pobierz cały zeszyt w formacie

Transkrypt

T O W A R Z Y S T W O
N A U K O W E
W
WYDZIAŁ NAUK HISTORYCZNYCH
ZAPISKI HISTORYCZNE
POŚWIĘCONE HISTORII POMORZA
I KRAJÓW BAŁTYCKICH
UKAZUJĄ SIĘ OD 1908 ROKU
(DO ROKU 1955 JAKO
„ZAPISKI TOWARZYSTWA NAUKOWEGO W TORUNIU”)
TOM LXXIX – ROK 2014
ZESZYT 4
TORUŃ 2014
T O R U N I U
RADA REDAKCYJNA ZAPISEK HISTORYCZNYCH
Przewodniczący: Mieczysław Wojciechowski
Członkowie: Karola Ciesielska, Jerzy Dygdała, Karin Friedrich, Rolf Hammel-Kiesow,
Grzegorz Jasiński, Edmund Kizik, Janusz Małłek, Ilgvars Misāns, Michael G. Müller,
Alvydas Nikžentaitis, Stanisław Salmonowicz, Jürgen Sarnowsky,
Janusz Tandecki, Kazimierz Wajda, Edward Włodarczyk
KOMITET REDAKCYJNY ZAPISEK HISTORYCZNYCH
Redaktor: Bogusław Dybaś, zastępca redaktora: Roman Czaja
Członkowie: Mirosław Golon, Tomasz Kempa, Katarzyna Minczykowska,
Magdalena Niedzielska, Piotr Oliński, Przemysław Olstowski, Mariusz Wołos
Sekretarze Redakcji: Paweł A. Jeziorski, Joanna Orzeł
Tłumaczenie streszczeń, spisu treści i słów kluczowych
Jürgen Heyde (jęz. niemiecki), Agnieszka Chabros (jęz. angielski)
Adiustacja i korekta
Aneta Dąbrowska-Korzus
Skład i łamanie
Włodzimierz Dąbrowski
Adres Redakcji
Towarzystwo Naukowe w Toruniu
87-100 Toruń, ul. Wysoka 16
www.zapiskihistoryczne.pl
e-mail: [email protected]
Instrukcja dla autorów znajduje się na stronie internetowej
oraz w każdym zeszycie pierwszym czasopisma
Articles appearing in this journal are abstracted and indexed in „Historical Abstracts”
and in „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities”
Wydanie publikacji dofinansowane przez
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego
ISSN 0044-1791
TOWARZYSTWO NAUKOWE W TORUNIU
Wydanie I. Ark. wyd. 15,5 Ark. druk. 14,0
Wąbrzeskie Zakłady Graficzne
87-200 Wąbrzeźno, ul. Mickiewicza 15
www.wzg.com.pl
SPIS TREŚCI
INHALTSVERZEICHNIS
CONTENTS
Artykuły / Artikel / Articles
Eugenijus Saviščevas, Influx of the “outside” nobility into Samogitia in the 16th century 5
Uladzimir Padalinski, The representation of the Grand Duchy of Lithuania in the final
stage of the seym of Lublin (June–August 1569) ........................................................ 27
Tomasz Kempa, The issue regarding “the reform of the union” of Lublin in Lithuanian
policy in the period of three interregna following the death of king Sigismund
Augustus (1572–1588) .................................................................................................... 53
Tomasz Ambroziak, The necessity to reexamine the question of Lithuanian particularism during the reign of Sigismund III and Władysław IV ....................................... 89
Źródła i materiały / Quellen und Materialien / Sources
and Materials
Wiesław Długokęcki, Observationes ueber die Elbingsche Einlage und des Nogathstroms
des Bürgermeisters Fabian Horn als Quelle zur Erkenntniss der Besiedlungs- und
Wasserverhältnisse im nordöstlichen Teil des Großen Werders im 17. Jahrhundert 111
Wioletta Zielecka-Mikołajczyk, Antemortem documents of Eastern Orthodox and
Uniate burghers of Vilnius from the first half of the 18th century ............................ 143
Dyskusje, polemiki, artykuły recenzyjne / Diskussion,
Polemik, Rezensionsartikel / Discussion and Polemics
Sławomir Jóźwiak, Janusz Trupinda, O zamkach konwentualnych państwa krzyżackiego w Prusach na marginesie najnowszej książki Tomasza Torbusa ......................... 173
Tomasz Torbus, Interdyscyplinarność w badaniach nad zamkami krzyżackimi – uwagi
na marginesie książki Sławomira Jóźwiaka i Janusza Trupindy Krzyżackie zamki
komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych ........................................................................................................ 197
Kronika naukowa / Wissenschaftliche Chronik / Chronicle
Sprawozdanie ze zjazdu Międzynarodowej Komisji Historycznej do Badań nad Zakonem Niemieckim w Tallinnie ........................................................................................ 217
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.14
EUGENIJUS SAVIŠČEVAS (Vilnius)
INFLUX OF THE “OUTSIDE” NOBILITY INTO SAMOGITIA
IN THE 16TH CENTURY*
Key words: migration, the Grand Duchy of Lithuania, nobles, Polonisation, benefice,
clientage
The Grand Duke speaks. In 1542 at the Vilnius Sejm, representatives of
Samogitia’s nobility presented the King of Poland and Grand Duke of Lithuania Sigismund I a petition in which, aside from other matters, they asked that attention
be drawn to the fact that, “ижъ над права и прывилья их Литве и Руси, и Ляхом врады тивунъства сут[ь] розданы, чого за предъковъ его м[и]л[о]сти
г[о]с[по]д[а]ръских не бывало, а ихъ брат[ь]и а тамошънимъ родичом
и обывателемъ за их прозбою, за кимъ бы они просили, мели быт[ь] врады
там в Жомойти роздаваныи” [“in contravention of our rights and privileges, the
bailiff [lith. tijūnas, pol. ciwun] positions are being handed out to Lithuanians,
Rus’ians and Poles, something which was not done during the times of His Grace’s
ancestors, as official positions there, in Samogitia, had to be allocated to [...] our
brothers [i.e., to fellow Samogitians], local people born there”]. The king replied
that he desired to uphold the set rights and privileges, but that it was not his fault
that foreigners were becoming entrenched in Samogitian official positions, but the
fault of the Samogitians themselves1. It is not clear just what the king had in mind.
He was probably blaming the Samogitians for selling their lands to foreigners. Obviously, the king’s response did not satisfy the Samogitians, as almost ten years
later, at the regular Vilnius Sejm of 1551, they posed the same question to the
young king, Sigismund II. Announcing the king’s will to the Samogitians, his representative simply replied: “Ижъ хочеть его кролевъская милость ведать, кому
бы тамъ, въ Жомойти не оселому, врядъ который былъ данъ, – абы есте то
поведили” [“His Royal Grace wishes to know which non-Samogitian landowner
*
The project has been financed from the funds of the National Program for the Development of
the Humanisties – decision no. 11H 13 0281 82.
1
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 231. (1540–1543). 12-oji Teismų bylų knyga, parengė Irena
Valikonyt, Neringa Šlimien, Saulė Viskantait-Saviševien, Lirija Steponaviien, Vilnius
2007, pp. 210–211, no. 246.
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
6
Eugenijus Saviščevas
[540]
was made a bailiff? Tell us?”]2. This answer also failed to satisfy the Samogitians, so
in 1554 a request was again given at the seym: “тежъ просили его кролевъской
милости, абы вряды въ земли Жомоитъской не были даваны ни Литве ани
Руси и неоселымъ, едно Жомойти, которые зъ отъцовъ и з родичовъ своихъ
суть тамошние обыватели оселые, и то за прычыною старосты, тивуновъ,
шляхъты” [“you also asked Your Royal Grace, that official positions in Samogitia
would not be allocated to either Lithuanians, nor Rus’ians nor non-local landowners, but only to Samogitians, whose fathers and forefathers were born here, are
local landowners, and [even] then only at the request of the elder, the bailiff, or nobility”]. A specific case that had offended the Samogitians was added. “Докладаете
тежъ у прозьбахъ вашыхъ, жалуючы на Юръчинского, ижъ онъ, будучы не
тутошнего паньства чоловекомъ, оберучы личъбы отъ васъ и слугъ вашыхъ,
з дворовъ и тивуновъ деръжавъ вашыхъ, васъ самыхъ, и слугъ вашыхъ
сормотить и никоторое бачъности на васъ, врядниковъ его королевъское
милости, не маеть, а безъ подаръку не отъправуеть и личъбы слухати не
хочеть, и просите, абы его королевъская милость кого иньшого, обывателя
того панства, Великого Князъства, на то установить росказать рачылъ” [“In
addition [...], you complain about Jurczinski, that he being a man not of this state,
when collecting taxes from you and your men’s estates [...] offends you and your
mens, and shows no respect towards you as His Royal Grace’s officials; nor does
he allow you to pay your dues without leaving additional gifts, whilst rejecting the
dues [actually being presented]. You also asked that His Royal Grace would order
the appointment of some other bailiff of this state, the Grand Duchy, to that position”]. This time they received a no less clear answer: “То госпадарь его милость
хоче опатровати по тому, яко за отца его милости славное памети и вжо за
шчастливого панованья его кролевъское милости бывало” [“As far as this matter is concerned, His Royal Grace would like to act in the same manner as in the
times of His Grace’s honourable father, and as was done during the joyous reign
of His Royal Grace”]. In regards to the injustices being conducted by Jurczinski,
the king recommended the claimants appeal to the grand duke’s court (that is, the
court of the same Sigismund II)3. Unsurprisingly, at the sejm of 1559 the Samogitians were forced to repeat their questions: “Просили тежъ есте его кролевъской
милости, жебы Ляхове и Русь, которымъ надъ прывилья вашы врады въ
земли Жомоитской подаваны, зложоны з урядовъ были и впередъ абы
чужоземъцомъ врады не даваны, одно вамъ, обователемъ земли томашнее”
[“You asked His Royal Grace that regardless of any privileges, Poles and Rus’ians
holding official positions in Samogitia would be cast out from those positions and
that in future, foreigners would not be appointed as bailiffs, but [that these positions be granted only to] you, the indigenous landowners of this land”]. Just how
2
Русская историческая библиотека (further: РИБ), т. 30: Литовская Метрика, отдел
первый–второй, ч. 3: Книги публичных дел, ред. Иван Лаппо, Юрьев 1914, p. 200.
3
Ibid., pp. 256, 257.
[541]
Influx of the “outside” nobility into Samogitia in the 16th century
7
far the process of foreigners’ entrenchment in Samogitia had gone was demonstrated in another petition made by the Samogitian nobility that same year: “Ешче
просили есте [...] жебы его милость господаръ [отъ] Ляховъ, Немъцовъ,
Угровъ, которимъ въ земли Жомоитской оселости подаваны, рачылъ вамъ
дозволити скуповати, кгды же ся вамъ отъ нихъ великое утиснен[ь]е дееть”
[“You also asked [...] that His Grace the ruler would allow you to buy back the
lands in Samogitia granted to Poles, Germans and Hungarians, as this appeared
to you as a great injustice”]. The king’s response was given in the already familiarly convoluted legal speak: “Его кролевъская милость рачылъ [...] ижъ, яко
на прошломъ сойме [...] около врядовъ постановлено, по тому жь и васъ его
кролевъская милость въ томъ заховати хочеть” [“His Royal Grace wishes that
it would be as per the decision reached regarding bailiffs from the previous [...]
seym”]. Meanwhile an even more confusing answer was received about the allocation of lands: “Господаръ его милость рачылъ росказати на то вамъ поведити:
же его милость отъкладаеть то до постановенья, которое кгды во въсемъ
паньстве его милости, Великомъ Князстве Литовъскомъ, вчынено будеть,
по тому жъ и въ земли Жомойтьской заховати ся мають” [“His Grace deigns
to reply that a decision on this matter will be postponed until its resolution in the
entire state of the Grand Duchy of Lithuania...”]4. The king was simply shirking the
issue and buying himself some time.
But let us leave the conversations of this proud grand duke, then still a patrimonial ruler in Lithuania, about legal prerrogatives to historians of law. However some
things are worth noticing. In the Grand Duchy of Lithuania in the 16th century,
friction over official positions, incomes and the allocation of domains between the
monarchy on the one side, and the regional communities of the nobility on the other was commonplace. These communities that lived on the peripheries had tried to
cadge assurances from the grand dukes of Lithuania since the 15th century that local
resources would be administered by locals, not by people sent in from elsewhere.
However, not a single Lithuanian region, apart from Samogitia, in their dialogue
with the centre ever used ethnic lexis to describe foreigners. Probably most important to note here is that Samogitians unreservedly included not only considered
Hungarians, Germans and Poles as foreigners, but also Rus’ians and Lithuanians,
that is, citizens of Lithuania. This particular understanding of what constituted a
foreigner had a concrete legal source – a privilege granted to Samogitia no later than
1441. This document was validated by each ruler taking the throne of the Grand
Duchy of Lithuania until the very end of the 17th century5. Thus the privilege was a
functioning part of the Grand Duchy of Lithuania’s legal system. Although historians have showed most interest in the articles of this privilege that reveal the autono4
Ibid., pp. 281–283.
Žemaitijos žemės privilegijos XV–XVII a. Privilegia terrestria Samogitiensia saec. XV–XVII (Historiae Lituaniae Fontes Minores, vol. 6), comp. Darius Antanaviius, Eugenijus Saviševas, Vilnius 2010.
5
8
[542]
mous status of Samogitia, nevertheless, in Samogitians’ relations with the ruler the
most critical role is played by the privilege’s first article that declares that Samogitia
was never conquered, but became a territorial entity of Lithuania by the free will of
the grand dukes6. Precisely this fact suggests that in the early 15th century, Lithuania’s
grand dukes were only creating their patrimonial rights in Samogitia. Their weak
standing is revealed in other articles of the privilege in which the ruler promises
not to interfere in the proceeds of the Samogitians’ courts7 or expand his network
of domain estates8. Yet in the long history of the application of this privilege, we can
assume that the monarchy abided by its promises only as far as they coincided with
its intentions. Probably the best reflection of this situation is the “missing” article
from the text of the privilege from the times of Sigismund I, regarding the Samogitians’ right to freely use their forests. Despite their long protests this right was never
actually returned to the Samogitians, even though after some time the “missing”
article found its way back into the privilege9.
The three-decade-long dialogue between the Samogitians and the king over
foreigners ceased in the 1560s. In the surviving petitions from 1563, 1566 and
1568 made by the Samogitian nobility, the foreigners issue was no longer raised.
The dialogue chronology between 1543 and 1563 shows that at precisely this time,
a kind of breakthrough eventuated in Samogitian society. For the time being we
can say that the differences in opinion and goals between the monarch and the
Samogitians observed at the sejms of the mid-16th century naturally arose from
the incompatibility of the provisions present in the Samogitians’ privilege and the
monarch’s patrimonial rights. The monarch won! As a result, a large part of the responsibility for the entrenchment of foreigners in Samogitia falls on his shoulders.
But, are foreigners such an unquestionable evil?
6
“Item nullus illis obicere debet, quod gladio et armis essent expugnati ad nostramque reducit
obedientiam, sed quia nobis benivole adhaeserunt” (Žemaitijos žemės privilegijos, p. 41). This particular provision is associated not so much with the privilege granted by Grand Duke Casimir Jagiellon
in 1441, but with a tradition that had become established back in Vytautas’ times that is presented in
the documents of Benedictus de Macra’s commission: “Item dicimus, quod ab annis X, XX, XXX, XL,
L, C et per tantum tempus, cuius contrarii memoria hominum non existit in terra Samaytharum non
fuit aliquis princeps et dominus terre, sed erat una comunitas sub certis legibus, gubernacionibus et
iure gencium vivens, usque ad tempora predictorum dominorum regis Polonie et ducis Lithwanie,
quorum gubernacioni propter certos inimicorum insultus, non tamquam obnoxii, sed liberi, quamdui ipsis placuisset se submiserun” (Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, ed.
Ignacy Zakrzewski, vol. 2, Poznań 1892 (2nd edition), p. 150).
7
“Item ministeriales alias dzieckie ultra fluvium Niewieza (Nevėžis) mittere non debemus” (Žemaitijos žemės privilegijos, p. 42).
8
“Curiae nostrae novae in ipsorum districtibus per nos non sunt erigendae aut aedificandae nisi
illae, quae tempore ducis Vitovdi erant ab antiquo, reficiendae et reformandae” (ibid. p. 43).
9
Eugenijus Saviševas, Žemaitijos savivalda ir valdžios elitas 1409–1566 m., Vilnius 2010,
pp. 134–142.
[543]
9
Polonization and migration. The approach of Lithuanian historiography10.
The forefather of Lithuanian historiography, Samogitian Simonas Daukantas (Szymon Dowkont) (1793–1864), considered the most painful phenomenon in Lithuania’s history to be the Polonization of the nobility. His attitude was quite popular
amongst Lithuanians for a long time. It goes without saying that, in compliance
with Daukantas’ positions, it would be stated without any hesitation that Polonization was wrong and a major injustice for Lithuanians. In contemporary Lithuanian
historiography a more differentiated view is being taken at cultural Polonization11.
Obviously, the more mature Polish culture alternative stopped the more intensive
development of Lithuanian culture in its tracks. But it is also rather obvious that
the Polish cultural mediation contributed to Lithuania’s Europeanization12.
In order to gain a deeper insight into cultural Polonization, it is worth noticing
that it did not take place evenly in Lithuania and in Samogitia. In Lithuania, the
major driving force of Polonization was the grand duke’s court, which was usually
also the court of the king of Poland. The magnates that in the 15th century was still
almost entirely of Lithuanian origins was led towards Polish culture by the Church,
and in the 16th century this process was accelerated via the more frequent marriages to Polish ladies. However, in Samogitia matters unfolded quite differently.
The ruler’s court was a great distance away. The Samogitians in effect did not really
have their own magnates that could be considered to have been close to the throne.
That is why it is thought that the Church contributed most towards the expansion
of Polish culture.
In recent years, the history of Christianity in Samogitia has been widely researched in numerous studies13. From them I would draw attention to two impor10
By highlighting Lithuanian historiography I by no means intended to say that the input of
Polish colleagues has not been valuable. In the contrary, the studies by Jan Jakubowski, Przemysław
Dąbrowski, Maria Barbara Topolska, Marceli Kosman, Jan Jurkiewicz and other historians clearly
enrich our research. However, they are not necessarily the most significant source of information
when we are speaking about the Samogitian case.
11
Rita Regina Trimonien, Polonizacija, [in:] Lietuvos Didžiosios Kunigaikštijos kultūra.
Tyrinėjimai ir vaizdai, Vilnius 2001, pp. 492–507.
12
The concept of Europeanization has been made overly significant in Lithuanian historiography. The basis of this concept was formed by Edvardas Gudavičius, see: idem, Lietuvos europėjimo
keliais. Istorinės studijos, Vilnius 2002. For more on the predominance of this concept in the science
of Lithuanian history see: Jūratė Kiaupien, Rimvydas Petrauskas, Lietuvos istorija, vol. 4: Nauji
horizontai: Dinastija, visuomenė, valstybė. Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė 1386–1529, Vilnius 2009.
13
Naturally, first we should speak about research on the history of the Reformation: Vacys Vaivada, Katalikų bažnyčia ir Reformacija Žemaitijoje XVI a.: esminiai raidos bruožai, Klaipėda 2004.
The wave of studies on the position of the Catholic Church started somewhat later. Interestingly,
several bodies of research have not been released as books, yet we do have three defended dissertations: Liudas Jovaiša, „The Catholic Reform in the Dioceses of Samogitia“ (Doctoral Dissertation),
Vilnius 2004; Reda Bružait, „Parish Clergy in the Dioceses of Vilnius and Samogitia in the 15th–
–3rd Quarter of the 16th Century“ (Doctoral Dissertation), Vilnius 2012; Mangirdas Bumblauskas,
„Samogitia‘s Christianisation and the Paganism factor (15th–16th c.)“ (Doctoral Dissertation), Vilnius
2014 (all three are in Lithuanian but there are English summaries). In addition, there is sufficient
prosopographical material collected: Vytautas Ališauskas, Tomasz Jaszczołt, Liudas Jovaiša,
10
[544]
tant things. First of all, the collected data about the clergy of 16th-century Samogitian
parishes shows that here, until the last quarter of the 16th century, Poles made up a
significant but not dominant percentage – from 31 to 42 percent of the clergy14.
On the other hand it is clear that the impact of Polonization on society that
emerged via the Church’s structures was not a rapid process. As studies show, the
parish network in the Diocese of Samogitia was too sparse to have been able to
implement its mission – to evangelize the Samogitians. Mangirdas Bumblauskas
who researched the collision between Catholicism and the remains of paganism
believes that Samogitia’s parish network assured the Christianization of Samogitians only at the turn of the first and second quarters of the 17th century15. That
means that we can hardly claim that in the 16th century the diocesal organization
was a strong Polonizing force in Samogitian society.
The spread of Polish culture is reflected in research on the history of the nobles’
estate in Samogitia. Polonization is rarely mentioned here, instead discussions of
separate cases of the migration of foreigners are common. In this regard Rita Regina Trimonienė can be credited most for her detailed research on the destinies
of foreigners in Samogitia in the second half of the 16th century to the first half of
the 17th century. Her carefully assembled material from the Lithuanian Metrica
and the Samogitian courts books shows that during the century mentioned above,
around 350 foreigners who were held as the nobility settled in Samogitia for a
shorter or longer period. Almost 80 percent were Poles. Around 200 of them settled in Samogitia in the second half of the 16th century. No less important is that
according to the author, the arrivals from Poland, Prussia, and Livonia established
themselves amongst the region’s economic and political elite16. Trimonienė did not
analyze reasons why foreigners in Samogitia appeared to move from the peak of
the social pyramid. She was more interested in the ways foreigners acquired real
estate property, which made it possible for them to become naturalized citizens.
According to the historian, this was made possible thanks to the ruler’s charters,
the acquisition of land via marriage and purchase. All the same, R.R. Trimonienė
gave a somewhat modern concept of “foreigners” in Samogitia, relating it only
to those who were not Lithuanian citizens. As we saw, Samogitians in actual fact
protested against not just the latter, but also against Rus’ians and Lithuanians. It
appears the author based her approach on Mečislovas Jučas’ thesis, that the latter
Mindaugas Paknys, Lietuvos katalikų dvasininkai XIV–XVI a. (Bažnyčios istorijos studijos, [vol.] 2),
Vilnius 2009; Liudas Jovaiša, Žemaičių vyskupijos dvasininkai 1601–1650 m. (Bažnyčios istorijos
studijos, [vol.] 5), Vilnius 2012, pp. 99–208.
14
R. Bružait, op.cit., p. 153. Fluctuation of this percentage depends on whether we count the
Christians originating from Podlasie, which belonged to the Grand Duchy of Lithuania, as Lithuanians or as Poles.
15
M. Bumblauskas, op.cit., pp. 153–167, 224.
16
Rita Regina Trimonien, Svetimšalių ir svetimtaučių bajorų imigracija į Žemaitiją XVI a. antrojoje pusėje – XVII a. pirmojoje pusėje. Imigracijos kultūriniai veiksniai ir įtakos Žemaičių visuomenei,
[in:] Rytų Europos kultūra migracijos kontekste: tarpdalykiniai ryšiai, Vilnius 2007, pp. 491–514.
[545]
11
should be treated not as foreigners, but as those who are foreign-born17. We can
in part agree with this, but in the general context of migration, the value of this
exception is not so great. Probably what is most important is that Trimonienė did
not consider the migration of Lithuanians that was so pressing to the Samogitians
at the time.
Historians studying case studies of specific families in the broader field of
the history of Polish migration have made a different contribution. Two particular detailed case studies stand out: the case researched by Jonas Drungilas about
the Grużewski family, and Raimonda Ragauskienė’s study about the Skaszewski
family18. Both studies offer material pointing to the motivation behind migrants’
movements and the canals they took. In both cases the determining role of Lithuanian magnates, specifically the Radziwills (Radvilos), is demonstrated. It was in
their interest, that is, the administration of allocated domains (both their own
and elderships temporarily under their control), that encouraged magnates to expand their clientele base, sending their most reliable elements to their allocated
domains. In the end, the most merited clients would earn a nobleman’s support
in acquiring land and status in regional Samogitian society. Generalizing these
observations, there are grounds to claim that in the 16th century, the flood of “foreigners” into Samogitia would have been mostly encouraged by the functioning
of the larger privately-owned land complexes. Both the grand dukes in managing
their domains, and Lithuania’s magnates usually acquiring lands by inheritance in
Samogitia would administer them from Lithuania, exploiting the clientele that for
the most part was from Lithuania also.
With this we could end the presentation of Lithuanian historiography’s achievements, but it would nevertheless be worthwhile to return to a value assessment
of the migration problem. As was already mentioned, Lithuanian historiography
traditionally accepted Polonization in a negative light, along with the outcomes of
the migration of foreigners. The latter were seen as intentionally spreading Polish
culture, to the detriment of Lithuanian culture. However the situation was not so
black-and-white. Drungilas gave a good example of this in his research. Jan, a second-generation representative of the Grużewski family that had settled in Samogitia, was fluent in Lithuanian and even had publications released in the Lithuanian
language19. Without making any forced conclusions, we should nevertheless note
that the integration of foreigners into Samogitian society did not necessarily denote the complete rejection of Samogitian (Lithuanian) culture. Without a doubt,
17
The article by Rita Regina Trimonien, Konfesinės problemos Žemaitijoje: stačiatikiai XVI a.
II-oje pusėje, Lituanistica, vol. 54: 2008, no. 2, pp. 1–13. See also: Mečislovas Juas, Lietuvos ir Lenkijos unija (XIV a. vid. – XIX a. pr.), Vilnius 2000, pp. 214–222.
18
Jonas Drungilas, Etnosocialinis mobilumas Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje. Gruževskių
giminės pavyzdys (XVI a. antroji pusė–XVIII a. pradžia), Lietuvos istorijos metraštis, 2004, no. 2, Vilnius 2005, pp. 53–75; Raimonda Ragauskien, Klientelė Reformacijos verpetuose: bajoro Skaševskio
biografijos tyrimas, Darbai ir dienos, vol. 44, Kaunas 2005, pp. 189–210.
19
J. Drungilas, op.cit., p. 62.
12
[546]
gradually integrating into the local community, the decsendants would become
more Lithuanian and at the same time gave an impulse to the development of
Lithuanian culture.
Rex benefactor. Correcting the migration concepts for the 16th century in
Samogitia that have been proposed in studies, it appears that signifying the dichotomy between “our own” (i.e., the Samogitians) and “the others” would be most
important. Neither foreigners (migrants from the Kingdom of Poland or Livonia),
nor foreign nationals – Rus’ians, Germans or Hungarians (with their own distinct
confessional subtext) – are valid concepts as they do not take into account the
Samogitian-Lithuanian distinction. To the Samogitians, Lithuanians were neither
foreigners, nor foreign nationals, but simply “outsiders”, i.e., they had a different
status to Samogitians in Samogitia. The latter difference arises from a separate
Samogitian indigenate code that had its foundations in the Samogitian privilege.
However, as we noted, the implementation of the privilege’s provisions did not
depend on certain rights or codes, but more on the powers held by those actually in government. If we combine this issue with the problem of migration and
migrants, then it would also be worth remembering that none of the ways of settling in Samogitia that are mentioned in historiography (via the benefaction of the
ruler, the purchase of land or inheritance) could be considered legitimate without
the approval of the grand duke. Especially until the Second Statute of Lithuania
(1566) came into force.
Thus migration processes can be studied by analyzing the benefice policies of
the grand dukes of Lithuania, which by no means would always synchronize with
the aspirations prevailing among the regional communities of the nobility to stop
the monarch from portioning out the region’s resources (land ownership, official
positions, income and the like) amongst individuals who were not the indigenous
inhabitants. Research of the benefice policies of the Lithuanian grand dukes from
the first half of the 15th century (Vytautas, Sigismund Kiejstutowicz and Casimir
Jagiellon) shows that at this time, the Lithuanian ruler’s prerogatives and the objectives of the Samogitian nobility did not intercross one another. During this period, the rulers of Lithuania quite intensively distributed benefices almost without
exception only to the descendants of the Samogitian aristocracy20. Sources from
the second half of the 15th century are rather scarce, that is why our knowledge of
aspects of the benefice policies of Casimir Jagiellon are not all that well known. It
appears that as this ruler of Lithuania was often in Poland, the Kęsgaila magnates,
who were of Lithuanian origin and held established positions as Samogitian elders,
naturally handled matters concerning land ownership reallocation. Four generations of this particular family held onto their positions as elders of Samogitia. The
20
See: Eugenijus SAVIŠČEVAS, Polityka nadań wielkich książąt litewskich na Żmudzi w pierwszej połowie XV wieku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne, vol. 141:
2014, no. 2, pp. 479–508.
