GMO – stan prawny w Polsce

GMO – stan prawny w Polsce
W ostatnim czasie wiele słyszy się o GMO i jego skutkach. W mediach krążą
często niesprawdzone informacje,które nasilają obawy społeczeństwa. Niestety mało
ludzi wie, co to właściwie jest to GMO, a tym bardziej zna obecną sytuację prawną w
Polsce. Na wstępie wyjaśnię podstawowe terminy związane z organizmami genetycznie
zmodyfikowanymi, by omówione akty prawne były bardziej zrozumiałe.
Według ustawy z 22 czerwca 2001 roku organizm genetycznie zmodyfikowany (GMO)
to organizm inny niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został
zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub
naturalnej rekombinacji. Mówiąc krótko jest to organizm (np. roślinny, zwierzęcy czy
bakterii), do genomu którego celowo wprowadzono fragment DNA będący konstrukcją
genową warunkującą nabycie nowej cechy. Chodzi o to, aby udoskonalić jego cechy
jakościowe czy agrotechniczne, czyli np. zwiększyć odporność modyfikowanego
gatunku na trudne warunki środowiskowe, szkodniki, herbicydy, zmniejszyć wymagania
glebowe czy też np. skrócić okres wegetacji. Możliwości jest dużo.
Produktem GMO jestzarówno organizm genetycznie zmodyfikowany, jak i wyrób
składający się lub zawierający GMO, ich fragmenty lub ich kombinację, który został
wprowadzony do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub wywożony za
granicę. Żywność i pasza genetycznie zmodyfikowana także może składać się,
zawierać lub być wytworzona z GMO.
Natomiast przez pojęcie zamkniętego użycia GMO rozumie się działanie polegające na
modyfikacji genetycznej organizmów oraz procedury, według których organizmy
genetycznie modyfikowane są hodowane, przechowywane, transportowane, niszczone,
usuwane lub wykorzystywane w inny sposób, charakteryzujący się specjalnymi
zabezpieczeniami niedopuszczającymi do kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem.
Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska to działania polegające na zamierzonym
wprowadzeniu GMO do środowiska, bez zabezpieczeń ograniczających
rozprzestrzenianie, również mających na celu ograniczenie kontaktu ludzi i środowiska
z GMO.
Różne typy GMO i skomplikowane sposoby ich technologicznego wykorzystania
sprawiły, że zaczęły pojawiać się pytania na temat bezpieczeństwa i potencjalnego
zagrożenia związanego z GMO dla zdrowia ludzi i środowiska. Dlatego też,
wprowadzono regulacje prawne, których celem jest umożliwienie bezpiecznego
stosowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Na początku dotyczyły one
jedynie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMM), później objęły one
także genetycznie zmodyfikowane rośliny i zwierzęta. Ponadto, początkowo odnosiły
się one do zamkniętego użycia GMO, obecnie regulują również kwestie zamierzonego
uwolnienia GMO do środowiska, wprowadzenia go do obrotu oraz wykorzystania go
jako żywność i pasze. Polskie regulacje prawne wynikają w dużej mierze z
prawodawstwa międzynarodowego i prawodawstwa Unii Europejskiej, chociaż można w
nich znaleźć liczne nieścisłości i brak zgodności z regulacjami unijnymi.
Pierwszą na świecie regulacją prawną dotyczącą GMO była Konwencja o różnorodności
biologicznej z Rio de Janeiro, która weszła w życie w 1993 r., a w 1995 r. została
ratyfikowana przez Polskę. W 2003 r. zaczął obowiązywać Protokół kartageński, będący
rozszerzeniem Konwencji. Natomiast aktualne prawodawstwo Unii Europejskiej opiera
się na Dyrektywie 2009/41/WE, która wprowadza m.in. podział organizmów na cztery
kategorie ze względu na zagrożenia, które mogą powodować oraz zobowiązuje kraje
członkowskie do wskazania organów właściwych do podejmowania decyzji w kwestiach
zamkniętego stosowania GMO. Jednak w polskiej ustawie z 2001 r. o organizmach
genetycznie zmodyfikowanych zostały uwzględnione także Dyrektywy poprzedzające
Dyrektywę 2009/41/WE. Następną ważną regulacją unijną jest Dyrektywa 2001/18/WE
poruszająca kwestie zamierzonego uwolnienia i wprowadzania do obrotu GMO. Komisja
Europejska rozważa jednak zmiany w prawie ze względu na to, że w ostatnich latach
niektóre państwa członkowskie, w tym i Polska, przyjęły stanowisko polityczne, że chcą
pozostać krajami wolnymi od upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 1829/2003 wprowadziło regulacje
związane z obrotem żywności i paszy genetycznie zmodyfikowanej na terenie Unii
Europejskiej. Natomiast Rozporządzenie 1830/2003 dotyczy etykietowania i śledzenia
obiegu GMO oraz żywności i pasz uzyskanych z tych organizmów.
