Cały artykuł

O PROBLEMACH TERMINOLOGICZNYCH Z ZAKRESU ZACHMURZENIA
Dorota Matuszko
Zachmurzenie uważane jest za jeden z ważniejszych elementów meteorologicznych,
jednak obserwowanie chmur, rozpoznawanie, a następnie opisywanie i analiza sprawiają
pewne
trudności.
Stosunki
nefologiczne
należą
do
zjawisk
jakościowych,
które
charakteryzuje nieciągłość czasowa i przestrzenna, a ich zasięg często bywa lokalny. Nie
istnieje przyrząd, którym można by precyzyjnie zważyć lub zmierzyć chmury, a obserwacje
wizualne tylko w przybliżeniu pozwalają na oszacowanie wielkości pokrycia nieba chmurami
i określenie ich rodzajów. Ocenianie zachmurzenia może być obarczone wadą subiektywności
obserwatora.
Ważnym problemem dotyczącym zachmurzenia jest również terminologia, której
zastosowanie w polskiej literaturze klimatologicznej bywa często niejednoznaczne, ponieważ
używane są pojęcia, które przez różnych autorów rozumiane są w wieloraki sposób.
Zachmurzenie jest elementem meteorologicznym, w związku z którym jest
popełnianych
najwięcej
błędów
terminologicznych
(Kossowska-Cezak,
Bajkiewicz-
Grabowska, 2008).
Celem niniejszego opracowania jest próba uporządkowania terminów dotyczących
chmur i zachmurzenia. Praca ta stanowi przyczynek do tego, by język publikacji naukowych
był prosty, komunikatywny, precyzyjny, czyli jednakowo rozumiany przez wszystkich.
Zachmurzenie
Według
Słownika
meteorologicznego
(2003)
zachmurzenie
to:
1)
chmury
pokrywające nieboskłon w określonym miejscu, 2) stopień pokrycia nieboskłonu przez
chmury. Podobną definicję podają inni autorzy (między innymi: Chromow, 1977; Martyn,
1985; Woś, 1996; Kossowska-Cezak i inni, 2000; Matuszko, 2003; Instrukcja dla stacji
meteorologicznych, 1988). Zatem nie powinno używać się określenia przykrycie nieba.
Ponadto nie ma potrzeby dodawanie zachmurzenie nieba, bo już pod pojęciem
zachmurzenie rozumie się pokrycie nieba chmurami. Termin zachmurzenie ogólne nieba
sugeruje bowiem, jakoby chmury mogły występować także w jakimkolwiek innym miejscu
niż sklepienie niebieskie.
1
Nefologia (gr. néphos – chmura) jest nauką o chmurach i zachmurzeniu, nie dotyczy
wyłącznie fizyki chmur. Można stosować zamiennie termin stosunki nefologiczne
i zachmurzenie, analogicznie jak stosunki anemologiczne i wiatr.
Stopień pokrycia nieboskłonu przez wszystkie chmury widoczne w momencie
obserwacji to zachmurzenie ogólne, w odróżnieniu od zachmurzenia składowego, to znaczy
wielkości zachmurzenia w różnych piętrach wysokościowych (rodzinach). W tym przypadku
nie powinno się używać określenia zachmurzenie szczegółowe.
Gdy niebo całkowicie pokryte jest przez chmury (w zależności od stosowanej skali
8/8, 10/10 lub 100%) oznacza to zachmurzenie całkowite, niepoprawnie brzmi termin pełne
zachmurzenie. Błędem jest także nazywanie zachmurzenia ogólnego zachmurzeniem
całkowitym, co niekiedy zdarza się zapewne pod wpływem języka angielskiego (total cloud
cover).
Należy pamiętać, że słowo zachmurzenie nie ma liczby mnogiej. Nie należy więc
mówić o zachmurzeniach, ponieważ zachmurzenie jest charakterystyką pogody/klimatu, która
w danym miejscu i czasie przyjmuje tylko jedną wartość (Kossowska-Cezak, BajkiewiczGrabowska, 2008).