[547]
13
benefices they issued could have been retracted or left unauthorized by the ruler,
but apparently, Casimir hardly paid any attention to these matters21. Of course, the
benefices issued by the Kęsgailas, at least nominally, were related to the fluctuating
will of the ruler (known as a temporary benefice – do woli hospodarskoje). However, as practice showed, these kinds of benefices would usually later be authorized
by the ruler, giving them a longer period of rule (do żywota) or transferring ownership altogether (na wecznost’).
In other words, the issue of benefices was almost always initiated by those who
wished to be its recipients (the receiving side). That is why the access of those
requesting benefices was markedly more feasible in Samogitia, simply making
one’s appeal to the elder, and not the ruler. The grand duke encountered some
legal-practical obstacles in his allocation of land in Samogitia. The provision in
the Samogitian privilege that restricted the ruler’s right to create new manors also
foresaw that apart from the former domain manors found on the banks of the
Nemunas River, in the region the grand duke did not have any officials who would
represent his interests, and as a result there was no quantitive record of the land or
peasants there. Meanwhile, the privilege did not ban the elder from expanding his
manors or from having a wide circle of servants who would defend his interests.
The problem was made even more complicated by the false nature of the eldership
of Samogitia (Samogitia capitaneatus). The eldership was created after a conflict
with the Teutonic Order that ended with the Treaty of Melno (1422) which foresaw
that a very large territory that had hitherto not been populated by Samogitians
ended up being joined to the Samogitians’ Samogitia. So as to avoid confusion
distinguishing between these territories, I suggest calling the territory inhabited by
Samogitians in the 13th–14th century as Samogitia Minor whilst the part that was
joined via diplomatic means should be called Greater Samogitia. Based on its area,
Samogitia Minor comprised around a third of the eldership of Samogitia that was
created in the beginning of the 15th century22. Colonization commenced in Greater
Samogitia in the second half of the 15th century, a move that was pushed ahead by
the Kęsgailas. Meanwhile the grand duke and his administration had absolutely
no control over this process. In a legal sense, the status of the lands adjoined to
Samogitia should have been terra nullius, and should have potentially belonged to
the grand duke, but in fact, due to the mentioned promises made to the Samogitians, he could not have direct control over them. This ambiguity was resolved in
the 16th century.
Significantly more writs of benefice from the reign of Alexander Jagiellon have
survived to our times23 which suggest the reinstatement of the grand duke’s prerogative to allocate lands in Samogitia. However even the benefice policies of this
21
Idem, Žemaitijos savivalda, pp. 146, 147.
Ibid., pp. 35–39.
23
Krzysztof Pietkiewicz, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka,
Poznań 1995, pp. 54–57.
22
14
[548]
ruler were not really met with great opposition from the Samogitians. On the one
hand, it appears this was the case because non-local nobles were usually granted
lands from the grand duke’s domains. It was the establishment of the middle-sized
and larger manors in these territories that lay the foundations for the phenomenon known in Lithuanian history as the castles along the banks of the Nemunas
River. In this way in 1502 Alexander Jagiellon allocated duke Timofiej Kapusta
Ratulaukis to the Veliuona district (wolost), from which Seredžius Manor later developed24. That same year the Zapyškis lands in the Vilkija district were granted
to Jan Sapieha, who back in the times of Casimir Jagiellon had already received
Gelgaudiškis in Zaniemoń25. In 1506 an expanse of forest several square miles in
area in Zaniemoń was donated to the grand duke’s master of the kitchen (magister coquinae curiae) Piotr Olechnowicz, as his lands in the Rus’ian territories had
been decimated by the Muscovites and Tatars26.
The fate of the lands allocated by Alexander Jagiellon in the northern part of
Samogitia evolved quite differently, though a scandal was avoided. After marriage
to the Princess of Muscovy Helen, the grand duke granted her an apanage of the
entire district of Dirvėnai, Beržėnai and Viešvėnai27. Such a means of the allocation
of land was indeed a novelty. In truth, the Samogitians of course did not oppose
the monarch’s will. Perhaps this was because the mentioned apanages continued
to be administered by the local bailiffs. The events that followed later nevertheless show that a degree of friction was unavoidable. In order to ensure effective
administration, the Grand Duchess Helen sent her own people to Samogitia28.
One such individual was Slowik Iwaszkowicz, who, it appears, coordinated the
administration of all the grand duchess’ Samogitian lands, lived in Vilkija where
he soon purchased (1503) some land29, whilst later Helen donated him 5 peasants
in that same district30. Helen tried to implement the same mechanism of entrenching her people in the Dirvėnai district, where she granted 20 peasants’ farms to the
nobele Baltramej Stankewicz who had lost his lands in Polotsk. However, unlike
24
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 6. (1494–1506). Užrašymų knyga 6, comp. Algirdas Baliulis,
Vilnius 2007, p. 286, no. 487.
25
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 25. (1387–1546). Užrašymų knyga 25, comp. Darius Antanaviius, Algirdas Baliulis, Vilnius 1998 (further: Lietuvos Metrika, kn. 25), pp. 154–155, no. 95;
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 8. (1499–1514). Užrašymų knyga 8, comp. Algirdas Baliulis, Romualdas
Firkoviius, Darius Antanaviius, Vilnius 1995, pp. 180–182, no. 182.
26
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 5. (1427–1506). Užrašymų knyga 5, comp. Egidijus Banionis,
Vilnius 1993, p. 388, no. 573.
27
E. Saviševas, Žemaitijos savivalda, pp. 154, 247.
28
Raimonda Ragauskien, Lietuvos didžiosios kunigaikštienės Elenos (1476–1513) patronatas,
[in:] Lietuvos didysis kunigaikštis Aleksandras ir jo epocha, sud. Daiva Steponaviien, Vilnius 2007,
pp. 99–112.
29
РИБ, т. 27: Литовская Метрика, отдел первый, ч. 1: Книги записей, Санкт-Петербург
1910, pp. 844, 845.
30
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 224. (1522–1530). 4-oji Teismų bylų knyga, comp. Stanislavos Lazutka, Irena Valikonyt [et al.], Vilnius 1997, p. 273, no. 330.
[549]
15
Slowik Stankewicz, the latter was not able (!) to access his lands. Sources mention
that Stankewicz refused the designated lands after receiving direct threats from the
Samogitians31.
The beginning of the reign of Sigismund I did not bring anything new until
1524. During that time the monarch had granted at least 40 benefices. Of these 24
were granted to the Samogitians, 8 to the servants and clients of the elder of Samogitia, and another 8 went to various individuals under the protection of the ruler
(they included several escapees from Smolensk: Michna Polianski, Iwan Jurlow)32.
Interestingly, all the representatives from the last category were granted lands in
the district of Vilkija and Veliuona, i.e., in the domains of the grand duke.
The calm coexistence of Sigismund I and the Samogitians came to an end in
April, 1524 when the grand duke granted the entire district of Šiauliai to his illegitimate son, the Vilnius Bishop John. We can learn of the subsequent events from the
notice of Sigismund I to the Samogitians dated June 1524: “Што есте присылали
къ намъ братю свою [...] о томъ, ижъ есмо волость н[а]шу Шовленъскую
дали кн[я]зю Яну, бискупу Виленъскому, и всказывали есте къ намъ черезъ
нихъ, велико собе обътежаючи, иже быхъмо братью в[а]шу, шляхъту н[а]шу
звечную, у повете Шовленъскомъ кня[з]ю бискупу с тою волостью дали.
Ино мы шляхъты н[а]шое у повете Шовленъскомъ кня[з]ю бискупу николи
не давали, а заховали есмо ихъ такъ, какъ кн[я]жат и панятъ и всю шляхъту
у Великомъ Кн[я]зьстве Литовскомъ и въ земли Жомоитскои. И всказывали
есте к намъ черезъ тыхъ пословъ своихъ, естли бы кн[я]зь бискупъ [...] къ
тои волости ехалъ, вы хочете его на Невяжи поткати и того ему боронити”
[“You sent us your brothers ... [to announce] that we had given the Šiauliai district
to the bishop of Vilnius Duke John. And via them you told Us that you were greatly
upset that your brothers from the Šiauliai powiat, Our nobles from the earliest of
times, had been granted to the bishop-duke along with the district. However we
have by no means given our nobles from the Šiauliai powiat to the bishop-duke,
rather, they have the same rights as all the other lords and nobles in the lands of the
Grand Duchy of Lithuania and Samogitia. And you also told us via your envoys
that if the bishop-duke [...] is still determined to go to that district [then] you wish
to meet him on the banks of the Nevėžis and stop him from crossing over”]33.
The monarch felt that his interests were offended and he warned them in all
seriousness that “he knows how to deal with the Samogitians”. It appears that was
enough. In the end the Vilnius bishop became established in the huge district of
Šiauliai, that until the beginning of the 15th century had been joined to Samogi-
31
Lietuvos Metrika, kn. 25, pp. 222–227.
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 9. (1511–1518). Užrašymų knyga 8, comp. Krzysztof Pietkiewicz,
Vilnius 2003, no. 96, 432.
33
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 7. (1506–1539). Užrašymų knyga 7, comp. Inga Ilarien, Laimontas Karalius, Darius Antanaviius, Vilnius 2011, p. 446, no. 247.
32
16
[550]
tia Minor and that had earlier been ruled by the elder of Samogitia34, Stanislaw I
Kęsgaila35.
In historiography the period of reign of Sigismund I has been viewed as an era
of the recreation of the ruler’s domains, a process in which Queen Bona played an
important role. Historians most often note traces of her intense activities in Podlasie. In fact, equally active moves towards the receation of the ruler’s domains can
be seen in Samogitia in the 1520s–1530s. The start of this process is cloaked in a
mist of uncertainty but its leitmotif is quite well known. In the Vilnius sejm in 1522
the Samogitians’ bailiffs appealed to the grand duke asking him to preside over
their argument with the elder. The bailiffs accused him of breaking the provisions
outlined in the Samogitian privilege and instead appointing and retracting bailiffs’
positions at his own whim. In addition, in the grand duke’s chancellery this accusation came in a somewhat different shade, saying that in this way the elder was
appropriating the grand duke’s rights. Speaking in his own defence, the elder Stanislaw I Kęsgaila tried to prove that he had every right to appoint bailiffs in all the
districts in Samogitia except for four manors (Vilkija, Veliuona, Skirsnemunė, Josvainiai) and the Šiauliai district. For the time being Sigismund I left the situation as
it was, but promised that after the death of the current elder, he would review the
administrative procedures of Samogitia36. He did just that after the elder’s death: in
1527 the grand duke took over the administration of 15 districts, and left 8 in the
hands of the elder’s administration37. This meant that the grand duke regained the
right to nominate bailiffs, and thus via them to dispose of lands in the districts.
The scale of the changes that loomed ahead in Samogitia became apparent on
another front as well. The conflicts of 1522 and 1524 clearly showed the monarchy
that its problems in Samogitia could be related to the entrenched hegemony of
the Kęsgaila family38. The Samogitian nobles had the right to elect their elder, but
confirmation still had to come from the grand duke. Upon the death of Stanislaw
I Kęsgaila the Samogitians elected his son in his place, who was also named Stanislaw (II) Kęsgaila39. The grand duke authorized him as the elder in April, 1527.
It appears that some kind of negotiation had already taken place by then between
34
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 1. (1380–1584). Užrašymų knyga 1, comp. Algirdas Baliulis,
Romualdas Firkoviius, Vilnius 1998 (further: Lietuvos Metrika, kn. 1), p. 99.
35
This is how I have called Kęsgaila, who is known as Stanisław Janowicz Kieżgajło in Polish
historiography.
36
Lietuvos Metrika. Knyga. Nr. 11. (1518–1523). Įrašų knyga, comp. Artūras Dubonis, Vilnius
1997, p. 134, no. 140.
37
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 12. (1522–1529). Užrašymų knyga 12, comp. Darius Antanaviius, Algirdas Baliulis, Vilnius 2001 (further: Lietuvos Metrika, kn. 12), pp. 487–489, no. 638.
38
Zygmuntas Wojciechowskis believed that Sigismund I’s relations with Stanislaw I Kęsgaila
went sour back during the times of the war between Poland and the Teutonic Order (1519–1521)
when Kęsgaila maintained suspicious ties with the Order (Zygmunt Wojciechowski, Zygmunt Stary
(1506–1548), Warszawa 1979, p. 163).
39
This is how I have called Kęsgaila, who is known as Stanisław Stanisławowicz Kieżgajło in
Polish historiography.
[551]
17
Kęsgaila and the monarch, in which Queen Bona had an undirect role, probably
acting to defend the interests of the still young Sigismund Augustus40. In October, 1529 Stanislaw II Kęsgaila, in thanking the ruler for his benefaction, signed
over the huge expanse of land called Plateliai (located between the banks of the
Minija River, the border with Livonia, and the shores of the Baltic Sea) and a castle
to prince Sigismund Augustus, who immediately wrote back saying he [Kęsgaila]
should rule over these lands until the end of his days41. This agreement has always seemed suspicious to historians. It is estimated that during their rule over
the Plateliai area that lasted over 70 years, the Kęsgailas had colonized the wide
surrounds of this manor without the ruler’s approval. That is why, in order to avoid
the checking of all his land ownership documents, Stanislaw II Kęsgaila refused
Plateliai so that he could keep the other lands for his heirs42.
In this way between April, 1527 and October 1529 it was not only the monarchy’s rights that were reinstated, but its domain was also expanded. In the beginning
of 1529 the ruler announced the provisions to land owners in Samogitia’s districts,
where for the first time the income received from each district was described, as
well as its division amongst the monarch and the local administration43. In 1530
the Jurbarkas forests came under this description, and Bona’s legate, certainly not
a Samogitian, Stanislaw Steckowicz, was given the seat of Jurbarkas Manor44. After
the death of Stanislaw II Kęsgailą in 1532, S. Steckowicz was transferred to Plateliai45. Finally in 1537 the census of the Lithuanian grand duke’s Samogitian manors,
district peasants and town residents took place46, after which, but no later than in
1551, the measurement of the ruler’s lands in wallachs commenced. Nevertheless,
these changes empowered the monarchy to rationally dispose of this region’s resources.
Thus, during the remainder of the 16th century, Lithuania’s grand dukes had a
good idea of how much and what they could allot to people who had earned their
credit, whilst the Samogitians’ grumbling could always be countered in the same
way that Sigismund II responded to the Samogitians’ displeasure over the measurement of land in wallachs at the sejm of 1551 – “не бачыть его кролевъская
40
This can be anticipated from the privilege in which Stanislaw II Kęsgaila is authorized as the
elder, where Queen Bona and prince Sigismund Augustus are mentioned as Kęsgaila’s intercessors
and intermediaries (Lietuvos Metrika, kn. 12, pp. 487–489, no. 638).
41
Lietuvos Metrika, kn. 1, pp. 102, 104, 127, no. 489, 490, 500, 628.
42
Krzysztof Pietkiewicz, Kieżgajłowie i ich latyfundium do połowy XVI wieku, Poznań 1982,
pp. 85–86.
43
Irena Valikonyt, Stanislovas Lazutka, Lietuvos didžiojo kunigaikščio nuostatai Žemaitijos
žemei, [in:] Lietuvos Metrikos studijos, Vilnius 1998, pp. 17–53.
44
Lietuvos Metrika, kn. 1, p. 105, no. 504; Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia XXII pars Ostpr. Fol., vol. 42, 43, 48, 49, 1529–1531, ed. Carolina Lanckoroska (Elementa ad
fontium editiones, vol. 52), Romae 1981, p. 147.
45
E. Saviševas, Žemaitijos savivalda, p. 291.
46
Žemaitijos valsčių surašymas 1537–1538 m., text by Konstantino Jablonskis, prepared for
publication by Algirdas Baliulis, Vilnius 2003.
18
[552]
Diagram 1. The number of benefices in Samogitia in the 16th century
милость, абы тою померою волочъною мели прывилья и вольности вашы
въ чомъ нарушоны быти, кгды жъ его кролевъская милость не на вашыхъ
земляхъ ани межы вашыми подъдаными тую померу волочную постановити
рачылъ, але межы своими подъдаными и на своихъ земляхъ [...]” [“His Royal
Grace does not see that the wallach measurement would have somehow infringed
on your privileges or freedoms, as His Royal Grace has not intended to conduct
this measurement on your lands or apply it to your subjects, but to his subjects and
in his lands [...]”]47. So what was the policy regarding the issue of benefices?
We can see its numerical expression in Diagram 1. It shows data from the
Lithuanian Metrica and the Samogitia Land Court books about the benefaction
of over 200 plots of land and inns. Of course, there could have been considerably
more benefices. Data about them could be in the Metrica and court books from the
17th century that were not looked at. On the other hand, there are some problems
with the dating, as due to the already mentioned issue of benefice mechanism, in
reality the recipients would receive their lands earlier than they could be certified
by the ruler. Another circumstance complicating the evaluation of the diagram‘s
data is that the recipients rather frequently did not become established in the lands
set out in their benefices. Such cases are very difficult to check.
When explaining the fluctuation in benefices issued, three intervals of time
should be distinguished: 1) from the beginning of the reign of Sigismund I (1506)
to the beginning of the measurement of land in wallachs (1550); 2) the end of the
reign of Sigismund II (1551–1572); and 3) the periods of reign from the late 16th
century (1574–1600).
47
РИБ, т. 30, p. 201.
[553]
19
There are 65 benefices from the first interval. Of these, 34 were granted to
Samogitian nobles (although various errors are possible here). The others were
granted to Rus’ians and Lithuanians (the Beinart, Naruszewicz, Wiekowicz and
Szukewicz families) most of whom were often married to Samogitians. The only
potential Pole who had been granted a benefice was Jurij (sic!) Danowski48, who
firstly received his lands from Queen Bona, and later received authorization for
these lands from Sigismund II. The distinguishing feature of this entire period are
that the benefices were small in scale. Often 1–10 peasants or some uninhabited
land. A clear exception from this interval in the already mentioned granting of
Šiauliai district to the Vilnius bishop and the consignment of Batakiai Manor to the
Lithuanian carver (dapifer) Stanislaw III Kęsgaila49.
In the second period a total of 99 benefices were issued. Of them only 12 were
give to Samogitians. The jump noticed in 1566–1569 (59 benefices) stands out in
particular, on the eve of the formation of the union between Poland and Lithuania. Over these four years large areas of land were distributed: 116 wallachs in
the Gandinga stewardship to the wallach land-surveyor Jokub Laszkowski, 158
wallachs to the Minsk castellan Mikołaj Talwosz; 86 wallachs in the Gandinga district to Mikołaj Dorohostaiski, 162 wallachs to Jurij Zenowicz, 200 wallachs to the
Livonian clerk (pisar) and Rittmeister Wojciech Stabrowski50; and finally the entire
towns of Grūstė and Gintališkės, the town of Mosėdis (with 62 villages) and somewhat later in 1572 the district of Kretinga all went to the elder of Samogitia, Jan
Chodkiewicz. All of the beneficiaries mentioned here, plus a majority of those that
have not been mentioned, were of Polish, Lithuanian or Rus’ian origins. In total
they received around 2,260 wallachs of land, not including the enormous plots of
land granted to Jan Chodkiewicz that were in essence difficult to calculate51.
During that same four-year-period, only six Samogitians were acknowledged
in a similar way. Four received the right to establish inns, whilst the only one to
receive a more significant benefice was the bailiff of Ariogala and Rittmeister Mikalaj Stankiewicz Billewicz who was awarded 49 wallachs in Tendžiogala and 31
wallachs in Ariogala52. Thus, not just in terms of quantity, but also in the quality of
the benefices, the foreign nobles outdid the Samogitians.
It is unlikely that finding an unambigiuos answer as to why the “foreigners”
acquired so much land in this period. There was probably more than one reason.
However, a majority of the beneficiaries were somehow associated with the Livonian War. This can be understood from the number of Rittmeisters present in the
48
Метрыка Вялiкага Княства Лiтоўскага. Kнiга запiсаў 30 (1480–1546). Книга запiсаў № 30
(копiя канца XVI ст.), падрыхтавў Валерый C. Мянжынскi, Мiнск 2008, pp. 107–108, no. 37.
49
Lietuvos Metrika, kn. 1, p. 103, no. 496. This is how I have called Kęsgaila, who is known as
Stanisław Mikołajewicz Kieżgajło in Polish historiography.
50
E. Saviševas, Žemaitijos savivalda, pp. 372–376.
51
Genutė Kirkien, LDK politikos elito galingieji. Chodkevičiai XV–XVI amžiuje, Vilnius 2008,
p. 163.
52
E. Saviševas, Žemaitijos savivalda, pp. 373–375.
20
[554]
list of recipients (M. Talwosz, M. Jacynicz, L. Swrski, W. Swiderski, M. Billewicz,
G. Wojna, W. Stabrowski, B. Lukomski, M. Dorohostaiski, J. Zenowicz, M. Solohub, J. Zembocki, K. Przychmenski). In addition, the war emptied the treasury and
forced the king to pawn off certain districts. That is how in 1566 Mikołaj Dorohostaiski was pledged the entire district of Gandinga53; in 1568, 4 (or even 6) wojtowstwo [lesser administrative units] in the Pajūris district that had been pledged
to the duke Aleksandras Polubenskis were reclaimed, and so on54. In many cases,
such lands never returned to the jurisdiction of the bailiff and later functioned as
manors that would be distributed by the grand duke.
In the third period there were 31 benefices, of which only three went to Samogitians. As in the second period, the lands distributed to the Samogitians were incomparably smaller than those that went to the “foreigners”. But in general in the
third period, compared to the second, the size of the lands granted was significantly smaller. A special characteristic of this period was that relatively frequent
recipients happened to be Muscovites.
So, in summary, the dynamics of the grand duke’s benefices shows that the
influx of “foreigners” peaked on the eve of the Union of Lublin. One of the most
important reasons for this was that the treasury was incapable of returning its dues
to the mercenaries and creditors who participated in the Livonian War. Samogitians did not feature prominently either as the commanders of troops of mercenaries or as creditors. Perhaps their weak positions of wealth were to blame for this.
But it is just as likely that the Samogitians did not have reliable canals leading to
the grand duke who was the primary distributor of wealth. Finally it is worth noticing that in the stand-out second period, and in the third period, Poles did not
dominate amongst the beneficiaries. How does this compare to the conclusions of
Trimonienė’s research?
Two counts. In 1545, following the death of Queen Bona’s man in Samogitia,
Jurij Billewicz, the Samogitians wanted to see “their own” Count of Kražiai Stanislaw III Kęsgaila as the new elder. This candidate was not met with the approval of
the monarchy and instead the “foreigner” Jeronim Chodkiewicz was thrust upon
the Samogitians. After the latter’s death, the Samogitians elected his son Jan to
be their elder. And thus the Chodkiewicz family continued as per the Kęsgailas,
transforming themselves from “foreigners” into “one of the locals”. Some time later
Sigismund II granted Jan Chodkiewicz the title Count of Szklow and Mysza.
In the mid-16th century, these two counts and the two families that stood behind
them marked the system of a changeover between two patronages. The first operated from around the beginning of the 15th century, whilst the second functioned
53
Lietuvos valstybės istorijos archyvas [Lithuania State Historical Archives], The Lithuanian
Metrica mikrofilms (further: LVIA LM), Book of Inscriptions no. 47, fol. 50, 66.
54
Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 531. (1567–1569). Viešųjų reikalų knyga 9, comp. Lina Anužyt,
Algirdas Baliulis, Vilnius 2001, p. 101, no. 96.
[555]
21
in the years 1545–1579. I have already mentioned the people from the Kęsgaila and
Chodkiewicz households55, so I won’t repeat myself again here. But I would like to
draw attention to the differences between these two patronage systems and their
different impact on Samogitian society. The most important question to ask would
be – where did the elders select their clients from? Most likely, their clientele base
was “inherited”, whilst “additions” would emerge under different circumstances.
As such, these “inherited” people would often be settled in the lord’s lands56. Thus
the magnates’ clienteles developed from the magante’s family’s “nest” and spread in
accordance with his latifundia.
In this regard the Kęsgailas who originated from Deltuva, and expanded their
lands in Samogitia and only then in the Ruthenian lands, were quite different from
the Chodkiewicz family, whose origins are associated with Podlasie’s Suprasl. In
other words, amongst the Kęsgailas from early on there were quite a number of
Lithuanians (e.g., the Beinarts), Samogitians (the Dirmas) and only later were
there more Ruthenians (Maczochin) and Poles (Oleński). Let us not forget that
the Kęsgailas reached the magnate category in the second half of the 15th century,
whereas the Chodkiewicz’ could only be counted amongst the magnates from the
middle of the 16th century. So it is not odd that in 1545 when Jeronim Chodkiewicz received the position of elder of Samogitia, in order to become established
in this post he relied on his father’s (e.g., Duke Jurij Borowski) and his own (Jan
Borichowski) servitors and Lithuanian relatives (Malcher and Stanislaw Szemet).
That is why on the model level, we could say there was an unequal patronage in
these two families in terms of the Samogitians. Kęsgaila’s clientele was more open
to Samogitians, though this did not mean that it was solely Samogitian in nature.
Quite the opposite, already in the entourage of Stanislaw I Kęsgaila we notice more
Ruthenians than Samogitians. However this clientele developed over a long period
and over time some of its non-local elements completely assimilated in Samogitia
(e.g., the Chrząstowski family).
More importantly, back in the times of the Kęsgailas almost all the bailiffs were
Samogitians. The Chodkiewicz’ clientele started to develop in Samogitia when
the region’s official positions were still held by people under the influence of the
Kęsgailas. Over time they retreated, leaving their positions to the Chodkiewicz’
people. This turning-point is most clearly visible when we look at bailiffs. In Diagram 2 we can see that between 1555 and 1565 an overbalance of nobles of nonlocal origins became evident in the bailiffs corps. A majority of them started their
careers under the Chodkiewicz’. During the entire remainder of Jan Chodkiewicz’
55
Eugenijus SAVIŠČEVAS, Kęsgailų Žemaitija. Kelios pastabos apie Kęsgailų valdymą Žemaitijoje (1442–1527), Lituanistica, vol. 50: 2004, no. 2, pp. 1–21; idem, Tarnybininkai XVI amžiaus
Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje bajorų (didikų) dvaro socialinėje organizacijoje, [in:] Žemaitijos
ir Klaipėdos krašto dvarų bruožai, Vilnius [2010] [Digital book; http://www3.lrs.lt/pls/inter/w5_
show?p_r=7131&p_d=94573&p_k=1].
56
In the case of the Kęsgailas we can see this from the lands of Mscibohow. See: K. Pietkiewicz,
Kieżgajłowie, pp. 112–114.
22
[556]
Diagram 2. The grand duke’s bailiffs (ciwuns) and the period of their official service in
1527–1580
1527
Ariogala
1535
1
5
9
13
17
22
27
23
28
8
11
12
16
20
Rietavas
40
30
34
37
36
39
43
48
44
45
47
52
57
– Samogitian origin;
32
35
46
51
1530
31
42
Tverai
50
26
38
41
21
25
24
29
33
Pajūris
Viešvėnai
7
19
M.Dirvėnai
Užventis
4
15
14
Gandinga
1575
3
10
D.Dirvėnai
Šiauduva
1566
6
18
Karšuva
1555
2
Beržėnai
Biržinėnai
1545
53
49
54
55
58
1540
– unknown origin;
56
59
1550
61
60
1560
1570
1580
– non-Samogitian origin;
1. Jurij Wołodkiewicz; 2. Szymko Mitkowicz; 3. Mikołaj Szymkowicz (Poszuszwiański):
4. Mikołaj Stankiewicz Billewicz; 5. Andrzej Rukowicz; 6. Jan Stankiewicz Billewicz;
7. Malcher Szemet; 8. ks. Łukasz Swirski; 9. Andrzej Michajłowicz; 10. Florjan Bartoszewicz; 11. Sebastian Kestort; 12. Mikołaj Talwosz; 13. Piotr Billewicz; 14. Jan Stankiewicz
Billewicz; 15. Mikołaj Tretjak; 16. Jan Gradowski; 17. Szymko Mitkiewicz; 18. Stanisław
Wołodkiewicz; 19. Bogdan Mitkowicz; 20. Wojciech Szemet; 21. Mikołaj Oleknowicz
22. Ławryn Szukowicz; 23. Jakub Juszkowicz; 24. Bogdan Mitkowicz; 25. Jan Burba; 26. Mikołaj Dorohostaiski; 27 Stanisław Wołodkiewicz Kozak; 28. Mikołaj Szukowicz; 29. Adam
Hanusowicz Bejnart; 30. Stanisław Mostwil; 31. ks. Jurij Borowski; 32. ks. Michał Borowski; 33. Mikołaj Szukowicz; 34. Adam Hanusowicz Bejnart; 35. Stanisław Januszewicz (Rodowicz); 36. Stanisław Szemet; 37. Marcin Wiekowicz; 38. Szymko Mitkowicz (Poszuszwiański); 39. Marek Wnuczko; 40. Juszko Stankowicz; 41. Jakub Juszkowicz; 42. Tyszko
Fiodorowicz; 43. Marcin Czechowicz; 44. Iwan Ilgowski; 45. Wojciech Billewicz; 46. Micko
Sutilowicz; 47. Mikołaj Stankiewicz Billewicz; 48. Iwan Oleksejewicz; 49. Andrzej Ilgowski; 50. Stanisław Orwid; 51. Andrzej Michaiłowicz; 52. Andrzej Billewicz; 53. Stanisław
Rosiajński; 54. Mikołaj Sirewicz; 55. Stanisław Guba; 56. Siemion Wojna; 57. Micko Jurgiewicz; 58. Kasper Billewicz; 59. Stanisław Guba; 60. Jan Chorużycz; 61. Jan Stabrowski.
