Prognoza oddziaływania na środowisko

Prognoza oddziaływania na środowisko Programu Współpracy Transgranicznej
Polska – Białoruś - Ukraina, 2014-2020
2
Zestawienie skrótów
BAT – Best Available Technics Najlepsza Dostępna Technika
DPI - Duże Projekty Infrastrukturalne, czyli projekty obejmujące wszystkie roboty, działania lub usługi,
które mają spełniać niepodzielną funkcję o konkretnym charakterze
ENI - European Neighbourhood Instrument Europejski Instrument Sąsiedztwa
GDOŚ – Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska
GHG – gazy szklarniowe, pochłaniające promieniowanie długofalowe Ziemi i atmosfery
KE Komisja Europejska
OOS – Ocena Oddziaływania na Środowisko
OSO, PLB – Obszary sieci Natura 2000 zgodne z tzw. Dyrektywą Ptasią
PIOŚ – Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska
Program PBU - Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina
RS - Rozporządzenie screeningowe – Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie przedsięwzięć mogących
znacząco oddziaływać na środowisko (2010) zgodne z Dyrektywą Rady 85/337/EWG, trzykrotnie
zmienianą
SEA - Strategic Environmental Impact Assessment - Środowiskowa Ocena Strategiczna
SOO, PLH - Obszary sieci Natura 2000 zgodne z tzw. Dyrektywą Siedliskową
TO - Thematic objective(s), cele tematyczne, czyli grupy celowe wymienione przez Komisję Europejską
(Reg. 232/2014 ) w dokumencie ustanawiającym ENI
UE Unia Europejska
Ustawa OOŚ - Ustawa z dnia 3 października 2008 r o udostępnianiu informacji o środowisku i jego
ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko
ZPP – Zielone Płuca Polski jako część systemu Zielonych Płuc Europy – porozumienie ponadregionalne NE
Polski i terenów ościennych.
ZR – zrównoważony rozwój
3
I. WPROWADZENIE
I. 1. Podstawy programowe i formalne
Polska, jako członek UE zobowiązana jest do stosowania ocen oddziaływania na środowisko jako
instrumentu
dotyczącego
realizacji
planowanych
przedsięwzięć
oraz
uzgadniania
dokumentów
strategicznych mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz obszary sieci Natura 2000. Oceny
wpływu na środowisko planów, programów i innych dokumentów strategicznych przeprowadzane w UE
zgodnie z regulacjami obejmującymi horyzontalnie wszystkie państwa członkowskie, są podstawowym
narzędziem do kontroli zarządzania ochroną środowiska oraz respektowania zasad zrównoważonego
rozwoju. Tym samym uznane zostały jako podstawowy element wprowadzania programów pomocowych
we wszystkich dziedzinach, gdzie aspekt środowiskowy może mieć znaczący udział. W szczególności
dotyczy to projektów wsparcia regionalnego, do której to grupy zalicza się Europejski Instrument Sąsiedzki
(ENI).
Program Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina 2014-2020 ((Program PBU, Program) w
ramach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa (EIS) kontynuuje i rozszerza współpracę na obszarze
pogranicza trzech zaangażowanych państw, która dotychczas rozwijana była w ramach Programu
Sąsiedztwa Polska-Białoruś-Ukraina INTERREG IIIA/Tacis CBC 2004-2006 (Program Sąsiedztwa) i EISP
PWT Polska-Białoruś-Ukraina 2007-2013..Zakłada się, że Program zakończy się w 2024 r. a fizyczna
realizacja projektów w 2022 r. Zasięg terytorialny tych programów jest bardzo podobny, cele zbliżone,
natomiast wymiar materialny i finansowy stopniowo coraz mniejszy. Zasady funkcjonowania Programów
Współpracy Transgranicznej regulują dokumenty stworzone w UE przez Parlament i KU w 2014 roku
(232/2014, 236/2014 i 897/2014).
Prognoza oddziaływania na środowisko projektu Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś
– Ukraina na lata 2014 – 2020, (dalej: Prognoza) wykonana została na zamówienie organu rządowego
opracowującego strategiczny dokument główny zgodnie z zapisami Ustawy z dnia 3 października 2008 r o
udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz
ocenach oddziaływania na środowisko (Ustawa OOŚ). Prognoza, wykonywana jest jako oddzielny
dokument równolegle do prac nad Programem z koniecznym opóźnieniem. Jest ona etapem w procedurze
oceny wpływu na środowisko polityk, planów i programów także zapisanej w Ustawie OOŚ
implementującej w tym przypadku Dyrektywę UE.
Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko skutków realizacji polityk, strategii, planów i
programów należy do narzędzi realizacji zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju - jednej z
4
podstawowych konstytucyjnych zasad ustroju państwa polskiego oraz jednej z fundamentalnych zasad
Wspólnoty Europejskiej Należy ono do tzw. horyzontalnego prawa UE, co oznacza, że wszystkie kraje
członkowskie mają obowiązek wprowadzić taką procedurę. Stosowne zapisy znajdują się w Dyrektywie nr
2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu
niektórych planów i programów na środowisko, która weszła w życie 21 lipca 2004 r. Wynika z nich
jednoznacznie, że projekt Programu PBU musi podlegać takiej ocenie. Ustalenia o charakterze współpracy
międzynarodowej państw sąsiedzkich mogą bowiem zawierać różnego rodzaju aspekty mające znaczenie
dla stanu i działań na rzecz ochrony środowiska, w szczególności rozstrzygać o podejmowaniu
przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. W sferze merytorycznej Prognozy
obowiązują liczne Ustawy i Rozporządzenia RP określające standardy środowiskowe oraz tryb
postępowania administracyjnego w szeroko rozumianym zarządzaniu ochroną środowiska. Ze względu na
ich bogactwo nie przytacza się ich tutaj wszystkich. Szczególne znaczenie, ze względu na charakter obszaru
mają wymienione niżej. Wszystkie te regulacje ulęgały częstym zmianom, co wymaga śledzenia zapisów
aktualnych.
Ustawa Prawo ochrony środowiska z 2008 r (Dz.u. 25 poz.150)
Ustawa o ochronie przyrody z 2009 (Dz.U. 151 poz. 1220),
Ustawa o lasach z 2005 r. (Dz.U. 45 poz. 435),
Ustawa Prawo wodne z 2005 r. (dz.U. 239, poz. 2019)
Ustawa Prawo Geologiczne i Górnicze z 2005 r (Dz.U. 228 poz. 1947)
Ustawa Prawo Budowlane z 2010 r (Dz.U. 243 poz. 1623)
Ustawa o odpadach z 2010 r. (Dz.U. 185 poz. 1243).
Ustawa o substancjach chemicznych i ich mieszaninach z 2011 r (Dz.U. 63 poz. 322)
Ustawa o substancjach preparatach chemicznych z 2001 r (Dz.U. 11 poz. 84)
Ustawa o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym oczyszczaniu ścieków z 2001 r (Dz.U. 123 poz.
858)
Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach z 2005 r (Dz.U. 236 poz. 2008)
Rozporządzenie Rady Ministrów z 2010 r w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na
środowisko (Dz. U. 213 poz. 1327)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2002 r w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować
znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz.U.
122, poz. 1055)
Aktualne regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska są dostępne na stronach internetowych
Ministerstwa Środowiska. Należy wreszcie stwierdzić, że procedura SEA zyskuje w Polsce na znaczeniu,
5
jako narzędzie pozwalające na szeroki udział społeczeństwa oraz wskazywanie dróg postępu zgodnie z
zasadami rozwoju zrównoważonego.
I.2. Cel i zakres prognozy
Celem Prognozy jest określenie oddziaływania na środowisko skutków realizacji Programu PBU w
uzgodnieniu z trzema partnerami Programu. Ustawa OOŚ przewiduje ustalenie zakresu Prognozy (tzw.
scoping) jako jednego z obowiązkowych etapów procedury oceny. Organ administracji publicznej
opracowujący projekt dokumentu lub wprowadzający zmiany do przyjętego już dokumentu musi uzgodnić z
właściwymi organami zakres i stopień szczegółowości informacji wymaganych w Prognozie oddziaływania
na środowisko. W tym przypadku zakres taki został oficjalnie określony przez Generalną Dyrekcję Ochrony
Środowiska w nawiązaniu do zapisów ustawowych. Stanowisko wyraził także Główny Inspektor Sanitarny.
Prognoza jest zgodna z tymi zaleceniami.
Celem opracowania Prognozy oddziaływania na środowisko projektu Programu PL-BY-UA na lata 20142020, jest zatem całościowa analiza możliwego oddziaływania na poszczególne komponenty środowiska,
działań przewidzianych w projekcie Programu, określenie potencjalnych niekorzystnych skutków oraz
analiz możliwych działań alternatywnych, łagodzących lub kompensujących. Dokumentacja Prognozy
oddziaływania na środowisko projektu Programu na lata 2014-2020 (zwanej dalej Prognozą), stanowi
element strategiczny oceny oddziaływania na środowisko.
Zgodnie z ustaleniami pomiędzy: Ministrem Infrastruktury i Rozwoju w Polsce, Ministerstwem
Zasobów Naturalnych i Ochrony Środowiska Białorusi oraz Ministerstwem Ekologii i Zasobów
Naturalnych Ukrainy, strategiczna ocena oddziaływania na środowisko Programu będzie przeprowadzona
przez Centrum Projektów Europejskich pod nadzorem resortu infrastruktury i rozwoju, według przepisów
polskiego prawa.
Podstawą prawną opracowania Prognozy oddziaływania na środowisko projektu
Programu, będzie zatem ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i
jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko
(ustawa OOŚ) (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.), zgodna z wymogami dyrektywy 2001/42/WE z dnia 27
czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko (Dyrektywa
SOOS) oraz ze względu na Białoruś i Ukrainę Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w
kontekście transgranicznym, sporządzona w Espoo dnia 25 lutego 1991 r. (Dz.U.1999.96.1110).
Zgodnie z art. 46 ustawy OOŚ (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.) przeprowadzenie strategicznej oceny
oddziaływania na środowisko wymagane jest dla polityk, strategii, planów lub programów w dziedzinie
przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, leśnictwa,
6
rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystywania terenu, opracowywanych lub przyjmowanych przez
organy administracji, wyznaczających ramy dla późniejszej realizacji przedsięwzięć mogących znacząco
oddziaływać na środowisko. Do takich należy Program i w związku z tym organ opracowujący projekt
takiego dokumentu zobowiązany jest do sporządzenia do niego Prognozy oddziaływania na środowisko.
Zgodnie z art. 51 ustawy OOŚ (Dz.U.2013.1235 j.t., ze zm.) Prognoza obejmuje następujący zakres:
1. Wprowadzenie
1.1. Cel opracowania Prognozy
1.2. Podstawy prawne i uzgodnienie zakresu Prognozy z właściwymi organami
1.3. Metoda sporządzania Prognozy
2. Analiza projektu Programu
2.1. Informacja o zawartości, celach i działaniach zawartych w projekcie Programu
2.2. Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, UE i krajowym, istotne z
punktu widzenia projektu Dokumentu
3. Powiązania projektu Programu z dokumentami na poziomie międzynarodowym i krajowym
3.1. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi międzynarodowymi i UE
3.2. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Polski na szczeblu krajowym i regionalnym
3.3. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Białorusi na szczeblu krajowym i regionalnym
3.4. Analiza zgodności z dokumentami strategicznymi Ukrainy na szczeblu krajowym i regionalnym
4. Analiza stanu środowiska na obszarze objętym projektem Programu
4.1. Krajobraz i ukształtowanie powierzchni
4.2. Wody powierzchniowe (zasoby wodne, gospodarka wodna)
4.3. Klimat i jakość powietrza
4.4. Przyroda, różnorodność biologiczna, lasy, obszary chronione
4.5. Walory kulturowe, zabytki i dziedzictwo kulturalne i historyczne, dobra materialne
4.6. Sieć osadnicza, ludność i migracje
4.7. Zdrowie i warunki/jakość życia ludzi
4.8. Zagospodarowanie terenu, transport i infrastruktura, gospodarka (w szczególności turystyka i rekreacja,
edukacja, rynek pracy, zarządzanie granicami), użytkowanie terenów
4.9. Istniejące problemy ochrony środowiska istotne z punktu widzenia realizacji projektu Programu
5. Ocena skutków w przypadku braku realizacji Programu
6. Prognoza oddziaływania na środowisko, w tym przewidywane znaczące oddziaływania
6.1. Oddziaływania na komponenty środowiska (przyroda, ludzie, wody, powietrze, powierzchnia ziemi i
zasoby naturalne, krajobraz, klimat, zabytki i dobra materialne)
7
6.2. Ocena oddziaływań skumulowanych
6.3. Analiza możliwości oddziaływania transgranicznego projektu Programu
6.4. Analiza oddziaływań działań objętych projektem Programu
7. Problemy, niepewności i braki informacji
8. Rekomendacje (ogólne i szczegółowe dostosowane do charakteru Programu) rozwiązań mających na celu
zapobieganie i ograniczanie negatywnych oddziaływań na środowisko wynikających z realizacji Programu
9. Zalecenia dotyczące brakujących rozwiązań pro-środowiskowych
10. Propozycje metod oceny skutków realizacji projektu Programu oraz częstotliwości ich przeprowadzania
11. Prezentacja rozwiązań alternatywnych do rozwiązań zawartych w Programie wraz z uzasadnieniem ich
wyboru oraz opis metod dokonania oceny prowadzącej do tego wyboru albo wyjaśnienie braku takich
rozwiązań
12. Propozycje metod i sposobu prowadzenia monitoringu skutków realizacji Programu w zakresie jego
oddziaływania na środowisko
13. Wnioski i rekomendacje
14. Streszczenie w języku niespecjalistycznym
Wymienione elementy składowe Prognozy mogą być agregowane, a w przypadku braku związku z
charakterem Programu, pomijane lub sprowadzane do formalnych konstatacji.
I.3. Zagadnienia proceduralne
Odpowiedzialnym za wykonanie Prognozy jest organ administracji publicznej opracowujący projekt
dokumentu. Po wykonaniu Prognozy organ opracowujący projekt dokumentu poddaje go wraz z Prognozą
opiniowaniu przez te same organy, które uzgadniały zakres Prognozy. O ile jednak w przypadku
decydowania o konieczności wykonania oceny oraz o zakresie Prognozy, formą współdziałania organów
było odpowiednio porozumienie i uzgodnienie — a więc obydwa o charakterze współdecydowania, to w
przypadku projektu dokumentu poddawany jest on jedynie opinii organu ochrony środowiska współdziałanie przybiera tutaj formę niewiążącą. Jest odwrotnie niż w przypadku ocen dla przedsięwzięć,
gdzie organy ochrony środowiska tylko opiniują konieczność wykonania oceny i jej zakres, natomiast
uzgodnienie dotyczy samego rozstrzygnięcia w sprawie. Kwestia ta jest szczególnie istotna w przypadku
dokumentu o charakterze strategii międzynarodowej, jakim jest Program PBU, gdzie ostateczne decyzje
akceptujące mają bardzo wysoką rangę.
Organami administracji publicznej właściwymi do uzgadniania zakresu i szczegółowości informacji
wymaganych w Prognozie oddziaływania na środowisko dla postępowań w sprawie oceny oddziaływania na
8
środowisko przeprowadzanych przez centralny organ administracji publicznej oraz opiniowania projektów
tych dokumentów są Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska działający w strukturze Ministerstwa
Środowiska oraz Główny Inspektor Sanitarny. Ze względu na geograficzny charakter dokumentu
strategicznego zastosowanie mają także zapisy o oddziaływaniach transgranicznych.
Po wykonaniu Prognozy dalsze konsultacje i ewentualne modyfikacje muszą obejmować oba dokumenty
traktowane jaku iunctim (Program i Prognoza)
I.4. Metody pracy nad Prognozą
Prognoza dotyczy skutków środowiskowych wdrożenia Programu. Dyskusja nad Prognozą powinna
koncentrować się wyłącznie na kwestiach środowiskowych i szerzej, nad relacją Programu w stosunku do
celów i zasad zrównoważonego rozwoju. W tych warunkach podstawową metodą zastosowaną w Prognozie
jest analiza porównawcza teleologicznych zapisów Programu z przyjętymi przez Państwa PBU wzorcami
zarządzania ochroną środowiska i wdrażania zrównoważonego rozwoju. Wzorce te wynikają z formalnie
akceptowanych dokumentów (traktatów, konwencji, dyrektyw, ustaw i porozumień). Analiza porównawcza
przeprowadzona została deskrypcyjną metodą bonitacji i rankingu z ekspercko ustanowionym poziomem
akceptowania ewentualnych różnic pomiędzy wzorcami i zapisami. Wykonano to drogą zestawiania tabel i
matryc. Program PBU nie zawiera szczegółowego zapisu konkretnych działań materialnych, wprowadza
listę podstawowa i rezerwową 19 przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym i organizacyjnym. Lista ta
jest załącznikiem do Programu PBU.
W trakcie prac nad Prognozą przygotowano, jako oddzielne opracowanie, koncepcję metodyki. Ma ona
charakter wytycznych dla podobnych Prognoz, a wiec wymienia wszystkie możliwe podejścia treściowe i
metodyczne. W konkretnych warunkach dokumentu strategicznego fundamenty metodologiczne mogą ulec
ograniczeniu.
I.5. Udział społeczeństwa
Uruchomienie procesu partycypacji społecznej może
następować w dowolnym momencie przed
zatwierdzeniem dokumentu. Z uwagi na cel całego postępowania niezbędne jest, aby nastąpiło to w
momencie, gdy Prognoza jest już wykonana. Nie znaczy to jednak, aby ustawodawca nakazywał, by miało
to miejsce tylko raz. Na tle tego przepisu organ może przeprowadzać procedurę udziału społeczeństwa na
każdym etapie oceny. Istotne znaczenie dla przedmiotowego dokumentu mają także regulacje prawne
dotyczące publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska, a w szczególności Dyrektywa nr
9
2003/4/WE z dnia 28 stycznia 2003 r w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska
i uchylająca dyrektywę rady 90/313/EWG (Dz. U. UE L 41 z dnia 14.02.2003), stosowny zapis w Prawie
OOS oraz postanowienia Konwencji z Espoo, ratyfikowanej przez wszystkie uczestniczące w Programie
kraje, a także przez UE (Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym
z 1991 r.) , postanowienia Konwencji z Aarhus (Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa
w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska z 1998).
Należy zauważyć, ze dla Programu PBU Konwencja z Aarhus zajmuje szczególną pozycję nie jest to
bowiem „zwykła” konwencja z dziedziny ochrony środowiska. Mniej dotyczy ona samej ochrony
środowiska, bardziej natomiast prawa człowieka do czystego środowiska. W tym sensie prawo do
informacji, do udziału w podejmowaniu decyzji i dostępu do sądownictwa w ochronie środowiska są często
określane jako „następna generacja” praw człowieka i jako takie stanowią kluczowy element realizacji
zasady zrównoważonego rozwoju. Mamy tu do czynienia z okolicznością, kiedy kraje o bardzo odmiennych
źródłach prawa mogą wspólnie działać wykorzystując wazony dokument międzynarodowy o
ponadczasowym charakterze.
Praktycznym zaleceniem dla organu przygotowującego Program jest przeprowadzenie publicznych debat
nad projektem obu dokumentów (Programu i Prognozy) i wykorzystanie zgłoszonych uwag przy
zestawianiu ostatecznych wersji. Ze względu na międzynarodowy charakter, debaty te powinny odbywać się
z udziałem reprezentacji społeczeństwa polskiego, białoruskiego i ukraińskiego. Projekty dokumentów
muszą być udostępnione społeczeństwu polskiemu, na co najmniej 21 dni np. poprzez umieszczenie ich na
stronach internetowych.
Wyniki konsultacji społecznych winny być zreferowane w oddzielnym sprawozdaniu zawierającym
stawiane pytania oraz odpowiedzi na nie. Możliwe jest agregowanie odpowiedzi lub przywoływanie
zapisów w Strategii lub Prognozie.
II. ZAKRES PROGRAMU PBU
Prognoza przywołuje tylko te elementy Programu, które dotyczą kwestii środowiskowych. Nie jest zatem
konieczne opisywanie genezy Programu i jego związku z dokumentami strategicznymi nie tyczącymi się
kwestii
środowiskowych
i
nie
poddawanymi
procedurze
oceniania
środowiskowego.
Poza
zainteresowaniem Prognozy znajdują się także zagadnienia proceduralne nie mające związku z ochroną
środowiska i nie powodujące istotnych dla środowiska zagrożeń. Także problematyka budżetu Programu,
dopóki nie wiąże się z konkretnymi działaniami materialnymi, nie jest omawiana i analizowana. Należy
jednak stwierdzić, że zakres finansowy Programu jest bardzo ograniczony i rozłożony w czasie, co przy
10
trzech krajach-beneficjentach oznacza sumy bardzo umiarkowane, wykluczające prowadzenie znaczących
przedsięwzięć. Jednostkowe sumy umowne dotyczące zgłaszanych projektów także nie będą wysokie,
mimo, że liczba projektów jest niewielka.
Programem PBU jest delimitowany administracyjnie i obejmuje główne regiony wsparcia i regiony
przyległe. W Polsce są to podregiony główne: krośnieński i przemyski (w województwie podkarpackim),
białostocki, łomżyński i suwalski (w województwie podlaskim), bialski i chełmsko-zamojski (w
województwie lubelskim), ostrołęcko-siedlecki (w województwie mazowieckim) oraz podregiony
przyległe: rzeszowski i tarnobrzeski (w województwie podkarpackim) oraz
puławski i lubelski (w
województwie lubelskim). Na Białorusi obwodami głównymi są grodzieński i brzeski, a przyległymi
miński (łącznie z Mińskiem) oraz homelski. Wreszcie część ukraińska składa się z trzech obwodów
głównych: lwowskiego, wołyńskiego i zakarpackiego, a obwody przyległe to rówieński, tarnopolski oraz
iwanofrankowski. Mapa z zaznaczeniem tych obszarów zamieszczona jest w Programie; w Prognozie
granice widoczne są na mapie terenów chronionych.
Pomimo wyróżniania regionów głównych i przyległych, instytucje pochodzące z obu tych części i
ubiegające się o dofinansowanie z Programu są traktowane jednakowo.
Całkowita powierzchnia tak wyznaczonego terenu wynosi 316 300 km2 , z czego na Białorusi leży 44%, na
Ukrainie 32% i w Polsce 24%. Sąsiadami, poza pozostałymi terytoriami układających się państw jest Litwa
i Słowacja (sąsiedztwo z dwoma krajami) oraz Węgry, Rumunia i Rosja (sąsiedztwo z jednym krajem).
Wyczerpujące informacje demograficzne, gospodarcze, społeczne, dotyczące dziedzictwa kulturalnego oraz
niektóre przyrodnicze zawiera Program.
Projekt programu jest dokumentem zwartym i eksponującym problematykę potencjalnie interesującą
wszystkie trzy strony i jednocześnie korespondującą z ENI. W szczególności Program PBU ściśle nawiązuje
do trzech grup strategicznych z zapisów Instrumentu ENI, są to:
A. Promowanie rozwoju gospodarczego i społecznego w regionach po obu stronach wspólnej granicy;
B. Rozwiązywanie wspólnych wyzwań dotyczących środowiska, zdrowia publicznego i bezpieczeństwa;
C. Promocja lepszych warunków i zasad zapewniających mobilność osób, towarów i kapitału.
Zidentyfikowano cele tematyczne czyli
grupy celowe (TO) wraz z wewnętrznymi priorytetami, jako
potencjalne zagregowane kierunki rozwojowe. Program przyczynia się do wszystkich wyżej wymienionych
celów strategicznych oraz do zidentyfikowanych potrzeb regionalnych poprzez finansowanie realizacji
niekomercyjnych projektów odnoszących się do następujących czterech TO i poświęconych im priorytetów:
1. Promocja kultury lokalnej i zachowanie dziedzictwa historycznego (TO3)
Priorytet 1.1 Promocja lokalnej kultury i historii
Priorytet 1.2 Promocja i zachowanie dziedzictwa naturalnego
11
2. Poprawa dostępności regionów, rozwoju trwałego i odpornego na klimat transportu oraz sieci i systemów
komunikacyjnych (TO7)
Priorytet 2.1 Poprawa i rozwój usług transportowych i infrastruktury
Priorytet 2.2 Rozwój infrastruktury technologii informacyjno-komunikacyjnych
3. Wspólne wyzwania w obszarze bezpieczeństwa i ochrony (TO8)
Priorytet 3.1 Wsparcie dla rozwoju ochrony zdrowia i usług socjalnych
Priorytet 3.2 Podejmowanie wspólnych wyzwań związanych z bezpieczeństwem
4. Promocja zarządzania granicami oraz zarządzanie bezpieczeństwem, mobilnością i migracjami (TO10)