Niepoprawne jest stosowanie pojęcia mierzenie zachmurzenia, bowiem ten element
oceniany jest wizualnie, bez użycia przyrządów meteorologicznych. Zatem zachmurzenie
określamy, szacujemy, bądź oceniamy. Obecnie na stacjach meteorologicznych stopień
pokrycia nieba przez chmury oceniany jest w ósmych częściach sklepienia niebieskiego, czyli
oktantach (nie oktanach jak błędnie podają niektóre podręczniki). W sieci stacji
synoptycznych na przełomie 1965 i 1966 roku wprowadzono zmianę systemu notowania
zachmurzenia ze skali dziesiętnej na skalę oktantową, zaś na stacjach klimatologicznych
określanie wielkości zachmurzenia w oktantach obowiązuje od 1 stycznia 1989 roku.
W rezultacie w opracowaniach klimatologicznych podawana jest wielkość zachmurzenia
w częściach dziesiętnych, ósmych lub w procentach. Oczywiście zamiana części dziesiętnych
na setne nie stanowi problemu, także zamiana oktantów na procenty jest łatwa, przy
założeniu, że 8/8 pokrycia nieba to 100%. Natomiast powodem pewnych nieścisłości może
być zamiana oktantów na części dziesiętne i odwrotnie. Problemy pojawiają się na przykład
przy wyznaczaniu dni pogodnych i pochmurnych, gdyż w skali oktantowej liczba klucza 2
odpowiada 2/10 i 3/10, a liczba klucza 6 odpowiada 7/10 i 8/10 (Instrukcja dla stacji
meteorologicznych, 1988). Zatem próg 2 dla dni pogodnych ma inną wartość w skali
oktantowej niż w skali dziesiętnej, szczególnie gdy wartości te zamienimy następnie na skalę
procentową. Należy bowiem zauważyć, że 2/10 pokrycia nieba to 20%, a 2/8 to 25%.
2
Podobna nieścisłość pojawia się przy wyznaczaniu dni pochmurnych, ponieważ 8/10 to 80%,
a 6/8 to 75%.
Przy analizowaniu wielkości zachmurzenia trzeba pamiętać, że niskie zachmurzenie
nie oznacza małego zachmurzenia, a wysokie, dużego. Termin niskie bądź wysokie
zachmurzenie odnosi się do rodziny chmur. Warto wspomnieć, że w klasyfikacji chmur,
podobnie jak w innych naukach przyrodniczych, istnieje podział na rodziny, rodzaje, gatunki
i odmiany.
Błędne jest zatem używanie terminu: chmury typu Cirrus, Cirrocumulus, Cirrostratus,
Altocumulus,
Altostratus,
Nimbostratus,
Stratocumulus,
Stratus,
Cumulus
czy
Cumulonimbus, bo są to rodzaje. Pojęcie typ chmur stosuje się na oznaczenie typu
zachmurzenia np. konwekcyjnego, warstwowego, mieszanego.
W klasyfikacji międzynarodowej nazwy chmur używane są w języku łacińskim.
W praktyce stosuje się ich ustalone skróty i zgodnie z regułą nazwy gatunków pisze się małą
literą, a skrót ma trzy pierwsze litery nazwy. Zatem, powinno się używać len, a nie lent
(lenticularis) i con, a nie cong (congestus). Należy pamiętać, że nazwy rodzajów chmur pisze
się dużą literą.
Pewną niezręcznością jest używanie spolszczonej formy liczby mnogiej łacińskich
nazw rodzajów chmur; Cirrusy, Cumulusy, Stratusy itd.
Według obecnie obowiązującej klasyfikacji chmur wyróżniamy chmury deszczowe
Nimbostratus i Cumulonimbus. Zatem błędem jest stosowanie nazwy nimbus jako rodzaju
chmury, choć rzeczywiście w podziale, który obowiązywał do 1932 roku Nimbus wydzielony
był jako chmura deszczowa (Matuszko, 2003).
W wielu podręcznikach Nimbostratus zaliczany jest do rodziny chmur niskich,
zgodnie z zasadą, że przynależność do danej rodziny (piętra) zależy od wysokości, na jakiej
znajduje się podstawa chmury. Natomiast według Międzynarodowego Atlasu Chmur (1959)
Nimbostratus należy do piętra średniego, bo tu zwykle ma swoją główną masę.
Dni pogodne, dni pochmurne
W literaturze klimatologicznej istnieją różne kryteria wyznaczania dni pogodnych
i pochmurnych. Fakt ten utrudnia porównanie liczby tych dni na podstawie różnych
opracowań.
