при котором преступником является один из слуг». У сыщика и читателя дожны быть равные возможности разрешения этой загадки. Кроме того, ее разрешение должно быть единственно возможным. С. С. Ван Дайн обращает наше внимание на то, что «к разоблачению должны вести логические выводы. Непозволительны случайные или необоснованные признания». Кром того, «запрещено объяснять тайну несчастным случаем или самоубийством». Ван Дайну вторит Рональд Нокс, который пишет, чо «детективу никогда не должен помогать счастливый случай; он не должен также руководствоваться безотчетной, но верной интуицией». 5. ПРЕСТУПНИК Рональд Нокс в свох «Десяти заповедях...» пишет, что преступником должен оказаться кто-то, упомянутый в начале романа, но им также не должен оказаться некто, 229 за чьим ходом мыслей читателю было бы позволено следить. «Таинственный незнакомец, который явился неизвестно откуда, например сошел, как это часто бывает, с борта корабля, и о существовании которого читатель никак бы не мог догадаться с самого начала, портит все дело». Самое главное – не мистифицировать читателя. Еще одно (пожалуй, наиболее классическое) правило гласит: преступником не должен оказаться сам сыщик. С. С. Ван Дайн, кроме того, пишет, что «преступник должен быть одним из более или менее значимых действующих лиц, хорошо известных читателю». Он же выдвигает еще одно требование: «Хотя у преступника может быть соучастник, в основном история должна рассказывать о поимке одного человека». Тайным и уголовным сообществам нет места в детективе. Кроме того, преступник ни в коем случае не должен быть профессиональным злодеем. Кроме того, в классическом детективе фигура преступника явно обозначается лишь в конце расследования. 6. ОБЪЕМ Обратим внимание, что С. С. Ван Дайн при составлении своих «правил» назвал их «правилами для сочиняющих детективные рассказы» – не романы, а рассказы. Теоретики жанра сходятся на том, что предпочтительный объем детектива – новеллистический. 7. ЧИТАТЕЛЬ Если мы говорим о детективе как жанре, что читатель в отношении него всегда имеет свои жанровые ожидания – он знает, чего ожидать от детектива. В классическом детективе поиск убийцы – это здоровое соревнование между сыщиком и читателем. Важнейшее свойство классического детектива – полнота фактов. Эдгар По первым показал, что читатель (как и рассказчик) – обычный человек, средних аналитических способностей. Читатель должен быть поставлен в те же условия, что и сыщик, иначе не будет обеспечена возможность честного соревнования интеллектов, а ведь именно в этом – главная привлекательность жанра. Автор должен сообщить читателю все условия задачи, не скрывая ни одного факта или обстоятельства, без знания которых задача не может быть решена. Важное свойство классического детектива – полнота фактов. Рональд Нокс пишет: «Натолкнувшись на тот или иной ключ к разгадке, детектив обязан немедленно представить его для изучения читателю». 8. РАЗЛИЧНЫЕ «НЕ» Большинство запретов теоретиков детективного жанра рубежа XIX-XX веков, приведенных нами ниже, воспринимаются сегодня как нечто комическое. Тем не менее, перечислим их: · неразличимые братья-близнецы и вообще двойники не могут появляться в романе, если читатель должным образом не подготовлен к этому · в произведении не должен фигурировать китаец · как нечто само собой разумеющееся исключается действие сверхъестественных и потусторонних сил. «Разгадать детективную загадку подобным образом – это все равно что выиграть гребную гонку на реке с помощью спрятанного мотора» (Р.Нокс) · автору не следует вводить в повествование потайные ходы, если только действие не происходит в таком доме, где наличие этих ходов можно предположить · недопустимо использовать доселе неизвестные яды, а также устройства, требующие длинного научного объяснения в конце книги · любовь в детективе запрещена. Цель детектива – посадить преступника за решетку, а не привести пару влюбленных к алтарю Теперь, когда мы знаем классические требования к детективному жанру, проанализируем с их помощью современный российский женский детектив. Но чтобы 230 понять его специфику во всей полноте, сделаем сначала небольшой исторический экскурс. Детектив – «новый» литературный жанр в России В конце «лихих» 90-х в развитии российской приключенческой литературы наступил качественно новый этап. В русскую литературу пришел «новый» жанр – детектив. Такое утвержение может показаться парадоксальным, и вполне естественным будет вопрос: «А разве до этого в русской литературе детектива не было?». Постараемся ответить на него, не оскорбив чувства поклонников Юлиана Семенова, Льва Шейнина, Григория Адамова и братьев Вайнеров. Обратим также внимание на тот факт, что характеристика «новый» изначально употребляется нами в кавычках. Автор данной статьи позволит себе упомянуть, что она является приверженкой той точки зрения на литературный процесс, которая связывает его качественные изменения с детерминирующей ролью действительности в данный исторический момент. И если в отношении литературы «высокой» этот классический тезис марксистской критики обречен быть то и дело поставленным под сомнение (причем обычно – не без основания), то прозе «массовой» (российские) литературоведы словно бы «разрешают» рефлектировать действительность, не быть «вещью в себе». Каковой же была российская реальность конца 90-х? Уже остались позади безнадежная неопределенность и борьба за выживание первых постперестроечных лет. Кровавое деление «сфер влияния» уже не было таким кровавым. «Малиновые пиджаки», состояния, нажитые в один день, и разборки «братвы» медленно, но верно перемещались с первых полос газет, становясь новостями второстепенной значимости. Жестокая свобода «лихих» 90-х, однако, не прошла для населения бесследно: в России конца XX века убийствами и садизмом мало кого можно было удивить, а во все уголки страны распространился СПИД – неведомая советскому человеку болезнь. Как результат (позволим себе это обязывающее слово, коли уж мы говорим о детерминирующей роли действительности) – на прилавки российских книжных магазинов (а скорее – на уличные лотки) было выброшено огромное количество «жестких» триллеров, боевиков. Именно в это время взметнулись «звезды» Александра Бушкова, Виктора Доценко, Виктора Пронина и других. Такая книжная продукция пользовалась огромной популярностью в 90-х (видимо, сработал эффект новизны – как известно, советская литература в принудительном порядке была вынуждена отказывать себе в удовольствии объективно описывать действительнось). К концу 90-х «брутальная» литература очевидно набила публике оскомину – «брутального» хватало и в реальной жизни, и читать об этом больше не хотелось. Российский читатель словно «выдохнул» – и «запросил» «литературу социального оптимизма»5. Но так уж устроено человечество, что сильной его половине – мужчинам, обычно не так остро требуется подпитка «извне». Поэтому вполне закономерным представляется тот факт, что «социальный заказ» на оптимистическую литературу был в первую очередь со стороны женщин. В 2000г. из-под пера писательницы Дарьи Донцовой выходит первый в истории российской приключенческой литературы «женский»6 детектив7 «Крутые 5 6 Выражение принадлежит российскому критику Роману Арбитману и было употреблено им в статье «Новый российский детектив в поисках выхода». Итоги 26 (2000). Говоря «женский» детектив, мы имеем ввиду детектив, написанный автором-женщиной. Позже мы, однако, убедимся, что женскому детективу удалось выработать свою собственную поэтику («законам» которой, кстати, сегодня уже следуют и некоторые писатели-мужчины – например, автор психологических детективов Антон Леонтьев, произведения которого явно 231 наследнички»8. Напомним, что русская традиция детективной литературы уходит своими корнями в начало XX века (позвольте считать «Преступление и наказание» Ф. М. Достоевского и «Драму на охоте» А. П. Чехова лишь романами с детективным элементом). Жанр детектива набирал в то время уверенную популярность на Западе («Записки о Шерлоке Холмсе» А.Конан-Дойла, романы Агаты Кристи, рассказы Э. По и др.). Одним из первых писателей, «откликнувшихся» на популярность детектива на Западе, стал Аркадий Аверченко, опубликовавший детективный рассказ «Пропавшая калоша Доббльса». Известностью также пользовались романы П. Орловца о приключении Шерлока Холмса в Сибири; затем – романы Ю. Германа «Один год» и Л. Шейнина «Записки следователя», А.Толстого «Гиперболоид инженера Гарина», а также переводные американские детективы о сыщике Нате Пинкертоне. Период 19301990х гг. можно с уверенностью назвать «застойным» периодом отечественной детективистики. Главным героем советских «детективщиков» братьев Вайнеров, О. и А. Лавровых, Ю. Семенова стал идеологически выдержанный работник милиции. Таким образом, в том время как на Западе жанр детектива переживал свой расцвет, в СССР он встал (как и все остальные жанры) на службу государству. Первым начале 90-х к постперестроечному читателю прорвался детектив переводной – произведения Д. Х. Чейза, Э. Макбейна, Д. Хэммэта и др. А уже на смену им пришел тот самый «кровавый» триллер, о котором мы упомянули выше. Российские читательницы жадно набросились в 2000х на женский детектив. Писательницы Дарья Донцова, Татьяна Устинова, Виктория Платова, Анна Малышева, Татьяна Полякова и др. авторы-женщины, несмотря на то, что сюжет и герои их произведений различались, незыблемо следовали нескольким выработанным ими же самими «поэтическим заповедям»: · Главным героем в романе должна быть российская женщина (в большинстве случаев – она и есть сыщик, очень редко – помощница сыщика (но даже в этом случае играющая в романе цетральную роль); · Роман связан с российскими реалиями (хотя в качестве «антуража» может присутствовать и заграница); · В романе должна присуствовать любовная линия (часто занимает довлеющее место). Женский детектив и классические требования детективного жанра Все без исключения современные женские детективы содержат в себе загадку в том или ином виде. Тем не менее, отнюдь не всегда эта загадка является загадка детективной. Современный российский исследователь детективной литературы Н. Вольский пишет, что нельзя считать детективной загадкой простое отсутствие информации о чем-либо. К примеру, если по ходу сюжета мы не знаем, кто живет созданы для женской аудитории). Здесь необходимо оговориться. «Мамой» женской детективной литературы в России считается писательница Александра Маринина, первый роман которой был опубликован еще в 1991 г. Однако, творчество Марининой не принадлежит к рассматриваемому нами в данной статье «женскому детективу», так как оно являлось образцом скорее «жесткой» литературы 90-х, нежели «женского детектива», выполнявшего роль социального. Неоценимый новаторский вклад Марининой, однако, заключался в том, что она привнесла в российский женский детектив образ женщины-сыщика. 8 Этим романом было положено начало известной детективной серии Донцовой под названием «Любительница частного сыска Даша Васильева» (выходит в изд.«Эксмо»). 7 232 в соседнем доме, то это – еще не детективная загадка. Загадка же появляется в том случае, когда герой вдруг узнает, что его жена – глубоко порядочная женщина – по ночам тайно ходит в этот дом – и, в то же время, он убежден, что она никак не может быть преступницей. Так, загадкой, по Вольскому, можно считать то, что имеет разгадку9. Убери из детектива формулу загадки – и произведение рассыплется как карточный домик. Какие же загадки мы находим в современном российском женском детективе? Большинство произведений Дарьи Донцовой строятся, например, на детективной загадке от начала и до конца. В романе «Букет прекрасных дам» сыщик Иван Подушкин расследует убийство племянницы своего босса Маргариты. По ходу дела возникает множество странных и нелогичных фактов, соотнести которые может только детектив-логик (или – вдумчивый читатель). Мы теряемся в догадках до самого конца. Вместе с тем, убери загадку из многих романов Татьяны Устиновой – и получится классический любовный роман. Мы хотим найти убийцу, но нам интересно, и чем закончится бурный роман главной героини. В романах Анны Даниловой интрига всегда закручена мастерски – и если убрать детективную линию, то книги, как таковой, и не будет. В романах Юлии Шиловой (жанр которых больше определяют как криминальную мелодраму, но есть у нее и произведения, претендующие на звание детектива) загадку чаще всего можно сформулировать так: «Кто убил, пока главная героиня спала/была оглушена/находилась под воздействием алкоголя?». Часто героини Шиловой находят труп и понимают, что все обстоятельствоа указывают на нее, а потому оказывается, что она – вовсе не убийца. Это, конечно, нечестный для классического детектива прием. Ведь сама героиня не знает, что убийца – не она. Что касается мотива преступления, то, как мы уже знаем, чем он невиннее, чем он более «бытовой», тем лучше. «Классические» мотивы совершения преступления в детективе – это ревность, жадность до денег, зависть. Сказывается тот факт, что разбираемые нами детективы написаны женщинами – они не тянутся к шпионским играм и заговорам на мировом уровне, мотивы в современных детективах – действительно вполне бытовые. Например, в романе Татьяны Устиновой «Большое зло и мелкие пакости» одно покушение на убийство и одно убийство происходят по банальной причине – убийца за некоторое время до убийства был в загородном ресторане с неким человеком по работе, которого через 3 дня арестовывают. Будущий убийца якобы видит, что две девушки (они оказываются его одноклассницами) видели его в загородном ресторане во время упомянутой встречи. Мотивом здесь служит страх. В романе Анны Даниловой «День без любви» происходит целая серия убийств, начавшаяся с несколько романтичного, но, в целом, понятного повода – девушка узнает, что дед ее парня после своей смерти оставил закопанным клад. Как только ее парню становится известно, где клад, она его убивает, так как не хочет делиться. Мотив – алчность. Классический сыщик современных детективных романов – женщина «около 30-ти» с нескладывающейся личной жизнью. Компаньона у нее, как правило, нет. Лишь Дарья Донцова пытается более или менее следовать этому правилу – ее герой, сыщик-любитель Иван Подушкин, занимается расследованием преступлений в паре с немолодой дамой, которая как бы выполняет роль Ватсона. Но обычно сыщик в романе – один (что лишний раз говорит о схожести российского женского детектива с любовным романом, где героине приходится самой завоевывать свое место под 9 Вольский Н. Н. Детектив как модель диалектического мышления. Легкое чтение. Работы по теории и истории детективного жанра. Новосибирск, 2006, с.35. 233 солнцем). «Глупая полиция» как практически неизменный элемент не только классического детектива, но и, скажем, киносерий о капитане Коломбо, многих американских детективов, также практически не присутствует в современном женском российском детективе. Разгадка детективной загадки должна требовать работы мысли, логического мышления, недопустимы «дешевые» ходы. Именно такой дешевый ход совершает Дарья Донцова в детективе под названием «Обед у людоеда», где выясняется, что убийство было совершено по ошибке – на самом деле, убийца хотел прикончить кого-то совсем другого. Еще дальше от классической традиции отходит Татьяна Устинова в романе «Жизнь, по слухам, одна!» – лишь в конце романа мы узнаем, что убийца – женщина, которая весь роман престает перед нами переодетым мужчиной – больше того, популярным певцом (абсурдно, что никто из его поклонников еще об этом не догадался). Таким образом, Татьяна Устинова не дает нам равных с сыщиком (и – главное – самим автором) возможностей разрешения загадки – она знает изначально больше, чем мы. Это – нечестная игра с читателем, которая в детективе категорически не допускается. Хотя писательница и упоминает то там, то здесь в романе о том, что популярный певец Никас обожал одеваться и прихорашиваться (как бы намекая, что он мог бы быть женщиной), но нам скорее приходит на ум, что он – гей, нежели женщина. В романе Анны Даниловой «Нирвана с привкусом яда» мы не можем догадаться, кто убийца, фактически только потому, что не знаем ее настоящей фамилии – целый роман убийца предстает перед нами с другой фамилией. Частый способ разрешения загадки в современном детективе – добровольное (или не очень) признание убийцы. Но, вместе с тем, часты и ситуации, характерные для классического детектива, когда всех участников события собирают в конце романа вместе в одной комнате, и детектив проводит разоблачение. Что касается личности преступника, то мы помним, что им должен оказаться некто, упомянутый еще в начале романа, – человек, которого мы хорошо знаем и которого могли бы подозревать. В романе Анны Даниловой «Ледяное ложе для брачной ночи» убийцей, к примеру, оказывается племянница одной из героинь, о существовании которой мы узнаем примерно в середине книги. В романе Юлии Шиловой «Замуж за египтянина, или арабское сердце в лохмотьях» мы с самого начала знаем, что одну из жертв убила главная героиня, причем – случайно (нетрезвая жертва падает на кол, торчащий из пола) – это, как мы знаем, грубейшее нарушение детективной поэтики. Что касается объема российского женского детектива, то он – предпочтительно романный. Что касается жанровых ожиданий читателя, то мы можем сказать, что современный российский женский детектив – это не игра автора с читателем, а лишь его мистификация, – у читателя нет практически никаких шансов догадаться, кто убийца, потому что читатель с самого начала не располагает для этого всей полнотой фактов. Оправдан ли наш подход? Мы понимаем, что могут возникнуть сомнения в правомерности нашего подхода, а именно: почему мы анализируем современный российский детектив, основываясь на требованиях жанра, которые были разработаны западными теоретиками, да еще к тому же – целое столетие назад? Отвечая на этот вопрос, мы будем вынуждены констатировать, что со времен Эдгара По, Рональда Нокса и С. Ван-Дайна не только не был составлен обновленный свод правил детективного жанра, но и поэтика классического детектива ничем принципиально новым не обогатилась. Мы были бы рады анализировать современный российский детектив, 234 основываясь на «поэтике русского детектива»10, но она также еще пока не выработана. И третий – самый главный – аргумент в защиту правомерности нашего подхода заключается в том, что в 2001 г. появление первого женского детективного романа в России ознаменовало собой, по видимому, приход детектива как жанра в русскую лиитературу вообще. Если детектив на Западе, пережив свой расцвет на рубеже XIX-XX вв., затем в течение целого двадцатого столетия находился в непрерывном развитии, пополняясь все новыми образцами и формами, то русский детектив, едва появившись (и будучи вначале калькой западных образцов), был на долгие семьдесят лет существования советской власти фактически предан забвению, и вновь вступил на путь своего «возрождения» только в «лихих 90-х»11. Таким образом, анализируя современный российский детектив, основываясь на канонах столетней давности, мы фактически признаем, что он находится сегодня на той ступени развития, на которой находился «западный» детектив сто лет назад. Современный российский женский детектив – это уникальное явление в истории русской постмодернистской литературы. Это разноцветное лоскутное одеяло, сшитое из жанровых канонов, с которыми никто особо не считается12 и приемов, которые, казалось бы, не могут быть использованы в одном и том же произведении13. Современный русский детектив более всего напоминает слепого щенка – он совсем недавно появился на свет, а его уже одного, без взрослых14, выпустили в «большой свет», где он методом проб и ошибок должен научиться не только выживать, но и противостоять большим матерым собакам, которые то и дело норовят напомнить ему о том, что на их улице для него едва ли найдется достойное место15. Summary The article corresponds a very „squeezed“ version of the author’s PhD thesis (which is currently under its development) devoted to a phenonenon of modern Russian female 10 Как мы можем анализировать современный русский роман, сравнивая его с образцами классического русского романа. 11 Оговоримся также, что мы намеренно не делаем акцент на том, что «возродился» русский детектив в своем женском обличии – с нашей стороны нет попыток разбирать это явление в контексте так называемой «женской литературы». Гораздо важнее принять тот факт, что детектив в России наконец-то начал развиваться как жанр – и не так это важно, написан этот детектив мужчиной или женщиной. 12 Притом, сложно найти в литературе более канонизированный жанр, чем детектив. 13 Например, соединение в детективе любовной и криминальной линий, о чем мы подробнее писали выше. 14 Под чем понимается отсутствие «большой» детективной традиции в русской литературе. 15 Из интервью писательницы Юлии Шиловой, данного интернет-изданию «Опенспейс» 12.05.2011: «Я никогда не хожу ни на какие телевизионные передачи, связанные с литературой. Все говорят, что я гоню халтуру, и там мне пришлось бы оправдываться за то, что я делаю действительно от души, с любовью. Первое время, когда я еще не очень понимала, почему люди на меня накидываются, из меня делали девочку для битья — сажали в центр зала и начинали спрашивать: «А вам не стыдно, что из-за таких, как вы, деградирует Россия? А вы бы не хотели написать что-то поинтеллектуальнее?» Потом до меня наконец дошло, что это все из-за нашего менталитета. За рубежом детектив нормальный жанр, который наравне с другими имеет право на жизнь. Но у нас обществу нужно, чтобы было разделение на низкие и высокие жанры, поэтому детектив гнобят и считают его сорняком среди культурных растений, жвачкой для ума. Я считаю, что нужно уважать тех людей, которые читают детективы: их же миллионы, и это не только бабки с рынков, но и businesswomen, и домохозяйки, и депутаты». Ссылка на источник: http://www.openspace.ru/literature/ events/details/22293/?expand=yes#expand. 235 detective prose (the thesis has the same name as the article). Classical canon of detective genre was formed at the turn of 19th and 20th centuries by predominantly American and English genre theorists. In spite of the fact that this happened a hundred years ago, we can still use those canons to analyze modern Russian female detective novels (just because nothing new has not been invented since that time). Russian detective prose is a very interesting phenomenon of XXIst century Russian literature. It is well known that all the 70 „Soviet years“ detective genre in SSSR did not have the possibility to get developed and to become so „advanced“ as it is in English, American or French literature. The contemporary Russian women‘s detective novels (the first one was issued in 1990th) are obviously trying to fill this gap. The question is how it is happening? Do the modern Russian women’s detective novels pattern the classical „western“ genre scheme? The answer is obviously „no“. They break the tradition in almost every way! The article describes the classical genre tradition and shows the way they are broken. The article do not self itself the task of answering the question if we still can speak about the Russian female detective novels as about detective novels (if the traditions are broken), because this question is supposed to be answered in the PhD. thesis mentioned above. Библиография 1. Арбитман, Р. Новый российский детектив в поисках выхода. Итоги, № 26, 2000. 2. Берковский, Н. Я. Мир, создаваемый литературой. Москва: Советский писатель, 1985. 3. Богомолов, Н. Авантюрный роман как зеркало русского символизма. Вопросы литературы, № 6, 2002. 4. Вольский, Н. Детектив как модель диалектического мышления. Лёгкое чтение. Работы по теории и истории детективного жанра. Новосибирск: Издательство НГПУ, 2006. 5. Гликман, К. Юлия Шилова: «Давайте будем говорить правду: все куплено». http://www.openspace.ru/literature/events/details/22293/?expand=yes#expand. 6. Купина, Н. А., Литовская, М. А., Николина, Н. А. Массовая литература сегодня. Москва: Флинта, 2009. 7. Лейдерман, Д. Траектории «экпериментирующей эпохи». Вопросы литературы, №4, 2002. 8. Лотман, Ю. М. Массовая литература как историко-культурная проблема. Ю. М. Лотман. Избранные статьи. Т. 3. Таллинн: Александра, 1993. 9. Черняк М. А. Массовая литература XX века. Москва: Флинта, 2007. 10. Jamesová, P. D. Povídání o detektivkách. Praha: Motto, 2011. 236 Związki powieści kryminalnej Josefa Škvoreckiego z klasyką gatunku Maria Moskwa Detective story by Josef Škvorecký in connection with classical detective story Abstract: There are not too positive attitudes to detective story in history of literature. The question is how seriously the writers treat this problem; in this case quality of work depends on irony or on sense of humor showed in given detective story. This article is the result of exploring of both, the place of detective story in contemporary literature and analysis of theory of narration in this unusual environment of detective story. The text touches the question of differences between reality and fiction – detective story consists of constant parts including murder, a riddle and the investigation carred by detective who knows some different versions of the same fact created by different characters who have individual point of view. There is a very special role to play by the chronology in every detective story, not only in classical works by Agatha Christie, but also in Josef Škvorecký‘s works of fiction including a detective plot. Key words: detective story; theory of narration; murder; victim; investigation; point of view; the riddle; chronology. Contact: University of Ostrava, Faculty of Arts, Department of Slavonic Studies, [email protected] Josef Škvorecký jest najwybitniejszym współczesnym pisarzem czeskim, który pokusił się o stworzenie powieści kryminalnych. Mieszka w Kanadzie, ale zawsze pozostaje prawdziwym Słowianinem. Dumny z czeskiego pochodzenia stworzył szereg dzieł o tematyce bardzo ambitnej, dotykając istotnych spraw emigracji, wojny, cenzury, totalitaryzmu. Lekkość formy kontrastuje z poważną tematyką. Sentyment podpowiedział pisarzowi, aby wspomnienia z wczesnej młodości opisać z punktu widzenia chłopca z Kostelca. W rzeczywistości miasteczko nosi nazwę Náchod. Tam właśnie 27 września 19241 urodził się ten niepokorny autor i prześmiewca. Najwcześniej odnalazł w sobie potrzebę pisania i ten właśnie talent dopomógł mu w przekazywaniu czytelnikom najważniejszych myśli, jakie towarzyszyły mu w czasach wojny, komunizmu, emigracji i wolności. Obserwujemy ciągły rozwój literacki pisarza na poszczególnych etapach twórczości, a poziom jego dokonań w dziedzinie literatury od początku był wysoki. Jego proza to kamień milowy w ewolucji czeskiej literatury, bowiem już w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych stworzył dzieła nowoczesne, wręcz wyprzedzające swą epokę. W dziełach Josefa Škvoreckiego dostrzegamy 1 A. Kaczorowski, op. cit., s. 103 237 to, co Aleksander Kaczorowski nazwał „kwintesencją czeskości”2. Frapujące są zwłaszcza te utwory analizowanego twórcy, w których zawarł on wątki kryminalne. Czytając je w sposób wnikliwy, dostrzegamy wartości głębsze, warte badań literackich oraz socjologicznych. Powieść kryminalna, wyklęta przez krytykę, często zaliczana jest do gatunku graniczącego z kiczem. Czy słusznie? Już Karel Krejčí w Socjologii literatury konstatuje, że o ile dany autor tworzy powieść kryminalną, a nie stara się „być drugim Dostojewskim“, na pewno nie jest ojcem kiczu. Przysłowiową kropką nad „i“ jest stwierdzenie Krejčího, że opisana zasada działa również w drugą stronę. Sam Josef Škvorecký w błyskotliwy sposób wyjaśnia, dlaczego interesują go tzw. kryminały i bynajmniej nie zalicza tej fascynacji do rzeczy karygodnych: Większość profesorów ma tę słabość, że czyta je, choć na wykładach mówią o Szekspirze. Ba, ale Szekspir właściwie też pisał kryminały. No a Dickens? (…) A Mark Twain?3. Jednak sam stworzył arcydzieła, w których dostrzegamy złożoność psychiki ludzkiej, tak trudną do sportretowania. Każdy utwór z wątkiem kryminalnym posiada w swej kompozycji nieodzowne elementy, stanowiące o specyfice gatunku. Charakterystyczna budowa polega na uszeregowaniu poszczególnych wydarzeń w taki sposób, aby prowadziły do rozwiązania zagadki4. Autor wprowadza szereg trików narracyjnych, celowo wprowadzając czytelnika w błąd, dlatego tak ważnym aspektem jest zastosowanie elementów łamigłówki, licznych fałszywych tropów. Kluczową rolę odgrywa tu retrospekcja, natomiast jeżeli chodzi o strategię narracyjną, najczęściej występuje tu narrator zwielokrotniony. Ujawnianie faktów następuje w taki sposób, że opowiadanie jest przekazywane przez kolejne postaci, które pojawiają się na różnych etapach rozwoju fabuły. Przypadkiem najczęściej występującym w powieściach kryminalnych jest zobrazowanie konkretnego zdarzenia z różnego punktu widzenia (F. Stanzel point of view), np. w trakcie śledztwa, kiedy każda postać przedstawia swoją wersję zaistniałych zdarzeń. Proces narracyjny jest prowadzony z kilku perspektyw, natomiast ogniskową jest popełniona zbrodnia. Istotnym elementem powieści kryminalnej jest kontrast sympatii i nienawiści oraz konflikt między sprawcą i sprawiedliwością5. Ulubionym motywem Josefa Škvoreckiego jest splatanie wątków społecznych, miłosnych, wartościujących piękno, które jest względne. Wszystko to doskonale harmonizuje z wątkami historyczno-politycznymi, wolnymi od nadmiernego patosu. Nie brak tu również bogatej symboliki i elementów magii. Dostrzegamy tu powrót do tradycji klasycznej powieści kryminalnej, co znamy chociażby z utworów Agathy Christie. Jednakże u czeskiego autora pojawia się indywidualna koncepcja nowoczesnej powieści kryminalnej z elementami powieści psychologicznej, o czym świadczy rozbudowanie sekwecji monologów wewnętrznych, zwłaszcza w najnowszych dziełach typu Dwa morderstwa w moim dwoistym życiu, gdzie mamy do czynienia z powieścią kryminalną a zarazem powieścią rozrachunkową, lustracyjną6. Trudno sklasyfikować powieść kryminalną pod względem artystycznym. Na pewno wielu spośród literaturoznawców uzna ten gatunek za nieambitny, niegodny, stąd pogardliwe określenia dla tego typu książek jako „literatura dla kucharek‘, czy „pokleslý žánr”. Nie zapominajmy jednak, że to właśnie Edgar Allan Poe, do niedawna kojarzony raczej z poezją i mrocznymi opowiadaniami, jeden z ulubionych pisarzy Škvoreckiego, dostarczył nam 2 A. Kaczorowski, Niefortunny saksofonista Josef Škvorecký, [w:] J. Škvorecký, Przypadki niefortunnego saksofonisty tenorowego, Izabelin 1999, s. 102-103. 3 J. Škvorecký, Dwa morderstwa w moim dwoistym życiu, Warszawa 2000, s. 139. 4 J. Škvorecký, Nápady čtenáře detektivek, Praha 1990, s. 55. 5 S. Lasić, op. cit., s. 51. 6 H. Kosková, Škvorecký. Praha 2004, s. 81. 238 w swych dziełach nie tylko wartości artystycznych, lecz także napięcia godnego prawdziwej powieści kryminalnej. Nieco później ktoś inny określił cechy powieści kryminalnej. Tematem zajął się Ronald A. Knox (1888- 1957), tworząc swoisty kodeks kryminalny, czyli „zasady pisania dobrego kryminału”, brzmiące w następujący sposób: 1. Przestępstwo wydarzyło się zanim rozpoczęła się właściwa akcja utworu. Detektyw dowiaduje się o zdarzeniu z drugiej ręki (np. z gazety codziennej). 2. Zasada fair-play: wszystkie szczegóły i poszlaki są przedstawione czytelnikowi. 3. Wprowadzenie triku narracyjnego za pomocą przedstawiania faktów, które prowadzą czytelnika na manowce. Łamigłówka, zagadka. 4. Detektyw zastawia pułapkę, by zdemaskować przestępcę, np. zamieszcza ogłoszenie w prasie. 5. Zdemaskowanie mordercy następuje dopiero na samym końcu książki. Zawsze jest zaskoczeniem dla czytelnika, będącego na niewłaściwym tropie. 6. Centralną postacią jest detektyw. Często towarzyszy mu asystent. 7. Policja, będąca synonimem braku metody w postępowaniu, traktowana jest w sposób lekko pogardliwy7. Josef Škvorecký w zbiorze pt. Hříchy pro pátera Knoxe sparodiował owe zasady, umieszczając na końcu rozgrzeszenie8, będące ukoronowaniem opisanych wcześniej wydarzeń. W utworze Dwa morderstwa w moim dwoistym życiu pojawia się motyw rozdwojenia, bliski osobom, które znalazły się na emigracji. Studium psychologiczne pary głównych bohaterów, a zwłaszcza Sydonii, zmienia charakter utworu. Zmusza do refleksji, informuje o psychicznych doznaniach „na swój sposób schizofrenicznych”9(przeżycia związane z emigracją Škvorecki nazywa często uczuciem rozdwojenia jaźni). „Zasadą powieści kryminalnej jest zagadka. (…) Organizuje płaszczyznę modalną, na pierwszym planie stawiając monolog i dialog.”10. Bohater definiuje tezy dotyczące zbrodni prowadząc monolog wewnętrzny – to trzecia z możliwości. Dialogi toczą się między stałymi parami. W utworach A. Christie są to Poirot i Hastings, u Conan-Doyle’a – Holmes i Watson11. W powieściach Josefa Škvoreckiego narrator prowadzi rozmowy z zaufanymi osobami płci żeńskiej. W Dwóch morderstwach w moim dwoistym życiu mężczyzna prowadzący śledztwo odwołuje się do intuicji żony. Jej ufa i z nią dyskutuje. Czasem asystentką w śledztwie jest zakompleksiona sierżant Sayers12. To bardzo nowoczesne rozwiązanie, wprowadzające do śledztwa kobietę jako rzeczowego doradcę a zarazem osobę o pewnej przewadze, jaką jest kobieca intuicja. I tu autor nawiązuje do klasyki gatunku, zwłaszcza autorstwa Agathy Christie z jej pomysłem na pełną wdzięku pannę Murple, prowadzącą włane śledztwo. W powieści kryminalnej narracja przekształca się w następstwo wynikające z zagadki, które w płaszczyźnie fabulacyjno-kompozycyjnej realizuje się jako narracja linearnopowrotna13. To jeden z trzech typów narracji. „Początek i koniec są jasno określone, ale 7 U. Leonhard, op. cit., s. 60-61. J. Škvorecký, Hříchy pro pátera Knoxe, Praha 1991, s. 281. 9 Idem, Uwaga autora, [w:] J. Škvorecký, Dwa morderstwa w moim dwoistym życiu, Warszawa 2000, s. 238. 10 S. Lasić, op. cit., s. 65. 11 Ibidem, s. 65. 12 J. Škvorecký, Dwa morderstwa w moim dwoistym życiu, Warszawa 2000, s. 174. 13 S. Lasić, op. cit., s. 13. 8 239 koniec okazuje się powrotem do początku”14. Narracja tego typu stale potwierdza, a jednocześnie neguje linearną. (…) Każde wyciszenie jest pozorne, bowiem nad akcją dominuje zagadka wyjściowa” 15. Dopiero na końcu następuje rozwiązanie, będące zamknięciem linearnego kręgu. Innym paradoksem, związanym z budową powieści kryminalnej, jest niezbędna klarowność stylu. Warunkowana jest nieprzejrzystością, cechą zagadki kryminalnej. Klarowność, zwana inaczej jasnością stylu, zależy od talentu i zamiaru pisarza16. Wspomniana wcześniej zagadka, będąca istotą powieści kryminalnej, „ogranicza swobodę pisarza na płaszczyźnie aspektu narracji. Trzy aspekty używane najczęściej: narracja obiektywna, narracja monologowa i połączenie obu tych form”17. U J. Škvoreckiego narrator jest zawsze bohaterem zaangażowanym w śledztwo – kojarzy fakty, dedukuje, zapamiętuje poszlaki. W Powrocie porucznika Borówki narrator, nie będący detektywem, prowadzi śledztwo na własną rękę. W Dwóch morderstwach w moim dwoistym życiu bohater wspólnie z żoną zastanawia się nad śladami, które pozostawił morderca Parnella. Drugie morderstwo jest sprawą o wiele głębszą (motyw powolnej śmierci psychicznej). Wielopłaszczyzność utworów Josefa Škvoreckiego jest wyznacznikiem oryginalności pisarza. O specyfice poetyki powieści kryminalnych decyduje wiele czynników. Stanko Lasić, wybitny teoretyk literatury, należący zarazem do nielicznej grupy badaczy powieści kryminalnej, wymienia następujące argumenty empiryczne: · powieść kryminalna to gra kompozycyjna, której istotą jest zręczne komponowanie faktów; · narracja kryminalna posiada swój urok, wciąga, sprawiając, że „żyjemy wewnątrz płaszczyzny fabulacyjno-kompozycyjnej”18; · specyficzne cechy gatunku związane są z charakterystyczną kompozycją utworów; · autorzy powieści kryminalnych przestrzegają praw niejako narzucających konwencję oraz argumenty teoretyczne: · powieść kryminalna jako powieść funkcyjna, gdzie: „punkt ciężkości stanowią jednostki dystrybutywne, czyli funkcje, które można nazwać zarówno syntagmatycznymi, jak i metonimicznymi19; · rygorystyczne następstwo elementów narracji (…), gdzie płaszczyzna tworzenia fabuły jest decydująca”20. Josef Škvorecký jako znawca tematyki zastosował w utworach środki nieodzowne dla prawdziwego kryminału, np. umiejętnie rozwija problematykę tajemnicy zamkniętego pokoju. Polegała ona na tym, że pierwszą myślą obserwatora było wykluczenie udziału w morderstwie osób trzecich. Dalej pojawiała się myśl, sugestia wystąpienia sił nadprzyrodzonych, bądź przypadkowego zbiegu okoliczności21. Bezpośrednim nawiązaniem do klasyki gatunku (dokładnie ten motyw został spopularyzowany przez Edgara A. Poe, choć 14 Ibidem, s. 61. Ibidem, s. 61. 16 Ibidem, s. 63. 17 Ibidem, s. 65. 18 Ibidem, s. 11. 19 Ibidem, s. 11-12. 20 Ibidem, s. 12. 21 J. Škvorecký, Nápady čtenáře detektivek, Praha 1990, s. 107-116. 15 240 oczywiście w realiach sprzed stuleci) jest opis scenerii, w jakiej bohater Powrotu porucznika Borówki prowadzi dochodzenie. Neil – brat zamordowanej skonstatował: Na pierwszy rzut oka wyglądało to jak sytuacja z powieści kryminalnej, ponieważ drzwi domu były zamknięte, a (…) okno zabezpieczone od wewnątrz, ale policja nie tłumaczyła tego sobie jako zagadki zamkniętego pokoju, stwierdziła tylko, że zabójca miał klucz22. Bohater bez wątpienia jest wielbicielem literatury kryminalnej, trafnie określił zaistniałą sytuację, ale nawet nie przypuszczał, że ktoś zamorduje jego siostrę. Kot był, oczywiście, jedynym naocznym świadkiem zgonu mojej siostrzyczki. Żałowałem, że nie jest buldogiem23. Škvorecký zakpił z konwencji – cała groza sytuacji została podsumowana życzeniem bohatera. Natomiast zwierzę jako świadek to zręczna personifikacja. Podobny symbol obecny był wcześniej w opowiadaniu Edgara Allana Poe24, a do jego utworów Škvorecký powracał wielokrotnie. W Powrocie porucznika Borówki jawi nam się postać zwierzęca, znająca rozwiązanie zagadki. Błysk kocich oczu w ciemności wzmaga atmosferę grozy, znaną czytelnikom z klasycznych utworów tego gatunku. W historii powieści kryminalnej pojawiały się udane, lecz rzadkie próby umieszczania wewnątrz akcji postaci autentycznych. Autorzy delikatnie sugerowali wpływ tychże na rozwój wydarzeń. Innym celem było ubarwienie fabuły, co niezwykle umiejętnie zostało przeprowadzone w wielu dziełach autorstwa Škvoreckiego. Twórca wkomponował w swe utwory postaci autentyczne i związane z nimi wątki, proponując odbiorcom dociekanie metodą dedukcji, co jest prawdą, a co – fikcją literacką. W Powrocie porucznika Borówki pojawia się Bohumil Hrabal ze zmienionym nieco życiorysem25. Fikcją literacką jest opisany tam incydent paszportowy z jego udziałem, który – wymyślony, bądź przeniesiony w czasie – nie mógł mieć miejsca. Bowiem w latach siedemdziesiątych autor Pociągów pod specjalnym nadzorem nie opuszczał Czechosłowacji. Niezmienny pozostaje fakty zdobycia przez Hrabala nagrody, Oskara za ekranizację książki. Natomiast Škvorecký, a raczej jedna z bohaterek, podsumowuję sytuację: „Jak to, że pan Hrabal nie jest w Hollywood?“26. W materiałach biograficznych odnajdujemy fakt spotkania pisarzy w USA wiosną 1989 roku27. Innym zaskakującym zabiegiem było wprowadzenie do grona postaci Jana Zábrany. Pojawia się w utworze Powrót porucznika Borówki jako Dušan Terczka, główny podejrzany: „(…) wcale nie był arystokratą. I naprawdę nazywał się Zábrana”28. Okazał się bohaterem mającym niezwykle kłopotliwy bagaż doświadczeń: „Od 1968 roku poszukuje go Interpol. (…) 1969 roku przybył do Kanady, ale w 1968 zamordował w Pradze żonę”29. Jan Zábrana, poeta i jeden z przyjaciół Škvoreckiego, nie opuścił Pragi, nie popadł też w konflikt z prawem30. W latach sześćdziesiątych obaj twórcy przyczynili się do powstania kilku utworów kryminalnych, np. Morderstwo na szczęście31. Z każdą historią wiąże się zagadka, a kluczem do jej rozwiązania są pierwsze litery poszczególnych rozdziałów, tworząc akrostych. Brzmi on następująco: „Škvorecký et Zábrana facerun ioculum“, czyli „Škvorecký i Zábrana 22 J. Škvorecký, Powrót porucznika Borówki, Warszawa 1992, s. 38. J. Škvorecký, Powrót porucznika Borówki, Warszawa 1992, s. 38. 24 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 15. 25 J. Škvorecký, Powrót porucznika Borówki, Warszawa 1992, s. 38. 26 Ibidem, s. 37. 27 Idem, Przypadki niefortunnego saksofonisty tenorowego, Izabelin 1999, s. 94-95. 28 Idem, Powrót porucznika Borówki, Warszawa 1992, s. 141. 29 Ibidem, s. 141. 30 Idem, Przypadki niefortunnego saksofonisty tenorowego, Izabelin 1999, s. 66-67. 31 Ibidem, s. 88-89. 23 241 popełnili ten żarcik“32. Natomiast w utworze Powrót porucznika Borówki Terczka okazał się postacią, która Jana Zábranę ocali od zapomnienia. Jeden z wątków pobocznych Powrotu porucznika Borówki stanowi wędrówkę w czasie. Szalony krawiec opowiada nieprawdopodobnie zawiłą historię, przy czym podaje się za króla. Nawiązuje do wydarzeń z listopada 1620 roku, które są prawdziwe. „Książę Rupert był prawowitym i prawomocnym dziedzicem tronu czeskiego. Urodzony w Pradze, musiał uciekać z kraju w wieku jednego roku ze swoim ojcem, ostatnim prawowicie intronizowanym królem wszystkich Czechów, Fryderykiem z Palatynatu”33. Wątek jest faktem autentycznym, dotyczy sytuacji narodu czeskiego w okresie pobiałogórskim, posiada wymiar symboliczny, jeśli porównamy sytuację pobiałogórską i okres, w którym rozgrywa się akcja Powrotu porucznika Borówki. Nawiązanie do historii to ostrzeżenie. Porównanie sytuacji sprzed stuleci, gdy język niemal zniknął z użycia, by powrócić dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, do lat siedemdziesiątych w Europie środkowej jest zasadne. Emigracja najwybitniejszych pisarzy została zapamiętana jako sytuacja równie tragiczna. Inwersja czasowa, obecna w wątku z udziałem księcia Ruperta, nie ma bezpośredniego wpływu na śledztwo w Powrocie porucznika Borówki, wzbogaca jednak treść utworu. Wyzwala w czytelniku refleksje dotyczące historii narodu czeskiego. Sytuacja Czechów w XX wieku była równie dramatyczna, jak miało to miejsce w okresie pobiałogórskim34. W latach powojennych zwalczano wszelkie przejawy indywidualizmu, oryginalności i metafizyki w kulturze i sztuce. „Pod wpływem zagrożenia niepodległości znowu zaczęto szukać oparcia w historii narodu”35. Natomiast w utworze Dwa morderstwa w moim dwoistym życiu inwersja czasowa dotyczy reminiscencji na temat życia głównego bohatera przed emigracją. Inwersja, będąca obok gradacji, metodą narracji kryminalnej, dotyczy wydarzeń zaistniałych w danym czasie36. Polega na „przestawieniu kolejności chronologicznej opisywanych zdarzeń”37. Natomiast gradacja stanowi w utworach kryminalnych owo stopniowanie napięcia, ujawnianie kolejnych szczegółów. Ten zabieg literacki powoduje spotęgowanie atmosfery grozy, oczekiwania, niepewności. W Powrocie porucznika Borówki odnajdujemy ten element w postaci piętrzących się utrudnień. Škvorecký przedstawia czytelnikowi cały wachlarz możliwości, w jakim kierunku może rozwinąć się śledztwo. Bogactwo faktów prowadzi do skojarzeń z grą, tak charakterystyczną dla utworów kryminalnych. Jednakże postaci nie są wyłącznie pionkami w owej grze, pisarz nadał swym bohaterom cechy ludzi, z których każdy myśli i czuje inaczej. W utworach kryminalnych istotnym elementem jest czas. W dziełach J. Škvoreckiego ta kategoria konstrukcyjna należy do kluczowych elementów budowy dzieła. Klasyczna teoria „jedności miejsca i czasu”38 nie sprawdza się, co świadczy o nowoczesności chociażby utworu pt. Dwa morderstwa w moim dwoistym życiu. Tam właśnie tożsamość terytorium nie pojawia się, gdyż akcja toczy się zarówno w Pradze, jak i w Edenvale. Rozpiętość czasu jest również spora – wspomnienia z dzieciństwa, sytuacja w Pradze lat sześćdziesiątych i życie współczesne bohaterów dzieli epoka. Podobnie w Powrocie porucznika Borówki każdy wątek dzieła dotyczy kwestii związanej na przemian z byłą Czechosłowacją i Kanadą. Miejsca tak 32 Ibidem, s. 67. J. Škvorecký, Powrót porucznika Borówki, Warszawa 1992, s. 52-54. 34 J. Baluch, Literatura czeska XX wieku, Kraków 1979, s. 14. 35 J. Baluch, op. cit., s. 12. 36 S. Lasić, op. cit., s. 68. 37 S. Sierotwiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 1986, s. 103. 38 H. Markiewicz, Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1984, s. 142-143. 33 242 odległe łączy postać Borówki, będąca klamrą powieści. W obu utworach dostrzegamy zmienność terytorium i dużą rozpiętość czasową. Odnosimy wrażenie, że od momentu popełnienia morderstwa do odkrycia zabójcy upłynęło tyle czasu, ile trwały wydarzenia peryferyjne, poznawane stopniowo w trakcie śledztwa. Dochodzenie do prawdy w powieściach kryminalnych Škvoreckiego zawsze odbywa się w inny sposób. Jeżeli motyw miałby wskazać zabójcę, należy znać historię ofiary. Wielość i kontrastowość zdarzeń jest często udziałem bohatera skromnego, wręcz nieświadomego. Gdy śledztwo zatacza coraz szersze kręgi, ważna staje się historia narodu. Bibliografia 1. GŁOWIŃSKI, M., OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA, A., SŁAWIŃSKI, J., Zarys teorii literatury, Warszawa 1962. 