[557]
23
service as elder in Samogitia (until 1579), amongst the 13 bailiffs of the grand duke
only two were of Samogitian origins (Mikołaj Stankiewicz Billewicz and his distant
relative Wojciech Billewicz). From this we can notice something of interest. Firstly,
of the remaining 11 bailiffs, 10 were Ruthenians and only one (Jan Gradowski) was
most likely of Polish origins.
So even after a very rough comparison of the two patronage mechanisms, we
can state that during the Kęsgailas’ times, a Lithuanianization and Ruthenianization took place at the level of Samogitian bailiffs (i.e., at the regional political elite
level). During the times of the Chodkiewicz’ there was a Ruthenianization with a
small portion of Lithuanianization (the Szemet family and the M. Dorohostaiski).
We would notice a somewhat different view if we were to take a few steps down the
heirarchial ladder and take an interest in just who the elder directly appointed as
the 8 bailiffs of the Samogitian wolosts. A majority of them, at least based on their
anthroponymics, could have been of Polish origin (Jan Odachowski, Jakub Żicki,
Marek Czajewski, Szymon Wituński)57. So if we were to return to the figures determined by Trimonienė we could say that we have reached only a slight correlation.
A unique kind of additional explanation could be the research of the clienteles
of other Lithuanian magnates. As the latter period’s histriography shows, this is a
promising task, but one left for the future. The Radziwill case study was already
mentioned briefly, but there are also the case studies of the Kražiai count and the
failed magnate Stanislaw III Kęsgaila, who in the year of his failed election campaign to the post of elder of Samogitia distributed several of his larger lands to
his servitors, incidentally, all of whom were Poles (M. Radzimiński, M. Nowicki,
A. Babrownicki)58. There is also the case of Leo Sapieha, where B. Prystanowski
received the seat of Josvainiai for his services. Not to mention the Hlebowicz’,
Wojnas, Polubenski‘ and other cases. Including all their servants and servitors we
would probably end up reaching the same numbers that Trimonienė found.
A final hypothesis, last argument and question for the future. In the early
stages of the New Ages, in Samogitia, as in all of Europe, the situation of the ordinary nobles in society depended on their service. However this concept changed
in the 15th century. For a long time the Lithuanian grand duke was the main figure calling others into military service, encouraging the nobility to dutifully serve
under the supervision of his appointed legates, but eventually he became disappointed in the quality of service he was receiving from the nobility. Mercenaries or
troops made up of the aristocracy who were selected not based on their inherited
right to bear arms, but according to their individual ability to act purposefully
on the battle field were of greater value. The Samogitians’ problem was that their
society had still not raised its own generation of Rittmeisters. The change in dynasties taking the position of elder that occured at an inopportune time also contrib57
58
See prosopography of bailiffs in: E. Saviševas, Žemaitijos savivalda, pp. 299–360.
LVIA LM, Book of Inscriptions no. 35, fol. 191, 193, 202.
24
[558]
Diagram 3. The number of Samogitian nobles prepared for military service based on census data from 1528, 1567 and 1621
uted to this disadvantage. The new elders came with their clientele that had been
formed far away from Samogitia. First of all this prompted the Samogitian nobility
to demonstrate their traditional desire to serve their ruler. However the ruler no
longer trusted this desire. That is why everything ended in colder mutual relations.
I believe the best display of this worsening of relations is the dynamics of the quantity of Samogitian army recruits between 1528 and 162159. This calculation did not
take into account the size of the noble’s household (and thus economic status),
but the actual fact of the noble’s military service, even when he presented for duty
without a horse and with just a stick in his hand.
It looks like the wave of desire for Samogitians to serve the grand duke crashed
into the unmerciful cliff of reality.
To conclude, I’d like to add a few words directed at researchers of the future.
I would say that it would probably be wise to stop counting the number of foreigners in Samogitia. A better idea could be to find out whether the children of the
Lithuanians, Ruthenians and Poles who settled there became Samogitians.
Translated by Albina Strunga
59
РИБ, т. 33: Литовская Метрика, отдел третий, ч. 3: Книги публичных дел. Переписи
Литовского войска, ред. Станислав Л. Пташицкий, Петроград 1915; Archiwum Główne Akt
Dawnych (Warszawa), Archiwum Radziwiłłów, Section VII, no. 85. I extend a genuine Samogitian
thank-you to Jonas Drungila for the opportunity to use photocopies of the 1621 census of Samogitian
soldiers.
[559]
25
NAPŁYW OBCEJ SZLACHTY DO ŻMUDZI W XVI WIEKU
Streszczenie
Słowa kluczowe: migracja, Wielkie Księstwo Litewskie, szlachta, polonizacja, beneficjum,
klientela
Najnowsze badanie nad migracją w Wielkim Księstwie Litewskim ukazują napływ obcej szlachty do Żmudzi w drugiej połowie XVI w. Niniejszy artykuł podejmuje próbę wyjaśnienie trzech, jak dotąd niezbadanych, acz bardzo ważnych okoliczności tego zjawiska.
1. Rola polskiej migracji – bez wątpienia Polacy stanowili większość emigrantów. W tym
okresie niezadowolenie mieszkańców Żmudzi było skierowane przeciwko polskim, ruskim, niemieckim, węgierskim oraz litewskim (!) emigrantom. Emigracja Litwinów na
Żmudź nie została jeszcze zbadana. Z tego względu prawdopodobne jest to, że liczba
polskich emigrantów została niesłusznie zawyżona.
2. W XVI w. migracja szlachty z jednego obszaru do drugiego nie była sprawą oczywistą.
Miała ona miejsce w sytuacji, kiedy władca nagrodził zasłużonych szlachciców przez
nadanie im ziemi oraz chłopstwa z jego posiadłości książęcych, które zostały reaktywowane w czwartej dekadzie XVI w. Dopiero wtedy władca mógł nadawać beneficjum.
Badania nad dynamiką ich nadawania w XVI w. pokazują, że liczba nadań ziemi szlachcie spoza Żmudzi znacznie wzrosła w ostatnich latach panowania Zygmunta Augusta.
Częściowo mogło to być spowodowane tendencją władcy do nagradzania rotmistrzów
zasłużonych w wojnie o Inflanty.
3. Oprócz polityki władcy także patronat litewskich magnatów miał znaczący wpływ na
migrację szlachty.
W połowie wieku XVI rodzina Chodkiewiczów, która wywodziła się z Rusi, osiadła
na Żmudzi. Klientelę Hieronima Chodkiewicza stanowiła szlachta ruskiego i polskiego
pochodzenia, która przeniosła się na Żmudź. Fakt ten doprowadził do wypierania szlachty
żmudzkiej z kręgów elity lokalnej.
26
[560]
DER ZUSTROM VON „AUSWÄRTIGEN“ ADELIGEN NACH SCHAMAITEN
IM 16. JAHRHUNDERT
Zusammenfassung
Schlüsselbegriffe: Migration, Großfürstentum Litauen, Adel, Polonisierung, Benefizien,
Klientelwesen
Jüngste Studien zur Migration im Großfürstentum Litauen belegen die Zuwanderung
fremder Adeliger nach Schamaiten in der zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts. Der vorliegende Artikel versucht drei bislang unerforschte, aber sehr bedeutsame Umstände dieser
Migration zu erhellen. 1. Die Rolle der polnischen Migration. Zweifellos bildeten Polen
die größte Gruppe unter den Migranten. Zu jener Zeit richtete sich die Unzufriedenheit
der Schamaiter gleichermaßen gegen polnische, deutsche, ungarische und litauische (!)
Migranten. Die Einwanderung von Litauern nach Schamaiten wurde bislang nicht untersucht. Daher erscheint es wahrscheinlich, dass die Zahl der polnischen Einwanderer im
Kontext der Gesamtmigration unangemessen übertrieben wurde. 2. Im 16. Jahrhundert
war der Umzug eines Adeligen von einer Region in eine andere keine Alltäglichkeit. So
etwas geschah in der Regel, wenn der Herrscher herausragende Adelige mit Land und Bauern von seiner Domäne belohnte. Die großfürstliche Domäne in Schamaiten war gerade
im vierten Jahrzehnt des 16. Jahrhunderts wieder hergestellt worden. Erst danach gab der
Herrscher Benefizien aus. Die Untersuchung der Dynamik der Gütervergaben während
des 16. Jahrhunderts zeigt, dass die Landverteilung an Adelige mit nicht-lokaler Herkunft
während der letzten Jahre der Regierungszeit Sigismund Augusts deutlich anstieg. Teilweise kann dies durch den Wunsch des Herrschers erklärt werden, verdiente Rittmeister aus
dem Livländischen Krieg zu belohnen. 3. Ergänzend zur Gütervergabepolitik des Herrschers besaß die Klientelpolitik der litauischen Magnaten ebenfalls erheblichen Einfluss
auf die Adelsmigration. In der Mitte des 16. Jahrhunderts etablierte sich die aus Ruthenien
stammende Familie Chodkiewicz in Schamaiten. Die Klientel von Hieronimus Chodkiewicz setzte sich zusammen aus Adeligen ruthenischer und polnischer Herkunft, welche
nach Schamaiten zogen. Dieser Umstand führte dazu, dass der aus Schamaiten stammende
Adel aus der regionalen Elite verdrängt wurde.
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.15
ULADZIMIR PADALINSKI (Minsk)
THE REPRESENTATION OF THE GRAND DUCHY OF LITHUANIA
IN THE FINAL STAGE OF THE SEYM OF LUBLIN (JUNE–AUGUST 1569)
Key words: the szlachta, district envoys, the general seym, the Grand Duchy of Lithuania,
political elites, the social status, the ethnic origin
The conclusion of the union between the Grand Duchy of Lithuania and the
Polish Crown has been a matter of interest to historiographers from many countries. Historians have analysed various aspects of the union: reasons, preparations
and results. They have also dealt with the seym of Lublin taking place from 10
January to 12 August 1569 during which a historical decision was taken to establish a new union between Poland and Lithuania1. Nevertheless, the subject of
this research is the main events at the seym and around it until 1 July. The course
of the seym, which was in fact the first general seym (sejm walny) of the whole
Polish-Lithuanian Rzeczpospolita, specially its final key stages (from 2 June2 to 12
August 1569) has been examined quite cursorily3. The composition of the representation of landowners (envoys from voivodeships and counties) of the Grand
Duchy of Lithuania at this key stage has not been discussed yet, nor has the activity
of the seym during its sessions.
The aim of this article is to complete the research in this aspect. We shall focus
on the analysis of the social and material status of envoys from the Grand Duchy
1
Acts for the seym: Volumina Constitutionum, T. 2: 1550–1609, vol. 1: 1550–1585, ed. Stanisław Grodziski, Irena Dwornicka, Wacław Uruszczak, Warszawa 2005, pp. 213–268. Detailed diary of the seym printed in: Дневник Люблинского сейма 1569 года. Соединение Великого Княжества Литовского с Королевством Польским, изд. Михаил Коялович, Санкт-Петербург 1869.
The terms “Lithuanian”, “Polish”, “Ruthenian” are used in their historical meaning.
2
Матвей Любавский, Литовско-русский сейм. Опыт по истории учреждения в связи
с внутренним строем и внешнею жизнью государства, Москва 1900, pp. 838–846; Уладзімір
Падалінскі, Любоў Собалева Люблінская унія 1569 г., [in:] Гісторыя Беларусі, т. 2: Беларусь
у перыяд Вялікага Княства Літоўскага, Мінск 2008, pp. 471–473; Oskar Halecki, Dzieje unii
jagiellońskiej, vol. 2, Kraków 1920, pp. 345–349; Henryk Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, Warszawa 2002, pp. 41–47, 51–53.
3
The first delegation of the Grand Duchy of Lithuania left the session of the seym in the might
of 1 March 1569. However, under the pressure of various circumstances, the delegation returned to
Lublin at the beginning of June 1569 and worked there until the seym finished (the composition of
the delegation had changed).
28
Uladzimir Padalinski
[562]
of Lithuania, their ethnic origin, social position in terms of offices held by them,
their political activities and careers both prior to and after the seym of Lublin. It
should be remembered that envoys from counties and voivodeships went to Lublin
as representatives of the sovereign Grand Duchy, and ended their work in the seym
as representatives of the common Rzeczpospolita. This is why it is important to
present the composition of the representation of the Grand Duchy of Lithuania at
the seym of 1569, for it is useful for the research on the functioning of the seym of
Lithuania prior to the union of Lublin and for the research on the parliamentary
system of the Grand Duchy of Lithuania while part of the Rzeczpospolita.
The analysis of the personal composition of the representatives at the seym has
quite a long tradition in Polish historiography. The methodology of such an analysis was suggested and prepared as early as the 1970s and at the beginning of the
1980s by Jan Seredyka, Irena Kaniewska, Anna Filipczak-Kocur4. The most recent
works by Henryk Litwin and Jolanta Choińska-Mika developed the scope of the
criteria according to which it is possible to make research on the representation of
landowners in the seyms of the Rzeczpospolita5.
At the end of April 1569 the Polish king and the grand duke of Lithuania Zygmunt August convened dietines (sejmiks) for 10 May in the counties and voivodeships of the Grand Duchy of Lithuania. Representatives of the szlachta and senators
elected there were instructed by the king to arrive at the seym in Lublin on 30 May
1569 to finalise the union along with the senators and envoys from the Crown6.
A special situation occurred with dietines in Vilnius voivodeship. Sigismund
Augustus suggested that the voivode of Vilnius, chancellor Mikołaj Radziwiłł
“Rudy” [“the Red”] and the land treasurer Mikołaj Naruszewicz should decide
4
Anna Filipczak-Kocur, Senatorowie i posłowie na sejmie „pacyfikacyjnym” w 1589 r., Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 34: 1982, no. 2, pp. 197–212; Irena Kaniewska, Małopolska reprezentacja sejmowa za czasów Zygmunta Augusta (1548–1572), Kraków 1974; Jan Seredyka, Posłowie
Rzeczypospolitej na sejm „ratyfikacyjny” w 1629 r., Sprawozdania Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk. Wydział Nauk Historyczno-Społecznych, no. 15: 1977/1978, Opole 1979, pp. 23–33. See also:
Dzieje Sejmu Polskiego, ed. Juliusz Bardach, Stanisław Grodziski, Andrzej Gwid [and others],
Warszawa 1993, pp. 53–57; Anna Filipczak-Kocur, Jan Seredyka, Stan badań nad dziejami parlamentaryzmu polskiego w latach 1573–1647 i postulaty, [in:] Parlamentaryzm w Polsce we współczesnej historiografii, ed. Juliusz Bardach, cooperation Wanda Sudnik, Warszawa 1995, pp. 77–78; Jan
Seredyka, O ujednolicenie badań nad parlamentarzystami epoki staropolskiej, [in:] Parlamentaryzm
i prawodawstwo przez wieki. Prace dedykowane prof. Stanisławowi Płazie w siedemdziesiątą rocznicę
urodzin, ed. Jerzy Malec, Wacław Uruszczak, Kraków 1999, pp. 23–29.
5
Jolanta Choiska-Mika, Sejmiki koronne XVI–XVII wieku. Problemy badawcze, [in:] Praktyka
życia publicznego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI–XVIII wieku. Materiały XVIII konferencji Komisji Lituanistycznej przy Komitecie Nauk Historycznych PAN w dniach 22–23 września 2009 r.,
ed. Urszula Augustyniak, Andrzej B. Zakrzewski, Warszawa 2010, p. 20; Henryk Litwin, Równi
do równych: kijowska reprezentacja sejmowa 1569–1648, Warszawa 2009.
6
Letters convoking dietines were written and sent to their recipients on 26–29 April 1569, see:
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 215–225; Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 532. (1569–1571).
Viešuju reikalu knyga 10, parengė Lina Anužyt, Algirdas Baliulis, Vilnius 2001 (further: Lietuvos
Metrika, kn. 532), pp. 30–37.
[563]
The representation of the Grand Duchy of Lithuania...
29
whether to conduct one common dietine for the voivodeship in Vilnius or separate dietines in each county (Vilnius, Oszmiana (Ashmyany), Lida, Wiłkomierz
(Ukmergė), Braslau)7. It should be noted that before the beginning of the seym of
Lublin in Vilnius there took place a dietine common for all counties of the voivodeship8. This time, however, separate dietines were organised, for the Lithuanian incisor (krajczy litewski) Krzysztof Radziwiłł wrote to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł
“Sierotka” [“the Orphan”] about “powiatowym sejmiku [w] Wilnie” [“county dietine [in] Vilnius” – transl. A. Chabros]9; besides, various envoys represented individual counties of the Vilnius voivodeship at the seym of Lublin.
It should be noted that the seym letters were also sent to the county of Kiev
and the voivode and castellan of Kiev10. On 5 May 1569, the Kiev voivodeship was
incorporated into the Polish Crown, which resulted in its representatives not being
included in the group of envoys sent to represent the Grand Duchy of Lithuania at
the seym of Lublin11.
Dietines (at least some of them) took place because envoys from almost all
regions of the Grand Duchy of Lithuania had arrived. Presumably, at most dietines heated debates took place about how to react to what had happened in Lublin – the incorporation of Podlachia and Volhynia into the Polish Crown. For
instance, there were rumours that the son of M. Radziwiłł “Rudy” – the leader
of the anti-union opposition – Krzysztof Radziwiłł “Piorun” [“the Thunderbolt”]
– incited the szlachta at the dietine of Vilnius to boycott the seym and not to go to
Lublin. Nevertheless, K. Radziwiłł “Piorun” himself denied this by explaining that
he had encouraged all the envoys present at the dietine to participate in the common seym on the day imposed by Sigismund Augustus12. Probably the majority of
dietines in the Grand Duchy of Lithuania agreed with the king and supported his
demand to elect envoys for the seym of Lublin giving them unlimited authorisation to conclude the union and look for the resources to defend the state13. It is
known that the szlachta of Brest explicitly “niekazała [...] wracać się do domu bezi
7
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 220–221.
Andrzej Rachuba, Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej
w latach 1569–1763, Warszawa 2002, pp. 62–64.
9
Tomasz Kempa, Listy Radziwiłłów z okresu Unii Lubelskiej (1568–1569), Zapiski Historyczne,
vol. 69: 2004, no. 4, p. 99. In the edition the letter by Krzysztof Radziwiłł was dated 11 April 1569. The
content of the letter shows that it was written after the dietine – i.e. after 10 May – exactly on 1 June.
In the same letter there was marked “Datt z Wilna w poniedziałek świąteczny roku 1569” [“Dated in
Vilnius on Easter Monday after the Resurection”]. It must have referred to Easter (which fell on 10
April), but after the White Sunday (30 May).
10
M. Любавский, op.cit., приложения, p. 223; Lietuvos Metrika, kn. 532, pp. 31–32.
11
Volumina Constitutionum, T. 2, vol. 1, pp. 226–232. Kievan envoys were elected at the dietine
of 10 May. Iva Olizar and Ivan Sołtan took an oath as representatives of the Crown, see: H. Litwin,
op.cit., pp. 14–18, 42–45.
12
T. Kempa, op.cit., pp. 99, 102.
13
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 219–220, 224–225; Lietuvos Metrika, kn. 532, pp.
34, 37.
8
30
[564]
akieikolwiek uniey” [“told them not to come back home without a union” – transl.
A.Ch.]14.
From among the representatives of Lithuanian lands, only the envoys of the
counties of Upita (Upytė) and Braslau, along with the voivodeship of Polotsk did
not attend the seym of Lublin. It is hard to say why this happened. What we know
is that all the documents necessary to call dietines in those counties had been
sent15. It is not very likely that the reason was a possible threat from Muscovy.
From the beginning of 1569 the relations between the Grand Duchy of Lithuania
and Muscovy had stabilised16. What is more, nothing is known about the negative attitude of the szlachta from those areas to the union. It is possible that the
reason for the absence of the envoys was connected with the lack of guarantee
to pay money for “на сътраву и выправу” for the envoys. Even before the seym
of Lublin, the szlachta from some counties of the Grand Duchy of Lithuania (for
example, of Vilnius and Mazyr) refused to return the travel costs to their envoys
for the seym of Lublin. Sigismund Augustus was forced to support the envoys financially from the ducal treasury. The monarch, wanting to avoid incurring the
costs of the travel of the Lithuanian representatives for the seym again, demanded
that the szlachta introduce a special tax to finance their envoys17. It is likely that in
May 1569, the dietines from the counties of Polotsk, Braslau, and did not approve
of the introduction of the tax, which is why their envoys did not take part in the
seym of Lublin18. The szlachta was particularly sensitive about having to bear any
additional costs connected with the functioning of the state.
14
Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной России, издаваемый при управлении Виленского учебного округа (further: АСД), т. 7, Вильна 1870,
p. 40. The szlachta of Brest declared that “nie chcą rozrywać [się] z bracią swoią pany wołyńskiemi”
[‘they refuse to break away with the noblemen of Volhynia” – transl. A.Ch.]. Mikołaj Naruszewicz,
a Lithuanian who was staying in Lublin at that time interpreted this as an attempt to break away from
the Grand Duchy of Lithuania: “od tey nieszczęsliwei oiczyzny swei” [“from his unhappy motherland” – transl. A.Ch.].
15
М. Любавский, op.cit., приложения, pp. 220–222; Lietuvos Metrika, kn. 532, pp. 31–32.
Previously, dietines took places even in the voivodeship of Polotsk, the major part of which was
dominated by the Muscovites: М. Любавский, op.cit., приложения, p. 207; Русская историческая
библиотека (futher: РИБ), т. 30: Литовская Метрика, отдел первый–второй, ч. 3: Книги публичных дел, ред. Иван Лаппо, Юрьев 1914, pp. 848–849.
16
Андрэй Янушкевіч, Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558–1570 гг., Мінск
2007, pp. 110–111.
17
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 213–215; Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 531. (1567–
–1569). Viešuju reikalu knyga 9, parengė Lina Anužyt, Algirdas Baliulis, Vilnius 2001 (further:
Lietuvos Metrika, kn. 531), pp. 142, 173–174. It is know that the szlachta of Navahrudak approved of
the teax for the maintenance of their envoys at the dietine before the seym of Lublin: Andrej Radaman, Uchwała sejmikowa powiatu nowogródzkiego z 1568 r. a system finansowania posłów sejmowych
Wielkiego Księstwa Litewskiego, [in:] Litwa w epoce Wazów. Prace ofiarowane Henrykowi Wisnerowi
w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, ed. Wojciech Kriegseisen, Andrzej Rachuba, Warszawa 2006,
pp. 145–156.
18
The problem of the money was discussed in the final stage of the seym of Lublin: Документы
Московского архива Министерства юстиции, т. 1, Москва 1897, p. 499.
[565]
31
On the other hand, the representation of the Grand Duchy of Lithuania in Lublin included the envoys from the Smolensk land. It is not clear whether a dietine
was held there (as the Smolensk land at the beginning of the 16th century belonged
to the Muscovite state) or the “representatives” of the province were elected arbitrarily by the hospodar himself. The answer seems to lie in the priorities of foreign
policy conducted by Sigismund Augustus, the Grand Duchy of Lithuania and the
Crown. The confirmation of the union by the representatives of the Smolensk land
made it possible for the unified state to claim the return of Smolensk19. That is why
the two envoys (Fedor Kopeć and Jan Skirmont) were appointed by the monarch
himself – both of them were connected with the royal court in the 1560s. F. Kopeć
was certainly associated with the Smolensk land as he came from a family who had
settled there a long time ago20.
We are familiar with the composition of the envoys of the Grand Duchy of
Lithuania for the last stage of the seym of Lublin thanks to the privilege of the
union of 1 July 1569 which confirmed that “prełaci i panowie rada, tak duchowna
jako świecka, książęta, stany wszystkie Wielkiego Księstwa Litewskiego, ktemu
posłowie ziemscy” [“prelates and members of the council including the clergy and
laymen, dukes, all the estates of the Grand Duchy of Lithuania were represented
by envoys” – transl. A.Ch.]21. The act of the union was signed and authorised by
the stamps of 42 representatives of the voivodeships and counties of Lithuania.
The total number of the Lithuanian representatives in Lublin might have reached
46 envoys, including the envoys from Smolensk (as mentioned above, envoys from
Braslau, Upita and Polotsk did not arrive at the seym). As a result, we know 91,3%
of the representatives of the szlachta in the Grand Duchy of Lithuania at the seym
of Lublin. It should be noted that the dietines of the Trakai county and the starosty
of Samogitia sent not two (as it was stipulated by the Statute of 1566) but three
envoys to the last stage of the seym (June–August 1569)22.
It is interesting to examine how the composition of the envoys of the Grand
Duchy of Lithuania changed between the initial stage (before the envoys set off
in the night of 1 March) and the final stage of the seym of Lublin. For example, at
the dietine of Vilnius voivodeships in November 1568 the following people were
elected envoys for the seym of Lublin: the pantler (stolnik) of the Grand Duchy
of Lithuania and the ciwun (Latin: tivunus) gondyński [the administrator of the
19
Let us notice that among the delegates of the Grand Duchy of Lithuania for the crown seym
of 1563–1564, where the negotiations concerning the new union were held, was also the “representative” of Smolensk land – Wasyl Kopeć, see: Volumina Constitutionum, T. 2, vol. 1, p. 129.
20
Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, ed. Adam Boniecki, Warszawa 1887, pp. 138–140; Tadeusz Wasilewski, Kopeć Sidor Wasilewicz h. Kroje (zm. 1531), [in:] Polski
słownik biograficzny (further: PSB), vol. 13, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967–1968, p. 633.
21
Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, ed. Stanisław Kutrzeba, Władysław Semkowicz, Kraków
1932, pp. 348–356. It is worth noting that envoys Jan Świrski, Malcher Snowski and Paweł Ostrowicki
vowed for the act of the union as the hospodar’s marshall.
22
Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года, рэдкал. Таісія І. Доўнар [and others],
Мінск 2003, p. 80; Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, p. 356.
32
[566]
royal estates – A.Ch.] Mikołaj Dorohostajski, the ciwun of Vilnius Stanisław Naruszewicz, sub-chamberlain (podkomorzy) of Vilnius and the starost of Daugavpils
Jan Lewoń, the knyaz Łukasz Świrski and the royal secretary Wencław Agryppa23.
However, none of them was elected envoy at the dietines (or one dietine in Vilnius)
in May 156924. The composition of the representation of the starosty of Samogitia
changed completely. During the first stage of the seym of Lublin, Samogitia was
represented by four envoys: the wojski of Samogitia and the ciwun [administrator
of estates] of Berżenai Sebastian Mikołajewicz, the ciwun of Rietavas Marek Wnuczko, the courtier of the hospodar Kazimierz Bartkowicz and Piotr Gradowski. On
the other hand, in the last stage of the seym there were three other envoys: the
sub-chamberlain of Samogitia and the ciwun of Ariogala Mikołaj StankiewiczBillewicz, the ciwun of Viešvilė Ivan Iłgowski and the ciwun of Dyrwiany Jan Gradowski25. The county of Navahrudak was twice represented by the same envoys:
the hospodar marshall and the judge of Navahrudak Malcher Snowski and the
secretary of His Majesty and the sub-chamberlain of Navahrudak Andrzej Charytonowicz-Obryński26. It is possible that the hospodar marshall Jan Świrski and the
sub-judge (podsędek) of Pinsk Ivan Domanowicz, who were present in Lublin in
February 1569, had the function of envoys27. This fragmentary information does
not allow us to establish what the reasons for such changes were. Were they connected with the political conflict between the Grand Duchy of Lithuania and the
Crown about the union with the Crown, or maybe they resulted from other more
down-to-earth reasons – for example they may be explained by the high expenses
connected with the envoys’ participation in the seym of Lublin?