Priorytet 4.1 Wsparcie dla efektywności i bezpieczeństwa granic
Priorytet 4.2 Poprawa operacji zarządzania granicami, procedur celnych i wizowych
TO3 ma na celu ochronę i propagowanie dziedzictwa kulturowego i historycznego regionów
transgranicznych, wzmacnianie powiązań kulturowych i współpracy, poprawę wizerunku regionu i
atrakcyjności oraz zwiększanie aktywności społeczności lokalnych. Istnienie dobrze utrzymanych obiektów
dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego jest ściśle związane z rozwojem turystyki transgraniczne, w tym
tak oczekiwanej kwalifikowanej. Turystyka została zdefiniowana jako sektor o najwyższym potencjale
generujących przychody i będącym rosnącym źródłem zatrudnienia i inwestycji, w szczególności na
obszarach wiejskich. W celu lepszego wykorzystania dziedzictwa regionalnego i zwiększenia liczby
turystów zarówno przyjeżdżających jak i lokalnych, wymagana jest poprawa stanu różnorodnych miejsc o
potencjale kulturalnym i naturalnym, poprawa ładu przestrzennego oraz dalszy rozwój infrastruktury
turystycznej. Priorytety będą koncentrować się na poprawie stanu fizycznego "obiektów" kultury i
dziedzictwa naturalnego, a także na działaniach "miękkich". Rozwój infrastruktury fizycznej powinien być
wspierany poprzez wzmocnienie kontaktów i sieci między zainteresowanymi stronami w sektorach kultury i
turystyki. Ponadto, atrakcyjność turystyki i wzrost w sektorze są silnie uzależnione od różnorodności i
jakości usług turystycznych, wizerunku regionu i właściwego rozpowszechnienia sezonowej działalności
turystycznej. W związku z powyższym działania mające na celu promocję i dywersyfikację produktów
turystycznych będą również objęte tym TO. Działania obejmują również finansowanie projektów o małym
budżecie. Jednorazowa wartość dotacji na rzecz takiego projektu nie może być wyższa niż 60 000 euro.
W priorytecie 1 dotyczącym promocji lokalnej kultury i historii indykatywne przedsięwzięcia mogą być
następujące: inicjatywy i wydarzenia dotyczące promocji i zachowania lokalnej kultury i historii;
projekty mające na celu wsparcie, promocję i zachowanie tradycyjnego rzemiosła, rękodzieła i
umiejętności; projekty promujące walory turystyczne; dotyczące przygotowania i realizacji inwestycji w
infrastrukturę turystyczną i usługi zwiększające użytkowanie dziedzictwa kulturowego w turystyce;
tworzenie produktów turystycznych, z poszanowaniem konieczności ochrony dziedzictwa kulturowego;
12
stymulowanie współpracy międzyinstytucjonalnej w zakresie dziedzictwa historycznego i kulturowego;
konserwacja, zachowanie i adaptacja lub rozwijanie dziedzictwa kulturowego do celów turystycznych oraz
społecznych, kulturalnych, edukacyjnych i innych; szkolenia i wymiana personelu mające na celu: poprawę
umiejętności w zakresie zarządzania dziedzictwem kulturowym, rozwój wspólnych produktów i usług
turystycznych, marketing zasobów dziedzictwa z obszaru programu itp. Jak z powyższego wynika są to
wszystko działania służące prośrodowiskowej aktywizacji terenu.
W priorytecie 2. Promującym zachowanie dziedzictwa naturalnego także znajdujemy działania zgodne z
taką aktywizacją. Mowa o przedsięwzięciach, takich jak: inicjatywy i wydarzenia dotyczące promocji i
zachowania dziedzictwa naturalnego; tworzenie produktów turystycznych odnoszących się do ochrony
dziedzictwa naturalnego; rozwój umiejętności i współpracy pomiędzy władzami lokalnymi i regionalnymi
w zakresie zarządzania zasobami naturalnymi; rozwój strategii transgranicznych służących zachowaniu i
wykorzystywaniu krajobrazu; inwestycje w infrastrukturę środowiskową, w szczególności zarządzanie
ściekami i wodą, szkolenia i wymiana personelu mające na celu poprawę umiejętności w zakresie
zarządzania dziedzictwem naturalnym, rozwoju wspólnych produktów i usług turystycznych, marketingu
zasobów dziedzictwa z obszaru programu i innych umiejętności powiązanych; budowa, przebudowa lub
modernizacja infrastruktury służąca zwiększeniu wykorzystania dziedzictwa naturalnego na rzecz turystyki,
włączając uzupełniającą infrastrukturę turystyczną. W ramach TO3 planowana jest również realizacja
Dużych Projektów Infrastrukturalnych (DPI) związanych z modernizacją historycznych obiektów
architektury.
TO7 czyli poprawa dostępności regionów, rozwój trwałego i odpornego na klimat transportu oraz sieci i
systemów komunikacyjnych wiąże się ze słabym skomunikowanie oraz niewystarczającą ilość sieci
komunikacyjnych i systemów, co utrudnia kontakty transgraniczne i zakłóca ruch tranzytowy, a w
konsekwencji obniża atrakcyjność regionu dla inwestorów. Przewiduje się
finansowanie działań
związanych z poprawą dostępności transportowej, rozwojem transportu przyjaznego dla środowiska,
budową i modernizacją sieci łączności i systemów oraz poprawą infrastruktury informacyjnej i
komunikacyjnej na obszarze objętym Programem. Widoczna jest koncentracja na rozwoju dróg lokalnych
oferujących istotne efekty transgraniczne i oddziaływanie. W Programie zapisano indykatywne
przedsięwzięcia w ramach obu priorytetów. Zauważyć tam należy wspólne działania wspierające
zrównoważony rozwój miast i regionów oraz rozwój i poprawę przyjaznych dla środowiska
niskoemisyjnych systemów transportu (włączając zmniejszanie poziomu hałasu.
Wspólne wyzwania w obszarze bezpieczeństwa i ochrony (TO8) powinny poprawić stosunkowo niską
jakość życia mieszkańców w wielu aspektach, począwszy od trudnych warunków materialnych i gorszego
dostępu do rynku pracy, poprzez niewystarczającą dostępność infrastruktury socjalnej aż do ograniczonego
13
dostępu do służby zdrowia. Koresponduje to ze strategicznym celem B współpracy transgranicznej EIS
"Wspólne wyzwania w obszarze ochrony środowiska, zdrowia publicznego i bezpieczeństwa". Istotne jest
włączenie do drugiego priorytetu tego TO inicjatyw w zakresie zapobiegania katastrofom naturalnym i
człowieka oraz podnoszenia kwalifikacji pracowników w podejmowaniu działań ratowniczych.
W części dotyczącej granic (TO 10) ważne jest przeciwdziałanie rozprzestrzenianiu się chorób ludzi,
zwierząt i roślin ponad granicami, a także przeciwdziałanie i eliminacja nielegalnego handlu rzadkimi i
zagrożonymi gatunkami. Ponadto wspierane będą działania poświęcone małemu ruchowi granicznemu.
W priorytecie 1 „Wsparcie dla efektywności i bezpieczeństwa granic” zapisano indykatywnie inicjatywy
służące adaptacji i rozbudowy istniejących przejść granicznych dla ruchu pieszego i rowerowego; a w 2.
Priorytet 2: „Poprawa operacji zarządzania granicami, procedur celnych i wizowych” dostrzec można
działania wspierające zarządzanie granicami w zakresie zapobiegania i zwalczania nielegalnej migracji i
handlu. Planowana jest również realizacja DPI związanych z modernizacją infrastruktury przejść
granicznych.
W ramach Programu, DPI są wybierane wyłącznie w ramach procedury bezpośredniej i procedura ta ma
dziedzinie monopol de jure albo de facto oraz
określonego rodzaju podmiotu ze względu na jego kompetencje techniczne, wysoki poziom specjalizacji lub
uprawnienia administracyjne.
Zatwierdzona lista DPI znajduje się w załączniku do Programu żadne inne projekty nie mogą być wybrane
w ramach procedury bezpośredniej. Tym samym lista przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na
środowisko została a priori wyczerpana. Pozostała część Programu obejmuje działania „miękkie” lub z
komponentem infrastrukturalnym o finansowym wymiarze do 2,5 mln euro, o małym lub o znikomym
oddziaływaniu środowiskowym, przeważnie pozytywnym.
Zatem celem ogólnym Programu jest odpowiedni do wspólnych wyzwań regionu zrównoważony społeczny
i ekonomiczny rozwój dokonywany z wykorzystaniem transgranicznej współpracy i integracji. Zapis taki
jest bliski ogólnym hasłom zrównoważonego rozwoju, gdyż aspekty ekonomiczne i społeczne są
nieodłącznym, choć nie wyłącznym elementem takiego rozwoju. Można już tu stwierdzić, że ten główny cel
jest programowo zgodny z szeroko rozumianą ochroną środowiska i wdrażaniem zasad zrównoważonego
rozwoju. Z drugiej strony powyższe zapisy wyraźnie koncentrują się na poprawie struktur obsługujących
granice i w mniejszym stopniu na wsparciu infrastruktury „turystycznej” (kultura, dostępność, sanitacja).
W sumie chodzi o wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych. Problem relatywnego zacofania
gospodarczo-społecznego terenów przygranicznych nie jest obcy ani Polsce, ani Białorusi, ani Ukrainie.
14
Program dokumentuje ten stan i zawiera najnowsze dane, sygnalizujące wciąż utrzymujący się niekorzystny
trend.
Z ekologicznego punktu widzenia należy zauważyć tu dwa aspekty. Wzrost konkurencyjności w sensie
przestrzennym w Europie odbywa się obecnie przy wyraźnym wzroście poziomu infrastruktury
sozotechnicznej oraz pojawianiu się kryteriów zrównoważonego rozwoju w stosunku do działalności
gospodarczej. Ponadto obszary opóźnione rozwojowo zwiększają swą konkurencyjność przede wszystkim
dzięki rozwojowi sfery usług, w tym zwłaszcza usług niematerialnych. Oba te aspekty mogą wywołać
korzystne skutki środowiskowe. Może to być osiągane dzięki poprawie dostępności obszaru.
Bardzo istotnym z ekologicznego punktu widzenia są działania przewidziane w priorytecie 3.1 i 3.2.
dotyczącym, szerzej zapisując, poprawę jakości życia. Mowa tu wprost o poprawie stanu środowiska,
przede wszystkim w rozumieniu emisyjnym oraz o poprawie bezpieczeństwa cywilnego i bezpieczeństwa
granic. Priorytety te bezpośrednio i zdecydowanie wspierają realizację zasad zrównoważonego rozwoju.
Ochrona środowiska w obszarze przygranicznym oznacza także wspólne zarządzanie najcenniejszymi
obszarami przyrodniczymi, które w znaczącej liczbie położone są transgranicznie.
W przypadku TO3 także wspierane są zasady zrównoważonego rozwoju, bo wprowadzane są inicjatywy
lokalne, które mogą być realizowane przez samorządy dobrze znające uwarunkowania środowiskowe.
Priorytety są z jednej strony silnie związane z położeniem geopolitycznym regionu, z drugiej z jego
przyrodniczą i demograficzną bogatą specyfiką oraz z tradycją, kulturą oraz historią.
Bezpośrednie odniesienie do treści ekologicznych umieszczono w dwóch krótkich podrozdziałach programu
dotyczących stanu środowiska oraz zadań w zakresie jego poprawy. Zwrócono uwagę na słabą
infrastrukturę urządzeń do ochrony środowiska na obszarach o małej gęstości zaludnienia oraz bardzo
wysokich walorach i zasobach środowiskowych. Nisko ocenia się poziom świadomości ekologicznej, co
wynika także ze słabości ruchów obywatelskich (NGOs). Kierunki zmian to wzmocnienie standardów
życia, także poprzez proste zwiększenie dostępu do wolnych zasobów i poprawienie ładu przestrzennego. W
sferze aktywności gospodarczej największe perspektywy ma podwyższenie znaczenia produktu
turystycznego, usprawnienie gospodarki odpadami i gospodarki wodno-ściekowej. W Programie nie
zawarto priorytetów czysto związanych z ochroną środowiska. W szczególności pomija się inwestycje
energetyki odnawialnej oraz inne innowacje technologiczne służące tej ochronie.
Zwrócono także uwagę na rolę ustanowionych niedawno obszarów NATURA 2000 będących
najważniejszym „rusztem” przyrodniczym terenu oraz na projekty tworzenia dwu i trójstronnych
rezerwatów biosfery. Dwa takie tereny już istnieją na trójgranicznych obszarach pomiędzy Polską,
Białorusią i Ukrainą (Polesko-Szacki) oraz Polską, Ukrainą i Słowacją (Karpacki)). Zwraca się uwagę na
wciąż niedostateczne rozpoznanie walorów środowiska, zwłaszcza biotycznego.
15
Analiza SWOT obejmuje także aspekty środowiskowe, trafnie je nazywając. W Prognozie załączono
głębszą, środowiskową analizę SWOT.
Program zawiera cele tematyczne czyli grupy celów środowiskowych ulokowanych w zapisie TO oraz
priorytetów. Pierwsza grupa to cele artykułowane bezpośrednio: zawarty w celu głównym rozwój
zrównoważony, ochrona środowiska oraz jakość życia, zawsze rozumiana jako niezbędny czynnik postępu
w dziele zrównoważonego rozwoju. Pośrednio celami takimi jest umiejętne zwiększenie dostępności terenu
wraz z rozwojem usług niematerialnych (turystyka, ale też zarządzanie obszarami cennymi przyrodniczo).
Cele prośrodowiskowe mogą się także wiązać z priorytetami dotyczącymi ochrony granic i usprawnień
transgranicznycjh. Program zdecydowanie deklaruje, że konkretne przedsięwzięcia (przede wszystkim
drogowe) będą realizowane z wyraźnym akcentem prośrodowiskowym. Projekty niekorzystne
środowiskowo nie będą dopuszczone do realizacji.
III. STAN ŚRODOWISKA NA OBSZARZE PROGRAMU
III.1. Ogólna charakterystyka środowiska obszaru PBU
Obszar PBU należy do Europy Wschodniej, ukształtowanej przede wszystkim na prekambryjskiej
platformie, gdzie młodsze utwory zalegają na sztywnym i generalnie płaskim podłożu. Wynikają z tego
korzystne warunki asejsmiczne oraz nizinny charakter większości terenu. Antyklinorium karpackie jest
niewielkim urozmaiceniem w tej generalnej budowie. Południkowa rozciągłość terenu zdecydowała o
istotnych kontrastach termicznych pomiędzy chłodnymi rubieżami północnymi a kotlinami podkarpackimi.
Cechą charakterystyczną jest przejściowość oceaniczno-kontynentalna klimatu z niewielką przewagą
opadów letnich oraz podwyższoną (w stosunku do reszty Europy) amplitudą roczną temperatury powietrza
(powyżej 230 C). Obszar PBU jest odwadniany do Bałtyku (dorzecza Wisły, i Niemna), Morza Czarnego
(dorzecza Dniepru, Bohu i Dniestru, a niewielkie fragmenty także przez Cisę do Dunaju). W północnej
części występują obszary bezodpływowe o niewielkiej relatywnie powierzchni. Przeważają rzeki średnio i
małowodne, liczne są krajobrazy hydrogeniczne, w znacznej części osuszone i zdrenowane. Bogata
roślinność zarówno leśna jak i łąk wyróżnia teren na tle bliższego i dalszego otoczenia. Wynika to także z
bogactwa rodzajów, typów i podtypów gleb, w tym gleb najwyższych klas bonitacyjnych (czarnoziemy na
lessach, czarne ziemie, rędziny). Obszar PBU jest bogaty kulturowo, etnicznie i historycznie.
Analizowany obszar o powierzchni porównywalnej ze średnim krajem europejskim nie jest jednorodny pod
względem jakości środowiska. W epoce globalizacji, ale jednocześnie centralizacji, większego znaczenia
nabierają obszary charakteryzujące się unikatowymi cechami środowiska przyrodniczego i kulturowego.
16
Owa odrębność i wyjątkowość staje się wartością samą w sobie, którą trzeba chronić, ale także roztropnie
wykorzystywać. Pogranicze polsko-białorusko-ukraińskie jest takim unikatowym obszarem, który może
stać się polskim swoistym „towarem” eksportowym i jednocześnie okazją do szybszego postępu społecznoekonomicznego. Cechy wyróżniające ten obszar stanowią szczególny, złożony oraz niezwykle atrakcyjny,
choć nie do końca poznany produkt. Mowa o:
•
niskiej gęstości zaludnienia dostosowanej do warunków naturalnych; występowaniu obszarów mało
zmienionej przyrody
mało znanej nawet w krajach objętych współpracą;
•
czystym, najczystszym w tej części Europy powietrzu;
•
dobrej jakości wód, zanieczyszczonych praktycznie tylko ściekami komunalnymi;
•
wyjątkowej różnorodności systemu przyrodniczego; bogactwie ekosystemów hydrogenicznych, ale też
zbiorowisk pontyjskich; obecności gatunków rzadkich, dla których trzeba organizować specjalne
systemy ochrony;
•
atrakcyjnych kompleksach lasów (w tym pierwotnych puszcz), jezior i użytków zielonych;
•
możliwości obcowania z przyrodą, nie zmienioną przez cywilizację;
•
bogactwie kultur, tradycji i obyczajów;
•
dobrej tradycyjnej i zdrowej kuchni; dobrych warunkach do produkcji zdrowej żywności i lokalizacji
„zielonego przemysłu”.
III.2. Charakterystyka sozologiczna
Najważniejsze zagrożenia środowiska wynikają z realizacji wielkoobszarowych, generalnie nietrafionych
przedsięwzięć z gatunku ”przekształcania przyrody”, co było sztandarowym wyzwaniem epoki realnego
socjalizmu państwowego realizowanego we wszystkich krajach Programu PBU.
Największe szkody dokonane zostały w stosunku do powierzchni ziemi i pokrywy glebowej. Podole i
Wołyń to tereny o gęsto rozmieszczonych wyrobiskach poeksploatacyjnych, na Polesiu liczne są tereny
całkowicie zniszczonej gleby torfowej. Wody powierzchniowe są silnie zeutrofizowane, w tym także
odcinki źródłowe. Praktycznie nie występują rzeki o przydatności do bezpośredniego spożycia, choć z
drugiej strony wód całkowicie zdegradowanych praktycznie nie ma. Poprawia się jakość wody w jeziorach,
z których około 30% zaliczyć można za niezagrożonych degradacją. Obszar PBU obecnie nie wykazuje
większych stref podwyższonych stężeń zanieczyszczeń. Występują tylko źródła lokalne zanieczyszczeń
pospolitych (energetycznych i transportowych). Zagrożenie transportem jest obecnie umiarkowane lub
słabe. Co do zagrożeń przemysłowych, to obszar ten charakteryzuje się przeciętnym lub niskim jego
oddziaływaniem na atmosferę, hydrosferę, pedosferę i biosferę. Nie są znane z tego terenu sygnały o
17
zdrowotnych następstwach zagrożeń fizyko-chemicznych związanych z przemysłem. Najpoważniejsze
ogniska emisji przemysłowej i jednocześnie obszary zdegradowane geochemicznie znajdują się po
ukraińskiej stronie Roztocza (Zagłębie Jaworowskie). Polski okręg wydobycia węgla (Łęczna – Bogdanka)
oraz cementowy (Chełm)
nie wyrządził znaczniejszych szkód ekologicznych. Grodno jest osrodkiem
znaczących emisji z zakładów produkcji nawozów sztucznych.
Istotne znaczenie może mieć perspektywa budowy elektrowni jądrowej na Białorusi.
Lokalnie występują odpady toksyczne, które nie zostały unieszkodliwione oraz skutki generalnie źle
prowadzonej gospodarki odpadami komunalnymi. Z drugiej strony wiele miejscowości ma formalnie lub
potencjalnie cechy uzdrowisk.
Parametry populacyjne (florystyczne i faunistyczne) wykazując dużą zmienność regionalną w ramach
obszaru PBU osiągają najwyższe wartości w rejonie Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej i Karpackiej, a
także w Dolinie Bugu, Narwi, Biebrzy, górnego Dniestru, Cisy. Szczególnie cenna jest flora hydrofilna i
kserotermiczna. Faunistycznie wyróżniają się ssaki, gady i ptaki drapieżne oraz wodno-błotne.
Stan obiektów krajobrazu kulturowego nie jest zadawalający. Większość lokalnych zabytków, w tym
zespołów urbanistycznych, jest zdewastowanych lub zaniedbanych. Często nieczytelny jest też układ
osiedleńczy, będący na tym terenie ważną atrakcją krajobrazową.
Łącząc wymienione poprzednio cechy krajobrazów PBU oraz zagrożenia oceniane ogólnie stwierdza się, że
mamy tu do czynienia z wartościowym środowiskiem o wysokich walorach, które często są tylko
potencjalne – ich wyeksponowanie wymaga prac remediacyjnych i rewitalizacyjnych.
Ilościowa charakterystyka sozologiczna obszaru PBU została przedstawiona w tablicy poniżej.
Scharakteryzowano sytuację w zakresie zagrożeń fizyko-chemicznych i niektórych biologicznych. Dane
poniższe zestawione z warunkami przeciętnymi w Polsce potwierdzają ogólną diagnozę o czystości
powietrza, gleb i dobrym stanie biosfery przy poważnych zapóźnieniach sanitarnych.
TABLICA I. Wybrane charakterystyki imisyjne obszaru PBU
Komponent
związany
stanem środowiska
ze Charakterystyczne
średnie
wartości
lub Relacje w stosunku
do Tendencja
na reszty kraju (Polski)
zmian –
obszarze PBU
1
Imisja gazowa SO2
0,1 S98,9/D24
obecnych
stężenia 3-krotnie niższe
powolny dalszy
spadek
2
Imisja gazowa NOX
0,25 Sa/Da
dwukrotnie niższe stężenia
stabilizacja,
lokalnie
powolny
18
wzrost
3
poniżej 0.05 S8max/D8max, zdecydowanie
Imisja gazowa CO
niższe zanikanie
nie stężenia
praktycznie
występuje
uśrednione ognisk
przestrzennie,
lokalne lokalnych
zagrożenia
PM10 0,5 μg/m3
4
Imisja pyłowa
5
Mokra depozycja siarczanów 615 mg S/m2
najniższa w Polsce, około powolny
do gleby
40% poniżej średniej
spadek
Azotany i azotyny w wodach > 15 mg NO3/dm3
średnia krajowa
stabilizacja
na 255 kg/mk/rok
15% mniej
szybki wzrost
na około 85 kg/mk/rok
około dwukrotnie więcej
bez zmian
6
2,5-krotnie niższe stężenia
fluktuacje
gruntowych
7
Odpady
komunalne
mieszkańca
8
Odpady
komunalne
wysypiskach
oraz
nielegalnych
poza
miejscami
składowania i przerobu
9
Jakość
wody
w
ujęciach 80% ujęć z wodą skażoną W Polskiej części obszaru brak poprawy
indywidualnych
PBU ponad połowa ujęć
bakteriologicznie
jest
skażona
bakteriologicznie
10 Hałas uciążliwy w obszarach Wskaźnik
zabudowanych
akustycznej
uciążliwości Południowa Polska – 3, wzrost,
ruchu środkowa 2-2,5
lokalnie szybki
drogowego – 1 (jeden)
11 Zagrożenie
szkodnikami
lasów słabe
Na
obszarze
południowej,
owadzimi
pierwotnymi i wtórnymi
północnej, stabilizacja
środkowej i
zachodniej Polski silne i
przeciętne
12 Zagrożenie promieniowaniem Godzinna
jonizującym
dawka W Polsce od 63 do 85 stabilizacja
promieniowania gamma nGy/h
68 nGy/h
19
Objaśnienia: 1. relacja przeciętnych stężeń miarodajnych dobowych (percentyle) do wartości średnich
dopuszczalnych dobowych; 2. relacja średnich wartości rocznych do dopuszczalnych rocznych; 3. relacja
średniej maksymalnej koncentracji 8-godzinnej do wartości dopuszczalnych; 4. PM – pył o frakcji poniżej
10μm; 5. w przeliczeniu na siarkę; 8. szacunek wynikający z bilansu odpadów składowanych; 10.
województwo podlaskie jest uważane za najmniej narażone na hałas komunikacyjny i dane z tego
województwa przyjmowane są jako porównawcze (wskaźnik 1), podobne warunki panują w województwie
lubelskim; 12. dawka absorbowana przez kilogram ( w tym przypadku gleby) przez godzinę wyrażana w
Dżulach – gray (1 Gy = J/kg).
Wykorzystano dane z raportów PIOŚ „Stan środowiska w Polsce” – ostatni z 2013 r. oraz najnowszych
internetowych raportów wojewódzkich przygotowywanych przez WIOŚ
(podlaskie, lubelskie,
podkarpackie). Ostatnie dane dotyczą 2012-2013 r.
Do powyższej charakterystyki należy dodać uwagi związane z wielkimi klęskami ekologicznymi.
Wschodnie rubieże obszaru na Białorusi oraz na Ukrainie przeżyły jedną z największych tragedii
ekologicznych – awarie reaktora jądrowego w Czarnobylu i następstwa uwolnienia radionuklidów. Do dziś
znaczne przestrzenie, zwłaszcza w Obwodzie Homelskim są uważane za skażone i praktycznie nie są
wykorzystywane. Ogniska skażeń wystąpiły także na Ukrainie i w zdecydowanie mniejszym stopniu w
północno-wschodniej Polsce. Poziom zagrożenia nadal jest lokalnie znaczący, co ogranicza produkcje
roślinną oraz wykorzystanie runa leśnego, żywych zasobów wód itd.
Poważne, negatywne skutki środowiskowe miały prowadzone na tych terenach intensywne prace
melioracyjne. Przeprowadzono je w XX stuleciu we wszystkich krajach, najwięcej na Polesiu, mniej na
Podlasiu i Wołyniu. Zniszczono wtedy tysiące hektarów bezcennych torfowisk niskich, w tym
przepływowych i w dewastacyjnym stylu uregulowano wiele rzek niszcząc ich wartościowe przyrodniczo
koryta i doliny.
Powyższe cechy w ujęciu generalnym są konstytutywne dla przygranicznej części omawianego obszaru
PBU, chociaż są wewnętrznie, subregionalnie i lokalnie silnie zróżnicowane.
Przytoczone w kolumnie drugiej przeciętne charakterystyki środowiskowe obszaru PBU należy traktować
jako wyjściowe do przeprowadzanych w przyszłości ewaluacji. Po dane szczegółowe należy sięgać do
oficjalnych zestawień państwowego monitoringu środowiska (w Polsce i odpowiednio na Białorusi i