2. KOPALIŃSKI, W., Słownik symboli, Warszawa 1990. 3. KOPALIŃSKI, W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1978. 4. KOSKOVÁ, H., Škvorecký, Praha 2004. 5. KREJČÍ, K., Sociologie literatury, Praha 2008. 6. LASIĆ, S., Poetyka powieści kryminalnej, przeł. M. Petryńska, Warszawa 1976. 7. HAMAN, A. Prozaické surfování. Česká literatura na konci milénia, Praha 1995. 2. MACHALA, L. Literární bludiště. Bilance polistopadové prózy, Praha 2001. 3. MARKIEWICZ, H., Wymiary dzieła literackiego, Kraków 1984. 4. POE, E. A., Opowiadania, tłum. S. Wyrzykowski, Warszawa 1986. 5. Siedmiu detektywów, pod red. B. Olszańskiej, Warszawa 1977. 6. SIEROTWIŃSKI, S., Słownik terminów literackich, Wrocław 1986. 7. STANZEL, J. Teorie vyprávění, přel. J. Stromšík, Praha 1990. 8. ŠKVORECKÝ, J., Dwa morderstwa w moim dwoistym życiu, Warszawa 2000. 9. ŠKVORECKÝ, J., Hříchy pro pátera Knoxe, Praha 1991. 10. ŠKVORECKÝ, J., Nápady čtenáře detektivek, Praha 1990. 11. ŠKVORECKÝ, J., Przypadki niefortunnego saksofonisty tenorowego, przeł. A. Kaczorowski, Izabelin 1999. 243 Pierwsza sowiecka subkultura młodzieżowa − czyli kim są Styladzy? Aleksandra Starzyńska The first Soviet youth subculture − who are the Stilyagi? Abstract: The following article presents the notion of the first Soviet youth subculture − Stilyagi. Characteristic for this movement was the fascination with each and every aspect of the western culture as well as the nonconformist attitude expressed by shocking outfits, hairstyles, jazz, dance, special language and the way of spending their leisure. Stilyagi created their own unique hermetic world opposing the reality in which they had to live. Key words: soviet subculture; nonconformism; jazz; artistic works; Beat Generation. Contact: Mikołaj Kopernik University in Toruń, [email protected] Na początku lat 50-tych, prawie w jednym czasie, w wielu krajach na świecie pojawiły się kontrkultury młodzieżowe, które zaczęły afiszować swoje poglądy za pomocą ubioru. Charakterystyczny ubiór miał przeciwstawiać się panującym kanonom poprawnego wyglądu i mody. Wzorem do naśladowania posłużył zoot suit, tj. sposób ubierania czarnej i latynoskiej społeczności Stanów Zjednoczonych, a „noszony przez białych nastolatków zyskał nowe znaczenie i ideologię […]. Szybko stał się modny w świecie kontrkultury młodzieżowej, wszędzie tam, gdzie docierała specyficzna mieszanina buntu i pewnej hedonistycznej postawy wobec życia”1. Stąd też podobieństwo między radzieckim stylagą, francuskim zazou, brytyjskimi teddy boys i spivs, czechosłowackim potápką, polskim bikiniarzem, rumuńskim malagambistą, japońskim tayozoku i in. Każdą z tych kultur młodzieżowych łączy przede wszystkim fascynacja kulturą amerykańską, muzyką jazzową, rock’n’rollem, sposób ubierania się według amerykańskiego żurnala, naśladownictwo amerykańskiego stylu życia. Jak pisze Maciej Chłopek „nagle większość młodych ludzi zapragnęła być takimi jak ich rówieśnicy zza Atlantyku. Równie modnie się ubierać i równie atrakcyjnie spędzać wolny czas”2. W Ameryce lat 50-tych działali tzw. bitnicy (inaczej Beat Generation), którzy występowali przeciwko regułom życia narzucanym amerykańskiemu społeczeństwu, dochodziło do tego, że ścigało ich FBI. Nie znaczy to jednak, że byli przestępcami, „byli nieformalnym awangardowym ruchem literacko-kulturowym, propagującym idee anarchistycznego indywidualizmu, nonkonformizmu i swobody twórczej” 3. Byli przekonani, że sensem istnienia jest życie w nieustannym ruchu, przeciwstawiali się przyjętemu modelowi życia i normom obyczajowym co szokowało resztę społeczeństwa. Ogólna powszechnie 1 M. Chłopek, Bikiniarze- pierwsza polska subkultura, Warszawa 2005, s. 37-38. Tamże, s. 38. 3 I. Korczak, Bikiniarze, Bitnicy, Stilyagi czy może początek rewolucji? http://www.wiadomosci24.pl/ artykul/bikiniarze_bitnicy_stilyagi_czy_moze_poczatek_rewolucji_160523-1--1-d.html, 20.12.2010. 2 244 przyjęta charakterystyka typowego przedstawiciela Beat Generation to niechlujne ubranie, wrogie nastawienie do konsumpcyjnego społeczeństwa, zainteresowanie buddyjską filozofią, dążenie do „prawd objawionych poprzez zażywanie narkotyków i picie alkoholu”. Beatnicy opierali się na trzech sztandarowych dziełach, a mianowicie na W drodze J. Kerouaca, Nagi lunch W. S. Burroughsa i Skowyt A. Ginsberga4. Podejmując próbę scharakteryzowania subkultury, która pojawiła się i rozwijała w ZSRR w drugiej połowie lat 40-tych i 50-tych, noszącej nazwę styladzy, warto przeprowadzić na początku krótką analizę samego pojęcia. Jak pisze Maciej Chłopek termin „stylaga” pochodził „od określenia „stylowy”, co odnosić się miało do stroju i upodobań muzycznych tak określającej się młodzieży. Weszło ono do użycia w drugiej połowie lat czterdziestych, kiedy z powracającymi z zachodu zwycięskimi radzieckimi wojskami dotarł do Związku Radzieckiego obraz życia na zachodzie, odmienny od kreowanego przez oficjalną propagandę5”. W słowniku języka rosyjskiego S. Ożegowa możemy przeczytać: „Стилягамолодой человек, слепо подражающий крикливой моде6”, a według S. Kuzniecowa „stylaga” mówi się „o молодом человеке, подражающем западной моде7”. Kuzniecow podkreśla fakt, iż moda ta przyszła z zachodu. Aleksandra Matyuchina stwierdza, że „Sowieccy zwycięzcy przynieśli z głębi Europy nowe idee, wiedzę o nieznanej kulturze. Zobaczyli, że żyć można inaczej i lepiej8”, toteż pojawienie się stylag w ZSRR było wyzwaniem rzuconym w kierunku zinstytucjonalizowanego życia radzieckiego. Po raz pierwszy raz pojęcie „stylaga” pojawiło się w druku w felietonie D. Bielajewa, pt. Стиляга9 w rubryce Типы уходящие в прошлое. Miało to miejsce w marcu 1949 r. w czasopiśmie humorystycznym Крокодил i jednocześnie był to początek ostrego prasowego ataku skierowanemu przeciwko stylagom. Przykładem takiej nagonki może być inny felieton − Плесень10, autorami którego byli B. Protopopov i I. Szatunowski, i który ukazał się w listopadzie 1953 r. w Комсомольской правде. Styladzy byli rozpoznawalni już na pierwszy rzut oka. Wszystko za sprawą charakterystycznego ubioru i uczesania, dalece odbiegającego od stroju przykładnego sowieckiego obywatela. Mężczyźni nosili więc długie włosy, z przodu formowali je na kształt czuba (był to tzw. „кок”). Fryzura była czymś w rodzaju stylowego pióropusza noszonego z dumą, świadczącego o przynależności do stylag, była symbolem wolności, znakiem protestu przeciwko narzucanej szarości, toteż misternie ją układano i dbano o jej trwałość. W tym celu pomocne było zastosowanie piwa, albo wody z cukrem, wszak nie każdemu udało się zdobyć profesjonalne środki do stylizacji włosów. Dziewczęta zakręcały włosy i układały je w formie wieńca dookoła głowy, było to tzw. „венец мира”. Wzorowały się na modelkach z czasopism, czy też aktorkach z zachodnich filmów, niemałe znaczenie miała charakteryzacja Brigitte Bardot, którą starano się wiernie naśladować. Oczywiście takie „wyzywające” i odważne uczesanie, jak i wszystko, co wyróżniało stylag budziło oburzenie wśród partyjnych pracowników, ale i wśród zwykłych mieszkańców miast. Długie włosy były niedopuszczalne 4 5 6 7 Tamże. Tamże, s. 66. С. И. Ожегов, Cловарь русского языка, Moskwa 1981, s.683. Толковый словарь русского языка Кузнецова [w:] Словари и энциклопедии на Академике, http://dic.academic.ru/dic.nsf/efremova/250348/Стиляга, 3.01.2011. 8 cyt. za: M. Chłopek, Bikiniarze- pierwsza polska subkultura, Warszawa 2005, s. 66. 9 dostępne w Word Wide Web: http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/archive/?id=356, 20.12.2010. 10 dostępne w Word Wide Web: http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/archive/?id=360 20.12.2010. 245 i uważane za antyspołeczny wybryk. Komsomolskie oddziały bojówek organizowały zasadzki z nożycami, których celem było obcinanie na krótko włosów niepokornym stylagom. O takim publicznym strzyżeniu była pisana notatka, którą kierowano do uczelni bądź do pracy stylagi, co w konsekwencji najczęściej kończyło się usunięciem go ze szkoły czy miejsca pracy11. Jednak, jak można się domyśleć, takie próby walki z niepokornymi stylagami nie przynosiły oczekiwanych rezultatów, a wręcz przeciwnie − utwierdzały i mobilizowały młodzież do dalszego działania w obrębie ruchu. Inny atrybut stylagi to jego niepowtarzalny strój: marynarka w jaskrawych kolorach, albo bardziej tradycyjnych, często w kratę, pod nią koszula i szeroki krawat. Ze względu na fakt, iż krawat w tym czasie w ZSRR kojarzył się z burżuazją jego noszenie uważano za celową prowokację. Toteż styladzy nosili wielobarwne krawaty z egzotycznymi rysunkami, (nazywane przez to „pożar w dżungli”) aby podkreślić ich prowokacyjne znaczenie. Obcisłe, zwężane u dołu spodnie, kolorowe skarpety, kapelusz z szerokim rondem, buty na grubej podeszwie, tzw. „kaszy mannej” czyniły młodzieńca jednym ze stylag12. W wersji letniej dominowały hawajskie koszule, a w zimowej – swetry z jeleniem, wzorowane na tym, który nosił John Paine w filmie Sun Valley Serenade. W ubiorze dziewczyn ważna była wąska spódnica i ostry makijaż. Szpanerskie gadżety stylagi to zdobyczne zapalniczki, papierośnice, wieczne pióra i amerykańskie karty do gry z wizerunkami kobiet. Naśladowanie zachodniej mody było swego rodzaju wyzwaniem, gdyż bez kontaktów i znajomości trudno było zdobyć odpowiednie elementy stroju. Dużą rolę odgrywali handlarze zagranicznymi ciuchami, komisy z odzieżą i zachodnimi tkaninami. Nierzadko odkupywano ubrania od przyjeżdżających obcokrajowców. Finowie sprzedawali ubrania w Leningradzie całymi walizkami. Rzecz jasna działalność ta była nielegalna i surowo karana. Stylowe ubranie było sprawą honoru, a umiejętność odróżnienia jego oryginalnych elementów od podróbek było powodem do dumy. Jedynie dzieci dyplomatów mogły sobie pozwolić na zagraniczne stroje, które pochodziły z pierwszej ręki13. Ze względu na duże koszty jakie wymagało bycie stylowym trudno było zostać sylagą młodym ludziom wywodzącym się z klasy robotniczej i to właśnie przesądzało o elitarności tego ruchu14. E. Zubkowa potwierdza to pisząc: „Ironia losu powodowała, że często stalagami stawały się dzieci tych, których obowiązkiem było wychowywanie społeczeństwa i zapoznawanie go z kanonami sowieckiej ideologii i moralności, dzieci partyjnych dygnitarzy i urzędników państwowych”15. Przy czym, dzieci wspomnianych osób, zwane też „złotą młodzieżą”, zdając sobie sprawę z własnej bezkarności i swobody, jaką posiadają, dopuszczali się chuligańskich zachowań, które, jak można przypuszczać, rzutowały na i tak nieciekawie wykreowany przez władzę wizerunek subkultury. Co ciekawe, wzorowanie się na zachodnich idolach, biorąc pod uwagę słaby dostęp do kontaktu z nimi, doprowadziło do tego, że styladzy stworzyli swój własny niepowtarzalny wizerunek, który komunikował wszem i wobec „Смотрите! Мы не такие, как все! Мы – свободны!16”. 11 Прически: стильный вызов общественной укладке, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=335, 20.12.2010. 12 M. Chłopek, Bikiniarze…, s. 66-67. 13 В чуваке все должно быть прекрасно, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=340, 20.12.2010. 14 M. Chłopek, Bikiniarze…, s. 67. 15 cyt. za: Tamże. 16 Прически: стильный вызов общественной укладке, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=335, 20.12.2010. 246 Bycie stylagą nie opierało się tylko na ubieraniu się według określonej mody, ale też posiadaniu informacji na temat aktualnych trendów obecnych na zachodzie. Ciężko było jednak pozyskiwać nowinki o świecie za żelazną kurtyną. Ale i z tym styladzy umieli sobie poradzić. Studenci czy też wojskowi przywozili czasopisma, z których czerpano informacje na temat muzyki, filmów, malarstwa. Starano się oglądać amerykańskie produkcje na zamkniętych pokazach, wyświetlanych wyłącznie dla radzieckich władz i słuchać zakazanych wówczas stacji „Głosu Ameryki” czy „BBC”. Dostęp do informacji z zachodu stał się łatwiejszy dopiero po międzynarodowym festiwalu młodzieży w Moskwie − o czym później. Słuchanie muzyki jazzowej, nazywanej przez oficjalną propagandę „muzyką tłustych” było kolejnym wyrazem fascynacji kulturą zachodu, mimo że jazz w ZSRR od końca lat 40-tych był zakazany17. W muzyce tej styladzy dostrzegali wolność, dawała im prawie że namacalne poczucie radości życia, przeżywali ją i uzewnętrzniali w sposobie chodzenia, gestach, mowie ciała. Jazz stał się częścią ich życia. Ogromną popularnością wśród stylag cieszyła się muzyka swingowej orkiestry Glenna Millera, a w szczególności muzyka z filmu Sun Valley Serenade (1941). Piosenka pochodząca z tego filmu pt. Chattanooga Choo Choo (Поезд на Чаттанугу) stała się czymś w rodzaju hymnu stylag, którzy często podśpiewywali słowa „О, Чаттануга Чу-Чу”. Pociąg odjeżdżający do jakieś nieznanej i niedostępnej Chattanoogi był dla nich symbolem, dzięki któremu mogli chociaż myślami udać się do sławionej przez nich Ameryki18. Popularne były też kompozycje Bennyego Goldmana, Dukea Ellingtona, Louisa Armstronga, Charliego Parkera i innych idoli, które wyłapywano z filmów, radia, czy nielicznych egzemplarzy płyt winylowych. I na to był sposób. Przy pomocy odpowiedniego sprzętu przegrywano płyty z muzyką jazzową na zdjęcia rentgenowskie, z których wystarczyło wyciąć kształt koła i dziurę po środku. Toteż taką kolekcję nagrań tworzoną metodą chałupniczą nazywano „kolekcją szkieletową”, „jazzem na kościach” lub „jazzem na żebrach”. Zdjęcia rentgenowskie dostać było bardzo łatwo – kupowano je za bezcen w szpitalach i przychodniach. Jakość tych nagrań pozostawiała wiele do życzenia, ale były to jednocześnie najtańsze płyty z muzyką. Odtwarzacze jak i sprzęty do przegrywania taśm magnetofonowych były w tym czasie towarem luksusowym. Muzyka była na tyle ważnym elementem życia, że stylaga był, jak twierdzi jeden ze socjologów uniwersytetu w Princeton, „готов отдать свою правую руку за модную граммофонную пластинку”. Chociaż to stwierdzenie można uznać za przesadne, to okazuje się, że jednak jest w nim wiele prawdy. Wszak pojawiały się przypadki podobne temu, kiedy to stylaga prawie popełnił samobójstwo po tym, jak ojciec zniszczył jego „kolekcję szkieletową”. Jazz został oficjalnie zabroniony w momencie wydania przez KC KPZR rozporządzenia Об опере „Великая дружба” Вано Мурадели gdzie napiętnowano „formalistyczny kierunek, obcy narodowi radzieckiemu” 19. Samo wspominanie pojęcia „jazz” było czymś niedopuszczalnym, a co ciekawsze, pod zakazem znalazły się, kojarzone z zachodnią muzyką, sześciostrunowe gitary i saksofony. Obrazową ilustrację dotyczącą wrogich reakcji wobec muzyki jazzowej dostarcza fragment książki Edwarda Chruckiego Криминальная Москва: „как только раздалась музыка Глена Миллера из знаменитой «Серенады солнечной долины», в зал ворвалась секретарь Советского райкома комсомола. – Прекратить! […] Вы что, не слышали, что 17 M. Chłopek, Bikiniarze…, s. 68. Звуки Джа…за!, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=339, 21.12.2010. 19 Tamże. 18 247 поджигатель войны Черчилл грозит нам атомной бомбой? Она сорвала пластинку с диска и разбила ее об пол”20. Wielu stylag albo nawiązywało znajomości z jazzmanami albo sami uczyli się grać na przeróżnych instrumentach. Ulubieńcami tego czasu byli tacy wykonawcy jak Nina Dorda, Laci Olah, Jan Frenkel, Boris Matveev, których można było posłuchać tylko w niektórych miejscach (restauracja „Москва”, „Аврора”, „Коктейль-Холл”) i którzy niejednokrotnie wykonywali zakazane utwory. Jednakże w rzeczywistości, co potwierdza A. Troicki, styladzy nie tworzyli własnej muzyki ani piosenek. Nie zajmowali się twórczością toteż nie pozostawili po sobie jej śladów. Ich wolny czas wypełniała trochę już nieaktualna muzyka jazzowa lat 30-tych, a później 40-tych i 50-tych, po których pozostały bez wątpienia oryginalne „kolekcje szkieletowe”21. Można pokusić się o stwierdzenie, że byli tylko odbiorcami obcej kultury. Stworzony przez nich „styl” podpatrzyli „сквозь щелку в „железном занавесе” и не добавили к этому практически ничего, кроме провинциализма22”, a za jedyny ślad ich twórczości uważa się kuplety, które powstawały np. w oparciu o piosenkę St. Louis Blues: „Москва, Калуга, Лос-Анджелос Объединились в один колхоз”; „Все чуваки давно ушли в подполье, И там для них играет джаз...”23; „Я девушку встретил прекрасней зари, Зовут ее Пегг Ли”24. Tak ważna dla stylag muzyka, ale również zabawy taneczne, były formą manifestacji stylu, którą praktykowano wbrew narzuconej cenzurze wytyczającej granice swobody w działaniu. Od lat 40-tych do 60-tych część taneczną zabaw otwierał zazwyczaj walc, a sześćdziesiąt procent repertuaru musiały stanowić utwory radzieckie. Jedynymi poprawnymi politycznie tańcami był wspomniany już walc, polka, krakowiak, mazurek i o ile nie całkowicie zabronione to z pewnością nie wskazane były: charleston, fokstrot, tango i inne, chociaż czasami organizator pozwalał zatańczyć je raz danego wieczoru25. A. Kozłow wspomina swoje szkolne wieczory taneczne w następujący sposób: „Była to dziwna mieszanina obozu koncentracyjnego z pierwszym balem Nataszy Rostowej26”. Natomiast kategorycznie zabronione i skutecznie tępione były próby tańczenia „stylami”. W końcu lat 40-tych aktualny, ale nie dozwolony w ZSRR był taniec boogie-woogie, przy czym styladzy nie ograniczali się jedynie do niego i tworzyli własne warianty modnego tańca. Zatem były trzy style taneczne: „канадский”, „атомный”, „тройной Гамбургский”. I choć nie do końca 20 Э. Хруцкий, Криминальная Москва, http://www.erlib.com/Эдуард_Хруцкий/ Криминальная_Москва/10/, 21.12.2010. 21 Я. Левченко, ИНТЕРВЬЮ – Симптомы перемен?, http://www.cinematheque.ru/post/138951/ print/, 19.12.2010. 22 Cyt. za: Ботинки у меня были просто феерические, http://pagemakeroff.livejournal.com/ 32371.html, 19.12.2010. 23 Ботинки у меня были просто феерические, http://pagemakeroff.livejournal.com/32371.html, 19.12.2010. 24 Все дороги ведут к Броду, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=341 , 21.12.2010. 25 M. Chłopek, Bikiniarze…, s. 68. 26 Cyt. za: tamże. 248 wiadomo, skąd dokładnie styladzy mieli wyobrażenie o tych układach, to zapewne były one inspirowane tymi, które podpatrzono w amerykańskich filmach. Wraz z pojawieniem się na Zachodzie mody na rock’n’roll taniec ten w swojej prawdziwej formie przyjął się też wśród stylag. Styladzy stworzyli świat, przeciwstawiający się temu w którym przyszło im żyć, niedostępny dla postronnych, taki, który żyje własnym życiem i rządzi się własnymi prawami. Wspólnie słuchali muzyki, mówili specyficznym językiem, często niezrozumiałym dla niewtajemniczonych, mieli także swoje miejsce spotkań, gdzie wspólnie spędzali czas, wymieniali się informacjami z zachodu, nawiązywali nowe znajomości27. Był nim „Broadway” („Brod”), gdzie niczym na wybiegu poruszali się „stylem”, mogli zaprezentować swój awangardowy strój, gadżety, podpatrzeć co noszą inni, co udało im się zdobyć. W Moskwie „Broadway” obejmował odcinek obecnej ul. Gorkiego, ale w innych dużych miastach również były takiej miejsca, np. w Sankt-Petersburgu była to część Newskiego Prospektu28. Rosyjski saksofonista, jazzman i jednocześnie były stylaga Aleksiej Kozłow pisze, że życie tych, którzy spotykali się na Brodzie każdego wieczoru było o wiele ciekawsze niż to jakie wiodła masa posłusznej i jednakowo ubranej młodzieży szczególnie ze względów towarzyskich. „Чуваки” i „чувихи”, jak sami styladzy się nazywali, zbierali się także na tzw. „chatach” czyli w mieszkaniach, z których na pewien czas wybyli rodzice i gdzie można było urządzić imprezę. Na takiej chacie grała najmodniejsza muzyka – płyty z jazzem czy też kasety magnetofonowe albo muzyczne audycje radia „Głos Ameryki” i „BBC”. Tańczono tylko „stylem”, pito przeróżne, ale trudnodostępne napoje, a czasem można było nawet obejrzeć na ścianie pokoju zagraniczne filmy. Tam też zdobywano cenne znajomości z ludźmi mającymi dostęp do oryginalnych zagranicznych ciuchów. Chaty należały wtedy jedynie do wysoko postawionych ludzi, czyli do członków rządu, posłów, wybitnych naukowców lub artystów. Jak na ironię, ich dzieci należały do oficjalnie tępionego ruchu młodzieżowego i zadawały się z niższą klasą społeczną29. Stylag z pewnością można uznać za pierwszą próbę stworzenia młodzieżowej kontrkultury, która miała na celu oddzielić się od szarego, szablonowego wręcz życia ZSRR. Będąc niepoprawnymi politycznie, nie chcąc dostosować się do komunistycznej rzeczywistości, walcząc z władzą poprzez styl życia odbiegający od ustalonych przez społeczeństwo norm, skazani byli na represje ze strony rządu i całego społeczeństwa, włączając w to także najbliższych. Określani jako „плесень” przez radziecką propagandę, nazywani zdrajcami narodu, często byli wykluczani z uczelni, pracy, oskarżani o różne wykroczenia, doprowadzani na milicję, gdzie z góry przypisywano im winę. Obiektami ostrej drwiny i satyry nie tylko na propagandowych plakatach, ale i w felietonach, czasem nawet utworach literackich było wszystko, co charakteryzowało stylag – uwielbienie amerykańskiej kultury, wygląd, muzyka, taniec, język. Całą tę sytuację, wrogość ze strony uczciwych pracowników na rzecz wspólnego dobra podburzały chodzące o stalagach mity, a mianowicie o ich beztroskim życiu, które znacznie były przerysowane. Marek Rozowski, sowiecki i rosyjski dramaturg, były stylaga, zwraca uwagę na fakt, iż: само движение действительно несколько идиотическое. Оно не было проявлением духовной культуры, оно назрело в обществе, которое уже не могло находиться в закованном состоянии. Стиляги 27 M. Chłopek, Bikiniarze…, s. 69. Все дороги ведут к Броду, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=341, 21.12.2010. 29 A. Kозлов, Происхождение слова "стиляга" или откуда произошло слово стиляга, http://www.destiny.ru/120-proiskhozdenie-slova-stiljaga-ili-otkuda.html, 15.11.2010. 28 249 были прорывом – не к свободе, нет, но хотя бы к осознанию того, что где-то эта свобода есть! Мы были оболтусами, дураками, конечно, но мы уже были чуть-чуть свободнее, чем наши родители, пережившие трагедию того времени30. Można rzec, iż w subkulturze ci młodzi ludzie, pragnący wyróżniać się, pokazać że można być innym, znajdowali poczucie wyjątkowości, akceptacji, przynależności, poparcia dla swoich przekonań. I właśnie dzięki tym zapewnieniom czuli się silni i potrafili mimo spotykanych trudności stawić czoła sowieckim realiom. Przełomowym momentem dla subkultury był festiwal młodzieży i studentów w Moskwie w 1957 r., który to dawał możliwość skonfrontowania wyobrażenia o zachodzie, o Ameryce poprzez obserwację prawdziwych Amerykanów i innych obcokrajowców przybyłych do Moskwy. Wśród nich znaleźli się jazzmani, poeci-bitnicy, artyści-moderniści, modnie ubrani, tańczący rock’n’roll. Co ciekawe, okazało się, że nie byli oni podobni ani do sowieckich propagandowych karykatur, ani nawet nie przypominali wizerunku jaki stworzyli sami styladzy31. Oznacza to, że styladzy przypominali nieco parodię na amerykański styl niż go wiernie odwzorowywali. Od tego czasu osłabły uciski wobec ruchu młodzieżowego, dopuszczony publicznie do głosu jazz sprawił, że zaczęło formować się pokolenie sowieckich jazzmanów, a występując nie ryzykowali już utratą wolności czy życia. Jednocześnie jak pisze M. Chłopek moda na życie po amerykańsku w ZSRR zaczęła mijać „kiedy radzieccy dygnitarze przestali dostrzegać amerykański styl życia jako absolutne zło 32” i jak pisał o nich Wasilij Aksenow: „Dwadzieścia lat im było potrzeba żeby zrozumieli, że coca-cola to tylko lemoniada i nic więcej33”. Wspomniany zjazd młodzieży w Moskwie i przemiany z nim związane doprowadziły także do pewnego końca, do rozłamu ruchu stylag na 2 grupy: „штатников” i „битников”. Jak wspomniano wcześniej, nie można mówić o typowej twórczości muzycznej, czy też literackiej stylag, ponieważ materialnie, poza wymienionymi przypadkami, jej nie było, natomiast tematyka tego ruchu młodzieżowego, albo niewielkie epizody z nim związane dosyć często były poruszane w kinematografii34. W 2008 roku pojawił się na ekranach musical w reż. Walerego Todorowskiego Cтиляги (Буги на костях). Zainteresowanie stalagami miało także odzwierciedlenie w pojawieniu się w 1983 r. muzycznej grupy „Bravo” i leningradzkiej grupy pod nazwą „Секрет”. Obecnie aktywnie działa i koncertuje nowa grupa – „Cтиляги Band”, która w repertuarze posiada piosenki z filmu Cтиляги W. Todorowskiego i inne podrasowane pod rock’n’rollowy styl sowieckie (np. Лучший город земли) i amerykańskie szlagiery (np. Candyman, Americano). Dyskusyjne wydaje się cały czas stwierdzenie, że styladzy byli tylko biorcami obcej kultury i nie dodali nic od siebie. Jest to uzasadnione jeśli rozpatrywać kulturę jedynie jako materialny dorobek danej grupy społecznej, ale nie należy zapominać, że mamy też do czynienia z kulturą niematerialną. A przecież w tej płaszczyźnie styladzy mieli niemałe osiągnięcia. Stworzyli własną ideologię, przekonania, własny język, manierę zachowania, 30 Все дороги ведут к Броду, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=341, 21.12.2010. 31 Ботинки у меня были просто феерические, http://pagemakeroff.livejournal.com/32371.html, 19.12.2010. 32 M. Chłopek, Bikiniarze…, s. 69. 33 Tamże. 250 sposób ubierania, spędzania wolnego czasu, do których kluczem było wyrażenie „stylowe!”. I, co ciekawe, że choć sam ruch dawno już upadł, sytuacja polityczno-społeczna uległa zmianie, to moda na stylag, fascynacja kolorytem jaki wnieśli do społeczeństwa, w którym z góry było ustalone co wolno a co nie, co jakiś czas wraca i inspiruje do działalności twórczej – tej materialnej. Резюме Данная статья представляет первую молодежную субкультуру, которая возникла в конце 40-х и 50-х годов в Советской России. В ней рассматриваются происхождение, сходства с другими субкультурами этого времени, идеология, внешние отличительные признаки и атрибуты движения стиляг, которые выражали свои убеждения и предпочтения посредством музыки, танца, языка, способа проведения свободного времени. Статья затрагивает вопрос творческой деятельности стиляг и их влияния на советскую и русскую культуру в последующие годы, а затем поднимает вопрос о борьбе власти с непокорной молодежью, очарованной западной культурой. Bibliografia 1. CHŁOPEK, M., Bikiniarze – pierwsza polska subkultura, Warszawa 2005. 2. KORCZAK, I., Bikiniarze, Bitnicy, Stilyagi czy może początek rewolucji? http://www.wiadomosci24.pl/artykul/bikiniarze_bitnicy_stilyagi_czy_moze_poczatek_re wolucji_160523-1--1-d.html, 20.12.2010. 3. Ботинки у меня были просто феерические, http://pagemakeroff.livejournal.com/32371.html, 19.12.2010. 4. В чуваке все должно быть прекрасно, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/ encyclopaedia/?id=340, 20.12.2010. 5. Все дороги ведут к Броду, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=341, 21.12.2010. 6. Звуки Джа…за! ,http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=339, 21.12.2010. 7. КОЗЛОВ, А., Происхождение слова "стиляга" или откуда произошло слово стиляга, http://www.destiny.ru/120-proiskhozdenie-slova-stiljaga-ili-otkuda.html, 15.11.2010. 8. ЛЕВЧЕНКО, Я., ИНТЕРВЬЮ – Симптомы перемен?, http://www.cinematheque.ru/ post/138951/print/, 19.12.2010. 9. ОЖЕГОВ, С. И., Cловарь русского языка, Москва 1981. 10. Прически: стильный вызов общественной укладке, http://www.stilyagifilm.ru/komsomol/encyclopaedia/?id=335, 20.12.2010. 11. Толковый словарь русского языка Кузнецова [w:] Словари и энциклопедии на Академике, http://dic.academic.ru/dic.nsf/efremova/250348/Стиляга, 3.01.2011. 12. ХРУЦКИЙ, Э., Криминальная Москва, http://www.erlib.com/Эдуард_Хруцкий/ Криминальная_Москва/10/, 21.12.2010. 251 Konverzační analýza dialogického textu v rámci česko-ruského obchodního jednání Radka Morongová Conversation analysis of a corpus of dialogical text within the framework of a Czech-Russian business negotiation Abstract: The paper deals with aspects of conversation analysis in the case of an authentic telephone conversation within the framework of a Czech-Russian business negotiation. The author uses a sample of dialogical text to demonstrate the interconnection of conversation analysis with theories of Czech and Russian culture standards. Key words: conversation analysis; Czech-Russian business negotiation; dialogical text; culture standards. Contact: University of Pardubice, [email protected] Jedním z nejvýraznějších směrů analýzy dialogu, který v současné době nepředstavuje jednotnou a vyhraněnou vědeckou disciplínu s jasným názvem a vymezeným předmětem, je tzv. konverzační analýza (conversation analysis). Českého ekvivalentu „konverzační analýza“ užíváme i s vědomím, že v českém jazyce je doposud termín konverzace přidělen převážně konverzaci společenské, pro „hovor pro hovor“. Základy tohoto směru byly položeny koncem 60. let v USA. Inspirací se jí staly hlavně práce H. Garfinkela a E. Goffmana, které se zabývaly oblastí etnometodologie a mikrosociologie. Pojem „interakce“ je pojmem ústředním, který postihuje veškeré vzájemné lidské působení, spolupráci a dorozumívání verbální i neverbální. Hlavními autory tohoto směru výzkumu se stali američtí sociologové H. Sacks, E. Schegloff a G. Jeffersonová. V průběhu dvacetiletého vývoje konverzační analýzy se její zájem přesunul i do některých evropských zemí, např. do Anglie (P. Drew) a Německa (W. Kallmeyer). Česká lingvistika byla v oblasti analýzy dialogu zastoupena J. Mukařovským a pražskou funkční stylistikou. Důležitou roli sehrály i studie V.Skaličky zabývajícím se lingvistikou parole a dále rovněž programová stať K. Hausenblase. Zkoumáním souvislých mluvených autentických textů navázali Hausenblasovi žáci – např. O. Müllerová, od počátku 90. let 20. století J. Hoffmanová. Od přelomu 60. a 70. let 20. století se zabývali mluvenými projevy a jeho jednotlivými charakteristikami čeští rusisté. Mezi přední představitele se řadí např. P. Adamec, P. Barnet, D. Brčáková, O. Kafková, K. Koževniková, K. Chlupáčová. J. A. Zemská, O. A. Laptěvová, O. B. Sirotininová a další. Tito autoři představují soubory prací o „razgovornoj reči“, v nichž se zabývají celkovým popisem jazykových a zvukových prostředků ruských mluvených, převážně dialogických textů. K českým rusistům, kteří se zabývají soustavně dialogem patří i L. Rejmánková a H. Flídrová. 252 Na níže uvedeném přepisu autentického zvukového záznamu pořízeného nejmenovanou českou firmou v rámci jednání s ruským partnerem aplikujeme teorie konverzační analýzy a to zejména z hlediska tematické výstavby a členění dialogického textu, z pohledu jazykových prostředků, respektive syntaktické výstavby a cílů dialogů rozšířených o kulturní standardy. Telefonní rozhovor Traskripční značky: ■■ delší pauza ↓ klesnutí melodie ↑ stoupnutí melodie / intonační předěl ○ otázka ☼ smích ┴ skákání do řeči Ř. řádek Jednání o možnosti osobního setkání Лицо А (деловой партнер из Чехии) – лицо Б (деловой партнер из России) 1. А: алло↑ добрый день↑ 2. Б: здравствуйте↑ 3. А: а- а- а, господин Левин ○ 4. Б: да ↓ 5. А: я звоню из Чехии / фирма «Профирэал» ↓ 6. Б: а – а – а / здравствуйте / здравствуйте ↑ 7. А: я Вас приветствую ↑ как Вы поживаете ○ как бизнес идет ○ 8. Б: да-а, тихо↓ очень / очень слабо поживаем ↓ 9. А: слабо / да ○ 10. Б: да-а / то есть у нас тут / ну-у-у очень сильно обороты упали в связи с этим 11. кризисом ↓ 12. А: понял ↓ понял ↓ 13. ну / вы еще занимаетесь этим сортиментом / то есть вы еще как бы этим 14. бизнесом занимаетесь / да ○ 15. Б: да / пока занимаемся / да ↓ 16. А: ясно / ясно↓ Но / а не планируете сюда какую-то командировку в Чехию ○ 17. Б: ну пока / в этом году то точно тут уже нет ↓ ☼ 18. А: ну / так в этом понятно / protože осталось месяц ↓ 19. Б: да / так а у Вас как там ○ Что-то изменилось ○ 20. А: ну /у нас в принципе как○ А- а- а / есть тоже изменение /кризис к нам пришел 21. сейчас / вот летом появился кризис / то у нас все было нормально в принципе / 22. сейчас летом уже потяжелее стало / вот и тут у нас как бы изменились тоже / на 23. фирме изменился состав этих хозяев фирмы / то есть там произошли какие-то 24. структурные изменения на фирме ↓ 25. Б: hmhm ↓ а продукция все……┴ 26. А: вот ↓ ну / как будете в Чехии / я вам расскажу / покажу ↓ 27. Б: ага / ага ↓продукция-то все та же / да○ 253 28. А: продукция та же ↓ Продукция / расширили мы сортимент / т.е. сейчас / 29. производим уже несколько линий / там новые технологии / купили мы роботы / 30. по на них сейчас делаем новый сортимент / новая линия будет делать для нас 31. фирма / если знаете / это фирма «Аппенинсорина» ↓ это дизайнерская студия 32. итальянская /которая делает ну эти машины «Феррари»/так они делают дизайн 33. этих фирм ↓ вот / и мы сотрудничаем с фирмой «Феррари» / мы будем 34. производить посуду с их / под их маркой / вот ↓ а / одно из условий было/ чтобы 35. дизайн был разработан их придворным / скажем дизайнерскими агентом 36. / поэтому сейчас мы подготавливаем новую / новую серию / 37. которая будет называться «Аппенинсорина» / будем ее продавать по всей 38. Европе↓ Вот↓ ■■ 39. Б: понятно ↓ ■■ 40. Б: хорошо ↓ ну-у-у /я не знаю ↓ тут / в принципе / я в этом году я никуда вообще 41. не ездил ↓ ни в Чехию / ни в Польшу ↓ никуда↓ 42. ну / там в Чехии вообще у нас там основное было то / что мы стеклом /хрусталем 43. торговали ↓ 44. Б: в Чехии там эти крупные / крупные производители хрусталя обанкротились ○ 45. А: ne ↓ 46. Б: да / так и что там наверно уже новые хозяева конечно/ но с новыми хозяевами 47. я еще пока не контактировал ↓ 48. А: ясно / ясно↓ 49. Б: особой / необходимости нету ↓ вот ↓ ну / поживем, увидим ↓ может быть / 50. потихоньку из кризиса будем выходить↓люди начнут покупать чего-то↓ сейчас 51. у нас тут покупают в основном только самое необходимое ↓то есть /то чего/ без 52. чего обойтись можно / это как раз наш ассортимент люди практически не 53. покупают ↓ 54. А:hm / hm… ↓ 55. Б: вот так ↓ 56. А: ясно /ясно ↓ ну / хорошо / тогда увидимся тогда / когда приедете в Чехию↓ 57. позвоните / 58. рад вас tady / здесь встречу / с радостью / поэтому/ … 59. Б: ну / хорошо / хорошо ↓ eсли / если буду в Чехии / то заеду обязательно ↓ 60. А: окей, окей↓ 61. Б: все ↓ счастливо ↑ 62. А: спасибо ↑ вам тоже всего доброго ↑ до свидания ↓ Podíváme-li se na transkript tohoto telefonického rozhovoru z pohledu konverzační analýzy (KA) zjistíme, že celý dialogický text iniciuje mluvčí A. Z hlediska typologie dialogů podle jejich charakteristických vlastností se jedná o rozhovor dvou partnerů, jejichž sociální role je determinována vztahem na úrovni obchodních partnerů. Jedná se o soukromý rozhovor obsahující poměrně krátké repliky. Rozhovor má povahu řízeného dialogu, jehož komunikace je zprostředkovaná. Reagování mezi jednotlivými replikami je střídavé, symetrické. V oblasti tematické výstavby dialogického textu zjišťujeme, že je dialog zaměřen na několik témat, které účastníci v souladu se svými individuálními záměry postupně probírají. V Ř. 7 – 12 se hovoří o tom, jak se daří partnerům po obchodní stránce v Rusku, Ř. 13 – 15 pojednává o sortimentu zboží, kterým se partnerská firma v Ruské federaci zabývá, Ř. 16 – 18 je věnovaný otázce eventuální služební cesty do České republiky. Následující řádky jsou zasvěcené spíše obchodní situaci v České republice. Např. v Ř. 19 – 26 se dočítáme o zájmu ruského partnera o změny v ČR, v Ř. 27 – 39 se doslýcháme o výrobě 254 a v Ř. 42 – 55 se mluví o bankrotech firem v ČR. V dialogu často přechází jeden z partnerů k jinému dílčímu tématu, dochází k tzv. porušení tematického souladu, jež lze zaznamenat např. v Ř. 13 – 17 a v Ř. 26 – 27. V dialogickém textu je zachován tzv. princip kooperace, který jako obecné pravidlo pro vedení dialogu zformuloval H. P. Grice. Komunikace tohoto dialogu je orientovaná především na udržení a rozvoj vzájemných vztahů. Pohybujeme se tu ve sféře společenské konverzace s prvky některých zdvořilostních rituálů, které jsou často vázány k určitému prostředí a typu kultury. Hovoříme o tzv. fatické komunikaci, např. Ř. 56 – 59. V rámci dialogického textu byla porušena zásada konverzačních maxim, resp. maxima relevance. Mluvčí A v Ř. 16 a 18 nedostatečně srozumitelně vyjádřil repliku týkající se možnosti služební cesty mluvčího B do České republiky. V důsledku neúspěšnosti získané odpovědi mluvčím B se k tématu repliky Ř. 16 vrací ještě v nepřímé otázce – Ř. 27 a potom v závěrečné fázi telefonického rozhovoru, Ř. 56. Naproti tomu mluvčí B poskytuje odpověď na repliku Ř. 16 v Ř. 17. Poté dochází k tzv. tematickému nesouladu, kdy je téma plánování služební cesty do ČR nahrazeno dalšími dílčími tématy, přičemž na repliku Ř. 16 podává mluvčí B ještě jednou odpověď až v Ř. 40. Členění dialogického textu je složeno z replik, jakožto základních jednotek segmentace. Jednotlivé repliky tvoří sekvence, z nichž nejnápadnějšími se jeví replikové dvojice (Ř. 19-24). Konverzační analýza rozlišuje několik typů sekvencí. Tzv. přípravná sekvence, neboli pre-sekvence je v tomto dialogu zastoupena v Ř. 7 – 16, vloženou sekvenci najdeme v Ř. 19 – 20 a postranní sekvenci v Ř. 7 – 12. Na místě, kde společně obchodní partneři hovoří o výrobě, dochází k tzv. interruption (přerušení) mluvčího, Ř. 25 – 26, 27. V průběhu dialogického textu vznikají opravy, které iniciuje mluvčí sám na svůj vlastní podnět. Tyto opravy činí většinou ještě v průběhu realizace téže repliky, v níž došlo k chybě, Ř. 57 – 58. K tzv. vyšším jednotkám (fázím) se podle Hoffmannové řadí fáze úvodní (opening) Ř. 1 – 8, středová Ř. 9 – 55 a závěrečná (closing) Ř. 56 – 62. V dialogu se převážně objevují normální pauzy, které tvoří přirozenou hranici replik dvou mluvčích. Delší pauzy pozorujeme pouze v Ř. 38 a 39. V rozhovoru jsme zaznamenali velký výskyt tzv. členících signálů, zejména na počátku repliky ну, понял, hmh, вот, ага, понятно, ясно – Ř. 12, 13, 20, 25 – 27, 39, 42, 48, 54 – 56 a 59. Na konci repliky se čtyřikrát objevila částice да – Ř. 9, 14, 15, 27. Z hlediska jazykových prostředků, resp. syntaktické výstavby v dialogickém textu nacházíme časté nezáměrné opakování slov, ke kterému s největší pravděpodobností docházelo z pouhého zvyku ústního projevu mluvčího A – Ř. 16, 27, 36, 39, 44, 48, 54, 60. Tzv. nedokončení, „opouštění“ započaté syntaktické konstrukce jsme v rámci konverzační analýzy rozhovoru zaznamenali v Ř. 58. Ustálená, modelová syntaktická konstrukce se objevila v textu jednou – Ř. 49. Opakování slov nebo víceslovných výrazů, synonyma nebo slova významově blízká jsou pro dialogický text charakteristická. Tato slova vlastně naznačují, že mluvčí hovoří o stejné věci, Ř. 27 – 28. Typicky dialogické jsou obměny téhož slovesa v určitém slovesném tvaru v sousedních replikách, Ř. 7 – 8, 14 – 15, 19 – 24. Ze zdvořilostních replik lze v tomto dialogickém textu sledovat pouze formu vykání v rámci oslovení, např. Ř. 13 – 14. V rozhovoru se často na začátku replik vyskytují lexikální prostředky, kterými se nevyjadřuje ani protiklad v obsahu ani v postoji nebo názoru k replice předcházející, viz např. Ř. 13 – 15, 16 – 17, 55 – 56. Během dialogu došlo třikrát k chybnému užití jazykového kódu, v řádcích 18, 45 a 58 byly mluvčím A omylem použity v rozhovoru, který se vedl v ruském jazyce, výrazy v jazyce českém, v závěrečné fázi potom v jazyce anglickém – Ř. 60. 255 V souvislosti s cíli dialogů a strategiemi jejich uskutečňování jsme v dialogickém textu rozpoznali následující reakce na elementární komunikační záměry: návrh – zamítnutí (Ř. 16 – 17), pozvání – přijetí (Ř. 55 – 59), přání – poděkování za přání (Ř. 61 – 62). Celý dialog je protkán jednotlivými iniciačními a reaktivními replikami. Nesamostatné, tj. reagující (reaktivní) repliky, které následují po zjišťovacích otázkách vyjadřují obvykle souhlas/nesouhlas, schválení/zamítnutí něčeho, potvrzení/popření, přijetí/odmítnutí něčeho. Takovéto repliky se vyjadřují např. v Ř. 13 – 15, 16 – 17, 19 – 24. Často se v dialozích objevuje situace, že nějaký elementární komunikační úkol splní partneři prostřednictvím více replik než dvou, potom hovoříme např. o tzv. replikových trojicích, Ř. 7 – 9, Ř. 44 – 47. Použité repliky v Ř. 16, 26 a 56 směřují k získání potvrzení o plánování služební cesty mluvčího B do České republiky. Poněvadž po těchto replikách dochází opakovaně k tzv. tematickému nesouladu, obdržel mluvčí A pouze příslib návštěvy ČR replikou vyjádřenou až v závěrečné fázi telefonního rozhovoru, Ř. 59. Ve vztahu k teoriím kulturních standardů se nám na základě konverzační analýzy tohoto telefonického rozhovoru potvrzuje, že pro úspěšné dosažení svého cíle v rámci komunikace s ruskými obchodními partnery je důležitá tzv. komunikace zaměřená na příjemce, tj. komunikace, která se s ostatními lidmi silně modifikuje dle jejich domnělých pocitů a očekávání. Důležitou roli hraje fakt, zda existuje mezi osobami vztahová rovina, Ř. 7, 19. Hodně prostoru je v dialogu věnováno osobním pocitům obchodního partnera. Jedná se o tzv. kulturní standard emocionalita, Ř. 8, 10, 40 – 41, 59. V dialogu se objevují prvky pesimismu/fatalismu, tj. kulturního standardu, který odráží ruský vnitřní obraz světa, dle něhož je život formován osudovou předurčeností přicházejících událostí, Ř. 49 – 53. Resumé Die Autorin widmet sich in ihrem Artikel dem Thema der Konverasionsanalyse. Sie stellt zuerst kurz die Geschichte der Konversationsanalyse dar und dann analysiert sie mit Hilfe der oben genannten Teorie ein autenthisches Telefongespräch. Sie analysiert diese Höraufnahme aus folgender Sicht: Sprachmittel, Lexik, Syntax, Ziele und Thema der Dialoge und Gliederung des Textes. Der Autorin ist es gelungen, den gesprochenen Text um die kulturelle Standards zu erweitern. Bibliografie 1. 2. 3. 4. 5. Baumgart, A., Jänecke, B. Rußlandknigge. München: 2005. Hoffmannová, J. Kapitoly o dialogu. Praha: 1994. Hoffmannová, J. Stylistika a... Praha: 1997. Nový, I., Schroll-Machl, S. Spolupráce přes hranice kultur. Praha: 2005. Nový, I., Schroll-Machl, S. Interkulturní komunikace v řízení a podnikání česko-německá. Praha: 2007. 256 Анализ эргонимической лексики как одно из актуальных направлений ономастических исследований Ekaterina Popova The analysis of ergonyms as one of the most actual directions in onomastic studies Abstract: The article is dedicated to presenting some aspects in which ergonyms can be studied, such as functional, structural and motivation properties, terminological problems and some other particular moments. Key words: ergonym; proper name; onomastics. Contact: Moscow State University, [email protected] Развитие ономастических исследований в любой стране, как правило, проходит по одной модели. В первую очередь исследователи занимаются топонимами и антропонимами, то есть так называемыми прототипическими именами собственными, которые составляют ядро ономастического пространства, исследуются генезис, этимология этих классов имен собственных, их словообразовательная структура. Постепенно встают и общетеоретические проблемы, связанные с определением онима как особого класса лексики, его свойств, соотношений с апеллятивом. Ономастическое пространство подвергается все более подробному членению, появляются комплексные описания отдельных классов онимов. Возникает интерес к таким аспектам исследования, как грамматическое оформление имен собственных (в т.ч. по сравнению с апеллятивами), ассимиляция заимствованных онимов в языке. Для наиболее развитых на данный момент ономастических школ (в т.ч. польской, чешской, российской) характерно исследование уже непрототипического ономастического материала (периферия ономастического поля), а также рассмотрение ономастической лексики с точки зрения ее функционирования в языке (а не как самодостаточного класса лексики) и связей ономастики с другими дисциплинами, такими как социолингвистика, статистика, культурология. Эргонимы – наименования деловых объединений людей – в последнее время вызывают особый интерес исследователей. Это достаточно большая группа имен собственных, внутри которой можно провести более дробное деление в зависимости от типа называемого объекта. К эргонимам относятся наименования правительственных организаций, различных обществ, союзов, театральных трупп, спортивных клубов, политических партий, коммерческих организаций, музыкальных коллективов и т.д. Семантические, структурные и функциональные особенности эргонимической единицы напрямую зависят от типа именуемого объекта. Изучение эргонимической лексики представляет для исследователя большой интерес по нескольким причинам. Данный тип онимов является одним из самых нестабильных. Большой процент объединений людей существует в течение короткого промежутка 257 времени, и за этот период нередко успевает сменить несколько названий. Срез данной части ономастикона в любой момент времени может дать картину состояния общества: его ориентиров, ценностей, модных тенденций и т.д. Сравнивая данные за несколько временных периодов, можно проследить изменения, происходящие в обществе, а сопоставление эргонимии различных языков в один момент времени может продемонстрировать различия между культурой и менталитетом различных народов. Рассмотрим отдельные аспекты изучения эргонимов и проблемы, с которыми может столкнуться исследователь. 