According to the social hierarchy of the 16th century, the szlachta in the Grand
Duchy of Lithuania could be divided into three groups (strata)28. The first group
includes dukes (knyazes) – descendants of Rurik and Gediminas. The second social strata consisted of families of lords – very prestigious and influential in the
social and political life. The third group was the regular szlachta (nobility).
Among the envoys of the Grand Duchy of Lithuania elected to represent it in
the last stage of the seym of Lublin four (9,5%) had the title of duke. The brother23
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 212–213; Lietuvos Metrika, kn. 531, p. 142.
But M. Dorohostajski, P. Naruszewicz and Ł. Świrski approved of the union as representatives
of the Council (Pany Rada) of the Grand Duchy of Lithuania, see: Akta unii Polski z Litwą 1385–1791,
p. 355.
25
Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў Мінску (further: НГАБ), КМФ-18, воп. 1,
спр. 265, fol. 196v–197; Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, p. 356.
26
Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, pp. 355–356; A. Radaman, Uchwała sejmikowa powiatu
nowogródzkiego z 1568 r., pp. 147, 154. See also: НГАБ, КМФ-18, воп. 1, спр. 265, fol. 199, 201v.
27
НГАБ, КМФ-18, воп. 1, спр. 265, fol. 201v, 206v.
28
About the social and material division of the nobility of the Grand Duchy of Lithuania in
the mid-16th century see e.g. Павел Лойка, Шляхта беларускіх зямель у грамадска-палітычным
жыцці Рэчы Паспалітай другой паловы XVI–першай трэці XVII ст., Мінск 2002, pp. 11–14;
Jerzy Ochmaski, Historia Litwy, Wrocław 1990 (3rd edition), pp. 100–101, 107–108.
24
[567]
33
knyazes Malcher and Kasper Giedroyć29 represented correspondingly the county
of Vilnius and the county of Kaunas. The knyaz J. Świrski was elected envoy at the
dietine of Vilnius, while the knyaz Ivan Massalski represented the county of Hrodna. Interestingly enough, members of the ducal families were elected envoys from
the central voivodeships of the Grand Duchy of Lithuania – of Vilnius and Trakai.
What is more, the county of Vilnius was represented by two knyazes.
Among the representatives of the landowners of the Grand Duchy of Lithuania
there were three (7,1%) noblemen from lordly families. Hence, the envoy of the
county of Lida was elected “lord” Szadzibor Dowgird, while “lord” M. Snowski
represented the county of Navahrudak. The county of Brest elected “lord” Dominik Pac. The geography of the election of the “lords” to become envoys for the
seym of Lublin was extended. It included the vovodeships of Vilnius, Navahrudak
and Brest. Eastern regions of the Grand Duchy of Lithuania and the starosty of
Samogitia were represented by the regular szlachta members who did not belong
to the category of knyazes and magnates. It constituted as much as 83,4% of all the
elected envoys, which proves the increase in the importance of regular noblemen
in the political life of the Grand Duchy of Lithuania. The szlachta from the families
of knyazes and magnates entered the political elites in a different way. For example,
some offices at the court (cup-bearer, carver, pantler) and offices of marshals hospodars made it possible for them to become members of the council of the Grand
Duchy of Lithuania. We should not forget that before the union of Lublin representatives of many knyaz families were invited for “Lithuanian” seyms30. Thus, the
function of an envoy was particularly important for representatives of the local
elite which bore no titles. After the union of Lublin was concluded, the tradition
of inviting dukes and lords of The Grand Duchy for a common assembly was given up. At the same time, court officials and marshals hospodars were beyond the
Polish-Lithuanian senate31. As a result, in the subsequent years some titled noblemen started to make a career as representatives of landowners of the Grand Duchy
of Lithuania in order to preserve their social status and political influence. For this
reason, at general seyms of the Rzeczpospolita in the years 1569–1600, representatives of knyaz and lordly families constituted over 30% of the envoys in the Grand
Duchy of Lithuania32.
29
Władysław Konopczyński considered Malcher Matuszewicz Giedroyć to be his brother.
However, at the same time there lived also Kasper Mikołajewicz Giedroyć: РИБ, т. 33: Литовская
Метрика, отдел третий, ч. 3: Книги публичных дел. Переписи Литовского войска, ред. Станислав
Л. Пташицкий, Петроград 1915, col. 485; Władysław Konopczyski, Giedroyć Mateusz, [in:] PSB,
t. 7, Kraków 1948–1958, p. 430.
30
A. Rachuba, op.cit., pp. 49–52.
31
Ibid., pp. 167–169.
32
Уладзімір Падалінскі, Прадстаўніцтва ВКЛ на вальных соймах Рэчы Паспалітай
(1569–1600 гг.). Да пытання рэгіянальных асаблівасцяў, [in:] Канструкцыя і дэканструкцыя
Вялікага княства Літоўскага: матэрыялы міжнар. навук. канф, рэд. Наталья У. Сліж, Мінск
2007, pp. 59–61.
34
[568]
The social status of envoys of the Grand Duchy who were also landowners
should be examined together with their material status, which could be defined
on the basis of the data included in the registration lists of the army of the Grand
Duchy of Lithuania from the years 1565 and 156733. According to the seym’s regulation of 1567 a landowner was to provide one armed horseman out of 10 village
“servants”34 within the pospolite ruszenie [the mass mobilization of armed forces].
Knowing the number of armed horsemen it is possible to estimate the size of the
estate of each representative of the szlachta class. I would like to stress that the data
should not be overestimated, for the information allow us to learn about the magnitude of the lands owned, but it does not reflect the actual revenue from them.
Moreover, we are not acquainted with other sources of income (from wholesale
trade, jurgielt (German: Jahrgeld), etc.). That is why it is important to take into
consideration the number of extra armed horsemen provided by a nobleman additionally.
In present historiography there are different approaches to defining the degree of wealth of noblemen35. The criteria suggested by us, as it seems, reflect the
division of the szlachta into material categories. Thus, the lower szlachta included
noblemen who had fewer than 50 village “servants”, which meant they had to provide from 1 to four horsemen; the middle szlachta had from 50 to 249 “servants”
(providing from five to 24 horsemen); the wealthy szlachta consisted of owners of
at least 250 “servants” (25–99 horsemen); finally, the magnates owned over 1000
“servants” and had to provide over 100 horsemen.
It has been estimated that most Lithuanian envoys to the final stage of the
seym of Lublin belonged to the lower szlachta (i.e. at least 19 envoys – 45,2%). For
example, in 1567 only one armed horseman was provided by: Michajło Worona
(in 1569 the envoy of the Trakai county), Krzysztof Razmusowicz (the county of
Wiłkomierz (Ukmergė)), K. Giedroyć (from the county of Kaunas), I. Domanowicz (from the county of Pinsk)36. Two horsemen were provided by: Szczęsny
Huba (the county of Lida), Jan Klukowski (the county of Hrodna), Piotr Skrobot
(the county of Waukawysk), Andrzej Stankiewicz (the county of Minsk)37. Three
horsemen were sent to the parade of the army in 1567: M. Giedroyć (the county
of Vilnius), Kacper Rajecki (the county of Trakai), Hieronim Pukszta (the county
33
РИБ, т. 33, pp. 237–430, 431–1378.
M. Любавский, op.cit., pp. 759–762; РИБ, т. 30, pp. 409–415.
35
See for example: Анатолий Грицкевич, Распределение магнатских и шляхетских владений
в Белоруссии по их величине и этнической принадлежности владельцев (XVI в.), Вопросы
истории, вып. 5, Минск 1978, pp. 96–97; Міхаіл Спірыдонаў, Паны і прыгонныя, [in:] Памяць:
Гістор.-дакум. хроніка Навагруд. р-на, Мінск 1996, p. 95; Dzieje Sejmu Polskiego, p. 56; H. Litwin, op.cit., p. 30; Andrej Radaman, Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1565–1632, [in:] Praktyka życia publicznego, p. 59.
36
РИБ, т. 33, pp. 478, 603, 604–605, 648, 1206. In 1565 I. Domanowicz provided one horseman,
K. Razmusowicz two horsemen, see: ibid., pp. 293, 297, 310.
37
Ibid., pp. 692, 757, 861, 1226.
34
[569]
35
of Waukawysk), Andrzej Chalecki (the county of Rzeczyca (Rečyca))38. Moreover,
K. Rajecki and A. Chalecki provided one infantry soldier (drab)39. Three envoys
provided four horsemen: Stanisław Sakowicz (the county of Ashmyany), F. Kopeć
(the voivodeship of Smolensk) and Wasyl Rahoza (the county of Minsk)40. S. Sakowicz and W. Rahoza also sent two infantry men, while F. Kopeć – one. According to the sources from the parades of 1565 and 1567, the S. Dowgird family in
the county of Lida and the Szyrma family also belonged to the lower szlachta41.
A. Charytonowicz-Obryński (the county of Navahrudak) was also a member of
the lower szlachta. In 1565 during the pospolite ruszenie [the mass mobilization of
armed forces] his brother Iwan sent four horsemen, whilst his father Iwan Charytonowicz, the standard-bearer of Navahrudak, in 1567 provided three horsemen42.
The data concerning the land property of Piotr Kisiel (the county of Vitebsk in the
voivodeship of Vitebsk and in Volhynia allow us to qualify him as a member of the
lower szlachta43.
The majority of the envoys from the Grand Duchy of Lithuania (eleven –
26,2%) who had arrived to participate in the second stage of the seym of 1569
belonged to the middle szlachta. For example, five horsemen and two infantry men
were provided by Michajło Sokołowski (the county of Słonim) and Zmajło Zienkowicz (the county of Rzeczyca [Rečyca])44. Seven horsemen and four infantry men
were sent by the representative of the county of Kaunas Andrzej Iłgowski45. The
would-be envoy of the county of Trakai Andrzej Dzierżko (Dzierżak) sent eight
horsemen and four infantry men for the military parade in 156746. In the same
year I. Iłgowski (representing Samogitia in 1569) provided ten horsemen and four
38
Ibid., pp. 478, 646–647, 856, 1233. In 1565 H. Pukszta provided four horsemen, two of whom
were „на ласку”, see: ibid., p. 319.
39
Ibid., pp. 646–647, 1233.
40
F. Kopeć and W. Rahoza provided two of the four horsemen „на ласку”, see: ibid., pp. 514, 525,
572. In 1565 P. Sakowicz provided also four horsemen, while W. Rahoza 2 horsemen, one of them „на
ласку”, and one infantry soldier (drab), see: ibid., pp. 252, 274.
41
Ibid., pp. 256, 312, 508–509, 770, 1205, 1212. All of them provided one-two horsemen. One
horseman was provided also by Krzysztof Marcinowicz Szyrma, probably the brother of Stanisław.
42
Ibid., pp. 413, 811. See also: Андрэй Радаман, Род Харытановічаў-Вобрынскіх (Абрынскіх)
уласнага герба „Харытон” у Новагародскім павеце ў другой палове XVI ст., [in:] Карэліччына:
людзі, падзеі, час: зборнік навуковых артыкулаў, уклад. Анастасія А. Скеп’ян [and others],
рэдкал. Аляксандр А. Каваленя [and others], Мінск 2012, p. 50; A. Radaman, Uchwała sejmikowa powiatu nowogródzkiego z 1568 r., p. 148.
43
Архив Юго-Западной России, издаваемый временной комиссией для разбора древних
актов (futher: АЮЗР), ч. 8, т. 6: Акты о землевладении в Юго-Западной России XV–XVIII вв.,
Киев 1911, pp. 257–262, 283–285, 295–298; Историко-юридические материалы, извлеченные
из актовых книг губерний Витебской и Могилевской (further: ИЮМ), вып. 21, ред.
Михаил Веревкин, Витебск 1891, pp. 258–261. Additionally, in 1565 Peter’s brother, Andrzej Kisiel,
provided two horsemen to the Volhynian standard, see: РИБ, т. 33, p. 423.
44
РИБ, т. 33, pp. 838–839, 1233. In 1565 M. Sokołowski provided four horsemen (one of them
„на ласку”) and two infantry soldiers, whilst Zienkowicz three horsemen and two infantry soldiers.
45
Ibid., p. 1258.
46
Ibid., p. 523.
36
[570]
infantry men, J. Świrski (the county of Vilnius) – twelve horsemen and six infantry men, half of whom he sent extra “на ласку”47. The middle szlachta included
also Paweł Ostrowicki (the county of Oszmiana (Ashmyany)) and I. Massalski (the
county of Hrodna), who in 1567 sent 15 horsemen each. In this case, P. Ostrowicki
provided six horsemen more than he was obliged to. Moreover, I. Massalski sent
eight infantry men, while P. Ostrowski seven (three of them extra “на ласку”)48.
Among the middle szlachta we can distinguish two noblemen J. Gradowski (the
starosty of Samogitia) and D. Pac (the county of Brest), who during the pospolite
ruszenie [the mass mobilization of armed forces] in 1567 sent 24 horsemen each;
Gradowski additionally provided ten armed soldiers “на ласку его кролевское
милости”49. Their financial status was close to the wealthy szlachta. The sources
from the parade allow us to include in the middle szlachta also Marcin Jacynicz
(the county of Słonim). His brothers Iwan and Lew provided in 1567 five horsemen each, and correspondingly two and one infantry men50.
What is interesting, a minor number of the envoys arriving at the final stage
of the seym of Lublin came from the wealthy szalchta. Only two noblemen can be
included in the category (4,8%). In 1567 M. Stankiewicz-Billewicz (the starosty
of Samogitia) provided 27 horsemen and 13 infantry soldiers51. The most affluent
representative of the landowners in the Grand Duchy of Lithuania at the seym of
Lublin was the envoy of the county of Navahrudak M. Snowski. During the parade in 1567 he demonstrated 48 horsemen and 28 infantry soldiers, including 16
horsemen and 12 infantry soldiers more than he was obliged to provide52.
We do not have any concrete information about the material condition of the
remaining envoys (23,8%)53. Nevertheless, it is quite unlikely that any of them belonged to the wealthiest szlachta. They probably belonged to the lower or the middle szlachta. Thus, we can increase the participation of the lower szlachta as the representatives of the Grand Duchy of Lithuania at the seym of Lublin even to 70%.
Undoubtedly, the lower szlachta dominated in almost all the regions of the
Grand Duchy of Lithuania, particularly in the east. Presumably, all envoys from
the voivodeship of Vitebsk and Mstislavl belonged to the lower szlachta. The percentage of the middle szlachta was somewhat higher in the central voivodeship
47
Ibid., pp. 462, 1258.
Ibid., pp. 456, 472. For the military parade of 1565. P. Ostrowicki provided 12 horsemen, four
of whom were „на ласку”, and six infantry soldiers: ibid., p. 260.
49
Ibid., pp. 505, 1257. D. Pac provided 20 infantry soldiers, J. Gradowski – seven.
50
M. Jacynicz himself commanded his own rota: ibid., p. 844. Marcin’s father – Ostafi Jacynicz
– in 1528 provided 17 horsemen for the parade of the pospolite ruszenie: ibid., pp. 11–12.
51
Ibid., p. 1258.
52
Ibid., p. 463.
53
Mikołaj Koncza (the country of Wiłkomierz), J. Skirmont (the voivodeship of Smolensk),
Tymofiej Hurko (the country of Vitebsk), Bogusz Skołko and Fedor Woropaj (both from the country
of Orsza), Isaj Szczołkanowicz and Hrehory Makarowski (both from the voivodeship of Mstislav),
Adam Pociej (the country of Brest), Fedor Lenkiewicz-Ipohorski and Jan Kłopot (both from the
country of Mazyr).
48
[571]
37
– Vilnius, Trakai and Navahrudak. The exception was the starosty of Samogitia,
the envoys of which belonged either to the wealthy or to the middle szlachta.
It must be noted that representatives of titled families of the Grand Duchy of
Lithuania who were elected envoys for the seym of Lublin belonged to all the threeclasses. Thus, “Lord” M. Snowski had the status of a wealthy nobleman, the knyaz
I. Masalski and “Lord” D. Pac – were middle noblemen, while M. and K. Giedroyć
and “Lord” S. Dowgird were lower szlachta. It should be also underlined that
among the envoys of the Grand Duchy of Lithuania there were no magnates.
The Grand Duchy of Lithuania at the beginning of its existence was a multiethnic country, which was reflected in the composition of the “political nation”54.
What was the ethnic origin of envoys representing the Grand Duchy of Lithuania
at the seym of Lublin? We would like to stress that we shall consider the origin of
selected noble families. However, representatives of one ethnic community could
have assimilated with another ethnic community owing to the change of the language, denomination, or adopting a foreign culture55.
To define precisely the ethnic belonging of every single envoy, we must first
define his ethnic (self) identity. Yet, it is not possible to do in the case of all the representatives due to a lack of sources. That is why, to identify envoys for the seym of
1569 we tried to establish where they came from, searching for the information in
genealogical and anthroponymic data concerning individual families.
The szlachta from Ukrainian territories and Belarusian counties tended to beof
Ruthenian origin. So, the envoy from the county of Navahrudak A. Charytonowicz-Obryński came from a local noble family of Belarusian origin56. M. Jacynicz57
belonged to the local Belarusian nobles from the county of Słonim. The old Belarusian family of Hurek58 came from the Vitebsk land. Supposedly, the envoy of the
county of Orsha Bogusz Skołko59 belonged to an old local noble family. The Pociej
family originated from the area of Kamenets (Kamieniec), which is confirmed for
54
See for example: A. Грицкевич, op.cit., pp. 94–105; П. Лойка, op.cit., pp. 22–24; A. Rachuba,
op.cit., p. 26; Jerzy Suchocki, Formowanie się i skład narodu politycznego w Wielkim Księstwie Litewskim późnego średniowiecza, Zapiski Historyczne, vol. 48: 1983, no. 1–2, pp. 31–78.
55
Беларусы, т. 4: Вытокі і этнічнае развіццё, рэдкал. Васіль К. Бандарчык, Мінск 2001,
pp. 63–67, 97–99.
56
Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, wyd. Jan Bobrowicz, vol. 3, Lipsk 1839, p. 20; vol. 7, Lipsk
1841, p. 16. See also: А. Радаман, Род Харытановічаў-Вобрынскіх (Абрынскіх), p. 50.
57
K. Niesiecki, op.cit., vol. 4, Lipsk 1839, p. 425; Poczet rodów, p. 101.
58
ИЮМ, вып. 28, ред. Дмитрий И. Довгялло, ч. 2: Оршанский гербовник, Витебск 1900,
p. 56; Андрей Нарбут, Гурко-Ромейки. Родословные росписи, вып. 10, Москва 1998, pp. 3–5;
K. Niesiecki, op.cit., vol. 4, pp. 396–397; Poczet rodów, pp. 95, 283. The envoy from the country of
Vitebsk T. Hurko also had estates in Polotsk land occupied by the Muscovite army in 1563: Метрыка
Вялікага княства Літоўскага. Кнiга 44. Кнiга запісаў 44 (1559–1566), падрыхт. Александр
И. Груша, Мінск 2001, p. 98.
59
Иван. И. Лаппо, Литовский Статут 1588 года, т. 1: Исследование, ч. 1, Каунас 1934,
pp. 200–201.
38
[572]
the period of the reign of Casimir Jagiellon60. I. Domanowicz61 came from the land
of Pinsk. Both envoys from the county of Minsk: W. Rahoza and A. Stankiewicz
belonged to the local szlachta of Ruthenian origin62. The Zienkowicz family residing in the county of Rzeczyca (Rečyca)63 may also be considered to belong to the
Belarusian szlachta. Jan Kłopot probably came from the Mazyr land64.
Some families also came from contemporary Ukrainian and Ruthenian lands.
For example, the family of Kisiel moved to the east of the Grand Duchy of Lithuania
from Volhynia65. The Woron family and Woropaj family66 were probably from Volhynia. The Chalecki family who settled in the county of Rzeczyca (Rečyca) moved
there from the Chernihiv land, which at that time belonged to Muscovy67. The Kopeć
family and the Massalskis had their roots in the Smolensk land and Severia68. It is
hard to define the origin of the envoy of Mstsislav H. Makarowski (Makarowicz?),
but the patronym of “Makarowski” indicates the Ruthenian roots of the noble family.
In total, there were 17 envoys of Ruthenian origin (40,5%) at the seym of Lublin.
The szlachta from the ethnically Lithuanian counties of the Grand Duchy of
Lithuania (along with Samogitia) was Lithuanian in origin. J. Świrski69, the representative of the county of Vilnius, came from a family of Lithuanian dukes. The
other envoy from Vilnius M. Giedroyć (like his brother K. Giedroyć, the envoy of
Kaunas) belonged to a ducal family who originated in the north of Lithuania70.
60
K. Niesiecki, op.cit., vol. 7, pp. 335–339; Poczet rodów, pp. 248–250; Złota księga szlachty polskiej, ed. Teodor Żychliski, vol. 10, Poznań 1888, pp. 245–252. See also: Jan Dzigielewski, Pociej
(Potij) Adam, później Hipacy, h. Waga (1541–1613), [in:] PSB, vol. 27, Wrocław 1982, p. 28; Marzena
Liedke, Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec wyznań reformacyjnych, Białystok 2004, pp. 84, 95.
61
Poczet rodów, pp. 45–46. See also: Аляксандр Груша, Мяноўная грамата князя Васіля
Нарымонтавіча і фарміраванне пісьмовай культуры ў прававой сферы Вялікага княства
Літоўскага ў апошняй трэці XIV–першай трэці XV ст., Мінск 2010, pp. 13–15.
62
Bolesław Kumor, Rahoza Michał (ok. 1540–1599), [in:] PSB, vol. 30, Wrocław 1987, p. 453;
K. Niesiecki, op.cit., vol. 8, Lipsk 1841, pp. 85, 493–494; Poczet rodów, p. 281.
63
K. Niesiecki, op.cit., vol. 10, Lipsk 1843, pp. 169–170; Poczet rodów, pp. 416–417.
64
K. Niesiecki, op.cit., vol. 5, Lipsk 1840, pp. 95–98; Poczet rodów, pp. 124–125; Złota księga
szlachty polskiej, vol. 3, Poznań 1881, pp. 109–114. See also: Адам Григорьевич Кисель: сборник
материалов, сост. Владимир Н. Киселев, Владимир О. Свистун, Минск 2012, pp. 11–16.
65
K. Niesiecki, op.cit., vol. 9, Lipsk 1842, pp. 431–432; Poczet rodów, p. 385.
66
K. Niesiecki, op.cit., vol. 3, pp. 12–14; Poczet rodów, pp. 19–20.
67
K. Niesiecki, op.cit., vol. 5, pp. 217–218; vol. 6, Lipsk 1841, pp. 349–353, 481; Poczet rodów,
pp. 138–141, 174–177; Złota księga szlachty polskiej, vol. 4, Poznań 1882, pp. 173–182.
68
K. Niesiecki, op.cit., vol. 8, pp. 579–580; Poczet rodów, pp. 339–342. See also: Jan Tgowski,
Rodowód kniaziów Świrskich do końca XVI wieku, Wrocław 2011, pp. 17–24, 86–90.
69
K. Niesiecki, op.cit., vol. 4, pp. 85–95; Poczet rodów, pp. 61–62. See also: Stanisław Herbst,
Giedroyć Melchior, [in:] PSB, vol. 7, pp. 430–431.
70
Henryk Lulewicz, Snowski Malcher (Melchior) h. Dolęga (zm. 1587), [in:] PSB, vol. 39, Warszawa–Kraków 1999, p. 408; K. Niesiecki, op.cit., vol. 7, pp. 219–231; Poczet rodów, pp. 241–243;
A. Radaman, Samorząd sejmikowy, p. 97; Złota księga szlachty polskiej, vol. 5, Poznań 1883, pp.
201––214; vol. 8, Poznań 1886, pp. 166–172; Jerzy Winiewski, Pac Dominik h. Gozdawa (zm. 1579),
[in:] PSB, vol. 24, Wrocław [etc.] 1979, p. 695.
[573]
39
The lordly families of Snowski and Pac71 were also of Lithuanian origin. The envoy
M. Stankiewicz-Billewicz72 came from the old and respectable Samogitian family.
The envoy of Lida S. Dowgird73 belonged to a very extended family of probably
Samogitian origin. The families of Sakowicz and Pukszta74 had Lithuanian roots.
The Skirmont75 family probably came from the old Lithuanian boyar family settled
in the area of Navahrudak and Pinsk. Mikołaj Koncza was a representative of a family with Lithuanian roots, who had been associated with the county of Wiłkomierz
(Ukmergė)76 since the end of the 15th century. The brothers Andrzej and Iwan
Iłgowscy, correspondingly the envoy of Kaunas and the starosty of Samogitia, were
associated with the land of Kaunas77. According to the patronym “Razmusowicz”
we can conclude that the family of the envoy of Wiłkomierz (Ukmergė) – Krzysztof – was of Lithuanian origin. We can define the ethnic origin of such families
as the Hubas and Skrobots – they seem to originate from the Lithuanian language
(from “guba” – stack; “skroblas” – hornbeams). Hence, it can be concluded that 16
(38,1%) representatives of Lithuanian voivodeships and counties at the seym of
Lublin in 1569 belonged to Lithuanian (or Samogitian) families.
The representation of the Grand Duchy of Lithuania included also the szlachta
of Polish origin. For instance, Jan Rajecki, the father of the envoy of Trakai K. Rajecki moved to the county of Trakai from the county of Radom in the Polish Crown
during the reign of Sigismund the Old – in the first half of the 16th century78. Another envoy from the county of Trakai – A. Dzierżek79 also came from the Polish
szlachta. The envoy of the county Oszmiana (Ashmyany) P. Ostrowicki80 from the
Ostrowicki family also had Polish roots. The representatives of Samogitia J. Gradowski came from a noble family from Lesser Poland81. The Sokołowskis, from
71
K. Niesiecki, op.cit., vol. 2, Lipsk 1839, pp. 159–160; vol. 8, pp. 491–493; Eugenijus Saviševas, Bilevičių kilmė ir genealogija (XV–XVI a.), Lituanistica, 2001, Nr. 4, pp. 3–22. See also:
Henryk Lulewicz, Stankiewicz (Billewicz, Bielewicz, Stankiewicz z Billewiczów) Mikołaj h. Mogiła
(zm. ok. 1581/2), [in:] PSB, vol. 42, Warszawa–Kraków 2003, p. 202.
72
K. Niesiecki, op.cit., vol. 3, pp. 393–394; Poczet rodów, p. 47.
73
K. Niesiecki, op. cit., vol. 7, p. 577; vol. 8, pp. 229–230; Poczet rodów, pp. 290–291. About the
Sawkowicz family see also: Ewa Kelma, Ród Sakowiczów i jego majętności w XV i pierwszej połowie
XVI wieku, Lituano-Slavica Posnaniensia. Studia Historica, vol. 3: 1989, pp. 155–177.
74
K. Niesiecki, op.cit., vol. 8, pp. 380–381; Złota księga szlachty polskiej, vol. 1, Poznań 1879,
p. 284.
75
K. Niesiecki, op.cit., vol. 5, p. 190; Złota księga szlachty polskiej, vol. 22, Poznań 1900, pp. 66–
–68.
76
Raimonda Ragauskien, Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kancleris Mikalojus Radvila Rudasis (apie 1515–1584 m.), Vilnius 2002, p. 368.
77
K. Niesiecki, op.cit., vol. 4, p. 402.
78
Ibid., vol. 8, pp. 85–88.
79
Ibid., vol. 3, pp. 469–471; Złota księga szlachty polskiej, vol. 21, Poznań 1899, pp. 28–35. See
also: Bohdan Baranowski, Dzierżek Krzysztof, [in:] PSB, vol. 6, Kraków 1948, p. 160.
80
K. Niesiecki, op.cit., vol. 7, pp. 201–202.
81
Ibid., vol. 4, p. 272; Poczet rodów, p. 68. See also: Валерый Пазднякоў, Градоўскі Францішак
(каля 1545–1595), [in:] Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. У 2 т., т. 1, Мінск 2005,
p. 551.
40
[574]
whom M. Sokołowski was elected the envoy of Słonim for the seym in Lublin82
came from the Sandomierz Land. Mikołaj Szyrma – the great-grandfather of the
envoy of Pinsk Stanisław Szyrma83 – moved to Polesie from the Sandomierz Land
in the 1430s. The Klukowski family, whose estates were situated in Podlachia in
the county of Drohiczyn84, also seem to have had Polish roots. As a result, it may
be concluded that seven (16,7%) envoys from the Grand Duchy of Lithuania to the
seym in Lublin were of Polish origin.