Ukrainie). Należy stwierdzić, że we wszystkich krajach współpracy dane takie są obecnie dostępne i
wiarygodne.
III.3. Ochrona przyrody
20
Po polskiej stronie obszaru znajduje się osiem istniejących Parków Narodowych (Wigierski, Biebrzański,
Narwiański, Białowieski, Poleski, Roztoczański, Bieszczadzki i Magurski), co najmniej jeden projektowany
(Przemyski), kilkanaście parków krajobrazowych, ponad sto pięćdziesiąt rezerwatów i wiele innych form
konserwatorskiej ochrony przyrody (obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, stanowiska
dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe). Na omawianym terenie są
Rezerwaty Biosfery UNESCO (Białowieski, Jezioro Łuknajno, Karpaty Wschodnie i Polesie Zachodnie),
jeden obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO (Puszcza Białowieska), obszary wodno-błotne chronione
na mocy ratyfikowanej przez Polskę Konwencji Ramsarskiej (Jezioro Łuknajno, Dolina Rospudy,
Biebrzański, Wigierski, Poleski i Narwiański Park Narodowy). Bieszczadzki i Białowieski Park Narodowy
uhonorowane są Dyplomem Europy jako jedyne w Polsce. Po stronie białoruskiej podobnie wysokiej
wartości są parki narodowe: Białowieski, Naroczyński, Polesia Nadbużańskiego oraz Prypecki. Szczególne
znaczenie mają ustanowione obszary NATURA 2000, należące zarówno do „ptasich – OSO” jak i
„siedliskowych” – SOO. Sieć NATURA 2000 obejmuje w polskiej części obszaru PBU wszystkie wyżej
wymienione Parki Narodowe, a ponadto długą listę obiektów, wyszczególnioną w poniższej tabeli. W sumie
obszary NATURA 2000 obejmują poniżej 11 % polskiej części terenu PBU (8 000 z 75 912 km2).
Dokładne wyliczenie tej powierzchni jest trudne ze względu na liczne obszary położone na granicy PBU.
Należy podkreślić, że w skali Europy, a nawet świata, ta część Środkowej Europy posiada wartości
przyrodnicze, rozumiane ekologicznie i krajobrazowo, niezwykle rzadkie, szczególnie cenione tak u
przyrodników, jak i turystów, będące jednocześnie unikalnymi zasobami różnorodności biologicznej
(zarówno siedliskowej, jak i gatunkowej, genetycznej oraz krajobrazowej). Na pograniczu oceanicznej i
kontynentalnej Europy wykształciły się na podłożu o genezie glacjalnej i fluwioglacjalnej geoekosystemy
nizinne pojezierzy, pradolin, niskich gór i wyżyn z akcentami pontyjskimi. Mozaika mezoregionalna jest tu
wyjątkowo duża, wywołana różnicami podłoża, a przede wszystkim odmiennością stosunków
klimatycznych i wodnych, w tym zasilania. Taką przyrodę utrzymuje przejściowy klimat z cechami
atlantyckimi i kontynentalnymi, z dużą zmiennością warunków pogodowych i uwarunkowany znaczna
rozciągłością południkową w części Europy o znacznych kontrastach atlantycko-azjatyckich. Cechą istotną
jest także równoleżnikowa rozciągłość przy jednoczesnej zwartości hydrologicznej (przede wszystkim
dorzecza Bugu i Narwi). Jedynym poważnym zakłóceniem jedności przyrodniczej tej krainy są całkowicie
sztuczne granice administracyjne, sztuczne także ze społecznego punktu widzenia.
Na omawianym obszarze wyróżnić trzeba siedem transgranicznych obszarów o wyjątkowych walorach
przyrodniczych i kulturowych - obszarów o szczególnej wartości. To kolejno, od północy: Zespół puszcz
otaczających Kanał Augustowski (Augustowska, Grodzieńska i Dajnawska), Puszcza Białowieska, Pobuże
Podlaskie, Polesie Włodawskie, Obniżenie Dubieńskie, Roztocze, Przemyski łuk Sanu i Bieszczady z
21
pogórzami.. Program powinien koncentrować najważniejsze działania tyczące się ochrony środowiska
właśnie tam. Obszary te zajmują ponad połowę strefy przygranicznej PBU i sięgają do granic przyjętej
delimitacji PBU.
W obrębie obszaru objętego Programem na Ukrainie znajduje się kilkanaście terenów o wysokim statusie
ochronnym, przy czym ukraińska kategoryzacja nie odpowiada klasyfikacji IUCN, która stosuje UE i
Polska. Wymieniamy tu zatem trzy jednostki znajdujące się bezpośrednio przy granicy z Polską:
Rezerwat ścisły Roztocze, Jaworowski Part Narodowy oraz Nadsański Park Krajobrazowy. Inne obiekty
zaznaczono na mapce.
Z tego, przeglądowego opisu wynika, że cały analizowany obszar leży w bezpośrednim sąsiedztwie
niezwykle wartościowych terenów. Tylko na bardzo niewielkich odcinkach granicy na północ od Kuźnicy,
w rejonie Wysokich (Białoruś) oraz w rejonie Bełza i Jaworowa (Ukraina) krajobraz nie jest wybitnie
atrakcyjny – w tym ostatnim przypadku ze względu na eksploatację górniczą – kolejny problem do
uwzględnienia w dalszej współpracy. Tak więc mieszkańcy omawianego obszaru mają do cennych miejsc
przyrodniczych nie więcej niż 25 km, a najczęściej poniżej 15-tu. Należy tu dodać, że tereny przygraniczne,
nawet prawie bezleśne, odznaczają się urokiem nienaruszonej struktury ekstensywnych agrocenoz, co było
przyczyną ustanowienia przy granicy od strony polskiej obszarów chronionego krajobrazu. Przykładami
takich terenów, czekających na odkrycie i powiązanie z sąsiadem jest Grzęda Sokalska (po polskiej stronie
Lasy Dołhobyczowskie i Dolina Bugu wpływającego do Polski) oraz długi odcinek strefy pogranicznej z
Białorusią od Kruszynian na południu przez Krynki do Kuźnicy. Należy zauważyć, że obszar NATURA
2000 PLB20000 „Puszcza Knyszyńska” w wersji Ministerstwa Środowiska nie sięga do granicy, ale na
„Shadow list”, czyli zestawieniu proponowanych przez polskie organizacje ekologiczne nowych obszarach
NATURA 2000 akceptowanym przez Komisję Europejską, następuje kontakt tego obszaru z Białorusią
pomiędzy Narejkami i Łapiczami, a więc praktycznie na całym odcinku, gdzie rzeką graniczną jest bardzo
atrakcyjna przyrodniczo Świsłocz (w propozycji inwestycji jest most na tej rzece). Wreszcie odnotować
trzeba, że granica pomiędzy Białorusią i Ukrainą w sąsiedztwie Polski też przechodzi przez tereny cenne
(Polesie Zachodnie, sąsiedztwo Szackiego PN). Podobnie jest z granicą Białorusko-Litewską (dolina
Niemna) oraz Ukraińsko-Słowacką (Bieszczady).
Należy zauważyć, że wymienione obszary o bardzo wysokich walorach przyrodniczych, tylko w części
północnej i południowej, silnie wiążą się z systemem ochrony krajobrazu i przyrody w Polsce. Mowa o
kontynuacji strefy pojeziernej od Puszczy Augustowskiej przez Pojezierze Ełckie i dalej na zachód, a także
ciągiem południowo-zachodnim przez dolinę Biebrzy i Narwi.
TABLICA II. Zestawienie obszarów NATURA 2000 w granicach Programu PBU
22
*Objaśnienie: PLB – obszary specjalnej ochrony ptaków, PLH – specjalne obszary ochrony siedlisk, PLC - obszary specjalnej
ochrony ptaków i specjalne obszary ochrony siedlisk, których granice się pokrywają.
** Objaśnienie do nazw podregionów: b - białostocki, bp – bialskopodlaski, c- chełmski,
łomżyński, o- ostrołęcki, p – przemyski, r – rzeszowski
s – siedlecki , su - suwalski, t – tarnobrzeski, z- zamojski
k – krośnieński, l – lubelski, ł –
23
Numer *
Nazwa
Nazwa
podregionu**
PLB
Ostoja Biebrzańska
b-su-ł
Ostoja Suwalska
b-su
Jeleniewo
b-su
Ostoja Wigierska
b-su
Dolina Biebrzy
b-su, ł
Narwiańskie bagna
b-su, ł
Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnień
b-su
Wydmy Lucynowsko-Mostowieckie
o-s
Puszcza Piska
ł, o-s
Puszcza Napiwodzko-Ramudzka
o-s
Bagienna Dolina Narwi
b-su, ł, o-s
Puszcza Augustowska
b-su
Puszcza Knyszyńska
b-su
Dolina Dolnej Narwi
ł, o-s
Dolina Omulwi i Płodownicy
o-s
200006
PLH
200003
PLH
200001
PLH
200004
PLH
200008
PLH
200002
PLH
200014
PLH
140013
PLB
280008
PLB
280007
PLB
200001
PLB
200002
PLB
200003
PLB
140014
PLB
140005
24
Puszcza Biała
o-s
Polesie
l, bp
Dolina Środkowej Wisły
l
PLH060015 Płaskowyż Nałęczowski
l
PLB
140007
PLB
140001
PLB
140004
PLH
Dolina Środkowego Wieprza
l
Puszcza Białowieska
b-su
Świdnik
l
Gościeradów
l
Uroczyska Lasów Janowskich
l, c-z, r-t
Małopolski Przełom Wisły
l
Zbiornik Podedworze
bp
Uroczysko Mosty-Zahajki
bp
Bagno Bubnów
bp
Zbiornik w Nieliszu
c-z
Dolina Górnej Łabuńki
c-z
Roztocze
c-z
Zlewnia Górnej Huczwy
c-z
060005
PLC
200004
PLH
060021
PLH
060007
PLH
060031
PLB
140006
PLB
060015
PLB
060014
PLB
060001
PLB
060020
PLB
060013
PLB
060012
PLB
25
060017
PLB
Dolina Sołokiji
c-z
Dolina Szyszły
c-z
Puszcza Sandomierska
r-t
Góry Słonne
k-p
Ostoja w Dolinie Górnej Narwi
b-su
060021
PLB
060018
PLB
180005
PLB
180003
PLC
200002
PLC200003 Przełomowa Dolina Narwi
PLH
ł
Ostoja nadbużańska
b-su, ł, bp
Dolina Dolnego Bugu
b-su, ł, bp
Kantor Stary
o-s
Chmiel
l
Olszanka
l
Ostoja Poleska
l, b-p
Opole Lubelskie
l
Puławy
l
Terespol
bp
140011
PLB
140001
PLH
140007
PLH
060001
PLH
060012
PLH
060013
PLH
060054
PLH
060055
PLH
060053
26
Numer *
Nazwa
Nazwa
podregionu**
PLH
Stawska Góra
c-z
Torfowisko Sobowice
c-z
Dobryń
bp
Dobużek
c-z
Debry
c-z
Dolina Szyszły
c-z
Niedzieliska
c-z
Dolina Sieniochy
c-z
Sztolnie w Senderkach
c-z
Dolina Liwca
o-s, bp
Dolina Środkowego Bugu
bp, c-z
Zachodniowołyńska Dolina Bugu
c-z
Dąbrowy Seroczyńskie
o-s,l
060018
PLH
060024
PLH
060004
PLH
060039
PLH
060003
PLH
060042
PLH
060044
PLH
060025
PLH
060020
PLB
140002
PLB
060003
PLH
060035
PLH
140004
PLH060002 Czarny Las
bp
PLH
c-z
060008
Hubale
27
PLH
Kąty
c-z
Krowie Bagno
bp
Suśle Wzgórza
c-z
Lasy Parczewskie
l
Jeziora Uściwierskie
L, bp
Gliniska
c-z
Wygon Grabowiecki
c-z
Popówka
c-z
Roztocze Środkowe
c-z
Dolina Tyśmienicy
l
Chełmskie torfowiska węglanowe
c-z
Torfowiska Chełmskie
c-z
Lasy Strzeleckie
c-z
Puszcza Solska
c-z, r-t, k-p
Lasy Janowskie
c-z
Pastwiska nad Huczwą
c-z
060010
PLH
060011
PLH
060019
PLB
060006
PLH
060009
PLH
060006
PLH
060027
PLH
060016
PLH
060017
PLB
060004
PLB
060002
PLH
060023
PLB
060007
PLB
060008
PLB
060005
PLH
060014
28
PLH
Kołacznia
r-t
Święty Roch
c-z
Wodny Dół
c-z
Zarośle
c-z
Żurawce
c-z
Pogórze Przemyskie
r-t
Horyniec
k-p
Fort Salis Soglo
k-p
Ostoja Magurska
k-p
Bednarka
k-p
Rymanów
k-p
Trzciana
k-p
Sztolnie w Węglówce
k-p
Jasiołka
k-p
Łysa Góra
k-p
Bieszczady
k-p
180006
PLH
060022
PLH
060026
PLH
060028
PLH
060029
PLB
180001
PLH
180017
PLH
180008
PLH
180001
PLH
120033
PLH
180016
PLH
180018
PLH
180009
PLH
180011
PLH
180015
PLC
180001
29
Wielkoobszarowe tereny
chronione (Parki Narodowe,
Krajobrazowe oraz tereny o
równorzędnym statusie
Rys. 1 Konserwatorska ochrona przyrody na obszarze PBU
Korytarz Bugu jest miejscami bardzo wąski i gęsto poprzecinany strukturami antropogennymi. Na południu
daleki, ale ograniczony, zasięg na zachód ma strefa związana z Roztoczem - Puszcza Solska, Lasy
Janowskie. Dopiero Bieszczady, poprzez łańcuch Karpat, wiążą się z resztą południa kraju. Oznacza to, że
utrzymanie i rozwijanie w ramach współpracy PBU południkowej łączności ekologicznej wzdłuż granicy, a
zwłaszcza na odcinkach „hydrogenicznych” jest ważnym elementem zwartości polskiego krajobrazu
30
przyrodniczego. Traktując obszar PBU jako system przestrzenny, można wyznaczyć dla niego te osie
przyrodnicze, które wymagają największych zabiegów mających na celu z jednej strony ochronę przyrody i
dziedzictwa kulturowego, a z drugiej promocji turystycznej oraz zrównoważonej aktywizacji gospodarczej.
Południkową osią jest graniczny Bug. Największe perspektywy rozwoju mają dwie równoleżnikowe strefy:
Kanał Augustowski rozumiany jako rozgałęziona turystyczna droga wodna pomiędzy Biebrzą i Niemnem
oraz Roztocze rozumiane jako atrakcyjny szlak turystyczny pomiędzy Lublinem i Lwowem. Ten
przyrodniczy „ruszt” sprzyja utrzymaniu zwartości obszarów chronionych w sieci NATURA 2000.
31
Rys. 2. Transgraniczne obszary chronione i jednocześnie potencjalnie konfliktowe: III. Trzy Puszcze
Augustów – Grodno z Kanałem, IV – Puszcza Białowieska, V – Przełom Bugu; Drohiczyn-Brześć, VI –
Polesie Zachodnie, VII – Roztocze,
VIII – Beskidy Wschodnie, Karpaty Trzech Narodów. Nie
zaznaczony, potencjalny: Dolina Środkowego Sanu: Przemyśl – Truskawiec.
32
III.4. Wybrane obszary z potencjalnymi konfliktami ekologicznymi i problemy utrzymania zwartości
przyrodniczej obszaru.
Rozszerzanie obszarów ochrony konserwatorskiej powoduje różnego rodzaju konflikty społeczne z
udziałem miejscowego społeczeństwa, organizacji ekologicznych i administracji. Odnotować należy fakt nie
powołania w Polsce ani jednego parku krajobrazowego od ośmiu lat i skuteczne zablokowanie rozszerzenia
parków narodowych. Węzłem konfliktu na obszarze PBU jest Puszcza Białowieska, w mniejszym stopniu
Pogórze Przemyskie. Najtrudniejszym problemem jest gospodarka leśna, której ograniczanie wymagane
przez przepisy dotyczące terenów chronionych (w tym także obszarów NATURA 2000) odczytywane jest
jako strata gospodarcza i obniżenie dochodów. Dobrym sposobem na łagodzenie tych konfliktów są Leśne
Kompleksy Promocyjne. Trzy takie rozległe tereny leśne leżą na obszarze PBU. To właśnie Puszcza
Białowieska, Lasy Janowskie oraz Lasy Bieszczad. Prowadzona jest tam proekologiczna gospodarka
drzewostanem, przy zachowaniu gospodarczych funkcji lasu i eksponowaniu zasobów i wartości
pozatartacznych.
Strefami potencjalnych znaczących zagrożeń środowiska pozostaje okolica Jaworowa (Ukraina) oraz
przygraniczne tereny tranzytowe: okolice Brześcia i Medyki.
W ostatnim okresie wzrasta liczba źródeł konfliktu pomiędzy zadaniami gospodarczymi (zwłaszcza
służącymi społeczeństwu bezpośrednio) a ochroną przyrody. Dobitnym przykładem z tego terenu jest Via
Baltica i obwodnica Augustowa, a ostatnio także rozbudowa białostockiego węzła drogowego. Program
PBU, a także inne dokumenty strategiczne dotyczące tej części Polski (a także krajów sąsiedzkich) powinny
wyraźnie określać pozycje obszarów chronionych, zwłaszcza układów sieciowych, eliminując poważne
zagrożenia mogące wystąpić w rezultacie realizacji dokumentu strategicznego. Można wskazać na dwa
kierunki takich zagrożeń:
 Fizyczny, związany z rozbudową infrastruktury oraz działalności gospodarczej w określonych
miejscach;
 Instytucjonalno-programowy
związany
z
reorientacja
priorytetów
zagospodarowania
przestrzennego, struktury gospodarczej, standardów technicznych oraz polityki ekonomicznej.
Program nie stwarza takich zagrożeń, nie tylko ze względu na to, ze jest dość skromny finansowo i
rzeczowo, ale też ze względu na centralnie umieszczone priorytety prośrodowiskowe.
Należy przyjąć, ze obszarami szczególnie wrażliwymi, a wiec potencjalnie konfliktowymi w obliczu
wprowadzania tam zarówno miękkich, jak i konkretnych projektów inwestycyjnych będą węzły
przyrodniczo-turystyczne transgraniczne, z których dwa SA już formalnie ukształtowane (Białowieski i
33
Zachodnio-Poleski. Załączono schematyczną mapkę tych terenów zaczerpniętą z opracowania
G.Rąkowskiego Transgraniczne obszary chronione na wschodnim pograniczu Polski, IOŚ 2000.
IV. CELE OCHRONY ŚRODOWISKA I ICH UWZGLĘDNIENIE W PROGRAMIE
IV.1. Metoda określenia celów strategicznych zrównoważonego rozwoju na pograniczu PBU
Określenie tych celów przyjęto jako drogę do wykazania spójności Programu PBU z celami i zasadami
ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. W trakcie przygotowywania Programu dokonano
wzajemnej wymiany informacji, co do przyjmowanych w trzech krajach zasad, zatem zapisy Programu są
ich wykładnią.
Analiza dokumentów strategicznych zawierających problematykę ochrony środowiska i zrównoważonego
rozwoju mających odniesienie do Programu PBU jest ustawowym elementem wykonywanej prognozy
programu, gdyż wskazuje miejsce dokumentu w systemie strategii pro środowiskowych i pozwala na
zapisanie celów, których wypełnienie jest jedną z miar oceny dokumentu przez prognozę. Przedstawiono je
w układzie historyczno – supletycznym, to znaczy z postępującym eksponowaniem celów ważniejszych, by
sprawnie wyłonić istotne cele. Kluczowe terminy i określenia budujące zapis celów wytłuszczono.
Wyróżniono Strategie europejskie ze szczególnym uwzględnieniem UE, a także polskie dokumenty
strategiczne, krajowe i regionalne. Zwrócono uwagę na strategie rozwoju wschodnich terenów
przygranicznych, w tym dokumenty strategiczne dotyczące ZPP. Omówiono także dokumenty białoruskie i
ukraińskie.
Cele ochrony środowiska ustanowione na szczeblu międzynarodowym, krajowym i regionalnym grupują się
obecnie w dwóch zasadniczych nurtach: oddalania zagrożeń globalnych, w tym tych związanych z
wyczerpywaniem się zasobów planety oraz związanych z szeroko rozumianym bezpieczeństwem
ekologicznym oraz świadomością ekologiczną jednostki działającej w określonej społeczności. Celem
głównym, uniwersalnym, jest podążanie zgodne z ideą i zasadami zrównoważonego rozwoju, co
praktycznie powtarzają wszystkie współczesne dokumenty strategiczne.
IV.2. Grupa celów światowych i międzynarodowych
Od apelu U’Thanta (1969), Deklaracji Sztokholmskiej (1972) oraz wczesnych programów ochrony
środowiska ONZ (UNEP), a zwłaszcza strategii ochrony przyrody (1980), Światowej karty przyrody (1982)
34
i Raportu „Nasza wspólna przyszłość” (1987), spotkania ministrów z Europy w Bergen, ekologicznego
Orędzie Noworocznego Papieża(1990) i wreszcie dokumentów Konferencji ONZ „Środowisko i Rozwój”,
która znana jako Szczyt Ziemi odbyła się w Rio de Janeiro w 1992 roku aktualne, są sformułowane tam
zasady koniecznych praw i obowiązków, warunkujące osiągnięcie nowego ekologicznego ładu na Ziemi
oraz lepszej jakości życia. Szczególnie powszechny stał się zbiór zasad zrównoważonego rozwoju zwany
Agenda 21. Mowa tam także o potrzebie stałej współpracy wszystkich państw i ludzi na rzecz
zrównoważonego rozwoju w celu zachowania, ochrony i przywracania zdrowia i integralności
ekosystemu Ziemi. Zasadniczy cel Programu PBU – rozwój obszarów przygranicznych trzech państw jest
także zgodny z zasadami zrównoważonego rozwoju i nowoczesnej ochrony środowiska, gdzie awans
ekonomiczny ludzi uważa się za niezbędny warunek wzrostu świadomości ekologicznej, a więc szanse
na społeczną akceptację koniecznych ograniczeń w użytkowaniu zasobów środowiska.
Dokumenty z Rio powszechnie wprowadziły klasyczne dziś zasady odpowiedzialności za straty
środowiskowe oraz podstawowe kryteria zrównoważonego rozwoju, a także do dziś skutecznie wdrażane
instrumenty zarządzania ochroną środowiska. Najważniejszym z takich narzędzi, które będą
wykorzystywane w programie PBU są oceny środowiskowe, zarówno dla pojedynczych przedsięwzięć jak i
wykonywane w stosunku do dokumentów strategicznych. W Rio narodziły się dwie najważniejsze
konwencje dotyczące ochrony środowiska, niezwykle ważne dla współpracy transgranicznej. Mowa o
Konwencji o różnorodności biologicznej oraz Ramowej Konwencji w sprawach zmian klimatu. Trzeba tu
zwrócić uwagę, że od Szczytu w Rio poszukuje się dodatkowych rozwiązań prawno-politycznych
mogących zastąpić nie zawsze podpisywane i ratyfikowane konwencje i traktaty. Poważną rolę ma
regionalizacja – przy trudnościach znalezienia rozwiązań globalnych można zawierać porozumienia
regionalne. Dobrym przykładem jest Konwencja Helsińska dotycząca Morza Bałtyckiego (dotyczy ona
także PBU, ponieważ wszystkie trzy kraje leżą w zlewisku tego morza). Zbliżony charakter może mieć
porozumienie Zielonych Płuc Europy, które także obejmuje analizowany obszar. Te, w pewnym sensie,
zastępcze inicjatywy programowe związane są z małą skutecznością działań ONZ .
Kolejnym zbiorem źródeł teleologicznych jest Milenijny Raport
ONZ dotyczący Celów Rozwoju
zawierający osiem celów głównych. Ósmy z nich wiąże się z potrzebą ustanawiania i realizowania
krajowych strategii zrównoważonego rozwoju do roku 2005.W 2001 roku ukazała się podpisana przez kraje
europejskie i północno-atlantyckie
Deklaracja Amsterdamska o zmianach globalnych dotycząca
koniecznych reakcji na nie. Najważniejszym sformułowaniem tej deklaracji jest postulat rozumienia tych
zmian nie jako prostego paradygmatu przyczynowo – skutkowego, ale jako procesu z charakterystycznymi
progami i zmianami. Uznano, że Ziemia jako system wyszła daleko poza zasięg naturalnej zmienności
występującej przez ostatnie setki tysięcy lat. Zatem potrzebne są etyczne i polityczne ramy globalnego
35
zarządzania i strategii zagospodarowania Ziemi jako systemu. Deklaracja Amsterdamska jest
najpoważniejszym ostrzeżeniem tego typu przed ostatnim Raportem Klimatycznym Międzyrządowego
Zespołu ds. Zmian Klimatu Klimatu (IPCC 2007). W praktyce oznacza, że wszelkie programy, plany i
polityki muszą odnosić się do niezamierzonych i postępujących zmian w środowisku globalnym i lokalnym.
Te i inne wyzwania legły u podstaw organizacji Szczytu Ziemi w Johanesburgu w 2002 roku.. Dla
Programu PBU warte odnotowania są zasady odpowiedzialności przedsiębiorców i biznesu za stan
środowiska, które powinny być wprowadzone do praktyki współpracy. Zostały one zapisane w łownym
dokumencie „Deklaracji Środowisko i Rozwój”. Jako najnowszy dokument o charakterze światowym,
porządkującym relacje cywilizacji ze środowiskiem jest tzw. Karta Ziemi, lub inaczej umowa najmu z
Ziemią przygotowana w Brnie w 2004 roku przez uczestników europejskiej regionalnej konferencji ONZ.
Jest to Deklaracja w przeważającej części o charakterze filozoficznym, ale dobrze określa ograniczoność
naszych dzisiejszych działań oraz potrzebę odnowy naturalnego porządku świata jako warunku długotrwałej
egzystencji człowieka i jego kultury. Hasła tej Deklaracji bardzo dobrze pasują do celów Programu PBU,
gdzie eksponuje się zrównoważony rozwój ekonomiczny.
Szczególną uwagę należy skierować na Konwencję o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w
podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach środowiska, z Aarhus (1998).
Polska ratyfikowała około 20 konwencji tyczących się ochrony środowiska, niektóre z nich są
uszczegółowione w prawodawstwie unijnym, a więc ściśle implementowane do prawa polskiego. Można
przyjąć, że poza konkretnymi procedurami transgranicznymi oraz kilkoma rozporządzeniami UE
specyfikującymi ograniczenia z powodów środowiskowych, wszystkie trzy kraje akceptują nowoczesne
zasady zawarte w konwencjach oraz porozumieniach europejskich (np. ustanawianych przez Radę Europy).
A zatem, dokument musi być z nimi zgodny.
IV.3. Cele unijne
Część z nich ma swe źródła w europejskiej aktywności na rzecz ochrony środowiska i rozwoju
zrównoważonego omówionej powyżej. Szczególna rolę ma tu Rada Europy, OECD oraz regionalne agendy
ONZ. Podstawowymi dokumentami strategicznymi tyczącymi się ochrony środowiska Unii Europejskiej są
wspólnotowe programy ochrony środowiska, które zaczęto formułować od 1973 roku.
W
zakresie
zagadnień
objętych
projektem
Programu
Współpracy Transgranicznej
jednym
z
najważniejszych dokumentów jest Strategia Europa 2020 - strategia na rzecz inteligentnego i
zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu i jeden z jej projektów wiodących -
36
Europa efektywnie wykorzystująca swoje zasoby. Relację tych dokumentów w ramach Strategii Europa
2020 oraz innych dokumentów strategicznych UE przedstawiono na niżej zamieszczonym wykresie.
Rys. 3 Strategia Europa 2020 , Źródło: EEA Environment and Human health 2012 za Rappolder, 2012
Z punktu widzenia ochrony środowiska ważnym dokumentem jest Siódmy ogólny unijny program działań
w zakresie środowiska naturalnego do 2020 r. (7 EAP) „Dobra jakość życia z uwzględnieniem ograniczeń
naszej planety”. Przypomnijmy jeszcze, ze poprzedni, szósty program działań Wspólnoty w dziedzinie
ochrony środowiska na lata 2001-2010 miał hasło „Środowisko 2010: nasza przyszłość, nasz wybór”.
Wyznaczał on cztery priorytety wymienione poniżej.