1. Терминология Терминологические проблемы неизбежно возникают при описании новых классов онимов, которые оформились недавно и не имеют устойчивой традиции изучения. История термина «эргоним» это подтверждает. Так, в монографии А. В. Суперанской «Общая теория имени собственного» «названия предприятий, учреждений, обществ, объединений, союзов и т.п.» рассматриваются как самостоятельный вид онимов, однако специализированного наименования еще не существует [Cуперанская 1973]. Н. М. Морозова в книге «Имена собственные русского языка (географические названия)» также обращает внимание на имена собственные – названия средств транспорта, промышленных и хозяйственных предприятий, служб быта, культурнопросветительских учреждений [Морозова 1977]. В «Словаре русской ономастической терминологии» Н. В. Подольской присутствует уже сам термин «эргоним» (от греч. «дело, труд, деятельность»), который определяется как «разряд онима, собственное имя делового объединения людей (в т.ч. союза, организации, учреждения, корпорации, предприятия, общества, заведения, кружка)» [Подольская 1978]. Ю. А. Карпенко предложил для обозначения такого рода названий термин «эргонизм» [Карпенко 1988: 56], однако в ономастике термин «эргонизм» не прижился. В серии сборников «Ономастика Поволжья» существует раздел «Ктематонимы», в который входят статьи, посвященные названиям различного рода предприятий, бытовых, торговых, культурных объектов, а также судов, поездов и т.п. [Ономастика Поволжья 1976]. В польскую ономастику термин «эргоним» вошел сравнительно недавно, причем само выделение эргонимов в качестве отдельной, самостоятельной группы ономастической лексики в польской науке и до сих пор остается под вопросом. Чаще всего польские исследователи относят названия деловых объединений людей к классу хрематонимов (не выделяя их как самостоятельную группу имен собственных), под которыми понимаются имена собственные серийных или единичных изделий, произведенных человеком, обычно не имеющих постоянной связи с определенным пейзажем. Так трактуют хрематонимы, в частности, Э. Якус-Борек [Jakus-Borkowa 1987], П. Зволиньский [Zwoliński 1978], М. Бучиньский [Buczyński 1982], Ч. Косыль [Kosyl 1993]. В словаре ономастических терминов славянских языков («Osnoven sistem i terminologija na slovenskata onomastika») в классе хрематонимов (собственные имена вещей, созданных человеком и не прикрепленных к данной территории) выделяются три подкласса, среди которых есть и подкласс «собственные имена общественных институтов» [Osnoven system…1983]. Украинские лингвисты разделяют хрематонимы (названия предметов материальной культуры) и эргонимы (наименования дeловых объединений людей) [Encyklopedia... 2003]. Чешские и словацкие ономасты трактуют понятие хрематонимии очень широко и включают в класс хрематонимов все перечисленные выше группы имен 258 собственных, в т.ч. и названия деловых объединений людей, такая точка зрения отражена в работах Р. Шрамека [Šrámek 1999], M. Шипковой [Šipková 1997], M. Чеховой [Čechová 1999]. Еще более неоднозначным является соотношение понятий «эргоним» и «урбаноним». Особенно остро этот вопрос встает, когда речь идет о наименованиях точечных городских объектов: театров, магазинов, предприятий общественного питания и др., ведь, например, здание, принадлежащее какой-либо организации, является внутригородским объектом, связано с ландшафтом города (т.е. является урбанонимом) и при этом имеет такое же название, как и организация, в нем располагающаяся. Театры также можно рассматривать как обозначение труппы, учебные заведения – как совокупность людей, в нем работающих и учащихся и т.д. Помимо вопроса о собственно термине для наименований организаций, в ономастической среде ставился и другой теоретический вопрос – о правомерности отнесения к онимам названий организаций, учреждений, обществ и т.п., которые представляют собой словосочетание, состоящее из имен нарицательных и описывают тип и направление деятельности данного учреждения типа Katolicki Uniwersytet Lubelski (т.н. реально мотивированные эргонимы, см. ниже). В принадлежности к именам собственным наименований с прозрачной семантической структурой сомневались многие исследователи и либо отказывали им в статусе онимов, либо относили их к апеллятивно-онимическому пограничью ([Topolińska 1978] и др.). 2. Функции Все без исключения онимы (и эргонимы в их числе) выполняют функции, свойственные и апеллятивам: это номинативная и коммуникативная функция (а также и сигнификативная, если принимать точку зрения тех ученых, которые признают наличие у онимов лексического значения). Специфической функцией имен собственных является идентификационно-дифференцирующая. Она состоит в том, что онимы одновременно выделяют объект и отличают его от других объектов того же класса. Факультативно онимы могут также выполнять информационную, рекламную, мемориальную функции. Информационная функция подразумевает сообщение в наименовании какой-либо информации об объекте номинации. Эта функция свойственна наименованиям культурных, научно-просветительских, некоторым типам бытовых и других некоммерческих учреждений (т.н. реально мотивированным эргонимам, см. ниже): Polskie Towarzystwo Miłośników Róż, Федеральное медико-биологическое агентство РФ. Рекламная функция заключается в привлечении внимания потенциального клиента и призвана убедить его в том, что данный объект является лучшим среди ему подобных. Данная функция характерна для наименований различного рода объектов, для которых важным является получение поддержки возможно большего числа граждан с целью получения прибыли, прихода к власти и т.п. Рекламную функцию выполняют наименования коммерческих предприятий, музыкальных коллективов, некоторых политических партий. Особенно интересно проследить способы реализации рекламной функции на примере наименований музыкальных коллективов: такое наименование может быть интригующим (Cała Góra Barwników, Ciemna Strona Pomidora, Popłoch Wśród Dziewcząt), эпатирующим (Sedes, Śmierć kliniczna) – впервые об этой функции наименований музыкальных групп упоминают Х. Згулка и К. Шимоняк, называя ее «prowokacja» [Zgółkowa, Szymoniak 1988] – или забавным, созданным на основе, например, языковой игры (Kobranocka, Wniebowzięci, Stan d’Art). 259 Мемориальная функция состоит в упоминании в названии людей или событий, которые имели какое-либо значение для истории объекта или страны. Данная функция (которая обычно сопутствует информационной) характерна для наименований научных, образовательных, культурно-развлекательных учреждений, фондов и т.д. (Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk im. L. Hirszfelda we Wrocławiu, Szkoła Podstawowa Niepubliczna Nr 51 im. Jana Brzechwy, Московский государственный университет им. М. В. Ломоносова). М. Я. Крючкова отмечает, что в последнее время многие названия приобретают также функцию «охраны собственности» (другими исследователями также предлагается термин «юридическая») «в связи с появлением большого количества частных фирм, разнообразных по своему роду деятельности (как производственных, так и непрозводственных), в условиях рыночных отношений и жестокой конкуренции» [Крючкова 2003: 30]. Эту функцию выполняют наименования объектов, подлежащих регистрации – фирмы, политические партии и др. 3. Структура Общая структура эргонима напрямую связана с выполняемой им функцией, что в свою очередь, как было сказано выше, связано с типом именуемого объекта. Первую группу составляют имена, выполняющие информационную функцию, где все входящие в их состав слова употребляются в своем прямом значении, при этом наблюдается полное соответствие между свойствами обозначаемого объекта и значениями используемых в наименовании слов, например, Zespół Pieśni i Tańca Politechniki Warszawskiej, Главное управление по обслуживанию дипломатического корпуса при МИД РФ. Такого рода эргонимы получили название «реальных» [Суперанская 1989] или «реально мотивированных» [Беспалова 1991]. Такие наименования свойственны наиболее «официальным» классы эргонимических объектов: правительственные учреждения, большинство политических партий, союзов, обществ, учебных заведений. Вторую группу составляют т.н. «условно-символические» эргонимы. Такого типа наименования образованы от онимов и/или апеллятивов и не связаны напрямую со свойствами денотата, чаще всего выполняют рекламную функцию, привлекая внимание потенциального клиента и, как правило, ничего не сообщая о роде деятельности организации, например, Zabili Mi Żółwia (музыкальная группа), Радуга (детский сад). Третья группа представлена смешанными наименованиями, где условно-символический компонент (обычно закавыченный) предваряется реальным описанием: Polskie Stowarzyszenie Bioterapeutów «Biopol», Всероссийская политическая партия «Единая Россия». Структуру эргонимов можно исследовать и в другом аспекте. Наименования могут представлять собой слово, словосочетание или предложение, в его состав могут входить различные части речи, состоящие между собой в различных видах связи и т.п. Например, Тролль гнет ель (музыкальная группа) – простое двусоставное предложение с подлежащим, выраженным существительным в именительном падеже единственного числа, сказуемым, выраженным глаголом в форме настоящего времени изъявительного наклонения третьего лица единственного числа, и дополнением, выраженным существительным в форме винительного падежа единственного числа, которое относится к подлежащему и связано с ним связью типа «управление»). Целесообразно также описывать структуру эргонима с помощью моделей, например, наименование Polska Partia Przyjaciół Piwa можно представить в виде схемы ADJ+SUB+sub2+sub2, где SUB – ядерный компонент (существительное) в форме именительного падежа, ADJ – согласуемое определение при ядерном компоненте, sub2 260 – несогласуемое определение при ядерном компоненте, выраженное существительным в родительном падеже, sub2 – несогласуемое определение при члене sub2, выраженное существительным в родительном падеже. 4. Мотивация Проблема мотивации в связи с анализом эргонимической лексики стоит особенно остро. В случае с реально мотивированными наименованиями (правительственные учреждения, большинство политических партий) установление мотивации не составляет труда, т.к. их основной функцией является информационная, и прозрачность наименования – одно из главных средств ее осуществления. Когда мы имеем дело с эргонимами, содержащими условносимволический компонент, мотивация зачастую остается тайной для исследователя. В отдельных случаях мы можем предполагать, что явилось причиной выбора той или иной единицы в качестве наименования, но чем менее «официальным» является именуемый объект, тем сложнее становится поиск закономерности. Ярче всего данную проблему можно проиллюстрировать на примере наименований музыкальных коллективов. Потенциально стать наименованием музыкального коллектива может любое сочетание любых единиц, которое соответствует требованиям, предъявляемым музыкантами к наименованию. Эти требования имеют исключительно индивидуальный характер, и зачастую сами члены группы не могут объяснить свой выбор. Иногда участники группы придают большое значение своему названию и объясняют, почему оно было выбрано, но во многих случаях, как следует из рассказа самих музыкантов, номинация была случайной. В явном или завуалированном виде в наименовании может присутствовать различная информация, в том числе: · музыкальное направление, к которому относят свое творчество музыканты Dyliżans Country (кантри), Skangur (ска) · имена, фамилии, псевдонимы участников группы Kasia&Wojtek (имена солистов группы), Chylińska (фамилия солистки), SKTC (первые буквы псевдонимов музыкантов коллектива), KoMa (по две буквы из имен двух солистов группы) · место образования коллектива (репетиций, встреч участников) Myslovitz (немецкое название города Мысловице, где образовалась группа), Jeden Osiem L (дом номер 18 по улице Lotników – дом, в котором жили два участника группы), Jubel (сокращенное название кафе Jubilatka, где встречались участники группы) · количество музыкантов в группе Trzy Plus Dwa, Ich Troje · принципы, ценности участников группы Cannabis Indica (музыканты относят себя к растаманам, а для этой субкультуры характерно употребление марихуаны), Infernum (участники группы причисляют себя к металлистам, в культуре которых ключевыми понятиями являются смерть, боль, ад и др.) · важные для участников факты, люди, коллективы, композиции Ivo Partizan (Иво Лола Рибар – народный герой Югославии, один из организаторов народно-освободительной борьбы югославского народа против фашистских оккупантов, деятельность которого участники считают во многом символичной), Kristen (Кристен Пфафф – трагически погибшая басистка групп «Janitor Joe» и «Hole», концерт которой в свое время проходил в Щецине, родном городе 261 коллектива Kristen и произвел на участников группы очень сильное впечатление), Uma2rmaН (Ума Турман – американская актриса, любимая актриса основателей группы), Będzie dobrze (слова из песни Боба Марли, знаковой фигуры регги-культуры, к которой относят себя музыканты). Однако выяснить, что послужило мотивационной основой для наименования, зачастую возможно только задав вопрос номинатору, что доказывает отсутствие в наименовании какой-либо информации об объекте для «непосвященных». Помимо указанных выше главных аспектов (теоретический, функциональный, структурный, мотивационный), существует множество направлений, в которых могло бы развиваться исследование эргонимии. Приведем некоторые из них. · отдельные элементы в составе эргонимов Предметом изучения может стать любой элемент в составе наименования. Так, например, Б. З. Букчина выбрала для анализа одну из словообразовательных моделей эргонимов (а именно названия типа «Грузия-фильм», «Тула-уголь» и т.п.) [Букчина 1981], В. М. Лейчик уделил особое внимание сложносокращенным наименованиям [Лейчик 1982], А. М. Емельянова посвятила свое исследование цветовой символике в эргонимах Уфы [Емельянова 2007] и др. Такой аспект, как иноязычные наименования в составе эргонимов становился объектом исследований в связи с наименованиями коммерческих предприятий. Однако большой интерес представляет также исследование данных элементов в составе, например, названий музыкальных групп. В рамках такого исследования можно обратить внимание на функции иноязычных элементов, их структуру, способы сочетания иностранного и родного языка и т.д. В качестве одного из направлений можно предложить также изучение имен собственных в составе наименований, отдельные тематические группы лексем (например, названия растений, животных и т.д.) и др. · графическое оформление Графическому оформлению своего названия особое внимание уделяют номинаторы не всех эргонимических объектов. Чаще всего своеобразную графику имеют или наименования «неофициальных» объединений (музыкальные группы, союзы по интересам и др.), или коммерческие предприятия, которым необходимо зарегистрировать наименование, уже закрепленное в реестре за другим предприятием (например, Ника – НиКа, НикА, Nika и т.д.). Второй случай для ономаста не слишком интересен, тогда как первая ситуация предоставляет широкие возможности для исследования. Графических способов, которые способствуют выполнению рекламной функции (т.е. привлекают внимание), множество, например, замена строчных букв прописными и наоборот (DoMiNo, Grupa MoCarta), замена букв и сочетаний на фонетически идентичные, но неправильные с орфографической точки зрения (Mejk, Karate Musiq, Defekt Muzgó), замена буквенных сочетаний цифрами (4EVER, Uma2rmaH), использование разнообразных символов (M@r@ton, 7000$, Гл;)к0Z@), вставки в виде различных пунктуационных знаков, пробелов или, наоборот, их отсутствие (Skąd Inąd, S.P.O.R.T., SixtyNine, Мечтать!) симметрично отображенное написание букв, слов или их частей и т.д. · деривация Большой интерес представляют дериваты, образованные от эргонимов. Объектом исследования могут стать, например, аббревиатуры, сокращенные наименования различных учреждений, функционирующие в разговорной речи (Высшая школа экономики – Вышка, Российский государственный университет нефти и газа им И. М. Губкина – Нефте-губкинский, Губка), обозначения лиц, имеющих отношение к данной организации, например, членов политических партий (LPR – elpeerowiec/LPR-owiec, СПС – правосилец, ЕР – единорос(с)), в том числе 262 и не нейтральные стилистически (PiS – pisek, AWS – awuesiarz, ЕР – едрист, едераст), а также прилагательные и глаголы со значением «имеющий отношение к данной организации», «вести себя, как представитель данной организации» (LPR – elpeerowski, ЕР – едросить) и др. · сравнение В сравнительном аспекте (структура, функционирование, использование тех или иных элементов и т.д.) можно рассмотреть, например, один вид эргонимов на различном временном или топографическом пространстве, несколько видов эргонимов в один период времени в рамках одной топографической единицы. Помимо названных нами отдельных аспектов, существует множество других, которые еще только ждут своих исследователей. Своевременный сбор материала и его изучение особенно важны для такого нестабильного класса имена собственных, каким являются эргонимы. Summary Ergonyms belong to the most unstable, changeable and short-lived proper names, that’s why ergonym studies can be of interest not only for linguists, but also for culturologists and sociologists, since ergonyms give the material for studying mentality and values of the society. The choice of lexem, graphics, structure for organization names demonstrate actual trends in name-giving, which in turn depend on mental and cultural state of society in particular country or time period. Библиография 11. Беспалова, А. В. Структурно-семантические модели эргонимов и их употребление в английском языке. АКД. Волгоград, 1991. 12. Букчина, Б. З. Об образованиях типа «Грузия-фильм», «Тула-уголь» и под. // Ономастика и грамматика. Москва, 1981. 13. Емельянова, А. М. Цветовая символика в эргонимах г. Уфы // Научное наследие и современное языковедение: труды и материалы Международной научной конференции (Казань, 4-7 мая 2007 года). Под общ. ред. К. Р. Галиуллина, Г. А. Николаева. Казань: Казанский государственный университет В. И. УльяноваЛенина, 2007. – Т. 1. 14. Карпенко, Ю. А. Современное развитие русской ономастической системы // Актуальные вопросы русской ономастики: Сборник научных трудов. Киев, 1988. 15. Крючкова, М. Я. Многокомпонентные эргонимы в аспекте орфографии: проблема совершенствования нормы правописания. Волгоград, 2003. 16. Лейчик, В. М. Люди и слова. Москва, 1982. 17. Морозова, Н. М. Имена собственные русского языка (географические названия). Волгоград, 1977. 9. Ономастика Поволжья 4. Саранск, 1976. 10. Подольская, Н. В. Словарь русской ономастической терминологии. Москва, 1978. 11. Суперанская, А. В. Общая теория имени собственного. Москва, 1973. 12. Суперанская, А. В., Подольская Н. В., Васильева Н. В. Общая терминология. Москва, 1989. 13. Buczyński, M. Nazwy własne pojazdów komunikacyjnych w Polsce // Zeszyty Naukowe UG, Prace Językoznawcze 14, 1982. 14. Jakus-Borkowa, E. Nazewnictwo Polskie. Opole, 1987. 15. Kosyl Cz. Chrematonimy // Encyklopedia kultury polskiej XX w. T. 2. Wrocław, 1993. 263 16. Čechová, M. Současné změny ve firemních názvech // Naše řeč 77, 1994, č. 4. 17. Osnoven sistem i terminologija na slovenskata onomastika. Skopje, 1983. 18. Šipková, M. Drobnosti // Naše řeč 78, 1995, č. 4. 19. Słowiańska Onomastyka. Encyklopedia. t. I i II – red. naukowa E. Rzetelska-Feleszko, A. Cieślikowa. 2002-2003. 20. Šrámek, R. Úvod do obecné onomastiky. Brno, 1999. 21. Topolińska, Z. Proper names vs. definite descriptions // Proceedings of the XIII-th Congress of Onomastic Sciences in Cracow. V. 2, 1978. 22. Zgółkowa, H., Szymoniak, K. Prowokacja w nazwie // Onomastyka w dydaktyce szkolnej i społecznej, red. E. Homa. Szczecin, 1988. 23. Zwoliński, P. Место хрематонимов в ономастике // Proceedings of the XIII-th Congress of Onomastic Sciences in Cracow. V. 2, 1978. 264 Pragmalingvistický pohľad na frazeologizmy v anglických ekonomických textoch Petra Strnádová Pragmalinguistic Aspects of Idioms in the English Business Texts Abstract: In the paper we analyse the position of phrasemes/idioms in the English busines texts from the pragmalinguistic point of view. Our analysis is based on Levinson´s definition of pragmatics and focused mainly on the speech acts by J. L. Austin. The analysed samples are phrasemes/idioms excerpted from the articles published in the online editions ofthe Financial Times and the Economist. We present their meanings and etymology while these data are consequently interpreted from the aspect of speech acts, and pragmatics in general. The results confirm performative character of the used idioms, as well as their common illocutive intention to make the text more noticeable and thus attract the readers´ attention with usually successful perlocutive effect. Key words: phraseology; idiom; pragmalinguistics; speech acts; performative; illocution; perlocution; etymology; metaphor; communication. Contact: Matej Bel University in Banská Bystrica, [email protected] 1. Pragmalingvistika a frazeológia Vzťah pragmalingvistiky a frazeológie implikovaný v názve našej práce sa na prvý pohľad javí – v kontexte hierarchie jazykovedných disciplín – ako relatívne vzdialený. No už druhý pohľad podčiarkuje práve relativitu ich vzdialenosti a tretí hovorí dokonca o pomerne tesnej blízkosti. Pragmatika jazyka vychádza totiž vždy v prvom rade zo situácie, resp. kontextu, ktorý určuje pragmatickú významovú zložku a teda aj celkovú interpretačnú hodnotu komunikátov. Vznikla „ako dôsledok prieniku analytickej filozofie a semiotiky (do lingvistiky – pozn. aut.) koncom 70. r. 20. stor.“ (Vajdová, 2004, s. 216). Spolu s jedným z velikánov pragmalingvistického neba, H.P. Griceom, môžeme tiež konštatovať, že pragmatika sa (v istom protiklade voči sémantike) nezaujíma o doslovný význam (čo to znamená), ale o význam implikovaný (čo tým chceme povedať) (porov. Hoffmanová, 1997). Čosi podobné môžeme konštatovať aj o frazémach, to jest predmete skúmania frazeológie, hoci tu sa ešte stále pohybujeme v rovine sémantickej a prienik s pragmatikou nachádzame až pri odlišnom uhle pohľadu. Práve na ten sa chceme sústrediť, no ešte skôr si pripomenieme Johna Langshawa Austina, ktorého dielo Ako niečo robiť so slovami tvorí fundament pragmalingvistiky a zároveň je jedným z kľúčovým prvkov Levinsonovej definície predmetu pragmatiky (pre kompletnosť informácie zoznam dopĺňame – deiktické výrazy, implikatúry, presupozície a aspekty štruktúry diskurzu (Levinson, 1983 in: Hoffmanová, 1997; porov. Dolník, 2000)). 265 2. Teória rečových aktov a frazeológia Prevratnosť Austinovej teórie spočívala v „objave“1, že keď „niečo hovoríme“, obvykle tým v skutočnosti „niečo robíme“. Ide teda o „konanie prostredníctvom reči“ alebo, inými slovami, „rečový akt“. Hlavnú úlohu v teórii rečových aktov tak preberá intencia, to jest zámer hovoriaceho. S tým súvisí analýza konštantívov a performatívov, problém s ich definíciou a teda aj spoločnou hraničnou čiarou s výsledným poznatkom, že väčšina tzv. konštantívov (výpovedí, ktoré sú „čistými“ tvrdeniami s relevantnou hodnotou pravdivosti alebo nepravdivosti) sú (zároveň/v skutočnosti) performatívmi, teda výpoveďami, ktoré „vykonávajú činnosť“, t.j. obsahujú zámer dosiahnuť isté konanie a kritérium pravdivosti je v nich irelevantné. Na pomoc pri rozlišovaní jednotlivých dimenzií rôznych typov výpovedí Austin „rozložil“ rečový akt na známe zložky: a) akt lokučný, teda fyzické vykonanie rečového aktu s príslušnou gramatikou a sémantikou, b) akt ilokučný, teda zámer hovoriaceho, konanie, ktoré rečovým aktom uskutočňuje (sľub, rozkaz, varovanie, odporučenie a pod.), c) akt perlokučný, teda (možný) účinok a) + b) na poslucháča, resp. na jeho následné konanie (vykonanie rozkazu, odstrašenie od úmyslu a pod.) Vzťahy medzi jednotlivými zložkami sú značne komplikované. Jedna lokúcia samozrejme môže mať niekoľko ilokúcií, teda jedna výpoveď môže „inkarnovať“ rozličné zámery, ktoré závisia od kontextu a ďalších mimojazykových charakteristík konkrétnej výpovede (situácia, tón hlasu, vzťah medzi komunikantmi a pod.). Ešte zložitejšie spojenie je medzi ilokúciou a perlokúciou, nakoľko účinok našich slov je často veľmi ťažké určiť. Existuje len obmedzené množstvo výpovedí/formúl, obvykle realizovaných v konvenčnej situácii, resp. počas konvencionalizovaného rituálu, u ktorých je vzťah ilokučno-perlokučný jednoznačný (svadobný obrad a pod., bližšie pozri Austin, 1962). Teóriu rečových aktov a vôbec pragmalingvistický prístup sa v našom príspevku pokúsime aplikovať na dvojjazyčné príklady frazém excerpovaných z článkov z internetových verzií denníkov Financial Times a The Economist. Takáto výskumná vzorka korešponduje so zameraním našej budúcej dizertačnej práce a zároveň poskytuje široký interpretačný priestor. Predtým si však ozrejmíme pojmový aparát týkajúci sa frazeológie, resp. idiomatiky, ktorý budeme pri interpretácii používať a preto nasleduje krátky exkurz do zmienenej oblasti. Vzhľadom na dvojjazyčnosť nášho výskumného materiálu narážame v prvom rade na duálny pohľad na frazeológiu ako vednú disciplínu. Medzi slovenským (príp. v širšom kontexte slovanským či európskym) a anglosaským ponímaním je totiž výrazný rozdiel. Zatiaľ čo domáca jazykoveda zväčša považuje frazeológiu za „relatívne samostatnú zložku lexikológie“ (Mlacek, 1984, s. 15), v anglosaskom, resp. (zjednodušene) anglickom kontexte frazeológia ako pojem a teda ani jazykovedná (sub)disciplína prakticky neexistuje (porov. Kvetko, 2009). Pri pomenúvaní takých slovných spojení a fráz, ktoré by sme na domácej pôde kategorizovali ako frazeologizmy/frazémy (duplicitný termín označujúci základnú jednotku frazeologickej teórie, historicky dokonca rozšírený aj o tretí prvok – frazeologická jednotka) sa tam najčastejšie používajú pojmy idióm alebo kolokácia. Idiómy sú v našom jazykovednom kontexte len jednou z „podmnožín“ frazeologizmov, pričom „klasik“ slovenskej frazeológie J. Mlacek ich definuje ako „synonymum pre pomenovanie sémanticky najtesnejších ustálených spojení, pre tzv. frazeologické zrasty“ (Mlacek, 1984, s. 22). Kolokácie by sme mohli zasa prirovnať k frazeologickým celkom a frazeologickým spojeniam, teda jednotkám, ktorých nový, resp. nadobudnutý frazeologický 1 úvodzovky odkazujú na jeho predchodcov Peircea a Morrisa s triádou syntax-sémantika-pragmatika, resp. Wittgensteinovu tézu význam = jeho použitie (porov. Hoffmanová, 1997) 266 význam len čiastočne či sprostredkovane súvisí s pôvodným významom jeho jednotlivých zložiek (porov. tamže, s. 70-72). Za všeobecne platnú by sme mohli považovať nasledovnú definíciu frazém: sú to „pevné (stabilné) slovné spojenia, ktorých základnými znakmi sú polylexikalita (skladajú sa minimálne z dvoch lexém) a stabilita“ (Malá, 2004, s. 311). Klasifikačných kritérií týkajúcich sa formálnej aj obsahovej typológie je na oboch brehoch kanála La Manche, resp. Atlantiku široké spektrum (bližšie pozri StrnádováŠkvareninová, 2010), no z hľadiska pragmalingvistického sú pre nás zaujímavé tzv. aktualizácie a inovácie frazém, ktoré ako typy ich realizácie definoval už spomínaný J. Mlacek (bližšie pozri Mlacek, 2003, in: Huťková- Strnádová, 2010). Týkajú sa totiž individuálnych zásahov do relatívne petrifikovanej pôvodnej podoby tradičných frazém, čo – predpokladáme – sa deje na základe určitého kontextu, situácie, resp. vzťahov komunikantov a tým napĺňa „pragmatickú schému“. Ak navyše vezmeme do úvahy fakt, že „fond frazém v užšom zmysle predstavuje výsledok duševnej tvorivosti danej spoločnosti, teda dosiahnutú úroveň poznania i kultivovanosti prejavu“ (Benčeková, 2009, s. 13), zisťujeme, že frazémy zasahujú aj do jazyku nadradených, resp. široko s ním súvisiacich úrovní skutočnosti ako kultúra, tvorivosť, spoločnosť a pod. Vráťme sa však k našej pôvodnej téme. Ak teda – v súlade s Austinom a jeho nasledovníkmi – tým, že niečo hovoríme, v skutočnosti niečo robíme, čo robíme tým, že používame frazémy v publicistickom texte s odbornou ekonomicko(-politicko)u problematikou? Aké ilokúcie a perlokúcie sa viažu k týmto jazykovým jednotkám? Odpovede sa pokúsime nájsť v nasledujúcej analýze. 3. Analýza 3.1. Titulok článku zaoberajúceho sa teritoriálnym a ropnými ložiskami motivovaným japonsko-čínskym konfliktom o malý ostrov vo Východočínskom mori obývaný len divými kozami znie Getting their goat. Na prvý pohľad je zrejmá prinajmenšom jeho metaforickosť, po bližšom skúmaní idiomatickosť a nakoniec pragmatická multivýznamovosť. Frazéma, resp, idióm get sb´s goat má totiž význam (niekoho) napáliť, dohnať do zúrivosti (Kvetko, 1991, s. 218) a vzhľadom na kontext ide priam o slovnú hračku. Etymologický online slovník2 k tomuto heslu uvádza, že pochádza z roku 1910 a pravdepodobne naráža na *ukradnutie kozieho maskota/talizmanu dostihovému koňovi (doslovný preklad, ďalšiu významovú vrstvu, resp. súvislosť uvádzame nižšie), alebo z francúzskeho výrazu prendre sa chèvre vo význame *vziať niekomu zdroj mlieka. Pre porovnanie, Wordsworthov idiomatický slovník uvádza čas vzniku tohto idiómu podobne na zač. 20. storočia, no jeho pôvod definuje ako „nejasný“ a lokalizuje ho do USA (Kirpatrick-Schwarz, 1993, s. 132). Nakoľko nás zaujala súvislosť s dostihovým koňom, ďalšie pátranie nás priviedlo k informácii, že napr. podľa American Heritage New Dictionary of Cultural Literacy 3 táto vtedy ešte „fráza“ bola skutočne po prvý raz použitá okolo r. 1907 v severoamerickej tlači a týkala sa dostihov. Všeobecne sa totiž verilo, že prítomnosť kôz v stajni má na plnokrvníkov upokojujúci vplyv a preto ich tam večer pred dostihmi umiestňovali. Ukradnutie takejto kozy, ktorá v istom zmysle plnila funkciu maskota či talizmanu zabezpečujúceho dobré umiestnenie v dostihoch, mohlo vyvolať hnev až zúrivosť majiteľa – hoci pôvodné použitie idiómu naznačuje skôr reláciu „strata kozy rovná sa strata sebavedomia“. Detailnosť našej interpretácie tu nie je náhodná ani samoúčelná, nakoľko je za ňou snaha vytvoriť fundament na odrazenie sa k interpretácii austinovsko-pragmatického rozmeru 2 3 http://www.etymonline.com/ pozri rozsiahlu debatu k téme na http://eggcorns.lascribe.net/forum/viewtopic.php?id=2016 267 využitia danej frazémy. Za ilokučný zámer autora považujeme pomerne priehľadnú snahu pritiahnuť pozornosť čitateľa štylisticky príznakovým, ba až expresívnym jazykovým prostriedkom (táto vlastnosť je u frazém univerzálna) a perlokučný efekt je z vyššie uvedeného zrejmý (hoci zrejme nie univerzálny): úspešná realizácie ilokúcie (pozornosť pritiahnutá) a navyše rozšírenie vlastných obzorov spôsobené naplnením potreby hlbšieho porozumenia kontextu, z ktorého vyplýva spomínaná viacvýznamovosť predmetného idiómu a tiež slovnej hry, ktorú s jeho pomocou autor článku rozohráva (kozy ako takmer jediné obyvateľky ostrova, ktorý je predmetom konfliktu medzi Čínou a Japonskom o to, kto komu tento ostrov „kradne“). Máme teda do činenia s performatívom, hoci jeho lokúcia, to jest oklieštená nevetná forma a obsah bez jasnej performatívnej zložky, by naznačovala konštantív. Snahu autora textu „vyťažiť“ čo najviac z vydarenej slovnej hračky podčiarkuje aj bezprostredne nasledujúci podtitulok Trouble over some caprine islands (Ťažkosti s istými kozími ostrovmi) alebo úvodné frázy otváracích viet prvých dvoch odsekov: A herd of feral goats on a tiny unpopulated island (Stádo divých kôz na maličkom neobývanom ostrove) a The goat-infested island (Ostrov zamorený kozami). Ilokúciu vo všetkých troch prípadoch môžeme zhrnúť ako zámer udržať pozornosť čitateľa pri geograficky (pravdepodobne) vzdialenej téme, ktorá vo svojej podstate s kozami nemá nič spoločné; hoci emócie viažuce sa k prenesenému významu idiómu v názve sú zdrojom konfliktu ekonomických a teda aj politických záujmov jeho účastníkov a tvoria východisko odbornej informácie, ktorá je skutočným obsahom článku. 3.2. Ďalšia zaujímavá frazéma bola citovaná z prejavu prezidenta USA Baracka Obamu o stave únie v januári tohto roku, kde konštatoval, že America is facing a “Sputnik moment” (Amerika stojí zoči-voči ďalšiemu „*momentu (vypustenia) Sputniku“). Z internetových zdrojov4 sme sa dozvedeli, že „moment Sputniku je bod, kde si ľudia uvedomia, že sú v ohrození alebo stoja zoči-voči výzve a musia preto znásobiť svoju snahu dobehnúť súpera. Pochádza z čias, kedy Sovietsky zväz vypustil do vesmíru prvý satelit Sputnik 1 a prinútil tak USA venovať sa vesmírnemu výskumu“. Denník The Washington Post dokonca prináša k tejto téme celý článok5 (hoci náš pôvodný zdroj bol Financial Times) vysvetľujúci kontext aj implikácie Obamovho výroku, to jest použitia tohto novodobého idiómu. Jeho cieľom má byť „prebudenie“ americkej spoločnosti, uvedomenie si hrozby aj výzvy zo strany rýchlo sa rozvíjajúcich ázijských krajín, predovšetkým Číny a Indie, ktoré – tak ako v 50. rokoch 20. storočia ZSSR – predbiehajú USA, a to dokonca vo viacerých oblastiach, predovšetkým vo vedeckých inováciách, technológiách a ekonomickej konkurencieschopnosti. Na doplnenie kontextu ešte uvádzame poznámku z pera Obamovej republikánskej protivníčky (a možnej sokyne v budúcich prezidentských voľbách) Sarah Palinovej6, ktorá sa s odvolaním na výskum svojho kolegu z Hooverovho inštitútu Petra Schweizera vyjadrila, že práve vesmírny program Sputnik spôsobil v bývalom ZSSR vysoké vládne výdavky, ktoré nakoniec viedli až ku kolapsu komunistického bloku. Odporúča preto sústrediť pozornosť obyvateľov USA na príklady úspešných drobných podnikateľov a živnostníkov, ktorých považuje za „chrbtovú kosť amerického hospodárstva“. Analogicky tak nesúhlasí s nadchádzajúcim zvyšovaním výdavkov vlády USA na Obamom naznačené ciele. Ak vyššie uvedené opäť prezlečieme do austinovsko-pragmalingvistického šatu, uvidíme jasný obraz: ilokúcia = snaha o „prebudenie“ národa, perlokúcia = široké spektrum reakcií občanov USA (nielen pozitívnych – viď S.P.) a následne – dovolíme si jemne 4 http://www.usingenglish.com/reference/idioms/sputnik+moment.html http://voices.washingtonpost.com/44/2011/01/whats-a-sputnik-moment.html 6 http://blogs.abcnews.com/thenote/2011/01/palins-sputnik-moment.html 5 268 premrštenú prognózu – smerovanie rozpočtových priorít USA do prezidentom naznačených teritórií. Až takéto pragmatické účinky teoreticky môžu mať frazeologizmy/idiómy použité v prejavoch ľudí disponujúcich (veľkou) mocou. Pokiaľ sme v prípade prvého idiómu konštatovali performatívny charakter výpovede aj napriek jej nevetnému charakteru, tentoraz niet o performatíve žiadnych pochybností, obzvlášť pokiaľ berieme výpoveď ako idióm „zabalený“ do vety, v ktorej bol použitý. Otázka pravdivosti relevantná pre konštantívy síce rezonuje, no „prekričí“ ju apelatívna až mobilizačná činnosť, ktorú frazéma v rámci výpovede vykonáva. 3.3. Teraz sa bližšie prizrieme aktualizovanej frazéme pochádzajúcej z článku informujúceho o situácii na trhu s cennými papiermi. Stocks are lower after surging oil prices return to haunt a market (Hodnota cenných papierov klesla po tom, čo sa kolísavé ceny ropy vrátili a *strašia trhy) Na prvý pohľad je zrejmá analógia medzi pôvodnou, tradičnou frazémou haunt the house/haunted house (strašiť v dome/ strašidelný dom, resp. dom, v ktorom straší) s bežnou variantnosťou druhej (plnovýznamovej) lexémy house reprezentovanou príbuznými výrazmi ako mansion/ castle (kaštieľ/ zámok). Aktualizácia na formu haunt a market je zjavne prejavom individuálnej tvorivosti autora článku: britský národný korpus7 takéto slovné spojenie vôbec neeviduje (a americký zatiaľ nie je kompletne dostupný). Z pragmalingvistického pohľadu môžeme použitie aktualizovaného idiómu pripísať – podobne ako v prípade „kozieho ostrova“ – ilokučnému zámeru autora o pritiahnutie pozornosti čitateľa k téme. Vzhľadom na fakt, že ide o vysoko špecifickú, odbornú záležitosť môžeme vysloviť aj predpoklad, že táto snaha je zacielená najmä na laického čitateľa, ktorý by „za normálnych okolností“ článok o situácii na finančných trhoch nečítal. Prekrýva sa tu zrejme sémantika adjektíva „pragmatický“ vo význame lingvistickom aj tradičnom – veď médiá sú súčasťou trhu a hoci analyzujeme článok pochádzajúci z internetovej verzie časopisu Financial Times, vzhľadom na trend k ich spoplatňovaniu môžeme považovať takýto „popularizujúci“ štýl spracovania odborných tém za „investíciu do budúcnosti“, teda pritiahnutie čo najväčšieho počtu potenciálne platiacich čitateľov. Potvrdením úspešnosti tejto stratégie je tiež fakt, že sa táto frazéma dostala do našej lingvistickej (a nie napr. finančníckej) analýzy, čo môžeme zároveň nazvať reálnym perlokučným účinkom. 3.4. Poslednú skúmanú frazému sme vybrali z rovnakého článku ako predchádzajúcu so zámerom ich sub-komparácie. But these were lost as the US turned tail in its new session (No tieto [zisky na Wall Street – pozn. P.S.] sa stratili, keď USA počas ďalšieho burzového dňa *stiahli chvost) Vzhľadom na jednotnosť zdroja, ako aj charakteru skúmanej jazykovej jednotky sa nám táto frzéma javí podobne, ako „strašidelný trh“. Ilokúciu idiómu teda stotožníme so snahou o pritiahnutie čitateľskej pozornosti najmä nezorientovaného (laického) čitateľa a perlokúciu so skutočne vyvolaným záujmom širšieho okruhu „konzumentov“ textu. Vynára sa však aj ďalší rozmer (od ktorého sme pri predchádzajúcich príkladoch abstrahovali), a to metonymická, konkrétne synekdochická povaha použitia tejto frazémy (totum pro parte). Idióm turn tail (and run) obsahuje význam dať sa na útek, vziať nohy na plecia, zdupkať. cúvnuť (Kvetko, 1991, s. 513), resp. utiecť (z boja) /(zo strachu)8. Podľa internetového etymologického slovníka pochádza z 80. r. 16. stor. a vznikol v oblasti sokoliarstva. USA, ku ktorým sa jeho význam v našom kontexte vzťahuje, tak zastupujú (ako nadradená entita) burzových maklérov z Wall Street, resp. (hodnoty) cenných papierov na hlavnej americkej burze. 7 8 http://www.natcorp.ox.ac.uk/ http://idioms.thefreedictionary.com/turn+tail 269 Pragmatika tu vystupuje vo vzťahu Wall Street k európskym burzám (Bourses), situáciu na ktorých príslušný odsek článku opisuje (aj) s pomocou predmetnej frazémy. Pretože platí paradox, ktorý prednedávnom presne formuloval prof. J. Sabol vo Vedeckej kaviarni UMB: „Ak sa chceme vyjadriť čo najpresnejšie, siahneme po metafore“ (porov. Huťková-Strnádová, 2010), a metonýmia podobne ako metafora patrí medzi trópy, môžeme toto jeho tvrdenie preniesť aj na tento a následne všetky idiómy, v ktorých je metaforickosť inherentná (pars pro toto). Pragma(lingvis)tický vzťah a najmä komunikácia samotného autora článku = expedienta voči čitateľom = recipientom teda smeruje k dosiahnutiu maximálnej zrozumiteľnosti komunikácie, pričom využitie frazeologizmov vytvára a reprezentuje v tomto vzťahu hneď niekoľko rovín: apelačnú (presvedčovaciu – pritiahnutie pozornosti), explikačnú (vysvetľujúcu) aj intenzifikačnú (zosilňujúcu – použitím štylisticky zafarbeného prvku v prevažne štylisticky neutrálnom kontexte podčiarkujeme význam v ňom obsiahnutý). Preto pomerne vysoká frekvencia frazém v ekonomických odborných textoch nie je prekvapením, ale prirodzeným javom. 6. Záver Cieľom našej práce bolo preskúmať frazeologizmy použité v ekonomických textoch pochádzajúcich z anglosaských periodík z pohľadu pragmalingvistiky. Náš výskum sme budovali na pevných základoch klasickej teórie J. L. Austina a v rámci každej skúmanej frazémy sme analyzovali jednotlivé rečové akty. Základnú otázku pragmatických (teda mimosémantických) významov či „významov“ sme zodpovedali jednotlivo, s ohľadom na špecifiká kontextu. Všeobecne však možno uplatniť poznatok, že využitím frazém v ekonomických textoch autor deklaruje snahu (resp. vykonáva ilokučný akt) pritiahnutia pozornosti čitateľa a v neposlednom rade sa snaží nielen ozvláštniť, ale aj zjasniť, spriezračniť vlastný obsah, teda interpretáciu skutočnosti. Toto súvisí s obrazným, resp. metonymickým charakterom frazeologizmov (najmä idiómov), ktoré svojou obraznosťou zdanlivo paradoxne napomáhajú presnejšiemu, exaktnejšiemu pomenovaniu skúmaného javu. Tento fakt môžeme zasa označiť za generálnu perlokúciu (samozrejme ak je splnená podmienka vhodnosti použitia danej frazémy v relevantnom kontexte či situácii). Frazeologizmami teda rozhodne „niečo robíme“ a bez výhrad ich môžeme klasifikovať ako austinovské performatívy. Zastávame tiež názor, že uplatňovanie frazeologizmov v odborných (ekonomických) textoch pozitívne vplýva aj na vzťah expedienta a percipienta v danom komunikačnom reťazci a teda z pragmatického hľadiska kladne ovplyvňuje úroveň a najmä zrozumiteľnosť ich (zdanlivo jednosmernej) komunikácie. Preto v budúcnosti očakávame ďalšie zvýšenie frekvencie ich výskytu a rozvíjanie ich „databázy“, a to nielen tradičnými postupmi variantnosti, inovácie či aktualizácie, ale tiež tvorbou úplne nových, aktuálne reagujúcich na problémy súčasnosti. Summary In our paper we have applied pragmalinguistic point of view in the analysis of phrasemes/idioms excerpted from the online editions of the Financial Times and the Economist. Our results confirm performative character of all examined idioms revealing the intention (i.e. illocution) to attract the readers´ attention, often materialised as successful perlocution. Through analyses of the individual idioms we have cumulated information on their etymology, social and cultural implications or metaphoric/metonymic character, and thus also highlighted their pragmatic dimension. Therefore we believe 270 occurrence of idioms in similar contexts – including both variants of the existing and creation of completely new ones – will increase in the future. Bibliografia 1. AUSTIN, J. L.: Ako niečo robiť slovami. Bratislava: Kalligram, 2004, 184 s. ISBN 80-7149-659-6. 2. BENČEKOVÁ, M.: Frazémy v anglických a slovenských politologických textoch. In: Odkazy a výzvy modernej jazykovej komunikácie. Banská Bystrica: UMB, 2010, 578 s. ISBN 978-80-8083-960-4. 3. DOLNÍK, J.: Spisovná slovenčina a jej používatelia. Bratislava: Stimul, 2000, 215 s. ISBN 80-88982-36-7. 4. GRICE, H.P.: Logika a konverzácia. In.: Ostium. Internetový časopis pre humanitné vedy. 4/2010/Preklady. Pusté Úľany: Schola Philosopica. ISSN 1336-6556. http://ostium.sk/index.php?mod=magazine&act=show&aid=9. 5. HOFFMANOVÁ, J.: Stylistika a...současná situace stylistiky. Praha: Trizonia, 1997, 200 s. ISBN 80-85573-67-9. 6. HUŤKOVÁ, A., STRNÁDOVÁ, P.: Špecifická konotácia vojenských termínov a frazeologizmov v ekonomickom texte. Medzinárodná konferencia Terminologické fórum 3, 4.11.2010, Trenčianska univerzita A. Dubčeka, Trenčín. Zborník v tlači. 7. KIRPATRICK, E. M. – SCHWARZ, C. M.: The Wordsworth Dictionary of Idioms. Ware: Wordsworth Editions Ltd, 1993. ISBN 1-85326-309-5. 8. KVETKO, P.: Anglicko-slovenský frazeologický slovník. Bratislava: SPN, 1991, 593 s. ISBN 80-08-01343-5 9. KVETKO, P.: An Outline of English Phraseology. Trnava: Univerzita sv. Cyrila a Metoda v Trnave, 2009. 10. MALÁ, J.: Frazeologizmy v masmédiích. In: Súčasná jazyková komunikácia v interdisciplinárnych súvislostiach. Banská Bystrica: UMB, 2004, 509 s. ISBN 80-8055979-1. 11. MLACEK, J.: Slovenská frazeológia. Bratislava: SPN, 1984. 12. MLACEK, J.: Premeny súčasnej slovenskej frazeológie. In: zb. Letná škola prekladu 1. Bratislava: Stimul, 2003, s. 146 – 156 ISBN 80-85697-49-1. 13. STRNÁDOVÁ, P., ŠKVARENINOVÁ, D.: Lingvistické aspekty prekladu odborných frazeologizmov v ekonomickej oblasti. Konferencia Odborná komunikácia v zjednotenej Európe, 14. – 15.10. 2010, UMB, Banská Bystrica. Zborník v tlači. 14. VAJDOVÁ, L.: Pragmatika prekladu. In: Preklad a kultúra 2. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa, 2007, 600 s. ISBN 978-80-8094-233-5. 15. http://www.etymonline.com/. 16. http://eggcorns.lascribe.net/forum/viewtopic.php?id=2016. 