Two envoys (4,8%) from the Grand Duchy of Lithuania had a distinct ethnic origin. The representative of the county of Mazyr Fedor Lenkiewicz-Ipohorski
came from an Armenian family who, in the 16th century, had settled in the county
of Mazyr85. The envoy from the voivodeship of Mstislavl I. Szczołkanowicz was
supposedly of Tatar origin86.
As can be seen above, according to the ethnic origin, the representatives of the
Grand Duchy of Lithuania at the seym of Lublin in 1569 was divided into two main
groups: noblemen of Ruthenian (Belarusian and Ukrainina) and Lithuanian origin.
Moreover, the major part of the representatives were noblemen with Polish roots.
The Ruthenian noblemen prevailed among envoys from Vitebsk Voivodeship and
Minsk Voivodeship. In turn, envoys from the counties of Vilnius Voivodeship and
the starosty of Samogtia were by and large of Lithuanian origin (and Samogitian).
The representatives of Trakai, Navahrudak and Brest voivodeships were of various
origins such Lithuanian, Ruthenian and Polish. Thus, taking into consideration
the family roots, the Ruthenians were elected from the counties of Trakai, Hrodna, Navahrudak, Słonim, Brest and Pinsk, whilst the Lithuanians were from the
counties of Kaunas, Navahrudak, Vawkavysk and Brest. The szlachta of Polish origin was represented mainly by envoys from Trakai voivodeship (A. Dzierżek and
K. Rajecki from the county of Trakai, J. Klukowski from the county of Hrodna).
It must be noticed that most envoys from the counties of Oszmiana (Ashmyany),
Lida, Navahrudak, Vawkavysk came from Lithuanian noble families. It proves the
thesis that in the 16th century the eastern border of the Lithuanian ethnic group
crossed north-western areas of Belarus (in relation to the present boundaries)87.
The mixed ethnic composition of the szlachta in the region is confirmed by the
82
K. Niesiecki, op.cit., vol. 8, pp. 446–452.
Ibid., dodatek [appendix], Lipsk 1844, pp. 433–435; Poczet rodów, p. 347.
84
РИБ, т. 33, p. 883. See also: R. Ragauskien, op.cit., pp. 337–339.
85
АЮЗР, ч. 7, т. 1: Акты о заселении Юго-Западной России, Киев 1886, pp. 624–625; K. Niesiecki, op.cit., vol. 6, p. 43; vol. 7, p. 335; Wojciech Szczygielski, Lenkewicz Adam h. Kotwicz (ok.
1710–1782), [in:] PSB, vol. 17, Wrocław 1972, p. 54.
86
Poczet rodów, p. 343. I would like to express my heartful thanks for the information about the
Szczołkanowicz family to A. Szałanda.
87
Jerzy Ochmaski, Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemennej do XVI wieku,
Poznań 1981, pp. 39–80; idem, Historia Litwy, pp. 93–94, 98–99. Nevertheless, in the 16th century in
the north-eastern part of present Belarus and adjacent territories of Lithuania there continued processes of assimilation of the Lithuanian population: Беларусы, т. 4, pp. 63–71, 95; Мойсей Гринблат,
Белорусы. Очерки происхождения и этнической истории, Минск 1968, pp. 144–167.
83
[575]
41
data from military parades in the Grand Duchy of Lithuania88. Generally speaking,
the data acquired in a quite objective manner reflect the ethnic composition of
the szlachta in various regions of the Grand Duchy of Lithuania. It should also be
added that the majority of the envoys from the titled szlachta of the Grand Duchy,
who were elected for the seym of Lublin in 1569, belonged to Lithuanian families.
Only the knyaz Massalski was of Ruthenian origin. Curiously enough, the material
condition of envoys of Ruthenian and Lithuanian origin for the seym of Lublin
in 1569 was very similar (if we were to consider both groups as a whole); however, both representatives of the wealthiest szlachta (M. Stankiewicz-Billewicz and
M. Snowski) belonged to families of Lithuanian (Samogitian) origin. At the same
time, among envoys of Polish origin, the middle szlachta prevailed.
In historiography, there is an opinion that in the 16th century noblemen of
Lithuanian origin consisted of about 60% of noble society in the Grand Duchy
of Lithuania, while noblemen of Ruthenian origin – only about 20%89. Even if we
accept such calculations, the data concerning the ethnic origin of envoys of the
Grand Duchy of Lithuania to the seym of Lublin in 1569 show that the parliamentary system made it possible for the szlachta of Ruthenian origin counterbalance
the more numerous of noblemen with Lithuanian roots. Nevertheless, it should be
remembered that it was in the 16th century in the Grand Duchy of Lithuania that
the so called “political nation” was created; it included the whole noble community
irrespective of their ethnic origin and nationality90. It must also be stressed that
the majority of envoys of the Grand Duchy of Lithuania came from local noble
families settled in their region at least for two generations. In our opinion, this
was a key factor which affected the position of the szlachta in a given county and
determined who would become an envoy.
It should also be considered what offices were taken by envoys of the Grand
Duchy of Lithuania elected for the last stage of the seym of Lublin. From this point
of view, three groups of envoys can be distinguished: court dignitaries, county officials and people who did not hold any offices91.
88
M. Грицкевич, op.cit., pp. 102–104. An exception was the country of Hrodna inhabited mainly by Ruthenians: Henryk Łowmiaski, Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań
1983, p. 392; J. Ochmaski, Historia Litwy, p. 124.
89
The rest was the nobility of Polish origin, i.e. from Podlachia: H. Łowmiaski, Studia nad
dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, pp. 390–393. See also: Mečislovas Juas, Unia polsko-litewska, transl. Andrzej Firewicz, Toruń 2004, p. 61; M. Liedke, op.cit., pp. 32–33. More: Henryk
Łowmiaski, Zaludnienie państwa litewskiego w wieku XVI. Zaludnienie w roku 1528, prepared by
Artur Kijas, Krzysztof Pietkiewicz, Poznań 1998.
90
Юліуш Бардах, Шматузроўневая нацыянальная свядомасць на літоўска-рускіх землях
Рэчы Паспалітай у XVII–XX ст., [in:] Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, пер.
Мікола Раманоўскі, Аляксандр Істомін, прадм. Генадзь Сагановіч, Мінск 2002, pp. 296–315;
П. Лойка, op.cit., p. 23.
91
It should be underlined that some envoys held offices at a time, e.g. M. Snowski was the hospodar’s marshall and the judge of Navahrudak. Thus, in the analysis each such person was considered
twice. See, e.g. J. Seredyka, O ujednolicenie badań, p. 28.
42
[576]
The most representative group of envoys of the Grand Duchy of Lithuania
constituted county officials. It was a group of 22 envoys (52,4%) holding different positions in their regions. The group included four chamberlains (of Trakai
A. Dzierżak, of Samogitia M. Stankiewicz-Billewicz, of Navahrudak A. Charytonowicz-Obryński and of Brest D. Pac)92. Three envoys were county standardbearers (of Trakai K. Rajecki, of Vawkavysk H. Pukszta and of Orsha B. Skołko)93.
There were quite a few ciwuns – heads of administrative units with military-economic rights in the starosty of Samogitia. There were four ciwuns elected for the
seym of Lublin: of Tver A. Iłgowski (the envoy from the county of Kaunas), of Ariogala M. Stankiewicz-Bilewicz, of Dyrwiany J. Gradowski and of Vieśvenai (Wieszwiany) I. Iłgowski (all the three were Samogitian envoys)94. There were many
officials from county courts among representatives of the Grand Duchy of Lithuania such as four district judges (of Ashmyany S. Sakowicz, of Hrodna I. Massalski,
of Navahrudak M. Snowski and of Slonim M. Sokołowski), three lands subjudges
(podsędek ziemski) (of Vitebsk T. Hurko, of Pinsk I. Domanowicz and of Mazyr
F. Lenkiewicz-Ipohorski) and two landdistrict clerks (of Brest A. Pociej and of
Rzeczyca (Rečyca) A. Chalecki)95. Moreover the following were elected envoys: the
wojski of Pinsk S. Szyrma and the steward (horodniczy) of Vitebsk P. Kisiel. Let us
notice that among representatives of the Grand Duchy of Lithuania at the seym of
1569 there were no castle officials.
The second most numerous group among representatives of voivodeships and
counties of the Grand Duchy of Lithuania were envoys who held no offices. There
were 18 such envoys (42,9%): M. Giedroyć (the county of Vilnius), S. Huba and
S. Dowgird (both from the county of Lida), M. Koncza and K. Razmusowicz (both
from the county of Wiłkomierz (Ukmergė)), M. Worona (the county of Trakai),
J. Klukowski (the county of Hrodna), K. Giedroyć (the county of Kaunas), M. Jacynicz (the county of Slonim), P. Skrobot (the county of Vawkawysk), F. Kopeć and
J. Skirmont (both from Smolensk voivodeship), F. Woropaj (the county of Orsha),
I. Szczołkanowicz and H. Makarowski (both from the voivodeship of Mstislavl),
A. Stankiewicz (the county of Minsk), Z. Zienkowicz (the county of Rzeczyca
(Rečyca)) and J. Kłopot (the county of Mazyr).
The third group of representatives of the Grand Duchy of Lithuania in the final
stage of the seym of Lublin in 1569 constituted court officials. There were five of
92
Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, p. 356. See also: Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Spisy, vol. 2: Województwo trockie XIV–XVIII wiek, ed. Andrzej Rachuba, Warszawa 2009, p. 173.
93
Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, p. 356. See also: Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego,
vol. 2, p. 102.
94
Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, p. 356.
95
Ibid., pp. 355–356. See also: Дарюс Вилимас, Врядники земских судов Великого княжества
Литовского – участники сеймов Речи Посполитой и Главных съездов ВКЛ (1569–1588 гг.), [in:]
Парламенцкія структуры ўлады ў сістэме дзяржаўнага кіравання Вялікага княства Літоўскага
і Рэчы Паспалітай у XV–XVIII стагоддзях. Матэрыялы міжнар. навук. канферэнцыі, рэд.
Сцяпан Ф. Сокал, Андрэй М. Янушкевіч, Мінск 2008, pp. 91–95.
[577]
43
them elected (11,9%). Among the envoys there were three marshalls hospodars
(J. Świrski, P. Ostrowicki and M. Snowski) and the Lithuanian court standard-bearer W. Rahoza, the envoy of the county of Minsk96. In this case, we also include in the
group of court officials the secretary of His Majesty – A. Charytonowicz-Obryński,
who was the envoy of the county of Navahrudak97. Moreover, among the envoys
there were also the hospodar courtiers A. Dzierżek and K. Rajecki (both envoys
of the county of Trakai)98. It must be added that many county officials, including
nobles not holding any offices – as we can see below – were actively engaged in
the realisation of various tasks commissioned by the hospodar, which was the evidence for their connections with the court of Sigismund Augustus.
It must be underlined that many representatives of the Grand Duchy of Lithuania at the seym of Lublin were connected with the judicial system of the Grand
Duchy. Nine officials from lands courts were elected envoys, which accounts for
21,4% of all the envoys from the Grand Duchy of Lithuania we know about. At the
same time, it constitutes 40,9% of the whole group of county officials participating
in the seym in Lublin. Obviously, the people had to have adequate legal knowledge,
which could be useful during debates. Some envoys had some experience working
for the state judicial system such as P. Ostrowicki, I. Massalski, M. Sokołowski. For
example, from the end of the 1550s the first of them was a member of the committee working on the amendment of the Statute of the Grand Duchy of Lithuania99.
If we take into consideration eight envoys who held the offices of sub-chamberlain
or ciwun [administrator of estates] and had judicial functions, the number of representatives of the szlachta who were acquainted with law will increase even more.
All the data indicates that the level of legal culture of envoys of the Grand Duchy of
Lithuania at the seym of Lublin of 1569 was very high. It cannot be forgotten that
offices in lands courts were elected. So, people who held them must have enjoyed
the esteem of the szlachta.
Over half (27; 64,3%) of envoys elected for the seym of Lublin in the 1560s took
part in the social and political life both on a regional and state level. Some of them
held county officeseven before 1569. The standard-bearers were: P. Ostrowicki (of
Oszmiana), K. Rajecki (of Żyżmory (Žiežmariai)), M. Sokołowski (of Słonim)
and Z. Zienkowicz (of Rzeczyca (Rečyca))100. The ciwun of Tver was M. Stankiewicz-Billewicz, of Szawda I. Iłgowski, while J. Gradowski in 1563 worked as the ci96
Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, p. 355; Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa
Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, ed. Henryk Lulewicz, Andrzej Rachuba (Urzędnicy dawnej
Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku, vol. 11), Kórnik 1994, p. 30.
97
Akta unii Polski z Litwą 1385–1791, p. 356. The hospodar’s secretary directly dealt with the
documentation of the king and the grand duke.
98
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, vol. 2, pp. 102, 173.
99
И. Лаппо, Литовский Статут 1588 года, pp. 44–46; M. Любавский, op.cit., приложения,
p. 95.
100
РИБ, т. 33, pp. 314, 838–839, 1231; Poczet rodów, p. 239; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, vol. 1: Województwo wileńskie XIV–XVIII wiek, ed. Andrzej Rachuba, Warszawa 2004,
p. 238; vol. 2, p. 102.
44
[578]
wun of Tver101. Before land courts were introduced in the Grand Duchy of Lithuania, P. Ostrowicki was the judge of Vilnius, while M. Sokołowski was a riter in the
court of the county of Słonim102. I. Massalski in the mid-1560s held the office of
deputy starost of Hrodna103. J. Świrski in the years 1561–1565 was the hospodar
bridge supervisor of Polotsk104. What is more, A. Charytonowicz-Obryński was a
diak [a district clerk] in the chancery of the Grand Duchy of Lithuania at the end
of the 1550s and at the beginning of the 1560s105.
Before the seym of Lublin, the envoys of 1569 were tax collectors in various
parts of the Grand Duchy of Lithuania. In the years 1565–1568, the following tax
collectors were appointed: M. Koncza (the county of Vilnius), I. Iłgowski (the
county of Kaunas), H. Pukszta (the county of Vawkavysk), B. Skołko (the county
of Orsha), Z. Zienkowicz (the county of Rzeczyca (Rečyca))106. J. Gradowski at the
seym of 1563 was elected a tax diak, and at the seym of 1565–1566 he was appointed one of the main tax collectors in the Grand Duchy of Lithuania107. A. Charytonowicz-Obryński and P. Ostrowicki (1558), T. Hurko and J. Gradowski (1561),
J. Skirmont and P. Skrobot (1566)108 provided lists concerning the collection of
taxes and tolls. During the Livonian war would-be envoys (W. Rahoza, A. Charytonowicz-Obryński, J. Skirmont, M. Stankiewicz-Bilewicz and an Iłgowski) were
involved in the execution of the hospodar’s orders connected with the distribution
of the army, providing the army with food, revising damage caused by soldiers109.
101
НГАБ, КМФ-18, воп. 1, спр. 269, fol. 38; M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 123–124;
РИБ, т. 30, pp. 668–671; т. 33, p. 1258; Lietuvos Metrika. Kn. Nr. 261. (1562–1566). Teismų bylų knyga
47 (XVI a. pabaigos kopija), pp. 1562–1566, parengė Irena Valikonyt, Neringa Šmilien, Vilnius
2011, p. 139; H. Lulewicz, Stankiewicz (Billewicz, Bielewicz, Stankiewicz z Billewiczów) Mikołaj,
p. 202.
102
Акты, издаваемые Виленской археографической комиссией (further АВАК), т. 11:
Акты Главного Литовского Трибунала, Вильна 1880, p. 19; т. 22: Акты Слонимского земского
суда, Вильна 1895, p. 2; Lietuvos Metrika, kn. 261, p. 81; Poczet rodów, p. 239; Urzędnicy Wielkiego
Księstwa Litewskiego, vol. 1, p. 166. I would like to thank A. Radaman for the information about
M. Sokołowski.
103
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, vol. 2, pp. 305–306. See also: Аляксей Шаланда,
Гродскі суд Гарадзенскага павета ВКЛ у другой палове XVI–XVII ст. Частка I: Перадумовы, ход
і вынікі рэформы гарадзенскага замкавага суда (1562–1572 гг.), [in:] Гарадзенскі палімпсест.
2010. Дзяржаўныя і сацыяльныя структуры. XVI–XX ст., рэд. Аляксандр Ф. Смалянчук,
Наталля У. Сліж, Мінск 2011, p. 27.
104
Lietuvos Metrika, kn. 261, pp. 45, 81, 131; J. Tgowski, op.cit., p. 87.
105
АЮЗР, ч. 7, т. 2: Акты о заселении Юго-Западной России, Киев 1890, pp. 35–42;
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 87, 90; Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кнiга
44, pp. 39–40; Lietuvos Metrika, kn. 261, pp. 85–87.
106
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 691–694; РИБ, т. 30, pp. 417, 451, 866–867.
107
АЮЗР, ч. 7, т. 2, pp. 377–380; РИБ, т. 30, pp. 696, 829, 846.
108
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 87, 89–90, 103–104, 170, 172–173; РИБ, т. 30, pp.
869–870, 875–876; Lietuvos Metrika. Knyga Nr. 564. (1553–1567). Viešuju reikalu knyga 7, parengė
Algirdas Baliulis, Vilnius 1996, pp. 83–84.
109
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 150, 195; РИБ, т. 30, pp. 758, 802–803, 816.
[579]
45
Other tasks given by the hospodar concerned economic matters. For example, A. Iłgowski, J. Gradowski and A. Charytonowicz-Obryński were involved in
estate dealing correspondingly with the manor of Slonim, the starosty of Pinsk
and in Volhynia110. The hospodar’s commissaries and inspectors in the 1560s were
A. Charytonowicz-Obryński, J. Gradowski, M. Snowski, J. Świrski, A. Dzierżek111.
It must be noted that in the 1540–1550s the hospodar’s courtiers were: P. Ostrowicki, M. Worona, A. Dzierżek, Z. Zienkowicz, A. Iłgowski, F. Kopeć, K. Rajecki,
W. Rahoza, M. Snowski112. In 1567 J. Klukowski113 was at “службе господарьской”.
It should be added that the offices of bridge supervisor (mostowniczy) and the
steward (horodniczy) were considered to be the hospodar’s service114.
Some people took part in the execution of the hospodar’s orders connected
with the parliamentary system of the Grand Duchy of Lithuania. The hospodar’s
envoys for pre-seym dietines in the counties of the Grand Duchy of Lithuania
in the years 1566–1569 were appointed M. Koncza (the county of Oszmiana),
J. Świrski (the county of Lida), A. Dzierżka (the county of Trakai), I. Iłgowski (the
starosty of Samogitia), H. Pukszta (the county of Vawkavysk), T. Hurka (the county of Vitebsk), A. Pocieja (the county of Brest)115. The seym lists before the seym of
1566–1567 in Hrodna were provided by W. Rahoza, and before county dietines in
May 1569 – P. Skrobot116.
The data above show that at least 23 representatives of the voivodeships and
counties of the Grand Duchy of Lithuania (54,8%) who took part in the final stage
of the seym of Lublin in 1569 were connected with the royal court. That is why
we can assume that the crown had a considerable influence on the composition
of “Lithuanian” envoys and their activities in the seym. We believe that Sigismund
Augustus was in a position of providing a large number of envoys-royalists at
110
АВАК, т. 7: Акты гродненского гродского суда, Вильна 1874, pp. 80–81; АЮЗР, ч. 7, т. 2,
pp. 35–42; Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кнiга 44, p. 30; A. Радаман, Род Харытановічаў-Вобрынскіх (Абрынскіх), p. 55; Lietuvos Metrika, kn. 532, pp. 59, 74.
111
АЮЗР, ч. 8, т. 5: Акты об украинской администрации XVI–XVIII вв., Киев 1907, pp. 173–
–175; ИЮМ, вып. 8, ред. Александр М. Созонов, Витебск 1877, p. 216; M. Любавский, op.cit.,
приложения, p. 124; Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кнiга 44, pp. 39–40, 65–66; РИБ,
т. 30, pp. 668–671; Lietuvos Metrika, kn. 261, pp. 47, 151; kn. 531, p. 168; kn. 532, pp. 29–30, 60.
112
АВАК, т. 11, p. 24; Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кнiга 44, pp. 11, 28, 30, 54;
РИБ, т. 33, pp. 257, 514; Lietuvos Metrika, kn. 261, pp. 47, 132–133, 165, 173, 177; kn. 532, p. 59;
Poczet rodów, pp. 239, 281; A. Radaman, Samorząd sejmikowy, p. 79; Urzędnicy Wielkiego Księstwa
Litewskiego, vol. 2, pp. 102, 173. Later, in 1571 P. Skrobot acted as the royal courtier, see: НГАБ,
КМФ-18, воп. 1, спр. 54, fol. 57v.
113
РИБ, т. 33, p. 692.
114
See the footnote 104. In 1570 P. Kisiel went to Vitebsk „для службы господарьское”, see:
АЮЗР, ч. 8, т. 6, p. 297.
115
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 180, 207, 220–222; РИБ, т. 30, p. 849. Moreover,
prior to the seym of 1566–1567 J. Świrski might have been the hospodar’s envoy for the Vilnius dietine, while A. Dzierżek for the Trakai dietine, see: M. Любавский, op.cit., приложения, p. 180.
116
M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 176–177, 222.
46
[580]
county dietines in May 1569 and was able to control the work of the representatives of the Grand Duchy in Lublin.
It should also be noted that a few persons before the seym of Lublin had acquired direct experience in working in the seym. Namely, M. Snowski and P. Ostrowicki117 were sent from the Lithuanian seym to the Crown seym in Warsaw in
1563–1564 as delegates from the Grand Duchy. M. Stankiewicz-Billewicz118 became
an envoy of the starosty of Samogitia to the seym of the Grand Duchy of Lithuania
in 1566. Probably at the seym of Vilnius of 1565–1566 the function of envoys was
fulfilled by M. Koncza and H. Pukszta119. Those examples are the evidence for the
influence and authority of the persons among the local szlachta.
Let us note that during the Livonian war some envoys acquired military experience. In the 1560s the following were cavalry captains: S. Huba, J. Klukowski,
M. Snowski, M. Jacynicz, F. Woropaj120. Moreover, A. Charytonowicz-Obryński
had some experience in diplomacy as in 1559 and 1563 he went to Muscovy as a
messenger of the Grand Duchy of Lithuania121.
It is interesting to examine the further political career of the representatives
of the Grand Duchy at the seym of Lublin. Half of them after 1569 participated
actively in the public life of the Grand Duchy of Lithuania and the whole Rzeczpospolita. Some continued their parliamentary work. Thus, the delegation of the
Grand Duchy of Lithuania for the first convocation seym of the Rzeczpospolita,
called at the beginning of 1573, included: J. Klukowski, F. Woropaj and A. Pociej122.
M. Snowski (1575), J. Świrski (1575) and A. Charytonowicz-Obryński (1587)123
participated in election seyms. M. Stankiewicz-Billewicz became a Samogitian
envoy for the Coronation seym in 1574, and later A. Pociej124 became an envoy
of Brest for the coronation of Sigismund III in 1587–1588. In June 1576 the del117
118
Volumina Constitutionum, T. 2, vol. 1, p. 129.
H. Lulewicz, Stankiewicz (Billewicz, Bielewicz, Stankiewicz z Billewiczów) Mikołaj, pp. 202–
–203.
119
РИБ, т. 30, pp. 866–867.
АСД, т. 4, Вильна 1867, p. 217; M. Любавский, op.cit., приложения, pp. 190–191; Андрэй
Радаман, Патранальна-кліентальныя адносіны ў Новагародскім павеце і іх уплыў на палітыку
і дзейнасць органаў шляхецкага самакіравання ў другой палове XVI–пачатку XVII ст., [in:]
Магнацкі двор і сацыяльнае ўзаемадзеянне (XV–XVIII стст.). Зборнік навуковых прац, рэд.
Андрэй М. Янушкевіч, Мінск 2014, p. 277; РИБ, т. 30, pp. 644, 648; A. Янушкевіч, op.cit., pp. 163,
165, 171, 174, 176, 183, 189; Lietuvos Metrika, kn. 261, pp. 85–87; kn. 531, pp. 43, 46, 55; kn. 564,
pp. 38, 40, 72, 120, 130.
121
A. Радаман, Род Харытановічаў-Вобрынскіх (Абрынскіх), p. 56; A. Янушкевіч, op.cit.,
pp. 38–39.
122
Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, vol. 1: Okresy bezkrólewi, ed. Henryk Lulewicz, Warszawa 2006, p. 64; H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy, p. 122.
123
H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy, pp. 228, 380. See also: Андрэй Радаман,
Інструкцыя Новагародскага сойміка паслам на элекцыйны сойм 1587 г., Беларускі Гістарычны
Агляд, т. 10: 2003, сш. 1–2 (18–19), pp. 163–174.
124
АСД, т. 4, p. 12; Diana Konieczna, Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzeskolitewskiego w latach 1565–1763, Warszawa 2013, p. 161.
120
[581]
47
egation of the Grand Duchy of Lithuania who acknowledged officially that Stefan
Bathory was king and the grand duke of Lithuania included: J. Świrski, J. Klukowski, H. Pukszta, M. Sokołowski125. Envoys for the subsequent ordinary seyms
of the Rzeczpospolita were: A. Pociej (1579/1580), S. Szyrma (1589) and A. Stankiewicz (1598)126. Moreover, the following persons contributed to the work of dietines and conventions of the Grand Duchy of Lithuania in the last three decades of
the 16th century: K. Giedroyć, J. Klukowski, A. Pociej, M. Sokołowski, S. Sakowicz,
J. Świrski, M. Snowski, A. Stankiewicz, M. Stankiewicz-Billewicz, A. Chalecki127.
Royal envoys to county dietines in the years 1567–1577 were: M. Koncza (the
county of Wiłkomierz (Ukmergė)), A. Pociej (the county of Brest), H. Pukszta (the
county of Vawkavysk), A. Chalecki (the county of Rzeczyca (Rečyca))128.
Additionally, at the seym of Lublin in 1569 the following were appointed
tax collectors: S. Huba, K. Giedroyć, F. Woropaj, W. Rahoza, A. Stankiewicz. Besides, J. Świrski and A. Dzierżek were appointed stewards for the treasurer of the
Grand Duchy of Lithuania129. In 1577 at the main dietine of the Grand Duchy in
Vawkavysk M. Snowski and M. Stankiewicz-Billewicz were allotted the responsibility for collecting and issuing approved taxes130. Later A. Pociej, A. Chalecki,
J. Klukowski131 held the function of county tax collectors.
Among the deputies of the Tribunal of the Grand Duchy of Lithuania which
started operating in 1582 there were former envoys for the seym of Lublin. The first
marshall of the tribunal in the years 1582 and 1583 was M. Snowski132. J. Świrski
(1589, 1591) and S. Szyrma (1595)133 were also deputies of the Tribunal. As far as
the participation in the work of the Tribunal at the end of the 16th century and at
the beginning of the 17th century is concerned, the real record-holder was A. Stankiewicz. He was the judge of the tribunal at least five times in the years 1585, 1588,
125
Akta zjazdów, vol. 1, pp. 181–182, 184; H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy, p. 276.
Archiwum Główne Aktów Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dział [section]
II, nr [no.] 368, p. 1; Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae, vol. 1, ed. Mathias Dogiel, Vilnae 1758, p. 239; D. Konieczna, op.cit., p. 160; H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg
dalszy, p. 328.
127
Akta zjazdów, vol. 1, pp. 86–87, 169, 173, 278–280; vol. 2: Okresy panowań królów elekcyjnych
XVI–XVII wiek, ed. Henryk Lulewicz, Warszawa 2009, pp. 117–118.
128
Иван Лаппо, Великое княжество Литовское во второй половине XVI столетия. Литовско-русский повет и его сеймик, Юрьев 1911, приложения, pp. 54, 72.
129
НГАБ, КМФ-18, воп. 1, спр. 272, fol. 24; Помнікі старажытнай беларускай пісьменнасці,
рэд. Юліян С. Пшыркоў, Мінск 1975, p. 83; Lietuvos Metrika, kn. 532, pp. 78–79; Volumina Constitutionum, T. 2, vol. 1, p. 263.
130
Akta zjazdów, vol. 2, pp. 43–44.
131
НГАБ, КМФ-18, воп. 1, спр. 285, fol. 276v–277, 287v, 617–617v; Volumina Constitutionum,
T. 2, vol. 1, pp. 429, 439, 461.
132
Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1582–1696). Spis, ed. Andrzej Rachuba, Warszawa 2007, pp. 61, 63.
133
Ibid., pp. 76, 82, 96. J. Świrski was a representative of the country of Vilnius and Oszmiana,
while P. Szyma – of the country of Pinsk.