Jak podaje Stenz (1952) zgodnie z międzynarodowym kodem meteorologicznym za
dzień pogodny uważamy taki, w którym średnie zachmurzenie jest mniejsze od 20%, za
3
pochmurny zaś taki, w którym jest ono większe od 80%. W swoich opracowaniach te kryteria
stosowali między innymi Michna (1959a,b), Morawska (1963), Hess (1967), Dubicka (1999).
Liczbowo identyczną, ale brzmiącą inaczej ze względu na określenie zachmurzenia
w częściach dziesiętnych, a nie procentach, definicję dni pogodnych i pochmurnych podali:
Kaczorowska (1977) i inni klimatolodzy z Uniwersytetu Warszawskiego (1981) oraz Gluza
(1987). Według tych autorów w klimatologii przyjęto uważać za dzień pogodny, gdy średni
dzienny stopień zachmurzenia n<2, pochmurny, gdy średni dzienny stopień zachmurzenia
n>8.
Inne kryterium, bo sumę, a nie średnią wielkość zachmurzenia do wyznaczania dni
pogodnych i pochmurnych, zaleca Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Według
„Wskazówek dla posterunków meteorologicznych” (Janiszewski, 1975) dni, w których suma
zanotowanych wartości zachmurzenia (07+13+19) równa się 5 lub jest mniejsza od 5 to dni
pogodne, dni w których suma zanotowanych wartości zachmurzenia (07+13+19) równa się
25 lub jest większa od 25 to dni pochmurne. Definicja ta odnosi się do zachmurzenia
wyrażonego w częściach dziesiętnych. Odkąd na stacjach meteorologicznych ocenia się
zachmurzenie w oktantach, zmieniło się też kryterium wydzielania dni charakterystycznych.
Dni, w których suma wartości zachmurzenia ≤4, to dni pogodne, zaś dni z sumą zachmurzenia
≥ 20 to dni pochmurne (Instrukcja dla stacji meteorologicznych, 1988).
Przedstawione powyżej sposoby wyznaczania dni pogodnych i pochmurnych pozornie
różnią się, lecz w wyniku obliczeń dają te same wartości (Tab. 1).
Tab. 1.Przebieg liczby dni pogodnych i pochmurnych według różnych kryteriów, Kraków, 1991-2000
d. pogodne
śr.d.n<20%
suma d.n≤4
śr.d.n<2/8
śr.d.n<25%
śr.d.n≤2/8
śr.d.n≤3.3
d. pochmurne
śr.d.n>80%
suma d.n≥20
śr.d.n>6/8
śr.d.n>75%
śr.d.n≥7/8
śr.d.n>6,7
1991
39
39
49
49
55
63
1991
142
142
155
155
129
217
1992
54
54
63
63
71
83
1992
115
115
122
122
105
177
1993
52
52
60
60
71
75
1993
146
146
157
157
126
206
1994
46
46
53
53
56
62
1994
127
127
139
139
116
198
1995
38
38
46
46
52
56
1995
151
151
163
163
137
222
1996
41
41
44
44
50
53
1996
182
182
197
197
164
246
1997
44
44
52
52
59
65
1997
143
143
149
149
122
202
1998
36
36
39
39
45
55
1998
146
146
159
159
133
208
1999
35
35
41
41
48
57
1999
153
153
165
165
140
221
2000
47
47
51
51
57
70
2000
139
139
155
155
124
215
4
Inni autorzy nie przedstawiają precyzyjnych kryteriów, bądź stosowane przez nich
kryteria są odmienne od powyższych, wobec czego wyznaczona ich metodami liczba dni
pogodnych i pochmurnych nie jest możliwa do porównania (Tab. 1).
Identyczne jak u Kaczorowskiej (1977) progi do wyznaczania dni pogodnych (<2/10)
i pochmurnych (>8/10) zastosował Okołowicz (1962), lecz uczony ten w ogólnym
zachmurzeniu nie uwzględniał chmur wysokich.
Molga (1980) do dni pogodnych zaliczał takie, których zachmurzenie było równe
i mniejsze od 20%, a do pochmurnych równe i większe od 80%. Takie samo kryterium dla dni
pochmurnych (≥ 80%) przyjął Tamulewicz (1974, 2000), lecz do dni pogodnych włączał on
tylko dni z zachmurzeniem poniżej 20%. Gluza i Kaszewski (2000) wydzielali dni pogodne
(≤20%) tak jak Molga (1980), ale według tych autorów dni pochmurne musiały mieć
zachmurzeniem większe od 80%.