Podstawowym i najważniejszym w Polsce aktem prawnym dotyczącym GMO jest
ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych wraz z
rozporządzeniami i nowelizacjami, która reguluje kwestie związane z zamkniętym
użyciem GMO, zamierzonym uwalnianiem go do środowiska, w celach innych niż
związanych z wprowadzaniem do obrotu, jak i wprowadzaniem do obrotu produktów
GMO, wywozem ich za granicę i tranzytem, a także z organami administracji rządowej
do spraw GMO. Nie odnosi się ona jednak do środków farmaceutycznych, żywności i
pasz. Te kwestie regulowane są przez przepisy o bezpieczeństwie żywności i żywienia
oraz o przepisy o środkach farmaceutycznych i przepisy o paszach. Organem
administracji rządowej właściwym do spraw GMO jest minister właściwy do spraw
środowiska, który sprawuje nadzór i kontrolę przestrzegania przepisów ustawy i jest
odpowiedzialny m.in. za wydawanie zgód na zamknięte użycie GMO i zamierzone
uwolnienie GMO do środowiska, wydawanie zezwoleń na wprowadzenie do obrotu
produktów GMO i ich wywóz lub tranzyt, koordynację kontroli i monitorowania
działalności regulowanej ustawą oraz gromadzenia i wymiany informacji dotyczących
zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i środowiska w zakresie GMO. Natomiast sprawami
rejestracji i nasiennictwa odmian roślin genetycznie zmodyfikowanych oraz
wprowadzaniem do obrotu pasz genetycznie zmodyfikowanych zajmuje się Minister
Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a za wprowadzanie do obrotu żywności genetycznie
zmodyfikowanej odpowiada Główny Inspektor Sanitarny.
Kolejną regulacją prawną jest wzmianka dotycząca wprowadzania do obrotu na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO, co z kolei wymaga uzyskania
zezwolenia ministra właściwego do spraw środowiska, które wydawane jest na czas
określony, ale nie dłuższy niż na 10 lat. Konsument musi być także poinformowany o
tym, że dany produkt zawiera GMO, dlatego wprowadzono obowiązek znakowania
żywności i pasz genetycznie modyfikowanych oraz ich składników i dodatków, z
wyjątkiem produktów zawierających GMO w ilości nie przekraczającej 0,9% masy,
chyba że obecność białka lub genu GMO jest zamierzona. Należy również pamiętać, że
minister może tymczasowo zakazać lub ograniczyć obrót handlowy produktem GMO,
jeżeli istnieje ryzyko, ze zagraża on zdrowiu ludzi lub środowisku.
Istotną regulacją jest ustawa o nasiennictwie z 26 czerwca 2003 r., która wprowadzała
zakaz obrotu materiałem siewnym odmian genetycznie zmodyfikowanych oraz
wpisywania odmian roślin genetycznie modyfikowanych do Krajowego Rejestru Odmian.
Do 2011 r. w Polsce panował zakaz handlu materiałem siewnym genetycznie
modyfikowanym, ale taki zakaz nie obejmował już upraw GMO. Takie prawo nie
chroniło polskiego rolnictwa przed GMO, ponieważ każdy mógł zakupić takie nasiona
poza granicami kraju i wysiać je bez kontroli na swoim polu. Szacuje się, że na polskich
ziemiach uprawiano wówczas prawdopodobnie co najmniej 3 000 ha roślin genetycznie
modyfikowanych. Okazało się także, że takie zakazy nie są zgodne z prawodawstwem
unijnym, a Polsce grożą za to kary finansowe. 22 grudnia 2012 r. Prezydent RP podpisał
ustawę o nasiennictwie z 9 listopada 2012 r., zezwalającą na rejestrację i obrót upraw
genetycznie modyfikowanych na terenie kraju, czego wymagała Unia Europejska.
Jednak 28 stycznia 2013 r. weszły w życie dwa Rozporządzenia z 2 stycznia 2013 r.,
które wprowadziły z kolei zakaz stosowania materiału siewnego genetycznie
zmodyfikowanego: ziemniaka odmiany Amflora i kukurydzy MON 810, które są
jedynymi dopuszczonymi do upraw roślinami genetycznie modyfikowanymi w Unii
Europejskiej. Powodem wprowadzenia zakazów było prawdopodobne zagrożenie dla
hodowców pszczół i rynku miodu, brak autoryzacji pyłku kukurydzy MON 810 zgodnej z
przepisami unijnymi, a także aspekty bezpieczeństwa. Ponadto producent rolny, który
wbrew zakazowi zastosował materiał siewny genetycznie zmodyfikowany, będzie
ukarany grzywną w wysokości 200% wartości zastosowanego materiału siewnego i
nakazem zniszczenia tej uprawy.