126
48
[582]
1595, 1603 and 1605134, simultaneously holding the office of the marshall of the
Tribunal during the Navahrudak (1588) and Minsk (1595) terms of office135.
Other envoys of 1569 took part in various diplomatic missions. For example,
A. Chalecki was sent as a messenger from the seym of 1569 to Muscovy and in
November 1569 secured safe conduct from Ivan IV for the diplomatic mission
of the Rzeczpospolita. The secretary of the mission was appointed A. Charytonowicz-Obryński136. M. Giedroyć was one of the envoys sent by the convention of the
Grand Duchy of Lithuania in October 1574 to Henry Valoise to persuade him to
return to the Rzeczpospolita137. In the years 1572 and 1573, F. Woropaj138 acted as
a messenger to Muscovy. In October 1587 J. Świrski was elected one of the envoys
of the Grand Duchy of Lithuania to two pretenders to the throne of the Rzeczpospolita: the Swedish prince Sigismund III Vasa and the archduke Maximilian139.
Quite a few envoys (8,19%) made a political career on a county level. J. Świrski
and A. Iłgowski held municipal offices. The former was the vice-palatinus of Vilnius (1586–1593), while the latter was the castle judge of Kaunas (1578)140. High
offices were also held by: K. Giedroyć (the sub-chamberlain of Kaunas in the
years 1581–1599), M. Sokołowski (the standard-bearer of Słonim from 1579)
and A. Pociej (the district judge of Brest in the years 1576/1577–1588)141. J. Klukowski, A. Stankiewicz and A. Chalecki held a few county offices. J. Klukowski was
a steward (horodniczy) (1573–1582) and starost (1582–1601) of Hrodna142. A. Stankiewicz was the Chamberlain of Minsk from 1583 and the Starost from 1592143.
A. Chalecki was a judge of Rzeczyca (Rečyca) from 1579, and from 1589 – the
134
Ibid., pp. 69, 76, 96, 121, 127. He represented the voivodeship of Mstislav and the country of
Minsk.
135
Ibid., pp. 73, 94.
АСД, т. 7, p. 48; Книга посольская Метрики Великого княжества Литовского, т. 1: 1545–
–1572 гг., ред. Михаил А. Оболенский, Игнатий Н. Данилович, Москва 1843, pp. 284–285, 290–
–293. See also: A. Радаман, Род Харытановічаў-Вобрынскіх (Абрынскіх), pp. 57–58; Uladzimir
Padalinski, Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego w misjach dyplomatycznych Rzeczypospolitej
(ostatnie trzydziestolecie XVI w.), [in:] Polska wobec wielkich konfliktów w Europie nowożytnej. Z dziejów dyplomacji i stosunków międzynarodowych w XV–XVIII wieku, ed. Ryszard Skowron, Kraków
2009, pp. 246, 256.
137
H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy, pp. 188–190.
138
U. Padalinski, Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego, p. 257.
139
H. Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy, pp. 395–397.
140
J. Tgowski, op.cit., p. 384; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, vol. 1, p. 160; vol. 2,
p. 414.
141
J. Dzigielewski, op.cit., p. 29; A. Radaman, Samorząd sejmikowy, p. 85; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, vol. 2, p. 399.
142
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, vol. 2, pp. 252, 337.
143
Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кніга 70. (1582–1585), падрыхт. Андрэй
А. Мяцельскі, Мінск 2008, p. 101; Андрэй Радаман, Віталь Галубовіч, Дарiус Вілімас, Земскія
ўраднікі Менскага павета ў другой палове XVI–першай палове XVII стст., Полацкія
гістарычныя запіскі, т. 3: 2006, p. 65. Moreover, at least in 1575 A. Stankiewicz held a position of
the podstarost of Mińsk, see: АСД, т. 4, pp. 16–18.
136
[583]
49
marshall of Rzeczyca (Rečyca)144. In September 1569 M. Koncza was appointed
for the office of the district clerk of Wiłkomierz (Ukmergė). However, he did not
take the office, for the law had been breached in the appointment procedure145. The
careers of both envoys (4,8%) were connected with the chancery and the treasury
of the Grand Duchy of Lithuania: A. Charytonowicz-Obryński in 1574 became the
clerk of the Grand Duchy, while A. Iłgowski from 1586 was the treasury clerk146.
Finally, four envoys (9,5%) became senators of the Rzeczpospolita. D. Pac was
the first to hold the office – in 1572 he was appointed the castellan of Smolensk147.
M. Giedroyć148 was the bishop of Samogitia from 1576 until his death in 1608. One
of the leaders of envoys of the Grand Duchy to the seym of Lublin, M. Snowski, in
1578 became the castellan of Vitebsk149. A. Pociej made both a secular and clerical
career. At first in 1588 he became the member of the senate of the Rzeczpospolita
as the castellan of Brest. Nevertheless, in 1593 he became a clergyman and under
the name of Hipacy (Hypatius) he became the orthodox bishop of Wiłkomierz
(Ukmergė), and as such he played a crucial role in the Union of Brest (1596) concluded between the Roman-Catholic Church and the Orthodox Church. In 1599
Hipacy Pociej became the metropolitan bishop of Kiev and was the head of Uniates in the Rzeczpospolita until his death in 1613150. We would like to stress that all
these senators played an active role in the social and political life of the Rzeczpospolita at the end of the 16th and the beginning of the 17th centuries. It may be concluded that 12 envoys of the Grand Duchy (28,6%) participating in the last stage of
the seym of Lublin continued their political career, mostly at a county level.
To recapitulate, most envoys of the Grand Duchy of Lithuania participating
in the last stage of the seym of Lublin in 1569 belonged to the lower and middle
szlachta. Envoys belonging to the titled or wealthy szlachta constituted a minority.
Voivodeships and counties in Lublin were normally represented by nobles connected with the land they represented, mostly of Ruthenian and Lithuanian origin.
The percentage of envoys with Polish roots was relatively high – they had lived in
the Grand Duchy of Lithuania for some time. Most envoys of the Grand Duchy of
Lithuania were officials at the county level or nobles holding no offices. Many envoys were connected with the judicial system of the Grand Duchy. Let us underline
144
Oskar Halecki, Chalecki Andrzej, [in:] PSB, vol. 3, Kraków 1937, p. 247.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, vol. 1, p. 446.
146
НГАБ, КМФ-18, воп. 1, спр. 72, fol. 37; A. Радаман, Род Харытановічаў-Вобрынскіх
(Абрынскіх), p. 58.
147
He held the office until his death in 1578, see: Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy,
vol. 4: Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie XIV–XVIII wiek, ed. Andrzej Rachuba, Warszawa 2003, p. 87; J. Winiewski, op.cit., p. 695.
148
S. Herbst, op.cit., pp. 430–431.
149
He held the office until his death in 1578, see: H. Lulewicz, Snowski Malcher (Melchior)
h. Dolęga, pp. 408–410.
150
J. Dzigielewski, op.cit., pp. 29–31. Let us notice that in the years 1589–1599 the metropolitan bishop of Kiev was Michał Rahoza – the son of the envoy for the seym of Lublin of 1569 Wasyl
Rahoza, the court standard-bearer, see: B. Kumor, op.cit., pp. 453–457.
145
50
[584]
that over half of the envoys had been associated with the hospodar’s court earlier.
We think that it is an important evidence for the influence of Sigismund Augustus
on the election and activity of representatives of the Grand Duchy in Lublin in
the summer of 1569. At the same time, the data acquired show that almost twothirds of envoys participated actively in the public life of the state. Many envoys
enjoyed esteem and authority among the local szlachta – they tended to evince a
high level of political culture and legal knowledge. About one-third of the envoys
of the Grand Duchy for the seym of Lublin after 1569 achieved higher levels of the
political career. Nevertheless, only four of them managed to enter the senate of
the Rzeczpospolita. Generally, it may be stated that many of the envoys representing the Grand Duchy in the final stage of the seym of Lublin in 1569 affected the
social-political life of the state of the second half of the 16th century and the beginning of the 17th century. The group included: Andrzej Chalecki, Andrzej Charytonowicz-Obryński, Malcher Giedroyć, Jan Gradowski, Jan Klukowski, Paweł Ostrowicki, Dominik Pac, Adam Pociej, Malcher Snowski, Andrzej Stankiewicz, Mikołaj
Stankiewicz-Billewicz, and Jan Świrski.
Translated from Polish by Agnieszka Chabros
REPREZENTACJA ZIEMSKA WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO
NA KOŃCOWYM ETAPIE SEJMU LUBELSKIEGO
CZERWIECSIERPIEŃ 1569 ROKU
Streszczenie
Słowa kluczowe: szlachta, posłowie ziemscy, sejm walny, Wielkie Księstwo Litewskie, elity
polityczne, status społeczny, pochodzenie etniczne
Celem artykułu jest analiza składu reprezentacji ziemskiej Wielkiego Księstwa Litewskiego na końcowym etapie sejmu lubelskiego w czerwcu–sierpniu 1569 r. Większość
posłów Wielkiego Księstwa należała do drobnej i średniej szlachty. Posłowie należący do
grona szlachty utytułowanej lub zamożnej stanowili wyraźną mniejszość. Przedstawicielami województw i powiatów w Lublinie była z reguły szlachta od dłuższego czasu związana
z ziemią, którą reprezentowali, w większości ruskiego (białoruskiego i ukraińskiego) oraz
litewskiego pochodzenia. Jednocześnie stosunkowo wysoki był odsetek posłów mających
korzenie polskie, choć zwykle już dłużej mieszkających w Wielkim Księstwie. Większość
posłów ziemskich Wielkiego Księstwa była urzędnikami powiatowymi lub szlachcicami
bez urzędu. Znaczący udział w reprezentacji mieli posłowie związani z systemem sądowym Wielkiego Księstwa. Podkreślmy też, że ponad połowa posłów była już wcześniej
związana z dworem hospodarskim. Moim zdaniem jest to istotny dowód na wpływ Zygmunta Augusta na wybór i działalność przedstawicieli ziemskich Wielkiego Księstwa na
[585]
51
sejmie w Lublinie latem 1569 r. Jednocześnie uzyskane dane pokazują, że prawie dwie trzecie posłów aktywnie uczestniczyło w życiu publicznym państwa. Spora grupa cieszyła się
wpływami i dużym autorytetem w środowisku lokalnej szlachty, często mając jednocześnie
wysoki poziom wiedzy prawnej. Około jedna trzecia posłów Wielkiego Księstwa na sejm
lubelski już po 1569 r. osiągnęła wyższe szczeble politycznej kariery. Jednak tylko czworgu
z nich udało się wejść do senatu Rzeczypospolitej.
DIE REPRÄSENTANZ DER LANDBOTEN DES GROSSFÜRSTENTUMS LITAUEN
IN DER SCHLUSSPHASE DES LUBLINER REICHSTAGES
JUNIAUGUST 1569
Zusammenfassung
Schlüsselbegriffe: Szlachta, Landboten, Versammlungsreichstag, Großfürstentum Litauen, politische Eliten, Sozialstatus, ethnische Herkunft
Der Artikel analysiert die Zusammensetzung der Landbotenrepräsentanz des Großfürstentums Litauen in der Schlussphase des Lubliner Reichstages im Juni bis August 1569.
Die Abgeordneten des Großfürstentums gehörten überwiegend der kleinen und mittleren
Szlachta an. Abgeordnete aus den Reihen des titulierten oder vermögenden Adels waren
deutlich in der Minderzahl. Als Vertreter der Wojewodschaften und Kreise agierten in
der Regel Adelige, die seit langem mit der von ihnen repräsentierten Gegend verbunden
waren; sie waren überwiegend ruthenischer (weißrussischer und ukrainischer) sowie litauischer Herkunft. Zugleich war der Anteil von Abgeordneten mit polnischen Wurzeln
relativ hoch, wobei diese üblicherweise bereits seit längerem im Großfürstentum lebten.
Die Mehrzahl der Landboten des Großfürstentums waren Kreisbeamte oder Adelige ohne
Amt. Bedeutenden Anteil an der Repräsentanz hatten Abgeordnete, die mit dem Gerichtssystem des Großfürstentums verbunden waren. Es sei zudem unterstrichen, dass mehr als
die Hälfte der Abgeordneten bereits vorher mit dem großfürstlichen Hof verbunden gewesen war. Meiner Ansicht nach ist dies ein wichtiger Hinweis auf den Einfluss Sigismund
Augusts auf die Auswahl und die Tätigkeit der Landboten des Großfürstentums auf dem
Lubliner Reichstags im Sommer 1569. Zugleich zeigen die erhobenen Daten, dass fast zwei
Drittel der Abgeordneten aktiv am öffentlichen Leben des Staates beteiligt waren. Eine beachtliche Gruppe genoss Einfluss und große Autorität im Milieu des lokalen Adels, wobei
sie häufig gleichzeitig über ein großes juristisches Wissen verfügten. Ungefähr ein Drittel
der Abgeordneten des Großfürstentums zum Lubliner Reichstag erklomm kurz nach 1569
eine höher Stufe der politischen Karriere. Allerdings gelang es nur vieren von ihnen, in den
Senat der Rzeczpospolita aufzusteigen.
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.16
TOMASZ KEMPA (Toruń)
THE ISSUE REGARDING “THE REFORM OF THE UNION” OF LUBLIN
IN LITHUANIAN POLICY IN THE PERIOD OF THREE INTERREGNA
FOLLOWING THE DEATH OF KING SIGISMUND AUGUSTUS (1572–1588)
Key words: the Union of Lublin, particularism, interregnum, the Grand Duchy of Lithuania, the Polish-Lithuanian Commonwealth
In 1569 a new Polish-Lithuanian union was concluded in Lublin; the union
strengthened the political, economic and cultural relationship between the Polish
Crown and the Grand Duchy of Lithuania. Both states were united in Krewo in
1385. Nevertheless, until 1569, the union was mostly personal – based on the stable rule of the Jagiellons. In Lublin it was converted into a closer federation of the
two countries (both of which kept their names and territory) united from that
moment on not only by one monarch elected by both Poles and Lithuanians, but
also by one common noble parliament, common foreign policy and defence, the
same monetary system (with distinct state treasuries) and similar administrative
structures1. Thus, in Polish historiography the Union of Lublin is referred to as the
real union to emphasise the fact of there being a variety of real bonds connecting
the two states and nations2.
On the other hand, the circumstances of the conclusion of the new union influenced the divergent attitudes of the Poles and Lithuanians and affected the relations between the nations, which is reflected even in present times. That is why the
circumstances and the final outcome of the negotiations in Lublin should be recalled here since they determined the policy carried out by the Lithuanians during
the interregna and following the death of the last Jagiellon on the Polish-Lithuanian throne.
At the beginning of the second half of the 16th century, in the face of the war
between Lithuania and Muscovy lasting from 1558, Lithuanian magnates, who
1
It is interesting, though, that Lithuanian officials vowed the loyalty to Polish kings and the Polish Crown, Akta unji Polski z Litwą 1385–1791, ed. Stanisław Kutrzeba, Władysław Semkowicz,
Kraków 1932, no. 148, p. 344; Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3: Sławne Państwo, Wielkie Księstwo Litewskie, Warszawa 2008, p. 27.
2
Stanisław Kutrzeba, Historja ustroju Polski w zarysie, vol. 2: Litwa, Lwów–Warszawa 1921,
p. 141.
54
To m a s z K e m p a
[588]
held a powerful position in the Grand Duchy of Lithuanian and were accustomed
to having a major influence on key political decisions concerning the future of the
state, decided to transform the union in such a way as to “to achieve the guarantee
of military help [from the Poles] without restricting the country’s sovereignty”3 as
Henryk Wisner put it. It must be added that some leading Lithuanian magnates
identified the interests of their families with the interests of the whole Lithuanian
state. In other words, according to them what was good for them had to be good
for the Grand Duchy of Lithuania. This kind of thinking may be traced in the correspondence of the most influential Lithuanian family – the Radziwiłłs4.
In the meantime, the Polish nobility (especially the politically active faction
centred around the movement of the so called “execution of the laws”) and magnates tended to fall back on old union acts which stipulated the creation of one
country so that the two countries – as expressed in the act of the union of 1 July
1569 – would become “one inseparable and identical body”5. The Polish king and
the Grand Duke of Lithuania Sigismund Augustus6 supported those aspirations
from 1562. As the negotiations encountered some resistance from the Lithuanians, the monarch decided to accelerate the talks. He mainly wanted to motivate
the magnates of Lithuanian and Ruthenia (from the areas of the Grand Duchy of
Lithuanian) because the Lithuanian szlachta – according to the available sources7
– generally supported a closer union with Poland not only for military reasons, but
also in the hope of achieving a stronger political position in the country in order
to counterbalance the Lithuanian magnates. What inspired the Polish noblemen
was the szlachta of the Crown and the actions and successes of the movement of
the “execution of laws”.
The Polish monarch motivated the Lithuanian magnates in two ways. On the
one hand, the king ensured them that Lithuania would not lose its sovereignty
and the Lithuanians would keep all their freedoms and privileges. On the other
hand, Sigismund Augustus tempted the Lithuanian and Ruthenian magnates to
3
Henryk Wisner, Litwa. Dzieje państwa i narodu, Warszawa 1999, p. 52.
Tomasz Kempa, Listy Radziwiłłów z okresu unii lubelskiej (1568–1569), Zapiski Historyczne,
vol. 69: 2004, no. 4, p. 88.
5
Akta unji, no. 148, p. 343.
6
See more: Ewa Dubas-Urwanowicz, Wkład Zygmunta Augusta w dzieło unii polsko-litewskiej, [in:] Unia lubelska z 1569 roku. Z tradycji unifikacyjnych I Rzeczypospolitej, ed. Tomasz Kempa,
Krzysztof Mikulski, Toruń 2011, pp. 121–129.
7
See the petition of the szlachta to Sigismund Augustus gathered near Vitebsk in 1562: XVI
amžiaus Lietuvos ir Lenkijos politinės kultūros šaltiniai (1562 metų tekstai), parengė Jūratė Kiaupien,
Vilnius 2008. The interpretation of the act: Oskar Halecki, Sejm obozowy szlachty litewskiej pod
Witebskiem 1562 r. i jego petycja o unię z Polską, Przegląd Historyczny, vol. 18: 1914, pp. 320–352;
Jūratė Kiaupien, Litewskie cechy kultury politycznej szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI
wieku, [in:] Kultura Litwy i Polski w dziejach. Tożsamość i współistnienie. Materiały międzynarodowej
konferencji zorganizowanej w dniach 15–17 października 1998, ed. Jerzy Wyrozumski, Kraków 2000,
pp. 71–74.
4
[589]
The issue regarding “the reform of the union” of Lublin...
55
support a closer union with Poland by granting them various estates8. On the eve
of the assembly in Lublin, the monarch made it clear that only those Lithuanian
magnates who supported the union would be promoted to higher positions within
the country.
At the same time, there were two Lithuanian families who held a leading position among the political elite of Lithuania – the Radziwiłł family and the Chodkiewicz family. Among the former, after the death of Mikołaj Radziwiłł “Czarny”
[“the Black”] in 1565, the unquestioned leader was the Lithuanian chancellor and
voivode of Vilnius Mikołaj Radziwiłł “Rudy” [“the Red”], while among the Chodkiewicz family the most influential person at the end of the 1560s remained the
starost of Samogitia and the viceroy of Livonia – Jan Chodkiewicz. The latter was
decidedly more inclined to accept the new closer relationship between Poland and
Lithuania9. M. Radziwiłł “Rudy” is now considered to have been an opponent of
the new union with the Crown, which was not entirely true. What is certain is
that the Lithuanians in 1569 were quite willing to consolidate the union with Poland, but refused to accept the Polish terms and conditions. Thus, King Sigismund
Augustus had to give the Lithuanians a written declaration before they arrived in
Lublin that even if the talks with the Poles were to fall through, the Lithuanian
magnates and szlachta would be allowed to leave Lublin10.
Nevertheless, the Lithuanians in Lublin in January–February 1569 were under
enormous pressure exerted by both the Polish king and the Polish szlachta along
with some crown senators. The Poles, including the king, were determined to finish the union negotiations successfully. To their disappointment, they found out
that almost all Lithuanians had left Lublin secretly during the night of 28 February – 1 March having been encouraged by M. Radziwiłł “Rudy”. The decision was
quick and probably not well thought-out; the Lithuanians left Lublin in a hurry11.
As wrote Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” [“the Orphan”], even those who
put forward the idea of the escape regretted it later, “A co sprawiło odjechanie
ex zelo z Lublina naszych [...], jedno utracenie Wołynia z Podlasiem, to już luce
meridiana clarius, pomnę ja, że żałowali sami ci, co byli odjechali” [“The departure of our people from Lublin caused [...] the loss of Volhynia and Podlachia is
8
Tomasz Kempa, Rywalizacja Chodkiewiczów i Radziwiłłów o pierwsze miejsce w elicie politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 60-tych i 70-tych XVI wieku, [in:] History, culture and
language of Lithuania. Prodeedings of the international Lithuanian conference, Poznań 17–19 September 1998, ed. Grzegorz Błaszczyk, Michał Hasiuk, Poznań 2000, pp. 197–199; Henryk Lulewicz,
Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, Warszawa 2002, p. 28.
9
Tomasz Kempa, Rywalizacja, pp. 198–199; Oskar Halecki, Dzieje unii jagiellońskiej, vol. 2,
Kraków 1920, p. 318.
10
O. Halecki, Dzieje, vol. 2, p. 255; Tomasz Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka (1549–
–1616), wojewoda wileński, Warszawa 2000, p. 53.
11
Mikołaj Radziwiłł “Rudy” to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka”, Lublin, 28 February 1569
(T. Kempa, Listy Radziwiłłów, p. 98; idem, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 54; Marek Ferenc, Mikołaj Radziwiłł „Rudy” (ok. 1515–1584). Działalność polityczna i wojskowa, Kraków 2008,
pp. 336–338).
56
[590]
luce meridian clarius; those who had left regretted it later” – transl. A. Chabros]12.
Lithuanian leaders did not foresee the violent reaction of the Polish szlachta and
the king. After the Lithuanian had departed, the Polish nobility started to urge the
monarch to unite both countries himself and incorporate Volhynia and Podlachia
into Poland. Sigismund Augustus agreed to their demand and ordered senators
and envoys from Podlachia who were still present in Lublin to swear their loyalty
to the Crown, as did most of them on 9 March. The formal incorporation document was prepared later, but was issued with the date of 5 March. On 27 May the
privilege announcing the incorporation of Volhynia to the Kingdom of Poland
(along with the land of Bratslav – Eastern Podolia)13 was issued. Another humiliation for the Lithuanians was the demand of the king that those Lithuanian magnates and szlachta owning estates in the incorporated lands should arrive in Lublin
to swear their loyalty to the Crown and the Polish king under the threat of having
the estates confiscated and the offices taken away14.
Taking away such huge areas from the Lithuanians was an unexpected blow.
As wrote M. Radziwiłł “Rudy” calling Lithuanian dignitaries for negotiations in
Vilnius, what had happened in Lublin was “against privileges, law and freedoms
of Lithuanians”15. The decisions made by the Polish king and the Poles at the seym
in Lublin led to a clear polarisation of viewpoints among the Lithuanian magnates
despite the fact that during prior negotiations in Lublin they had opposed the Poles
in solidarity (excluding individual speeches given by magnates from Volhynia16).
The most influential Lithuanian dignitary – M. Radziwiłł “Rudy” – did not intend to continue negotiations with the Poles thinking that it would not change the
course of events in Lublin17. At the same time, other Lithuanian magnates, includ12
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” to Krzysztof Radziwiłł “Piorun”, Nieśwież, 19 August
1597, Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku (further: BKórn.), manuscript 11617 (the manuscript consisting of a hundred separated copies – collected in some briefcases – made by Stanisław
Bodniak prior to the out break of WWII includes complete or fragmentary copies of the correspondence of the group of the so called Petersburg revindicated collection of archival sources which
returned to Poland in the 1930s owing to the peace treaty between Poland and Bolshevic Russia concluded in Riga in 1921; unfortunately, most of the archival sources were destroyed by the Nazis after
the Warsaw Uprising in 1944; the copies of the letters now kept in the Library of the Polish Academy
of Sciences in Kórnik and the Library of the Polish Academy of Arts and Sciences and the Polish
Academy of Sciences in Cracow are now particularly precious).
13
Akta unji, no. 97, 136, pp. 196–207, 300–308; H. Wisner, Litwa, p. 55.
14
Sigismund Augustus to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka”, Lublin, [in March] 1569, Listy
króla Zygmunta Augusta do Radziwiłłów, ed. Irena Kaniewska, Kraków 1999, no. 332, pp. 562–563;
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, pp. 55–57.
15
Mikołaj Radziwiłł „Rudy” to the Lithuanian Field Hetman Roman Sanguszko, 13 March 1596,
Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków ze Sławuty, vol. 7, ed. Bronisław Gorczak, Lwów
1910, no. 260, p. 320.
16
Tomasz Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogski (ok. 1524/1525–1608), wojewoda kijowski i marszałek ziemi wołyńskiej, Toruń 1997, pp. 45–47.
17
Mikołaj Radziwiłł „Rudy” to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”, Vilnius, 1 June 1569,
T. Kempa, Listy Radziwiłłów, pp. 107–108.
[591]
57
ing the representatives of the Chodkiewicz family (Jan, Hrehory and Jerzy) and the
bishop of Vilnius Walerian Protasiewicz maintained that further negotiations with
Poland should take place so that the decision about the incorporation of Podlachia
and Volhynia be revoked. In return for this they were willing to make concessions
about the new union with Poland. Their standpoint prevailed during the assembly
of Lithuanian magnates and szlachta in Vilnius at the end of March 156918 from
where envoys led by Jan Chodkiewicz were sent to Lublin19.
Eventually, the decisions about the incorporation of Podlachia and Volhynia
were not revoked. On the contrary, Poland incorporated (under the privilege of
6 June 1568) the extended area of the Kievan land as requested by Volhynians (excluding the Mazyr district which remained within the borders of Lithuania)20. In
this way the Crown managed to share its borders with Muscovy, which later led to
a greater involvement of the Poles in the eastern policy. Despite the next incorporation, the Lithuanians agreed to sign a new act of union with Poland the reasons
being the pressure exerted by the Lithuanian szlachta and the fact that Lithuania
was under military threat by Muscovy. It should be noted that for those Lithuanians who had returned to Lublin to finalise the negotiations about the new union,
not signing the union act with Poland would have been a painful failure and would
have weakened their position in Lithuania in relation to those Lithuanians who,
like “Rudy”, had boycotted further negotiations. Originally M. Radziwiłł “Rudy”,
like his nephew Mikołaj Radziwiłł “Sierotka”, treated the concessions to Poland as
treason, but later he reconciled with the king and probably made a vow on the new
union during his meeting with the king in Knyszyn in the autumn of 156921.
The Union of Lublin – the resolutions of which were finally agreed on 29 June
(the act was issued on 1 July) 1569 – introduced the election of one monarch common for both states who would be referred to as the King of Poland and the Grand
Duke of Lithuania. The common ruler was to be crowned only once – in Cracow.
The most important change in the mutual relationship between Poland and Lithuania became the creation of the common parliament (the seym) and the liquidation
of the separate parliamentary institution in the Grand Duchy of Lithuanian. The
Polish-Lithuanian seym of 1569 consisted of three parts: the king, the senate and
the lower chamber consisting of noble envoys elected at sejmiks. The representatives of the Kingdom of Poland in the senate and the lower chamber significantly
18
O. Halecki, Dzieje, vol. 2, p. 294.
Other members apart from Chodkiewicz included the following: the Lithuanian sub-chancellor Ostafi Wołłowicz, the castellan of Vitebsk Dominik Pac, the Lithuanian deputy cup-bearer
Mikołaj Kiszka, the Lithuanian incisor (krajczy) Krzysztof Radziwiłł “Piorun” (H. Wisner, Litwa,
p. 56).
20
Akta unji, no. 138, p. 308–319; O. Halecki, Dzieje, vol. 2, p. 313.
21
Mikołaj Radziwiłł “Rudy” to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka”, Vilnius, 30 May 1569,
T. Kempa, Listy Radziwiłłów, pp. 104–105; Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” to Mikołaj Radziwiłł “Rudy”, Kleck, 30 April 1569, BKórn., manuscript 1341, fol. 67; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof
Radziwiłł Sierotka, p. 57; M. Ferenc, op.cit., p. 155.