Powstrzymanie niekorzystnych zmian klimatu i przeciwdziałanie ich następstwom.

Przyroda i bioróżnorodność; ochrona rzadkich zasobów biotycznych i krajobrazowych.

Środowisko i zdrowie, bezpieczeństwo ekologiczne obywateli.

Zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych i nowa, skuteczna gospodarka odpadami.
Programy te wyraźnie zwracają się ku potrzebie wzmocnienia międzynarodowych ram instytucjonalnych,
tworzeniu regionalnych struktur, lepszej koordynacji pomiędzy państwami członkowskimi a także w ramach
innych struktur europejskich. Program wiąże się z zaprezentowaną na posiedzeniu Rady Europy w
Goeteborgu w 2001 roku strategią zrównoważonego rozwoju UE „Zrównoważona Europa dla lepszego
świata”. Ma ona trzyczęściową strukturę wykonawczą, gdzie w pierwszym etapie zakłada się zestawienie
37
przekrojowych, międzyresortowych propozycji i rekomendacji prowadzących do poprawy skuteczności
polityki i osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Chodzi o to by polityki sektorowe wzmacniały się
nawzajem, a nie rozchodziły, a polityka regionalna była prekursorem i najlepszym przykładem takiej
integracji. W drugiej fazie przewiduje się ustanowienie konkretnych instrumentów a w trzecim
implementację i ewaluację. Z 6 programem wiąże się Siedem Strategii Tematycznych perspektywa głęboko
sięgających w pierwsze dziesięciolecia XXI stulecia. Priorytetowe znaczenie dla PBU ma Strategia
Racjonalnego Gospodarowania Zasobami Naturalnymi, Strategia Ochrony Gleb oraz Strategia Ochrony
Jakości Powietrza.
Na konferencji ministrów ochrony środowiska w Lucernie (1993) przyjęto Program działań na rzecz
ochrony środowiska dla Europy Środkowej i Wschodniej. Może to być wzór do działań na rzecz
zrównoważonego rozwoju w Programie PBU. Program z Lucerny zawiera zasady liczenia strat w
środowisku i ustanawiania priorytetów, wskazuje niezbędne reformy w polityce ochrony środowiska w tym
tworzenie lepszych instytucji, zajmuje się finansowaniem ochrony środowiska wymieniając obiekty
priorytetowego finansowania. Przede wszystkim jednak zajęto się najszerzej, jak do tej pory, problemami
transgranicznymi, regionalnymi m.in. Program rozwija kwestię zarządzania obszarami podmokłymi oraz
ochrony różnorodności biologicznej na obszarach przygranicznych. Ważne dla PBU są także zapisy o
emisjach transgranicznych, promieniowaniu jonizującym, handlu odpadami. Bezpośredni, bardzo aktualny
związek z Programem PBU mają ustalenia dotyczące europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000.
Szczególny charakter tych obszarów, częściowo ustanowionych już w Polsce wynika z zapisów Dyrektywy
Rady Nr 79/409 EWG z 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, zwanej Dyrektywą
Ptasią (Dz. U. WE L 103 z 25.04.1979 ze zmianami), Dyrektywy Rady Nr 92/43 EWG z 21 maja 1992 r. w
sprawie ochrony siedlisk naturalnych i dzikiej fauny i flory zwanej Dyrektywą Siedliskową (Dz.U. WE L
206 z 22.07.1992 ze zmianami) oraz decyzji Komisji Nr 97/266 EWG z 16 września 1996 roku w sprawie
zakresu informacji o obszarach systemu Natura 2000 (Dz.U. WE L 243 z 24.09.1996). W rezultacie tych
uregulowań, spójna sieć obszarów chronionych powstaje na całym obszarze wspólnoty europejskiej od
2004 r. W skład tej sieci wchodzą obszary specjalnej ochrony (OSO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą
Ptasią oraz specjalne Obszary Ochronne (SOO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą Siedliskową. Obszary
takie zostały w Polsce wyznaczone i zatwierdzone (OSO), zgłoszone (SOO) oraz negocjowane na wniosek
organizacji pozarządowych (OSO i SOO). Tworzą one system obejmujący kilkanaście procent powierzchni
kraju, w tym wszystkie parki narodowe, część parków krajobrazowych i rezerwatów oraz dość znaczną
powierzchnię dotychczas praktycznie nie chronioną. Problem ustanowienia i utrzymania tych obszarów jest
jednym z fundamentalnych kwestii dzisiejszej ochrony przyrody w Polsce. w polskiej części obszaru
wsparcia programu znajduje się 95obszarów Natura 2000, których zgodne ze standardami europejskimi
38
utrzymanie wprost wymaga współpracy z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą. Konkretne miejsca zostały
opisane w części przyrodniczej.
Przykładem europejskiego programu międzynarodowego jest
Ramowa konwencja ochrony i rozwoju
Karpat. Polska jest jej sygnatariuszem, a Ukraina, jako strona tej Konwencji, przygotowuje okresowe
sprawozdania z wypełniania jej celów mające rangę dokumentów państwowych. Cele konwencji są
zdecydowanie ekologiczne. Chodzi o trwałe zachowanie bezpieczeństwa środowiskowego gór i pogórzy,
racjonalną gospodarkę leśną i wodną (w rozumieniu zlewniowym, a wiec w zgodzie z Ramową Dyrektywą
Wodną) a także o prowadzenie stałej rejestracji (monitoringu) zmian w ekosystemach górskich. Dokumenty
związane z tą Konwencją jednoznacznie wskazują na proekologiczne przeznaczenie terenu, w tym we
współpracy z sąsiadami. Realizacja celów Konwencji zajmują się organy administracji regionalnej,
koordynatorem
międzynarodowym
jest
Ministerstwo
Ochrony
Środowiska
Przyrodniczego
i
Bezpieczeństwa Jądrowego Ukrainy.
IV.4. Cele środowiskowe zapisane w polskich dokumentach strategicznych o zasięgu ogólnokrajowym
oraz ocena ich znaczenia dla Programu PBU
Wśród 28 postulatów Ustaleń Okrągłego Stołu (1989) znalazł się także obszerny zapis dotyczący
współpracy przygranicznej z propozycjami tworzenia funkcjonalnych obszarów bilateralnych na styku
cennych przyrodniczo obszarów leżących w Polsce i bezpośrednio za jej granicami. Ustalenia te
wykorzystano w dalszych dokumentach programowych ochrony środowiska w Polsce. Za ważne dla
Programu PBU uznać należy także zadeklarowane wtedy przyjęcie zasad ekorozwoju w Polsce, przyjęcie
nowego modelu gospodarki leśnej, przeprowadzenie powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej (niestety
zaniechanej) oraz utworzenie ekologicznego systemu obszarów chronionych (w pełnym tego słowa
znaczeniu system ten dopiero obecnie jest dopięty).
Najlepszym i najważniejszym okazał się dokument - Polityka Ekologiczna Państwa, przyjęty przez Sejm w
maju 1991 roku. Na podstawie tego dokumentu Sejm przyjął w maju 1991 roku uchwałę w sprawie polityki
ekologicznej. Zawiera ona do dziś aktualne zasady wzmocnienia roli ochrony środowiska i działań
ekorozwojowych w celu poprawy jakości życia Polaków oraz zachowania zasobów przyrody, w
szczególności dokument ten wskazuje pilne potrzeby unowocześnienia pakietu legislacji środowiskowej,
prowadzenia wyceny strat środowiskowych, co powinno prowadzić do stymulowania proekologicznych
zachowań podmiotów gospodarczych, ustalenia zasad kształtowania bezpieczeństwa ekologicznego,
rozwoju systemu edukacji ekologicznej itd. Te i inne zapisy PEP I pozwoliły na sformułowanie w
następnych latach szczegółowych i nowoczesnych dokumentów strategicznych. Część z nich bezpośrednio
39
odnosi się do obszarów zainteresowania Programu PBU, a wszystkie analizują potrzeby, które powinny być
uwzględnione w tym Programie. Niestety w 2014 roku dokument ten przestał obowiązywać, a część
zapisów trafiła do innych strategii branżowych (energetyczno-środowiskowej oraz rolniczej) a także do
Narodowej Strategii Rozwoju 2020 (2012 r) i do Długookresowej Strategii Rozwoju Polska 2030 (2013 r.).
Odnotować trzeba trafne i długo oczekiwane zapisy Krajowej Strategii ochrony i umiarkowanego
użytkowania różnorodności biologicznej wraz z programem działań (2003), gdzie istotną rolę przypisano
ochronie pradolin i innych dolin rzecznych oraz obszarów hydrogenicznych będących największym
bogactwem obszaru PBU.
Odrębne znaczenie ma Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, Miasta, Obszary
wiejskie. Dokument ten zajmuje się także problemem zapóźnień rozwojowych wschodniej Polski.
Podstawowymi dokumentami regionalnymi tyczącymi się ochrony środowiska są wojewódzkie programy
ochrony środowiska wraz z planami gospodarki odpadami oraz plany przestrzennego zagospodarowania
województw. Są to dokumenty aktualizowane co cztery lata, wciąż jeszcze mało spójne. W 2008 ukazała się
nowa edycja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. Jest to dokument prawidłowo wskazujący
konieczność wszechstronnego awansu obszaru PBU z uszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju.
Zawarta w tych dokumentach problematyka ekologiczna, ekorozwojowa i pro zdrowotna ważna dla celów
Programu PBU obejmuje bardzo szeroką gamę zagadnień. Polityka ekologiczna powinna dokonywać się
poprzez
zmiany
modelu
produkcji
i
konsumpcji
tzn.
zmniejszanie
materiałochłonności,
energochłonności, wodochłonności i stosowanie dobrych praktyk oraz przyjaznych środowisku technik.
Zapisy te umieszczone są także w strategiach alternatywnych oraz Prognozach skutków środowiskowych,
zwłaszcza wtedy, gdy w dokumentach rządowych problematyka środowiskowa została potraktowana
słabiej.
Aspekty ekologiczne powinny być obligatoryjnie włączane do polityk sektorowych a także programów
rozwoju regionalnego i lokalnego. Ten ważny postulat wciąż jest niedostatecznie wypełniany, w
szczególności na obszarze PBU jest traktowany typowo deklaratywnie. I tak np. rynek powinien być
aktywizowany do działań na rzecz środowiska. M.in. mowa tu o tworzeniu „zielonych zawodów”(czyli
wymagających mniejszego sięgania po zasoby naturalne, generujących mniej odpadów i ograniczających
emisję zagrożeń do środowiska), partnerstwo z biznesem, kształtowaniu postaw konsumentów, likwidacji
subsydiów szkodliwych dla środowiska, zarządzaniu środowiskowym, odpowiedzialności za skutki
środowiskowe realizowanych przedsięwzięć. W zakresie wzmocnienia instytucjonalnego szczególnie
ważne dla Programu PBU jest wprowadzenie proekologicznych administracji zlewniowych (zgodnie z
wdrażaną w Polsce Ramową Dyrektywą Wodną UE) oraz wzmocnienie, a może nawet zreformowanie
40
służb inspekcji środowiska. Spodziewać się należy, że ta druga reforma nastąpi w czasie realizacji
Programu.
Bardzo ważne jest tu przekazanie tym wzmocnionym komórkom zadań związanych z realizacją
najważniejszych międzynarodowych konwencji ekologicznych. Mowa w kolejności ustanawiania
o
Konwencji: o obszarach wodno-błotnych, Ramiarskiej z 1971 r., o międzynarodowym handlu dzikimi
zwierzętami, Waszyngtońskiej z 1973 r., ramowej Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu z
1992 r., o różnorodności biologicznej z 1992 r., o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania
odpadów niebezpiecznych, Bazylejska z 1992 r. , o ochronie i użytkowaniu cieków transgranicznych z 1992
r., Europejska Konwencja Krajobrazowa z 1997 r i inne.
Kwestie związane z komunikacją społeczną także wymagają usprawnienia. W Polsce formalnie system ten
już działa, ale daleki jest od doskonałości. Przy niskiej świadomości ekologicznej rolników, a wiec grup
społeczno-zawodowych przeważających na obszarze PBU, punkt ten jest szczególnie istotny. Chodzi tu nie
tylko o sprawne udostępnianie informacji o środowisku przez urzędy administracji publicznej, ale o
powołanie i zapewnienie funkcjonowania stałych ciał konsultacyjnych zajmujących się problematyką
ekologiczną. Z formalnego punktu widzenia kwestie te są w Polsce dostatecznie dobrze regulowane w
przepisach oraz Konwencji z Aarhus.
Problematyka ładu przestrzennego i racjonalnego użytkowania terenu – to jedno z najważniejszych
zadań w znacznym stopniu warunkujące sukces Programu PBU. Obecne przepisy prawa oraz praktyka
planistyczna są bardzo złe. W dziedzinie współpracy międzynarodowej priorytetowo należy traktować
współpracę dwustronną w dziedzinie ochrony środowiska z tymi państwami, które są lub mogą w
najbliższym czasie stać się naszymi strategicznymi partnerami. W dziedzinie ochrony dziedzictwa
przyrodniczego i racjonalnego użytkowania zasobów przyrody polskie dokumenty strategiczne podnoszą
kwestię wzrostu lesistości (do 30%), ochronę terenów wodno-błotnych, utworzenie sieci obszarów Natura
2000 oraz poprawę stanu czystości wód powierzchniowych.
W dziedzinie zrównoważonego wykorzystania surowców, materiałów, wody i energii ważne są działania
na rzecz kontroli wodochłonności, energochłonności i materiałochłonności, tworzenie bazy danych o pro
środowiskowych technologiach (wykorzystując kryteria BAT). Odrębnym zagadnieniem jest wykorzystanie
odnawialnych źródeł energii.
Była Polska Polityka Ekologiczna zdecydowanie wspiera zasady bezpieczeństwa ekologicznego i
sprawiedliwości ekologicznej. Poza kwestiami jakości wód, w tym pitnych, powietrza i standardów
usuwania
odpadów,
rosnące
znaczenie
mają
nowoczesne
systemy
ochrony
przed
hałasem,
promieniowaniem elektromagnetycznym, obecnością szkodliwych chemikaliów w środowisku oraz
unikanie poważnych awarii przemysłowych. Jednym z priorytetowych, chociaż nie zawsze dostrzeganych,
41
zadań dla Programu PBU w tej grupie powinno być przeciwdziałanie antropogennym przyczynom
globalnego ocieplenia oraz łagodne dostosowywanie się do już obserwowanych jego następstw.
Potencjalny zakres projektów PBU wskazuje na możliwość wspierania takich działań. Oszczędność energii i
redukcja emisji GHG odbywać się będzie przede wszystkim w skali regionalnej i lokalnej, w ramach
współpracujących samorządów i dzięki podnoszeniu poziomu świadomości ekologicznej.
IV.5. Wybrane cele ochrony środowiska ze strategii regionalnych
Założenia strategiczne Zielonych Płuc Polski oraz szerzej Zielonych Płuc Europy –są bardzo dobrym
wzorcem dla działań programowych PBU. Wiążą się także z celami zapisanymi w dokumentach
wojewódzkich i euroregionalnych (np. Euroregionu Karpaty). Obszar ZPP obejmuje znaczną część PBU,
charakter krajobrazu (poza fragmentem górskim) jest zbliżony. W Strategii ZPP sformułowano cele rozwoju
i priorytety zgodne z zapisami województw. Można je zestawić wspólnie z zapisami strategii wojewódzkich
oraz karpackiej w następującym porządku:

tworzenie warunków do zachowania i wzmocnienia ekosystemów oraz ochrony wód, a także
ochrony i racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi (ekorozwój);

tworzenie możliwości cywilizacyjnego awansu społeczności lokalnych, w tym poprawy jakości
życia;

aktywizacja gospodarcza zharmonizowana z wymaganiami środowiska przyrodniczego (trwały,
zrównoważony rozwój).
Pośredni związek z celami ochrony środowiska maja także:

podniesienie poziomu cywilizacyjnego poprzez rozwój edukacji;

wprowadzanie nowych, w tym ekoinnowacyjnych technologii;

rozwój turystyki krajowej i międzynarodowej o najwyższym standardzie;

rozwój rolnictwa ekologicznego, stanowiącego kluczowy element rolnictwa zintegrowanego
opartego na wielofunkcyjnym modelu rozwoju obszarów wiejskich, uwzględniający rozwój agroturystyki;

pełne zaspokojenie potrzeb w zakresie zaopatrzenia ludności i gospodarki w wodę oraz energię,
przy równoczesnych zabezpieczeniach systemów unieszkodliwiania ścieków i odpadów.
IV.6. Cele zawarte w wybranych strategicznych dokumentach białoruskich i ukraińskich
Białoruś oraz Ukraina należą do krajów akceptujących zasady zrównoważonego rozwoju. Jest to widoczne
w dokumentach oficjalnych a także w oficjalnie wypowiadanych stanowiskach na konferencjach
42
międzynarodowych. Wystarczy wspomnieć o odbytej W Kijowie w 2003 roku europejskiej konferencji
środowiskowej. Kraje te zwracają uwagę na potrzebę zachowania ogólnego bezpieczeństwa ekologicznego
oraz na aspekty dobrej tradycji, związki z kulturą i indywidualną jakością życia. Stosowane w tych
krajach procedury ochrony środowiska nie są, co prawda, zgodne z przyjętymi w UE, ale w wielu
przypadkach mają zbliżone założenia. Dotyczy to np. kontroli stanu środowiska, wykonywania ekspertyz
środowiskowych, utrzymywania i powoływania obszarów i obiektów chronionych, stawiania standardów
regionalnych i lokalnych przed niektórymi gałęziami gospodarczymi (turystyka, gospodarka wodna i leśna).
Na liście dokumentów strategicznych Ukrainy związanych z przedmiotem niniejszej Prognozy przede
wszystkim znajduje się przyjęta w lipcu 2006 r. przez Radę Ministrów Strategia Rozwoju Regionalnego do
2015 roku. Dokument ten przygotowany został w układzie diagnozy prospektywnej uzupełnionej
wytycznymi regionalnymi i branżowymi. Dysproporcje rozwoju poszczególnych regionów Ukrainy
analizuje się zarówno historycznie jak i teleologicznie szczególną uwagę zwracając na potencjał
demograficzny, ale też przyrodniczy. Strategia upatruje przyczyny zapóźnienia rozwoju także w aspektach
środowiskowych takich jak niedostatki infrastruktury komunalnej (zwłaszcza dostępu do wody) oraz
brakach w racjonalnym wykorzystaniu zasobów środowiska. Podkreśla się potrzebę innego spojrzenia na
ochronę przeciwpowodziową (ważny aspekt współpracy PBU) oraz ekologizację rolnictwa. Zachodnie
regiony przygraniczne uznane zostały za wymagające znaczących przemian, w tym korespondujących z
celami Programu PBU (rozwój turystyki, ochrona przyrody, gospodarka wodna). Cele przemysłowe i to z
udziałem przemysłu znacząco oddziaływującego na środowisko wyznaczono jedynie w przypadku Wołynia
(są tu ważne złoża mineralne fosforytów i miedzi) oraz lwowskiego okręgu przemysłowego.
Wyeksponowane są postulaty ochrony i turystycznego zagospodarowania Karpat i Pogórzy.
Ukraina przygotowała własny dokument dotyczący współpracy przygranicznej (Państwowy Program
rozwoju współpracy transgranicznej na lata 2007-2010., GMU , Kijów, 27.12.2006) oraz nowelizowaną
wersję z 2010 roku na lata 2011-2015 zatwierdzoną przez GMU. 1.12.2010, № 1088. Dotyczy on
wszystkich krajów sąsiedzkich i zakłada podpisywanie dwu i trójstronnych Programów podobnych do
Programu PBU. Zwraca on uwagę na konieczność zrównoważonego korzystania z zasobów środowiska
oraz szanowania spuścizny przyrodniczej.
Obecnie prawną podstawą zarządzania ochroną środowiska jest Ustawa z dnia 21.12.2010 r. "O
podstawowych zasadach (Strategii) polityki ekologicznej Ukrainy do 2020 roku " Wykorzystuje ona zapisy
poprzednio przywołanych dokumentów. Białoruś ma długą i dobra tradycję w przygotowywaniu
strategicznych dokumentów ochrony środowiska. Należy wspomnieć przede wszystkim o uchwalonej już w
1992 roku Ustawie Republiki Białoruś o ochronie środowiska naturalnego (№ 1982-XІІ). Na Białorusi
obowiązuje Krajowy Plan Działań na rzecz ochrony środowiska na lata 2011-2015 zatwierdzony przez
43
Gabinet Ministrów Ukrainy w 2011 r (№577-p). Podstawowe znaczenie w dziedzinie ochrony środowiska
ma Koncepcja ochrony bioróżnorodności przyrodniczej, której już II wersja obowiązuje od 8 lat. Jest to
bardzo obszerny dokument uchwalony przez Parlament, daleko wykraczający poza proste rozumienie
tytułu. Oprócz zasad i planów utrzymania białoruskiej przyrody w możliwie dobrym stanie, kreśli on zasady
współistnienia działalności gospodarczej i ochrony krajobrazu, stawia wysokie wymagania przed
projektującymi nowe inwestycje, głosi potrzebę racjonalizacji wykorzystania zasobów środowiska.
Białoruś ma także dokument strategiczny dotyczący rozwoju regionalnego o podobnym charakterze do
ukraińskiego z jeszcze silniejszym akcentem na potrzeby ekologiczne oraz podnoszenie jakości życia i
zdrowia. Należy zwrócić uwagę na dwa istotne elementy wpływające na praktykę ochrony środowiska w
tym kraju. Po pierwsze Białoruś dysponuje bardzo fachowo przygotowanym kompletem inwentaryzacji o
charakterze ekofizjogragficznym pozwalającym trafnie planować zabiegi gospodarcze i budownictwo w
ogóle. Po drugie na Białorusi funkcjonuje podobna do europejskiej procedura OOS, realizowana jednak w
systemie wyłącznie zależnym od administracji.
IV.7. Ocena zgodności Programu PBU z zapisami dokumentów strategicznych i wyłonionymi na ich
podstawie celami
Powyższa, skrócona prezentacja dokumentów krajowych, bilateralnych, międzynarodowych oraz
globalnych, pozwoliła na zestawienie najważniejszych celów strategicznych związanych z ochroną
środowiska i wdrażaniem zrównoważonego rozwoju. Zostały one zapisane poniżej.
Cel główny
Wdrażanie idei, zasad i narzędzi zrównoważonego rozwoju, w myśl zaproponowanego określenia „z
cywilizacji nieograniczonych potrzeb i ograniczonych zasobów do cywilizacji racjonalnych potrzeb i
wykorzystania nieograniczonego bogactwa możliwości zrównoważonego korzystania ze środowiska”.
Cele odniesienia
1. Powstrzymanie globalnych zagrożeń środowiska, przede wszystkim zmian klimatu, utraty bogactwa
różnorodności biologicznej, głównie poprzez działania promocyjne oraz pośrednie.
2. Tworzenie i utrzymywanie sieci sytemu ochrony przyrody: konserwatorskiej - przestrzennej,
gatunkowej i siedliskowej z myślą o zapewnieniu trwałości bogactw natury przy tworzeniu szans
skorzystania z sąsiedztwa z tymi bogactwami przez miejscową ludność oraz regiony i kraje.
3. Zapewnienie coraz to wyższego poziomu ochrony życia i zdrowia, poprzez poprawę jakości
żywności i wody oraz oddalanie zagrożeń nadzwyczajnych.
44
4. Ograniczanie łapczywego konsumeryzmu i wzrostu oferty produktów zbędnych oraz odpadów
poprzez wpływ na styl życia.
5. Instytucjonalne oraz indywidualne skuteczne zadbanie o tradycje i wizerunek regionu.
6. Stopniowe włączanie do standardów kultury obcowania z przyrodą.
7. Rozwiązanie problemów wywołanych pospolitymi zagrożeniami środowiska degradującymi
przestrzeń oraz zasoby: przede wszystkim związanych z następstwami zrzutów ścieków,
uwalnianiem odpadów oraz emisjami szkodliwych substancji do atmosfery, gleby i hydrosfery.
8. Wprowadzanie coraz wyższych standardów bezpieczeństwa ekologicznego we wspólnym wysiłku
społeczeństwa, podmiotów gospodarczych oraz administracji z uwzględnieniem także katastrof
naturalnych.
9. Wzmocnienie roli społeczeństwa, w tym samorządów i organizacji pozarządowych w planowaniu
przeznaczenia przestrzeni i wyborze kierunków rozwoju.
10. Tworzenie warunków do wykorzystywania wszelkiej wiedzy i doświadczeń w promowaniu i
wspieraniu prośrodowiskowych form działalności gospodarczej.
11. Zdecydowane rozszerzenie współpracy międzynarodowej, zwłaszcza sąsiedzkiej w celu wspólnego
rozwiązywania problemów środowiskowych, przestrzennych a także zrównoważonej gospodarki.
12. Podnoszenie świadomości ekologicznej i regionalnej.
13. Zapewnienie odpowiedniego finansowania ochrony środowiska przy realizacji działań.
Generalnie należy stwierdzić, że proponowany Program wspiera działania przyczyniające się do
zastępowania wykorzystania zasobów nieodnawialnych zasobami odnawialnymi, albowiem promuje
ekstensywny, ale nowoczesny, sposób wykorzystania tych zasobów oraz dbanie o ich odnawialność jako
gwarancję dobrobytu.
Podkreślić należy zgodność Programu z zapisami dokumentów strategicznych odnoszących się do ochrony
konserwatorskiej oraz gatunkowej. Należy stwierdzić, że Program nie narusza uzgodnień dotyczących sieci
obszarów NATURA 2000 w Polsce, umożliwia zapewnienie im korzystnych buforów (otulin) ze strony
wschodniej dzięki ściślejszej współpracy transgranicznej.
Wdrożenie Programu powinno przyczynić się do poprawy stanu środowiska na obszarach obecnie
zagrożonych i zdegradowanych oraz do ustabilizowania systemu ochrony krajobrazu i przyrody
rozumianych konserwatorsko. W szczególności powinny umocnić się systemy ochrony konserwatorskiej
najwyższych klas (Parki Narodowe, obszary NATURA 2000 i rezerwaty) położone w strefie
przygranicznej. Warunki ochrony gatunkowej poza tymi terenami nie poprawią się ze względu na
spodziewany rozwój infrastruktury komunikacyjnej, a więc fragmentacji terenów nie objętych ochroną.
45
Zakłada się, że wszystkie wymienione w liście przedsięwzięcia będą zgodne z zapisanymi priorytetami oraz
zasadami gospodarowania, a efektami wdrożenia Programu będą pozytywne zmiany w następujących
dziedzinach:

racjonalnego wykorzystania zasobów, zwłaszcza przestrzeni i zasobów biosfery;

korzystnej zmiany trendów konsumpcyjnych;

wprowadzania technologii i technik przyjaznych środowisku;

poprawy ładu przestrzennego;