Nowsze podręczniki, w których obowiązuje już skala oktantowa (jak zaznaczono
wyżej, z błędną pisownią jako oktanowa, prawdopodobnie z powodu błędu technicznego)
definiują pojęcia dni pogodnych i pochmurnych niejednoznacznie. Bac, Rojek (1981)
przyjmują za dzień pogodny taki, którego średnia wartość zachmurzenia jest mniejsza lub
równa 2 oktanty, zaś pochmurny, gdy średnia wartość zachmurzenia jest większa lub równa
7 oktantów. Według Kożuchowskiego (2005) dni, w których średnie zachmurzenie wynosi
0–2/8 nazywają się pogodnymi, a dni ze średnim zachmurzeniem 7/8–8/8 pochmurnymi.
Kossowska-Cezak i inni (2000) podaje, że dni pogodne są to dni o wielkości zachmurzenia
mniejszej niż 2/8, pochmurne o większej niż 6/8.
Pomijając fakt, że powyższe kryteria różnią się tym czy wartość 2 wchodzi lub nie, do
wyznaczenia dni pogodnych, to zamieniając 2/8 i 6/8 na procenty, okazuje się, że dni
pogodne wyznaczane są od wartości progowej 25%, a pochmurne 75% (np. w opracowaniu
Żmudzkiej, 2005). Metoda ta nie jest zgodna z instrukcją IMGW ani kryteriami (20% i 80%)
przyjętymi przez większość klimatologów i dlatego uniemożliwia porównanie z wynikami
prezentowanymi w innych pracach.
Nie można także porównywać wyliczonej liczby dni pogodnych i pochmurnych
zawartej w rocznikach i opracowaniach z XIX wieku. Wówczas istniała instrukcja
Wierzbickiego (1889), według której dni pogodne miały średnie dzienne zachmurzenie od 0,0
do 3,3, a pochmurne od 6,7 do 10,0. Również wtedy nie wszyscy uczeni stosowali się do
instrukcji, bowiem Satke (1899) uważał, że dni pogodne to takie, których średnie
zachmurzenie wynosi najwięcej 2, natomiast zachmurzenie dnia pochmurnego jest większe od
6,7. Należy być także ostrożnym w wyliczaniu dni charakterystycznych na podstawie
5
średniego zachmurzenia ze względu na dokładność obliczeń dawniej i obecnie, bowiem
z powodu różnic w liczbie cyfr po przecinku wynik może być inny.
Należy zwrócić uwagę, że już na początku XX wieku Gorczyński i Wierzbicka (1916)
za dzień pogodny przyjęli taki, którego suma trzech wyników obserwacji zachmurzenia jest
mniejsza od 6, a za dzień pochmurny taki dzień, w którym suma trzech wyników obserwacji
zachmurzenia jest większa od 24. Jest to kryterium podobne do obecnie obowiązującego,
ponieważ wówczas wielkość zachmurzenia oceniano w skali od 0 do 10.
Wątpliwości budzi stosowanie terminu dni pochmurne do określenia dni
z usłonecznienieniem możliwym w przedziale od 0,1 do 25% (Podstawczyńska, 2007),
ponieważ jak napisano wcześniej, pojęcie to odnosi się do wielkości zachmurzenia (a nie
usłonecznienia) i w literaturze klimatologicznej rozumiane jest od wielu lat w tym znaczeniu.
Niebo bezchmurne, dni bezchmurne
Można by sądzić, że określenia niebo bezchmurne (0), podobnie jak niebo całkowicie
zachmurzone (8/8, 10/10, 100%) powinny wśród obserwatorów i klimatologów budzić
najmniej wątpliwości. Zarówno według Instrukcji dla stacji meteorologicznych (1988), jak i
Słownika meteorologicznego (2003) termin bezchmurnie oznacza sytuację, gdy niebo jest
całkowicie wolne od chmur. Jednak nie wszyscy klimatolodzy uznają tę definicję. Kossowski
(1972) stosuje określenie niebo bezchmurne zarówno w przypadku zupełnego braku chmur,
jak i wtedy, gdy pokryte przez nie niebo stanowiło część nie większą niż 1/8 lub 1/10,
w zależności od obowiązującej skali.