17. http://www.usingenglish.com/reference/idioms/sputnik+moment.html. 18. http://voices.washingtonpost.com/44/2011/01/whats-a-sputnik-moment.html. 19. http://blogs.abcnews.com/thenote/2011/01/palins-sputnik-moment.html. 271 Лексические заимствования в русском языке Tamara Sokolova Lexical borrowings in the Russian language Abstract: According to the traditional classification of the foreign borrowings, all adopted words can be divided into two groups: direct adoption and calque. In this article there are some examples of the direct adoptions of French origin, which are divided into assimilations, exotic words and foreign inclusions. Also there is an analysis of the words – hybrids, which are between borrowings and native words of the language, and the “pseudo borrowings”. There are some examples of the second type of the borrowings in Russian language – lexical calque and halfcalque. Key words: Direct adoption; calque; assimilation; exotic words; foreign inclusions; hybrid; pseudo borrowings; lexical halfcalque. Contact: Palacký University of Olomouc, Faculty of Arts, [email protected] «Заимствование – элемент чужого языка (слово, морфема, синтаксическая конструкция и т. п.), перенесенный из одного языка в другой в результате контактов языковых, а также сам процесс перехода элементов одного языка в другой» [1, с. 158]. Чаще заимствуется лексика, реже – фразеологизмы. Заимствованная лексика фиксируется как толковыми словарями, так и специальными словарями иностранных (иноязычных) слов, в которых указывается язык-источник и язык-посредник (если таковой имеется). Более подробно происхождение слов и выражений представляется в этимологических словарях. Согласно разным данным в современном русском языке имеется от 10 до 35 % заимствований. Их можно разделить на 2 группы: 1) славянские, родственные и 2) неславянские, иноязычные заимствования. Больше всего заимствований пришло в русский язык из старославянского и польского языков (1-ая группа) и древнегреческого, латинского, французского, немецкого, английского, голландского, итальянского, тюркских, скандинавских и финского языков и других (2-ая группа). Рассмотрим, что включает в себя понятие «заимствование»: 1) Источники заимствования. Источник можно определить по принадлежности к языку, из которого непосредственно приходит слово. 2) Устное или письменное. Пути включения новых слов: устный или письменный.3) Прямое или опосредованное. Каким способом заимствуется слово? Прямое заимствование: язык-источник ® принимающий язык. Опосредованное: языкисточник ® язык(языки)-посредник (посредники) ® принимающий язык. 4) Древнее или позднее или позднейшее или новое или новейшее. Древнее – до VI в. нашей эры; позднее – VI–XVIII вв.; позднейшее – XIX – середина XX в.; новое – 50-70-е годы XX в.; новейшее – 80-90-е годы XX в. – начало XXI в. 272 5) Уровневое или межуровневое заимствование. Каков характер приспособления слова к принимающему языку? Уровневое заимствование – слово ассимилируется только фонетически, семантически и т. д. Межуровневое заимствование – слово «согласуется» с графикой, фонетикой (акцентологией, орфоэпией), семантикой, морфологией и синтаксисом принимающего языка. Проанализируем, например, слово «АБРИКОС» согласно этим пяти критериям. 1. Источник заимствования – голландский язык. 2. Письменная или устная форма. 3. Опосредованное заимствование. Язык-источник (латинский – práecox – 'скороспелый') ® язык-посредник (голландский – abrikoós – 'абрикос') ® принимающий язык (русский – «абрикос» – 'плод фруктового дерева').4. Позднее заимствование. Начало XVIII в. 5. Межуровневое заимствование. Тип ассимиляции – графический, фонетический, семантический, морфологический и синтаксический. В наши дни существует большое число разнообразных классификаций иноязычных слов и фразеологизмов. Заимствованные слова изучаются, например, по тематическому принципу, по хронологическому принципу, по мотивированности и немотивированности языковых единиц. Это так называемые универсальные типологии [см.: 6, с. 35 – 37]. К специальным типологиям относятся: генетическая классификация и типология по степени освоенности иноязычных слов [см.: там же, с. 37-42]. В генетической типологии устанавливается язык-источник, язык-посредник (если таковой имеется). С точки зрения количества заимствующих языков в классификации выделяются национальные заимствования (принимающий язык один) и интернациональные заимствования. Типология по степени освоенности является наименее разработанной. Лингвисты не пришли к единому мнению, на каких основаниях и каким образом строить классификацию рассматриваемых в этих рамках слов. Так, И. Б. Голуб констатирует, что в настоящее время «отсутствуют строгие критерии отнесения слов к той или другой группе» [цит. по: 6, с. 41]. Существуют и некоторые другие классификации заимствований. Например, Е. В. Михайлова разработала классификацию заимствований по степени формальной близости заимствованных слов к своему прототипу (буквальные, трансформированные, суффиксальные заимствования и полузаимствования) [см.: 7]. Мы будем придерживаться традиционного подхода к классификации заимствований. Согласно ему, все заимствования можно разделить на следующие два типа: прямые (непосредственные) заимствования и кальки [см.: 11, с. 4]. При прямом (непосредственном) заимствовании иноязычные языковые средства непосредственно переходят в заимствующий язык в исходной или транслитерированной форме, то есть перенимается не только значение иноязычной лексической единицы, но и ее материальный экспонент (например, из французского языка: élemént и элемент, émigrant и эмигрант). Отметим, что термин «прямое заимствование» иногда противопоставляется термину «опосредованное заимствование» и употребляется в значении: «слово или выражение, пришедшее напрямую из языка-источника, то есть без языка-посредника» [см.: 6, с. 61]. При калькировании новое слово создается по иноязычному образцу из исконных языковых элементов. Обычно кальками являются фразеологизмы, а прямыми заимствованиями – лексические единицы. Прямые заимствования делятся на ассимилированные слова, экзотизмы 273 и иноязычные вкрапления. Полностью ассимилированным является слово, которое уподобилось словам русского языка на всех его уровнях (графически, фонетически (орфоэпически), словообразовательно, морфологически и синтаксически). Такие межуровневые заимствования настолько приспосабливаются к системе заимствующего языка, что их иноязычное происхождение можно раскрыть только путем тщательного этимологического анализа. Таковы, например, галлицизмы балет, салат, багаж. Такие слова соответствуют дефиниции А. К. Николеску: «Лексическое заимствование понимается как лексическая единица, непосредственным этимоном которой является иноязычное слово, претерпевшее незначительную трансформацию при освоении русским языком» [8, с. 9]. К полностью освоенным русским языком словам французского происхождения относятся, например: салат, элита, эмоция. Из недавних заимствований можно назвать такие лексемы: борсетка, бутик. Степень приспособления иноязычных слов может быть различной: 1) отличие в графике: «цинк» и "Zink" (нем.); 2) отличия в графике и произношении: «спикер» и "speeker" [spi:kә] (англ.); 3) отличия в графике, орфоэпии и морфологии: «тотальный» и total (нем.) – имя прилагательное с нулевым окончанием и склонением по четырем падежам и звуком "L" среднеевропейским, полумягким; 4) отличия в произношении и семантике: «комбайн»(1. 'Сложная машина'. 2. 'Такая сельскохозяйственная машина'.) и combine (англ.) (1. 'Сельскохозяйственный комбайн'. 2. 'Синдикат, комбинат'. 3. 'Объединение (для контроля и поднятия рыночных цен и т. п.)'). 5) отличия в графике, произношении, морфологическом строении и семантике: «эксклюзивный» – 'исключительный, единственный' и exclusive [iksklu:siv] (англ.) (1. 'Исключительный'. 2. 'Единственный'. 3. 'С ограниченным доступом (о клубах'). 4. 'Отличный, первоклассный'). Чаще всего в заимствованиях, например, из французского языка встречаются, на наш взгляд, следующие случаи: 1. Лексемы, одинаковые по своей структуре со словами из французского языка: экран (écran), эклер (éclair), национализм (nationalisme), роман (roman), эквивалент (équivalent). Отметим, что многие заимствованные слова относятся к такому же роду, что и французские слова: экстерн (externe), экстерьер (exterieur), эксцесс (excès), электорат (èlectorat), экстремизм (extrémisme), и другие. Ряд же слов в русском языке имеет другой род: extase – лексема женского рода, а слово экстаз – мужского рода. Другие примеры: électrode (ж. р.) – электрод (м. р.), émail (м. р.) – эмаль (ж. р.), exzéma (м. р.) – экзема (ж. р.), équipage (ж. р.) – и экипаж (м. р.) и другие. Некоторые из таких слов не полностью освоены русским языком: они являются несклоняемыми. Например: тире (tiret), манто (manteau), шасси (chassé), меланж (mélange) и т. д. 2. Слова, в которых присутствуют служебные морфемы русского языка: а) глаголы: эволюцион-ировать (évolutionner), экипир-овать (équiper), марк-ирова-ть (marquer), котир-ова-ть-ся (coter), поэтизир-ова-ть (poétiser); б) имена прилагательные: экстенсив-н-ый (extensif), экстравагант-н-ый (extravagant), экстремальный (extrême), электив-н-ый (électif), электораль-н-ый (électoral) и т. д.; в) имена существительные: мансард-а (mansarde), эволюция (évolution), экзальтация (exaltation), лотере-я (loterie). 3. Лексемы русского и французского языков, относящиеся к неодинаковым частям речи: эмансипé (имя существительное) и émansipé (имя прилагательное, означающее 'самовольный'). Необходимо, по нашему мнению, обратить внимание на слова, занимающие промежуточное положение между заимствованными и исконными словами 274 и называющиеся гибридами [6, с.25]. Второй подтип (эволюционировать) относится как раз к гибридам – членимым словам, состоящим из морфем исконного и заимствованного происхождения. Чаще всего в русском языке встречаются словагибриды двух видов: а) иноязычный корень и исконный аффикс (исконные аффиксы): поэтесс-а (poétesse), импозант-н-ый (imposant); б) исконный корень и иноязычный аффикс: суперигра (супер... – из англ.< лат. super). Среди лингвистов нет сейчас единого мнения, каким образом интерпретировать разновидности слов-гибридов. По мнению Е. В. Мариновой, к промежуточной группе следует относить только те гибриды, которые можно интерпретировать по-разному, например: машинизировать, инвестировать, гендерный, креативный и др. Так, поскольку глагол «балластировать» можно соотнести и с нем. ballastieren, с франц. ballaster, и с существительным «балласт», то определить, что это за глагол – заимствованный или исконный – невозможно. Маринова делает вывод о том, что среди гибридов, по возможности, надо суметь выделить именно заимствованные слова. Помимо гибридов, исследователь выделяет и «псевдозаимствования» – «слова, образованные в русском языке от иноязычного корня с помощью иноязычного аффикса» [6, с. 30]. Подобные слова нередко имеют разную этимологическую интерпретацию: так, слово «дирижер» одни лингвисты считают заимствованием из французского языка (И. А. Бодуэн де Куртенэ, Л. П. Крысин), а другие – исконным словом (М. Фасмер, П. Я. Черных). Трудно идентифицировать и имеющиеся в языке усечения (сокращенные варианты иноязычных имен существительных): а) прямые заимствования: автó, метро, такси (из фр.); б) русские дериваты: лор, спец. Такие переходные, еще недостаточно изученные случаи, представляют большой научный интерес. Второй тип прямых заимствований – экзотизмы. Это национальные наименования предметов, явлений и понятий, свойственных природе, жизни и культуре других стран и народов (шевалье – chevalier, гильотина – guillotine, ажан – agent ('полицейский'), шале – chalet ('домик в горах'), шансон – chanson ('французская народная песня'), шансонье – chansonier ('эстрадный певец во Франции'), консьерж – concierge). Третий тип прямых заимствований – иноязычные вкрапления. Это слова и выражения, находящиеся в чужом для них окружении. Они обычно не освоены или частично освоены принимающим языком. Часто иноязычные вкрапления не меняют своего графического облика: adjeu! – 'прощай(те)!', cito (лат.) – 'быстро, срочно'; baby (англ.) – маленький ребенок. Иногда они являются транслитерированными словами: гранж. Некоторые слова постепенно приспосабливаются к русскому языку: реноме – renommée ('репутация'), «де-факто» ('фактически, на деле'), «де-юрe» ('юридически, по праву'), «паблисити» (1. 'Известность'. 2. 'Реклама'.), «истеблишмент» ('правящие или привилегированные группы общества'), «уик-енд» ('время отдыха с субботы до понедельника'). Со временем некоторые транслитерированные слова могут переходить в разряд полностью ассимилированных лексем. Способствовать такому переходу может, например, частотность их употребления в языке и приобретение ими грамматических форм, присущих языку-преемнику. Второй тип заимствований (помимо прямых заимствований) – лексические кальки. Вслед за Г. И. Шевченко, мы считаем, что при калькировании заимствуется (воспроизводится) значение иноязычной единицы и ее структура (то есть это семантико-структурное заимствование), но используются составные морфемы и слова языка-преемника и соблюдаются, как правило, его нормы. Примеры калек второй половины XVIII века: «расположение – disposition, положение – position, влияние – influence, сосредоточить – concentrer и мн.др. под. <...>» [4, с. 180]. Встречаются 275 в языке также лексические полукальки. Это разновидность словообразовательной кальки, когда одна часть слова заимствуется в оригинальном виде (см. «прямое заимствование»), а другая копируется (переводится). Например, слово антитело от французской лексемы anticorps. В отличие от Ю. В. Откупщикова и некоторых других исследователей Г. И. Шевченко не относит к калькам случаи изменения (расширения) значения по образцу иноязычных слов, определяя такой процесс как семантическое заимствование. Соответственно этому копирование иноязычной синтаксической модели он считает не калькированием, а синтаксическим заимствованием. Нам такая точка зрения представляется вполне логичной и последовательной. Исследователь констатирует, что до сих пор еще нет общей теории, рассматривающей кальки, поскольку они в течение долгого времени изучались как объект разных разделов лингвистики. Важным вопросом, касающимся теории заимствований, является проблема ассимиляции. Когда говорят, что слово ассимилируется, то это означает, что оно подчиняется правилам грамматики заимствующего языка (принимает формы словоизменения, создает словообразовательные гнезда и т. д.). Свидетельством того, что слова прочно вошли в русский обиход, является их метафоризация и способность подчиняться русской грамматике. Например, политический бомонд (beau monde), последний нувориш (nouveau riche). С течением времени заимствованные слова часто изменяют свое ударение и произношение. В слове крем (фр. crème) звук р перед буквой е сначала не смягчался, теперь же нормативным является произношение мягкого р. Отметим, что многие пожилые носители русского языка произносят это слово с твердым р. Нередко не сразу устанавливается род несклоняемых имен существительных. Например, недавнее заимствование из итальянского слово биеннале употребляется и в среднем роде (в словаре Л. П. Крысина) (см.: 4), и в женском роде (под влиянием слова «выставка»). Отметим, что и пишется оно пока по-разному: бьеннале и биеннале. Лексическое заимствование не только грамматически приспосабливается к словесному окружению принимающего языка, но и приноравливается к его словоупотреблению, в разной степени изменяя свое значение. Например, слово приоритет (фр. priorité) приобрело новые значения: 1) основная задача, главное направление; 2) главные интересы и др. Слово употребляется в таких словосочетаниях, как: главный приоритет, приоритет номер один. Оно стало даже встречаться во множественном числе: «у него следующие приоритеты». Таким образом, у слова появились новое значение, новое употребление и новое лексическое окружение, что свидетельствует об особой жизни этой лексемы в языке. Путь семантических преобразований заимствованных слов нередко начинается с ошибочного употребления слова из-за недостаточного его понимания. Н. С. Валгина приводит следующие примеры семантических тавтологий, уже укрепившихся в публицистическом стиле: в анфас, выдающийся виртуоз, главный лидер, коллега по работе, монументальный памятник, самый адекватный, самый оптимальный вариант, свободная вакансия, специфические особенности и др. [см.: 3]. «Начальная стадия освоения иноязычного неологизма характеризуется нередко употреблением его в оригинальной графике (латинице). Такое графическое заимствование выступает как первичная форма лексического заимствования, готовящая переход слова из «состояния» вкрапления к функционированию в системе языкареципиента в качестве полноправной единицы» [6, с. 68]. Итак, бóльшая часть лексических заимствований появляется в связи с необходимостью обозначения новых понятий, предметов и явлений. Заимствование слов из других языков – это естественный и постоянный процесс, являющийся 276 результатом развития общества, а также следствием политических, экономических, культурных и общественных контактов между странами. Многие проблемы в области лексических заимствований нуждаются в дальнейших тщательных исследованиях. Summary There are a lot of borrowings in the modern Russian language because of necessity of calling new notions, things and technical devices. The process of adoption from the other languages is natural and this is a result of the development of society, its political, economic, cultural and social contacts with other countries. Библиография 1. Большой энциклопедический словарь. Языкознание. Москва, 1998. 2. Большой русско-французский словарь. Москва, 2007. 3. Валгина Н. С. Активные процессы в современном русском языке. Москва, 2001. http://www.hi-edu.ru/e-books/xbook050/01/ 4. Виноградов В. В. Очерки по истории русского литературного языка XVII-XIX вв. Москва, 1982. 5. Крысин Л. П. Толковый словарь иноязычных слов. Москва, 2005. 6. Маринова Е. В. Иноязычные слова в русской речи конца XX – нач. XXI в. Проблемы освоения и функционирования. Москва, 2008. 7. Михайлова Е. В. Французские заимствования в современном русском языке: словообразовательный аспект: Автореф. канд. дис. Санкт-Петербург, 1998. 8. Николеску А. К. Заимствования романского происхождения в русском языке: Автореф. канд. дис. Москва, 2005. 9. Откупщиков Ю. В. К истокам слова. Рассказы о науке этимологии. СПб., 2005. 10. Русский язык. Энциклопедия. Москва, 1997. 11. Шевченко Г. И. Фразеологизмы античного происхождения в славянских языках. Минск, 2005. 277 Základné prvky jazykovej komunikácie Martina Benčeková The basic elements of the language communication Abstract: The paper deals with the description of the basic elements of the language communication. In the introduction part it describes the development of the scientific linguistic research according to the aspect of language communication. Afterwards it describes the process of communication according to its subjects, objects, medium, the aim and the means of the communication process. Key words: language communication; subjects; objects; medium; means of communication. Contact: Matej Bel University in Banská Bystrica, [email protected] Keď diplomat povie áno, myslí tým „možno“; keď povie možno, myslí „nie“; keď povie nie, nie je to diplomat. Keď dáma povie nie, myslí tým „možno“; keď povie možno, myslí „áno“; keď povie áno, nie je to dáma. (Voltaire) Lingvistika sa vo svojom predchádzajúcom vývine odvíjala od názorov F. de Saussura, ktorý uprednostňoval lingvistiku jazyka, tzv. systémovú lingvistiku, ktorá skúma stavbu jazyka v statickom a dynamickom aspekte, hoci nepopiera i dôležitosť dynamiky reči. K vybudovaniu vedomostnej základne systémovej lingvistiky prispeli najmä štyri štrukturalistické jazykovedné školy – ženevská (F de Saussure), kodanská (L. Hjelmslev), americká (L. Bloomfield) a pražská (V. Mathesius, R. Jakobson, B. Havránek). Prelomové obdobie pre vývoj jazykovedy predstavujú sedemdesiate roky 20. storočia., kedy sa pozornosť lingvistov presúva od systémovej ku komunikačne orientovanej jazykovede. Tento prelom poznáme ako pragmaticko-komunikačný obrat v jazykovede. Hlavná pozornosť vedcov sa presunula od systémových a štruktúrnych vlastností jazykového kódu (langue) k jeho rečovému fungovaniu a používaniu (parole) v meniacich sa podmienkach spoločenskej komunikácie. Hoci v popredí záujmu stále zostáva i jazyková zložka, veľký priestor dostáva problematika komunikácie ako takej, predovšetkým faktory, ktoré ju priamo a nepriamo ovplyvňujú (spoločenská a situačná zakotvenosť, komunikačný zámer, efekt a iné). Tieto objekty skúmania sa zvyknú označovať ako pragmatické faktory rečovej činnosti, ktoré zasahujú do výberu jazykových prostriedkov u komunikátora aj do prijímania týchto prostriedkov recipientom s cieľom ovplyvniť realizáciu zámerov komunikátora u recipienta. Pragmatika v lingvistike sa špeciálne zaujíma o vzťah doslovného (použitie jazykových prostriedkov) a implikovaného (zamýšľaného) významu. Zjednodušene to môžeme formulovať otázkami – sémantika sa pýta „Čo to znamená?“, pragmalingvistika sa pýta „Čo sa tým myslí?“. Z tohto dôvodu má pragmalingvistika mnoho styčných bodov s inými vedeckými disciplínami – sociolingvistika, psycholingvistika a iné). 278 V súčasnej jazykovednej obci na Slovensku rezonuje téma pragmatického prístupu k otázke spisovného jazyka. Ako tvrdí Dolník, adekvátne uchopenie jazykovej reality si vyžaduje pragmatický prístup (Dolník, 2000, s. 187). Nositeľ jazyka je bytostne spätý so svojim jazykom prostredníctvom komunikácie, ktorá mu poskytuje reálny obraz jazyka. Sú preň typické tri javy –používanie jazyka, jazykové znalosti a príznak „prirodzený“ (Dolník, 2001, s.85). Prirodzenosť v tomto význame znamená používanie jazykového vedomia len v problematickej situácii jazykovej komunikácie. Znamená to, že používateľ jazyka si osvojuje znalosti prirodzenou cestou a ich používanie si neuvedomuje, hoci predstavujú základ jeho komunikácie. Pragmatický prístup poskytuje analýzu komunikačnej reality, ktorá smeruje k spoznaniu toho, ako sa uplatňujú znalosti a kompetencie nositeľov spisovného jazyka v komunikácii, a teda toho, výsledkom akých procesov je táto realita (Dolník, 2001, s.190). Po všeobecnom úvode pristúpime priamo k téme našej štúdie – k analýze pragmatických prvkov v jazykovej komunikácii. Iniciačnú úlohu v rozvoji pragmatickej lingvistiky nepochybne zohrala teória rečových aktov, ktorá sa začala rozvíjať od začiatku šesťdesiatych rokov 20. storočia. Táto teória zamerala svoju pozornosť na fakt, že používaním jazykových znakov niečo konáme, sledujeme nejaký cieľ, prispôsobujeme kontext svojmu zámeru a detailne rozpracovala rozličné funkcie jazyka. Rečový akt definujeme ako jednotku, prostredníctvom ktorej sa v komunikácii dosahuje cieľ. Môžeme ich rozdeliť na nasledovné druhy: – reprezentatívne – zobrazujú skutočnosť (konštatovania, oznámenia...) – komisívne – želania, žiadosti, dohody... – expresívne – emocionálne postoje k faktom obsiahnutým v komunikácii – direktívne – pobádajú adresáta k nejakej činnosti (povely, prosby...) – deklaratívne – úradné formuly, vyjadrujú rozhodnutia, vyhlásenia... Používanie jazyka je zamerané na určitý cieľ a vyvoláva určité efekty, preto je centrom pozornosti zámer hovoriaceho. Základná otázka teórie rečových aktov teda znie „Čo robíme keď hovoríme a ako týmto spôsobom prinútime druhého k tomu aby niečo vykonal“. Z toho vyplýva poznanie, že jazyk nie je len nástroj popisovania, ale aj nástroj jednania. Hlavnú úlohu v teórii rečových aktov preberá intencia, teda zámer hovoriaceho. Jej zakladateľ J. L. Austin rozlíšil tri súčasti rečového aktu: a. lokučný akt – fyzické prednesenie výpovede s určitou sémantikou b. ilokučný akt – jednanie, ktoré vyslovením výpovede uskutočňujeme c. perlokučný akt – výsledný efekt a účinky oboch predchádzajúcich aktov. Pre pragmaticko-lingvistické skúmanie je najzaujímavejší ilokučný akt, pretože identifikuje zámer, ktorý hovoriaci sleduje vyslovením konkrétnej výpovede. Vzťahy medzi tromi zložkami rečového aktu sú nezriedka veľmi komplikované. Jednej výpovedi (lokučnému aktu) môžeme priradiť viacero možných zámerov (ilokúcií). Ak nám komunikačný partner na záver nášho rozhovoru povie vetu „Zavoláme si.“, môže to znamenať len formálny sľub na ukončenie rozhovoru, ale aj reálny prísľub ďalšej komunikácie. Ani vzťah medzi ilokučným a perlokučným aktom nie je vždy jednoznačný, pretože účinky našej výpovede sa môžu odlišovať vzhľadom na percipienta. Typickým príkladom môžu byť tzv. rečnícke otázky, ktoré v skutočnosti otázkami nie sú, ale nepriamo reprezentujú zámer expedienta. Napríklad veta „Kedy už táto zima skončí?“ nie je otázka v doslovnom znení, pretože všetci vieme, kedy končí kalendárna zima, ale skôr predstavuje povzdych nad dlhým a mimoriadne nepriaznivým zimným počasím, na ktorý autor nevyžaduje presnú odpoveď, ale súhlasné/nesúhlasné reakcie partnera v komunikácii. Základom medziľudských spoločenských vzťahov je proces komunikácie, ktorý prebieha v rôznych komunikačných situáciách. Celý priebeh komunikácie, so všetkými 279 zložkami nazývame komunikačnou udalosťou, komunikačným aktom (Hoffmanová, 1997, s. 40). V tomto procese niekto niekomu niečo oznamuje v určitom prostredí a s použitím určitých prostriedkov. Podľa J. Mistríka sú pre komunikačný proces charakteristické tieto vlastnosti: A. Komunikácia je proces s permanentnou interakciou, B. Je to proces, ktorý prebieha aj vtedy, keď sa zdá, že jeden z jeho účastníkov mlčí, C. Konkrétny komunikačný akt je neopakovateľný. (Mistrík, 1990, s.3). Medzi základné zložky komunikačných modelov, ktoré sú predmetom skúmania pragmatickej lingvistiky, patria: 1. Subjekty účastníkov komunikácie (komunikanti), 2. Komunikačné médium (materiál, správa, komunikát), 3. Kód (systém znakov, jazykové a mimojazykové výrazové prostriedky), 4. Komunikačná situácia (počet a vzťahy medzi komunikantmi, charakter prostredia), 5. Komunikačný zámer (cieľ). 1. Subjekty účastníkov komunikácie môžeme označiť viacerými termínmi – expedient (autor, rečník) a percipient (príjemca, poslucháč, čitateľ). Obaja účastníci komunikácie sú bytosti so špecifickými vlastnosťami, skúsenosťami a osobnostnými črtami, ktoré ovplyvňujú priebeh celej situácie. Od detstva získavame komunikačné skúsenosti, vďaka ktorým disponujeme rozsiahlym súborom dorozumievacích prostriedkov, pravidiel, zvykov a noriem, ktoré D. Hymes označil pojmom komunikačné kompetencie. 2. Komunikačné médium predstavuje informáciu, ktorú produkuje hovoriaci a prostredníctvom určitého média ju prenáša k príjemcovi. Prostriedky, ktorými sa informácia prenáša, môžu byť zvukové a grafické. V niektorých prípadoch autori rozlišujú pojmy, komunikačné médium a komunikačný kanál, u iných sú tieto pojmy synonymické. Vo všetkých prípadoch je pre expedienta dôležitá tzv. spätná väzba (feedback), pomocou ktorej autor zistí, či adresát porozumel a podľa potreby informáciu zopakovať, alebo pokračovať ďalej. 3. Kód, teda systém znakov ktorý slúži na prenos informácií medzi hovoriacim a adresátom, presnejšie systém pravidiel, ktoré priraďujú znakom význam (Hoffmanová, 1997, s. 43). Dominantným kódom v ľudskej komunikácii je predovšetkým prirodzený jazyk (prirodzený kód), ale participujú na nej i mimojazykové výrazové prostriedky Z hľadiska kódu rozoznávame v komunikácii nielen systém jazykových prostriedkov, ale aj ďalšie znakové sústavy (Morseova abeceda, Brailovo písmo, posunková reč). Prostriedky používané v jazykovej komunikácii môžeme rozdeliť na: A. jazykové – lexikálne – gramatické B. mimojazykové – parajazykové (zvukové a vizuálne) – extrajazykové Najčastejšie používanými výrazovými prostriedkami v komunikácii sú samozrejme jazykové prostriedky. V odbornej, publicistickej, vedeckej oblasti verejnej komunikácie sa používa kodifikovaná verzia národného jazyka. Štandardná varieta spisovného jazyka sa používa v bežnej komunikácii, pričom bežne dochádza k porušovaniu niektorých pravidiel a noriem. V každom jazyku existujú i subštandardné variety, ktoré sú vymedzené teritóriom používania (nárečové variety), alebo príslušenstvom k určitej sociálnej skupine (sociálne variety – slang, profesionalizmy). Za mimojazykové prostriedky považujeme tie, ktoré nie sú jazykovej povahy, ale komunikáciu nevyhnutne sprevádzajú. Medzi zvukové parajazykové prostriedky zaraďujeme hlavne komplex intonácie. Vizuálne parajazykové prostriedky rozdeľujeme na grafické (typ 280 a veľkosť písma, usporiadanie textu, farebnosť) a kinetické (mimika, gestikulácia, pohyby tela). Extrajazykové prostriedky sú tie, ktoré nepriamo ovplyvňujú komunikáciu – prostredie, sprievodná hudba, ale aj vzájomný vzťah komunikantov, únava, či psycho-somatická sviežosť. 4. Faktory komunikačnej situácie predstavujú počet účastníkov, ich vzájomné vzťahy, sociálne a psycho-somatické charakteristiky, charakter prostredia. Kvalitu prenosu informácií môže v istom prostredí narušiť tzv. komunikačný šum z technických, fyzikálnych, ale aj psychických príčin. Komunikačný šum môže výrazne narušiť percepciu pôvodnej informácie. Z hľadiska formy kontaktu zvykneme komunikačné situácie rozdeľovať na monologické a dialogické. Monológ je založený na súvislom rečovom prejave jedného subjektu, pre dialóg je typické striedanie aktívnej a pasívnej pozície jednotlivých účastníkov komunikačnej situácie. Pre postavenie komunikantov sa zvykne používať termín komunikačné roly. Samotný priebeh komunikačného aktu je založený na aktivitách účastníkov: A. Fáza produkcie, vytváranie komunikátu: a. Expedient myšlienkovo spracúva určitý obsah a prideľuje mu významy, b. Zvoleným významom prideľuje výrazové prostriedky, c. Vysiela akustický alebo vizuálny signál smerom k príjemcovi. B. Fáza percepcie, príjmu: a. Percipient prijíma akustický alebo vizuálny signál, b. Na základe komunikačnej kompetencie segmentuje prijatý signál a priraďuje jednotlivým segmentom významy, c. Vykonáva obsahovú interpretáciu prijatej informácie (Hoffmanová, 1997, s.45). 5. Komunikačný zámer predstavuje motív, plán človeka s úmyslom dosiahnuť nejaký cieľ.. Počas procesu komunikácie sa partneri snažia prispôsobiť podávanie informácie svojmu zámeru, ovplyvniť partnera, vysvetliť, poučiť, vyjednávať, riešiť konflikty a pod. Základnou jednotkou komunikácie je text, ktorý sa člení na menšie jednotky – výpovede. Má formu vety, alebo vetného ekvivalentu, vo zvukovej podobe ukončenej zvukovým signálom (intonácia), v grafickej podobe grafickým signálom (interpunkcia). Z hľadiska komunikačného zámeru môžeme definovať štyri hlavné funkcie komunikácie: – Informovať, – Inštruovať, – Presvedčiť, – Pobaviť. Na záver môžeme charakterizovať hlavné zásady komunikácie z pragmatickolingvistického aspektu: – Komunikácia je sprostredkúvanie a získavanie informácií, – Poznáme verbálnu aj neverbálnu komunikáciu, – Komunikácia má obsahový a vzťahový aspekt, kde obsahovú rovinu určuje vzťahová rovina, – Každá komunikácia podlieha interpretácii, – Nemožno nekomunikovať. Summary The scientific research of the language communication is a specific phenomenon of modern liguistics, because in previous centuries the researchers had been focusing 281 on the systematic elements in the languages. The pragmatic change in the society reflected itself in the linguistic research, too. More spheres of interest appeared and joined linguistics with the other scientific approaches – sociology, psychology and others. The strongest interest was in the analysis of the communication reality, which tends to recognizing the ability of implicating the knowledge and skills of the native users of the national language within the communication. The basic elements of the communication models, researched by the pragmalinguistics, are as follows: subjects of the communication partners, medium of communication, code, communication situation and the aim of communication. The main principles applied to the communication are: the communication is the process of giving and receiving the information, we recognize the verbal and non-verbal communication, the communication has its content and relational aspect, every communication depends on the interpretation, we cannot absent the communication. Bibliografia 1. ČERNÝ, Jiří. Malé dějiny linvistiky. Praha: Portál, 2005. 239 s. ISBN 80-7178-908-9. 2. DOLNÍK, Juraj. Jazyk – človek – kultúra. Bratislava: Kalligram, 2010. 224 s. ISBN 97880-8101-3. 3. DOLNÍK, Juraj. Spisovná slovenčina a jej používatelia. Bratislava: Stimul, 2000. 215 s. ISBN 80-88982-36-7. 4. DOLNÍK, Juraj. Všeobecná jazykoveda. Bratislava: VEDA, vydavateľstvo SAV, 2009. 376 s. ISBN 978-80-224-1078-6. 5. FINDRA, Ján. Jazyk v kontextoch a textoch. Banská Bystrica: UMB, 2009. 317 s. ISBN 978-80-8083-924-6. 6. FINDRA, Ján. Jazyk, reč, človek. Bratislava: Q 111, 1998. 112 s. ISBN 80-85401-69-X. 7. HOFFMANOVÁ, Jana. Stylistika... Praha: Trizonia, 1997. 197 s. ISBN 80-85573-67-9. 8. MISTRÍK, Jozef. Moderná slovenčina. Bratislava: SPN, 1988. 224 s. ISBN 80-08-00052-X. 9. MISTRÍK, Jozef. Vektory komunikácie. Bratislava: Univerzita Komenského, 1999. 79 s. ISBN 80-223-1320-3. 10. PAVLÍK, Radoslav. Elements of Sociolinguistics. Bratislava: Univerzita Komenského, 2006. 279 s. ISBN 80-223-2112-5. 282 Sociolingvistické aspekty kultúry vyjadrovania v slovenských periodikách Dagmar Škvareninová Sociolinguistic Aspects of Language Culture in Slovak Newspapers Abstract: The work analyzes the current state of language culture in particular Slovak newspapers issued daily. Furthermore, using a comparative approach it compares the level of language culture of these newspapers with focus on sociolinguistic aspects of research. Finally, the work clearly presents the author’s attitude to analyzed issues from sociolinguistic point of view and comes with updated findings. Key words: language culture; sociolinguistics; Slovak newspapers; language; text; internet communication. Contact: Matej Bel University [email protected] in Banská Bystrica, Faculty of Economics, Na úvod Jazyk ako základ existencie ľudského bytia dostal v historickom procese skúmania mnoho definícií a prívlastkov. Nech je ich škála väčšia či menšia, nezvratným zostáva fakt, že jazyk poskytuje človeku priestor, v ktorom žije svoj duchovný život a zároveň citlivo reaguje na vývinové zmeny spoločnosti. Ako hovorí J. Findra (1998), ktorý jazyk opisuje s pátosom jemu vlastným, jazyk je vo svojej ideálnej, abstraktnej podobe uložený vo vedomí každého z nás, preto ho vo svojej komplexnosti nikdy nemožno obsiahnuť. V skutočnosti jazyk spoznávame v jeho materiálnej podobe na úrovni textu. Je to práve text, ktorý nám prostredníctvom jazyka, jeho lexiky a gramatiky odzrkadľuje ducha doby a zároveň vypovedá aj o jeho tvorcovi. (Findra, 1998). Pri tvorbe textu autor vždy narába s obsahovými i formálnymi zložkami tak, aby mohol zmysluplne podávať informáciu percipientovi. Prostredníctvom textu vieme priamo odsledovať štrukturáciu jazykových prvkov v paradigmách. V texte sa zároveň odtláča jazyková i slohová norma, ktorá sa často nerešpektuje a narúša. Práve toto narúšanie noriem nás vedie k problému jazykovej kultúry. J. Findra (1998) odvodzuje charakteristiku jazykovej kultúry od úrovne a hodnotenia jazykovej praxe, teda od jazykovej úrovne konkrétnych jazykových prejavov. Inými slovami povedané, jazyková kultúra je dobový obraz jazyka, ktorý získavame zovšeobecňujúcim hodnotením stavu jazykových prostriedkov používaných v ústnych a písomných prejavoch. (Findra, 1998, s. 29 – 35). Popri pojme jazyková kultúra J. Findra (2003) vymedzuje, ba dokonca preferuje pojem kultúra vyjadrovania. Tu už nejde len o samotné jazykové stvárnenie textu, ale v konečnom dôsledku je kultúra vyjadrovania obrazom individuálnej morálky ako aj mravných postojov každého z nás. Kultúra vyjadrovania je úzko spätá s tvorbou aktuálnych textov. J. Findra v jednej zo svojich štúdií uvádza, že „pri tvorbe aktuálnych textov nejde len o povrchovú 283 (jazykovo-kompozičnú), ale aj o hĺbkovú (obsahovo-tematickú) štrukturáciu textu a o ich funkčnú synchronizáciu“ (Findra, 2003, s. 52). V konkrétnej komunikačnej situácii má expedient právo rozhodnúť sa o uplatnení príslušného kódu, ktorý môže zvoliť práve na základe charakteru situácie. Pri voľbe môže dôjsť ku kríženiu prvkov viacerých kódov, berúc do úvahy výskyt tzv. zmiešaných, alebo nespisovných jazykových prejavov, ktoré taktiež môžu niesť prívlastok kultúrne. Oproti opozícii spisovnosť – nespisovnosť nemožno opomenúť ani opozíciu nocionálnosť – expresívnosť, a to vzhľadom na stále väčšie prenikanie lexiky s nábojom negatívnej expresivity do spisovných prejavov. Expedient by mal vždy zvážiť výber jazykových prostriedkov, keďže v prípade vulgarizácie textu už nehodnotíme len samotnú jazykovú úroveň prejavu, ale jeho produkt je taktiež odzrkadlením postoja k partnerovi komunikácie ako aj k sebe samému. Naším cieľom však primárne nie je pranierovanie kultúry vyjadrovania. Pozornosť chceme upriamiť na súčasný stav jazykovej kultúry a následne porovnať stupeň kultúry vyjadrovania v slovenských periodikách s celoštátnym pokrytím. V práci budeme uplatňovať komparatívny prístup s akcentom na sociolingvistické aspekty výskumu. V prvej časti štúdie sformulujeme hypotézy, ktoré budeme konfrontovať a interpretovať. Na záver zaujmeme sociolingvistický postoj k problematike kultúry vyjadrovania (nielen) v slovenských periodikách. Hypotézy Po dôkladnej príprave si ešte pred postulovaním hypotéz stanovíme východiskovú teoretickú bázu, v ktorej ukotvíme sociolingvistický výskum. Budeme vychádzať z teórií J. Findru (1991), ktorý na základe rozčlenenia komunikačných sfér vymedzuje osem typov textových modelov. Za základné klasifikačné kritériá považuje vlastnosti zviazané binárnou opozíciou, na báze ktorých vyčleňuje týchto päť dvojíc: ústnosť – písomnosť, súkromnosť – verejnosť, oficiálnosť – neoficiálnosť, pripravenosť – nepripravenosť, dialogickosť – monologickosť. Tieto kritériá sa javia ako relevantné aj pre náš výskum, pretože na základe ich štruktúrnych väzieb môžeme spoľahlivo identifikovať a porovnávať vybrané modely. V práci budeme konfrontovať textové modely písomného prejavu realizované vo verejnom prostredí oficiálneho styku. Na tomto základe budeme formulovať hypotézy. Budeme porovnávať internetové texty solídneho a bulvárneho periodika, takže môžeme očakávať rôzne varianty textových modelov. Pri ich tvorbe vstupujú na scénu aj jazykové a komunikačné kompetencie komunikanta. Práve v tejto súvislosti budeme musieť zvážiť prípadne aj iné opozície, ako napríklad spisovnosť – nespisovnosť, objektívnosť – subjektívnosť, či neutralita – sukcesívnosť, keďže internetové texty predstavujú špecifickú komunikačnú situáciu, ktorá sa vyznačuje predovšetkým nekonvenčnými pravidlami a ignorovaním noriem. Možno teda predpokladať, že bude náročné, ak vôbec možné, tieto texty typologicky vymedziť. Po sondážnom prieskume a s ohľadom na cieľ nášho výskumu sme si pre analýzu vybrali elektronickú verziu tzv. seriózneho mienkotvorného denníka http://www.sme.skm (východiskové texty A11, B12) a elektronickú verziu tzv. bulvárnych novín http://www.topky.sk (východiskové texty A23, B24) s pripojenými diskusiami z fóra 1 Mužom z Valaskej súd potvrdil tresty za vraždy http://www.sme.sk/c/3759218/muzom-z-valaskej-sud-potvrdil-tresty-za-vrazdy.html [3.3.2008] 2 Vrah z Valaskej mladé obete trýznil, polícii uniká http://www.topky.sk/cl/10/853784/Vrah-z-Valaskej-mlade-obete-tryznil-policii-unika [15.12.2010] 3 Zervan považuje svoje odvolanie za politické 284 (čitateľské príspevky A1-15, B1-16, A2-27, B2-28). V zmysle komparatívneho prístupu sme volili články so zhodným tematickým zameraním ako aj podobným rozsahom. S oporou získaných teoretických poznatkov stanovujeme nasledovné hypotézy: 1. Predpokladáme, že spravodajské texty sa budú vo všeobecnosti vyznačovať písomnosťou, verejnosťou, oficiálnosťou, pripravenosťou a monologickosťou, ktoré sú atribútmi písaných prejavov vo verejnom oficiálnom styku. Z hľadiska povrchovej modelovej štruktúry predpokladáme, že texty budú koncipované v dimenziách publicistického štýlu. V hĺbkovej modelovej štruktúre predpokladáme uplatnenie informačného slohového postupu, teda sprostredkovanie informácií a údajov. Spôsob, akým sa informácie budú podávať adresátovi, bude s najväčšou pravdepodobnosťou v týchto periodikách odlišný. V prípade bulváru očakávame „akčnosť“, „strhujúcosť, ba až „manipulatívnosť zo strany autora, čoho dôkazom budú použité lexikálne, syntaktické ako aj štylistické prostriedky pri výstavbe textov. 2. Domnievame sa, že v prípade čitateľských diskusných príspevkov sa v oboch typoch periodík atribúty prináležiace písaným prejavom oficiálneho verejného styku úplne zatlačia do úzadia, nakoľko ide o reprezentantov internetovej komunikácie, teda o texty s absolútne rozpornou povahou. V rámci výskumu sa budeme snažiť dokázať, že na úrovni povrchovej štrukturácie sú tieto komunikáty nevyhranené, štylisticky disparátne, protirečivé a v jazykovom výraze heterogénne (Findra, 1998, s. 108 – 110). Výsledky výskumu a ich interpretácia 1. Analýzou a porovnaním východiskových textov oboch typov periodík, teda mienkotvorného Sme a bulváru Topky, sa nám potvrdili všetky vlastnosti, ktoré sú charakteristické pre písané prejavy oficiálneho styku. Oba textové modely majú písanú formu, v tomto prípade v elektronickej podobe periodík. Texty sú určené pre širokú verejnosť, keďže konkrétny adresát nie je primárne známy. S atribútom verejnosti úzko súvisí aj oficiálnosť. Tú potvrdzuje koncipovanie textov v dimenziách publicistického štýlu s uplatnením informačného slohového postupu. Oba textové modely prinášajú informácie o aktuálnych problémoch diania, sú formálne vystavané s akcentom na kauzalitu, dávajú dôraz na zrozumiteľnosť a jasné sprostredkovanie faktov, čoho odzrkadlením je aj lexika. Tá je pomerne pestrá, no na osi nocionálnosť – expresívnosť sa nám ako najfrekventovanejšie javia tematické slová pojmovej slovnej zásoby, napr.: http://www.sme.sk/c/5698695/zervan-povazuje-svoje-odvolanie-za-politicke.html [27.12.2010] Odvolali ďalšieho veľvyslanca, v Londýne chcel predávať dom http://www.topky.sk/cl/10/860830/Odvolali-dalsieho-velvyslanca-v-Londyne-chcel-predavat-dom[27.12.2010] 5 Internetová diskusia http://www.sme.sk/c/3759218/muzom-z-valaskej-sud-potvrdil-tresty-za-vrazdy.html [3.3.2008] 6 Internetová diskusia http://www.topky.sk/cl/10/853784/Vrah-z-Valaskej-mlade-obete-tryznil-policii-unika [15.12.2010] 7 Internetová diskusia http://www.sme.sk/c/5698695/zervan-povazuje-svoje-odvolanie-za-politicke.html [27.12.2010] 8 Internetová diskusia http://www.topky.sk/cl/10/860830/Odvolali-dalsieho-velvyslanca-v-Londyne-chcel-predavat-dom[27.12.2010] 4 285 súd potvrdil tresty za vraždy, najvyšší, výnimočný trest, záverečná reč, pôvodný rozsudok, Krajský súd v Banskej Bystrici (A1) Ministerstvo zahraničných vecí SR poskytlo médiám informácie, Vedúci zastupiteľského úradu v Londýne, ocenenie Honorary Freedom of the City of London (B1) Najvyšší súd, možné motívy vraždy, telá zavraždených, súd potvrdil verdikt (A2) Situácia v textoch bulváru sa nám však javí trocha odlišná, predovšetkým pokiaľ ide o spôsob podávania informácií. Na tieto odlišnosti poukážeme v nasledujúcich kapitolách práce. Pripravenosť a monologickosť sú ďalšie z charakteristík písaných prejavov v oficiálnom styku. Skúmané texty sú koncipované monologicky, keďže prezentujú názor autora. J. Findra (1998, s. 89 – 98) sa však nazdáva, že monologickosť publicistických textov je iba potenciálna, pretože autor tvorí text bez priameho kontaktu s percipientom. V ďalšej časti práce poukážeme na rozdiely, ktoré sme zistili analýzou textov seriózneho a bulvárneho periodika. 1.1 Už v predchádzajúcej kapitole sme uviedli, že spôsob podávania aktuálnych informácií je v textoch bulváru odlišný. Jednou z charakteristík bulvárnych periodík je ich snaha o „senzáciu“. Bulvár teda logicky siaha po takých lexikálnych a jazykových prostriedkoch (predovšetkým slovesách), ktoré textom zaručia dynamickosť, akčnosť, ba dokonca často až manipulatívnosť. V prípade textov A2 a B2 sú zastúpene tzv. „konfrontačné výrazy“, ktoré podnietia záujem percipienta, keďže sa pomocou nich zdôrazňuje konflikt či napätie, napr.: Súd skúmal možné motívy jeho konania, no na žiadny zásadný však neprišiel. Najvyšší súd verdikt potvrdil. Vrah je však na úteku. Jeho kumpáni si svoje dlhoročné tresty už odpykávajú. (A2) Mikuláš Dzurinda nechal Zervana z funkcie predčasne odvolať, píše Sme. Veľvyslanec konanie na vlastnú päsť popiera, za svojím odvolaním vidí politiku, keďže je členom Smeru-SD. (B2) Veľvyslanec konštatoval, že nové vedenie ministerstva mu odvolanie z Londýna nezdôvodnilo. "Preto sa domnievam, že som bol odvolaný z politických dôvodov... "Dôvodom bola nedostatočná kvalita plnenia jeho služobných úloh...