podnoszenia świadomości i wiedzy ekologicznej.
Podobny obraz uzyskano konstruując środowiskową ocenę SWOT zamieszczoną w ZAŁĄCZNIKU I.
Program PBU w większości aspektów odnosi się do podstawowych haseł i zasad zrównoważonego rozwoju
(ZR). Większość zapisów ZR jest z nim zgodna. Dokumentuje to poniższa tabela. Wyszczególnione zasady
są zaczerpnięte z preambuły do dokumentów końcowych konferencji Narodów Zjednoczonych
„Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Niektóre oczywiste zasady pominięto, inne
rozbudowano w związku z postępem w dziedzinie wdrażania tych zasad oraz ze względu na związek z
Programem PBU.
TABLICA III. Relacje Programu PBU do głównych zasad zrównoważonego rozwoju
Zasada zrównoważonego rozwoju
Relacja do Programu PBU
Wszyscy ludzie mają prawo do zdrowego i twórczego życia Program
w harmonii z przyrodą.
traktuje
tak
zarówno
mieszkańców regionu, jak i przybyszy
Państwa zobowiązują się, że ich działalność nie spowoduje Jedna z podstaw Programu
zniszczeń środowiska naturalnego innych państw, w tym
ościennych.
Prawo
i
działalność
gospodarcza
powinny
być
tak Fundament ZR. Program zakłada taki
prowadzone by zapewnić potrzeby rozwojowe współczesnych właśnie rozwój.
ale też zasoby środowiska dla przyszłych pokoleń.
Ochrona środowiska musi być traktowana łącznie z innymi Wdrażanie Programu powinno wskazać
procesami rozwojowymi.
potrzebę takiego działania. Dziś jest to
46
zasada zwykle nie przestrzegana.
Likwidacja
ubóstwa
jest
integralnym
zadaniem Ubóstwo jest problemem na obszarze
zrównoważonego rozwoju, służy ochronie środowiska w PBU.
każdym aspekcie.
Należy
dostrzec
związki
pomiędzy nim i ZR.
.
Należy
eliminować
modele
produkcji
i
konsumpcji Program nie dotyczy bezpośrednio tej
zakłócające zasady ZR.
kwestii,
ale
wspiera
np.
ekoinnowacyjność.
Rozwój nauki i techniki powinien wspomagać wdrażanie Rola
zrównoważonego rozwoju.
nauki
i
wyeksponowana,
techniki
także
w
została
sensie
proekologicznym.
Dostęp do informacji o stanie środowiska i działaniach na Nastąpi
wyraźny
wzrost
form
i
rzecz jego poprawy a także udział społeczeństwa w intensywności komunikacji społecznej.
rozwiązywaniu kwestii środowiskowych jest fundamentem
wdrażania ZR.
Państwa powinny wzbogacać
prawne podstawy ochrony Zasada
ta
szczególnie
dotyczy
środowiska korzystając z dorobku międzynarodowego, ale Programu PBU.
zachowując odrębność narodową i kulturalno-regionalną.
Relacje międzynarodowe służące ochronie środowiska Aspekty te powinny znaleźć się w
powinny
odbywać
się
dzięki
dwu
i
wielostronnym szczegółowych zapisach o współpracy a
porozumieniom, dotyczy to np. kwestii wymiany handlowej, także
ale
też
odpowiedzialności
wspólnego
zapobiegania
za
szkody
zagrożeniom
materialny,
środowiskowe, rezultat tej współpracy
regionalnym
i
globalnym, sprzeciwianiu się i zapobieganiu transferowi
substancji i technologii powodujących poważne zagrożenie
środowiska.
stanowić
trwały
47
Wewnętrznym
instrumentem
kontroli
środowiskowej Prognoza stanowczo to sugeruje.
powinien być system ocen oddziaływania na środowisko, dla
konkretnych inwestycji, planów, programów i strategii.
Należy budować system natychmiastowego powiadamiania o Postulat do wdrażania w Programie.
nadzwyczajnych
zagrożeniach
środowiska,
także
w
stosunkach międzynarodowych.
Należy dostrzegać znaczenie tradycji i kultury we wdrażaniu Jedno
ZR.
z
fundamentalnych
założeń
Programu.
Rozwiązywanie wszelkich sporów środowiskowych powinno Zacieśnienie
kontaktów
może
odbywać się na drodze pokojowej, z zachowaniem zasad „otworzyć” listę takich konfliktów.
demokratycznego dialogu i poszanowaniem tych i innych Muszą być rozwiązywane w zapisany
deklaracji zrównoważonego rozwoju.
obok sposób.
Zasoby środowiska świata, zarówno odnawialne jak i Teza
nieodnawialne,
powinny
być
traktowane
jako
do
działań
edukacyjnych
w
dobro ramach Programu.
ogólnoludzkie i wykorzystywane zgodnie z zasadami ZR bez
względu na uwarunkowania gospodarcze, społeczne i
polityczne.
Korzystając z wyszczególnionych na podstawie dokumentów strategicznych celów ochrony środowiska
oraz zrównoważonego rozwoju poniżej przedstawiono ocenę wypełnienia tych celów przez Program.
Można tam znaleźć liczne związki bezpośrednie i pośrednie (wymagające uzupełniających działań) z
głównym celem, jakim jest wdrażanie idei i zasad zrównoważonego rozwoju. Można także wskazać także
pewne zagrożenia. Obrazuje to poniższa tabela, w której umieszczono podstawowe priorytety Programu.
TABLICA IV. Priorytety PBU a idea i zasady zrównoważonego rozwoju
Rozwój zrównoważony, idea i zasady główne
48
PBU Bezpośrednie związki
Priorytety
wyróżnione
z Związki
z Programem
pośrednie Zagrożenia i słabe strony
wymagające
Programu
dodatkowych
czterech TO
działań,
wyszczególnienie
tych
działań
Promocja Dotyczą
1.1
lokalnej
kultury
historii
terenów
i określonych
o Wschodnie rubieże Polski Konkurencja może odbywać
wartościach uważane są za skarbnice się
kulturowych
według
kryteriów
kultury
klasycznych
ekonomicznych,
co okaże się niekorzystne
dla zasobów środowiska.
1.2
Promocja
i Wykorzystanie
zachowanie
jest
dla
dziedzictwa
korzystna.
naturalnego
krajobrazu
intelektualny Zagrożenie
wiedzy, Awans
środowiska społeczeństwa
oraz odsuwaniem
z
projektów
dobrobytu mniej „przebojowych”
Ochrona wzrost
jest wspierają
integralnym
związane
cele
zadaniem ekologiczne.
przyrodniczo-kulturowym.
2.1
Poprawa
rozwój
i Turystyka kwalifikowana Turystyka
usług jest
wywołuje Lokalne skupiska turystyki
zdecydowanie korzystne
zmiany
i proekologiczna, pozostała rynku pracy, w dziedzinie infrastruktury
transportowych
szkód
środowiskowych. zakresie
bezpieczeństwa wartościach.
Drogi są na tym terenie ekologicznego.
niezbędnym
elementem jest
rozwoju turystyki.
Rozwój Poprawa
bezpieczeństwa Poprawa
technologii
osobowego.
informacyjno-
marnotrawstwo energii i
komunikacyjnych
przestrzeni.
zdrowia
socjalnych
w
i
wstępnym Fragmentacja przestrzeni
zwartości Brak istotnych zagrożeń.
dla Lepsze warunki życia, to Zwiększenie
wsparcie zainteresowania
usług pozamaterialnych
aspektów
dróg.
Mniejsze
ochrony także
rozwoju
realizacji
tym systemów planistycznych.
transportu,
Wsparcie
tu
Dostęp podczas
Zagrożenia
warunkiem.
infrastruktury
3.1
turystycznej
bez trudu może unikać ładu przestrzennego, w na obszarach o szczególnych
infrastruktury
2.2.
na pobytowej. Niskie standardy
życia
zrównoważonym
Niebezpieczeństwo
wkraczania niektórych grup
ludności
(więc rozwojem jako ideą i nadmiernego
w
sferę
49
łagodnych
środowiska)i
dla stylem życia.
wyczerpywania zasobów.
osłabienie
taniego konsumeryzmu.
Podejmowanie Bezpieczeństwo
3.2.
wspólnych wyzwań ekologiczne
związanych
z niezbywalnym
bezpieczeństwem
komponentem ZR
W dłuższej perspektywie Infrastruktura
organizacyjno- sozotechniczna niezbędna na
jest aktywna
ochrona obszarach PBU wywołuje
technicznie
środowiska przynosi także konflikty
rozległe
korzyści prowadzące do zachwiania
gospodarcze
4.1
Wsparcie
dla Trudno
efektywności
bezpieczeństwa
granic
wsparcia dla zasad ZR
dostrzec Korzyści dla ekorozwoju Szereg
i bezpośrednie korzyści dla związane
ZR
społeczne
z
zagrożeń
kontrolą przyrody
związanych
dla
z
wymiany towarowej, w infrastrukturą graniczną
tym
przeciwdziałaniu
przewozowi
substancji
niebezpiecznych
i
odpadów
4.2 Poprawa operacji Trudno
zarządzania
dostrzec Pośrednie
korzyści
dla Brak
bezpośredniego
bezpośrednie korzyści dla proekologicznej turystyki odniesienia do ekoturystyki
granicami, procedur ZR
kwalifikowanej
celnych i wizowych
transgraniczne i współpracy
transgranicznych obszarów
chronionych
Dla czytelniejszego odbioru powyższej tabeli zestawiono spis celów odniesienia ochrony środowiska i
zrównoważonego rozwoju istotnych przy analizie możliwych następstw wdrażania Programu PBU.
Kursywą wpisano możliwe relacje Programu PBU do tych celów/
1. Powstrzymanie globalnych zagrożeń środowiska, przede wszystkim zmian klimatu, utraty bogactwa
różnorodności biologicznej, głównie poprzez działania promocyjne oraz pośrednie. Możliwe
stymulowanie działań niekorzystnych dla klimatu i różnorodności biologicznej(drogi i wzmożenie
ruchu kołowego) i odwrotnie: możliwość wspierania działań służących ochronie klimatu i
różnorodności biologicznej (informacja o zagrożeniach, sanitacja).
2. Tworzenie i utrzymywanie sieci sytemu ochrony przyrody: konserwatorskiej - przestrzennej,
gatunkowej i siedliskowej z myślą o zapewnieniu trwałości bogactw natury przy tworzeniu szans
skorzystania z sąsiedztwa z tymi bogactwami przez miejscową ludność oraz regiony i kraje. Wpływ
50
Programu na trwałość systemów ochrony przyrody poprzez konsekwentne stosowanie procedur
OOS.
3. Zapewnienie coraz to wyższego poziomu ochrony życia i zdrowia, poprzez poprawę jakości
żywności i wody oraz oddalanie zagrożeń nadzwyczajnych. Lepsza informacja o zagrożeniach,
realna szansa na poprawę warunków zdrowotnych w regionie.
4. Ograniczanie łapczywego konsumeryzmu i wzrostu oferty produktów zbędnych oraz odpadów
poprzez wpływ na styl życia. Ograniczona możliwość pozytywnego oddziaływania na postawy
konsumenckie i proekologiczne, pośrednie wsparcie poprzez zastosowanie procedur komunikacji
społecznej.
5. Instytucjonalne oraz indywidualne skuteczne zadbanie o tradycje i wizerunek regionu. Stopień
wykorzystania w Programie pozytywnych odniesień do historii, tradycji i regionalnych
uwarunkowań związanych ze stosunkiem do przyrody i zasobów środowiska. Ten ważny aspekt ma
w przyjętym Programie jedynie znaczenie deklaratywne.
6. Stopniowe włączanie do standardów kultury obcowania z przyrodą. Możliwość wprowadzenia do
Programu oraz organizacji zarządzania tym Programem prośrodowiskowych: kryteriów, ocen,
promocji itd.
7. Rozwiązanie problemów wywołanych pospolitymi zagrożeniami środowiska degradującymi
przestrzeń oraz zasoby: przede wszystkim związanych z następstwami zrzutów ścieków,
uwalnianiem odpadów oraz emisjami szkodliwych substancji do atmosfery, gleby i hydrosfery.
Możliwy wpływ na sanitację warunków wodno-ściekowych.
8. Wprowadzanie coraz wyższych standardów bezpieczeństwa ekologicznego we wspólnym wysiłku
społeczeństwa, podmiotów gospodarczych oraz administracji z uwzględnieniem także katastrof
naturalnych. Wpływ Programu na ograniczenie przyczyn i skutków awarii i katastrof
środowiskowych.
9. Wzmocnienie roli społeczeństwa, w tym samorządów i organizacji pozarządowych w planowaniu
przeznaczenia przestrzeni i wyborze kierunków rozwoju. Możliwość racjonalizacji działań
planistycznych, lokalizacyjnych itp. w gminach i innych podstawowych jednostkach terytorialnych
obszaru PBU, zwłaszcza w rejonach planowanych inwestycji.
10. Tworzenie warunków do wykorzystywania wszelkiej wiedzy i doświadczeń w promowaniu i
wspieraniu prośrodowiskowych form działalności gospodarczej. Postęp w dziedzinie dostępu i
wykorzystania wiedzy służącej ochronie środowiska i rozwojowi zrównoważonemu.
11. Dalsze
rozszerzanie współpracy międzynarodowej, zwłaszcza sąsiedzkiej w celu wspólnego
rozwiązywania problemów środowiskowych, przestrzennych a także zrównoważonej gospodarki.
51
Pozytywny wpływ na inicjatywy sąsiedzkie, w tym transgraniczne o pozytywnych następstwach
środowiskowych.
12. Podnoszenie świadomości ekologicznej i regionalnej. Możliwość poprawy obecnie niskiej
świadomości ekologicznej mieszkańców.
13. Zapewnienie odpowiedniego finansowania ochrony środowiska przy realizacji działań. Niewielki
wzrost możliwości dostępu do środków na przedsięwzięcia proekologiczne.
14. Zgromadzenie dobrych materialnych przykładów realizacji przedsięwzięć w pełni zgodnych ideowo
i proceduralnie z ochroną środowiska i zrównoważonym rozwojem. Możliwość wykorzystania ich do
edukacji ekologicznej na obszarze PBU, a także w trzech krajach.
Wreszcie można korzystając z powyższej analizy sformułować kilka jednoznacznych opinii o relacjach
pomiędzy Programem a ideami zrównoważonego rozwoju. Omówiona wyżej strategia zrównoważonego
rozwoju UE znajduje w Programie wyraźne odniesienie, więcej wsparcie regionalne. Wyraża się to przede
wszystkim w zrównoważonym rozumieniu awansu społecznego i ekonomicznego i łagodnym traktowaniu
przestrzeni i zasobów. Idee te wspiera także wyraźne skierowanie działań w stronę samorządów. Trzeba
zauważyć, że przewidywane w priorytetach działania wzajemnie się wspomagają kierując się duchem
zrównoważonego rozwoju. Jest tak zwłaszcza z działaniami na rzecz rozwoju turystyki, energetyki
odnawialnej, rolnictwa i leśnictwa przyjaznych środowisku, gospodarki wodnej. Można wyrazić opinię, że
realizacja Programu przyczyni się do złagodzenia występujących na tym terenie konfliktów ekologicznych,
do lepszego i oszczędniejszego wykorzystania zasobów środowiska, skierowania tendencji konsumpcyjnych
i struktury produkcji i usług w stronę łagodniejszą dla środowiska i jednocześnie korzystniejszą dla ludzi.
Pod względem metodycznym w Programie znajdują się prawidłowe oceny i diagnozy prospektywne
eksponujące zasady zrównoważonego rozwoju na tle zidentyfikowanego stanu, a związek pomiędzy tym
stanem, Prognozą, priorytetami i zabiegami ewaluacyjnymi jest logiczny i supletyczny.
V. PRZEWIDYWANE ZNACZĄCE ODDZIAŁYWANIE NA ŚRODOWISKO ZWIĄZANE Z
WDRAŻANIEM PROGRAMU
Program PBU na lata 2014-20 zakłada współfinansowanie 19. przedsięwzięć. Zlokalizowane są we
wszystkich krajach i będą realizowane przez podmioty publiczne, także w partnerstwie publicznoprywatnym. Zdecydowana większość konkretnych inwestycji dotyczy drogownictwa (budowa i
modernizacja dróg dogranicznych i rokadowych, usprawnienia techniczne węzłów, przeprawa mostowa).
Drugą, mniejszą grupą są usprawnienia informacyjno-komunikacyjne, w tym systemy szybkiego
52
powiadamiania przydatne także przy nadzwyczajnych zagrożeniach środowiska, a także organizacyjne
dotyczące ochrony granic i ułatwień tranzytowych i migracyjnych. Jedno przedsięwzięcie dotyczy
zabiegów sanitacyjnych zlewni jeziora Świtaź.
Planowane prace drogowe obejmują stosunkowo krótkie odcinki dróg poza grupą standardu ekspresowego.
Zatem, żadna z tych inwestycji nie należy do mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko
zgodnie z Rozporządzeniem screeningowym. Więc wykonanie raportu OOS w trakcie procedury OOS nie
jest w ich przypadku obligatoryjne. Część przedsięwzięć drogowych zaliczona będzie do tzw. II grupy,
czyli mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko. Dla tej grupy obowiązek wykonywania
Raportu OOS wskaże w postanowieniu Wójt lub Burmistrz. Na obecnym etapie trudno określić, które to
będą inwestycje drogowe, należy się spodziewać, że wszystkie, gdyż podane lokalizacje znajdują się w
nieznacznych odległościach od obszarów Natura 2000, a jedna graniczy z takim obszarem. Dotyczy to
obiektów po stronie polskiej, lub granicznych. W takich lokalizacjach Raport OOS wymagany jest w celu
analizy możliwości zagrożenia spójności i wartości populacyjnej obszaru OSO lub SOO.
Zgodnie z zasadami prowadzenia takich ocen uwzględnione być powinny wszystkie znaczące
oddziaływania na środowisko oraz zabytki, w tym oddziaływania bezpośrednie, pośrednie, wtórne,
skumulowane, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe, stałe i chwilowe. Powinna być
dokonana systemowa identyfikacja oraz oceniona istotność potencjalnych zagrożeń i skutków
środowiskowych związanych z realizacją każdego z analizowanych zadań i planów realizacji priorytetów
PBU – to jest celem prognozy, z równolegle prowadzonymi analizami ekonomicznymi i społecznymi.
Wyodrębnione być powinny oddziaływania na biosferę i krajobraz z formalnym wydzieleniem wpływu na
obszary NATURA 2000. W szczególności w przypadku oddziaływania na takie obszary uwzględnić należy:

utratę siedlisk i ich fragmentację;

zmniejszenie różnorodności biologicznej;

wpływ na gatunki zagrożone;

wpływ na korytarze przyrodnicze, migracje ssaków w makroskali (w kontekście korytarzy o
znaczeniu kontynentalnym);

zmiany sposobu użytkowania gruntów, zmiany jakości krajobrazu;

wpływ na gleby i struktury geologiczne oraz na reżymy hydrologiczne, ze szczególnym
uwzględnieniem zagrożenia użytkowych poziomów wodonośnych oraz ujęć wód;

globalne, regionalne i lokalne zanieczyszczenia powietrza wraz z ich konsekwencjami dla klimatu,
ekosystemów i zdrowia;

zanieczyszczenia
gleb,
wód
powierzchniowych
regionalnym wraz z ich skutkami dla ekosystemów i zdrowia;
i
podziemnych
o
zasięgu
lokalnym i
53

wzrost natężenia hałasu i jego skutki dla osiedli ludzkich oraz siedlisk zwierząt;