19
58
[592]
outnumbered the number of Lithuanian representatives. The Polish preponderance did not correspond with the population numbers of both countries despite
the fact that it resulted from the administrative divisions in the Kingdom of Poland
and Lithuania (where territorial divisions resembled the Polish model as a result
of the reforms carried out in the years 1565–1566). Among 140 senators, only 27
were connected with the Grand Duchy of Lithuania, whilst among 114 members
of the lower chamber (excluding representatives of Royal Prussia) only 44 were
elected at Lithuanian sejmiks. The common senate did not admit representatives
of Lithuanian royal families – members of the former Lithuanian council – including relatives of the Jagiellonians (princes of Slutsk) and district marshalls22. As
Andrzej Rachuba pointed out, it can be stated that the Lithuanians were discriminated against in the common seym; on the other hand, as Andrzej B. Zakrzewski
indicated – the disproportion between Polish and Lithuanian senators and envoys
was attenuated by the rule of unanimity in votes23.
Taking into consideration the circumstances in which the new union was concluded24 and its final resolutions, the Grand Duchy of Lithuania, particularly the
leading Lithuanian dignitaries, may well not have been elated. On the contrary,
as wrote Mikołaj Naruszewicz, for the Lithuanians (at least for some Lithuanian
magnates) the union meant: “pogrzeb i zgładzenie na wieczne czasy wolnej a
udzielnej Rzeczypospolitej, niegdy[ś] Wielkiego Księstwa Litewskiego” [“the funeral and annihilation of the free and sovereign Lithuanian Rzeczpospolita, in the
past the Grand Duchy of Lithuania” – transl. A.Ch.]25. Many of them felt humiliated and accused Poland of imposing the union on Lithuania taking advantage
of its weakness caused by the war with Muscovy and incorporating huge areas
of land which used to belong to the Grand Duchy. In 1588 the son of “Rudy”
– Krzysztof Radziwiłł “Piorun” [“Thunderbolt”] – reproached the Poles “abyśmy
osłabiwszy [się], według woli Ich Mościów [Polaków – T.K.] do tego związku
przyszli. Co więcej, Ich Mościowie sobie nullo iure przysądzili ziemię wołyńską,
kijowską, bracławską i podlaską” [“for wanting to weaken the Lithuanians so that
the lords [the Poles – T.K.] forced them to sign the union. What is more, Polish
Lords usurped the Volhynian, Kievan, Bratslav and Podlachian territories nullo
iure” – trans. A.Ch.]26. The Grand Duchy of Lithuania lost over one-third of its
22
Akta unji, no. 152, pp. 373–375; H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 23; H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, p. 18.
23
w latach 1569–1763, Warszawa 2002, pp. 169–170; Andrzej B. Zakrzewski, Wielkie Księstwo Litewskie (XVI–XVIII w.). Prawo – ustrój – społeczeństwo, Warszawa 2013, p. 95.
24
This is what Jan Chodkiewicz said to the Crown senators on 6 June 1569 negotiating with
them the conditions of the union in Lublin: „Bogu i ludziom opowiadamy się, że non fraterne, ale
violenter z nami procedujecie” [“We shall say to God and people that you treat us not non fraterne,
but violenter” – transl. A.Ch.], cited from: H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 24.
25
Cited from: ibid., p. 18.
26
Cited from: H. Wisner, Litwa, p. 57.
[593]
59
territory (about 200,000 km2)27. The Lithuanians felt rancour towards King Sigismund Augustus and directed their criticism mainly towards the king. According
to Lithuanian magnates, the king submitted to the pressure of the Poles: “Nie było
nic polskiej krwie w Panie naszym, jedna się litewska z włoską zmieszała, a jedno,
iż polska edukacja przystąpiła, duże Litwa to na siebie czuje i czuć będzie, jeśli
Boże zmiłowanie nie przystąpi” [“there was no Polish blood in our King – only
Lithuanian and Italian, but the Poles instructed the king, as Lithuania feels and will
continue to feel unless God has mercy on us” – transl. A.Ch.]28. Nevertheless, most
accusations were directed against the king. As M.K. Radziwiłł “Rudy” wrote about
the Poles’ insistence on the union (even before its final conclusion) under Polish
conditions: “Że to już nie unią z nimi tworzyć, co by dwaj, Litwin z Polakiem,
czynić między sobą mieli, ale co Polak sobie utworzył na swe dobro, a moje złe,
to ty Litwinie poprzysiąż, wyznaj, potwierdź jego zwierzchność nad sobą, a swoje
poddaństwo jemu” [“the union created with them is not a union between a Pole
and a Lithuanian, but a Polish union established for the good of Poland and for the
wrong of Lithuania; you Lithuanians swear, confess and confirm Polish supremacy
and serfdom to the Pole” – transl. A.Ch.]29. M.K. Radziwiłł “Sierotka” in a letter to
his brother-in-law from the Crown Mikołaj Mielecki stated that the “union exasperated” the Lithuanians rather than “conciliated” them30.
The sensation of extreme humiliation felt by the Lithuanian magnates
– in contrast to the Polish enthusiasm about the union31 – significantly affected
Polish-Lithuanian relations in the subsequent two decades, including the key periods of three subsequent interregna which took place in the Rzeczpospolita in the
years 1572–1573, 1575–1576, 1586–1587. Several years after the Lublin seym, the
Lithuanians often associated all the evil with the union and exaggerated its negative effects on the Grand Duchy of Lithuania, which is reflected in the words of
M.K. Radziwiłł “Sierotka” written in the letter to his other Polish brother-in-law
Jan Zamoyski: “Bo jako pomnę, od unii sprawy litewskie, jeśli nie ludibrio u dworu
[królewskiego – T.K.] szły, tedy zawsze oscitanter, więc też za tym zguba przede
27
H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, p. 8.
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” to Mikołaj Radziwiłł “Rudy”, Knyszyn, 15 July 1572,
Александр С. Трачевский, Польское безкoролевье по прекращении династии Ягеллонов, Москва
1869, appendix, no. 4, p. 92.
29
Mikołaj Radziwiłł “Rudy” to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka”, Vilnius, 1 June 1569,
T. Kempa, Listy Radziwiłłów, p. 108.
30
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” to Mikołaj Mielecki, Vilnius, 23 November 1572, Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, manuscript 80, no. 59, fol. 112–113; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof
Radziwiłł Sierotka, p. 59.
31
Yet, after some time after the conclusion of the union of Lublin Poles bore grudges against
Lithuanians they didn’t want to participate in the costs of defending the whole Rzeczpospolita. As
said Świętosław Orzelski, one of the szlachta leaders from Greater Poland, “Lithuanians sit in the
seym pro forma and won’t contribute to any common help” (Świętosław Orzelski, Bezkrólewia ksiąg
ośmioro, czyli dzieje Polski od zgonu Zygmunta Augusta r. 1572 aż do r. 1576, ed. Włodzimierz Spasowicz, vol. introductory, Petersburg 1858, p. 208).
28
60
[594]
drzwiami nasza [...]” [“as far as I remember since the time of the union Lithuanian
matters have been treated with mockery by the [royal – T.K.] court or at least listlessly; which shall bring doom upon Lithuania [...]” – transl. A.Ch.]32. In the preserved Lithuanian correspondence one may find dozens if not hundreds of exaggerated expressions of this kind. It can be stated that it became customary among
Lithuanian magnates of the period to complain about the Poles and the union33.
What should be underlined is that the Lithuanians reacted badly to being mistaken for Poles by other Europeans, which happened very often as magnates and
the szlachta from the Grand Duchy of Lithuania in the second half of the 16th century spoke the Polish language (with the exception of the noblemen of the old Ruthenian origin). Again, evidence for this may be found in a letter written by M.K.
Radziwiłł “Sierotka” to his brother Jerzy from Italy: “Wasz Mość Litwin, nie Polak.
Życz Wasz Mość narodowi swemu, aby też o nim wiedziano. Polacy mniemają,
że nad nie nie masz, a Litwę radzi by potłumić. Wasz Mość racz gentem suam
wywyższać, gdzie możesz [...]. Prze Bóg, niech Wasz Mość Litwinem, nie Polakiem, piszą” [“Sir, you are Lithuanian, not Polish. You should wish your nation to be
recognised. The Poles think they are superior and want to suppress Lithuania. Do
glorify your nation gentem suam wherever you can [...] for, Sir, you are Lithuanian,
not Polish” – transl. A.Ch.]34. This excessively negative attitude expressed mainly
verbally towards the Poles may also be found later on (in the 17th–18th centuries)
in the history of the Polish-Lithuanian Commonwealth, but the frequency of such
comments would gradually diminish.
Nevertheless, it must be underlined that despite their heavy criticism, Lithuanian magnates did not want to break the Union of Lublin. Even the biggest critics
of the union did not intend to undermine its foundations in the face of the war
with Muscovites. In practice it meant that Lithuanian dignitaries did not wish to
alter the content of the act of union of 1 July 1569 in which it read that its regulations “shall never be touched and modified”35. The Lithuanian party underlined its
32
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” the Crown chancellor Jan Zamoyski, Nieśwież, 12 August 1577, Archiwum Jana Zamoyskiego, vol. 1, ed. Wacław Sobieski, Warszawa 1904, no. 147, p. 163.
In another letter to J. Zamoyski M.K. Radziwiłł “Sierotka” wrote about the “unfortunate union” which
Poles had brought to Lithuania, 17 April 1587 from Mir, Российская национальная библиотека
в Санкт Петебурге (further: RNB), Ф. 971, Oп. 2, the collection of autographs 125, no. 27, fol. 39–
–41; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 59.
33
Benedykt Woyna to Radziwiłł “Sierotka” about the appointment for the Canon of Vilnius:
“Wolałbym Litwina, co pacierz umie tylko, niżeli największego teologa Polaka” [“I would prefer
a Lithuania who only knows how to pray than a Polish theologian” – transl. A.Ch.]; Niedźwiedzice,
4 December 1602, Lietuvos mokslų akademijos biblioteka, f. 139, no. 809, pp. 23–25; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 60, footnote 67; see also: Ewa Dubas-Urwanowicz, Stosunek
Korony do unii z Litwą w latach 1562–1574, Studia Podlaskie, vol. 5: 1995, p. 18.
34
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” to Jerzy Radziwiłł, Vilnius, 10 May 1577, BKórn., manuscript 1341, fol. 62v–63; Henryk Wisner, Najjaśniejsza Rzeczpospolita. Szkice z dziejów Polski szlacheckiej XVI–XVII wieku, Warszawa 1978, p. 17.
35
Akta unji, p. 347.
[595]
61
intention to “reform the union”. This enigmatic term in fact meant an attempt to
reclaim the lands lost for the benefit of the Crown in 1569 (Volhynia, the Kievan
land, the land of Bratslav and Podlachia), which was the main reason why the
Lithuanians felt humiliated. Although the incorporation of the territories into
Poland did not directly concern the substance of the union of both countries, it
was naturally connected with the union36. Moreover, as one may conclude from
the correspondence of Lithuanian magnates, some Lithuanians understood the
term “reform of the union” in a broader context: as an improvement of mutual
Polish-Lithuanian relations which, according to the Lithuanians, would lead to the
Lithuanian becoming an equal partner to the Crown. The intention was to specify
some provisions of the union for the benefit of the Grand Duchy of Lithuanian
(the act of the union was in some points too general).
During all the three interregna, the Lithuanians postulated the reclaim of the
lands taken away from them in 1569. They also expressed this to candidates to the
Polish-Lithuanian throne37. It must be noted that the situation in the lands incorporated into Poland varied. Podlachia was to a large extent Polonised thanks to
settlers from Masovia who had been settling in Podlachia for a few centuries38. The
inhabitants of Podlachia considered it natural that the territory should belong to
the Polish Crown39. The Lithuanians were inclined to resign from their claims to
Podlachia, for the part of it which included Brest and Kamianets remained within
the boundaries of the Grand Duchy of Lithuania after 1569.
Undoubtedly, the Lithuanians were surprised that at the seym of Lublin the
Volhynian szlachta eagerly supported Volhynia’s belonging to Poland. It turned out
that the Volhynian magnates had not questioned Volhynia’ belonging to the Polish
Crow and the ratification of the union40. As M. Naruszewicz told M. Radziwiłł
“Rudy”: “za prawdę Miłościwy Panie, ilem wyrozumiał już, o Podlaszany nic
nie wątpiąc, że sami tego oderwania [od Litwy – T.K.] pragnęli, ale po panach
Wołyńcach toż widzę, że też tak wielkiego gwałtu na się nie mieli, ale się sami
36
Tomasz Kempa, Plany separatystycznej elekcji w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie trzech
bezkrólewi po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572–1587), Zapiski Historyczne, vol. 69: 2004, no.
1, p. 24.
37
Jan Chodkiewicz to Piotr Zborowski, Lachowicze, 23 January 1573, BKórn., manuscript
11617; Jan Hlebowicz to Jan Chodkiewicz, Kraków, 8 May 1576, Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Dyjaryjusze, relacje, listy i akta z lat 1576–1586, ed. Ignacy Polkowski, Acta historica res gestas
Poloniae illustrantia ab anno 1507 ad annum 1795, vol. 11, Kraków 1887, pp. 32–35; Ś. Orzelski,
Bezkrólewia ksiąg ośmioro, vol. 1, Petersburg–Mohylew 1856, pp. 90–91; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof
Radziwiłł Sierotka, p. 75, 94; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 125, 139, 148–149, 162–163, 191,
197, 277.
38
Dorota Michaluk, Ziemia mielnicka województwa podlaskiego w XVI–XVII wieku. Osadnictwo, własność ziemska i podziały kościelne, Toruń 2002, pp. 55–57.
39
Oskar Halecki, Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569, Kraków 1915, pp. 32–37; Józef Maroszek, Dzieje województwa podlaskiego do 1795 roku, Białystok
2013, pp. 127, 136–137.
40
T. Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogski, pp. 48–49.
62
[596]
pospieszyli do tego” [“Your Grace, as far as I have understood, the people of Podlachia undoubtedly want to break away [from Lithuania – T.K.] and noblemen from
Volhynia first did insist on that, but now they have rushed to do the same” – transl.
A.Ch.]41. The szlachta of Volhynia believed that Poland would protect them more
effectively against the Tatars or Muscovites. This conclusion may drawn from the
fact that Volhynians at the seym of Lublin put forward the initiative to incorporate
also the Kievan land, which – as we know – did in fact take place42.
The Volhynian magnates were driven by different motives. It must be remembered that Volhyn was a territory from which many royal families of Ruthenian origin came. Some of them took pride in being the descendants of the Rurik dynasty. Volhynia enjoyed some autonomy in comparison with other lands;
separate local conventions (seyms) were held in Volhynia, and the territory had its
own unique offices such as the marshal of the Volhynian land43. Volhynian magnates were of Christian Orthodox denomination and as such since the times of
Władysław Jagiełło [Jogaila] they had been forbidden to hold the highest positions
in the Grand Duchy of Lithuania such as the voivode and castellan of Vilnius and
the voivode and castellan of Trakai44. It was not until 1563 that King Sigismund
Augustus lifted the ban45. It must be underlined that this unequal treatment of
the Orthodox Christians in the Grand Duchy of Lithuania did not result from
the dominant position of the Roman Catholic Church, but was the effect of the
Catholic Lithuanian magnates who were protecting their privileged position in the
country. This was particularly visible during the rule of the last two Jagiellons, who
had to confirm the previously mentioned ban a few times at the request of Catholic
Lithuanian magnates (in 1529, 1547, 1551)46. It was partly connected with the fact
41
Mikołaj Naruszewicz to Mikołaj Radziwiłł “Rudy”, Lublin, 11 June 1569, Aрхеографический
сборник документов относящихся к исторiи северозападной Руси, vol. 7, Вильна 1870, no. 26,
p. 44. More about the attitude of Volhynians towards the seym in Lublin: Томаш КEМПА, Волиняни
і Люблінська унія 1569 року, [in:] Студії і матеріали з історії Волини, ред. Володимир СOБЧУK,
Кременець 2012, pp. 250–258.
42
O. Halecki, Dzieje, vol. 2, pp. 310–311.
43
Aleksander Jabłonowski, Pisma, t. 4: Wołyń, Podole, Ruś Czerwona, Warszawa 1911, s. 12;
Tomasz Kempa, Rusini wobec unii lubelskiej. Czy ruscy możni i szlachta chcieli ściślejszego połączenia
z Polską w 1569 roku?, [in:] Unia Lubelska. Unia Europejska, ed. Iwona Hofman, Lublin 2010, p. 85.
44
Lidia Korczak, Litewska rada wielkoksiążęca w XV wieku, Kraków 1998, pp. 37, 49; T. Kempa,
Rusini, pp. 85–86. More about the restrictions concerning the distribution of the most important
offices among Ruthenians see: Wiktor Czermak, Sprawa równouprawnienia schizmatyków i katolików na Litwie (1432–1563), Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny,
vol. 44, Kraków 1903, pp. 348–405; Kazimierz Chodynicki, Geneza równouprawnienia schyzmatyków w Wielkim Ks. Litewskim. Stosunek Zygmunta Augusta do wyznania grecko-wschodniego, Przegląd Historyczny, vol. 22: 1919–1920, pp. 54–135.
45
The privilege was issued in connection with the preparations to the union of Lublin also
to encourage Orthodox magnates. See: Monumenta reformationis Polonicae et Lithuanicae, series
1, no. 1, Wilno 1925, no. 4, s. 14–19; Акты относящіеся кь исторіи западной Россіи, vol. 3,
Санктпетербургъ 1848, no. 32, pp. 118–121.
46
K. Chodynicki, Geneza, pp. 101–103; T. Kempa, Rusini, pp. 86–87.
[597]
63
that the ban had been broken twice in relation to hetman Konstanty Ostrogski,
who – as an Orthodox Christian – was first appointed the castellan of Vilnius in
1512, and in 1522 he became the voivode of Trakai47.
The relations between Lithuanian and Ruthenian magnates from the lands incorporated into Poland in 1569 were not ideal and depended to a large extent on
the personal connections between them. From the available source it may be inferred that leading Lithuanian dignitaries looked down on the Volhynians, which
is illustrated by the words of M. Radziwiłł “Rudy” written to his nephew when he
instructed him to act like a “Radziwiłł a Litwin urodzony, a nie Podlaszanin ani
Wołyniec” [“Radziwiłł and a man born in Lithuania, not like a man from Podlachia or Volhynia” – transl. A.Ch.]48 while taking decisions at the seym of Lublin.
As can be seen, contrary to what Lithuanian dignitaries maintained, there were
few bonds between Volhynian magnates and the Grand Duchy of Lithuania. Some
of the richest magnates, such as the Ostrogskis, were related to Polish families of
magnates49. Moreover, in the 16th century, prior to the union of Lublin, the Polish
influence would spread in Volhynia50. On the other hand, “native” Lithuanians acquired estates in Volhynia, as was the case with the Radziwiłłs, the Dorohojstajskis,
the Chreptowicz family, the Kiszkas or the Sapiehas51. Some of the Volhynian magnates – such as Konstanty Ostrogski or Andrzej Wiśniowiecki – possessed estates
in the Grand Duchy of Lithuania within the boundaries after 1569, which might
have affected their attitude to the new union with Poland.
When King Sigismund Augustus died in July of 1572, the Lithuanians attempted to use the interregnum period in order to strengthen their position in the relationship with Poland. As “Sierotka” wrote to “Rudy”: “teraz jest czas upomnienia
u panów braci [Polaków – T.K.] i lepszej unii” [“now it’s time for us to reprimand
the lords – our brothers [the Poles – T.K.] and to improve the union” – transl.
A.Ch.]52. This “reprimand” concerned the reclaim of the lands lost in 1569 along
with other demands expressed to the Polish party.
47
Aleksander Łapiski, Zygmunt Stary a Kościół prawosławny, Warszawa 1937, pp. 151–156;
Tomasz Kempa, Dzieje rodu Ostrogskich, Toruń 2002, pp. 37–38.
48
Mikołaj Radziwiłł “Rudy” to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka”, Vilnius, 30 May 1569,
T. Kempa, Listy Radziwiłłów, p. 105.
49
The voivode of Kiev Konstanty Wasyl Ostrogski was married to Zofia – a daughter of the great
crown hetman Jan Tarnowski. Ilia – the half-brother of Konstanty also married a Polish woman
– Beata Kościelecka.
50
Through marriages the following persons acquired lands in Volhynia: Olbracht Łaski, Michał
Działyński, Mikołaj Łysakowski (Stanisław Zajczkowski, Wołyń pod panowaniem Litwy, Rocznik
Wołyński, vol. 2: 1931, p. 21; Tomasz Kempa, Możnowładztwo i szlachta z Wołynia wobec unii lubelskiej (1569), [in:] Liublino unija: idėja ir jos tęstinumas / Unia lubelska: idea i jej kontynuacja, sudarė
Liudas Glemža, Ramunė Šmigelskyt-Stukien, Vilnius 2011, p. 176). More about Polish influences in Volhynia at that time: Anna Dembiska, Wpływ kultury polskiej na Wołyń w XVI wieku
(w łonie warstwy szlacheckiej), Poznań 1933.
51
O. Halecki, Przyłączenie, p. 43.
52
А. Трачевский, op.cit., appendix, no. 4, p. 88.
64
[598]
In the context of the “improvement of the union” two issues were the most
significant for Lithuanian dignitaries at the beginning of the interregnum. The first
problem concerned the demonstration of total solidarity of all Lithuanians against
the Polish party, notwithstanding all the differences, political divisions and personal conflicts which had occurred among Lithuanians. Jan Hlebowicz feared that
“aby się nie cieszyli w Polscze, żeśmy tu sami z sobą w Litwie rozerwani” [“Poles
would be glad that the Lithuanians are divided as a nation” – transl. A.Ch.]53. Om
the other hand, leading Lithuanian dignitaries hoped that the Poles would meet
their demands owing to divisions among Polish magnates in the period of the
first interregnum. As was pointed out by Henryk Lulewicz, Lithuanian magnates
underestimated the importance of the Polish szlachta, concentrating on establishing contacts with individual groups of the senators in the Crown54, which reflected
their attitude to the Lithuanian szlachta. The other problem concerned the necessity of convincing inhabitants of the lost lands (the szlachta and magnates) to support this claim. In practice, the Lithuanians had to persuade the magnates that it
would be better for them to live in the Grand Duchy of Lithuania rather than in
the Polish Crown. Both problems turned out to be very hard to deal with. While
the Lithuanians managed to reach unanimity in the first issue especially during the
period of the first interregnum, the second problem was much harder to solve. Let
us have a closer look at both key issues.
The most important Lithuanian dignitaries, expecting the death of King Sigismund Augustus, a few months before his death led to the conclusion of the socalled family transaction involving three leading representatives of two competing
families: the Radziwiłłs (“Rudy” and “Sierotka” as representatives of two lines of
the family) and the Chodkiewicz family (the starost of Samogitia Jan)55. The exact
date of the conclusion of this family agreement remains unknown, but it must have
been signed during the seym which commenced on 15 March 1572. The main
initiator of the agreement was M.K. Radziwiłł “Sierotka” and the papal legate in
Poland Giovanni Francesco Commendone56 participated in it. The latter insisted
53
Jan Hlebowicz to Jan Chodkiewicz, Mińsk, 14 January 1576, BKórn., manuscript 11617. Jan
Karol Chodkiewicz expressed a similar fear in 1608: „Dawno Polacy na tym są, aby nas, wielkie
familie w Litwie, powaśniwszy do zniszczenia przywiedli, aby tak snadnie mogli według myśli Litwą
kierować” [“For a long time Poles have wanted to drive us – the greatest Lithuanian families – to
family feuds and destroy us to easily run Lithuania the way they want to” – trans. A.Ch.], cited from:
H. Wisner, Najjaśniejsza, p. 17.
54
Mikołaj Radziwiłł “Rudy” to Mikołaj Krzysztof Radziwiłła “Sierotka”, Vilnius, 1 August 1572,
RNB, Ф. 971, Oп. 2, the collection of autographs 234, no. 66; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 83–
–84.
55
About the political and economic rivalry between the Radziwiłłs and the Chodkiewiczs in the
years 1560s–1570 see: T. Kempa, Rywalizacja, pp. 195–219.
56
Stefan Gruszecki, Zmowa w podwarszawskim lesie w 1572 roku, Rocznik Warszawski, vol. 6:
1967, p. 272; Wincenty Zakrzewski, Po ucieczce Henryka. Dzieje bezkrólewia 1574–75, Kraków
1878, p. 39; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 65.
[599]
65
that at the seym of 1572 (on the Day of Resurrection 6 April57, both “Sierotka”
(who already converted into Catholicism in 1566 without publicity58) and J. Chodkiewicz would announce publicly their conversion from Calvinism into Catholicism. M. Radziwiłł “Rudy” remained a Calvinist. G.F. Commendone, sent to the
Rzeczpospolita by Pope Pius V, aimed at establishing the pro-Habsburg party in
the context of the upcoming interregnum. The “family transaction”, embracing the
most important representatives of the most powerful magnate families in Lithuania, was one of the most essential elements of this plan. The signatories vowed “do
gardła i utracenia ostatniej majętności jeden drugiego nie odstępować, ale od tych
czasów wiecznie z sobą przestawać, przeciw każdemu nieprzyjacielowi [...], tak za
żywota Pana naszego [Zygmunta Augusta – T.K.], jako i po żywocie [...]” [“to remain united until death or loss of the last estate, and to support each other against
any enemy [...] both during the lifetime of Our Lord [Sigismund Augustus – T.K.]
and after his death [...]” – transl. A.Ch.]. They promised each other not to reveal
their secrets to third parties59.
Taking into consideration the participation of the papal legate in the whole
event, it must be added that this family pact was only a preliminary stage of the final agreement signed at the end of the seym by G.F. Commendone, J. Chodkiewicz
and “Sierotka”. The latter two, in the presence of the papal legate and as representatives of Lithuania, pledged to support Emperor Maximilian II’s son – Archduke Ernest – as a candidate to the throne. It must be noted that M. Radziwiłł “Rudy” did
not participate in this stage of the agreement. As a Calvinist he was not prepared
to support the candidacy of the archduke who represented the family associated
with Catholicism and its more radical “militant type”. That is why special arguments were needed to convince the influential Lithuanian magnate to support the
Habsburg archduke. “Sierotka” – his nephew – provided such arguments to persuade his uncle. Finally, “Sierotka”, J. Chodkiewicz and M. Radziwiłł “Rudy” along
with other Lithuanian magnates intended to conduct the election of Ernest in the
Grand Duchy of Lithuania and through his marriage with Anna Jagiellon, Sigismund Augustus’s sister, they wanted to impose upon the Poles not only the king,
but also the conditions under which the union of Lublin should be maintained.
The conditions included the reclaim of the lands taken away from Lithuania in
1569 and the permission to hold separate particular Lithuanian seyms. Leading
57
Antonio Maria Graziani (Commendone’s secretary) to the cardinal Stanisław Hozjusz, 9 April
1572, Iulii Pogiani Sunensis epistolae et orationes olim collectae ab Antonio Maria Gratiano ab Hieronymo Lagomarsinio e Societate Jesu, vol. 4: (1565–1568), Romae 1758, p. 180; Giovanni Commendone
to the cardinal Como (Tolomeo Galli), 9 July 1572, Uchańsciana czyli zbiór dokumentów wyjaśniających życie i działalność Jakóba Uchańskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego..., ed. Teodor Wierzbowski,
vol. 4, Warszawa 1892, p. 13; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 47.
58
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 39–44.
59
Tranzakcyja familijna pomiędzy Janem Chodkiewiczem a Mikołajem Radziwiłłem i jego synowcem Mikołajem Krzysztofem Radziwiłłem, Dziennik Warszawski, vol. 7: 1827, pp. 284–290; T. Kempa,
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 65.
66
[600]
Lithuanian dignitaries were sure that “the Poles, as they did in the times of Sigismund I60 will accept the same king as the Lithuanians”61. Just in case, at the meeting
with G.F. Commendone, J. Chodkiewicz and “Sierotka” committed themselves to
providing an army of 20 000 soldiers who would support the elector if need be. The
papal legate tried to dissuade them from military action for fear it should lead to
the dissolution of the union. He advised to leave the decision to the emperor and
Ernest himself62. Contrary to appearances, the Lithuanians did not mean to break
the union despite the risk the plan involved.
It should be emphasised that at the beginning of the interregnum after the death
of Sigismund Augustus, the Lithuanian magnates were quite hostile towards the
Poles. On the other hand, even the most radical of them such as “Sierotka” – the
creator of the plan of the separate election of Archduke Ernest – wanted to maintain a close political bond with Poland. It was M.K. Radziwiłł who, a few days after
the death of the king, instructed “Rudy” to make his envoys ensure “aby panowie
bracia wiedzieli, że my nie tylko abyśmy mieli unią targać, ale ją jeszcze potwierdzamy, a dawamy znać o niebezpieczeństwach, które i Polsce, tak jako i Litwie,
zaszkodzić mogą” [“that the Poles know that we not only refuse to tear the union,
but we confirm it and shall let you know about the dangers that could threaten
Poland and Lithuania” – transl. A.Ch.]63. Thus, one of the most fundamental factors deciding about the intention to cooperate with the Crown were dangers from
other countries, mostly from the Muscovites.