“ informovalo ministerstvo. (B2) 1.2 Ako vidno, texty bulváru často využívajú tzv. tučné písmo v prípade citovaných výpovedí, čím akoby čitateľa chceli ubezpečiť o dôveryhodnosti informácií, podčiarkujúc „senzácie“ a podnecujúc záujem i reakciu percipienta, napr.: "Všetky kroky smerujúce k zámene boli konzultované a odsúhlasené ministerstvom, čo môžeme preukázať," vyhlásil pre denník. (B2) "Oproti pôvodnému predaju domu som ostro protestoval aj u samotného bývalého premiéra," dodal pre Sme. (B2) 1.3 Napätie v textoch bulváru vyvoláva aj využívanie expresívnej lexiky, hodnotiacich výrazov, personifikovaných pomenovaní, idiomatických spojení, teda skupiny príznakových pomenovaní. Keďže tie sa v textoch vyskytujú spolu s nocionálnymi a bezpríznakovými slovami, vyvolávajú kontrast ako zdroj expresívno-estetického pôsobenia, napr.: extrémna surovosť, cynizmus a neúcta k ľudskému životu, po neľudskom trýznení spolu s kumpánmi zavraždil dvoch tínedžerov, trýznivým spôsobom zavraždili, rovesníkov útočníci dobili na smrť (A2) konanie na vlastnú päsť popiera, dom vo vlastníctve Slovenska sa veľvyslanectvo chystalo vymeniť za dlhodobý prenájom bytov, zamestnanci veľvyslanectva (B2) 286 1.4 Za ďalšiu z čŕt bulváru možno považovať časté využívanie výrazových prostriedkov, ktoré zmierňujú absolútnu pravdu informácií, čím opäť udržiavajú napätie v texte, napr.: pravdepodobne ju zabil len preto, oznámila niekoľkým rodičom, približne dva týždne po prvej vražde, po ležiacom Puškovi mal Ivančík aj poskákať(A2) Slovensko takmer prišlo o vilu v jednej z lukratívnych častí Londýna, objekt s výmerou necelých štyristo štvorcových metrov, preto sa domnievam (B2) Bulvár často využíva aj modálnosť viet, predovšetkým v titulkoch textov. Dramatickosť je zvýraznená výkričníkmi či otáznikmi, no naše výskumné vzorky nám túto skutočnosť nepotvrdili. V závere hodnotenia spravodajských textov bulváru vyslovujeme názor, že skúsení autori efektným využívaním všetkých spomenutých prvkov pracujú s podvedomím čitateľa, teda pohybujú sa už v sférach psychológie, čo ale neskúsený, (čím nechceme povedať neinteligentný), čitateľ nie vždy rozpozná. Práve v tom spočíva sila a úspech bulváru v dnešnej hektickej, často chaotickej dobe. 2. Analýzou diskusných príspevkov čitateľov sa nám potvrdilo, že atribúty prináležiace písanému prejavu oficiálneho styku ustupujú do úzadia, čiže ide o texty s absolútne rozpornou povahou. Nasledujúce príklady potvrdzujú naše tvrdenia. 1.1 Prvou z vlastností, ktorú možno spochybniť, je písomnosť. Hoci sú diskusie čitateľov v písomnej, graficky fixovanej podobe, už na prvý pohľad je zrejmé, že komunikácia medzi diskutérmi má povahu ústnych prehovorov, napr.: už se peroúúúú (lajčák + zervan /obaja kssmer/). Reagovať | boccaccio 27.12.2010 17:26 | Oznám správcovi | Odkaz Lajčák sa umýva má to zrátané, taký kšeftík momentálne mu už len škodí... Reagovať | prášil 27.12.2010 22:48 | Oznám správcovi | Odkaz Zervan nepindaj a pál do SR... Reagovať | svatystefan 27.12.2010 17:50 | Oznám správcovi | Odkaz 1.2 Verejnosť a oficiálnosť môžu byť taktiež spochybnené. Hoci adresát textu je neznámy, čiastočne sa prezentuje svojimi replikami pod rôznymi menami, napr.: DelMonteCristo, radik, bledomodry, Fero Flakaty, uffo, katarrina. Toto zistenie dokazuje, že medzi komunikantmi je len zdanlivo oficiálny odstup. Hoci sa nepoznajú, vo svojich replikách používajú zväčša prvú osobu singuláru, oslovenia, mená, prezývky, prostriedky apelu, čo poukazuje na familiárnosť a neoficiálnosť prejavu, čím sa zároveň akoby rušila fyzická vzdialenosť diskutujúcich, napr.: ty si asi psycholog, nie? (A1-1), Zelam vela stastia matej !!! (A2-2), Zervan nepindaj a pál do SR... (B1-1), nie je blizsie po ruke alternativny Gabo (B1-1), ocko,preco ta tu na topkach všetci povazujú za de.bi,la? (B2-2) 287 1.3 Pripravenosť sa tiež zatláča do úzadia, nakoľko ide o ústne nepripravené repliky, hoci v písomnej forme. V internetovej komunikácii zohráva významnú úlohu faktor času, pretože ide o spontánne, okamžité reakcie diskutérov. 1.4 Monologickosť internetových textov na základe už spomenutých charakteristík možno jednoznačne poprieť, pretože v diskusii sa stretávame s dialogickými replikami, ktoré sme už ako príklad uviedli v bode 2.1. V tejto súvislosti musíme však uviesť, že ide o reťazenie replík, pretože len v nadväznosti kontextu dávajú zmysel. 1.5 Ďalším charakteristickým znakom internetovej komunikácie je ich formálna stránka. Tu sme vychádzali zo štúdií V. Patráša (2002), ktorý poukazuje na skutočnosť, že internetové texty sa vo všeobecnosti vyznačujú nepoužívaním diakritiky, veľkých písmen, interpunkčných znamienok, mnohými gramatickými chybami, používaním emotikonov, smajlíkov a iných grafických prvkov ako napríklad kurzíva. I náš výskum dokladá tieto tvrdenia. Napr.: Zelam vela stastia matej !!! o par fetakov menej :))) Dufam ze mas rozum a si uz v Spain alebo USA !!! (A2-2) to je hruza, tak ficovci nekradli len na slovensku, ale este aj v zahranicii. tomu sa naozaj ani meciar nevyrovna.. (B2-2) romboteľa, naozaj máš riadny raťafák, ten ti musí trčať aj z toho občianskeho :-) (B2-2) 1.6 Neverbálna stránka ako aj nevyhranenosť internetových textov sa premieta aj do jazykovej a lexikálnej zložky textu. Práve tu sa v plnej miere odráža rozpor medzi písomnosťou a verejnosťou proti neoficiálnosti. Na osi nocionálnosť – expresívnosť sa nám potvrdil dominantný výskyt bezpríznakových slov spisovnej formy národného jazyka, ale na druhej strane musíme pripustiť fakt, že práve neoficiálnosť internetovej komunikácie úplne otvára priestor hovorovým, familiárnym slovám, spontánnosti, ale aj silne expresívnej lexike ako aj, nie zriedka, vulgarizmom. Napr.: cim vacsi grazel, tym ti lahsie do oci povie s kludnou tvarou, ze vsetko je vymyslene, vykonstruovane a on s holou lebkou je vzor cestnosti. (A1-1) hanba sudcom, takýchto brutálnych vrahov prepustili na slobodu pre procesné chyby, nechali ivančíka zdrhnúť za hranice a potom to stvrdlo na najvyššom súde, kde to odkladali. osem rokov sa takto ťahali súdy. (A2-2) tak tak student kterej má trochu marišky jde do CPZ a vrahouni běhají na slobodě (A2-2) o par fetakov menej :))) (A2-2) Hej, a keby este aj teba sejmul, tak by na slovensku uz ani K.R.E.T.E.N-izmus nebol!!!(A2-2) politika jak sviňa (B1-1) Zervan si dovolí ešte pindať? (B1-1) A kludne nech sa cenzura aj po*erie (B1-1) Sumracnych z m r d o v treba hnat svinskym krokom odvsadial, kam sa n a s r a l i (B1-1) cvarge sprostej nevzdelanej len pripominam, ze tento "sikovny" pan je zo Smeru... (B2-2) Romanko ty teliatko, isto si študoval politologiu tu na topkách ked sa tak dobre vo všetkom vyznáš, ešte nám povedz čo si vyčítal v Novon čase a Plus 7 dní, si tupoň ako vagon naklíčeného ovsa. (B2-2) prasivec, ale ten hnusny zidak kalinak v tvojom avatare je perfektny :))) (B2-2) Na základe množstva uvedených príkladov slovnej zásoby s expresívnym nábojom si môžeme položiť otázku, či táto kultúra vyjadrovania je ešte stále v medziach normy. Domnievame sa, že v týchto prípadoch už ide o porušovanie noriem spoločenského správania a veľakrát aj o neúctu smerom k adresátovi. No napokon takéto texty sú zväčša odrazom morálneho statusu ich autora, teda aj spoločnosti. 288 1.7 Výskumom sa nám potvrdil aj predpoklad, že internetové texty sú štylisticky hybridné, pretože sa v nich stretajú prostriedky príznačné pre oficiálne ako aj neoficiálne ústne prejavy. Môžeme ich teda označiť za texty nevyhranené, keďže ich charakteristickými znakmi sú rozpornosť, protirečivosť ako aj hybridnosť štylistiky. Najmarkantnejším dôkazom tohto tvrdenia je práve lexika a syntax internetových textov. Uvedieme príklad, kde je text autora starostlivo vystavaný v opozícii k textom, ktoré nesú známky spontánnosti a neusporiadanosti. Napr.: dve veci su zaujimave na tomto procese – rodicia obeti museli trpiet pravidelne stretavanie sa s vrahmi ich deti – to je pravny stat... navyse teraz dvaja z odsudenych su mimo uzemia sr,som zvedavy,kto ich prinuti,aby sa vratili na slovensko – tomu sa hovori pravny stat... po druhe, nuz treba si zvyknut na opakovane chyby v clankoch sme... ja som nedavno napisal, ze pan karol jezik by rychlo urobil poriadok v redakcii,keby takmer denne boli pisane hluposti v denniku,kde bol sefredaktorom, ale v dnesnej dobe sa profesionalna hrdost nenosi, je to chyba, lebo potom naozaj si kde kto otiera hubu o slusnych novinarov (A1-1) sikovnost redakcie – opravili text clanku a je vybielene,ani naznak slusnosti, a co tak ospravedlnit sa za blbost, ktora bola v povodnom clanku, na ktory su aj prve 3 reakcie, opat si niekto mysli, ze je mudrejsi, ako citatelia (A1-1) bez vyzvania zastreliť na úteku hneď prvou ranou, do vzduchu na výstrahu až potom! (A 2-2) Na záver V závere chceme v stručnosti sumarizovať aspekty, ktorých sme sa dotkli v analytickej časti našej práce a takto naznačiť úroveň kultúry vyjadrovania v súčasnosti. Ako sme už spomenuli, dynamika vzťahu medzi obsahovo-tematickým, teda hĺbkovým ustrojením textu a jeho formálnou, čo značí povrchovou organizáciou, sa pokladá za jedno z kritérií kultúry vyjadrovania. Práve v synchronizácii týchto dvoch pólov dochádza v posledných rokoch k situácii, ku ktorej sa sociolingvistika pokúša zaujať stanovisko. Rozporuplnosť, hektickosť a chaotickosť doby sa prenáša aj do ustrojenia textov i jazykovej kultúry. Na základe našich zistení si dovoľujeme tvrdiť, že kultúra vyjadrovania v rozmedzí pólov nocionálnosť – expresívnosť, funkčná primeranosť – vulgárnosť, etickosť – spoločenská hrubosť hovorí o komplexnej podobe (nielen novinárskeho) textu, ktorý je, ako výsledok aktivity autora, na spoločensky aj funkčne primeranej úrovni. Na stane druhej sa ale stretávame s novým textovým fenoménom, ktorý sa objavil v rámci internetovej komunikácie. Opierajúc sa o naše zistenia môžeme tvrdiť, že tieto texty sú odzrkadlením dynamiky a neusporiadanosti dnešnej doby, keďže na základe ich špecifických vlastností texty nemožno typologicky jasne vymedziť. Sú to komunikáty štylisticky disparátne, protirečivé, v jazykovom výraze heterogénne. V tejto ich rozkolísanosti sa odráža aktuálny stav spoločnosti ako aj indivídua. Text mu umožňuje, aby anonymne v prehovore odkryl svoju tvár, pričom jazyk aj v tejto situácii verne plní svoje poslanie. Jazyk sám preto nemôže za vulgarizáciu spoločenských vzťahov či znevažovanie oponenta. Je len nástrojom v rukách jeho pána, ktorý často a bez zábran rúca všetky normy a zneužíva jeho bezbrannosť. Musíme len veriť, že jazyk aj naďalej zostane mostom, ktorý bude ľudí spájať a nie rozdeľovať. Summary The work presents the level of language culture of these days in general. First of all, it analyzes content and form of particular texts of Slovak representative print media as they both 289 are considered as one of the key criteria of language culture level. Furthermore, focusing on sociolinguistic aspects it identifies different text models as a complex item. In compliance with the sociolinguistic aspects of research the paper specifies text as a result of the author’s creativity and describes its social as well as functional level. Above all, the paper demonstrates the language as the medium in the hands of its user. It clarifies the idea that this language medium should still be a joining bridge and not to separate people. Bibliografia 1. A1 – Mužom z Valaskej súd potvrdil tresty za vraždy. http://www.sme.sk/c/3759218/ muzom-z-valaskej-sud-potvrdil-tresty-za-vrazdy.html (cit. 3.3.2008). 2. A2 – Vrah z Valaskej mladé obete trýznil, polícii uniká. http://www.topky.sk/cl/10/ 853784/Vrah-z-Valaskej-mlade-obete-tryznil-policii-unika (cit. 15.12.2010). 3. B1 – Zervan považuje svoje odvolanie za politické. http://www.sme.sk/c/5698695/zervanpovazuje-svoje-odvolanie-za-politicke.html (cit. 27.12.2010). 4. B2 – Odvolali ďalšieho veľvyslanca, v Londýne chcel predávať dom. http://www.topky.sk/cl/10/860830/Odvolali-dalsieho-velvyslanca-v-Londyne-chcelpredavat-dom- (cit. 27.12.2010). 5. A1-1 Internetová diskusia. http://www.sme.sk/c/3759218/muzom-z-valaskej-sud-potvrdiltresty-za-vrazdy.html (cit. 3.3.2008). 6. A2-2 Internetová diskusia. http://www.topky.sk/cl/10/853784/Vrah-z-Valaskej-mladeobete-tryznil-policii-unika (cit. 15.12.2010). 7. B1-1 Internetová diskusia. http://www.sme.sk/c/5698695/zervan-povazuje-svojeodvolanie-za-politicke.html (cit. 27.12.2010). 8. B2-2 Internetová diskusia. http://www.topky.sk/cl/10/860830/Odvolali-dalsiehovelvyslanca-v-Londyne-chcel-predavat-dom- (cit. 27.12.2010). 9. ČERNÝ. J.: Dějiny lingvistiky. Olomouc: Votobia, 1996. 516 s. ISBN 80-85885-96-4. 10. DOLNÍK, J.: Spisovná slovenčina a jej používatelia. Bratislava: STIMUL – Centrum informatiky a vzelávania FF UK, 2000. 215 s. ISBN 80-88982-36-7. 11. FINDRA, J.: Jazyk, reč, človek. Bratislava: Q 111, 1998. 112 s. ISBN 80-85401-69-X. 12. FINDRA, J.: Individuálne a sociálne determinanty komunikátu. In: Všeobecné a špecifické otázky jazykovej komunikácie. 1. diel. Red. P. Odaloš – V. Patráš. Banská Bystrica: Pedagogická fakulta, 1991, s. 53 – 61. ISBN 80-85162-30-X. 13. FINDRA, J.: Jazyková kultúra, kultúra vyjadrovania, prepínanie kódu. In: Philologica LVI. Zborník filologickej fakulty Univerzity Komenského. Bratislava: Univerzita Komenského, 2003. s. 47 – 53. ISBN 80-23-1813-2. 14. FINDRA, J.: Jazyk v textoch a kontextoch. Banská Bystrica: Univerzita Mateja Bela, 2009. 316 s. ISBN 978-80-8083-924-6. 15. FINDRA, J.: K teórii a praxi jazykovej kultúry. In Kultúra slova [online]. Martin: Vydavateľstvo Matice slovenskej v Martine, roč. 33, r. 1999, č. 1, s. 13 – 18. (cit. 27. 12. 2010) http://www.juls.savba.sk/ediela/ks/1999/3/ks1999-3html#k-te-rii-a-praxi-jazykovejkult-ry. 16. FINDRA, J.: Elektronická komunikačná sféra a jazyk internetovej komunikácie. In Kultúra slova [online]. Martin: Vydavateľstvo Matice slovenskej v Martine, roč. 43, r. 2009. č. 1. s. 11 – 18. (cit. 29. 12. 2010). http://www.juls.savba.sk/ediela/ks/2009/1/ks2009-1.pdf. 17. HORECKÝ, J.: Slovenčina v našom živote. Bratislava: SPN, 1988. 18. ONDREJOVIČ, S.: Jazyk, veda o jazyku, societa. Sociolingvistické etudy. Bratislava: Veda, 2008. 304 s. ISBN 978-80-24-0994-0. 19. PATRÁŠ, V.: „Chatmánia“ v internetovej tlači versus mediálna komunikačná kultúra? (Nad elektronickými stránkami slovenských a poľských periodík). In: Tekst w mediach. 290 Red. K. Malewski. Łódź: Wydavnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2002. s. 163 – 184. 20. PATRÁŠ, V.: Kulturologické aspekty jazykovej komunikácie v elektronickom prostredí. In: Súčasná jazyková komunikácia v interdisciplinárnych súvislostiach. Banská Bystrica: FHV UMB, 2004. s 56-65. ISBN 80-8055-979-1. 21. RUSNÁK, J.: Textúry elektronických médií. Vývoj a súčasný stav. Prešov: Filozofická fakulta Prešovskej univerzity, 2009. 295 s. ISBN 978-80-8068-952-0. 291 Valencija glagola i valencijski rječnici glagola Maja Živko Valency of verbs and valency dictionaries of verbs Abstract: Lucienne Tesnière established the valency theory in linguistics. In this theory a verb is a center of syntax and it opens free positions for other elements in syntax. These positions can be obligatory, potential or facultative. Obligatory positions must be realized in the sentence, potential positions can be potentialy realized in the sentence, and facultative positions are avalent. By this theory verbs are classified on: monovalent, divalent, trivalent and tetravalent verbs. Valency of verbs includes semantic and syntactic valency. Valency dictionaries of verbs show semantic and syntactic valency of verbs. Key words: morphosyntactic valency; semantic valency; components; adjuncts; obligatory actants; facultative actants; valency lexicography; avalent; monovalent; divalent; trivalent; tetravalent verbs. Contact: Faculty of Philosophy, University of Zagreb, [email protected] Termin valentnost koji je Lucienne Tesnière u djelu Élements de syntaxe structurale (1934.) unio u lingvistiku iz kemije, podrazumijeva mogućnost vezivanja riječi, tj. sposobnost glagola, imenica i pridjeva da privuku stanovit broj i vrstu određenih dopuna (obvezatnih i fakultativnih) te dodataka, a budući da su značenje riječi i njegova spojivost povezani, istovremeno se dotiče morfološke i leksičke jezične razine. Primarno je poznavanje valencije bila konektirano samo s glagolima. 1 Sposobnost glagola da svojom pojavom u rečenici zahtijevaju (morfološki i brojem) određene aktante Tesnière uspoređuje s valentnošću atoma i naziva je valentnost glagola. Nadređeni član Tesnière naziva (1959:13) regens (régissant), a podređeni dependens (subordonné). Glagol je u pravilu regens i čvorište, tj. strukturno središte rečenice. Glagolu su, kao strukturnom središtu rečenice, podređene dvije vrste sintaktičkih elemenata (1959:13): aktanti (actants) i cirkumstanti (circonstants). Broj je aktanata ograničen te ovisi o vrsti glagola, dok je broj cirkumstanata neograničen i oni se mogu glagolima dodavati i oduzimati bez utjecaja na sintaktičku završenost (gramatičnost) rečenice. Aktanti su, prema Tesnièreu, obvezni elementi u rečenici, i čine ih imenice, dok su cirkumstanti neobvezni elementi i čine ih prilozi. Tesnière rečenicu Alfred govori ne promatra kao cjelinu od dva već od tri elementa koji su vezani koneksijom. Svaka rečenica je, dakle, strukturno određena odnosom koneksije između svojih elemenata. Svaka koneksija povezuje jedan nadređeni (regens) i jedan podređeni rečenični element dependens. Svaki regens u rečenici može biti nadređen jednom ili više dependensa, ali neki dependens može ovisiti samo o jednom regensu. Glagole s obzirom na broj aktanata koje mogu vezati, Tesnière dijeli u četiri skupine: avalentni, jednovalentni, dvovalentni, trovalentni. 1 Valencija se, međutim, odnosi i na imenice i pridjeve, npr. aplikacija čega, biti svjestan čega... 292 Teorija valencije je nakon Tesnièrea prošla kroz niz preinaka. G. Helbig i E. Schengel pridonijeli su razvoju teorije valencije u odnosu na Tesnièrea primarno ovim odrednicama: razlikovanjem tri razine valencije – logičke, semantičke i sintaktičke (za razliku od Tesnièrea koji se fokusira uglavnom na sintaktičku valenciju); ubrajanjem prijedložnih skupina, pridjeva, priloga, infinitiva, participa i zavisnih rečenica u dopune (za razliku od Tesnièrea koji dopunama smatra uglavnom imenice u nominativu, dativu i akuzativu); podjelom aktanata, tj. dopuna na obvezne i fakultativne dopune (za razliku od Tesnièrea koji aktante dalje ne raščlanjuje iako je raščlamba aktanata nužna); korištenjem terminologije generativne gramatike podjelom na imeničku i glagolsku frazu; smatranjem finitnog glagola središtem rečenice, a ne predikata kao Tesnière); širenjem pojma valentnosti s glagola i na druge vrste riječi. U. Engel unio je novosti u razvoju teorije valencije u odnosu na Helbiga i Schenkela primarno ovim odrednicama: uvođenjem terminologije specifičnih razreda dopuna te aspecifičnih dodataka; postupkom anaforizacije za utvrđivanje razreda dopuna; naglašavanjem da dopune svojim specifičnim karakteristikama supkategoriziraju glagol, tj. utvrđivanjem da između razreda glagola i razreda dopuna postoji odnos ovisnosti; poistovjećivanjem rekcije i valencije; smatranjem sastavnica glagolskog kompleksa valencijskim dopunama. Distinkcija između specifično ovisnih i aspecifično ovisnih rečeničnih dijelova, predstavlja temelj na kojem Engel tumači i opisuje valentnost. Dopune prema terminologiji generativne gramatike supkategoriziraju glagol, pa za njih Engel navodi da o glagolu ovise specifično. Dodatci se nalaze u aspecifičnoj vrsti ovisnosti prema glagolu koji upravlja (regira) svim rečeničnim elementima. Engel objašnjava, također, da dopune mogu biti obvezne, ali ne moraju biti supklasno specifične, zatim, mogu biti supklasno specifične, ali ne moraju biti obvezne, a mogu biti i jedno i drugo.2 Pojam rekcije koji Engel koristi razlikuje se od uobičajenog shvaćanja tog pojma u tradicionalnoj gramatici u kojoj se ona uglavnom odnosi na padeže u kojima se moraju realizirati objekti glagola. U Engela je rekcija širi pojam te obuhvaća i subjekt te sve ostale rečenične dijelove. Pod rekcijom se u tradicionalnoj gramatici podrazumijeva samo objekt, bliži i dalji koje otvara glagol, dok valencija podrazumijeva i subjekt, objekt, predikative, priložnu oznaku, sintaksu. Nema ničega što bi obuhvaćala glagolska rekcija, a ne bi obuhvaćala valentnost glagola, ali valentnost glagola obuhvaća i elemente koje glagolska rekcija ne obuhvaća. Engel (1988:185; 1994:150) navodi jedanaest razreda dopuna za njemački jezik te njihovu sintaktičku funkciju u rečenici. To su: dopuna u nominativu (subjekt), dopuna u akuzativu (objekt u akuzativu), dopuna u genitivu (objekt u genitivu), dopuna u dativu (objekt u dativu), prepozicijska dopuna (prijedložni objekt), situativna dopuna (priložna oznaka mjesta), direktivna dopuna (priložna oznaka smjera, cilja), ekspanzivna dopuna (priložna oznaka količine, mjere), imenska dopuna (imenica kao dio imenskog predikata), pridjevska dopuna (pridjev kao dio imenskog predikata), glagolska dopuna (infinitiv ili zavisna rečenica).3 Engel (1988:182) polazi od finitnog glagola kao središnjeg sintaktičkog elementa rečenice. Ako se rečenični predikat sastoji od finitnog glagola i nekog drugog elementa, takav sklop naziva glagolskim kompleksom. Za razliku od Tesnièrea, koji takve elemente naziva disociranim nukleusima, tj. smatra ih cjelinom, za Engela finitni glagol predstavlja regens 2 Primjer: Ivan reže kruh. (primjer u kurzivu je obvezan je i supklasno specifičan); Ivan živi u Zagrebu. (primjer u kurzivu je samo obvezan); Ivan jede pečenu piletinu. (primjer u kurzivu je supklasno specifičan). 3 U današnje vrijeme se zavisne rečenice više ne smatraju glagolskom, već rečeničnom dopunom. 293 glagolskog sklopa te čitave rečenice. Glagolski se kompleks kao predikat može sastojati od kombinacija finitnih i infinitivnih oblika glagola. Gramatika srpskohrvatskog jezika za strance Mrazovića i Vukadinovića (1990) temelji se na Engelovim postavkama. Mrazović Vukadinović (1990:34) rekcijom smatraju opću sposobnost nekog elementa da uz sebe veže drugi element. Pod valentnošću Mrazović i Vukadinović podrazumijevaju posebnu vrstu rekcije (1990:34) koja vrijedi samo za podrazrede određene vrste riječi. Mrazović i Vukadinović dopune dijele na obvezne, tj. one bez kojih bi rečenica bila negramatična, i fakultativne, tj. one čijim se ispuštanjem ne narušava gramatičnost rečenice. Navode ove nazive dopuna: dopuna u nominativu, dopuna u genitivu, dopuna u dativu, dopuna u akuzativu, dopuna u instrumentalu, prepozicionalna dopuna, adverbijalna dopuna, predikativna dopuna, verbativna dopuna. Za razliku od Engelovog modela ne razlikuju odvojene razrede dopuna za imenički i pridjevski dio imenskog predikata, već sve mogućnosti realizacije imenskog predikata obuhvaćaju predikativnom dopunom. Daneš (1971) dijeli elemente u rečenici na obligatorne, potencijalne i fakultativne. Obligatorni elementi su oni koji moraju biti realizirani u rečenici kako ne bi nastala negramatična rečenica, npr. Majka je posjetila baku. Pavao se pojavio u gradu. Brat mi je obećao dar. Uspjelo mu je. Ponašao se neprikladno. Zvučalo je to banalno. Pravio se tužnim. Stanovali su na selu. Smatrali su ga budalom. Obligatornu poziciju zauzimaju prema Tesnièreovoj terminologiji aktanti, a prema Helbig, Schengelovoj terminologiji obvezne dopune, tj. obvezni aktanti. Za utvrđivanje statusa nekog elementa kao dopune razvijen je niz postupaka, koji se uglavnom svode na eliminaciju rečeničnih dijelova. Najpoznatiji od njih je tzv. test eliminacije, kojim se iz rečenice postupno izbacuju elementi dok se ne dođe do onih bez kojih bi postala neovjerenom. Potencijalni elementi su oni koji mogu, ali ne moraju biti realizirani u rečenici, tj. njihovim izostankom ne će nastati negramatična rečenica. Potencijalnu poziciju zauzimaju prema Helbig, Schengelovoj terminologiji potencijalni aktanti tj. neobvezne dopune, npr. Petar puši. Jana čita bajku. Petar je ušao u dvoranu. Jana je izašla iz tramvaja. Kucali su nam na vrata. Fakultativni su oni elementi u rečenici koji ne moraju biti realizirani u rečenici i oni su zapravo nevalentni dijelovi rečenice. Fakultativnu poziciju zauzimaju po Tesnièreovoj terminologiji cirkumstanti, po Helbig, Schengelovoj terminologiji slobodni dodatci, a po Engelovoj terminologiji aspecifični dodatci, npr. Suprug komponira glazbu kod kuće. Rasplakao se od radosti. Djed je sjedio pogrbljen za stolom. Djevojka je odlazila smiješeći se. Vratio se dobro raspoložen.4 Pozicija subjekta u nominativu u rečenici je potencijalna u primjerima kad subjekt ne mora biti izrečen, ali se podrazumijeva (npr. Petar je pjevao.), dok je obligatorna u primjerima kad subjekt mora biti izrečen (npr. Sve se promijenilo. Što se dogodilo?). Pozicija subjekta u infinitivu je obligatorna jer bi bez nje rečenica bila nepotpuna (npr. Sviđa mi se pjevati.) Pozicija subjekta koji čini broj te imenica u genitivu također je obligatorna (npr. Došlo je tridesetak ljudi).Budući da je objekt dopuna kojom se izriče predmet radnje njegova pozicija je uglavnom obvezna, tj. obligatorna. Međutim u nekim primjerima jest potencijalna. To je u glagola uz kojih ne mora biti izrečen objekt, ali se podrazumijeva (npr. Pjevao je pjesmu. Jeo je juhu). Priložne oznake označavaju okolnosti pod kojima se vrši radnja, stoga je njihova pozicija u rečenici uglavnom neobvezna tj. fakultativna. Međutim postoje priložne oznake kod kojih je pozicija obligatorna ili potencijalna. Obligatorna je npr. u primjeru Stanujem u Zagrebu, (pozicija priložne oznake mjesta u ovom je primjeru 4 Glagolski pridjev trpni te glagolski prilog sadašnji može, ovisno o glagolu uz koji stoji, zauzimati i obligatornu poziciju, npr. u primjeru hodala je raščupana, smiješeći se. 294 obligatorna jer mora biti izrečena, tj. bez nje bi rečenica bila nepotpuna), a potencijalna u primjeru Otišao je u sobu, (pozicija priložne oznake mjesta u ovom je primjeru potencijalna jer ne mora biti izrečena u rečenici, ali se njena prisutnost podrazumijeva iz same radnje budući da glagol otići pretpostavlja dopunu na pitanje kamo?). Predikativi zauzimaju uvijek obligatornu poziciju (npr. Smatrali su ga budalom. Postao je profesor. Bio je predsjednik. Bilo je četiri sata. Bilo je teško. Bio je veseo.). Predikatni proširci koje čine glagolski pridjev trpni te glagolski prilog sadašnji zauzimaju fakultativnu poziciju (npr. Došao je nasmiješen. Koračali su ne osvrčući se na okolinu.), međutim postoje primjeri u kojima zauzimaju obligatornu poziciju (npr. Hodala je raščupana. Išao je poskakivajući.) Dopuna infinitiva unutar predikata uvijek je obligatorna (npr. Htio je otići. Morali su pobjeći.). Dopune unutar dekomponiranog predikata također su uvijek obligatorne (npr. pasti u nesvijest, držati propovijed, pasti u dugove, dati se u bijeg). Subjektne, predikatne te objektne rečenice uvijek zauzimaju obligatornu poziciju u rečenici. Daljni razvoj teorije valencije usmjeren je sve više na semantičku valenciju te primjenu u računalnoj lingvistici. Semantička valencija podrazumijeva sposobnost glagola da oko sebe stvaraju polje semantičkih pozicija koje se nazivaju semantičkim aktantima. Grepl i Karlík (1998:38) dijele semantičke aktante na: substantivne aktante koji označuju fizičke objekt, a to su: agens-personalni uzročnik radnje (npr. Ana je čitala knjigu), kauzator-nepersonalni uzročnik radnje (npr. Tornado je uništio naselja), procesor-nositelj radnje (npr. Dijete se igralo), nositelj-nositelj osobine (npr. Ljeto je bilo vruće), posesor-vlasnik nečega (npr. Ta slika je njegova), ekspirijent-onaj koji proživljava (npr. Smetala im je buka), recipijent-adresat nečega (npr. Poklonio joj je ruže), beneficijent-sudionik u čiju korist ili štetu se nešto događa (npr. Prosuo je zobi konjima), pacijens-objekt zahvaćen radnjom (npr. razbila je tanjur), stimulans-poticaj neke reakcije ili opažanja (npr. Ugledali su srnu), instrument-sredstvo koje služi pri izvedbi radnje (npr. Pisala je na računalu), vehikl-sredstvo premještanja (npr. Putovali su autobusom); substantivne aktante koji označuju mjesto te te vrijeme, a to su: lokus-mjesto gdje se ostvaruje radnja (npr. Radila je u tvornici), direktiv-smjer u kojem je usmjerena radnja (npr. Stavila je sliku na zid), origativ-ishodište, odakle radnja izlazi (npr. Otišao je iz ureda), tempus (npr. Došli su prije par minuta); situacijske aktante koji se izražavaju primarno rečenicama, a to su: informacija (npr. Javili su da će biti lijepo vrijeme), instrukcija (npr. Nije im dozvolila da idu u diskoteku), uzročnik (npr. Bojali smo se da ćemo zakasniti), cilj (npr. Došli su kako bi prisustvovali svečanosti). Morfološko-sintaktička valencija obuhvaća, dakle, elemente za koje glagol otvara prazna mjesta u rečenici, tj. pojedini članovi rečenice svojim morfološko (imenice, zamjenice, pridjevi u različitim padežima, prijedložne skupine, prilozi, infinitivi) sintaktičkim (subjekt, objekt, priložne oznake, predikativi, zavisne rečenice) karakteristikama čine sintaktičku valenciju, za razliku od semantičke valencije koja obuhvaća semantičke aktante. U glagolima je zakodiran broj semantičkih i sintaktičkih aktanata koje zahtijevaju glagoli na temelju njihove semantičko-sintaktičke valencije. Semantička valencija odnosi se na semantičku razinu sintakse, dok se sintaktička odnosi na njenu formalnu gramatičku razinu. Tako pr. glagol peći veže na sebe uvijek semantički aktant pacijens, zbog značenja pripremati hranu, međutim, s gledišta sintaktičke valencije taj glagol u rečenici ta peć dobro peče ne može uza sebe vezati objekt. Iako taj pacijens nije i ne može biti u toj rečenici izražen, on je impliciran u značenju hrane općenito u značenju glagola.5 5 Ovdje se, dakle, radi o neprijelaznom glagolu s gramatičkog gledišta, ali prijelaznom sa semantičkog gledišta. Budući da postoje i konstrukcije u kojima glagol peći ima objekt, npr. peče kolač, taj glagol se treba smatrati neprijelaznim i prijelaznim. 295 Valencijsku sposobnost imaju: punoznačni glagoli, npr. spavati, znati, gledati, smijati se, čekati, čitati te tzv. poluznačni glagoli, npr. biti (bolestan, tužan, kasno, učitelj, u nedoumici...); imati (nadu, ideju...); htjeti (jesti, piti...); smatrati nekoga (pametnim, glupim...); izabrati nekoga (predsjednikom, za predsjednika); postati (sumnjičavim, predsjednik/predsjednikom); (za)početi (svađu, raditi); praviti (probleme); uzeti (u obzir); dati (na znanje), da...; Ovisno o broju valencijskih elemenata, glagoli se mogu podijeliti na: nevalentne 6 – kiši, lije, sipi, grmi, sijeva; sniježi, kopni, jasni se, mrači se, sviće; svijetli, gori; zahlađuje, zatopljava…; jednovalentne – problijediti, ozariti se, usnuti, živnuti, bolovati, ležati, rasti, stajati, venuti, učiteljevati, carevati, gospodariti...; dvovalentne – doći do nečega, izgubiti nešto; proizlaziti, proistjecati iz nečega, preostajati od nečega, cijeniti poštivati nekoga; čeznuti, ludovati za nekim; trovalentne – razlikovati se od nekoga/nečega u nečemu/po nečemu, zavidjeti nekome na nečemu; dati, darovati, posuditi nekome nešto, obećati nekome nešto, donijeti, vratiti nekome nešto; četverovalentne – braniti nekoga pred nekim/nečim/protiv nekoga/nečega nečim, davati nešto nekome za nešto, dobiti nešto od nekoga/odnekud za nešto; igrati nešto s nekim/protiv nekoga za nešto, baciti letke kome u glavu. U literaturi postoji više termina za označavanje valencijskih dopuna i dodataka. To su: actants-circonstants, complement-supplement, argument-adjunct (engl.); ErgänzungenAngaben, Aktanten-Zirkumstanten, Mitspieler-Umstandsbestimmungen, Valenzpartner(freie)Angaben, Komplemente-Supplemente, Argumente-Adjunkte (njem.) Valencijski rječnici predstavljaju aplikaciju teorije valencije. Helbigov i Schenkelov rječnik Das Wörterbuch zur Valenz und Distribution Deutscher Verben (1969) jedno je od prvih leksikografskih djela posvećenih isključivo opisu glagolske valentnosti. U njemu navode Helbig i Schenkel semantičke i sintaktičke aktante u rečenici. Tako npr., glagol doručkovati ima označene semantičke i sintaktičke aktante Sn→[Hum] (Obitelj doručkuje), Sa→[-Anim] (On doručkuje jaje). U novom leksikografskom prikazu valentnosti glagola, Helbig navodi šest stupnjeva za svaki glagol, npr. glagole promatrati (njem. beobachten) i otkriti (njem. entdecken) razlaže na šest obilježja (1992:161): 1. [-statisch], [+Aktivität], 2. [-Motion], 3. [+Relation], 4. [-Resultat], 5. [-Zustandsveränderung], 6. [-äußerlich]. Nakon prvih valencijski rječnika uslijedio je niz novih. Danas mnogo jezika ima svoj valencijski rječnik. Valencijski rječnici mogu se podijeliti na jednojezične, dvojezične te višejezične. Većini je zajedničko da nastoje prikazati logičko semantičke i sintaktičke komponente te prikazuju njihove obligatorne, fakultativne te potencijalne pozicije. Navest ću samo neke: A Valency Dictionary of English (b. Kortmann, E. C. Traugott), Slovesa pro praxi (N. Svozilova, H. Prouzova, A. Jirsová), Valenční slovník slovenských slovies (J. Nižniková, M. Sokolová), Vezlivostnji slovar slovenskih glagolov (A. Žele), Kratăk valenten rečnik na glagolite v săvremennija bălgarski knižoven ezik (M. Popova), Syntactic Generative Dictionary of Polish Verbs (Polański), Aussagenstruktur im Sorbischen.(T. Meškank); Wörterbuch zur Valenz deutscher und polnischer Verben (N. Morciniec, L. Cirko, R. Ziobro), Contrastive English and Spanish Verb Valency dictionary (R. Hartmann), Explanatory Combinatorial Dictionary of Modern Russian (Melčuk, Zholkovsky). U današnje „informatičko vrijeme“ se valencijski rječnici sve češće računalno obrađuju, to su npr. Vallex 2. 5. (Žabokrtsky), Japanese-English Valency Dictionary (Goi-Taikei) The Contragram Dutch-French-English Contrastive Verb Valency Dictionary (T. Colleman, B. Defrancq, F. Devos), Valency dictionary of Bulgarian verbs (Balabanova, Ivanova, electronic version)... itd. 6 Čine ih uglavnom glagoli koji označavaju prirodne pojave. 296 Valencijski rječnici služe lingvističkim istraživanjima, lingvodidaktici te prevođenju. Materijal koji pružaju valencijski rječnici dotiče se leksičko-semantičke, i morfološkosintaktičke razine te kao takvi predstavljaju izvor za daljnja lingvistička istraživanja. Analiza valencijskog potencijala pridonijet će nastavi stranih jezika zbog toga što je teorija valentnosti utemeljena na dvjema hipotezama: na hipotezi o glagolu kao strukturnom središtu rečenice i hipotezi da su ostali rečenični dijelovi sintaktički podređeni glagolu. Ti se pak rečenični dijelovi razlikuju po tome jesu li uvjetovani valentnošću glagola ili nisu. Kako izborom glagola činimo prvi i ključni korak u oblikovanju rečenice, a valentnost je glagola različita u svakom jeziku, jasno je da u okviru nastave stranih jezika valencija glagola ima važnu ulogu. Izvorni govornici posjeduju intuiciju materinjskog jezika o valenciji glagola, a neizvorni govornici to moraju naučiti. Valencijski rječnici služe i prevođenju. Valencija glagola je specifična i individualna za svaki jezik, stoga prevoditelj mora izuzetno dobro poznavati morfosintaktičke potencijale glagola ciljnog tj. sekundarnog jezika kako ne bi došlo do loših prijevoda. To se posebice odnosi na prevođenje s domaćeg jezika na strani, nego obratno, upravo stoga što pri prevođenju domaćeg jezika na strani jezik, prevoditelj mora iznimno dobro poznavati valentnost glagola stranog jezika, kako ne bi činio greške, tj. kako bi ostvario prijevodnu ekvivalenciju. Summary Morphosyntactic valency includes unprepositional and prepositional objects, predicative, components of complex predicate, adverbial phrases and subordinate clauses. Semantic valency includes semantic actans in the sentence and their semantic role. Valency dictionaries apply the semantic and syntactic theory of valency and are informatically processed at the present time very often. Valency can not be identified with the verbal rection. Rection of verbs includes only objects as complements of verb. On the contrary, valency of verbs does not include only objects but also subjects, predicative, adverbial phrases and subordinate clauses. In other words, rection is a valency, but a valency is not only a rection. Literatura 1. Ágel, i dr., 2006, Dependency and Valency, an International Handbook of Contemporary Research, Valter de Gruyter, Berlin, New York. 2. Ágel, V., 1993, Ist die Dependenzgrammatik wirklich am Ende? Valenzrealisierungsebenen, kongruenz, Subjekt un die Grenzen des syntaktischen valenzmodells.Zeitschrift fur germanistische Linguistik, 21, s. 20-70. 3. Ágel, V., 2000, Valenzheorie, Gunther Narr Verlag, Tübingen. 4. Anić, V, 2002, Rječnik hrvatskog jezika, Novi Liber, Zagreb. 5. Čermák, F., 1991, Podstata valence z hlediska lexikografického, Walencja czasownika a problemy leksykografii dwujezycznej, Wroclaw, s. 15-39. 6. Daneš, F., 1971, Větné členy obligatorní, potenciální a fakultativní, Miscellanea Linguistica, Ostrava. 7. Dezso, L., 1997, Gramatika i leksika u proučavanju valence glagola. u: Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 26/2, s. 25-33. 8. Djordjević, M., Engel, 2009, U.,Wörterbuch zur Verbvalenz: Deutsch-Bosnisch-KroatischSerbisch, Iudicium. 9. Đukanović, J. 1991, Primena modela valentnosti u srpskohrvatskoj leksikografiji. u: Naučni sastanak slavista u Vukove dane, vol. XX, br. 2., s. 191-199. 10. Eichinger, L. M; Eroms, H, 1995, Dependenz und Valenz, Buske Verlag, Hamburg. 11. Engel, U., Schumacher, H. 1988, Kleines Valenzlexikon deutscher Verben, Tübingen. 297 12. Engel, U., 1994, Syntax der deutschen Gegenwartsprache, Berlin. 13. Franić, I., 2006, Jezikoslovno nazivlje u Tesnièreovim Éléments de syntaxe structural FILOLOGIJA 46–47, s. 77–99. 14. Grepl, M., Karlík, P., 1998, Skladba češtiny, Praha. 15. Helbig, G, Schenkel, W, 1969, 1978 Wörterbuch zur Valenz und Distribution deutscher Verben, Leipzig. 16. Helbig, G, 1992, Probleme der Valenz und Kasustheorie, Tübingen: Niemeyer. 17. Herbst, T./I. Roe, 1996, How obligatory are obligatory complements? – an alternative approach to the categorization of subjects and other complements in valency grammar', English Studies, s. 179-199. 18. Herbst, T./M. Klotz, 1998, A valency dictionary of English – a project report, in: A. Zettersten (ed.): Symposium on Lexicography VIII, Tübingen: Niemeyer: s. 65-91. 19. Hlavsa, Z., 1991, Některé problémy valenčního popisu slovesa, Rytel-Kuc (ed.), Walencja czasownika a problemy leksykografii dwujęzycznej, Wroclaw, s. 7-14. 20. Hudson, R., 1993, Complements and adjuncts. 21. Kiršova, M., 1997, Neka zapažanja povodom strukture rekcijskog rečnika. u: Naučni sastanak slavista u Vukove dane, 26, br. 2, s. 433-439. 22. Macháčková, E.-Svozilová, N., 1990, Slovesná valence ve slovnících, SaS, 51, s. 219-230. 23. Mrazović, P., Vukadinović, Z, 1990, Gramatika srpskohrvatskog jezika za strance, Novi Sad: dobra vest 24. Nižniková, J., Sokolová, M., 1995, Valenčný slovník slovenských slovies, Slovenská řeč, 60, s. 203-217. 25. Storrer, A., 1996, Wie notwendig sind obligatorische Valenzstellen?-Faktoren der Weglaßbarkeit von Valenzstellen im Text, u: Gréciano, G., H. Lucien Tesniere-Syntaxe structurale et operations mentales, Max Niemeyer, Tübingen, s. 225-238. 26. Tesnière, L., 1959, 1966, Éléments de Syntaxe Structurale, Paris. 27. Žabokrtský, Z. and Lopatková, M., 2004, Valency Frames of Czech Verbs in VALLEX 1.0. In Frontiers in Corpus Annotation. Proceedings of the Workshop of the HLT/NAACL Conference, pages 70-77. 28. Žele, A., 2008, Vezlivostnji slovar slovenskih glagolov, Ljubljana. 298 Lingwistyka komputerowa w Polsce Piotr Szałaśny Computational linguistics in Poland Abstract: The article presents the progress of computational linguistics in Poland. It briefly describes the main achievements of Polish scientists in the field of computational linguistics and machine translation. It also helps to learn the directions of further progress of Polish computational linguistics, since many projects are under development. This issue is important for the whole community of linguists and computer scientists. Key words: computer; language; computational linguistics; Poland; polish; mechanical translation. Contact: Univeristy of Bielsko-Biała, [email protected] 1.0 Lingwistyka komputerowa Pojęcie lingwistyki komputerowej (ang. Computational Linguistics) czy też inżynierii lingwistycznej jest niezwykle szerokie. Dziedzina ta łączy z sobą dwa, często postrzegane za odmienne światy. Język i technologię. Zajmuje się przetwarzaniem języków naturalnych, tak mowy jak i pisma przy użyciu komputera. Można stwierdzić ze jest to dziedzina interdyscyplinarna. Należało by ją podzielić na dwie podstawowe metody – teoretyczną i praktyczną. O ile pierwsza z nich zajmuje się opisem języka naturalnego, wykorzystując przy tym technologie informatyczną o tyle druga z nich skupia się na tworzeniu programów komputerowych, które posługują się językiem naturalnym (zdolne są do komunikacji z użytkownikiem danego języka). Problemem, który do tej pory nie został rozwiązany jest to, że program komputerowy wymaga od osoby z nim się komunikującym dokładnego wyrażania myśli, przystosowanego do algorytmu, który wykorzystuje dany program. Środkiem, który do tej pory wydaje się być najbardziej odpowiedni są języki programowania, które jednak nie są na tyle proste i intuicyjne by mogła z nich korzystać każda zainteresowana komunikacją z komputerem osoba. Należy stwierdzić, że powstałe dotąd interfejsy językowe są bardzo ograniczone, jednakże mimo tego pozwalają zwiększyć efektywność pracy z komputerem. Z tego właśnie względu dalszy rozwój tej stosunkowo młodej dyscypliny jest istotny i poświęcane jest jej coraz to więcej uwagi. Ilość zastosowań lingwistyki komputerowej może być ogromna. Innym ważnym (o ile nie najważniejszym) zagadnieniem, którym zajmuje się lingwistyka komputerowa jest pomoc w komunikacji dwóch jednostek mówiących odrębnymi językami. Problem ten istnieje od najdawniejszych czasów, jest także powszechny, tak w życiu codziennym jak i w literaturze. Wystarczy wspomnieć wieżę Babel. Niestety, do tej pory nie powstało żadne narzędzie komputerowe potrafiące w satysfakcjonujący sposób dokonać tłumaczenia jednego języka na drugi. Związane jest to ściśle ze wspomnianą barierą a tym samym ograniczonym algorytmem programu komputerowego. Ze względu na to, że 299 stworzenie sztucznej inteligencji na tyle podobnej do mózgu ludzkiego, aby potrafiła posługiwać się mową wydaje się abstrakcyjną kwestią w najbliższym czasie. Badacze i naukowcy związani z działem lingwistyki komputerowej skupiają się aktualnie w największym stopniu na tworzeniu aplikacji, które sprawdzają gramatykę, ortografię, fleksję czy też dokonują prób tworzenia programów tłumaczących w jak najlepszym stopniu teksty. 2.0 Historia lingwistyki komputerowej (krótki zarys) Historię lingwistyki komputerowej można określić jako historię ambicji, dążeń i marzeń, które nie są spełnione do dnia dzisiejszego. Rozwój tej dziedziny nauki jest ściśle związany ze Stanami Zjednoczonymi. To właśnie w tym państwie ośrodki naukowe i badawcze zrzeszały najwybitniejsze postacie świata nauki. Z tego też względu większość kamieni milowych w tej dyscyplinie ujrzało światło dzienne właśnie w Stanach Zjednoczonych. Wiadomo, że komputer to w zasadzie niezwykle szybka maszyna licząca. Znajduje to odzwierciedlenie chociażby w jego nazwie w różnych językach, np. czeski – počítač od słowa počítat – liczyć. Urządzenia te znalazły idealne zastosowanie np. przy obliczaniu częstotliwości występowania danego słowa w tekście czy też przy tworzeniu indeksów. Obecnie tych w zasadzie prymitywnych działań nie zalicza się już do lingwistyki komputerowej a literary and linguistic computing. Stany Zjednoczone przeznaczyły niebagatelne sumy na badania na temat tłumaczeń maszynowych (ang. Machine Translation). „Nie doceniono stopnia, w jakim semantyka jest wpisana w tekst, tak że nie da się tłumaczyć, zastępując słowo, po słowie i frazę po frazie danego języka konstrukcjami drugiego. Nie umiano sobie poradzić z mnogością niejednoznaczności jaką nasycona jest przeciętna wypowiedź.”1 Tak więc wczesne fazy rozwoju tłumaczeń maszynowych należy uznać za fiasko. „Realna pomoc w tłumaczeniach pojawiły się na początku 1990 roku razem z translator Workstation (Trados Translator Workbench, IBM TranslationManager/2, STAR Transit, Eurolang Optimizer) […]”2 Początki lingwistyki komputerowej w Polsce koncentrowały się na tekście i dźwięku. „Praca z tekstem dotyczyła analizy leksykalnej, prób rozbioru gramatycznego oraz automatycznych metod generowania transkrypcji fonetycznej”3 Główne polskie ośrodki naukowe zajmujące się tematyką lingwistyki komputerowej znajdują się w: Krakowie, Warszawie, Łodzi, Gdańsku, Poznaniu i Wrocławiu. Opracowanych jest coraz więcej coraz to doskonalszych programów, które mogą pomóc językoznawcom, wykładowcom, osobom 1 2 3 M. Hauzer, Konstrukcja komputerowego słownika morfologicznego języka polskiego na przykładzie Słownika Morfologicznego firmy Vulcan MEDIA, praca magisterska pod kierunkiem prof. Leszka Pacholskiego, Uniwersytet Wrocławki 2001, s. 6, dostępna w Internecie: http://entropy.echelon.pl/miguel/phd/PM/pm.pdf J Hutchins, Retrospect and prospect in computer-based translation, (w:) Machine Translation Summit VII, 13th-17th September 1999, Kent Ridge Labs, Singapore. Proceedings of MT Summit VII "MT in the great translation era" (Tokyo: AAMT), s. 40, dostępny w Internecie: http://www.hutchinsweb.me.uk/MTS-1999.pdf M. Hauzer, Konstrukcja komputerowego słownika morfologicznego języka polskiego na przykładzie Słownika Morfologicznego firmy Vulcan MEDIA, praca magisterska pod kierunkiem prof. Leszka Pacholskiego, Uniwersytet Wrocławki 2001, s. 11, dostępna w Internecie: http://entropy.echelon.pl/miguel/phd/PM/pm.pdf 300 uczącym się języka polskiego czy po prostu osobom zainteresowanym tą tematyką. Postaram się pokrótce przedstawić przynajmniej najważniejsze i najciekawsze z tych projektów. 