Również pojęcie dzień bezchmurny nie dla wszystkich oznacza to samo. Według
Okołowicza (1962) dzień bezchmurny cechuje brak chmur, lub zachmurzenie warstwowe
poniżej 2/10, przy ograniczeniu występowania chmur kłębiastych do 1/10 notowanej co
najwyżej w czasie jednej obserwacji na dobę. W większości opracowań klimatologicznych
(Michna, 1959a,b; Morawska, 1963; Matuszko, 1991, 1998) rozumiano dzień bezchmurny
jako dzień, w którym niebo było bez chmur w czasie trzech obserwacji klimatologicznych.
Nowym zagadnieniem, koniecznym do rozwiązania, jest ujednolicenie terminologii
dotyczącej zachmurzenia stosowanej w klimatologii satelitarnej i konwencjonalnej.
6
Podsumowanie i wnioski
Niniejsze opracowanie nie wyczerpuje zagadnień związanych z terminologią
w
zakresie
zachmurzenia.
Ma
ono
na
celu
wskazanie
wybranych
nieścisłości
i uporządkowanie pewnych pojęć i kryteriów. Stanowi ponadto głos w dyskusji na temat
języka prac naukowych w dziedzinie stosunków nefologicznych.
Na
podstawie
przeprowadzonej
analizy
literatury
dotyczącej
meteorologii
i klimatologii zachmurzenia, w celu ujednolicenia terminologii prac klimatologicznych
proponuje się stosowanie podanych poniżej zasad, kryteriów i terminów.
1. Poprawne pojęcia to: zachmurzenie, zachmurzenie: ogólne, składowe, całkowite,
wielkość zachmurzenia, stopień zachmurzenia, pokrycie nieba chmurami, stosunki
nefologiczne.
2. W opracowaniach wielkości zachmurzenia z okresu wieloletniego podstawowym
źródłem niehomogeniczności może być zmiana skali, dlatego w celu ujednolicenia
danych najlepiej stosować skalę procentową.
3. Podział i nazwy chmur oraz ich skróty należy podawać zgodnie z klasyfikacją
międzynarodową zawartą w „Międzynarodowym atlasie chmur”(1959).
4. Liczbę dni pogodnych i pochmurnych powinno wyliczać się według obowiązującej
Instrukcji
dla
stacji
meteorologicznych
(1988)
lub
tożsamego
kryterium
z zastosowaniem skali procentowej i średniego zachmurzenia, zgodnie z definicją, że
dzień pogodny to taki, w którym średnie zachmurzenie jest < 20%, pochmurny zaś
taki, w którym jest ono > 80%.
5. Dobrym
wskaźnikiem
stanu
zachmurzenia,
najbardziej
obiektywnym
przy
obserwacjach wizualnych jest niebo bezchmurne i niebo całkowicie zachmurzone. W
pierwszym przypadku musi to oznaczać zupełny brak chmur (0), w drugimzachmurzenie całkowite (100%), bez jakichkolwiek przerw w pokryciu nieba
chmurami.
6. Mimo iż określenie dnia bezchmurnego, jako dnia, w którym niebo jest bez chmur w
czasie trzech obserwacji klimatologicznych nie jest idealne, bo między obserwacjami
mogą wystąpić chmury, to jednak nie ma bardziej obiektywnej definicji takiego dnia.
Literatura:
Bac S., Rojek M., 1981, Meteorologia i klimatologia, PWN, Warszawa, s. 250.
Chromow S.P., 1977, Meteorologia i klimatologia, PWN, Warszawa, s. 487.
7
Dubicka M., 1999, Zmienność zachmurzenia w Karkonoszach w ostatnim stuleciu [w:]
Materiały konferencji: Zmiany i zmienność klimatu Polski, Łódź, 57-63.
Gorczyński W., Wierzbicka S., 1916, O rozkładzie geograficznym dni pogodnych i
pochmurnych w Polsce, Sprawozd. Tow. Nauk. Warszawskiego, 9, Wydz. III.
Gluza A.F, Kaszewski B.M, 2000, Zachmurzenie ogólne nieba w Lublinie (1947-1996) Acta
Universitatis Nicolai Copernici, Geografia, XXXI – Nauki Mat. Przyr., 106, 129-140.
Gluza A.F.,1987, Zachmurzenie i częstość występowania poszczególnych rodzajów chmur w
lipcu i sierpniu 1986 r. w Calypsobyen (Zachodni Spitsbergen), [w:] XIV Sympozjum
Polarne, Lublin, 187-194.