zmiany w poziomie bezpieczeństwa przeciwpowodziowego.
Należy wyrazić opinię, że planowane inwestycje drogowe będą w niewielkim stopniu oddziaływały na
cenne obszary przyrodnicze podczas eksploatacji ze względu na umiarkowany ruch. Oddziaływania podczas
realizacji można ograniczyć. Natomiast większość z lokalizacji jest w potencjalnym konflikcie z mniej lub
bardziej oddalonymi obszarami OSO. W szczególności należy liczyć się z potrzebą fachowej oceny
oddziaływań na awifaunę (szlaki migracyjne) oraz hiropterofaunę.
Program obejmuje obszar przygraniczny, wiec aspekt transgraniczny jest oczywisty. Kraje sygnujące
Program nie wypracowały jeszcze trybu uzgadniania inwestycji przygranicznych mogących znacząco
oddziaływać na środowisko w kraju narażenia. Procedury takie ustaliła UE i są respektowane w znacznej
części Europy. Należy dążyć do podpisania podobnych porozumień. Co do realnych warunków pojawienia
się transganicznych istotnych aspektów związanych z wdrażaniem Programu, to w sensie strategicznym
takich
zagrożeń
nie
dostrzeżono.
Program
łagodzi
politykę
rozwoju
w
stronę
kierunków
prośrodowiskowych oraz wprowadza elementy retardacyjne do wyszczególnionych działań. W zakresie
przedsięwzięć materialnych problemy transgraniczne mogą pojawić się w przypadku przepraw mostowych
granicznych oraz prac dotyczących wykorzystania wód rzek granicznych (niektóre kwestie regulują tu
porozumienia dwustronne o eksploatacji rzek granicznych – np. Komisja Bugu). Swoista formą procedury
transgranicznej są także porozumienia w sprawie zasad udostępniania turystycznego granicznych obszarów
chronionych. Tak więc nie istnieją przesłanki do wdrażania procedury transgranicznej OOS.
System sanitacji Jeziora Świtaź w warunkach prawa polskiego uruchomiłby pełną procedurę OOS wraz z
postępowaniem wodno-prawnym. W przypadku Białorusi trudno przewidzieć wymagania nadzoru
administracji lokalnej w tym względzie.
Programu PBU nie spowoduje znaczących zmian w środowisku przyrodniczym omawianego terenu w
rozumieniu uszczuplania zasobów i walorów środowiska abiotycznego i biotycznego, a także krajobrazu
kulturowego. W tym ostatnim zakresie spodziewać się należy zmian pozytywnych dzięki wzmocnieniu
działań na rzecz poprawy ładu przestrzennego. Stosunkowo większe zagrożenia pojawić się mogą w
rezultacie realizacji niektórych zadań inwestycyjnych. W tym ostatnim przypadku spodziewać się należy
oddziaływań pośrednich przede wszystkim poprzez zapotrzebowania na usługi transportowe, produkcje
energii oraz lokalne materiały budowlane. Może to spowodować kumulowanie się zagrożeń na terenach o
charakterze węzłów logistycznych obszaru PBU (Grodno, Białystok, Brześć, Przemyśl, Lwów). Podczas
realizacji konkretnych zadań będą to głównie zagrożenia okresowe, krótkookresowe. Należy stwierdzić, ze
struktura przyrodnicza terenu sprzyja oszczędzającej środowisko działalności w zakresie organizacji
systemów infrastrukturalnych, zarówno krajowych i międzynarodowych, jak i lokalnych. Sprzyjającą
54
okolicznością jest także występowanie dużych obszarów o charakterze buforowym dających możliwość
prowadzenia manewrów lokalizacyjnych. Program zakłada także pewną koncentrację realizacji
materialnych w sąsiedztwie granic – można tam wskazać miejsca i rejony, gdzie takie przedsięwzięcia nie
będą miały znaczących negatywnych skutków środowiskowych. Podczas prac wdrożeniowych należy zająć
się sprawą preferencji przestrzennych dla proponowanych działań – Prognoza nie może tego zadania
wypełniać, gdyż problem jest nie tylko ekologiczny.
Szczególną dbałość należy zwrócić na powszechnie występujące zagrożenie ze strony inwestycji liniowych
– fragmentację krajobrazu, a więc także ekosystemów i siedlisk.
Poniżej zestawiono spodziewane korzyści, zagrożenia środowiskowe oraz zalecane zabiegi mitygacyjne
związane z zapisanymi priorytetami Programu PBU. W pierwszej tabeli zamieszczono korzyści dla
środowiska.
TABLICA V. Zagrożenia środowiskowe i środki mitygacyjne związane z priorytetami PBU
Zagrożenia
dla Uwagi i uwarunkowania
Środki mitygacyjne
środowiska
Nowe lokalizacje Poważniejsze
na
inwestycje Środki mitygacyjne związane z
terenach skoncentrowane
cennych
tylko
w
pasie procedurami
przygranicznym
nowoczesne
przyrodniczo
miejscowe
oraz
plany
przestrzennego zagospodarowania.
Rozbudowa
Teoretyczna
ośrodków
turystyczna
pobytowych
OOS
pojemność Mitygacje
terenu
na wykorzystana
w
wykorzystujące
jest standardy BAT, oraz certyfikacje
kilkunastu ekologiczne
terenach cennych procentach, nie ma zagrożenia
przyrodniczo
nadmiernym rozwojem penetracji
turystycznej
trasy Najpoważniejszy
Nowe
dojazdowe
nowych
do przekraczaniem
przejść rzecznych
problem
cennych
oraz
z BAT. IPCC. Standardy unijne dla
dolin inwestycji liniowych. Łagodzace
obszarów zapisy planowania regionalnego i
hydrogenicznych
zazwyczaj
obszarami NATURA 2000 – vide środowiskowych i ich implikacje.
wywołują
Rospuda)
konflikty
(konflikty
z strategicznego. Prognozy skutków
granicznych
55
środowiskowe,
Problemy
z Potrzeba
kompleksowego Wybrane zapisy BAT. Dyrektywa
lokalizacja
programu ochrony środowiska i IPPC.
obiektów
wdrażania zasad zrównoważonego rekomendacje
gospodarki
rozwoju, konieczne wprowadzenie Programu Gospodarki Odpadami i
Konkretne
wodno-ściekowej
sektorowych
oraz
Ścieków.
planów wojewódzkie,
przestrzennego zagospodarowania
gminne,
a
i
Krajowego
i ich do dokumentów strategicznych Oczyszczania
odpadowej
zapisy
Plany
powiatowe
szczególnie
i
zapisy
dyskusji nad nimi. Edukacja.
Granice
szczelne Sprawnie funkcjonujące granice Mitygacje związane z procedurą
są istotna bariera mogą ograniczyć oba te zagrożenia. OOS. Techniczne ułatwienia dla
przyrodniczą,
migrujących zwierząt. Informacja,
nieszczelne z kolei
edukacja
stwarzają
możliwość
nielegalnego
transportu
substancji
niebezpiecznych.
Brak zagrożeń w Transfer informacji w warunkach Zgodność
przypadku
rzedsiewzieć
„miękkich”
z
programami
p- PBU powinien przynieść prawie środowiskowymi
krajowymi,
wyłącznie korzyści środowiskowe
regionalnymi i lokalnymi, ale też
uzupełnienia i innowacje
Niniejsza prognoza wskazuje na możliwe, związane z wdrażaniem Programu realizacje przedsięwzięć
mogących znacząco oddziaływać na środowisko i określa ogólnie pakiet zalecanych czynności
mitygacyjnych. Najpoważniejszą grupą takich potencjalnych przedsięwzięć jest
infrastruktura liniowa
(drogi, kanalizacja, telekomunikacja). Inwestycje te mogą być poważnym zagrożeniem dla środowiska
biotycznego gdyż fragmentują krajobrazy i siedliska. Podstawowymi grupami niezbędnych działań
56
łagodzących jest roztropne planowanie ich przebiegu oraz prowadzenie studiów architektonicznokrajobrazowych na odcinkach newralgicznych. Należy także przestrzegać standardów unijnych (BAT,
IPPC). Znaczące efekty mogą dać nowoczesne technologie realizacji tego rodzaju infrastruktury.
W związku z przyjętym, stosunkowo równomiernym podziałem środków na priorytety, a wiec
postulowanego w trakcie dyskusji nad Programem, skierowania znaczących funduszy na zadania „miękkie”,
nie
ma
praktycznych
możliwości
realizowania
w
ramach
PBU
poważniejszych
inwestycji
infrastrukturalnych ani produkcyjnych, które spełniały by kryteria dużych przedsięwzięć (finansowo).
Szczególne znaczenie będą miały zabiegi usprawniające przejścia graniczne, zwłaszcza związane z nowymi
lub modernizowanymi przeprawami mostowymi. Tu zasadą, która powinna być powszechnie wprowadzona
na tym cennym terenie jest budowa przepraw jako przekraczających doliny, a nie koryto. Rozwiązania takie
zaczynają być powszechne także w Polsce pomimo braku zrozumienia dla tej kwestii u decydentów.
Kolejną grupą spodziewanych inwestycji mających związek z ochroną środowiska jest branża gospodarki
wodno-ściekowej. Tu kierunek technologiczny powinien uwzględniać specyfikę osadnictwa i preferować
indywidualne sposoby oczyszczania ścieków oraz zespołowe lokalne wodociągi (Zlewnia Jeziora Świtaź).
Kategorycznie należy rozwiązywać problemy usuwania osadów ściekowych.
Program niestety nie zawiera przedsięwzięć polegających na likwidacji zastanych skażeń środowiska.
Poważnym zagrożeniem dla środowiska tych terenów jest obecność pozostałości po różnego rodzaju
obiektach przemysłowych, wydobywczych oraz paramilitarnych, które na tym terenie występują licznie i
często w niekorzystnych warunkach.
Trudno będzie także szybko oddalić liczne zagrożenia środowiskowe powodowane przez rolnictwo, które
co prawda ma na tym terenie w znacznym stopniu charakter ekstensywny, jednak wykazuje poważne
niedoinwestowanie w najprostsze urządzenia chroniące przed presją na wody, glebę i porządek
przestrzenny. Tu podstawowym sposobem unikania rosnących zagrożeń jest edukacja.
Możliwe zmiany stosunków morfologiczno-litologicznych, wodnych, geochemicznych, glebowych,
klimatycznych, jakości powietrza i środowiska akustycznego, klimatu akustycznego, oraz jakości
krajobrazu wynikają raczej z generalnych przekształceń powłoki krajobrazowej, a zwłaszcza z
postępujących zmian klimatycznych. Na obszarze PBU nie należy spodziewać się raptownych zmian.
Pewne zmiany spodziewane są w zakresie różnorodności biologicznej. Nastąpi konsolidacja obszarów
chronionych, w tym zwłaszcza, systemów chroniących siedliska i taksony (zgodnie z założeniami
rezerwatów biosfery oraz sieci NATURA 2000). Jednocześnie może obniżać się różnorodność w
bezpośrednim sąsiedztwie granic oraz wzdłuż preferowanych tras, także turystycznych. W dziedzinie
jakości gospodarki odpadami i gospodarki wodno-ściekowej spodziewać się należy postępu szybszego niż
obecnie. Zwłaszcza chodzi tu o jakościowe zmiany w dziedzinie segregacji odpadów komunalnych in situ
57
oraz wzrostu poziomu odzysku i recyklingu. W dziedzinie gospodarowania wodą oczekiwane są pozytywne
zmiany dotyczące jakości wody do picia (dziś po stronie polskiej, liczne jeszcze ujęcia indywidualne
wykazują, w co najmniej 3/4 przypadków, wodę niezdatną do użytku domowego). Powinien zmniejszyć się
bardzo niekorzystny stosunek zwodociągowanych domów do objętych kanalizacją i oczyszczaniem.
Pojawić się powinny proste systemy oczyszczania i zwracania do środowiska wód i surowców
wykorzystywanych w rolnictwie i usługach około rolniczych. Program PBU tylko w niewielkim stopniu
wspomaga te korzystne procesy.
Powyższa ocena dotyczy spodziewanych rezultatów całościowego wdrożenia Programu, ale też wyniku
realizacji prawdopodobnych przedsięwzięć materialnych w racjonalnym rozmiarze i przy równomiernym
ich rozmieszczeniu. Można stwierdzić, że w żadnej kategorii komponentów nie dostrzeżono
niebezpieczeństwa pogłębienia się negatywnych trendów wywołanych realizacją Programu. Pogorszenie się
warunków klimatyczno-wodnych w latach 2010-2030 jest praktycznie nieuniknione, odwrócenie trendu
wymaga działań o szerszym zasięgu. Najtrudniejsze będą zagrożenia związane z postępującymi zmianami
klimatu i co za tym idzie ze zmianami zasobów wodnych. Program nie jest w stanie zawrócić tych
tendencji. Ważne jest, że potencjalnie proponowane przedsięwzięcia uwzględniają potrzebę ochrony
przyrody i krajobrazu, i będą sprzyjać tworzeniu oraz właściwemu funkcjonowaniu systemów obszarów
chronionych, w tym sieci Natura 2000. Tu pozytywne efekty spodziewane są we wszystkich krajach.
TABLICA VI Ocena trendu zmian środowiskowych według wyróżnionych działań oraz przed i po
wdrożeniu Programu PBU
Lp Komponent/działanie
Obecny trend Przedsięwzięcia Przedsięwzięcia
zmian
inwestycyjne
„miękkie”
Trend zmian
po wdrożeniu
Programu*
1
Jakość powietrza
2
Jakość
∆
▼
∆∆
∆∆
wód ∆
Ο
∆
∆∆
powierzchniowych
3
Jakość wód podziemnych ▼
▼
Ο
∆
4
Zasoby wód
▼
▼
Ο
▼▼
5
Jakość pokrywy glebowej Ο
▼
▼
▼
58
▼
Ο
▼▼
Ο
∆
∆
▼▼▼
Ο
▼▼
▼▼
Ο
▼
▼▼
Ο
▼
▼
Ο
▼▼
▼▼
∆
∆
Ο
∆∆
∆
∆
∆∆
∆∆
▼
∆∆
∆
Ο
∆∆
∆
zmian ∆
∆
∆∆
∆∆
18 Świadomość ekologiczna, ∆
∆
∆∆
∆∆∆
6
Zasobność
przestrzeni Ο
rolniczej
7
Lasy, jakość i zasobność
8
Świat
Ο
roślinny, ▼
różnorodność i zasobność
9
Fauna,
różnorodność
i ▼
stan siedlisk
▼▼▼
10 Klimat akustyczny
11 Warunki
klimatyczne, ▼
zagrożenia
naturalne
atmosfery i obiegu wody
12 Krajobraz jako całość
▼
13 Krajobraz kulturowy i ład ▼
przestrzenny
14 Zarządzanie
ochroną Ο
środowiska
15 Zagrożenie
awariami
i ▼▼
katastrofami
cywilizacyjnymi
16 Stan powierzchni ziemi, O
odpady
i
tereny
zdegradowane
17 Monitorowanie
środowiskowych
edukacja środowiskowa i
sprawne
zarządzanie
59
ochroną środowiska
Ο brak istotnych zmian ▼, ▼▼, ▼▼▼zmiany negatywne, niewielkie, wyraźne, znaczące ∆ , ∆∆, ∆∆∆
zmiany pozytywne niewielkie, wyraźne, znaczące * Uwagi: Negatywny trend zmian prognozowany w
pozycjach 4, 8, 9 i 11 wynika ze spodziewanych skutków globalnego ocieplenia, a nie realizacji Programu.
Program może temu przeciwdziałać w bardzo ograniczonym stopniu. Powyższa ocena dotyczy
spodziewanych rezultatów całościowego wdrożenia Programu, ale też wyniku realizacji prawdopodobnych
przedsięwzięć materialnych w racjonalnym rozmiarze i przy równomiernym ich rozmieszczeniu. Można
stwierdzić, że w żadnej kategorii komponentów nie dostrzeżono niebezpieczeństwa pogłębienia się
negatywnych trendów wywołanych realizacją Programu. Pogorszenie się warunków klimatyczno-wodnych
w latach 2010-2025 jest praktycznie nieuniknione, odwrócenie trendu wymaga działań o szerszym zasięgu.
Najtrudniejsze będą zagrożenia związane z postępującymi zmianami klimatu i co za tym idzie ze zmianami
zasobów wodnych. Program nie jest w stanie zawrócić tych tendencji. Ważne jest, że potencjalnie
proponowane przedsięwzięcia uwzględniają potrzebę ochrony przyrody i krajobrazu, i będą sprzyjać
tworzeniu oraz właściwemu funkcjonowaniu systemów obszarów chronionych, w tym sieci Natura 2000. Tu
pozytywne efekty spodziewane są we wszystkich krajach.
Oddzielną kwestią jest pytanie, czy proponowany Program i związane z nim działania materialne zmniejszą
zagrożenie dla zdrowia wynikające ze stanu środowiska. Odpowiedź generalnie jest pozytywna, gdyż należy
spodziewać się postępującej sanitacji warunków życia na wsi i w małych miastach oraz zmniejszenia
zagrożeń typowych (aerosanitarnych, odpady).
Wreszcie należy spodziewać się, że realizacja Programu wzmocni służby ochrony środowiska oraz
administrację odpowiedzialną za wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju.
Śledząc zmiany z omawianym regionie, także wywołane wdrażaniem kolejnych programów współpracy
PBU, można przedstawić orientacyjną prognozę zmian warunków środowiskowych z uwzględnieniem
następstw realizacji przedsięwzięć „miękkich” oraz konkretnych inwestycji wspólnie uzgodnionych. Można
przyjąć tezę, że polskie starania o wyraźną przewagę projektów „miękkich” są ze względów
środowiskowych słuszne.
VI. ŚRODKI MITYGACYJNE, WARIANTY. MONITORING ŚRODOWISKA I EWALUACJA
PROGRAMU
VI.1. Środki łagodzące i monitoring środowiska
Program PBU jest skonstruowany zasadniczo w zgodzie z zasadami, których dotrzymywanie zdecydowanie
ogranicza niekorzystne tendencje w zmianach warunków środowiskowych.
60
Należy jednak starać się wprowadzić organizacyjne zabiegi pozwalające łagodzić ewentualne zagrożenia
środowiskowe związane z wdrażaniem Programu. Mowa tu o:

ewaluacji efektów ekologicznych wdrażania Programu, zgodnie z zaleceniami przedstawionymi niżej;

szerokim udziale społeczeństwa przy podejmowaniu decyzji o przeznaczeniu środków na poszczególne
zadania;

weryfikacji Programu w paruletnich odstępach;
Na etapie oceny strategicznej mogą być przedstawione dobrane do określonych warunków możliwe i
zalecane
działania
minimalizujące,
kompensujące
i
monitoringowe
związane
z
konkretnymi
przedsięwzięciami mogącymi znacząco oddziaływać na środowisko.
Program PBU umożliwia zapobieganie, ograniczanie i kompensację przyrodniczą negatywnych
oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem realizacji dokumentu. Więcej, daje asumpt do
trójstronnych uzgodnień i standaryzacji. A więc
planowane, w rezultacie wdrażania Programu PBU
przedsięwzięcia, mogą przyczynić się do równoważenia rozwoju poprzez stosowanie charakterystycznych
dla poszczególnych sektorów środków eliminujących albo zmniejszających negatywne oddziaływanie na
środowisko.
W sensie przestrzennym rozwijanie kierunków równoleżnikowych jest korzystniejsze dla środowiska niż
kierunków południkowych. Kwestia monitorowania stanu środowiska w trakcie realizacji zadań Programu
PBU jest na tym terenie szczególnie istotna, ale rozmiary Programu nie umożliwiają wprowadzenia
odrębnego systemu badań i pomiarów. Należy wykorzystać istniejący system Państwowego Monitoringu
Środowiska realizowany przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska i instytucje mu podległe. Można
to uczynić poprzez zestawianie co dwa lata tablic w rodzaju pokazanej powyżej (Tab. V). Realizacja
programu monitoringu środowiska odbędzie się z wykorzystaniem służb ochrony środowiska, których
bardzo ważną rolę we wdrażaniu Programu należy stale dostrzegać.
VI.2. Warianty i modyfikacje Programu PBU, zagrożenia realizacyjne. Ewaluacja
Środki przeznaczone na działania materialne są zdecydowanie ograniczone, co ze środowiskowego punktu
widzenia oddala zagrożenia i pozwala na rezygnacje z wariantowania finansowego. Nie ma także
praktycznych możliwości zmiany listy uzgodnionych przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym.
Wariantowanie przedsięwzięć „miękkich” jest także niecelowe, gdyż ich wybór powinien odbywać się
poprzez procedury demokracji bezpośredniej z równorzędnym udziałem trzech stron. Polska nie powinna w
ten proces ingerować w stopniu większym niż należny (1/3).
61
Możliwa jest gra wariantowa związana z przyjętymi zasadami środowiskowego uzgadniania przedsięwzięć.
Wariantem prośrodowiskowym jest zastosowanie do wszystkich dużych przedsięwzięć procedur OOS, w
tym uwzględniających wpływ na obszary szczególnie cenne przyrodniczo (w Polsce obszary Natura 2000).
Wariantem racjonalnym byłaby procedura zgodna z przepisami krajowymi. Nie przeprowadza się tu analizy
tak wyróżnionych wariantów. Dyskusję na ten temat należy przeprowadzić w czasie konsultacji, a wyniki
wprowadzić do Prognozy.
Program jest niewymuszoną koncepcją rozwoju przygranicznego obszaru trzech państw nie wynikającym z
zobowiązań o charakterze politycznym czy gospodarczym. Zatem nie zawiera a priori programu działań
materialnych, które mogą być przyczyną zagrożeń. Program może, z woli społeczeństw trzech niezależnych
i suwerennych państw, być realizowany w całości, części lub zaniechany. Dlatego tworzenie dla niego
wariantów w większym stopniu uwzględniających aspekty środowiskowe, nie jest potrzebne.
Analiza wariantu nie podejmowania wdrażania Programu także się pomija. Taka opcja niesie zdecydowanie
niekorzystne skutki dla środowiska.
Program powinien
być jednak wzbogacany w treści prośrodowiskowe w miarę uszczegóławiania
zapisanych działań oraz ustanawiania standardów i ograniczeń.
Program przeprowadza analizę oceny ryzyka realizacji. Konieczność przeprowadzenia stosownych procedur
środowiskowych (OOS) może doprowadzić do opóźnień, nawet znacznych. Dotyczy to tych odcinków dróg,
które sąsiadują z obszarami Natura 2000.
Wszystkie dokumenty strategiczne powinny posiadać system oceniania postępów w ich wdrażaniu. Program
zakłada takie postępowanie. Program zawiera trafne zalecenia dotyczące monitorowania i doskonalenia
zarówno całości jak i zespołu zadań z nim związanych. Zaproponowano także wskaźniki ewaluacyjne. W
szczególności , w przypadku TO7 oceniony będzie pozytywny efekt modernizacyjny skutkujący lepszymi
warunkami podróżowania transportem samochodowym (mniej spalin, oszczędność czasu). W przypadku
TO8 analizowane będą liczby mieszkańców obsługiwanych przez usprawnione systemy ochrony zdrowia
(czas dostępu, informacja itp.). Z punktu widzenia ochrony środowiska metody ewaluacyjne powinny być
proponowane wraz z pakietem wskaźników obejmujących aspekty ekologiczne i ekorozwojowe.
Wskazane jest wprowadzenie do procedur ewaluacyjnych przynajmniej dwóch grup kryterialnych: nowego
rachunku korzyści i strat ekologiczno-ekonomicznych oraz trendów dotyczących zagrożeń globalnych. Jest
tu wiele możliwości. Prognoza nie jest w stanie wszystkich proponować, zresztą w zapisie Programu może
wystarczyć zapewnienie, że takie podejście będzie w procesie ewaluacyjnym stosowane.
W zakresie zagrożeń globalnych szczególną uwagę należy zwrócić na problem globalnego ocieplenia, jako,
że rozwój gospodarczy, nawet tak jak w Programie PBU zrównoważony, może prowadzić do relatywnego
wzrostu emisji GHG (Greenhouse gases). Należy zatem przyjąć jako monitorujący, jeden z wielu
62
wskaźników łączących emisje gazów szklarniowych z parametrem charakteryzującym rozwój gospodarczy.
Wyjściem do konstrukcji i waloryzacji takiego podejścia powinna być ocena prognozowanych zmian emisji
gazów szklarniowych w sektorach gospodarczych. Niestety danych takich dla obszaru PBU nie ma.
Niezależnie od prowadzonych działań, emisja gazów cieplarnianych będzie coraz większa, chociażby ze
względu na transport, który wiąże się z priorytetowym wzrostem dostępności. Dzieje się tak za sprawą
coraz intensywniejszego rozwoju tego sektora i coraz większego udziału transportu drogowego. Z czasem,
wraz z udoskonalaniem technologii i poprawą jakości paliw wzrost ten będzie mniejszy. Częstotliwość i
zakres analizy dotyczącej oceny udziału transportu w bilansie gazów szklarniowych na obszarze PBU (w
tym zwłaszcza CO2) powinny być uzgodnione z Ministerstwem Środowiska, a w szczególności z Biurami
Konwencji Klimatycznej oraz EPER (monitoring emisyjny). Postuluje się wprowadzenie do Programu kilku
wskaźników uwzględniających aspekty środowiskowe, ściśle powiązanych z przytoczonymi wcześniej
celami odniesienia:

emisja ditlenku węgla w stosunku do PKB;

relacja pomiędzy stopniem zwodociągowania i skanalizowania (tzn. udziałem gospodarstw skąd
ścieki trafiają do oczyszczalni);