3.0 Korpusy języka polskiego 3.1 Korpus IPI PAN (www.korpus.pl) Został stworzony przez Zespół Inżynierii Lingwistycznej w Instytucie Podstaw Informatycznych PAN (IPI PAN). Jest to pierwszy dostępny powszechnie korpus języka polskiego. Korpus jest zbiorem usystematyzowanych, odpowiednio dobranych i opisanych tekstów w danym języku, które służą głównie do badań lingwistycznych. Aktualnie najczęściej można natknąć się na korpusy działające na zasadzie bazy danych wraz z wyszukiwarką. Nie inaczej jest z korpusem IPI PAN. Posiadanie reprezentatywnego, znakowanego morfosyntaktycznie korpusu, zgodnego z najnowszymi trendami i standardami to swoisty ukłon w stronę badaczy lingwistyki. Inne języki od dawna już posiadały swoje narodowe korpusy. Można tu bez zastanowienia wymienić chociażby, pewnie najbliższy dla niektórych z nas Czeski Korpus Narodowy (www.ucnk.ff.cuni.cz) z kręgów słowiańskich także Rosyjski Korpus Narodowy (www.ruscorpora.ru) czy Brytyjski Korpus Narodowy (www.hcu.ox.ac.uk/BNC/). Korpus IPI PAN jest aktualnie największym ogólnie dostępnym polskim korpusem językowym, składa się z ponad 250 milionów segmentów. Nie należy zapominać, że korpus jest cały czas udoskonalany. Jeszcze w 2005 roku posiadał jedynie 70 milionów segmentów.4 Dedykowaną wyszukiwarką dla Korpusu IPI PAN jest program o nazwie Poliqarp. Jest on dostępny jako osobny program dla Linuxa i Windowsa jak i dostępny jako wyszukiwarka on-line. „[…] program – Poliqarp – choć posiada wiele cech pozytywnie wyróżniających go spośród podobnych dostępnych narzędzi (CQP, GCQP, Bonito), nie jest jeszcze narzędziem skończonym: pozostawia wiele do życzenia, brak też w obecnej wersji funkcji statystycznych, możliwości graficznego formułowania zapytań, czy też większego wpływu na format wyświetlanych wyników.”5 Tym samym podczas korzystania tak z Korpusu jak i wyszukiwarki, należy pamiętać, że są one nadal jedynie stadiami rozwojowymi tych produktów. Niemniej jednak jako największy dostępny Korpus może być niezwykle przydatny. 3.2. Korpus Języka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN (www.korpus.pwn.pl) Drugim największym aktualnie korpusem języka polskiego jest Korpus Wydawnictwa Naukowego PWN. Składa się on z tekstów książek, gazet, czasopism, stron internetowych, ulotek reklamowych oraz tekstów mówionych – demonstracyjną oraz pełną. Z czego niestety pełna część korpusu dostępna jest jedynie po uiszczeniu opłaty. Darmowy korpus zawiera 7,5 miliona słów natomiast odpłatny, pełny sieciowy korpus składa się z blisko 40 milionów słów. Dokładnie składa się z fragmentów 386 różnych książek, 977 numerów 185 różnych gazet i czasopism, 84 nagranych rozmów, 207 stron internetowych oraz kilkuset ulotek reklamowych. Jednakże 4 A. Przepiórkowski, The IPI PAN Corpus In Numbers, n the Proceedings of the 2nd Language & Technology Conference, Poznań, Poland 2005, dostępny w Internecie: http://nlp.ipipan.waw.pl/~adamp/Papers/2005-ltc-numbers/ipipan-corpus.pdf 5 A. Przepiórkowski, Korpus IPI PAN, wersja wstępna, Instytut Podstaw Informatyki PAN, Warszawa 2004, s. 7, dostępny w Internecie: http://nlp.ipipan.waw.pl/~adamp/Papers/2004-corpus/book_pl.pdf 301 włączając do korpusu archiwa prasowe i klasykę literacką od czasów średniowiecznych zawiera on 100 milionów słów. Jak przyznają autorzy: ”W porównaniu z innymi korpusami na świecie nasz zbiór zawiera dość dużo tekstów literackich. Postanowiliśmy bowiem uwzględnić szczególnie żywą w Polsce tradycję autorytetu kulturalnego jako kryterium poprawności językowej„6 Korpus daje możliwość sprawdzenia łączliwości wyrazów nie tylko ściśle składniowych ale także w ujęciu semantycznym. Obrazem wspomnianej łączliwości są najczęściej kolokacje, które w korpusie trzymamy w formie konkordancji czyli wszystkich wystąpień danego słowa w danym zbiorze tekstów. 3.3. Narodowy Korpus Języka Polskiego (www.nkjp.pl) Być może powinien być pierwszym wymienionym Korpusem. Jednakże jest on na moment dzisiejszy jedynie projektem, który nie jest w pełni funkcjonalny. Stąd też należałoby zakwalifikować go bardziej w kategorii ciekawostki. Ma stanowić on odpowiedź na korpusy narodowe innych krajów Europejskich, Czech, Niemiec czy Rosji. Ma stanowić internetową skarbnicę polszczyzny. Pracę nad nim podjął: Instytut Podstaw Informatyki Państwowej Akademii Nauk (w roli koordynatora projektu), Instytut Języka Polskiego Państwowej Akademii Nauk, Zakład Językoznawstwa Komputerowego i Korpusowego Uniwersytetu Łódzkiego oraz Wydawnictwo Naukowe PWN. Narodowy Korpus Języka Polskiego jest zarejestrowany jako projekt badawczy rozwojowy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Powstający korpus referencyjny języka polskiego „ma zawierać około miliard słów, z czego 300 milionów będzie stanowić starannie zbalansowany podkorpus”. 7Co ważne, będzie w całości darmowy i dostępny dla każdego użytkownika Internetu. Autorzy do najważniejszych cech powstającego korpusu zaliczają zróżnicowanie tematyczne i gatunkowe tekstów, dbałość o reprezentację rozmówców obu płci, w różnym wieku i z różnych regionów. Pełny korpus oportunistyczny nie będzie do końca reprezentatywny, z tego względu, że w jego skład wejdą teksty, które uda się pozyskać, bez względu na zróżnicowanie stylistyczne czy tematyczne. „Prawdopodobnie trzon takiego korpusu będą stanowiły najłatwiejsze do pozyskania teksty, a więc wszelkie teksty urzędowe, w tym protokoły parlamentarne, teksty ustaw, a także teksty prasowe. Zapewne jednak dla większości badaczy istotniejszy będzie korpus zrównoważony, który ma liczyć 300 milionów słów.”8 Prócz samego korpusu programy, które powstały do potrzeb jego stworzenia znajdą praktyczne zastosowania. „Programy rozpoznające formy gramatyczne w tekście, czy dokonujące powierzchniowej analizy składniowej są nieodzownymi składnikami programów do wyszukiwania informacji w tekście, tłumaczenia automatycznego czy inteligentnych wyszukiwarek internetowych.” 9 Życzeniem twórców jest to, by wszystkie te programy były darmowe i ogólnodostępne dla każdego użytkownika Internetu. 6 http://korpus.pwn.pl/powstawanie.php, 22.03.2011 A. Przepiórkowski, R. L. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk, M. Łaziński, Recent Developments in the National Corpus of Polish, s. 3, dostępny w Internecie: http://nlp.ipipan.waw.pl/~adamp/Papers/2009-slovko-nkjp/article.pdf 8 A. Przepiórkowski, R. L. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk, M. Łaziński, Narodowy Korpus Języka Polskiego, s. 2 dostępny w Internecie: http://www.nkjp.pl/settings/papers/BPTJ2009.pdf 9 Ibidem s.7 7 302 Narodowy Korpus Języka Polskiego będzie najprawdopodobniej najdoskonalszym powstałym polskim korpusem językowym. Doświadczenia jego twórców przy innych projektach, tak pozytywne jak i negatywne pozwolą na stworzenie Korpusu, z którego w pełni będą mogli korzystać tak lingwiści i informatycy ale także każda osoba, która zainteresowana jest językiem polskim. Na uwagę zasługują także wspomniane programy, które mogą okazać się tak samo pomocne jak sam powstający mega korpus języka polskiego. 3.4. Korpus PELCRA (www. pelcra.ia.uni.lodz.pl) Projekt PELCRA (ang. Polish English Language Corpora for Research and Application) został zapoczątkowany przez Katedrę Języka Angielskiego Uniwersytetu Łódzkiego oraz Departament Językoznawstwa i Współczesnego Języka Angielskiego Uniwersytetu w Lancaster. Objętość tego korpusu to ponad 93 miliony segmentów. Za zadanie twórcy obrali sobie stworzenie korpusu, który mógłby być porównywalny do Brytyjskiego Korpusu Językowego, który zawiera 100 milionów segmentów. Korpus PELCRA składa się w 90% z języka pisanego i w 10% z języka mówionego. Zawiera książki, prasę, teksty niskonakładowe, transkrypcję przemówień publicznych, wywiady itp. Korpus PELCRA jest dostępny bezpłatnie na stronie internetowej projektu. Posiada dedykowaną wyszukiwarkę, która odznacza się intuicyjnością i prostotą obsługi. 3.5. Korpus słownika frekwencyjnego polszczyzny współczesnej (www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/) Korpus słownika frekwencyjnego polszczyzny współczesnej należy traktować bardziej w kategorii ciekawostki niż pełnowartościowego korpusu językowego. Zawiera on teksty zebrane w latach 1963-1967 na potrzeby badań nad częstością występowania wyrazów w języku polskim. Składa się z około 500 000 słów. Teksty zostały zgromadzone w pięciu grupach, które odpowiadają najważniejszym stylom polskiego języka pisanego. „Choć słownictwo korpusu jest już częściowo przestarzałe, korpus ten nadal ma dużą wartość m.in. dla badań składniowych.”10 Korpus został publicznie udostępniony w 2001 roku na podstawie licencji GNU, która oznacza pełną swobodę wykorzystywania materiałów tak do celów komercyjnych jak i niekomercyjnych pod warunkiem udostępnienia na tych samych zasadach wszystkich poprawek i modyfikacji. 3.6. Korpus„Rzeczpospolitej” (http://www.cs.put.poznan.pl/dweiss/rzeczpospolita) Ostatnim korpusem jaki należałoby przedstawić jest korpus gazety Rzeczpospolita. Teksty do tego korpusu były zbierane od 1993 do marca 2002, jednakże różne lata są różnie reprezentowane. Został on jednak udostępniony tylko i wyłącznie do celów badawczych. 4.0. Analizatory morfologiczne oraz słowniki fleksyjne 4.1. Lametyzator (www.cs.put.poznan.pl/dweiss/xml/projects/lametyzator) Lametyzator autorstwa Dawida Weissa jest programem do zamiany słów języka polskiego z formy odmienionej na podstawową. Tego typu programy znajdują zastosowanie 10 J. Bień, Janusz S.; Woliński, Marcin. Wzbogacony korpus Słownika frekwencyjnego polszczyzny współczesnej. 17 grudnia 2001, s. 1, dostępny w Internecie: http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/pl196x/doc/files/wksf.pdf 303 przede wszystkim przy komputerowym przetwarzaniu tekstów oraz ogólnie w lingwistyce komputerowej. Jest to obecnie jedyne tego typu narzędzie w polskim Internecie. Dodać należy, że jest bezpłatne dla zastosowań niekomercyjnych. Aktualnie Lametyzator rozwija się jako część projektu Morfologik na który składają się: analizator morfologiczny, słownik morfologiczny, korektor gramatyczny i biblioteki. 4.2. Analizator morfologiczny Morfeusz (www.sgjp.pl/morfeusz/) Program Morfeusz11 wykonuje analizę morfologiczną dla języka polskiego. Niestety aktualnie nie posiada jeszcze modułu zgadywania słowa z tego względu można go porównać bardziej do słownika morfologicznego. Aktualnie istnieją dwa warianty tego programu. Pierwszym z nich jest starszy Morfeusz SlaT przygotowany poprzez skonfrontowanie danych „Schematycznego indeksu a tergo polskich form wyrazowych” (SIaT) Jana Tokarskiego i Zygmunta Saloniego z listą haseł słownika Doroszewskiego, nie będzie już dalej rozwijany, ze względu na to, że drugi i nowszy zawiera dużo doskonalsze rozwiązania. Nosi on nazwę Morfeusz SGJP korzysta z danych „Słownika gramatycznego języka polskiego” – SGJP, który zawiera niemalże 245 000 haseł. Program Morfeusz SGJP (wraz z zawartym w nim słownikiem fleksyjnym) jest dostępny na zasadach GNU Affero General Public License w wersji 3 z następującą klauzulą dodatkową: „Niniejszym zwalniamy Licencjobiorców z konieczności przestrzegania postanowień licencji AGPL3 dla wyników działania Morfeusza SGJP na tekstach nie dłuższych niż 1 000 000 znaków.”12 4.3. Słownik fleksyjny języka polskiego SFJP Słownik fleksyjny języka polskiego SFJP to kolejne ogniwo prac nad systematycznym opisem polskiej fleksji. Wyróżnia go to, że wszystkie informacje w nim umieszczone zostały wygenerowane automatycznie. Jest częścią prac, które zmierzają do skonstruowania formalnego opisu fleksji, który pozwoliłby zbudować słownik inteligentny, czyli taki, który potrafiłby poprawnie odmienić wyraz wcześniej w nim nieumieszczony. Mankamentem słownika jest głównie to, że jest płatny. 5.0 Pozostałe 5.1. Program Kolokacje (www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/kolokacje/) Program Kolokacje powstał w Instytucie Informatyki Uniwersytetu Warszawskiego w ramach seminarium magisterskiego „Narzędzia i metody przetwarzania tekstów:, kierowanego przez dr. Hab. Janusza S. Bienia (Katedra Lingwistyki Formalnej UW) oraz dr. Krzysztofa Szafrana (Instytut Informatyki UW). Autorem programu jest Aleksander Buczyński, później program został poprawiony najpierw przez Tomasz Oknińskiego a następnie przez Piotra Miłkowskiego. Program Kolokacje łączy w sobie robota internetowego i wyszukiwarkę kolokacji. Przykłady wykorzystania tego programu to: budowa korpusu tekstów z wybranych witryn internetowych, monitorowanie zmian na witrynach WWW, znajdowanie częstych kolokacji, znajdowanie słów kluczowych we zbiorach dokumentów itp. Program ten jest dostępny bezpłatnie na licencji GNU (General Public Licence). 11 Program został napisany przez Marcina Wolińskiego, w zakresie danych językowych pomagali mu: Zygmunt Saloni, Włodzimierz Gruszczyński, Marcin Woliński, Robert Wołosz 12 http://sgjp.pl/morfeusz/warunki.html, 22.03.2011 304 5.2. Systemy tłumaczenia maszynowego W Internecie można natknąć się na kilka systemów tłumaczenia maszynowego. Przyglądając się nim, można bez wątpienia stwierdzić, że nie są one idealne, tworzą szereg błędów, są zbyt dosłowne. Najpopularniejsze chyba systemem tłumaczenia maszynowego jest multitłumacz od grupy Google obsługujący obecnie 43 języki świata w tym polski i czeski. Do innych znanych systemów automatycznego tłumaczenia należy tłumacz Translatica, którego uproszczona wersja jest do dostępna bezpłatnie na stronie internetowej, natomiast za pełną wersję należy zapłacić. Kolejnym jest polsko-angielski i angielsko-polski poltran.com, który posiada tak translator jak i słownik internetowy do darmowego użytku w Internecie. Ostatnim translatorem o którym należałoby wspomnieć jest system SYSTRAN, który podobnie jak Translatica posiada bezpłatną wersję uproszczoną i płatną wersję pełną. 5.3. Otwarty słownik słownictwa pokrewnego, polsko-czeski (http://www.polskieslowniki.eu/polczes.pdf) Jako ciekawostkę na zakończenie zostawiłem sobie zaprezentowanie otwartego słownika słownictwa pokrewnego polsko-czeskiego. Słownik ten jest o tyle ciekawy, że został opracowany właśnie metodami lingwistyki komputerowej przez Jerzego Kazojćia w 2008 roku. Analizowana baza słownictwa czeskiego zawierała 28944 słowa. Wydzielono z niej 1625 słów pokrewnych, występujących także w języku polskim. Słownik jest do pobrania za darmo w Internecie na licencji Creative Commons. Summary Computational Linguistics is a field of science development. It i san interdisciplinar area which brings together linguists and computer environment. Computational Linguistics in Poland recently started to have more prominent role. It has been a short time since polish scientists are interested in this field of research work, however, they make rapid progress. They create a lot of programs and language Corpuses, which can help in many research Works. Now, the most important project is a National Corpus of Polish language. Once it is completed, we will be able to say that computational linguistics in Poland is at a high level. But now it can be noted that the work on computational linguistics in Poland is going in the right direction. Bibliografia 1. Bień, J., Woliński, M. Wzbogacony korpus Słownika frekwencyjnego polszczyzny współczesnej. 17 grudnia 2001. http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/pl196x/doc/files/wksf.pdf. 2. Hauzer, M. Konstrukcja komputerowego słownika morfologicznego języka polskiego na przykładzie Słownika Morfologicznego firmy Vulcan MEDIA, praca magisterska, Uniwersytet Wrocławki 2001. http://entropy.echelon.pl/miguel/phd/PM/pm.pdf. 3. Hutchins, J. Retrospect and prospect in computer-based translation, (w:) Machine Translation Summit VII, 13th-17th September 1999, Kent Ridge Labs, Singapore. Proceedings of MT Summit VII "MT in the great translation era" (Tokyo: AAMT). http://www.hutchinsweb.me.uk/MTS-1999.pdf. 4. Przepiórkowski, A. The IPI PAN Corpus In Numbers, n the Proceedings of the 2nd Language & Technology Conference, Poznań, Poland 2005. http://nlp.ipipan.waw.pl/~adamp/Papers/2005-ltc-numbers/ipipan-corpus.pdf. 5. Przepiórkowski, A. Korpus IPI PAN, wersja wstępna, Instytut Podstaw Informatyki PAN, Warszawa 2004. http://nlp.ipipan.waw.pl/~adamp/Papers/2004-corpus/book_pl.pdf. 305 6. Przepiórkowski, A. Górski, R. L., Lewandowska-Tomaszczyk, B., Łaziński, M. Recent Developments In the National Corpus of Polish, dostępny w Internecie: http://nlp.ipipan.waw.pl/~adamp/Papers/2009-slovko-nkjp/article.pdf. 7. Przepiórkowski, A. Górski, R. L., Lewandowska-Tomaszczyk, B., Łaziński, M., Narodowy Korpus Języka Polskiego. http://www.nkjp.pl/settings/papers/BPTJ2009.pdf. 8. http://korpus.pwn.pl/powstawanie.php. 9. http://sgjp.pl/morfeusz/warunki.html. 306 Slovenská literatúra v anglických prekladoch – história a súčasnosť Ľudmila Adamová Slovak literature in English translations – the history and the present Abstract: The aim of the article is to conduct research on translation of Slovak literature into English from historic as well as current perspective. Since Slovak translation theory usually concentrates on translations from foreign languages, this kind of research has remained almost a terra incognita. As a result, we will consider the situation of literary translations from Slovak into English and, moreover, we will compare it with translations into other foreign languages. Key words: translation; literature; Slovak; English; the present; the past. Contact: Department of Translation Studies, Faculty of Arts, Constantine the Philosopher University in Nitra, [email protected] Preklad na Slovensku – história a súčasnosť Prekladanie je činnosťou starou ako ľudstvo samo. Jeho dôležitosť si uvedomovali už v období staroveku. Kým Gréci presadzovali tézu o nepreložiteľnosti, Rimania si boli vedomí jeho prínosu pre vlastné kultúrne obohatenie, a preto sa mu venovali viaceré popredné osobnosti rímskych dejín ako Livius, Horatius i Cicero. Hlavne posledný menovaný nesie veľkú zásluhu na rozvoji prekladateľského remesla, ktoré so všetkou vážnosťou možno označiť ako „mágiu slova“. Hoci z dnešného pohľadu sa prekladateľské postupy uplatňované v antike považujú za neprijateľné (išlo skôr o parafrázy či adaptácie pôvodných diel), ich prínos pre rozvoj prekladateľského umenia je nepopierateľný (Müglová, 2009). Podobne i dejiny prekladu na Slovensku majú hlboké korene. Siahajú do obdobia Veľkej Moravy a pôsobenia byzantských vierozvestcov Konštantína a Metoda na našom území. Práve ich zásluhou vzniklo prvé slovanské písmo, hlaholika, ako aj prvý slovanský spisovný jazyk, staroslovienčina. S cieľom šíriť kresťanské posolstvo preložili do tohto jazyka všetky dôležité liturgické texty vrátane modlitieb, Starého i Nového zákona. S postupným rozvojom jazyka rozvíjalo sa i prekladateľské umenie. V závislosti od kultúrno-spoločenských podmienok sa mení aj prístup dobových vzdelancov k problematike prekladu. Kým v stredoveku sa prekladateľ sakrálnych textov musel prísne pridržiavať cudzojazyčnej predlohy, v umeleckej literatúre slúžil originál len ako inšpirácia pri tvorbe voľného prekladu ľubovoľne obmieňajúceho formu pôvodiny. Postupne sa však status originálneho textu upevňoval. V humanizme i renesancii sa povinne začal uvádzať autor i jazyk predlohy. Už v tomto období platila zásada, že pri preklade sa mení nie slovo za slovo, ale význam za význam. S pribúdajúcimi prekladmi, formovali sa postupne i ďalšie princípy translačného procesu. Aj napriek niekoľko stáročí trvajúcej histórii prekladania sa teoretická základňa 307 slovenskej vedy o preklade vyformovala až v minulom storočí. Jej základy položili v 70. rokoch 20. storočia významní predstavitelia Nitrianskej školy Anton Popovič i František Miko. V priebehu uplynulých štyridsiatich rokov k nim postupne pribudli mnohí ďalší ako Ján Vilikovský, Braňo Hochel, Viliam Turčány, Ľubomír Feldek či Edita Gromová, z pera ktorých pochádzajú významné diela zaoberajúce sa teóriou i praxou prekladateľstva. No napriek dlhému vývoju a bohatej histórii prekladania u nás, len málo pozornosti bolo zatiaľ venovanej problematike prekladu slovenskej literatúry do cudzích jazykov. Bezprostredne to súvisí aj s pomerom medzi prekladom z a do slovenčiny. Výsledky výskumu dokazujú, že prevažnú časť prekladovej produkcie na Slovensku tvoria preklady z rôznych jazykov (prevažne však z angličtiny) do slovenčiny (Gromová, 2004, s. 62). Aj napriek tomu sa stotožňujeme s názorom predstaviteľa tzv. manipulačnej školy, José Lamberta, ktorý upozorňoval, že čím viac spoločnosť importuje prekladové texty bez vyváženého exportu, tým je nestálejšia a postupne sa čoraz viac upevňuje jej závislosť od jediného zdroja. Bolo by, samozrejme, utópiou očakávať, že sa pomer medzi spomenutou prekladovou produkciou na Slovensku vyrovná, no na druhej strane je nesporné, že pre zdravý vývoj a napredovanie našej kultúry v globalizujúcom sa prostredí európskeho spoločenstva sa stáva nevyhnutnosťou podpora upevňovania a šírenia našich kultúrnych hodnôt za hranice nášho štátu a ich kultivovaná prezentácia v zahraničí. Súčasná slovenská literatúra v preklade Ako sme už spomenuli skôr, problematike prekladu slovenských diel do angličtiny sa dosiaľ venovalo veľmi málo pozornosti, akoby tento typ prekladu v našej proveniencii vôbec neexistoval. Opak je však pravdou. Problémom je, že informácie o tejto oblasti sú neucelené a útržkovité. Počas nášho výskumu sme boli viac-menej odkázaní len na internetové zdroje v podobe rozličných publikačných databáz (napr. http://databases.unesco.org/xtrans/xtra-form.shtml) a strohé informácie prevažne zo zahraničných periodík. Svetlou výnimkou je internetová stránka slovenského Literárneho informačného centra, ktorého úlohou je propagácia slovenskej literatúry v zahraničí (http://www.litcentrum.sk/), ako aj časopis Slovak Literary Review, ktorý: „už pätnásť rokov približuje slovenskú literatúru a jej tvorcov vydavateľom, lektorom, prekladateľom, vysokoškolským pedagógom na katedrách slavistiky v zahraničí, organizátorom literárnych podujatí a čitateľom na celom svete“ (http://www.litcentrum.sk/slovakliteraryreview). Z minulosti je doposiaľ známy len jediný pokus o knižné zmapovanie cudzojazyčných prekladov domácich autorov. Ide o útlu knižočku s názvom Slovenská literatúra v prekladoch 1945 – 1966, ktorej autorom je Libor Knězek. Ako napovedá samotný titul, cieľom jej zostavovateľa bolo zmapovať preklady slovenskej literatúry v rozmedzí dvadsaťjeden rokov. Slová autora v záverečnej časti spomenutej publikácie nasvedčujú, že podobne ako my, aj on v rámci svojho výskumu prekladu slovenskej literatúry narážal na mnohé prekážky. Jednou z najhlavnejších bola nedostatočná evidencia zahraničných vydaní u nás, pričom mnohé z týchto vydaní nebolo možné nájsť ani v našich knižniciach, ani u samotných autorov (Knězek, 1970, s. 373). Práve z týchto dôvodov nie je táto bibliografia úplná, no aj napriek tomu predstavuje cenný zdroj pre náš výskum. Nepochybne zaujímavé sú informácie o prekladoch do angličtiny. Z poézie nás zaujal preklad Krvavých sonetov od Pavla Országha – Hviezdoslava, ktorý vznikol v ešte v roku 1950 a niesol názov Bloody Sonnets. Z prozaickej tvorby to boli anglické preklady popredných slovenských spisovateľov ako Janko Jesenský a jeho román Demokrati – v preklade Jean Rosemary Edwardsovej – The Democrats; Rudolf Jašík a jeho diela: Mŕtvi nespievajú – Dead Soldiers don’t Sing (preklad: Karel Kornell, 1963) a Námestie svätej Alžbety – St. Elizabeth’s Square (preklad: 308 Margot Schierl, 1964); či Mňačkov román Smrť sa volá Engelchen, ktorý v roku 1961 do angličtiny preložil George Theiner a vyšiel s názvom Death is Called Englechen (Knězek, 1970). Okrem toho bolo v spomenutých rokoch a aj o niečo neskôr do angličtiny preložených aj niekoľko diel slovenských autorov píšucich pre deti a mládež. Za všetkých spomenieme aspoň Kláru Jarunkovú, ktorej diela boli okrem angličtiny preložené do tridsiatich piatich ďalších jazykov, pričom v roku 1968 a 1971 vychádza anglická podoba knihy Brat mlčanlivého vlka s názvom The Silent Wolf`s Brother a svetlo sveta uzrel aj preklad diela Jediná – Don`t Cry for Me (Dostupné na: http://www.litcentrum.sk/en/39832). Z kvantitatívneho hľadiska v skúmanom období jednoznačne dominovali preklady do češtiny, pričom druhým najfrekventovanejším cieľovým jazykom bola maďarčina, následne ruština a nemčina. Ide teda o jasný dôkaz, že slovenské diela sa prekladali a aj v súčasnosti prekladajú, pričom paleta cieľových jazykov je až neuveriteľne pestrá. Okrem jazykovo i geograficky blízkej češtiny sú to aj ďalšie slovanské jazyky ako poľština, ruština, bulharčina, macedónčina, bieloruština, ukrajinčina, slovinčina, srbčina. Objavujú sa aj preklady do rumunčiny či estónčiny. Kvantitatívne málo výrazne sú však zastúpené preklady do španielčiny, taliančiny, portugalčiny i francúzštiny. Francúzske preklady slovenských diel sú pomerne málo známe a počtom dosť obmedzené na rozdiel od iných stredoeurópskych literatúr. Do veľkej miery to súvisí s absenciu tzv. pilierových autorov, ktorí by boli pevne zakotvení na francúzskom knižnom trhu, ako je tomu v prípade českej literatúry, ktorú reprezentujú predovšetkým takí spisovatelia ako Kundera, Škvorecký, Hrabal, Klíma či Havel (Boisserie, 2004). O nič lepšia situácia nie je ani v Španielsku, kde sa preklady diel našich autorov objavovali len veľmi zriedkavo a zväčša iba v podobe izolovaných exemplárov. Možno to považovať za paradoxné vzhľadom na skutočnosť, že v niektorých krajinách Latinskej Ameriky, predovšetkým na Kube, vychádzali preklady slovenských autorov častejšie. Ide, napríklad, o tvorbu Miroslava Válka, Rudolfa Jašíka a Kláry Jarunkovej (Hermida, 2004). Potešiteľné však je, že miestami sa objavujú preklady našich spisovateľov aj do nórčiny, fínčiny, švédčiny, čínštiny, hebrejčiny, turečtiny či arabčiny. Predtým ako sa budeme zaoberať prekladmi súčasnej slovenskej literatúry do angličtiny, je nevyhnutné presne si vymedziť okruh skúmaných textov. Svoju pozornosť sme zamerali na preklad slovenskej prozaickej tvorby publikovanej po roku 1989. No okrajovo sa dotkneme aj prekladu diel staršej generácie autorov, ktoré z rôznych (zväčša politických) príčin vyšli až po revolúcii. Dokopy ide o neveľký počet publikácií. Z tohto okruhu spisovateľov patrí osobitné miesto Martinovi M. Šimečkovi, ktorý síce knižne publikoval aj pred revolúciou, no iba v samizdate. Zbierka troch noviel Džin vznikla ešte pred rokom 1989, no oficiálne bola vydaná až v roku 1990 (Čúzy a kol., 2006, s.149). Jej preklad do angličtiny s názvom The Year of the Frog vytvoril prekladateľ Peter Petro, pričom toto dielo získalo v roku 1992 prestížnu cenu Pegasus Prize for Literature. Spomenuté ocenenie svedčí aspoň o malom úspechu, aký dosiahli mnohé diela českej literatúry (Sabatos, 2004). Do angličtiny bol preložený aj súbor troch prozaických útvarov Pavla Vilikovského, ktorý nesie názov Ever Green Is, čo je zároveň aj titul jeho grotesknej novely Večne je zelený..., ktorá je takisto súčasťou tejto zbierky. Okrem nej tu možno nájsť aj novely Everything I Know about Central Europeanism (With a Little Friendly Help from Olomouc and Camus) a A Horse on the Stairs. A Blind Man in Vráble. Prekladateľom bol Charles Sabatos, pričom zbierka vyšla v roku 2002 a stretla sa s pomerne priaznivým prijatím: „He writes gently absurd stories that are often very funny, and occasionally quite sad. Ever Green Is..., a collection of three stories – one very short, the other two long – forms a sustained, unrelenting work of satire against the difficulties of living under strong government oppression. While Vilikovský may play his absurdist hand a little too often, the collection remains a coherent and interesting work from 309 an author whose literature is severely under-represented on the world stage“ (Dostupné na: http://www99.epinions.com/review). Počet anglických prekladov súčasných slovenských autorov tiež nie je vysoký, aj keď je potrebné podotknúť, že situácia sa pomaly zlepšuje. Nemalú zásluhu má na tom pôvodom Slovák žijúci už niekoľko desiatok rokov v Kanade, Peter Petro, o ktorom už v tomto príspevku bola reč. Postupne, v priebehu rokov 2007 – 2008, preložil tri časti románovej trilógie Rivers of Babylon známeho slovenského spisovateľa Petra Pišťanka: Rivers of Babylon (2007), The Wooden Village (Rivers of Babylon 2) (2008) a The End of Freddy (Rivers of Babylon 3) (2008). Aj napriek skutočnosti, že diela vyšli v Londýne v menšom univerzitnom vydavateľstve, ohlasy zo strany kritiky boli viac ako pozitívne. Dôkazom toho je aj britský spisovateľ Wiliam Boyd, ktorý v periodiku The Guardian vyzdvihol nielen kvality Pišťankovej prvotiny, ale aj bravúrnu prácu prekladateľa Petra Petra (Boyd, 2007). Aj keď podľa prevažnej väčšiny slovenských literárnych kritikov druhé a tretie pokračovanie románovej trilógie v dôsledku opakovania literárnych postupov uplatnených v prvej časti a nefunkčného uplatňovania nových prvkov nedosiahlo hodnotu svojho predchodcu (Dostupné na: http://www.osobnosti.sk/), kritické ohlasy zo zahraničia boli priaznivejšie: „Whether you think Pišt’anek has finally gone off the rails will depend on your willingness to suspend your disbelief. What carries The End of Freddy is Pišt’anek’s indefatigable energy and his Rabelaisian bravura“ (Evans, 2009). Osobitý a neraz drsný štýl rozprávania, svojský humor a množstvo bizarných postáv románovej trilógie si obľúbili čitatelia už vo viacerých krajinách v prekladoch do svojich jazykov. Okrem češtiny, angličtiny a francúzštiny bol debutový román Petra Pišťanka najnovšie preložený aj do turečtiny (-báb-, 2010). Peter Petro preložil do angličtiny aj zatiaľ najúspešnejší slovenský internetový bestseller, ktorý si získal na internete približne stotisíc čitateľov a hneď v prvom roku svojho knižného vydania mal na Slovensku päť dotlačí. Ide o dielo Maxima E. Matkina Polnočný denník, ktorého anglický preklad vyšiel s názvom Midnight Diary. Najnovším prírastkom v rámci prekladania súčasnej slovenskej literatúry je román populárnej slovenskej spisovateľky Daniely Kapitáňovej, ktorá pod pseudonymom Samko Tále publikovala novelu Kniha o cintoríne (2000). V druhej polovici uplynulého roka vznikol jej vynikajúci anglický preklad z pera Julie Sherwoodovej s názvom Cemetery Book a, podobne ako predtým Pišťankova trilógia, zaznamenal veľmi priaznivý ohlas v zahraničí, čoho dôkazom sú aj slová už spomínaného spisovateľa Wiliama Boyda. Ten ani v tomto prípade nešetril chválou: „And Samko Tále's Cemetery Book (Garnett Press) by the Slovak writer Daniela Kapitánová offers us, in a superb translation by Julia Sherwood, one of the strangest and most compelling voices I have come across in years. Muriel Spark meets Russell Hoban. An astonishing, dark and scabrous novel” (Boyd, 2010). V súvislosti s prekladmi súčasnej slovenskej literatúry nesmieme zabudnúť ani na antológie. V roku 2002 vyšla reprezentatívna zbierka prózy s názvom In search of homo sapiens: twenty-five contemporary Slovak short stories, ktorú vydal Spolok slovenských spisovateľov v spolupráci s americkým vydavateľstvom Bolchazy-Carducci Publishers. Obsahuje prózy 23 autorov: J. Balca, M. Bátorovej,M. Čeretkovej-Gállovej, E. Farkašovej, A. Ferka, A. Halvoníka, P. Holku, I. Hudeca, A. Hykischa, A. Chudobu, P. Jaroša, Ľ. Juríka, J. Lenča, D. Mikolaja, R. Müllera, G. Rothmayerovej, P. Ševčoviča, V. Šikulu, V. Švenkovej, L. Ťažkého, J. Tužinského, M. Zelinku a H. Zelinovej (Baláž, 2002). Okrem toho v roku 2007 vyšla Literárna antológia krajín V4, ktorá bola výsledkom dohody medzi ministrami kultúr krajín V4. Sú v nej uverejnené diela, resp. úryvky z diel, troch autorov reprezentujúcich mladšiu generáciu z Čiech, Poľska, Maďarska a Slovenska. Z našich autorov boli publikované diela od Karla D. Horvátha poviedka Hra (The Game), skrátená verzia poviedky od Mária Kopcsaya Zložitý farebný príbeh (An Intricate Story) a poviedka Uršuly Kovalyk s názvom Mesačnica (Moonmaiden). Všetky texty boli preložené do ďalších troch jazykov krajín V4, 310 ako aj do angličtiny (Dostupné na: http://www.litcentrum.sk/41345). Ďalším úspechom z hľadiska prekladu slovenskej literatúry do angličtiny je vydanie tretieho čísla tridsiateho ročníka literárnej revue The Review of Contemporary Fiction, ktoré vyšlo v novembri uplynulého roka a ktoré je venované slovenskej literatúre. Krátkymi poviedkami alebo úryvkami z románov je v ňom zastúpených šestnásť slovenských autorov: Ladislav Ballek, Dušan Dušek, Braňo Hochel, Michal Hvorecký, Ján Johanides, Jana Juráňová, Daniela Kapitáňová, Peter Karvaš, Monika Kompaníková, Uršuľa Kovalyk, Václav Pankovčín, Stanislav Rakús, Pavol Rankov, Rudolf Sloboda, Dušan Šimko a Pavel Vilikovský. Revue vydáva americké vydavateľstvo Dalkey Archive Press, ktoré pôsobí pri Univerzite v Illinois, USA, a programovo sa venuje vydávaniu prekladov zo zahraničných literatúr. Vydanie zamerané na slovenskú tvorbu doplnilo zoznam doteraz publikovaných čísel tohto časopisu venovaných iným národným literatúram – kanadskej, austrálskej, talianskej, francúzskej, japonskej, lotyšskej, fínskej, katalánskej, dánskej, flámskej a rumunskej. „Revue s tridsaťročnou tradíciou je dobrým odrazovým mostíkom pre slovenskú literatúru a autorov, aby sa dostali do povedomia intelektuálnej obce, ktorá sleduje prekladovú literatúru v USA a ostatných anglofónnych krajinách“ (Martinová, 2011, s. 9). Zmenené podmienky zasiahli po roku 1989 aj slovenskú poéziu. Aj napriek tomu, že mnohí básnici pokračovali v intenciách svojej tvorby z predrevolučného obdobia, novou kvalitou, ktorá sa objavuje, je obnovenie kresťanskej spirituálnej línie (Marčok, 2006, s. 137 – 139). Spomedzi básnikov, ktorí sa začali otvorene hlásiť ku kresťanskému svetonázoru najvýznamnejšie miesto patrí Milanovi Rúfusovi. Ten postupne presúva ťažisko svojho záujmu z dospelých na detských čitateľov. Po revolúcii publikoval viacero zbierok, napr. Modlitbičky (1992), Neskorý autoportrét (1993), Čítanie z údelu (1996), Vážka (1998) a Jednoduchá až po korienky vlasov (2000). Výbery z jeho poézie boli preložené do viac ako dvanástich európskych jazykov (Marčok, 2006, s. 140). V angličtine však vyšli jeho básne len nedávno – v roku 2006 dvojjazyčná, anglicko-slovenská, kniha And That´s the Truth (A to je pravda) a o dva roky neskôr aj ďalšia To Bear the Burden and Sing (2008) (Dostupné na: http://www.litcentrum.sk). Obdobie po roku 1989 sa v oblasti slovenskej poézie prejavuje aj v podobe postmoderného pluralizmu estetických orientácií – a to jednak na úrovni autorských programov a diel, výsledkom čoho je veľká diferenciácia autorských poetík, jednak na vnútrotextovej úrovni vo forme kombinovania rôznych poetík, ktoré sa z hľadiska klasickej poetiky považujú za nezlučiteľné a ich miešanie sa považuje za eklektické a esteticky neprijateľné. Tento trend sa uplatňuje predovšetkým v tvorbe tzv. barbarskej generácie, ktorej reprezentantmi sú: Róbert Bielik, Ján Litvák, Andrijan Turan a Kamil Zbruž (Marčok, 2006, s. 141 – 142). Ich inšpirátormi boli J. Urban, T. Lehenová aj I. Kolenič, ktorého básne vyšli v roku 1993 v angličtine v antológii slovenskej poézie s názvom Not Waiting for Miracles, ktorú vydalo vydavateľstvo Modrý Peter zamerané na vydávanie pôvodnej slovenskej poézie. Jeho zakladateľ, Peter Milčák, sa počas svojho pôsobenia v Kanade pričinil o vydanie anglických prekladov výberov z tvorby viacerých slovenských básnikov vrátane J. Buzássyho, I. Laučíka, J. Skácela a I. Osojnika. Okrem tejto antológie boli preklady slovenských spisovateľov publikované aj v ďalších: Smejúci sa anjel/The Laughing Angel (2000), In search of beauty: an anthology of contemporary Slovak poetry in English (2004), ale aj najnovšia dvojjazyčná antológia s názvom Six Slovak Poets, ktorá vyšla vo Veľkej Británii v tomto roku a obsahuje výber z tvorby Jána Buzássyho, Mily Haugovej, Ivana Štrpku, Petra Repku, Kamila Peteraja a Daniela Heviera (http://www.poet.sk). Záver V našom príspevku sme sa usilovali zmapovať situáciu v oblasti prekladu slovenskej 311 literatúry do angličtiny. Predmetom nášho záujmu boli predovšetkým diela vychádzajúce po roku 1989, no okrajovo sme sa dotkli aj prekladov starších autorov. Výsledky nášho výskumu dokazujú, že do angličtiny sa prekladalo i prekladá, no len vo veľmi obmedzenom množstve. Okrem problémov súvisiacich s dopytom, ktoré nepochybne vo veľkej miere ovplyvňujú vydavateľov, existujú aj nesporné problémy s ponukou. Ponuka je obmedzená. Existuje len málo prekladov obzvlášť diel a autorov debutujúcich po roku 1989. „Recepcia slovenskej literatúry v zahraničí pravdepodobne bude vždy menšinová, ale literatúra sa vo všeobecnosti pomaly stáva menšinovou záležitosťou. Medzi pravidelnými čitateľmi prózy a poézie si kvalitní autori, aj keď pochádzajú z malej krajiny, vždy nájdu svojich priaznivcov. Len potrebujú šancu, aby sa ich diela vydávali a nachádzali primeraný kritický ohlas, slovom – aby sa verejnosť dozvedela o ich existencii“ (Hermida, 2004). Okrem toho je potrebné a určite aj užitočné zosystematizovať, zaznamenať a zosumarizovať vydávanie slovenských diel v angličtine, pretože aj napriek existencii inštitúcií, ktoré sa venujú šíreniu a propagácií slovenskej literatúry v zahraničí (LIC, SLOLIA, SCUP), údaje o počte preložených diel do jednotlivých jazykov sú skôr ilustračné. No predovšetkým musíme zmeniť naše zmýšľanie a vyvrátiť predsudok, podľa ktorého slovenská literatúra nemá čo ponúknuť svetu. Náš národ a jeho kultúra sú súčasťou európskeho kultúrneho dedičstva, pričom by sme nemali zabúdať na skutočnosť, že: „Zorný uhol predstaviteľov malého národa, či už ide o individuálne alebo dejinné skúsenosti, je často vnímavejší a intelektuálne mnohostrannejší ako uhol pohľadu veľkého národa“ (Hermida, 2004). Summary The author of the article is interested not only in the historic, but predominantly in the current situation and perspectives of translation of Slovak literature into English. Because of the fact that Slovak translation theory concentrates mainly on Slovak translations of literature from foreign languages, this topic is usually disregarded. This is the reason why the author has decided to focus on it. The results of the research have showed that there is an increase in English translations of contemporary Slovak literature and, moreover, some of the books have received critical acclaim, e.g. Martin M. Šimečka’s book The Year of the Frog, Peter Pišťanek’s novel Rivers of Babylon or Daniela Kapitáňová’s novel Cemetery Book. The results of the research presented in the article are not only interesting, but they are also a challenge to pay attention to this topic and support activities contributing to the presentation of Slovak literature abroad. Bibliografia 1. -báb- Slovenskí autori v prekladoch. In: Knižná Revue č. 6/2010, s. 9. [cit. 2011 – 28-02]. Dostupné na internete: http://www.kniznarevue.sk/. 2. BALÁŽ, A.: Reprezentatívna antológia slovenskej prózy: 07. 08. 2002 [cit. 2011 – 28-02]. Dostupné na internete: http://www.litcentrum.sk/25613. 3. BOISSERIE, E.: Stav a perspektívy prekladania slovenských literárnych diel. In: Slovo a svet. (perspektívy prekladania slovenskej literatúry). Bratislava: Literárne informačné centrum 2004, 139 s. ISBN 80-88878-93-4. [cit. 2011 – 28-02]. Dostupné na internete: http:// www.litcentrum.sk/36169. 4. BOYD, W.: Books of the year. In: The Guardian: 27. 11. 2010 [cit. 2011 – 28-02]. Dostupné na internete: http://www.guardian.co.uk/books/2010/nov/27/christmas-booksyear-roundup. 312 5. BOYD, W.: Christmas books past, present and future: Part one. Top writers select their favourite seasonal reads. In: The Guardian: 24. 11. 2007 [cit. 2011 – 28-02]. Dostupné na internete: http://www.guardian.co.uk/books/2007. 6. ČÚZY, L. – DAROVEC, P. – HOCHEL, I. – KÁKOŠOVÁ, Z. 2006. Panoráma slovenskej literatúry III. Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 168 s. ISBN 80-10-00846-X. 7. EVANS, J.: The Wooden Village and The End of Freddy by Peter Pišt’anek. In Telegraph.co.uk [online]. 7. 1. 2009 [cit. 2011 – 17-02]. Dostupné na internete: http://www.telegraph.co.uk/culture/books/bookreviews/4029853/The-Wooden-Villageand-The-End-of-Freddy-by-Peter-Pitanek-review.html. 8. GÁLIS, V.: Portrét RAK-a (Peter Pišťanek). In: RAK, 8, 2003, č. 7 – 8, s. 85 – 86. 9. GROMOVÁ, E. 2004. Preklad a kultúra. Nové interdisciplinárne trendy v translatologickom výskume. In: Preklad a kultúra. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa v Nitre, Filozofická fakulta, 2004, s. 59 – 67. ISBN 80-8050-703-1. 10. GROMOVÁ, E.: Teória a didaktika prekladu. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa v Nitre, Filozofická fakulta 2003, 190 s. ISBN 80-8050-587-X. 11. GROMOVÁ, E. – MŰGLOVÁ, D.: Kultúra – Interkulturalita – Translácia. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa, Filozofická fakulta 2005, 102 s. ISBN 80-8050-946-8. 12. HERMIDA, A.: Osudy slovenskej (a českej) literatúry v španielskom prostredí. In: Slovo a svet. (perspektívy prekladania slovenskej literatúry). Bratislava: Literárne informačné centrum 2004, 139 s. ISBN 80-88878-93-4. [cit. 2011 – 28-02]. Dostupné na internete: http://www.litcentrum.sk/36164. 13. KNĚZEK, L. 1970. Slovenská literatúra v prekladoch 1945 – 1966. Martin: Matica slovenská, 388 s. 14. KOLEKTÍV AUTOROV 2004. Slovo a svet (perspektívy prekladania slovenskej literatúry). Bratislava: Literárne informačné centrum, 139 s. ISBN 80-88878-93-4. [cit. 2011 – 28-02]. Dostupné na internete: http://www.litcentrum.sk/slovoasvet. 15. MARČOK, V. a kol. 2006. Dejiny slovenskej literatúry III: cesty slovenskej literatúry druhou polovicou XX. Storočia. Bratislava: Literárne informačné centrum, 496 s. ISBN 80-89222-08-0. 16. MARTINOVÁ, I.: V slovenskej literatúre akoby ľudia pomalšie starli. In: Knižná revue č. 6/2011, s. 9. [cit. 2011 – 28-05]. Dostupné na internete: http://www.litcentrum.sk. 17. PIŠŤANEK, P.: Rivers of Babylon. Levice: Koloman Kertész Bagala, člen L.C.A. Publishers Group 2003, 330 s. ISBN 80-89129-16-1. 18. PIŠŤANEK, P.: Rivers of Babylon. London: Garnett Press 2007, 259 s. ISBN 978-09535878-4-1. 19. http://databases.unesco.org/xtrans/xtra-form.shtml. 20. http://www.litcentrum.sk/. 21. http://www.litcentrum.sk/slovakliteraryreview. 22. http://www.poet.sk/. 23. http://search.Barnesandnoble.com/The-Year-of-the-Frog/Martin-M-Simecka/e/ 9780684813677# TABS. 24. http://www99.epinions.com/review/Ever_Green_Is_by_Pavel_Vilikovsky_and_by_Charle s_Sabatos/content_457903869572. 