W Polsce żywność i pasza zawierająca zarejestrowane w Unii Europejskiej GMO może
być importowana, ale nie można jej produkować i przetwarzać w kraju. Ustawa o
paszach z 22 lipca 2006 r. wprowadza zakaz wytwarzania, wprowadzania do obrotu i
stosowania pasz genetycznie zmodyfikowanych w żywieniu zwierząt, który miał
obowiązywać od 1 stycznia 2013 r. Jednakże, zapis ten okazał się niezgodny z
prawodawstwem Unii Europejskiej i ostatecznie został zawieszony przez prezydenta
Bronisława Komorowskiego do 2017 r. m.in. ze względu na spodziewane negatywne
konsekwencje ekonomiczne. Przesunięcie terminu wejścia w życie zakazu ma
przyczynić się do utrzymania konkurencyjności sektora paszowego w Polsce wobec
podmiotów na rynku unijnym oraz prawdopodobnie zapobiec wzrostowi cen żywności,
w szczególności mięsa wieprzowego i drobiowego. W obecnej sytuacji taki zakaz byłby
wg Rządu nieskuteczny, ponieważ w innych krajach członkowskich takich ograniczeń
nie ma, a więc na polski rynek i tak trafiałaby importowana żywność wytwarzana w
oparciu o pasze genetycznie modyfikowane. Ponadto należy zwrócić też uwagę na fakt,
że w Polsce podstawowym źródłem białka paszowego jest śruta sojowa genetycznie
modyfikowana, która pokrywa ponad 80% zapotrzebowania na białko paszowe. Poza
tym zawartość białka w dawce pokarmowej wpływa na tempo wzrostu zwierząt,
długość tuczu i wydajność, co rzutuje na efektywność produkcji zwierzęcej i
opłacalność hodowli. Zablokowanie importu soi genetycznie modyfikowanej mogłoby
więc stanowić istotny problem dla kraju ze względu na występujący poważny niedobór
białka paszowego. Obecnie w Polsce nie ma możliwości zastąpienia soi genetycznie
modyfikowanej w żywieniu zwierząt, ponieważ główni producenci i eksporterzy soi
przeszli prawie całkowicie na uprawę soi genetycznie modyfikowanej, a zakaz
stosowania mączek mięsno-kostnych spowodował powstanie niedoborów białka, które
trzeba było zastąpić wysokobiałkowymi surowcami pochodzenia roślinnego. Ponadto
możliwości zastąpienia pasz genetycznie modyfikowanych krajowymi zamiennikami są
dość mocno ograniczone. Na terminowym wprowadzeniu zakazu straciliby więc
zarówno rolnicy, jak i konsumenci.
Podsumowując, w Polsce najważniejszą ustawą dotyczącą organizmów
genetycznie modyfikowanych jest ustawa z 22 czerwca 2001 r. o organizmach
genetycznie zmodyfikowanych oraz także dwie inne istotne regulacje: ustawa z 9
listopada 2012 r. o nasiennictwie i ustawa z 22 lipca 2006 r. o paszach. Do
najważniejszych kwestii należy m.in. obecnie obowiązujący zakaz stosowania materiału
siewnego genetycznie zmodyfikowanego, czyli ziemniaka odmiany Amflora i kukurydzy
MON, za którego nie przestrzeganie grozi kara grzywny. Także zakaz wytwarzania,
wprowadzania do obrotu i stosowania pasz genetycznie zmodyfikowanych w żywieniu
zwierząt, który jednak został zawieszony do 2017 roku. Ponadto każdy produkt
zawierający GMO musi być oznakowany. Niestety prawodawstwo polskie jest jeszcze
nie do końca sprecyzowane i posiada wiele nieścisłości.
Spis piśmiennictwa:
Dz.U. 2001 Nr 76, poz. 811. Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach
zmodyfikowanych.
Dz. U. 2003, poz. 1299. Ustawa z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie.
Dz. U. 2012 Nr 137, poz. 1512. Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie.
Dz.U. 2006 Nr 144, poz. 1045. Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach.
Niemirowicz-Szczytt K. 2012: GMO w świetle najnowszych badań. Wydawnictwo SGGW,
Warszawa.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania
materiału siewnego ziemniaka odmiany Amflora.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania
materiału siewnego kukurydzy MON 810.