Hess M., 1967, Klimat terytorium miasta Krakowa, Folia Geographica, Series Geographica Physica, 1, 35-97.
Instrukcja dla stacji meteorologicznych, 1988, IMGW, Wyd. Geol., Warszawa, s. 262.
Janiszewski F., 1975, Wskazówki dla posterunków meteorologicznych, IMGW, Wyd. Kom. i
Łącz., Warszawa, s. 204.
Kaczorowska Z., 1977, Pogoda i klimat, WSiP, Warszawa, s. 310.
Kossowska-Cezak U., Bajkiewicz-Grabowska E., 2008, Podstawy hydrometeorologii, Wyd.
Nauk. PWN, Warszawa, s. 253.
Kossowska-Cezak U., Martyn D., Olszewski K., Kopacz–Lembowicz M., 2000, Meteorologia
i klimatologia. Pomiary obserwacje, opracowania, Wyd. Nauk. PWN, WarszawaŁódź, s. 258.
Kossowski J., 1972, Długotrwałość okresów bezchmurnego nieba w Polsce, Prz. Geof., XVII
(XXV), 3-4, 291-300.
Kożuchowski K. (red.), 2005, Meteorologia i klimatologia, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s.
321.
Martyn D., 1985, Klimaty kuli ziemskiej, PWN, Warszawa, s. 667.
Matuszko D., 1991, Występowanie nieba bezchmurnego i dni bezchmurnych w Krakowie
Zesz. Nauk. UJ, Prace Geogr., 83, 137-148.
Matuszko D., 1998, Zachmurzenie w Krakowie (1906-1995), Prz. Geof., XLIII. 3-4, 207-219.
Matuszko D., 2003, Chmury – klasyfikacja, rozpoznawanie, pogoda, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 73 + 64 wkładka fot.
Michna, E., 1959a, Zachmurzenie Przemyśla, Ann. UMCS, XII, 5, seria B, 201-220.
Michna, E., 1959b, Zachmurzenie Rzeszowa, w latach 1947-1958, Ann. UMCS, XIII, 8, seria
B, 202-218.
Międzynarodowy atlas chmur, Atlas skrócony, 1959, PIHM, seria A., 42, Wydawnictwa
Komunikacyjne, Warszawa.
Molga M., 1980, Meteorologia rolnicza, PWRiL, Warszawa, s. 492.
Morawska M., 1963, Zachmurzenie i usłonecznienie Krakowa w latach 1859-1958, Prace
PIHM, z. 81, s. 46.
Okołowicz W., 1962, Zachmurzenie Polski, Prace Geogr., 34, IG PAN, Warszawa, s. 107.
Przewodnik do ćwiczeń z meteorologii i klimatologii dla studentów geografii, 1981, Praca
zbiorowa, Wydawnictwa UW, Warszawa, s. 213.
Satke W., 1899, Roczny przebieg stanu zachmurzenia Galicji, Rozprawy Wydz. Mat. Przyr.
PAU, Kraków, 291-432.
Słownik meteorologiczny, (red.) T. Niedźwiedź, 2003, PTGeofiz., IMGW, Warszawa, s. 495.
Stenz E., 1952, Zachmurzenie Polski, Przegl. Meteorol. i Hydrol., z.1-2, 69-81.
Tamulewicz J., 1974, Zachmurzenie ogólne nieba w Poznaniu, Bad. Fizjogr. nad Polską
Zach., 27, Seria A, Geogr. Fiz., Poznań, 157-176.
Tamulewicz J., 2000, Zachmurzenie nieba w Poznaniu na tle typów cyrkulacji atmosfery,
Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 51, Seria A, Geogr. Fiz., Poznań, 133-146.
8
Wierzbicki D., 1889, Instrukcya dla stacyj meteorologicznych niezupełnych, Drukarnia UJ,
Kraków, s. 12.
Woś A., 1996, Meteorologia dla geografów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź,
s. 313.
Żmudzka E., 2005, Pole baryczne sprzyjające występowaniu skrajnie długich ciągów dni
pogodnych i dni pochmurnych w Polsce (1966-2000) [w:] Materiały konferencji
„Cywilizacja i żywioły, wczoraj, dziś, jutro”, PTGeof.., IMGW, Warszawa, 11-12.
9