313 Zachovanie komunikatívnej funkcie originálu pri preklade kaukazských reálií v románe I. Iľfa a J. Petrova Dvanásť stoličiek Csilla Molnárová Preservation of the original´s communicative fiction in the translation of Caucasian realia in the novel The Twelve Chairs of I. Ilf and J. Petrov Abstract: The subject matter of the article is comparative analysis of culture-bound aspects and objects of Caucasian life and culture in the novel The Twelve Chairs written by Ilya Ilf and Evgeny Petrov. Because of the tension between the source and the target culture emerging in process of translation, the translator faces the difficult task: he has to eliminate the cultural differences and peculiarities tightly bound to the original in the text of translation by means of selection of the most appropriate translation methods and strategies. Key words: source culture; target culture; culture-bound aspects; Caucasian culture; translation methods; translation strategies. Contact: Department of Translation Studies, Faculty of Arts, Constantine the Philosopher University in Nitra, [email protected] Úvod Prudký rozvoj sveta spojený s nástupom globalizácie, jedného z charakteristických fenoménov tretieho tisícročia, podnecuje ľudí k vzájomnému poznaniu a nadväzovaniu interkultúrnych vzťahov. S týmto trendom je v poslednom období úzko spojený aj umelecký preklad, pretože nadobúda novú spoločenskú funkciu v podobe jedného z hlavných sprostredkovateľov poznatkov a informácií o iných národoch a ich kultúrach. Interkultúrny dialóg medzi vysielajúcou a prijímacou kultúrou sa realizuje nielen na pozadí nových prekladov, ale aj za pomoci reedícií už existujúcich slovenských prekladových variantov. Nie je to inak ani v prípade románu Iľju Iľfa a Jevgenija Petrova Dvanásť stoličiek, ktorý má v slovenčine dva prekladové varianty a od roku 2001 vyšiel v piatich reedíciách. V zmysle významu pre slovenský kultúrny priestor a literárny vývin sú rovnako dôležité obidva preklady, nemôžeme však privrieť oči nad tými miestami, v ktorých je príjemca konfrontovaný nerešpektovaním významovej a štylistickej ekvivalencie medzi originálom a prekladom, v dôsledku čoho dochádza k skreslenému porozumeniu kultúrne podmienených javov. Práve z toho dôvodu sme sa v našom príspevku rozhodli pomocou porovnávacej analýzy originálu a obidvoch slovenských prekladových variantov románu Dvanásť stoličiek špecifikovať tie problémy v texte Hany Ruppeldtovej (preklad z roku 1948) aj Jána Ferenčíka (preklad z roku 1962), ktoré pramenia predovšetkým z kultúrnej determinovanosti. Vnímanie miery cudzosti v preklade a úloha prekladateľa Vychádzajúc z témy nášho príspevku, t.j. zachovania komunikatívnej funkcie originálu v preklade sa náš vedecký záujem opiera o mieru a príčiny zachovania cudzosti v slovenských 314 prekladoch humoristicko-satirického románu Dvanásť stoličiek. V súvislosti s vnímaním miery cudzorodosti v prekladoch píše L. Vajdová vo svojej monografii Sedem životov prekladu, že „prekladateľ ako odborník na cudzie literatúry vníma cudzosť presnejšie a súčasne vnútorne diferencovanejšie. Na jednej strane hľadisko cudzosti vystupuje v jeho očiach do popredia, na druhej strane sa mu cudzosť tej „jeho“ cudzej literatúry takmer úplne stráca. (...) Z toho dôvodu je prekladateľ schopný akceptovať v preklade vyšší stupeň cudzorodosti ako neavizovaný čitateľ“ (Vajdová, 2009, s. 198-199). Na margo povedaného sa nám však žiada dodať, že poslaním prekladov je priblížiť čitateľovi inú realitu a oboznámiť ho s obsahom literárnych (a samozrejme aj neliterárnych) textov, ktorým príjemca kvôli jazykovým bariéram v pôvodnom znení nie je schopný porozumieť. Konštatuje to aj Emília Janecová, keď vo svojom príspevku Americká šalátová misa v slovenskej prekladovej kuchyni píše, že „ak vnímame umelecké dielo a jeho preklad ako určitú formu kultúrnej komunikácie, prekladateľ sa stáva jej sprostredkovateľom a najmä od neho záleží, ako svojou prácou prispeje k naplneniu interkultúrneho dialógu“ (Janecová, 2011, s. 31). Úlohou prekladateľa je teda obzvlášť dbať na to, aby tie kultúrne rozdiely a špecifiká, ktoré sú priveľmi viazané na vysielajúce prostredie, no jemu sú blízke, lebo ich pozná, eliminoval prostredníctvom výberu čo najvhodnejšieho prekladateľského postupu a prekladateľskej stratégie, pri výbere ktorých ako upozorňuje E. Janecová v spomínanej publikácii „musí citlivo narábať i s rôznorodými normami a konvenciami zobrazenými v origináli“ (tamtiež, s. 32). V súvislosti s avizovanou problematikou prítomnosti cudzosti v prekladoch sa v ďalšej časti predkladanej práce sústredíme predovšetkým na prekladateľmi zvolené postupy a spôsoby dekódovania kultúrnych špecifík originálu, ku ktorým sme zaradili preklad kaukazských reálií, ktoré sa dotýkajú predovšetkým lexikálno-sémantickej roviny textu románu. Naším cieľom je zistiť, do akej miery sa uvedené prvky vysielajúcej kultúry odrazili na slovenských prekladoch, či ich transformácia pôsobí v slovenskom texte neprirodzene, rušivo, alebo naopak, či sa prekladateľom podarilo v jednotlivých prípadoch uplatniť adekvátne prekladateľské postupy, ktoré slovenskému príjemcovi umožňujú, aby i napriek prítomnosti reálií a koloritových prvkov vysielajúcej kultúry text prekladu pociťoval ako svoj, a aby nedochádzalo k narušeniu plynulosti čitateľského procesu. Na margo voľby analyzovaných okruhov dodávame, že nie sú výsledkom náhodného výberu, ale predchádzajúcej dôkladnej analýzy obidvoch slovenských prekladov. Nejednotná koncepcia pri preklade kaukazských reálií Námet románu Dvanásť stoličiek je vsadený do prostredia najznámejších ruských miest a turistických trás ako Moskva, Povolžie, Piatigorsk, Kaukaz (Vojensko-Gruzínska cesta, Vladikavkaz, rieka Terek, Mašuky, Darianska úžľabina, Krížový priesmyk), Krymský polostrov. S kaukazskými reáliami (tanec, obydlie, dopravný prostriedok, jedlo) je čitateľ konfrontovaný v predposlednej kapitole Zemetrasenie. Prekladateľovi sa pri ich transfere do cieľového jazyka a kultúry ponúka viacero prekladateľských postupov (preklad, približný preklad, substitúcia, transliterácia, opis a pod.). Ich výber však výlučne závisí od prekladateľovho komunikačného postoja, teda od toho, či prekladateľ chce, aby bol čitateľ vedome konfrontovaný s cudzou kultúrou, alebo naopak, prekladateľ sa snaží v maximálnej miere eliminovať cudzie prvky s cieľom nezaťažovať čitateľa umeleckého diela neznámymi výrazmi, nenarúšať čitateľský proces vyhľadávaním významu jednotlivých reálií v sústave poznámok za textom, resp. zásahmi do textu originálu v podobe vnútrotextových vysvetliviek či vsuviek v preklade. 315 Pri transformácii kaukazského národného tanca do cieľového jazyka sa v obidvoch slovenských prekladoch stretávame s odlišným prekladateľským postupom: Originál (s. 390): „... к каждому проходившему мимо селения автобусу или легковому автомобилю подбегали дети и испольняли перед движущейся аудиторией несколько па наурской лезгинки.“ Preklad H. Ruppeldtovej (s. 246): „Ku každému autobusu alebo autu, ktoré uháňalo mimo pribehli deti a urobili pred preletevším obecenstvom niekoľko krokov lezginského tanca.“ Preklad J. Ferenčíka (s. 297): „... ku každému autobusu či osobnému autu, ktoré prechádzalo popri osade, pribiehali deti a zatancovali pred pohyblivým poslucháčstvom niekoľko krokov naurskej lezginky.“ Lezginka je tradičný ľudový kaukazský tanec. Svoj pôvod má v starodávnych pohanských predstavách a rituáloch, ktorých základ tvoril obraz orla. Je to temperamentný tanec, pre ktorý sú charakteristické prudké pohyby rúk a tela, drobné a rýchle kroky a samozrejme póza orla s ľahko nadvihnutými rozpätými ramenami. V súčasnosti má každý kaukazský národ svoju vlastnú podobu lezginky. Z hľadiska prijímajúcej kultúry možno reálie, t.j. nositeľov národnej kultúry, považovať za funkčné iba v tom prípade, ak sú čitateľovi do istej miery známe. Vychádzajúc z tejto premisy musíme konštatovať, že naurská lezginka v slovenskom kultúrnom prostredí nepatrí do skupiny relatívne známych ruských, resp. kaukazských reálií, preto by mala byť slovenskému čitateľovi istým spôsobom objasnená. J. Ferenčík vo svojom preklade z roku 1962 riešil napätie medzi zachovaním cudzieho a požiadavkou komunikatívnosti prekladu sústavou poznámok za textom. Do reedícií románov sa však tieto poznámky z neznámych dôvodov nezaradili. Preto v tejto súvislosti dôležitú úlohu z hľadiska porozumenia zohráva v preklade J. Ferenčíka kontext, ktorý čitateľovi umožňuje odhaliť významovú náplň analyzovanej kaukazskej reálie bez toho, aby vedel o akom tanci je reč. Hoci v preklade H. Ruppeldtovej je pre čitateľa prekladu hneď zrejmé, že ide o akýsi druh tanca, spôsob, akým sa rozhodla konfrontovať slovenského príjemcu s danou reáliou, považujeme za mierne zavádzajúci. Ako vhodné alternatívy odporúčame buď využitie sústavy poznámok za textom, alebo ponechanie reálie s krátky opisom zabudovaným do textu prekladu napr. „zatancovali (...) niekoľko krokov z kaukazského národného tanca – naurská lezginka.“ Princíp mechanického prenosu výrazu z vysielajúceho do cieľového jazyka a kultúry využila H. Ruppeldtová pri preklade kaukazskej reálie arba: Originál (s. 391): „Здесь концессионеры свели дружбу с крестьянином, который привез их на арбе в Тифлис к одинадцати часам вечера...“ Preklad H. Ruppeldtovej (s. 249): „Tu sa koncesionári spriatelili so sedliakom, ktorý ich zaviezol na arbe do Tiflisu o jedenástej večer.“ Preklad J. Ferenčíka (s. 301): „Tuná sa koncesionári skamarátili s roľníkom, ktorý ich na korbe doviezol do Tiflisu okolo jedenástej večer...“ Transliterácia bez vysvetľujúcej poznámky (či už pod čiarou, zabudovanou v texte, resp. za textom) v preklade H. Ruppeldtovej sa nám ani v tomto prípade nejaví ako najlepšie 316 riešenie, pretože kaukazská arba má po zvukovej stránke blízko k slovu archa, ktoré je v našej kultúre úzko späté s biblickým prostredím. Prehliadnutím jedného písmena by mohli nastať nepríjemnosti náboženského charakteru, hoci v skutočnosti arba je pomenovanie pre vysoký dvoj- alebo štvorkolesový vozík, ktorý sa na Kaukaze, Kryme a v strednej Ázii bežne používa ako dopravný prostriedok. J. Ferenčík kaukazský dopravný prostriedok substituuje slovenskými reáliami. Týmto spôsobom eliminuje cudzí element v preklade a nahrádza originál všeobecne zrozumiteľným, kultúrne nešpecifickým výrazom. Ako ďalšia možnosť eliminácie cudzie prvku sa nám núka nasledovný variant: „... spriatelili sa so sedliakom, ktorý ich na svojom voze, odviezol (zaviezol) do Tiflisu...“ V nasledujúcom príklade sa pri pretlmočení pomenovania kaukazského sídelného útvaru v slovenských prekladoch znova stretávame s odlišnými prekladateľskými postupmi. Ako možnosť prenesenia výrazu originálu sa v jednom prípade priblíženie kaukazskej reálie slovenskému čitateľovi uskutočňuje na pozadí opisu, teda voľným slovenským prekladom, pri ďalšej sa použila transliterácia: Originál (s. 391): „Спасaясь от обстрела, путники скорым шагом направились в ближний аул, где истратили заработанные деньги на сыр и чуреки.“ Preklad H. Ruppeldtovej (s. 247): „Utekajúc s ostreľovaného miesta, pútnici rýchlym krokom sa uberali do najbližšej dedinky kavkazských horalov, kde minuli zarobené peniaze na syr.“ Preklad J. Ferenčíka (s. 298): „Pútnici, v snahe zachrániť sa pred obstrelom, rýchlo vykročili k najbližšiemu aulu, kde zarobené peniaze utratili za syr a kukuričný chlieb.“ V texte prvého slovenského prekladu by nebolo na škodu, keby prekladateľka H. Ruppeldtová ponechala aj kaukazské reálie аул a zároveň by opisom uviedla jej význam. Ako možné ďalšie riešenie navrhujeme: pútnici sa rýchlym tempom vybrali do najbližšieho aulu, dedinky kaukazských horalov. J. Ferenčík cudzojazyčný výraz vo svojom preklade iba mechanicky preniesol. Nazdávame sa, že aul je jedna z tých mála kaukazských reálií, ktoré sa už v čase vzniku druhého slovenského prekladu nepociťovali ako cudzie. Postupom času sa toto slovo v našej kultúre udomácnilo do tej miery, že sa v transliterovanej podobe stalo nemennou súčasťou slovnej zásoby slovenčiny. Svedčí o tom aj jeho zaradenie v podobe heslového slova do Slovníka súčasného slovenského jazyka. Našu pozornosť v rámci tejto pasáže ďalej zaujala sémantická i formálna transformácia pomenovania kaukazského pečeného pokrmu. Kaukazský чурек, teda „пресный хлеб в форме большой лепешки“ (БТССРЯ, 2008, s. 1488), nahrádza J. Ferenčík slovenským kukuričným chlebom. Prekladateľké riešenie v podobe naturalizácie na jednej strane umožňuje prekladateľovi vyhnúť sa vysvetlivke, na druhej strane, sa však môže zdať, že čitateľa oberá o možnosť spoznať cudzojazyčné pomenovanie tohto druhu chleba. Kladieme si však otázku, do akej miery je v tomto type textu, ktorého prvoradým cieľom je prinášať estetický zážitok čitateľovi, dôležité poznať domáce, t.j. kaukazské pomenovanie pečiva. Nazdávame sa, že je zbytočné zaťažovať príjemcu prekladu cudzím, resp. pre neho málo známym pojmom, preto hodnotíme prekladateľské riešenie J. Ferenčíka ako maximálne akceptovateľné. Prekladateľská koncepcia naturalizovať cudzie reálie sa v obidvoch variantoch prejavila pri preklade výrazu сакля: 317 Originál (s. 391): „Ночевали они в горских саклях.“ Preklad H. Ruppeldtovej (s. 247): „Nocovali v horských jaskyniach.“ Preklad J. Ferenčíka (s. 298): „Nocovali v horských chatrčiach.“ Cакля je v kaukazskom prostredí názov obydlia obyvateľov horských osád (aulov), teda domček horalov. H. Ruppeldtová, v snahe čo najvernejšie priblížiť tieto reálie slovenskému čitateľovi, ich prekladá ako horská jaskyňa. V tejto súvislosti však podotýkame, že ide o nie celkom presné prirovnanie. U nás sa predsa nenocuje v horských jaskyniach (nevylučujeme však v súčasnosti možnosť takejto formy turistickej atrakcie), ale v horských chyžiach, domčekoch či chatrčiach. Poslednú zo spomenutých foriem obydlia si vo svojom preklade zvolil J. Ferenčík. Na margo prekladateľského riešenia H. Ruppeldtovej sa nám ešte žiada poznamenať, že kaukazský horský terén je bohatý na rôzne formy obydlí, možno i to podnietilo prekladateľku, aby si ako ekvivalent zvolila slovenský výraz jaskyňa, hoci kaukazské sakle sú dvojposchodové domy vytesané do skál. Záver Na pozadí analyzovaných príkladov v závere nášho príspevku akcentujeme skutočnosť, že pri preklade reálií a koloritových prvkov je ťažké sa pridržiavať jednotnej prekladateľskej koncepcie. Pred prekladateľom stojí neľahká úloha, musí sa rozhodnúť, do akej miery bude predpokladaného čitateľa konfrontovať s cudzím prostredím, resp. či text originálu adaptuje podmienkam prijímajúceho prostredia. V súvislosti s týmto problémom profesorka E. Gromová hovorí, že „pokiaľ ide o koloritovú funkciu, moderný prístup čoraz väčšmi zdôrazňuje zachovanie národnej a historickej špecifickosti originálu, ale nemôže sa tak stať na úkor komunikatívnosti diela“, pretože ako ďalej píše, „pri preklade nejde o zachovanie všetkých jednotlivostí, ale skôr o vzbudenie dojmu, ilúzie určitého prostredia“ (Gromová, 2003, s. 92). Nazdávame sa, že z tohto pohľadu obidva preklady v čase vzniku splnili svoju komunikatívnu funkciu. J. Ferenčík na miestach, kde to bolo nevyhnutné, tlmil medzikultúrne napätie (arba, čurek, sakla), naopak tam, kde mal pocit, že by kaukazské reálie mohli byť slovenskému čitateľovi známe, zvolil postup transliterácie. Jánom Ferenčíkom zvolená koncepcia prekladu kaukazských reálií sa premietla aj do reedícií románu Dvanásť stoličiek, čo hodnotíme veľmi pozitívne. Nazdávame sa, že by práve súčasný čitateľ, neznalý, resp. málo znalý ruských a teda i kaukazských reálií mohol mať problémy s ich percepciou, preto sa nám javí naturalizačný princíp pri preklade spomenutých reálií ako jeden z najvhodnejších. Резюме Заключая данную статью, особое внимание хотим уделить тому факту, что при переводе слов-реалий, содержащих локальных колорит определенного народа, трудно придерживаться единой переводческой концепции. Перед переводчиком стоит нелегкая задача: ему надо решить, до какой степени он будет конфронтировать предполагаемого читателя с чужой культурой, или, наоборот, до какой степени текст на языке перевода будет адаптироваться к условиям отечественной культуры. В этой связи проф. Э. Громова (видный словацкий специалист по переводу) говорит, что „... если речь идет о функции колорита, современный переводческий подход все больше подчеркивает сохранение национально и исторически специфического свойства оригинала, но это не может произойти за счет коммуникативности произведения“, поэтому, как она далее пишет, „в переводе главное не соблюдать все детали, но, скорее, вызвать впечатление, иллюзию определенной среды“ (cit. Gromová, 2003, s. 92, перевод Cs. M.). Исходя из этих слов проф. Громовой можно сказать, что оба перевода в полной 318 мере выполнили коммуникативную функцию. Ян Ференчик в тех случаях, где это было возможно, смягчал межкультурную напряженность (арба, чурек, сакля), наоборот, там, где чувствовал, что данная кавказская реалия (аул) знакома словацкому читателю, избрал возможнось транслитерации. Переводческая концепция трансформации кавказский реалий, избранная Яном Ференчиком, нашла свое отражение и в новейших переизданиях романа «Двенадцать стульев», что нами оценивается очень высоко. Предполагаем, что именно современный словацкий читатель, незнакомый с данными кавказскими реалиями, мог бы иметь проблемы с пониманием их значения, потому считаем принцип замены наименований кавказских реалий словацкими выражениями самым подходящим. Bibliografia 1. GROMOVÁ, E. 2003. Teória a didaktika prekladu. Nitra: UKF FF, 2003. 190 s. ISBN 808050-587-X. 2. GROMOVÁ, E. – MÜGLOVÁ, D. 2005. Kultúra – Interkulturalita – Translácia. Nitra: UKF FF, 2005. 102 s. ISBN 80-8050-946-8. 3. IĽF, I. – PETROV, J. 1948. Dvanásť stoličiek. Preklad: H. Ruppeldtová. Bratislava: SPKK, 1948. 267 s. 4. IĽF, I. – PETROV, J. 1962. Dvanásť stoličiek. Preklad: J. Ferenčík. Bratislava: SPN, 1962. 384 s. 5. IĽF, I. – PETROV, J. 2007. Dvanásť stoličiek. Preklad: J. Ferenčík, 5. zväzok. Bratislava: Európa, 2007. 317 s. ISBN 80-89111-19-X. 6. JANECOVÁ, E.: Americká šalátová misa v slovenskej prekladovej kuchyni. In: Tvorivé prekladateľské reflexie. Umelecký preklad v teórii a praxi. Brno: Tribun EU s.r.o., 2010. s. 28 – 39. ISBN 978-80-7399-352-8. 7. VAJDOVÁ, Ľ. 2010. Sedem životov prekladu. Bratislava: Veda a Ústav svetovej literatúry SAV, 2010. 255 s. ISBN 978-80-224-1101-1. 8. ИЛЬФ, И. – ПЕТРОВ, Е. 2004. Двенадцать стульев. Москва: Текст, 2004. 414 с. ISBN 5-7516-0455-5. 319 Jazyk ako nástroj interkultúrnej komunikácie v preklade americkej etnickej prózy Emília Janecová Language as a tool for intercultural communication in the translation of American ethnic prose Abstract:The article provides a complex overview of the principal aspects encountered in the translation of ethnic prose, introducing basic issues such as the representation of ethnicity, self-representation in a multicultural environment, and intercultural dialogue, while also considering language as a crucial tool for both self-representation and intercultural communication in this type of writing. Interconnecting new translation approaches with older existing theory, it emphasises the substantial characteristics of the texts which are often not recognized, and subsequently omitted, in the translations. Key words: culture; intercultural communication; ethnicity; American ethnic prose; clash of cultures and its representation in literary text; specifics of translation of American ethnic prose. Kontakt: Department of Translation Studies, Faculty of Arts, Constantine the Philosopher University in Nitra, [email protected] Kultúra, interkulturalita a preklad Kultúrna dimenzia preniká už niekoľko desaťročí do viacerých vedných odborov. Vo vede o preklade sa však nové trendy súvisiace so spoločenskými zmenami a kultúrnym obratom v mnohých ďalších vedných oblastiach prejavili až v 90. rokoch minulého storočia. Ako upozorňuje napríklad Vajdová vo svojej štúdii Preklad a kultúrne predstavy, v minulosti sa výskum prekladu zväčša “dištancoval od širšieho rámca kultúry a petrifikoval jazykovedný prístup v skúmaní prekladu” (Vajdová, 2004, s. 33). Skutočnú zmenu priniesla až štylisticko– komunikačná koncepcia, nakoľko táto chápe preklad ako “semiotický, intertextuálny komunikačný akt” (Gromová, 2003, s. 32). Úlohou prekladateľa v takomto translačnom procese už potom nie je reprodukovať samotné jazykové prostriedky, ako sa chápalo v minulosti, ale komunikačnú funkciu, ktorá im pripadá v rámci vyššieho celku, ako zdôrazňoval vo svojich skorších prácach už Vilikovský (1984). Najpodstatnejší jav, na ktorý však táto koncepcia upozorňuje je, že prekladateľský proces viac nemožno vnímať na jazykovej rovine, ale je potrebné chápať ho ako konfrontáciu odlišných jazykových, literárnych a kultúrnych systémov. Preklad sa potom stáva médiom interkultúrnej komunikácie medzi týmito systémami. Dnešná translatológia už na osobitosť kultúrneho aspektu v preklade upozorňuje explicitne a definuje ho ako medzikultúrny jav, v ktorom prekladateľ vystupuje ako mediátor odlišností rôznych kultúrnych systémov. Prekladateľ si musí uvedomiť, že všetky jazykové prostriedky použité v origináli sú odrazom kultúry vysielajúceho prostredia, a preto by mal 320 k translačnému procesu pristupovať ako k výmene medzi kultúrnymi systémami. Tento trend nasleduje i slovenská veda o preklade, ktorá sa počnúc začiatkom tohto storočia sústredí na skúmanie translačného procesu ako interkultúrnej komunikácie. V rámci translatológie sa teda interkultúrna komunikácia venuje skúmaniu interakcie rôznych skupín alebo kultúr pomocou jazykových kódov, a to najmä pokiaľ ide o oblasť sociokultúrnych jazykových javov (Rakšányová, Gromová, Pallová, Miššíková, a i.). Hoci sa interkultúrny aspekt v poslednej dobe zameriava najmä na oblasť odborného prekladu, po ktorom je v dnešnej ekonomicko-trhovej spoločnosti podstatne väčší dopyt, v novom miléniu si nachádza svoje miesto i v teórii prekladu literárnych textov. Ako uvádzame v predchádzajúcej štúdii venovanej novým trendom v slovenskej translatológii (Janecová 2011), svedčia o tom i práce popredných teoretičiek prekladu – práca Edity Gromovej a Daniely Müglovej Kultúra – Interkulturalita – Translácia (2005), práca Jany Rakšányiovej Preklad ako interkultúrna komunikácia (2005) a monografia Márie Kusej Preklad ako súčasť dejín kultúrneho priestoru (2005), v ktorých autorky zdôrazňujú interkultúrny aspekt v preklade literárnych textov a neodškriepiteľnú potrebu jeho včlenenia do myslenia o prekladateľskom procese. Preklad literárnych textov a interkultúrna komunikácia Novým kultúrnym trendom v spoločensko-vednej oblasti sa zákonite otvára i literatúra a preto sa, v našom chápaní, preklad literárnych textov dostáva do pozície média komunikácie medzi kultúrnymi systémami. Ako v tejto súvislosti tvrdí Simona Hevešiová, literatúru možno považovať za jeden z nástrojov kultúrnej reprezentácie, ktorý zachytáva „nuansy každodennej spoločenskej či historickej reality a predstavuje integrujúci objekt komunikačného reťazca.“ (Hevešiová, 2007, s. 410). Ten následne vo vzťahu originál – preklad „sprostredkúva recipientovi isté posolstvo a umelecký zážitok, ktorý mu adresoval expedient originálu.“ (ibid.). V ďalších častiach nášho príspevku sa preto budeme venovať práve odrazu kultúry a medzikultúrnych stretov v literatúre a jej preklade, pretože sa stotožňujeme s Hevešiovej tvrdením, že je to práve prekladový proces, ktorý možno vnímať ako teritórium kontaktu a vzájomnej komunikácie nielen dvoch textov, ale i dvoch systémov národných literatúr, či dvoch kultúr. (Hevešiová 2007) Dnes, keď kultúrne špecifiká začínajú v dôsledku multikulturalizmu a globalizácie čoraz viac splývať, je nevyhnutné začleniť kultúrny rozmer do úvah o akejkoľvek forme komunikácie. Ak teda uvažujeme o preklade ako o komunikácií, teda procese prenosu významu nielen medzi jazykmi ale medzi kultúrami, hlavnou úlohou prekladateľa je preniesť do cieľového jazyka čo najviac z toho, čo autor využíva na naplnenie svojho autorského zámeru. Tu je však dôležité uvedomiť si, že prekladom dielo vstupuje do nových kontextov a hoci jeho nosný význam ostáva zachovaný, v novom prostredí nadobúda funkciu sprostredkovateľa, nositeľa multikultúrnej informácie. (Lotman, 1994, s.369) Rovnako sa mení i úloha a funkcia prekladových textov vzhľadom na ich pôsobenie v prijímajúcom prostredí. Hrdlička chápe napríklad prekladovú literatúru ako „integrovanú súčasť národného kultúrneho kontextu“ (Hrdlička, 2007, s. 150), a to nielen ako médium sprostredkúvajúce hodnoty iných národných literatúr, ale ako „nástroj podieľajúci sa na utváraní kultúry človeka.“ (ibid.) V období globalizácie, multikulturalizmu a zosilnenej interkultúrnej interakcie preto preklad neodškriepiteľne plní sprostredkovateľskú funkciu medzi národným vedomím a ostatným svetom. V súvislosti so sledovaním nových translatologických trendov upozorňuje Simona Hevešiová vo svojej štúdii K problematike postkoloniálnej translatológie (2007) na zaujímavý trend v mnohých krajinách, kde sa do popredia dostáva koncepcia kultúry ako formy 321 prekladu, ktorá jazyk text považuje len za jeden z určujúcich komponentov kultúry a kultúru samotnú definuje ako „priestor pre interakciu komponentov translačného procesu“ (Wolf, 2002, s. 186). Preklad potom chápe ako „recipročnú interpenetráciu svojho a cudzieho.“ (ibid.) To signalizuje v translatológii definitívny odklon od chápania prekladu ako operácie v lingvistickej rovine a upozorňuje na opodstatnenosť zavádzania pojmov ako interkulturalita alebo multikulturalita, či na vzrastajúcu potrebu naplnenia interkultúrnej komunikácie. K nadviazaniu hodnotného dialógu a tak i naplneniu tejto komunikácie môže dôjsť len prostredníctvom kvalitného a adekvátneho prekladu. Už Popovičova základná definícia prekladu upozorňuje, že „vzhľadom na rozdiely, ktoré existujú medzi jazykmi, štýlmi a kultúrami sa originál nemôže realizovať v preklade priamočiaro.“ (Popovič, 1983, s. 171) a riešenie vidí v napĺňaní ekvivalencie – modelovaní textu. Ako Hrdlička zdôrazňuje vo svojej rozprave Překlad a překládání dnes – posuny v jejich pojetí?, kritériom hodnoty by mala byť optimalizácia, teda „zmena miery a hierarchie funkcií v záujme naplniť komunikačný cieľ.“ (Hrdlička, 2007, s. 150) Opodstatnenosť Hrdličkovej úvahy je neodškriepiteľná. Ak sa totiž zamyslíme nad prekladateľským procesom súčasnosti, hlavné problémy pri preklade literárnych textov nevyplývajú ani tak z rozdielností jazykových kódov, ako z odlišností kultúrnej situácie východiskového a cieľového prostredia. Jazyk, preklad a kultúra V našej oblasti záujmu teda preklad jednoznačne považujeme za istú podobu interkultúrnej komunikácie. Po vzhliadnutí vyššie uvedených téz by sa ale mohlo zdať, že súčasné myslenie o literatúre a preklade sa primárne, niekedy možno až prvoplánovo, sústredí výlučne na kultúrnu dimenziu prekladu, odsúvajúc bokom ostatné elementy prekladovej komunikácie. Avšak napriek rastúcemu počtu ohlasov literárnej i translatologickej obce o „prekulturalizovaní“, ba niekedy dokonca až „prepolitizovaní“ dnešného vnímania a posudzovania literárnych textov, musíme nesúhlasiť. Skutočnosť, že globalizačné tendencie v svete tretieho tisícročia majú za dôsledok čoraz intenzívnejšiu komunikáciu a interakciu medzi jednotlivými kultúrami je totiž nepopierateľný fakt, a tvrdenie, že práve literatúra je jazykovým stvárnením, akýmsi odrazom tejto skutočnosti z pohľadu toho ktorého spoločenstva, je predsa v myslení o literatúre či preklade udomácnené už dlhšie. Ak predsa chápeme literárny text ako každý iný produkt istého spoločenstva, je zrejmé, že bude vždy podmienený a určený práve prostredím, z ktorého vychádza. To nás privádza i k Dobríkovej téze o jazyku či jazykovom stvárnení skutočnosti (prenesene teda i o texte) vo vzťahu ku kultúre, ktorá tieto popisuje ako “dva navzájom úzko späté, sociálne determinované znakové systémy” (Dobrík, 2009, s. 128). Hoci sa teda môže zdať, že náš príspevok sa sústredí najmä na kultúrnu reflexiu, je dôležité uviesť, že v teoretickom i praktickom uvažovaní sa sústredíme práve na jazyk, ktorý má pre nás úlohu hlavného reprezentanta kultúrnych vzťahov a hodnôt. Prekladateľský proces vnímame ako oscilujúce pôsobenie konfrontovaných celkov a výsledný preklad ako jeho hmotný výsledok, reflektujúci vzťah a pôsobenie kultúrnych celkov prítomných v komunikácii. Našim hlavným argumentom je jednoduchý fakt, že prostriedkom tejto komunikácie je, a vždy aj bol, práve jazyk, a že práve ten je nielen komponentom ale zároveň i nástrojom uchopenia a reprezentovania istej kultúry. Jazyk ako nástroj interkultúrnej komunikácie v preklade americkej etnickej prózy Ako sme spomenuli v predchádzajúcich kapitolách, preklad možno vnímať ako priestor konfrontácie a komunikácie nielen dvoch textov, ale i dvoch kultúrnych prostredí. Zvláštna 322 situácia avšak nastáva pri preklade americkej etnickej prózy, ktorá je tvorená autormi, „ktorých špecifické kultúrno-spoločenské pozadie sa odráža v jazyku, akým píšu, tematike, ktorú volia a uhlom pohľadu, ktorým vnímajú dnešnú skutočnosť.“ (Janecová, 2011, s. 30). Ich tvorba im potom poskytuje priestor na demonštráciu kultúry, z ktorej pochádzajú, so všetkými jej kultúrnymi, ideologickými a jazykovými špecifikami. Diela amerických etnických autorov takmer spravidla odrážajú isté interkultúrne napätie, vyplývajúce z ich etnického pôvodu, ktorý sa zväčša v centrálnej kultúre pociťuje ako niečo iné, periférne, cudzie. Autori sami často žijú akoby na pomedzí dvoch, niekedy dokonca viacerých kultúrnych celkov a túto skutočnosť reflektujú i vo svojej spisbe. Takýto text potom nesie znaky viacerých kultúrnych kontextov, ktoré v skúmanom type literatúry tvoria jeden z najdominantnejších diskurzov. Preto keď sa zaoberáme otázkami americkej etnickej prózy, musíme mať na zreteli hlavné aspekty, ktoré americká etnická próza odráža a pertraktuje, ako „materinský jazyk, vlastná i národná pamäť, história, príslušnosť k etniku a rekonštrukcia vlastnej identity.“(Janecová, 2011, s. 31). Vzhľadom na postavenie medzi dvoma či viacerými kultúrnymi celkami etnický diskurz v sebe nevyhnutne odráža interkultúrnu konfrontáciu už vo východiskovom texte. Tá je následne veľkou výzvou pre prípadného prekladateľa a je otázne, do akej miery bude schopný sa s ňou vysporiadať. Po správnej recepcii a interpretácii špecifík originálu totiž translačný proces prináša mnoho ťažkostí. Ak, ako tvrdí Anton Popovič v už spomenutej definícii, cieľom umeleckého prekladu nie je reprodukovať jazykové prostriedky, ale informáciu, ktorú ich prostredníctvom vyjadrujú, pričom je podstatné zameriavať sa na významovú stránku výpovede a nie na jej konštitučné prvky (Popovič 1983), prekladateľ musí pretransformovať nielen lingvistické variácie, ale i stret a napätie medzi rôznymi kultúrno-spoločenskými kontextami. Tu opäť zdôrazňujeme, že sa nejedná len o rozdiely medzi prostredím východiskového a cieľového textu, ale že do tejto komunikácie vstupuje i ďalší kontext, ktorí reflektuje napätie dvoch i viacerých kultúrnych systémov už v origináli. Pri takto komplikovanej spleti účastníkov interkultúrnej komunikácie vzniká v prekladoch diel etnických autorov množstvo výrazových posunov, mnohokrát práve v snahe „napomôcť“ čitateľovi prijímajúceho (svojho) prostredia. Ako vo svojej práci upozorňuje aj Edita Gromová, je dôležité priznať, že “preklad je faktom konkrétnej kultúry. Prekladateľ si totiž často ani neuvedomuje, že pri rozhodovaní a výbere jednotlivých riešení je sloboda jeho rozhodovania pri voľbe stratégie, prostriedkov a metód prekladu dopredu stanovená dobovou prekladateľskou normou a konvenciou. Tú si uvedomí až vtedy, keď sa ju chystá porušiť”. (Gromová, 2004, s.62-63). Preto aby prekladateľ adekvátne vyrovnal napätie medzi originálom a prekladom, musí mať na pamäti nielen čitateľa prijímajúcej kultúry, ale i základné špecifiká vysielajúceho etnického diskurzu. V intenciách východísk americkej etnickej tvorby a jej prekladu preto nie je úlohou prekladateľa – v snahe orientovať sa na príjemcu prekladu – neutralizovať napätie vyplývajúce z kultúrnych odlišností. Naopak, jeho úlohou je dokázať identifikovať jednotlivé rozdiely a alúzie na ne v literárnom texte a snažiť sa ich adekvátne pretransformovať. Konfrontáciu dvoch či viacerých spoločensko-kultúrnych systémov už v originálnom texte reprezentuje konfrontácia literárnych postáv s rozličným kultúrnym pozadím. Tieto postavy však v dnešnom chápaní etnickej prózy nie sú signifikantným reprezentantom jednej či druhej kultúry ale zobrazujú viacvrstvový charakter kultúrnej identity, bezprostredne determinovanej kontaktom s inakosťou a poukázaním na zložitosť zaradenia sa jednotlivca do určitej skupiny. Tak je tomu napríklad i v románe afgansko-amerického spisovateľa Khaleda Hosseiniho Majster šarkanov (2008), ktorý z anglického originálu The Kite Runner (2003) do slovenčiny preložila Danica Hollá. V skorších štúdiách venovaných práve tomuto dielu a jeho prekladu, taktiež upozorňujeme na vzniknuté viacúrovňové interkultúrne napätie, 323 a to primárne napätie, ktoré je spôsobené kultúrnou interakciou, ktorá vyplýva z dvojdomovej kultúrnej identity autora a napätie sekundárne, ktoré je zobrazené prostredníctvom postáv či samotného príbehu. (Janecová, 2011, v tlači). Román, ktorého dej sa začína odohrávať v Afganistane, čitateľovi ponúka príbeh paštúnskeho chlapca Amira a jeho priateľa Hasana, ktorý je príslušníkom neobľúbenej hazarskej etnickej menšiny. Na pozadí príbehu o ich priateľstve sa dozvedáme o sovietskej invázii a okupácii, neskôr o konfliktoch a napätí v krajine počas vlády Talibanu, časť príbehu sa odohráva dokonca v Spojených štátoch amerických, kde mladý Amir stretáva ľudí zo všetkých končín sveta. Hoci je práve motív cesty a zmeny prostredia v románe jedným z kľúčových, nástrojom literárneho zobrazenia kontaktu viacerých spoločenstiev nie sú iba konflikty vonkajšie, ale najmä konflikty vnútorné, prežívané hrdinom zasadeným do osobitého prostredia a vyrovnávajúcim sa s kultúrnym napätím v ňom prítomným. Tento fakt sťažuje úlohu prekladateľa o to viac, nakoľko rozoznať jednotlivé odkazy nie je vždy jednoduché. Najvýraznejším prostriedkom reflektujúcim interakciu a konfrontáciu odlišných kultúrnych systémov v texte je motivická výstavba na významovej rovine a jazyková podoba textu na rovine výrazovej. Ak by sme sa sústredili na tematickú a motivickú bázu zistíme, že sa najmä v tvorbe amerických etnických autorov rekurzívne opakujú špecifické motívy ako napríklad čas a jeho vnímanie, osobná pamäť, vysťahovalectvo, otázky vlastnej a národnej identity, marginalizácia, ale i otázky rodu a rodovej i náboženskej rovnoprávnosti. V súčasnej americkej etnickej próze jednotlivé aspekty už nevystupujú explicitne, no sú zakódované v spletitých motivických líniách a odkazoch, nakoľko realita odzrkadľovaná v dielach je dnes realitou každého z nás a autor predpokladá istý multikultúrny vzdelanostný a skúsenostný komplex čitateľa. Rovnako spomínaný román Majster šarkanov „ponúka perspektívu, ktorá na čitateľa pôsobí odlišne a nevytvára stereotypné obrazy o „zlých Afgancoch či talibancoch“ a „dobrých Američanoch“, ani naopak. Predstavuje nám obe strany (...)“ (Janecová, 2011, s. 33). Jednotlivými motívmi americkej etnickej prózy, i Majstra šarkanov, sa ale zaoberáme v iných prácach, tu preto radšej venujeme priestor jazykovým špecifikám a ich transferu v preklade. Jedným zo základných znakov tohto typu textov je práve jeho jazykové stvárnenie. Jazyk ako nástroj vyjadrenia skutočnosti ale i ako reprezentant istého kultúrneho systému preto nesie neopísateľnú výpovednú hodnotu. Tú na povrchovej úrovni prezentuje lexika reflektujúca príslušnosť k tej – ktorej kultúre, a to napríklad prvky materiálnej kultúry, pomenúvania reflektujúce sociálne usporiadanie a sociálne štruktúry, ale i spôsob pomenúvania vonkajšej reality (prízvuk, obraznosť, idiómy, atď.). Obzvlášť komplikovaná je situácia v prípade americkej etnickej prózy, nakoľko premyslene použitý jazykový materiál odráža nielen prítomnosť jednej či dvoch kultúr. Mnohokrát reflektuje rozmanitú multikultúrnu situáciu a odráža vzťah či príslušnosť k niektorej z kultúr, čo potvrdzuje i Simona Hevešiová vo svojej štúdii Language: a Medium of Resistance tvrdením, že jazyk slúži nielen ako nástroj pre kultúrnu výmenu ale i ako zrkadlo odrážajúce vzťah a spolupatričnosť s istou kultúrou. (Hevešiová 2008) Len pre názornosť uvádzame niekoľko príkladov z originálneho znenia románu Majster šarkanov, v ktorom hlavná postava i po rokoch života v USA používa prvky svojho pôvodného jazyka, a to najmä pri osloveniach ľudí jemu blízkych, ľudí, ku ktorým vyjadruje pozitívne emócie, ako napríklad „Everyone agreed that my father, my Baba, had built the most beautiful house in the district“ (Hosseini, 2003, s. 4), čo je v slovenskom preklade Danice Holej i náležite pretransformované, ako „Všetci sa zhodli na tom, že môj otec, môj Baba, postavil najkrajší dom v štvrti. “ (Hosseini, 2008, s. 9) Je pozitívne, že slovenský preklad, v porovnaní so staršími prekladmi diel amerických etnických autorov, zbytočne neochudobňuje nášho čitateľa o tieto prvky 324 a nasleduje zámer autora originálu priblížiť čitateľovi v prijateľnej forme „cudzie“, iné prostredie. Veď napokon i sám autor originálu volí akúsi formu prekladového postupu, keď špecifické miesta vysvetľuje predpokladanému čitateľovi. Ako sme načrtli vyššie, na rozdiel od predošlej situácie v etnickej spisbe alebo situácie v postkoloniálnej literatúre, kde jednotlivé interkultúrne vzťahy boli zobrazované jednoznačne, hierarchicky, a ako nemenné, sa dnes v tvorbe etnických autorov čoraz viac zrkadlí snaha o vzájomný dialóg a zobrazenie fungovania, či nefungovania, multikultúrnych spoločenstiev. Hoci motív konfrontácie a interakcie medzi viacerými kultúrnymi systémami je stále aktuálny, autori posledných desaťročí sa dnešný multikulturalizmus a stieranie ostrých hraníc medzi kultúrami snažia prijať a premietnuť i do svojej tvorby. Ako konštatuje Hevešiová, väčšina etnických autorov sa neskôr predsa len vzdáva výrazných exotických prejavov vlastnej kultúry v obave, že by pre čitateľov dominantnej kultúry bol takýto komunikát nezrozumiteľný. (Hevešiová 2006) Novým trendom pri tvorbe etnickej prózy sa preto stáva zmiernenie formálnych špecifík reprezentujúcich medzikultúrne napätie. V snahe o zachovanie multikultúrneho dialógu americký etnický autori okrem vyššie spomenutých materiálno – lexikálnych špecifík reflektujúcich príslušnosť k danej kultúre, často siahajú po zmiešanom jazyku, či po istých kreolizačných postupoch už v origináli, ako sme napokon uviedli i vyššie. Tento postup je uplatňovaný najmä pri uvádzaní špecifických reálií, ako napríklad v Hosseiniho Majstrovi šarkanov, kde autor niektoré reálie najprv formálne zvýrazňuje a následne dovysvetľováva, ako napríklad v časti alebo: „those who would drank would answer for their sin on the day of Qiyamat, the Judgement Day“ (Hosseini, 2003, s. 14), v slovenskom preklade v prevedení zachovávajúcom interkultúrne napätie originálu: „tí, čo toto prikázanie nedodržia, budú za svoje hriechy potrestaní v deň Posledného súdu – Qiyamatu“ (Hosseini, 2008, s. 19). Omnoho náročnejšími sú však pri preklade americkej etnickej prózy miesta, kde autor cudzie reálie bližšie nešpecifikuje, nakoľko ich považuje za známe, alebo jednoducho ich vysvetlenie chápe ako nepotrebné. Takéto miesta sú pre prekladateľa (a najmä prekladateľa z nášho prostredia, ktoré je diametrálne odlišné od prostredia východiskového textu) skutočným prekladateľským orieškom. Lucia Horňáková sa v tomto prípade zamýšľa nad procesom kreolizácie, nakoľko práve tá “nepotláča individualitu a originalitu ani jednej z kultúr, ale formuje medzi nimi vzájomnú harmóniu, čím vytvára priestor pre medzikultúrny dialóg, ktorý slúži rovnako ako mediátor recipročného priblíženia a pochopenia tradícii, zvykov, mravov stretávajúcich sa kultúr.” (Horňáková, 2007, s. 423) To však mnohokrát smeruje až prehnanej explikácii vyplývajúcej z (bohužiaľ častého) nedôverovania, či dokonca podceňovania čitateľa prijímajúceho prostredia. Preto už vo svojich skorších prácach upozorňujeme, že kreolizácia je nie vždy tým správnym riešením, vzhľadom na fakt, že konfrontácia jazykov a jazykových foriem v originálnom texte totiž pomáha naplniť autorov zámer nielen vyjadriť spolupatričnosť s niektorou z kultúr, ale taktiež zobraziť rozličnosti a napätie medzi nimi, a často sa stáva, že výsledný preklad vyznie až príliš explikatívne. Pre názornosť uvádzame aspoň jeden príklad z Hosseiniho románu: „We´d finally gone to Dadkhoda´s Kabob House afterward, across from Cinema Park, had lamb kabob with freshly baked naan from tandoor“ (Hosseini, 2003, s. 74), kde v slovenskom preklade riešenia prekladu materiálnej špecifiky zotierajú osobitosti originálu a jednoznačne oslabujú jeho expresivitu: „Potom sme dokonca šli do reštaurácie oproti kinu a dali sme si čerstvý kebab – jahňacinu na ražni, s čerstvou chlebovou plackou priamo z pece.“ (Hosseini, 2008, s. 81). V slovenskom preklade teda čitateľ dostáva informáciu o tom, čo je kebab, čo dnes pociťujeme ako naozaj nepotrebné. Informácia o ďalších reáliách sa zas z textu stráca, hoci mohli byť do slovenského jazyka pretransformované prirodzene znejúcim spôsobom, napríklad v podobe „chlieb naan“ alebo „chlebová placka naan“ z „tandoor pece“, čo sú 325 ekvivalenty, ktoré sa v postupných rokoch udomácňujú v oblasti gastronómie. Prekladateľkino riešenie na tomto mieste teda ochudobňuje interkultúrne napätie reprezentované na jazykovej rovine, avšak musíme vyzdvihnúť, že na mnohých iných miestach sa jej ho zas podarilo náležite zachovať. Preto i nedostatky v preklade, na ktoré upozorňujeme, nesvedčia o neadekvátnosti slovenského textu, ale zdôrazňujú špecifickosť jazykovo-kultúrnej komunikácie pri preklade daného typu literatúry. Ako vidieť, zachovanie interkultúrneho napätia v relácii originál – preklad a naplnenie interkultúrneho dialógu v prekladateľskom procese určite nie je ľahkou úlohou. Na tomto by mieste by sme však radi poukázali na optimistickú víziu Csilly Molnárovej v súvislosti s interkultúrnym aspektom prekladu z ruskej literatúry, ktorá tvrdí, že „vytvorenie plnohodnotného interkultúrneho dialógu medzi vysielajúcou a prijímajúcou kultúrou je nezávisle od zvolenej problematiky výskumu vždy možné, prekladateľ však pri tom zakaždým musí mať na zreteli skúsenostný komplex príjemcu, teda čitateľa domácej kultúry.“ (Molnárová, 2011, s. 59) Z toho vyplýva, že pokiaľ prekladateľ vníma preklad ako interkultúrnu komunikáciu a je odhodlaný adekvátnym spôsobom sprostredkovať oboznámenie s artefaktmi zo života a kultúry iných národov, naplnenie interkultúrneho dialógu je možným. Summary The article is focused on American ethnic writing. Dealing with the main aspects encountered in the translation of this type of writing, it briefly introduces the principle elements such as representation of cultural identity, intercultural communication, and intercultural dialogue. Considering the language used in this writing both as a tool of communication and representative of a cultural system, we believe that the language used in the translation of American ethnic prose is also a tool for intercultural dialogue. Interconnecting new translation approaches with older existing theory, as well as stating a few examples from Hosseini’s novel The Kite Runner it emphasises the crucial characteristics of the texts which are often not recognized, or misinterpreted, and consecutively omitted, in the translations into Slovak. Bibliografia 1. DOBRÍK, Z. 2009. „Jazyk a kultúra z pohľadu lingvokulturológie“. In: Dobrík, Z. – Hardošová, M.: Preklad a tlmočenie 8. Preklad v interdisciplinárnej reflexii. Banská Bystrica: Fakulta humanitných vied Univerzity Mateja Bela, s. 128-129. ISBN 978-808083-745-7. 2. GROMOVÁ, E. 2003. Teória a didaktika prekladu. Nitra: FF UKF. ISBN 80-8050-587-X. 3. GROMOVÁ, E. 2004. „Preklad a kultúra. Nové interdisciplinárne trendy v translatologickom výskume“. In: Gromová, E.: Preklad a kultúra. Nitra: FF UKF, s. 59-66. ISBN 80-8050-703-1. 4. HEVEŠIOVÁ, S. 2006. „Preklad ako forma interkultúrneho dialógu v postkoloniálnej ére.“ In: Preklad a tlmočenie 7. Banská Bystrica: FiF UMB, s. 59-64. ISBN 80-8083-342-7. 5. HEVEŠIOVÁ, S. 2007. „K problematike postkoloniálnej translatológie“. In: Gromová, E.: Preklad a kultúra 2. Nitra: FF UKF, s. 410-420. ISBN 978-80-8094-233-5. 6. HEVEŠIOVÁ, S. 2008. „Language: a Medium of resistance.“ In: Smiešková, A., Hevešiová, S., Kiššová, M.: Multicultural Awareness. Reading Ethnic Writing. Nitra: FF UKF, s. 99-110. ISBN 978-80-8094-439-1. 7. HORŇÁKOVÁ, L. 2007. „Echo interkultúrneho dialógu v preklade románu Out 326 of Furnance“. In: Gromová, E.: Preklad a kultúra 2. Nitra: FF UKF, s. 421-431. ISBN 978-80-8094-233-5. 8. HRDLIČKA, M. 2007. „Překlad a překladání dnes – posuny v jejich pojetí?“. In: Gromová, E.: Preklad a kultúra 2. Nitra: FF UKF, s. 148-153. ISBN 978-80-8094-233-5. 9. HOSSEINI, K. 2003. Kite Runner. New York: Bloomsbury. ISBN 978-0-7475-6653-3. 10. HOSSEINI, K. 2008. Majster Šarkanov. Preložila Danica Hollá. Bratislava: Ikar. ISBN 80-551-1536-2. 11. JANECOVÁ, E. 2011. „Americká šalátová misa v slovenskej prekladovej kuchyni. O preklade americkej etnickej prózy.“ In: Janecová, E., Kráľová, B.: Tvorivé prekladateľské reflexie. Umelecký preklad v teórii a praxi. Brno: Tribun EU, s. 28-39. ISBN 978-80-7399-352-8. 12. JANECOVÁ, E. 2011. „Nové trendy v slovenskej translatológii. Špecifiká prekladu etnickej prózy.“ In: Adamová, Ľ., Janecová, E., Kráľová, B., Molnárová, Cs.: Tradícia a inovácia v translatologickom výskume II. Zborník z 2. Medzinárodnej translatologickej konferencie doktorandov. Nitra: FF UKF. V tlači. 13. LOTMAN, J. M. 1994. Text a kultúra. Bratislava: Archa. ISBN 80-7115-066-5. 14. MOLNÁROVÁ, C. 2011. „Syntaktické a štylistické špecifiká slovenských prekladov románu Dvanásť stoličiek.“ In: Janecová, E., Kráľová, B.: Tvorivé prekladateľské reflexie. Umelecký preklad v teórii a praxi. Brno: Tribun EU, s. 50-60. ISBN 978-80-7399-352-8. 15. POPOVIČ, A. 1983. Originál/Preklad. Interpretačná terminológia. Bratislava: Tatran. 16. VAJDOVÁ, L. 2004. „Preklad a kultúrne predstavy“. In: Preklad a kultúra. Nitra: FF UKF, s. 33. ISBN 80-8050-703-1. 17. VILIKOVSKÝ, J. 1984. Preklad ako tvorba. Bratislava: Slovenský spisovateľ. 18. WOLF, M. 2002. „Culture as Translation – and Beyond Ethnographic Models of Representation in Translation Studies“. In: Hermans, T., Crosscultural Transgressions. Research Models in Translation Studies II. Historical and Ideological Issues. Manchester: St. Jerome Publishing, s. 180-192. ISBN 1-90065-047-9. 