ruch na przejściach turystycznych.
Inne wskaźniki, w związku z charakterem proponowanych przedsięwzięć nie maja zastosowania.
W Polsce przyjmuje się, że dokumenty strategiczne powinny być oceniane co dwa lata, a co cztery
poddawane weryfikacji i uzupełnianiu. Takie zasady znajdują się w ustawach określających potrzebę
wykonywania tych dokumentów. Podstawowymi kryteriami oceny jest zawsze analiza aktualności celów –
w tym zakresie nie należy spodziewać się fundamentalnych zmian – cele środowiskowe (i zrównoważonego
rozwoju) są stabilne.
Inną kwestią jest sprawdzanie postępu we wdrażaniu Programu. Czyni się to dwojako: poprzez kontrolę
zadaniową (Program jest pisany zadaniowo) jak i poprzez kontrolę efektów. W pierwszym przypadku
sprawdza się zaistniałe fakty, w drugim ocenia skutki. W przypadku oceny środowiskowej ten typ oceny
jest szczególnie ważny i zasady dotyczące tej oceny powinny być uzgodnione w trakcie przyjmowania
dokumentu. Praktycznym rozwiązaniem przyjętym w ostatniej fazie zestawiania Programu jest
wykorzystanie do celów ewaluacyjnych corocznych sprawozdań z realizacji Programu. W sprawozdaniach
znajdą się zapisy dotyczące ochrony środowiska : przegląd projektów wyraźnie prośrodowiskowych, wynik
przeprowadzonych ocen oddziaływania na środowisko.
VI. ZAKOŃCZENIE
63
Dokument został przygotowany w zgodzie z zasadniczymi wyzwaniami zrównoważonego rozwoju i nie
zapowiada nasilenia zagrożeń środowiskowych w analizowanym obszarze. Przeciwnie, ustanowione
priorytety pozwalają prognozować zmniejszenie presji na środowisko. Także rozmiar finansowy Programu
jest umiarkowany i wyklucza duże inwestycje mogące znacząco oddziaływać na środowisko.
Program jest sformułowany realnie i powinien być dobrze odebrany przez pozarządowe organizacje
ekologiczne, a także obywateli dbających o jakość swego otoczenia. Jest zrozumiały, wiec będzie go łatwo
skierować do konsultacji, w trakcie których będzie można wzbogacić część zadaniową.
Funkcjonujące w Polsce, zgodne ze standardami unijnymi, instrumenty kontroli procesu inwestycyjnego
mogą w pełni zagwarantować bezpieczeństwo ekologiczne tych przedsięwzięć. Procedury takie działają
także Na Białorusi i na Ukrainie, zaleca się jednak aby dla projektów wspólnych stosowane były procedury
polskie (unijne).
Mniejsze projekty, zwłaszcza o charakterze „miękkim”, zgodne z priorytetami Programu PBU, będą
sprzyjać pogłębianiu świadomości ekologicznej.
Pozytywne znaczenie Programu dla ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju wzrośnie dzięki
wpisaniu do kryteriów aplikacyjnych uwarunkowań ekologicznych.
Prognoza została sporządzona zgodnie z zaleceniami organów ustawowo określających jej zakres. Omawia
strukturę, zawartość Programu i wyodrębnia cele prośrodowiskowe. W zasadniczej części analizuje
możliwe następstwa środowiskowe i związane ze zrównoważonym rozwojem wdrożenia zapisanych w
Programie priorytetów. Wszystkie priorytety poddano takiej analizie, a następnie wskazano zagrożenia,
jakie mogą się pojawić przy realizacji działań Programu. Prognoza zawiera także diagnozę prospektywną
stanu środowiska analizowanego terenu. Program wspiera tzw. zrównoważony wariant rozwoju pogranicza
polsko-białorusko-ukraińskiego. Został on omówiony w Prognozie i oceniony pod względem skutków
ekologicznych. Jest zdecydowanie korzystniejszy od tradycyjnych strategii rozwojowych, a także
dokumentów planistycznych.
Przewiduje się, że zapisy Prognozy służące ochronie środowiska uzupełnią projekt Programu, a zawarte w
niej argumenty ekologiczne będą przydatne przy promocji regionu..
VIII. Streszczenie w języku niespecjalistycznym prognozy oddziaływania na środowisko projektu
Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina na lata 2014-2020
Podstawy formalne, cele i zakres
Prognoza oddziaływania na środowisko, zgodnie z prawodawstwem UE i zapisami polskiej Ustawy OOS
jest oddzielnym dokumentem stanowiącym załącznik do projektu Programu. W Polsce, dokument taki nosi
nazwę Prognoza oddziaływania na środowisko („Prognoza”), a zgodnie z Dyrektywą SEA nazywa się on
Raportem Środowiskowym. Prognoza została opracowana na podstawie wymienionej Ustawy oraz zgodnie z
64
zaleceniami organów, które na podstawie swoich statutowych kompetencji opiniują zakres i stopień
szczegółowości takich dokumentów. W tym przypadku zakres był opiniowany przez Generalnego
Dyrektora Ochrony Środowiska w Resorcie Ochrony Środowiska oraz Głównego Inspektora Sanitarnego
Po przygotowaniu projektu Prognozy, organ opracowujący projekt programu przekazuje zarówno projekt
Programu jak też Prognozę do zaopiniowania organowi, z którym uzgadniano zakres Prognozy.
Ze względu na geograficzny charakter dokumentu strategicznego należy wziąć pod uwagę również
zalecenia dotyczące oddziaływania transgranicznego (zgodnie z Ustawą OOŚ oraz Konwencją z Espoo).
Zgodnie z art. 43 ust. 2 POŚ oraz art. 6.4 Dyrektywy SEA udział społeczeństwa w postępowaniu w sprawie
oceny oddziaływania na środowisko programów i planów jest ważnym elementem tego postępowania.
Organ przygotowujący projekt programu powinien przeprowadzić proces konsultacji społecznych zarówno
projektu programu jak i prognozy oddziaływania na środowisko i uwzględnić wyniki tych konsultacji w
ostatecznej wersji programu i prognozy. Ze względu na międzynarodowy charakter programu, proces
konsultacji społecznych powinien objąć przedstawicieli społeczeństwa Polski, Białorusi i Ukrainy.
Celem Prognozy jest identyfikacja bezpośrednich, jak i pośrednich elementów potencjalnego oddziaływania
na środowisko Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina 2014-2020 (PBU) w
uzgodnieniu z trzema partnerami programu.
W dokumencie tym omówiono strukturę i zawartość projektu Programu i wyróżniono cele środowiskowe.
W zasadniczej części przeanalizowano możliwe efekty środowiskowe i związane ze zrównoważonym
rozwojem wynikające z realizacji priorytetów i działań przyjętych w projekcie programu. Takiej ocenie
poddano wszystkie cele tematyczne (TO) oraz priorytety programu i na tej podstawie zidentyfikowano
zagrożenia, które mogą się pojawić wskutek ich wdrożenia. Dodatkowo, Prognoza zawiera prospektywną
diagnozę warunków środowiskowych analizowanego obszaru. Konkluzje wynikające z prognozy
oddziaływania na środowisko można podsumować w kilku zasadniczych punktach.
Metodyka analizy
Podstawową metodą zastosowaną w Prognozie jest analiza porównawcza teleologicznych zapisów
programu z przyjętymi przez Państwa PBU wzorcami zarządzania ochroną środowiska i wdrażania
zrównoważonego rozwoju. Wzorce te wynikają z formalnie zaakceptowanych dokumentów takich, jak
traktaty, konwencje, dyrektywy, ustawy i porozumienia, zarówno o zasięgu ogólnoświatowym, europejskim
jak i regionalnym. Analiza porównawcza przeprowadzona została metodą bonitacji i rankingu z określonym
poziomem akceptowania ewentualnych różnic pomiędzy wzorcami i regulacjami. Przeprowadzono to
metodą porównań między tabelami i matrycami.
65
Obszar programu
Obszar objęty programem obejmuje południowo-wschodnią część zlewni Bałtyku (z wyłączeniem
niewielkiej części obszaru Ukrainy) i jest delimitowany administracyjnie. W Polsce obejmuje południowe i
wschodnie pogranicze, analogicznie na Białorusi część zachodnią i centralną i na Ukrainie część zachodnią.
Powierzchnia całego obszaru objętego Programem wynosi 316,3 tys. km2, w tym obszar części:
polskiej 75,2 tys. km2 . białoruskiej 138,5 tys. km2 i ukraińskiej 102,5 tys.km2 .
Stan środowiska
Obszar programu jest jednym z najcenniejszych przyrodniczo regionów Europy. Stąd też, uzasadnione jest
takie ukształtowanie priorytetów rozwojowych, aby nie tworzyć zagrożeń dla jego zasobów przyrodniczych
czy też zaburzać równowagi między działalnością człowieka a potrzebami ochrony środowiska. Cechy
wyróżniające ten obszar stanowią szczególny, złożony, niezwykle atrakcyjny produkt. Mowa o:
·
niskiej gęstości zaludnienia dostosowanej do warunków naturalnych; występowaniu obszarów
mało zmienionej przyrody mało znanych nawet w krajach objętych współpracą;
·
czystym, najczystszym w tej części Europy powietrzu;
·
dobrej jakości wód, zanieczyszczonych praktycznie tylko ściekami komunalnymi i działalnością
rolniczą;
·
wyjątkowej różnorodności systemu przyrodniczego; bogactwie ekosystemów hydrogenicznych,
obecności gatunków rzadkich, dla których trzeba organizować specjalne systemy ochrony;
·
atrakcyjnych kompleksach lasów (w tym pierwotnych puszcz), jezior i użytków zielonych;
·
możliwości obcowania z przyrodą nie zmienioną przez cywilizację;
·
bogactwie kultur, tradycji i obyczajów;
·
dobrej tradycyjnej i zdrowej kuchni; dobrych warunkach do produkcji zdrowej żywności i
lokalizacji „zielonego przemysłu”.
Teren ten niestety nie jest wolny od zagrożeń ekologicznych.
Obszar PBU obecnie nie wykazuje podwyższonych stężeń zanieczyszczeń. Występują tylko źródła lokalne
zanieczyszczeń pospolitych (energetycznych i transportowych). Gospodarka odpadami komunalnymi,
szczególnie na obszarach wiejskich jest technicznie prymitywna i nieefektywna. Wody powierzchniowe są
silnie zeutrofizowane, w tym także odcinki źródłowe. Praktycznie nie występują rzeki o najwyższej klasie
przydatności do bezpośredniego spożycia, choć z drugiej strony wód całkowicie zdegradowanych
praktycznie nie ma. Poprawia się jakość wody w jeziorach, z których około 30% uznać można za
niezagrożone degradacją.
66
Co do zagrożeń przemysłowych, to obszar ten charakteryzuje się przeciętnym lub niskim oddziaływaniem
przemysłu na atmosferę, hydrosferę, pedosferę i biosferę. Poważnym zagrożeniem dla środowiska są
nieużywane różnego rodzaju obiekty przemysłowe, wydobywcze oraz paramilitarne, które na tym terenie
występują licznie i często pozostawione są w niekorzystnych warunkach powodując zniszczenia krajobrazu,
ziemi, wód i roślinności.
Wschodnie rubieże obszaru na Białorusi oraz na Ukrainie przeżyły jedną z największych tragedii
ekologicznych – awarię reaktora jądrowego w Czarnobylu. Do dziś znaczne przestrzenie, zwłaszcza w
Obwodzie Homelskim są uważane za skażone i praktycznie nie są wykorzystywane. Ogniska skażeń
wystąpiły także na Ukrainie i w zdecydowanie mniejszym stopniu w północno-wschodniej Polsce. Poziom
zagrożenia nadal jest lokalnie znaczący, co ogranicza produkcję roślinną oraz wykorzystanie zasobów
naturalnych.
Poważne, negatywne skutki środowiskowe miały prowadzone na tych terenach intensywne prace
melioracyjne, szczególnie na Polesiu. Obszar PBU wykazuje dużą różnorodność regionalną flory,
szczególnie w rejonie Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej i Karpackiej, a także w Dolinie Bugu, Narwi,
Biebrzy, górnego Dniestru, Cisy. Faunistycznie najliczniej występują ssaki, gady i ptaki drapieżne oraz
wodno-błotne.
Na omawianym obszarze wyróżnić trzeba siedem transgranicznych obszarów o wyjątkowych walorach
przyrodniczych i kulturowych. To kolejno, od północy: Zespół puszcz otaczających Kanał Augustowski
(Augustowska, Grodzieńska i Dajnawska), Puszcza Białowieska, Pobuże Podlaskie, Polesie Włodawskie,
Obniżenie Dubieńskie, Roztocze, Przemyski Łuk Sanu i Bieszczady z pogórzami.
Najważniejsze obszary chronione zajmują ponad połowę strefy przygranicznej PBU. Warto zaznaczyć, że ta
część Europy Centralnej charakteryzuje się wyjątkowo rzadkimi zasobami naturalnymi, zarówno pod
względem ekologicznym jak i krajobrazowym, które trudno znaleźć w innych częściach Europy, czy nawet
świata. Stanowią one wyjątkową różnorodność środowiska i krajobrazu, cenioną przez przyrodników i
turystów.
Ostatnio utworzone obszary NATURA 2000, zarówno obszary specjalnej ochrony (OSO) ustanawiane
zgodnie z Dyrektywą Ptasią jak i specjalne obszary ochronne (SOO) ustanawiane zgodnie z Dyrektywą
Siedliskową, odgrywają na obszarze PBU szczególnie ważną rolę. Sieć NATURA 2000 pokrywa wszystkie
parki narodowe (6) a także długą listę innych obszarów (NATURA 2000 na obszarze PBU obejmuje 23
miejsca). Podobna liczba takich obszarów zlokalizowana jest także po białoruskiej i ukraińskiej stronie
granicy.
Priorytety programu
67
Projekt programu jest dokumentem zwartym i eksponującym problematykę potencjalnie interesującą
wszystkie trzy strony. Zidentyfikowano kilka potencjalnych zagregowanych kierunków rozwojowych.
Zostały one zapisane jako priorytety. Celem ogólnym programu jest zrównoważony społeczny i
ekonomiczny rozwój dokonywany z wykorzystaniem transgranicznej współpracy i integracji. Zapis taki jest
bliski ogólnym ideom zrównoważonego rozwoju.
Analiza społeczno-gospodarcza, na której opiera się struktura priorytetów i działań programu zawiera
bezpośrednie odniesienie do kwestii środowiskowych i działań koniecznych do ich poprawy. Analiza
podkreśla potrzebę poprawy infrastruktury ochrony środowiska i świadomości ekologicznej ludności
zamieszkującej obszar przygraniczny. Wskazuje również na możliwości budowania potencjału
rozwojowego w oparciu o zasoby przyrodnicze i niskie zanieczyszczenie obszaru przygranicznego.
Pierwszym priorytetem jest wzrost konkurencyjności obszarów przygranicznych. Z ekologicznego punktu
widzenia należy zauważyć tu dwa aspekty. Wzrost konkurencyjności w sensie przestrzennym w Europie
odbywa się obecnie przy wyraźnym wzroście poziomu infrastruktury sozotechnicznej oraz pojawianiu się
kryteriów zrównoważonego rozwoju w stosunku do działalności gospodarczej. Ponadto obszary opóźnione
rozwojowo zwiększają swą konkurencyjność przede wszystkim dzięki rozwojowi sfery usług, w tym
zwłaszcza usług niematerialnych. Oba te aspekty mogą wywołać korzystne lub neutralne skutki
środowiskowe. Priorytet ten ma być osiągany dzięki poprawie dostępności regionu (budowa i modernizacja
dróg) oraz usprawnienia ruchu transgranicznego. Istotne znaczenie mieć będą także zadania sanitacyjne oraz
ochrona i rewitalizacja obiektów kulturowych.
Oznacza to poprawę warunków sprzyjających rozwojowi turystyki, w tym kwalifikowanej.
Realizacja Programu wspiera współpracę transgraniczną i wymianę doświadczeń, także związanych z
ochroną środowiska.
Program ma zdecydowanie prośrodowiskowy charakter. Priorytety i działania są z jednej strony silnie
związane z położeniem geopolitycznym regionu, z drugiej z jego przyrodniczą i demograficzną specyfiką
oraz z tradycją, kulturą i historią.
W rezultacie nie nastąpi eskalacja zagrożeń środowiskowych na analizowanym obszarze. Przeciwnie, dzięki
programowi presja na środowisko zmniejszy się. Można stwierdzić, że realizacja programu przyczyni się do
złagodzenia występujących na tym terenie konfliktów ekologicznych.
Analiza dokumentów krajowych, bilateralnych, międzynarodowych oraz globalnych, pozwoliła na
zestawienie najważniejszych celów strategicznych związanych z ochroną środowiska i wdrażaniem
zrównoważonego rozwoju.
Program PBU w większości aspektów odnosi się do podstawowych haseł i zasad zrównoważonego rozwoju.
W specjalnych tabelach umieszczonych w pełnej wersji prognozy oddziaływania na środowisko zawarto
68
liczne bezpośrednie i pośrednie odniesienia do celu głównego, jakim jest wprowadzenie w życie idei i zasad
zrównoważonego rozwoju. Program wyraźnie wpisuje się w unijną strategię zrównoważonego rozwoju i co
więcej, wspiera jej realizację na szczeblu regionalnym.
Znaczące oddziaływanie na środowisko
W prognozie stwierdzono, iż wdrożenie Programu PBU nie spowoduje znaczących zmian w środowisku
przyrodniczym omawianego terenu. Przeciwdziałanie ewentualnym zagrożeniom odbywać się będzie na
podstawie ogólnie przyjętych metod i środków (np. ocen oddziaływania na środowisko przedsięwzięć).
Program nie zawiera zapisów, z których wynikałaby konieczność lub dążenia do realizowania dużych
inwestycji i związanych z nimi koncentracji populacji mogących znacząco oddziaływać na środowisko. Nie
ma także takich możliwości finansowych. Proponowana lista przedsięwzięć jest krótka (19 pozycji).
Wnioski
Dokument został przygotowany w zgodzie z zasadniczymi wyzwaniami zrównoważonego rozwoju i nie
zapowiada nasilenia zagrożeń środowiskowych w analizowanym obszarze. Przeciwnie, zapisane priorytety
pozwalają prognozować zmniejszenie presji na środowisko.
Zapisane w Prognozie uwagi i zalecenia pozwolą na lepszą realizację Programu z punktu widzenia ochrony
środowiska.
ZAŁĄCZNIK I
Środowiskowa ocena SWOT jako uzupełnienie oceny zawartej w Programie
Słabe strony
Silne strony

Znaczny udział terenów wartościowych przyrodniczo
Sztuczne
granice
administracyjne
we wszystkich trzech krajach , w tym formalnie utrudniające logiczne działania na rzecz ochrony
chronionych (zwłaszcza w Polsce)

przyrody,
środowiska
i
wspieranie
zasad
Wysoka różnorodność biologiczna i geograficzna zrównoważonego rozwoju
(krajobrazowa), zarówno taksonalna jak i populacyjna,
Rozproszone osadnictwo wiejskie, niskie
duża liczba i powierzchnia stref ekotonalnych o bardzo standardy nowego budownictwa na wsi i w
różnym charakterze

Istniejące
i
małych miastach
potencjalne
obszary
przyrody
o
Słabo
ukształtowania
sieć
powiązań
69
wartościach międzynarodowych (NATURA 2000, M&B, ekologicznych obszarów chronionych

Ramsar itd.)

Niski poziom rzeczywistej ochrony cennych
Dobra jakość powietrza oraz wód podziemnych, obszarów przed ingerencją cywilizacyjną, słabe
liczne naturalne i mało zmienione ekosystemy, w tym mechanizmy równoważenia strat w przyrodzie

także nieleśne, zwłaszcza hydrogeniczne

Stosunkowo niska świadomość ekologiczna,
Zachowane tradycje nie inwazyjnej kooperacji z zwłaszcza
wśród
ludności
wiejskiej
oraz
przyrodą, czyli zrównoważonego korzystania z jej użytkowników zasobów środowiska

zasobów

Mała gęstość zaludnienia, adekwatna do zasobów i tym
wartości
środowiska,
pozwalająca
na
także
biosfery,
zwłaszcza
terenów
racjonalne przygranicznych

gospodarowanie przestrzenią

Niedostateczne rozpoznanie przyrodnicze, w
Szczególnie zacofana gospodarka odpadami
Rosnące zainteresowanie ośrodków naukowych i oraz wodno-ściekowa, liczne ogniska zagrożeń
akademickich oraz NGOs problematyką ekologiczną nadzwyczajnych

pogranicza PBU

Związek terenu z ideą Zielonych Płuc Europy oraz i oceny przedsięwzięć mogących znacząco
Stowarzyszeniem Zielone Płuca Polski

Brak transgranicznych procedur uzgadniania
Wzrastająca
naukowych
w
aktywność
dziadzienie
oddziaływać na środowisko
ośrodków
regionalnych
ochrony
Bezład przestrzenny, zwłaszcza w otoczeniu
środowiska, większych
miast,
poważne
problemy
zrównoważonego rozwoju i turystyki (Białystok, Olsztyn, infrastrukturalno-sozotechniczne w miastach
Lublin, Rzeszów, Pułtusk, Grodno, Mińsk, Lwów,
Równo)

Transgraniczne projekty otwarcia nowych regionów
turystycznych na obszarach o szczególnych walorach
przyrodniczych (Kanał Augustowski, Roztocze)

Rosnący popyt na turystykę „kresową” w Polsce oraz
wyjazdy do Polski z Białorusi i Ukrainy (turystyczne)
Zagrożenia
Szanse

Mobilizująca do współdziałania mozaika etniczna z Szybki
dążeniami
do
zacieśniania
kontaktów
i
Lwowie,
Białoruskie
w
rozwój,
bez
pomiędzy ustanowionych standardów ekologicznych w
Polakami, Białorusinami i Ukraińcami; polskie tradycje w tym
Grodnie
niekontrolowany
gwałtowny
wzrost
zainteresowania
Białymstoku, rozwojem systemu transportowego, drogowego.
70

Ukraińskie w Przemyślu

Ochrona
przyrody
–
wywołujący
Duże koszty fundamentalnych działań na rzecz
najmniej ochrony przyrody, zwłaszcza ochrony fauny in
problemów temat współpracy. Możliwość wspólnej situ
organizacji zarządzania cennymi przyrodniczo terenami.

Rosnąca
świadomość
samorządowych
oraz
instytucji
Za małe środki samorządów na wspieranie
rządowych, inwestycji ekologicznych
potrzeby
 Dalszy
mieszkańców
brak
wzmocnienia działań na rzecz oddalenia zagrożeń legislacyjnych
racjonalnych
rozwiązań
z
gospodarką
niskich
dochodów
związanych
globalnych, zwłaszcza dotyczących zmian klimatu i odpadami komunalnymi
stosunków wodnych

Możliwość
przyjaznych

szybkiego
środowisku,
wdrożenia
zwłaszcza
w
Utrzymywanie
się
technologii indywidualnych sprzyjające niezorganizowanej
dziedzinie eksploatacji
przyrody
(kłusownictwo,
odnawialnych źródeł energii, sanitacji gospodarowania dewastacja przestrzeni)

woda, budownictwa

się
związanych
zagrożeń
z
lokalizacją
obiektów z dużym ryzykiem dla środowiska
Rozwój zielonych zawodów na wsi, w tym agro i Możliwe trudności z zaadaptowaniem się do
ekoturystyki oraz innej turystyki kwalifikowanej

pojawienia
Dobre możliwości rozwoju SMP przy zachowaniu nadzwyczajnych
standardów ekologicznych

Groźba
Rozwój
certyfikowanych
warunków cieplejszego i suchszego klimatu,
ekologicznie zwłaszcza na terenach typowo rolniczych
przedsięwzięć, w tym usług oraz produktów i obiektów wymagających stabilnych zasobów naturalnych
(także SZŚ: EMAS, ISO, LCA i inne)

Atrakcyjny teren do rozwoju zdalnych metod
waloryzacji środowiska i optymalizacji przeznaczenia
terenu

Aktywność instytucji zajmujących się edukacją
ekologiczną skierowaną na region PBU