327 Implicitnosť ako zložitý fenomén v oblasti prekladu Stanislava Lopušná Implicitness as a complex phenomenon in the field of translation Abstract: The subject of our study is the issue of implicitness as a complex phenomenon in translation, while the primary focus is set on the translation of an artistic text/fiction. The issue of implicitness in a language involves a broad range of questions related to the ambiguity (or transparency) and meaning in a language and speech. Above all, the most problematic are the statements, which only „hint“ the meaning, or purpose. Such statements are an integral part of the fiction, the very purpose of the fiction lies in these statements. Key words: implicit information; hidden meanings and points in a language; dissymmetrical relations between the content a the form of the lexical units; encoding and decoding of the text; connotation. Contact: Department of Russian Studies, Faculty of Arts, Constantine the Philosopher University in Nitra, [email protected] Jedným z problematických miest je pre prekladateľa v interpretačnej fáze pri práci s východiskovým textom (originálom) implicitná = nevypovedaná, skrytá informácia. Autor originálu „mnoho“ v texte explicitne „nedopovie“, resp. nevypovie. Z aspektu optimálneho prekladu musí prekladateľ často odhaľovať „skrytý“ význam a zmysel vo východiskovom texte. Predpokladom optimálneho prekladu je relatívne vysoký stupeň prekladateľskej kompetencie. Skryté významy a zmysly možno odhaľovať napr. pri analýze lexiky s neštandardnou sémantikou, t. j. lexiky s nezrejmými, nejasnými a nestálymi komponentmi zmyslu, taktiež pri analýze lexiky emocionálnej, expresívnej, štylisticky príznakovej a pod. Implicitnosť nenachádzame iba v rovine lexikálnej, jej mechanizmy je možno pozorovať vo všetkých jazykových rovinách. Pri preklade určitej implicitnej informácie do cudzieho jazyka, môže byť táto informácia zachovaná, ale môže sa aj stratiť. Čo presne rozumieme pod implicitnosťou? Predovšetkým prítomnosť nejasného zmyslu, ktorý si recipient, a teda aj prekladateľ vyvodí zo zmyslu vyjadreného vo výpovedi a zo získaných vedomostí a skúseností. Častokrát je práve tá časť výpovede, ktorá je kľúčovou, vo výpovedi skrytá. Môžeme sa teda pýtať, či je prekladateľ schopný vždy správne pochopiť informáciu zakódovanú vo východiskovom texte. Implicitnosť ako jazykový jav je predmetom skúmania mnohých vedeckých disciplín – lingvistiky, štylistiky, teórie prekladu, kulturológie a i. Napriek tomu nie je doposiaľ podrobne prebádaným javom. Mnohí vedci zaznamenávajú v súčasnom ruskom jazyku zvýšený výskyt implicitných konštrukcií, ale neexistuje napr. jednotná klasifikácia druhov implicitnosti. Hoci máme k dispozícii mnohé lingvistické publikácie venované problematike implicitnosti, úplná, usporiadaná, zovšeobecnená teoretická koncepcia implicitnosti doposiaľ neexistuje. 328 Podstata implicitnosti spočíva v tom, že hoci implicitná informácia nemá vlastné formálne vyjadrenie a jej obsah nie je verbalizovaný, realizuje sa (aj keď nepriamo) v explicitných významoch a kontextoch. Pre prekladateľa je zrozumiteľná, lebo ju dokáže vyvodiť z toho, čo bolo vyslovené (vyjadrené). V tom, čo je vypovedané zvyčajne nie je obsiahnuté doslova všetko, čo je mienené, prekladateľ by mal byť schopný pochopiť a dointerpretovať aj to, čo autor do svojej reči nevložil. Autor originálu vždy počíta s určitým komplexom znalostí a skúseností adresáta, aj s jeho inferenčnými schopnosťami a na základe toho explicitne nevyjadrí tie informácie, o ktorých predpokladá, že si ich príjemca vyvodí (porov. Dolník, 2009). Prekladateľ tak pri vyvodzovaní implicitných významov vždy vychádza zo svojich poznatkových zdrojov a inferenčných schopností. Pod inferenciou v jazyku pritom rozumieme bežné, intuitívne usudzovanie, ktoré súvisí s pravdepodobnosťou záveru, a teda nie je prísne logickým usudzovaním. Predmetom nášho výskumu je problematika implicitnosti v umeleckých textoch. Jazyk, pod ktorým rozumieme systém znakov, sa realizuje v komunikácii. Súčasťou komunikácie je text. Text ponímame ako zložku (prostriedok) komunikácie, ktorá sa realizuje medzi autorom a čitateľom. Implicitnosť potom možno charakterizovať aj ako nedopovedanosť, neprítomnosť určitého prvku v texte, ktorý však možno predpokladať na základe kontextu. Keď hovoríme o implicitnosti, máme na mysli, že autor niečo vo svojom texte „nedopovedal“, ale prekladateľ je to schopný pochopiť a „dointerpretovať“ (porov. Demjankov, 2005). Pri odhaľovaní toho „nedopovedaného“ sa opiera o samotnú výpoveď či text, o okolnosti, podmienky jej vnímania a častokrát aj o životné skúsenosti samotného autora originálu. Postrehnúť implicitné významy v cudzojazyčnom texte, iba na základe poznatkov a znalostí vlastného materinského jazyka je niekedy naozaj ťažké, ak nie nemožné. Dôležité je takmer perfektné ovládanie cudzieho (východiskového) jazyka. Lenže ani to mnohokrát nestačí. Pochopenie cudzojazyčnej výpovede závisí aj od interpretačného talentu, a od stupňa prekladateľskej kompetencie. Väčšina súčasných lingvistických teórií (napríklad – teória rečových aktov, funkcionálny a kognitívny prístup a i.) konštatuje, že významy neexistujú samy osebe, nie sú „obsahom“ slov či viet a „nevyplývajú“ z nich, ale recipient (v našom prípade prekladateľ) sa ich snaží iba „odhadnúť“ z kontextu. Každý text sa skladá z výpovedí, ktoré majú svoju formálnu aj obsahovú stránku. Vzhľadom k tomu, že väčšina lexikálnych jednotiek je polysémantická, medzi povrchovou štruktúrou výpovede, ktorú predstavuje množstvo jazykových znakov (tvoria jej formálnu stránku) a hĺbkovou štruktúrou, ktorá predstavuje množstvo informácii obsiahnutých vo výpovedi (jej obsahová stránka) nie je úplná zhoda, nie sú totožné. Vysvetľuje to princíp asymetrického dualizmu, ktorý definoval S. O. Karcevskij. Asymetrické vzťahy medzi obsahom a formou pozorujeme pri mnohoznačných slovách, kde je s jednou lexémou vnútorne spojených viac významov (pričom jeden význam slova je priamy a ostatné sú prenesené významy); a taktiež pri synonymách, kde je ten istý obsah slova vyjadrený viacerými lexémami. Asymetrickosť jazykového znaku spočíva v tom, že počet lexikálnych jednotiek výrazového plánu je oveľa nižší v porovnaní s lexikálnymi jednotkami obsahového plánu, čiže slov v jazyku je menej ako zmyslov, ktoré vyjadrujú. Uvedené skutočnosti súvisia s problémom sémantickej ekonómie (úspornosti vyjadrenia) alebo nadbytočnosti. Tejto problematike sa venuje napr. S. L. Gizatulin (2001), ktorý pod sémantickou ekonómiou poníma, keď sa v povrchovej štruktúre výpovede nepoukazuje na určité prvky hĺbkovej štruktúry. Za sémantickú nadbytočnosť pokladá skutočnosť, keď je v povrchovej štruktúre niekoľko prvkov, zastupujúcich ten istý prvok hĺbkovej štruktúry. To znamená, že pri sémantickej ekonómii môžu byť niektoré zmyslové prvky vyjadrené implicitne. Tzv. ekonómia jazyka/reči vzniká pri zvýšení informačnej nasýtenosti textu a minimálnom 329 použití jazykových prostriedkov (prvok v povrchovej štruktúre výpovede sa vynechá, a zachová sa v hĺbkovej štruktúre). V súvislosti s rôznymi spôsobmi sprostredkovania informácie v texte – či už úspornom alebo nadbytočnom, sa pred nami otvára problém zámeru autora a následnej recepcie tejto informácie prekladateľom, t. j. kódovania a dekódovania textu. Dekódovanie informácie vloženej do textu môže byť úplné alebo neúplné, a teda aj „hĺbka prečítania“ textu môže byť rôzna (porov. Gizatulin, 2001). Pri tvorbe originálu má autor umeleckého textu tendenciu k určitému zhusteniu viacerých informácii do jednoduchej vety, pričom sa zachová rozsah informácií väčšieho celku (napr. súvetia) a zároveň sa nestratí zmysel danej výpovede. V takom prípade majú lexikálne jednotky výrazového plánu zjednodušenú štruktúru a jednotky obsahového plánu naopak, rozvinutú. Takto sa vytvára pôda pre implicitnosť a explicitnosť v spôsoboch prenosu informácie. Tú istú informáciu totiž možno podať vo forme nadbytočného slovného variantu, teda v rozvinutej podobe, alebo stručnejšie, v logicky úspornom variante. Znova teda pozorujeme dualizmus (asymetrickosť) jazykového znaku. Je potrebné poznamenať, že práve zjednodušené štruktúry môžu viesť k neurčitosti, nejasnosti či nepresnosti vo vyjadrovaní myšlienok, frekventovanejšie sú najmä v umeleckých textoch (alegorických, aforistických). V mnohých prípadoch sa rozsah informácii zakódovaných v texte nezhoduje s rozsahom slovne vyjadrených informácií. Z toho vyplýva, že rozsah informácií, ktorý prekladateľ prijíma, môže byť neadekvátny. Príčiny sú jednak objektívne (súvisia so zákonitosťami tvorby textu a asymetrickosťou jazykového znaku) a tiež subjektívne (vzťahujú sa na vedomosti a znalosti prekladateľa, jeho poznanie okolitého sveta, orientovanie sa v rôznych oblastiach spoločenského života a pod.). Z toho vyplýva, že úplné či neúplné pochopenie textu sa nie vždy spája s množstvom vedomostí recipienta a úrovňou jeho vzdelania. A. R. Lurija (1998) uvádza, že pochopenie textu viac závisí od emocionálnej inteligencie ako od intelektuálnej. Môžeme úplne a jasne chápať logickú štruktúru textu a analyzovať jeho význam, ale nevnímať popritom zmysel, ktorý sa za týmito významami skrýva, nevidieť podtext či motívy, čiže zostávať len v medziach vonkajších logických významov. Obidve roviny – explicitná aj implicitná sú v texte zastúpené a nemožno ich od seba presne oddeliť. Navzájom sa dopĺňajú, ich pomer je pritom v každom texte rozdielny. Ovplyvnený je nielen individuálnym štýlom autora a jeho zámerom v konkrétnom texte, ale napr. v literárnom diele aj literárno-historickým postavením, druhovým a žánrovým zaradením. Keby sme brali do úvahy iba explicitné javy v jazyku, sprostredkovaná informácia by bola chudobnejšia ako v skutočnosti je, neraz aj neadekvátna. Na druhej strane, keby sme všetko implicitné museli explicitne vyjadriť, jazyk by už nebol takým efektívnym prostriedkom komunikácie. Vďaka rôznym implicitným formám sa jazyk zbavuje redundantných prvkov, ktoré nie sú potrebné pre adekvátne pochopenie významu výpovede, čím sa dosahuje tzv. ekonómia jazykových prostriedkov. Jednotlivé jazykové znaky, z ktorých text pozostáva, môžu prekladateľovi sprostredkovať aj nepriamo vyjadrené významy. Znaky totiž za určitých okolností neoznačujú len samotnú vec alebo vecný význam, ale aj niečo iné. Sú to vedľajšie významy – konotácie. Znak môže teda okrem označeného predmetu asociovať (konotovať) aj iné významy, priamo nevyjadrené (porov. Plesník a kol., s. 148). O konotácii hovoríme vtedy, keď sa priraďovanie znaku k objektu realizuje implicitne. Ide o priradenie druhotného príznaku k už existujúcemu denotátu. K denotátu sa priraďujú druhotné významy na základe skutočnosti, že každý odosielateľ pri komunikácii vkladá do jazykového znaku istý postoj (podmienený súborom vlastných skúseností), ktorý prijímateľ zo znaku interpretuje a podvedome ho porovnáva s vlastnou aj spoločenskou skúsenosťou. Tieto významy sú označované ako afektívne (individuálne podmienené) a kolektívne (sociokultúrne podmienené) druhotné významy (porov. D. Müglová, 2009, s. 25). 330 Mnohé literárne diela by sa stali nepochopiteľnými, nezmyselnými, keby sme ich vnímali iba denotatívnym, doslovne mieneným spôsobom. Zmysel nadobúdajú preto, lebo pri ich recepcii berieme do úvahy aj konotované významy použitých výrazov, a to zvyčajne spontánne, podvedome. Niektoré umelecké druhy a žánre sú považované za čisto konotatívne. Umelecké výpovede, ktoré využívajú konotatívnosť sú špecifické, cez konotácie nevyjadrujú iba pojmy, zahŕňajú aj city, pocity, predstavy, nálady, ktoré sa nedajú slovne úplne uchopiť a postihnúť. Pri preklade sú problematické najmä výpovede, ktoré iba „naznačujú“ význam, resp. zmysel. Takéto výpovede nachádzame najmä v umeleckých dielach, sú ich prirodzenou súčasťou. V nich spočíva zmysel umeleckého diela. Zmysel v týchto výpovediach neabsentuje, je iba nepriamy, zastretý. Neurčité výpovede sú pre umelecké dielo typické, lebo v žiadnom diele nie je možné obsiahnuť zobrazovanú realitu v jej úplnosti a celistvosti. Určitá časť predmetnej skutočnosti v ňom ostáva otvorená (porov. Plesník a kol., s. 268). Neurčitosť výpovedí je charakteristická napr. pre otvorené konce, kedy príbeh ostáva neuzavretým, či záhadným, tiež sa však môže prejaviť ako nečakaný zvrat na konci príbehu atď. Prekladateľ by si mal uvedomiť, že to, čo je v texte implicitné (nevypovedané), možno identifikovať iba postupne prostredníctvom explicitne vyjadrených výrazov v kontexte. Často sa tento zmysel v plnej šírke odkrýva až po dočítaní diela. Následne dochádza k hlbšiemu pochopeniu diela, k pochopeniu jeho významových odtienkov, ale aj k porozumeniu autorovho zámeru, prípadne k spoznaniu jeho ponímania okolitého sveta a pod. Autor vo svojom diele pred nami odkrýva, hoci nepriamo, aj veľmi osobné skutočnosti, prežité udalosti či svoj vlastný životný príbeh, dovolí nám spoznávať svoju osobnosť. Uskutočňuje sa to napr. prostredníctvom rôznych motívov, tém a charakterov postáv, ktoré sa v jeho tvorbe opakujú. Preto je pri preklade umeleckého diela potrebné venovať značnú pozornosť zastúpeniu explicitnosti a implicitnosti v diele, sledovať ako sa v ňom navzájom dopĺňajú. Ak tomu tak nie je, preklad je neadekvátny alebo vykazuje celý rad negatívnych posunov v cieľovom texte, resp. nepochopených miest vo východiskovom texte. Pri preklade nie sú uplatňované len získané jazykové znalosti, ale aj znalosti mimojazykové, znalosti o svete – znalosti a vedomosti, ktoré prekladateľ nadobúda počas svojho života a stále ich rozširuje, a tiež rôzne skúsenosti. Aj keď výpovede zvyčajne neobsahujú doslova všetko, čo má autor textu na mysli, recipient, a teda aj prekladateľ je ich schopný „zrekonštruovať“, a to na základe tzv. faktorov kognitívnych (znalosti o svete, ktoré sú podobné ako u autora textu) a faktorov pragmatických, ku ktorým býva zaraďovaný aj kontext. Implicitné významy, resp. zmysly sa najľahšie identifikujú v hovorenej reči, kde komunikanti poznajú tematickú rovinu a komunikačné podmienky. Komplikovanejšia je ich identifikácia v písomnej komunikácii, v ktorej je medzi autorom a recipientom určitý časový odstup. Pochopiť významové a zmyslové vzťahy pomáhajú prekladateľovi významy jednotlivých slov, kontext, mimojazykové faktory komunikačnej situácie (tzv. makrokontext), presupozície a i. Preto je dôležité všetky tieto skutočnosti v procese prekladu zohľadňovať a venovať im náležitú pozornosť. Резюме Существуют различные трудности, которые могут возникнуть при переводе с одного языка на другой, но мы хотели привлечь внимание только к одной серьезной проблеме – проблеме имплицитности. Она включает в себя широкий круг вопросов, связанных с неполной определенностью, непрозрачностью смысла и значения в языке. 331 В этой статье мы рассматриваем проблематику имплицитности в художественных текстах. Оба уровня – имплицитный и эксплицитный – представлены в тексте, хотя их невозможно точно отделить друг от друга. Они дополняют друг друга, даже их соотношение отличается в каждом тексте. При переводе художественного произведения должно уделять особое внимание соотношению и взаимодействию имплицитности и эксплицитности в произведении, следить за тем, как они дополняют друг друга. Иначе перевод может стать поверхностным и неполным, или наоборот, произведению будут приписаны значения, которые не могут быть доказаны. Понять смысловые отношения в тексте переводчику помогают значения отдельных слов, находящиеся в конкретных контекстах, внеязыковые факторы коммуникации, пресуппозиции и другие. Поэтому важно все эти факторы учитывать при переводе текста и уделять им соответствующее внимание. Bibliografia 1. БАБЕНКО, Л. Г. Общие методы и механизмы выявления имплицитного содержания в языке и речи // Семантико-дискурсивные исследования языка: Эксплицитность/имплицитность выражения смыслов. Калининград; Светлогорск, 2006. 2. БОНДАРКО, А. В. Эксплицитность/имплицитность в общей системе категоризации семантики // Эксплицитность/ имплицитность выражения смыслов. Калининград; Светлогорск, 2006. 3. ГИЗАТУЛИН, С. Л. Семантическая экономия и избыточность в речи // Филологические науки. 2001. № 2. 75-85. 4. ДЕМЬЯНКОВ, В. З. О техниках понимания имплицитности речи // Семантикодискурсивные исследования языка: Эксплицитность / имплицитность выражения смыслов: Материалы международной научной конференции. Калининград; Светлогорск, 2005. С.34–52. 5. ЛУРИЯ, А. Р. Язык и сознание. Изд-во Моск. ун-та, 1998. 335 с. ISBN 5-211-03957-2. 6. DOLNÍK, J. Všeobecná jazykoveda. Opis a vysvetľovanie jazyka. Bratislava: VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 2009. 376 s. ISBN 978-80-224-1078-6. 7. MÜGLOVÁ, D. Komunikácia, tlmočenie, preklad: alebo Prečo spadla Babylonská veža? Nitra: Enigma, 2009. 323 s. ISBN 978-80-89132-82-9. 8. PLESNÍK, Ľ. a kol. Tezaurus estetických výrazových kvalít. Nitra: Univerzita Konštantína Filozofa, 2008. 472 s. ISBN 978-80-8094-350-9. 9. VAŇKO, J. Komunikácia a jazyk. Nitra: Filozofická fakulta Univerzity Konštantína Filozofa, 1999. 202 s. ISBN 80-8050-253-6. 332 Politicko-právne texty ako špecifický jav v odbornom preklade Lucia Molnárová Political and legal texts as a specific phenomenon in non-literary translation Abstract: The present article deals with transformations in translation of political and legal texts. It gives definition of this term and examples of morphological, syntactic and stylistic transformations in translated texts as well. Special attention is paid to the negative transformations in translation. Key words: transformations in translation; morphological transformations; syntactic transfromations; stylistic transformations; negative transformations. Contact: Department of Russian Studies, Faculty of Arts, Constantine the Philosopher University in Nitra, [email protected] Na Slovensku sa počiatky teoretických výskumov v oblasti prekladu viažu najmä na umelecké texty (60. – 90. roky 20. storočia). Taká bola spoločenská požiadavka, ktorá vychádzala z vtedajšej situácie, kedy prioritné miesto zaujímal umelecký preklad. V súčasnosti vystupuje do popredia preklad odborných textov, ku ktorým patria texty z rozličných oblasti ľudskej činnosti: od textov vedeckých, technických (náučný štýl), cez texty inštitucionálno-právne, politicko-právne, obchodne (administratívny štýl), až k textom spoločensko-politickým (publicistický štýl). „Preklad odborných textov nadobúda nový kvantitatívny, ale i kvalitatívny rozmer“ (porov. Dekanová, 2009, s. 11). Na pozadí globalizácie a integračných snáh sa zmena spoločenskej situácie vo svete odráža aj v činnosti medzinárodných organizácií, napr. Európskej únie či OSN, čo následne vplýva aj na preklad oficiálnych dokumentov týchto organizácií. Predmetom nášho záujmu je problematika prekladu inštitucionálnych textov, transformácií v preklade, ktoré následne dokumentujeme konkrétnymi príkladmi z oficiálneho dokumentu OSN Medzinárodná konvencia na ochranu všetkých osôb pred nedobrovoľným zmiznutím. Organizácia Spojených národov (United Nations Organisation) je medzinárodná organizácia, založená tesne po druhej svetovej vojne, ktorá sa zameriava na udržanie a podporu celosvetového mieru a ďalších zásad, ktoré sú uvedené v Charte OSN. V súčasnosti je to moderná medzinárodná organizácia s bohatou agendou (mier a bezpečnosť, hospodársky rozvoj, ľudské práva, humanitárne a medzinárodné právo), ktorá združuje 192 štátov z celého sveta. Slovenská republika je členom od roku 1993, predtým ako Československo bola spolu s Ruskou federáciou (vtedy ešte ZSSR) jedným zo zakladajúcich štátov. Organizácia Spojených národov má štyri oficiálne sídla – New York, Nairobi, Ženeva a Viedeň. Len v úradoch, organizáciách a agentúrach OSN so sídlom vo Viedni pracuje viac ako 4000 zamestnancov, ktorí zastupujú vyše sto krajín sveta. Hoci oficiálnymi jazykmi OSN sú angličtina, francúzština, španielčina, ruština, čínština a arabčina, podľa najnovších prieskumov sa v sídle OSN v New Yorku pracuje s takmer 350 jazykmi. Táto organizácia denne vydáva viac ako 200 dokumentov v oficiálnych jazykoch, ktoré tieto sa prekladajú do 333 ďalších jazykov. Rok 2010 bol v rámci OSN vyhlásený za Medzinárodný rok zbližovania kultúr. Zbližovanie kultúr sa uskutočňuje prostredníctvom medzijazykovej a medzikultúrnej komunikácie, ktorej súčasťou je aj preklad. Podľa A. Popoviča neexistuje ideálna vernosť prekladu: „Jestvujúce rozdiely medzi štruktúrou východiskového textu a cieľového jazyka (ako aj ich mikro a makro kontextov) vyvolávajú nutnosť posunov na jazykovej i tematickej rovine prekladu“ (1983, s. 195). V súvislosti s rozdielnymi jazykovými systémami východiskového a cieľového jazyka, v prípade inštitucionálnych textov vstupujú do hry aj rozdielne právne systémy jednotlivých krajín, nastávajú v procese prekladu určité posuny, ktoré sa však nepovažujú za nežiaduce a sú nevyhnutné. Na druhej strane však v mnohých prípadoch vznikajú aj posuny, ktoré sa zakladajú aj na prílišnom pridržiavaní sa originálu, čiže využívaním najmä kalkovania termínov, a v niektorých prípadoch, aj celých konštrukcií a výrazov. Tejto problematike sa v slovenskej a českej teórii prekladu venuje množstvo erudovaných lingvistov a teoretikov prekladu (E. Dekanová, M. Tomášek,). E. Dekanová, ktorá vo svojej práci vychádza z diel predovšetkým ruských autorov, pracuje s termínom transformácie v preklade. Autorka ďalej uvádza, že o transformáciách môžeme hovoriť len vtedy, ak medzijazykové prekódovanie zasahuje aj do iných jazykových rovín, napr. morfologickej, syntaktickej a rovnako aj lexikálnej. Za transformácie v preklade pokladáme len tie zmeny, „ktoré vznikajú v procese translácie ako výsledok operácií prekladateľa, pričom môže ísť o zmeny v morfologickej, syntaktickej, lexikálnej rovine, zmeny štylistické a lebo zmeny vyplývajúce z kultúrnych rozdielov“ (2009, s.24). Transformácie v preklade člení na „gramatické (morfologické, syntaktické), lexikálno-sémantické, štylistické a hĺbkové“ (Dekanová, 2009, s. 23). K morfologickým transformáciám patria zmeny v rovine slovných druhov (human rights – права человека – ľudské práva), morfologických kategórií čísla podstatných mien alebo vidu a času slovies. Vo svojej najnovšej publikácii Kapitoly z teórie a didaktiky prekladu odborných textov E. Dekanová uvádza, že pokiaľ ide o kategoriálne zmeny rodu, nemôžeme ich považovať za transformácie „pretože pri väčšej časti substantív sa rod vzťahuje v príslušnom jazyku k jazykovej forme – k oblasti jazykovej techniky“ (2009, s. 25). Z tohto pohľadu by sme však za transformácie, resp. posuny v preklade nemali pokladať ani niektoré zmeny v čísle podstatných mien. Ako príklad uvádzame anglicky pojem information, resp. rusky информация, ktoré sa v daných jazykoch používajú len v jednotnom čísle, no slovenčina pozná aj množné číslo pre tento pojem – informácie. Morfologické transformácie sa v preklade vyskytujú pomerne frekventovane, no majú minimálny vplyv na zmysel prekladaného textu. Z hľadiska obsahu prekladaného textu sú neutrálne aj syntaktické transformácie, no v preklade inštitucionálnych textov vystupujú do popredia. Patrí sem zmena slovosledu (poradie vetných členov, poradie slov v termínoch: the term of limitation – срок давности – premlčacia lehota), zmena aktuálneho vetného členenia, vynechávky, dodatky a i. Na ďalšom príklade môžeme dokumentovať nielen zmenu v aktuálnom vetnom členení, ale aj absenciu zámena v ženskom rode v ruskom preklade, ale aj prítomnosť polovetných participiálnych väzieb v tomto ruskom texte, ktoré sa v origináli ani v slovenskom texte nevyskytujú: Knew, or conciously disregarded information which clearly indicated, that subordinates under his or her effective authority... → Знал, что подчиненные под его действительной властью и контролем, совершали или намеривались соверашить преступление насильственного исчезновения, или сознательно проигнорировал ясно указывавшую на это информацию. → Vedel alebo vedome nezohľadnil informácie, ktoré jasne naznačovali, že jeho podriadení pod jej alebo jeho účinnou právomocou a kontrolou páchali... Ďalšou veľkou skupinou syntaktických transformácií v preklade sú neurčité tvary slovies v anglickom jazyku, ktoré mohli spôsobovať určité problémy v procese prekladu: particípium, gerundium a infinitív. Prítomné particípium zakončené na -ing má činný význam 334 a v slovenčine mu zodpovedá prechodník, činné prítomné príčastie alebo adjektivizované prítomné príčastie. Do ruštiny sa prekladá polovetnými participiánymi konštrukciami s použitím činného príčastia, ktoré má adjektívny charakter: In all cases, and in particular in all matters relating to this article, the best interests of the child shall be a primary consideration... → При любых обстоятельствах, и особенно в вопросах, имеющих отношение к настоящей конвенции, первоочередное внимание уделяется... → V každom prípade a najmä vo všetkých záležitostiach súvisiacich s týmto článkom sa budú zohľadňovať predovšetkým... Minulé particípium, ktoré je pri pravidelných slovesách, zakončené na -ed má trpný význam, v slovenčine mu zodpovedá trpné príčastie alebo slovesné podstatné meno, do ruštiny sa zvyčajne prekladá polovetnými participiálnymi konštrukciami s minulým trpným príčastím: Each State Party shall take appropriate measures to investigate acts defined in article…→ Каждое государство-участник принимает соответствующие меры для расследования действий, определенных в статье …→ Každý zmluvný štát prijme potrebné opatrenia na vyšetrenie činov vymedzených v článku... Perfektové particípium sa skladá z prítomného particípia slovesa have a minulého particípia plnovýznamového slovesa. V slovenčine mu zodpovedá prechodník dokonavých slovies, ale prekladá sa väčšinou vedľajšími vetami, do ruštiny môže byť preložené aj minulým trpným príčastím (nie v tomto prípade): Mitigating circumstances, in particular for persons who, having been implicated in the commission of an enforced disappearance...→ смягчающие обстоятельства, в частности для лиц, которые, будучи причастными к совершению акта насильственного исчезновения...→ poľahčujúce okolnosti, najmä pre osoby, ktoré po tom, ako boli zapletené do spáchania nedobrovoľného zmiznutia... V tomto konkrétnom príklade by sme radi upozornili na neadekvátny slovenský preklad, ktorý nezodpovedá štylistickým normám súčasného slovenského jazyka. Optimálny variant prekladu by bol v tomto prípade nasledovný: najmä pre osoby, ktoré sa stali účastníkmi trestného činu nedobrovoľného zmiznutia... Ďalším neurčitým slovesným tvarom je gerundium, ktoré do slovenčiny prekladáme slovesným podstatným menom, infinitívom, prechodníkom alebo slovesným podstatným menom, no najbežnejší je preklad pomocou vedľajšej vety, do ruštiny ho prekladáme slovesným podstatným menom, infinitívom alebo príčastím: Delaying or obstructing the remedies referred to in article 17, paragraph 2 (f), and article 20, paragraph 2…→ задержка в использовании или воспрепятствование спользованию средств правовой защиты, предусмотренных в подпункте (f) пункта 2 статьи 17 и пункте 2 статьи 20…→ zdržiavanie a marenie opravných prostriedkov uvedených v článku 17 odsek 2 písm. (f) a článku 20 odsek 2… Anglický infinitív do slovenčiny aj do ruštiny prekladáme buď infinitívom, určitým tvarom slovesa alebo vedľajšou vetou, v niektorých prípadoch aj slovesným podstatným menom: Each State Party shall take the necessary measures to establish its competence to exercise jurisdiction over the offence of enforced dissapearance.→ Каждое государстоучастник принимает необходимые меры для установления своей компетенции осуществлять юрисдикцию в отношении преступления насильственного исчезновения.→ Každý zmluvný štát prijme potrebné opatrenia, aby mal právomoc stíhať trestný čin nedobrovoľného zmiznutia. „V procese prekladu sa niektoré lexémy východiskového jazyka nezamieňajú systémovými (slovníkovými) ekvivalentmi, ale kontextuálnymi ekvivalentmi, t.j. ekvivalentmi ad hoc (platnými iba pre danú konkrétnu situáciu)“ (Dekanová, 2009, s. 41). V prípade lexikálno-sémantických transformácií môžeme hovoriť o niekoľkých prekladateľských postupoch: diferenciácia (crime – преступление/правонарушение – trestný 335 čin/zločin), konkretizácia (remedy – правовая защита – opravný prostriedok), generalizácia, kompenzácia, antonymický preklad, kalkovanie, explikácia (reparation – возмещение ущерба – odškodnenie) a pod. Pokiaľ ide o štylistické transformácie v odborných textoch ide najmä o determinologizáciu, ku ktorej dochádza vtedy, keď prekladateľ preloží termín z východiskového jazyka, ktorý nemá ekvivalent v cieľovom jazyku pomocou opisu. Jej opakom je terminologizácia, pri ktorej prekladateľ vytvára v cieľovom jazyku novotvar termínu, jeho nový ekvivalent. V oboch prekladoch (slovenskom, ale i v ruskom) sa vyskytlo pomerne veľa negatívnych transformácií, ktoré vznikali z dôvodu neadekvátne zvoleného prekladateľského postupu, resp. vznikali ako dôsledok kalkovania anglických väzieb alebo hypnózy originálu. V nasledujúcom prípade, je už na prvý pohľad zrejmé, že slovenský prekladateľ použil pri preklade anglického termínu impunity neadekvátny slovenský termín, a to aj napriek tomu, že k dispozícii mal už zaužívané viacslovné termíny núdzový stav, výnimočný stav: No exceptional circumstances... or any other public emergency... → Žiadne výnimočné okolnosti... alebo akýkoľvek iný stav verejnej núdze... (v ruštine Никакие исключительные обстоятельства... или любое другое чрезвычайное положение). Hypnóza originálu viedla slovenského prekladateľa k použitiu neadekvátneho slovného spojenia v nasledujúcom texte: Exercised effective responsibility for and control over activities which were concern with the crime of enforced disappearance... → Vykonával účinnú zodpovednosť za činnosti a kontrolu nad činnosťami, ktoré sa považujú za súvisiace s trestným činom nedobrovoľného zmiznutia... Konkrétne ide o nesprávne slovne spojenie vykonávať zodpovednosť, ktoré je v slovenskom jazyku neprípustné. Lexéma zodpovednosť sa spája so slovesami mať, niesť, to znamená, že optimálnym variantom prekladu bude: niesol zodpovednosť/ mal zodpovednosť. V prípade, že by sme chceli preložiť aj anglicky termín effective, siahli by sme po inom význame, napr. skutočný: v skutočnosti zodpovedal za činnosti a kontrolu. Ďalšie neadekvátne slovné spojenie v tejto vete by sme mohli preložiť ako: ktoré súvisia s trestným činom nedobrovoľného zmiznutia. V skúmaných textoch sme v ruskom preklade našli aj negatívny posun, ktorý mal za následok pozmenenie celkového zmyslu daného odseku, čo v prípade medzinárodnej konvencie môže mať nedozerné následky. Príčinou negatívneho posunu je neadekvátny preklad spojky since, ktorá v ruštine zodpovedá spojke так как (v slovenčine pretože, keďže): Guarantee that any person deprived of liberty or, in the case of a suspected enforced disappearance, since the person deprived of liberty is not able to exercise this right...→ гарантирует каждому лицу, лишенному свободы, и – в случае наличия подозрения о насильственном исчезновении – любому лицу, имеющему законный интерес, например родственникам лишенного свободы лица, их представителям или их адвокату, если лишенное свободы лицо не имеет возможности сделать это самостоятельно... Optimálne morfologické, syntaktické, lexikálne a štylistické transformácie v procese prekladu sú spojené so stupňom jazykovej a prekladateľskej kompetencie prekladateľa. Vzhľadom na komplexnú analýzu prekladov medzinárodného dohovoru OSN hodnotíme oba preklady ako adekvátne vo všetkých jazykových rovinách, a to aj napriek niektorým negatívnym posunom, resp. transformáciám, ktoré sme zaznamenali. Preklad inštitucionálnych textov predstavuje ťažký prekladateľský oriešok, nielen kvôli množstvu termínov a terminologických spojení, ale aj vzhľadom na syntaktické a štylistické osobitosti tohto typu textov. 336 Резюме Статья рассматривает проблемы перевода политических и юридических текстов, прежде всего трансформации возникнувшие в процессе перевода. В начале статьи дается определение трансформаций в переводе и приводятся конкретные примеры морфологических, синтаксических и стилистических трансформаций. Особое внимание уделяется негативным трансформациям. Оптимальные морфологические, синтаксические и стилистические трансформации в процессе перевода соединены с степенью языковой и переводческой компетенции переводчика. Bibliografia 1. DEKANOVÁ, E. 2009. Kapitoly z teórie a didaktiky prekladu odborných textov. Nitra: FF UKF, 2009. 152 s. ISBN 978-80-8094-598-5. 2. POPOVIČ, A. 1983. Originál/Preklad. Bratislava: Tatran, 1983. 362 s. 3. TOMÁŠEK, M. 2003. Překlad v právní praxi. Praha: Linde, 2003. 136 s. ISBN 80-7201427-7. 4. http://www.un.org/russian/basic/image/ch6/ch6.htm. 337 Tłumaczenie tekstów prawniczych w postępowaniu karnym Alexandra Sedunková Translation of legal texts in the criminal proceedings Abstract: Some questions of legal translations from Czech language to Polish one and vice versa are a topic of this paper. It is focusing to comparison of differences between Czech and Polish terms used in criminal procedure. An example described in this paper is pre-trial procedure. Key words: Translation of legal texts; pre-trial procedure; Czech legal system; Polish legal system. Contact: University of Ostrava, Department of Slavonic Studies, [email protected] Wstęp Po przystąpieniu Polski i Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej nasilił się ruch transgraniczny osób i towaru, co w konsekwencji oznacza większe zapotrzebowanie na tłumaczenia różnego rodzaju tekstów prawniczych. Często można słyszeć opinię, że tłumacz nie musi znać prawa, ma przecież TYLKO tłumaczyć, wystarczy mu TYLKO znajomość języka. Czy tak jest naprawdę? Uważam, że nie. Ważna jest znajomość języka, żeby poprawnie, jasno i precyzyjnie formułować przekazywaną informację w sposób zrozumiały dla odbiorcy końcowego. Niemniej jednak ważna jest podstawowa orientacja w prawie obu państw (tekstu źródłowego i tekstu docelowego), ponieważ mamy do czynienia z tekstami prawniczymi, które pisze najczęściej prawnik (adwokat, notariusz, prokurator, sędzia) lub osoba spotykająca się na codzień z tematyką prawniczą (policjant, komisarz śledczy, referent ds. wykroczeń), a odbiorcą końcowym może być każdy członek społeczeństwa, niekoniecznie znający prawo nawet własnego kraju. 1. Postępowanie karne z udziałem tłumacza Specjalną kategorią tekstów prawniczych są teksty występujące w postępowaniu karnym (trestní řízení), które tłumaczy z reguły tłumacz przysięgły powołany w sprawie, której uczestnikiem jest „osoba niewładająca w wystarczającym stopniu językiem polskim” jak podaje Art. 5 § 2 Prawo o ustroju sądów powszechnych (Poznański, 2007, 7), w Republice Czeskiej reguluje to kodeks postępowania karnego (trestní řád § 2 odst.14 „(…) Každý, kdo prohlásí, že neovládá český jazyk, je oprávněn používat před orgány činnými v trestním řízení svého mateřského jazyka nebo jazyka, o kterém uvede, že ho ovládá.“). Tu w grę wchodzi tłumacz przysięgły języka czeskiego ustanowiony w Polsce, a w Czechach „tlumočník jazyka polského jmenovaný příslušným krajským soudem“, oczywiście na podstawie właściwej regulacji prawnej wymienionych państw. Ze względu na fakt, że tłumacz przysięgły jest z reguły z wykształcenia filologiem, a nie prawnikiem, powinien się na tego typu tłumaczenia należycie przygotować. Pomocą niechaj będzie wydana niedawno pod auspicjami Polskiego 338 Towarzystwa Tłumaczy Przysięgłych i Specjalistycznych publikacja Janusza Poznańskiego „Tłumacz w postępowaniu karnym”, gdzie dokładnie opisano na podstawie fikcyjnej sprawy karnej (tzw. „Sprawa Kellgrena”) przebieg postępowania przygotowawczego i postępowania przed sądem z udziałem tłumacza. Książka przeznaczona jest dla tłumaczy różnych języków obcych, dlatego przedstawię sposób tłumaczenia na język czeski podanej polskiej terminologii i niektórych związków frazeologicznych występujących w toku postępowania karnego. 2. Postępowanie przygotowawcze Pod pojęciem postępowania karnego rozumie się postępowanie przygotowawcze (přípravné řízení), prowadzone przez organy ścigania (orgány činné v trestním řízení) oraz postępowanie przed sądem (řízení před soudem). Postępowanie przygotowawcze ma na celu wykrycie przestępstwa (trestný čin) i jego sprawcy (pachatel), a następnie zebranie i zabezpieczenie dowodów winy (shromáždit a zajistit důkazy o vině). Schemat przebiegu postępowania przygotowawczego od popełnienia czynu zabronionego po zamknięcie śledztwa // dochodzenia i sporządzenie aktu oskarżenia (obžaloba): Czyn zabroniony (protiprávní jednání) ↓ ↓ Przestępstwo (trestný čin) Kodeks karny (trestní zákoník) Kodeks postępowania karnego (trestní řád) ↓ Wykroczenie (přestupek) Kodeks wykroczeń (přestupkový zákoník) Kodeks postępownia w sprawach o wykroczenia ↓ Zbrodnia (zločin) (přestupkový řád) Występek (přečin) ↓ ↓ Śledztwo (trestní stíhání) Dochodzenie (vyšetřování) ↓ Policja (policie) ↓ Prokurator (prokurátor) Cele postępowania przygotowawczego: · ustalić, czy czyn zabroniony został popełniony i czy stanowi przestępstwo (zjistit, zda došlo k protiprávnímu jednání a zda se trestný čin stal), · wykryć i, jeżeli jest to konieczne, ująć sprawcę (vypátrat a, pokud je to nezbytné, zadržet pachatele), · ustalić tożsamość podejrzanego, jego wiek, stosunki rodzinne i majątkowe, wykształcenie, zawód i źródła dochodu oraz dane o jego karalności (zjistit totožnost podezřelého, jeho věk, rodinné a majetkové poměry, vzdělání, povolání a zdroje příjmů a také údaje o jeho trestech), · wyjaśnić okoliczności sprawy, w tym – ustalić rozmiary szkody (objasnit okolnosti činu včetně zjištění rozsahu škod), 339 · zebrać, zabezpieczyć i utrwalić dowody dla sądu (shromáždit, zajistit a zaznamenat důkazy pro soud), 3. Wybrane czynności przygotowawczego procesowe przeprowadzane podczas postępowania Gdy uczestnikim postępowania jest osoba niewładająca w wystarczającym stopniu językiem polskim, organ ścigania wzywa tłumacza. Jego zadaniem jest wierne tłumaczenie wypowiedzi uczestników postępowania z zachowaniem stylu i specyfiki ich wypowiedzi. Gdy wypowiedź cudzoziemca może zostać źle zrozumiana, tłumacz może, po uzyskaniu zgody osoby prowadzącej daną czynność, uzupełnić przekład swoim komentarzem. Tłumacz powinien zachować bezstronność, co w praktyce bywa trudne, ponieważ organ śledczy uważa, że tłumacz jest jego pomocnikiem, a z drugiej strony cudzoziemiec, często przestraszony i zdezorientowany, teraz nareszcie widzi kogoś, kto śpieszy mu z pomocą – osoba władająca jego językiem! Przebieg postępowania przygotowawczego obejmuje następujące czynności procesowe (Poznański, 2007, 16) – podaję wraz z tłumaczeniem na język czeski: · przyjęcie ustnego zawiadomienia o przestępstwie – oznámení (o spáchání) trestného činu · wszczęcie postępowania przygotowawczego – zahájení přípravného řízení · powołanie tłumacza przysięgłego – (opatření o) přibrání (soudního) tlumočníka · pouczenie pokrzywdzonego o jego uprawnieniach i obowiązkach – poučení poškozeného o jeho právech a povinnostech · przesłuchanie pokrzywdzonego – výslech poškozeného · badania lekarskie pokrzywdzonego dotyczące rozstroju zdrowia – lékařské vyšetření poškození zdraví poškozeného · pouczenie świadka i przesłuchanie – poučení svědka a výslech · pouczenie osoby podejrzanej i składanie wyjaśnień – poučení podezřelého a podání vysvětlení · zatrzymanie osoby podejrzanej (na okres do 48 godzin) – zadržení podezřelého (na dobu nepřekračující 48 hodin) · przedstawienie zarzutów osobie podejrzanej – vznesení obvinění (podezřelému) · pouczenie podejrzanego o jego uprawnieniach i obowiązkach – poučení obviněného o jeho právech a povinnostech · przesłuchanie podejrzanego – výslech obviněného · ambulatoryjne badania psychiatryczne lub obserwacja psychiatryczna podejrzanego – ambulantní psychiatrické vyšetření nebo psychiatrické pozorování obviněného · konfrontacja (świadków) – konfrontace (svědků) · powołanie biegłego – (opatření o) přibrání znalce · okazanie osoby lub rzeczy w celu ich rozpoznania – rekognice · oględziny rzeczy lub ciała, eksperyment procesowy (potocznie: wizja lokalna) – ohledání, prohlídka věci nebo těla, vyšetřovací pokus (prověrka na místě) · zastosowanie przez prokuratora środka zapobiegawczego – rozhodnutí prokurátora o ochranném opatření · zastosowanie przez sąd izolacyjnego środka zapobiegawczego – tymczasowego aresztowania – rozhodnutí soudu o vzetí do vazby · zaznajomienie podejrzanego z materiałami postępowania – seznámení obviněného se spisem · zamknięcie postępowania – skončení (přípravného) řízení 340 · sporządzenie przez prokuratora (czasami przez policjanta) aktu oskarżenia i skierowanie go razem z aktami sprawy do sądu – podání obžaloby prokurátorem (někdy policií) a její předání soudu spolu se spisem Oczywiście, nie zawsze wszystkie czynności procesowe (procesní úkony) są przeprowadzane w trakcie każdego postępowania przygotowawczego (přípravné řízení). 4. Postępowanie sądowe i postępowanie wykonawcze Po zamknięciu śledztwa // dochodzenia organ ścigania przekazuje sprawę do prokuratora, który wnosi do sądu akt oskarżenia (obžaloba), a mianowicie - do sądu pierwszej instancji (soud prvního stupně): w sprawach o zbrodnie – SO sąd okręgowy w sprawach o występki – SR sąd rejonowy tam odbywa się rozprawa główna (hlavní líčení), której rezultatem jest ogłoszony Wyrok w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej (Rozsudek jménem Polské republiky), - do sądu drugiej instancji (soud druhého stupně) – po zastosowaniu środów odwoławczych (po uplatnění opravných prostředků): apelacja (odvolání), zażalenie (stížnost) w sprawach o zbrodnie – SA sąd apelacyjny w sprawach o wykroczenia – SO sąd okręgowy - do sądu kasacyjnego – po wniesieniu kasacji (dovolání) SN sąd najwyższy Kiedy wyrok jest prawomocny (rozsudek nabude právní moci), dochodzi do wykonania wyroku w ramach postępowania wykonawczego. 5. Problemy przekładu tekstów w postępowaniu karnym Do najtrudniejszych zadań tłumacza przysięgłego należy tłumaczenie tzw. Pouczeń techniką a vista (z listu), ponieważ taki tekst, choć przeznaczony dla każdego (zwykłego) człowieka napisany jest tzw. prawniczym językiem, specjalnym subjęzykiem i trzeba treść pouczenia przekazać odbiorcy tak, żeby wszystko zrozumiał. I wiadomo, jak to bywa, że tekstów prawniczych często nawet sami prawnicy nie rozumieją. A tu trzeba tłumaczyć bez słowników i żadnych pomocy – te teksty trzeba znać łącznie z właściwą terminologią prawniczą, np.: · składanie wyjaśnień – podání vysvětlení · prawo odmowy składania zeznań – právo odepřít výpověď · złożyć wniosek – podat návrh · obecność przy czynnościach dowodowych – přítomnost při dokazování · korzystanie z pomocy obrońcy (z urzędu) – využít pomoc obhájce (ustanoveného – ex offo) · końcowe zaznajomienie z materiałami postępowania – závěrečné seznámení se spisem W postępowaniu karnym tłumaczone są pisemnie następujące dokumenty: · Postanowienie o przedstawieniu zarzutów – Usnesení o vznesení obvinění · Postanowienie o zastosowaniu (przez prokuratora) środka zapobiegawczego – tymczasowego aresztowania – Usnesení (prokurátora) o vzetí do vazby · Akt oskarżenia – Obžaloba · Wyrok nakazowy – Trestní příkaz · Wyrok w imieniu... – Rozsudek jménem… 341 6. Podsumowanie Tłumaczyć w postępowaniu karnym znaczy dobrze znać polskie i czeskie teksty paralelne pouczeń, protokołów, postanowień, wyroków – zapoznać się nie tylko z terminologią prawniczą, ale również, i to przede wszystkim, z frazeologizmami, zestawieniami wielowyrazowymi, ze stałymi związkami wyrazowymi a przede wszystkim z różnicami w łączliwości polskich i czeskich związków wyrazowych. Jedynie tak przygotowany tłumacz może spełnić funkcję przekazania informacji poprawnie, w sposób zrozumiały. Resumé Tlumočník musí během trestního řízení znát české a polské paralelní texty poučení, protokolů, usnesení, rozsudků – znát právnickou terminologii a frazeologii. Soudní tlumočník se neobejde bez znalosti právních systémů obou zemí, bez základní orientace v různých typech řízení, jeho účastnících apod. V této práci bylo schématicky znázorněno přípravné řízení a řízení před soudem a také vyjmenované základní procesní úkony probíhající v přípravném řízení. Summary Translator between Czech and Polish languages in criminal procedure have to know exactly Czech and Polish texts used for instructions, protocols, judicial decrees and judgments. He has to know well a legal terminology in both languages. Judicial translator can not act also without good knowledge of legal systems of both countries – so Czech Republic as Poland. He have to know basic knowledge of different kinds of criminal procedures, their participants etc. This paper presents Czech and Polish terminological equivalents of pre-trial procedure. Terms as criminal acts such felonies and misdemeanors, criminal codes, investigations, inquiries, and role of police and prosecutors in Czech and Polish pre-trial procedure are similar, but not exactly the same. Even terms based on Latin language, as prosecutor are different in Polish (prokurator) and Czech language (státní zástupce). Examples of their forms and their use are compared in typical cases. Bibliografia 1. Choduń, A. Słownictwo tekstów aktów prawnych w zasobie leksykalnym współczesnej polszczyzny, Warszawa 2007. 2. Dokumenty polskie, Wybór dla tłumaczy sądowych, Warszawa, 1998. 3. Hrdlička, M., Gromová, E. Antologie teorie odborného překladu, Ostrava, 2007. 4. Jadacka, H. Poradnik językowy dla prawników, Warszawa, 2002. 5. Jopek-Bosiacka, A. Przekład prawny i sądowy, Warszawa, 2006. 6. Kierzkowska, D. Kodeks tłumacza przysięgłego z komentarzem, Warszawa, 2007. 7. Kierzkowska, D. Tłumaczenie prawnicze, Warszawa, 2002. 8. Kodeks karny, postępowania karnego, stan prawny na dzień