The Lithuanian magnates attempted to carry out the separate particular election of Archduke Ernest in the Grand Duchy of Lithuania especially during the
first and second interregnum (1572–1573, 1575–157664). The plan reappeared for
60
Thanks to the permission of the Lithuanian dignitaries for Sigismund Augustus to take the
Lithuanian throne, King Sigismund led to his election vivente rege also to the Polish throne (1529),
which was opposed by the Polish szlachta. Finally, Sigismund Augustus took the Lithuanian throne
during the reign of his father in 1544. He took over the Polish crown after the death of Sigismund I
in 1548.
61
Zbiór pamiętników historycznych o dawney Polszcze, vol. 1, ed. Julian Ursyn Niemcewicz,
Lipsk 1838, pp. 145–146. More about the plans to carry out a separate election in the Grand Duchy
of Lithuania during the first three interregna after the death of Sigismund Augustus see: T. Kempa,
Plany, pp. 23–61.
62
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” to Giovanni Commendone, Warszawa, 9 June 1572,
Россия и Италия. Сборник исторических материалов и исследований, касающихся сношений
России с Италией, т. 2, выпуск 2, изд. Евгений Ф. Шмурло, Петерсбург 1913, pp. 536–537; Zbiór
pamiętników historycznych o dawney Polszcze, vol. 2, ed. Julian Ursyn Niemcewicz, Lipsk 1839,
pp. 145–146; S. Gruszecki, Zmowa, pp. 273–274; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka,
pp. 66, 80.
63
А. Трачевский, op.cit., appendix, no. 5, pp. 93–94.
64
Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, vol. 1: Okresy bezkrólewi (1572–1576,
1586–1587, 1632, 1648, 1696–1697, 1706–1709, 1733–1735, 1763–1764), ed. Henryk Lulewicz,
Warszawa 2006, no. 32, pp. 108–111; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 190–192; T. Kempa, Plany,
pp. 36–37.
[601]
67
a very short time during the third interregnum when its main creator “Sierotka”
and his brother the cardinal Jerzy Radziwiłł65 tried to revive it to support another
Habsburg – Archduke Maximilian. However, the plan did not succeed for several
reasons. Firstly, the Habsburgs – particularly Emperor Maximilian II – opposed it
as they feared that it might put off many of their advocates among the Polish magnates, and might eventually lead to a war between Poland and Lithuania66. Anna
Jagiellon did not wish to take part in the plan, either. During subsequent interregna
her relations with Lithuanian dignitaries were quite cold67. She even threatened to
disclose the letters concerning the project of the separate election68. Finally, some
senators also resisted taking part in the execution of the plan (such as the bishop
of Vilnius Walerian Protaszewicz, the subchancellor Ostafii Wołłowicz) as they did
not want to spoil the good relations between the Grand Duchy of Lithuania and
Poland.
This fear was visible, for instance, during the so-called scandal of Rudniki (the
name comes from the convention of Lithuanians in Rudniki in September 1572).
Political opponents of the Radziwiłłs and the Chodkiewicz family – the castellan of
Minsk Jan Hlebowicz and the duke of Slutsk Jerzy Olelkowicz presented the Poles
with a forged document trying to convince them that leading Lithuanian dignitaries had wanted to carry out a separatist election of the Muscovite tsar in the Grand
Duchy of Lithuania, which did not in fact take place. However, Lithuanian dignitaries undoubtedly breached the union of Lublin in Rudniki. Although the act of
the union gave both states – the Crown and Lithuania – the right to send diplomatic envoys to other countries, it required the agreement of the other party69. At
the same time in Rudniki a few dignitaries decided to send envoys to Muscovy in
the name of the whole Rzeczpospolita without consulting the Poles70. Irrespective
65
T. Kempa, Plany, pp. 53–61.
Maximilian II to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka”, Prague, 7, 8 and 15 July 1575 (three
letters), Haus-, Hof- und Staatsarchiv in Wien, Polen, carton 25, fol. 6, 24, 51 (part VII); Maximilian
II to Andrzej Dudycz, Prague, 10 July 1575, ibid., Polen, carton 25, fol. 40 (part VII); W. Zakrzewski, op.cit., p. 383; Teodor Wierzbowski, Zabiegi cesarza Maksymiliana o koronę polską (1565–1576)
(Dokończenie), Ateneum, vol. 4 (16), Warszawa 1879, p. 80; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł
Sierotka, p. 99.
67
It resulted from her claims to the legacy (movable and non-movable) collected earlier in the
Grand Duchy of Lithuania by her mother – Queen Bona Sforza, and which Sigismund August left to
his sisters (Ewa Dubas-Urwanowicz, Konflikt Anny Jagiellonki z dostojnikami litewskimi w pierwszym bezkrólewiu po śmierci Zygmunta Augusta, [in:] Z dziejów Europy Środkowo-Wschodniej. Księga
pamiątkowa ofiarowana prof. dr. hab. Władysławowi A. Serczykowi w 60 rocznicę Jego urodzin, ed. eadem, Antoni Mironowicz, Halina Parafianowicz, Białystok 1995, pp. 143–151; H. Lulewicz,
Gniewów o unię, pp. 194–195; T. Kempa, Plany, pp. 28–29).
68
Jakub Gosławski to Jan Chodkiewicz, Warszawa, 27 January 1573, BKórn., manuscript
11617.
69
Akta unji, p. 344; H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, p. 29.
70
More about the convention in Rudniki and its consequences for the Polish-Lithuanian relations: Antanas Tyla, The formation of Lithuanian eastern policy: the dietine of Rūdninkai, September 24–27, 1572, Lithuanian Historical Studies, vol. 1: 1996, pp. 22–37; Henryk Lulewicz, Zjazd
66
68
[602]
of the fact how far the Lithuanian political leaders – M. Radziwiłł “Rudy” and
J. Chodkiewicz – had violated the regulations of the union, the case gave rise to
heated reactions on both the Polish and Lithuanian sides. Many Lithuanian dignitaries (i.e. W. Protaszewicz and O. Wołłowicz) expressed their fears concerning the
future of the union and Polish-Lithuanian relations71. The reaction of the Poles and
some Lithuanian dignitaries astonished “Rudy” and J. Chodkiewicz to such a point
that they decided to stop the Lithuanian envoy Michał Harabuda even though he
was already on his way to Muscovy72. However, it must be underlined that the most
significant aim of M. Harabuda’s mission was to prolong the armistice in the war
with Muscovy (it was due to finish at the end of June 1573), which was of utmost
importance for the Grand Duchy of Lithuania in the period of interregnum. The
Lithuanians did not hesitate to start negotiations with the Muscovites again without the permission of the Poles in 1587 at the site of the election soon after the new
monarch had been chosen (after the split election). The talks with the Muscovite
envoys ended on 19 August in the signing of a fifteen-year truce in the name of
the whole Rzeczpospolita despite the fact that the negotiations had taken place
without the participation of the representatives of the Crown73. It must be added
that the Poles were unwilling to blow up the scandal of Rudniki, for they wanted to
strengthen the union of Lublin74, which was accepted by all Lithuanian magnates
with great relief.
It is also worth noting that the Lithuanians tried to underline the unity in
their “national” camp when they gathered for the election75. They showed off their
distinction from the Crown by setting up their camp in a separate place. It also
happened at the convent of Stężyca where Henry III of Valois was dethroned76. The
attempts to evince the solidarity and unity against Poland were not always effective
in the face of differences between Lithuanian magnates and the szlachta.
w Rudnikach we wrześniu 1572 r., Przegląd Historyczny, vol. 91: 2000, no. 3, pp. 203–219; T. Kempa,
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, pp. 73–79; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 91–107; Boris
N. Florja, Wschodnia polityka magnatów litewskich w okresie pierwszego bezkrólewia, Odrodzenie
i Reformacja w Polsce, vol. 20: 1975, pp. 53–59; Tomasz Kempa, Meandry działalności publicznej
Jana Janowicza Hlebowicza, [in:] Przez kresy i historię po obrzeża polityki. Profesorowi Marcelemu
Kosmanowi w półwiecze pracy naukowej, vol. 1, ed. Iwona Hofman, Wojciech Magu, Toruń 2011,
pp. 167–170.
71
Jakub Gosławski to Jan Chodkiewicz, Warszawa, 26 January 1573, BKórn., manuscript 11617;
T. Kempa, Plany, p. 31.
72
H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 130.
73
H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, p. 29; Tomasz Kempa, Lithuanian magnates and nobility towards the Sigismund Vasa’s candidature for the throne of the Polish-Lithuanian Commonwealth
in 1587–1588 (in print).
74
Jakub Gosławski to Jan Chodkiewicz, Warszawa, 21 January 1573, BKórn., manuscript
11617.
75
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 266; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp.
379–381.
76
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, pp. 97.
[603]
69
The second important issue from the point of view of the union’s improvement
in the subsequent interregna was the necessity to convince the magnates and the
szlachta from the lands incorporated into the Crown in 1569 to support the idea
of the lands being given back to the Grand Duchy of Lithuanian. This turned out
to be a very tough task.
Despite the fact that the Lithuanians wanted to regain all the lands lost in 1569,
at the beginning of the interregnum they focused mainly on regaining Volhynia77.
This was the most populated and the richest area of all the areas incorporated by
Poland. Apart from that, the Lithuanians thought that the Volhynian magnates
would be easier to cooperate with than the szlachta from other territories taken
away from Lithuania78. The Lithuanian dignitaries hoped that the Volhynian magnates might attract the szlachta not only from Volhynia, but also from the Kievan
land and the land of Bratslav as many Volhynian magnates held their estates there
along with their noble clientele (landless szlachta).
In July 1572 at the convent of Lutsk, the szlachta of Volhynia clearly supported
the idea of Volhynia being a part of Poland. The envoy of Lithuanian dignitaries
Aleksander Chodkiewicz, who was staying in Volhynia at that time, stated that
“niemal wszystka szlachta wołyńska na tym teraźniejszym zjachaniu swym, gdy
czytano w uniwersale knyszyńskim, że Wasz Mościowie [senatorowie litewscy
– T.K.] o Wołyń i Podlasze na elekcyji mówić chcą, krzyknęła, iż nie chcą przysiąg
swych łamać i przeciw sumnieniu swemu co poczynać i jakoż to wiem za pewne,
że ich wielka część jest nieżyczliwych litewskiemu państwu” [“almost all the Volhynian szlachta at the convent shouted they would not break their vows and would
not act against their conscience when the letters of Knyszyn were being read announcing that You Lords [Lithuanian senators – T.K.] wanted to speak about Volhynia and Podlachia at the election; I know it is certain that most of them do not
support the Lithuanian state” – transl. A.Ch.]79. The Kievan szlachta took a similar
stand at the sejmik before the seym of 1572 prior to the death of Sigismund Augustus80. Similar resolutions were signed at the convent of Hlyniany where the szlachta
arrived from the Ruthenian lands of the Crown (mainly from the Podolian and Ru-
77
Yet, the Lithuanian court treasurer Ławryn Woyna (a member of Jan Chodkiewicz’s clientele
(landless szlachta)) indicated the necessity for the leading Lithuanian politicians to communicate
with “noblemen from Volhynia, the Kievan land, the Bratslav land and Podlachia” in the context of
the future election of the monarch, Ławryn Woyna to Jan Chodkiewicz, Łomża, 28 September 1572,
BKórn., manuscript 11617.
78
Apart from that, Lithuanians diminished the significance of the Volhynian szlachta if Jan
Chodkiewicz commented that representatives of a few ducal families (the Czartoryskis, the Ostrogskis, the Wiśniowieckis, the Zbaraskis) “have Volhynia in manibus”, a letter of Jan Chodkiewicz to an
unknown recipient (not dated), BKórn., manuscript 11617.
79
Aleksander Chodkiewicz to Jan Chodkiewicz, Dojlidy, 6 October 1572, BKórn., manuscript
11617.
80
Karol Mazur, W stronę integracji z Koroną. Sejmiki Wołynia i Ukrainy w latach 1569–1648,
Warszawa 2006, p. 257.
70
[604]
thenian voivodeships along with delegates from Volhynia and the land of Belz)81.
At the convocation seym in Warsaw in 1573 where the form, place and time of the
future election was being discussed, “posłowie podlascy i wołyńscy opowiadali
się, iż żadnym obyczajem do Litwy nie chcą” [“Podlachian and Volhynian envoys
declared that they by no means wanted to be part of Lithuania” – transl. A.Ch.]82
– as said one of the members of J. Chodkiewicz’s clientele, Jakub Gosławski. Other
Lithuanian envoys at the convocation, O. Wołłowicz and Paweł Pac, commented as
follows: “Panowie Wołyńcy, Kianie [Kijowianie – T.K.], Bracławianie, Podlaszanie
wiarę swą ku Koronie ofiarowali tak, że też naszemu poselstwu jako szczudłkiem
w nos dali” [“Volhynian lords, Kievians, noblemen of Bratslav and Podlachia announced their loyalty to the Crown and thumbed their nose at us” – transl. A.Ch.]83.
At the coronations seym of Henry III Valois at the beginning of 1574 the envoys
from the voivodeships incorporated into the Crown declared that they even “wolą
pójść do niewoli raczej, niż wracać pod jarzmo Litwinów” [“prefer to go into captivity rather than return under the Lithuanian yoke” – transl. A.Ch.]84. Moreover,
during the first interregnum, the Volhynian szlachta cooperated closely with the
szlachta of the Ruthenian and Beltz voivodeships located before 1569 within the
boundaries of the Crown85. Later, the cooperation developed and gave rise to migrations and settlement (particularly from the territories of the former Red Ruthenia – Halych to Volhynia)86. It was a conscious or subconscious reference to
the traditions of the common state within the monarchy of the Romanovichs – a
branch of the Rurik dynasty in the 13th–14th centuries.
What were the results of the attempts made by Aleksander Chodkiewicz – the
Lithuanian envoy – to convince the Volhynian magnates to support the plan to
81
About the conventions in Lutsk and Gliniany see: Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (further: BCzart.), manuscript 80, no. 49; Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, manuscript 3/52, pp. 28–
–35; Ewa Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po
śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998, pp. 39–40, 128, 135, 159; eadem, Stosunek Korony, p. 19;
Михайло Грушевський, Історія Україні-Руси, т. 4, Київ 1993, pp. 419–420; K. Mazur, op.cit.,
pp. 40–41, 233, 268.
82
Jakub Gosławski to Jan Chodkiewicz, Warszawa, 24 January 1573, BKórn., manuscript 11617.
See also: H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 129.
83
Ostafi Wołłowicz, Paweł Pac to Lithuanian senators, Warszawa, 21 January 1573, Biblioteka
Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (further: BPAU-PAN), manuscript 8809, p. 43; H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 129.
84
Ś. Orzelski, Bezkrólewia, vol. 1, p. 262; K. Mazur, op.cit., p. 259.
85
Mikołaj Dorohostajski wrote to Jan Chodkiewicz: „panowie z województwa ruskiego i bełskiego często obsyłają się i postanowienia, które czynią na zjazdach swych, zawszeć Ich Mościom
panom wołyńskim oznajmują, wzywając rady i we wszem chcąc się zgadzać z pany Wołyńcy” [“noblemen from the voivodeships of Ruthenia and Beltsk consult each other and announce their decisions to Volhynian magnates wanting always to agree with the Volhynians” – transl. A.Ch.]. Mikołaj
Dorohostajski to Jan Chodkiewicz, Dorohostaje, 9 November 1572, BPAU-PAN, manuscipt 8809,
pp. 148–150. See also: K. Mazur, op.cit., pp. 268–269.
86
Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy. Od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku,
transl. Ola Hnatiuk, Katarzyna Kotyska, Lublin 2000, pp. 157–158.
[605]
71
return the annexed lands back to the Grand Duchy of Lithuania? At the aforementioned convent of Lutsk in 1572, A. Chodkiewicz met the voivode of Volhynia
Bohusz Korecki, the voivode of Bratslav Andrzej Wiśniowiecki and Janusz Zbaraski. Mikołaj Dorohostajski, a Lithuanian landowner with estates in Volhynia, was
also present. According to A. Chodkiewicz, all these men were to declare that they
“chcą być do tego chętliwymi, jakoby z Waszymi Mościami [litewskimi senatorami – T.K.] w starożytnej społeczności być mogli i drugich namawiając, którzy
się nieco chęciami swemi gdzie indziej obrócili, aby tegoż animuszu przeciwko
Rzeczypospolitej Litewskiej pospołu z nimi byli [...]. Przeto tedy Waszych Mości
pilnie proszą wszech wobec, abyście im Wasz Mościowie tej rady dodali, jakoby
oni oznajmiwszy wolą swą panom polskim, że przy Waszych Mościech przestawać
chcą i gardł swych i majętności bezpieczni być mogli, gdzie tego Ich Mościowie widzieć nie będą, tedy z trudnością i wielkim niebezpieczeństwem swym odkrywać
by się z tym mieli” [“are willing to live with You Lords [Lithuanian senators – T.K.]
in the ancient community and to convince the others whose will goes to another
direction to join us [...]. We do ask You Lords to ensure that when we express our
willingness to Polish magnates to stay with You Lords, we could feel safe about
our lives and estates even when You Lords are not looking, for difficulty and great
danger will be faced by us” – transl. A.Ch.]87.
The first part of the extract of A. Chodkiewicz’s letter may prove that at least
some noblemen from Volhynia advocated the Lithuanian plans to “reform the union” and to return Volhynia (and other annexed territories) to Lithuania. Nevertheless, the reservation made at the end of the letter clearly points out that the
Volhynian dukes were merely leading the Lithuanian dignitaries on with empty
promises. It goes beyond doubt that that they did not intend to risk their political
career. It must be added that during the interregnum none of the dukes mentioned
in A. Chodkiewicz’s letter openly cooperated with the Lithuanians88.
The most influential of the Volhynian magnates – the voivode of Kiev Konstanty Ostrogski – was the least willing to cooperate with the Lithuanians. At a
private meeting with A. Chodkiewicz, he described his personal grievances against
the Lithuanian magnates. However, he also stated that the Lithuanians “should not
doubt his belief in the Rzeczpospolita of Lithuania”. He expressed his fear of not being left stranded afterwards “aby się wyrwawszy z tym przed swaty, na koszu potym
nie został”89 [of not being left stranded once he had put forward his claims – transl.
A.Ch.]. In fact, K. Ostrogski did not intend to enter into any closer relations with
the Lithuanian magnates. Although in March 1573 the voivode of Kiev ensured the
Lithuanians that he intended to serve Lithuania like his ancestors, they were only
meaningless promises. The Lithuanian court treasurer Ławryn Woyna, who was
holding talks with the voivode of Kiev at that time, learnt that K. Ostrogski had sent
87
Aleksander Chodkiewicz to Jan Chodkiewicz, 6 October 1572, BKórn., manuscript 11617.
Т. Кeмпа, Волиняни, p. 260.
89
Aleksander Chodkiewicz to Jan Chodkiewicz, 6 October 1572, BKórn., manuscript 11617.
88
72
[606]
envoys to the Polish senators with the declaration that if the Lithuanians elected
the “Muscovite to be their king”, he would help the Poles with his army in order
not to allow the tsar to rule in the Grand Duchy of Lithuania90. It was a reaction to
the so-called “scandal of Rudniki” (see above). In practice, during the interregnum
the voivode of Kiev insisted on maintaining the union of Lublin in its original form
and defended Volhynia’s belonging to the Crown. Also at the coronation seym of
Henry III Valoise, he gave a rousing speech approving of the union of Lublin and
the incorporation of Ruthenian lands into the Crown in 156991.
It seems that among all Volhynian magnates it was the voivode of Volhynia
Michał Czartoryski who was favourably inclined towards the plan of returning
the incorporated lands to the Grand Duchy of Lithuania. The reason might have
been the fact that he was J. Chodkiewicz’s brother-in-law. During the second interregnum (1574–1575) he promised the Lithuanians to persuade the szlachta of Volhynia to return it to the Grand Duchy of Lithuania. Nevertheless, as suggested by
H. Lulewicz, the political influence of the young duke was limited and there is no
evidence that he was supported by a group of dissatisfied Volhynian szlachta who
wanted Volhynia to belong to Lithuania. M. Czartoryski hoped to win J. Chodkiewicz’s trust by boasting of his political supporters92.
What is more, Lithuanian dignitaries were divided among themselves about the
problem of issuing a written guarantee (they referred to it as “bail”) for Volhynians
stating that they would oppose the Poles collectively even if such resistance should
result in deteriorating the relations with the Crown. One of the dignitaries who
were against signing such a guarantee was the bishop of Vilnius W. Protaszewicz93.
Despite all the above, “Rudy” and J. Chodkiewicz still insisted on persuading Volhynians to support the plan to “reform the union”: “A ktemu dobrze by było, abyś
Wasz Mość chocia od siebie a ode mnie tylko raczył kazać napisać listy na Wołyń,
jeden do książąt i wojewod, a drugi do szlachty, animując ich [...]” [“It would be
good if you, my Lord, wrote letters in your name and my name to Volhynia, one
to the dukes and voivodes, and the other to the szlachta, giving them courage [...]”
– transl. A.Ch.]94. – advised “Rudy” to J. Chodkiewicz in January 1573. Nevertheless, soon both of them must have learnt about the convocation in Warsaw during
which the Volhynian and Podlachian szlachta that they belonged to the Crown.
In later periods there exist no sources that would prove that Lithuanians tried to
90
Ławryn Woyna to Jan Chodkiewicz, Wołkowysk, 4 March 1573, BKórn., manuscript 11617;
Tomasz Kempa, Książęta Ostrogscy a kwestia unii polsko-litewskiej w XVI wieku, Wrocławskie Studia
Wschodnie, vol. 8: 2004, p. 61.
91
Ś. Orzelski, Bezkrólewia, vol. 1, p. 262; T. Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogski, pp. 49–50;
idem, Książęta Ostrogscy, p. 61.
92
Michał Czartoryski to Jan Chodkiewicz, 18 April [1575], BPAU-PAN, manuscript 1885,
fol. 97–98; H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 202.
93
94
Mikołaj Radziwiłł “Rudy” to Jan Chodkiewicz, Kojdanów, 3 January 1573, BKórn., manuscript
11617.
[607]
73
influence Volhynians again in order to win them over to the plan to re-incorporate
Volhynia to Lithuania.
There is only one official document available that may, but does not have to,
indicate that several Volhynian and Kievan magnates attempted to act according
to the intentions of Lithuanian dignitaries a few months later. The document is a
declaration issued at the election seym (30 April 1573) by an official French envoy the bishop Jean de Monluc where he declared – in the name of the future
king Henry III Valois – his intention to maintain the rights and privileges of the
Volhynian, Kievan and Bratslavian voivodeships and to reincorporate them into
Lithuania95. The recipients of the declaration were the most important dignitaries
from the voivodeships: the voivode of Kiev K. Ostrogski, the voivode of Bratslav
A. Wiśniowiecki, the voivode of Volhynia Bohusz Korecki, the castellan of Bratslav Wasyl Zahorowski, the castellan of Kiev Paweł Sapieha. All of them, with the
exception of P. Sapieha, were connected with Volhynia and partly with the Kievan
land as they held their estates there. The document also included a paragraph concerning the maintenance of privileges and freedoms of the “Greek religion”. The
problem was that K. Ostrogski, the most influential dignitary, did not want to support the candidacy of Henry for religious reasons. On 11 May near Grochowo with
a few non-Catholic magnates he attempted to elect another candidate to the Polish
throne. Eventually, the group of “secessionists” not supported by the szlachta returned to the main election field and elected the French candidate96. It seems that
the creation of the declaration of 30 April might have taken place on the initiative
of the leading Lithuanian dignitaries (perhaps even without asking the Volhynian
dukes), for a few days earlier on 26 April 1573 the French envoys J. de Monluc and
Guy de Lansac issued a document which guaranteed the maintenance of privileges
and freedoms of the Grand Duchy of Lithuania. The document also included the
promise to reincorporate Volhynia, the Kievan land, the Bratslavian land and part
of Podlachia into Lithuania97.
Irrespective of how we would interpret the declaration of 30 April 1573, it did
not change the positive attitude of the Volhynians towards the union of Lublin
or Volhynia’s belonging to Poland. The majority of the politically active Volhynian szlachta and magnates from Volhynia, the Bratslavian land and the Kievan
land expressed their positive attitude towards the decisions of the seym of Lublin.
For most noblemen it was essential that the “incorporation privilege” sworn in
1569 by Sigismund Augustus guaranteed the autonomy of Volhynia and Ukrainian voivodeships within the Crown98. It was the foundation of the future concept of
95
BCzart., manuscript 309, no. 3, pp. 18–20; Henri de Valois et la Pologne, ed. Emmanuel H. Noailles, vol. 3, Paris 1867, pp. 402–404; H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 139.
96
Ś. Orzelski, Bezkrólewia, vol. 1, pp. 121–123; Stefan Gruszecki, Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572–1573), Warszawa 1969, p. 280; T. Kempa,
Konstanty Wasyl Ostrogski, pp. 69–70.
97
BCzart., manuscript 309, no. 2, pp. 13–17; H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 139.
98
More: Tomasz Kempa, Ziemie ruskie inkorporowane do Korony w 1569 roku – odrębności
74
[608]
Ruthenia as the third element of the Rzeczpospolita99. For Volhynian magnates it
was also important that the union had not changed the social hierarchy in Volhynia. Representatives of ducal families still constituted the majority there, for they
owned large territories and estates. Jarosław Pełeński rightly points out that the
union enabled Ruthenian magnates from the lands incorporated into Poland in
1569 to “acquire more significance and prestige”100. Very soon, representatives of
the most outstanding Volhynian families such as the Ostrogskis, the Zbaraskis,
the Wiśniowieckis, the Zasławskis, and later the Czartoryskis were politically promoted and started to hold the highest positions in the country having become part
of the political elite of Poland101.
In Podlachia, the Lithuanians did not manage to win the support for their
plans. They encountered not only a hostile attitude from the local szlachta, but
were also opposed by two local senators: the voivode of Podlachia Mikołaj Kiszka
(from a very well known Lithuanian family) and the castellan of Podlachia Adam
Kosiński102. Moreover, the szlachta of Podlachia supported the idea of a slow shift
of borders for the benefit of Poland, which was caused by the fact that some noblemen with their estates in the Grand Duchy of Lithuanian near the border with Poland, such as the Pole Kasper Dembiński (the son of the crown chancellor Walenty
Dembiński), married to a Lithuanian Maryna Kopciówna, tried to make their estates fall under the jurisdiction of Polish offices and courts. They very often succeeded, which met with strong opposition from the Lithuanians103 and resulted
in the creation of border committees by the seym (in the years: 1579, 1589, 1591,
1596, 1598, 1601, 1607), the aim of which was to strictly define the borders between the Podlachian voivodeship belonging to the Crown and the Brest-Lithuanian voivodeship104.
prawnoustrojowe i postawy szlachty ukraińskiej (ruskiej) do połowy XVII wieku, [in:] Rzeczpospolita
w XVI–XVIII wieku. Państwo czy wspólnota?, ed. Bogusław Dyba, Paweł Hanczewski, Tomasz
Kempa, Toruń 2007, pp. 129–148.
99
Natalia Jakowenko, Ruś jako trzeci człon Rzeczypospolitej Obojga Narodów w myśli ukraińskiej I połowy XVII wieku, [in:] Unia lubelska i tradycje integracyjne w Europie Środkowo-Wschodniej,
ed. Jerzy Kłoczowski, Paweł Kras, Hubert Łaszkiewicz, Lublin 1999, pp. 79–83.
100
Jarosław Pełeski, Inkorporacja ukraińskich ziem dawnej Rusi do Korony w 1569 roku. Ideologia i korzyści – próba nowego spojrzenia, Przegląd Historyczny, vol. 65: 1974, no. 2, p. 259.
101
Tomasz Kempa, Magnateria ruska wobec unii lubelskiej (1569), Białoruskie Zeszyty Historyczne, vol. 16: 2001, p. 24.
102
Janusz Kiszka to Krzysztof Radziwiłł, Lubcz, 30 October 1572, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dz. V, 6759, fol. 1; O. Halecki, Dzieje, vol. 2, p. 279, 305.
103
Jerzy Ościk, the voivode of Mstislavl feared that „to oberwane [przez unię lubelską – T.K.]
Wielkie Księstwo Litewskie dalej ukrócone nie było” [“the trimmed Duchy of Lithuania should lose
even more territories in the future” – trans. A.Ch.], Jerzy Ościk to Jan Chodkiewicz, Wiżuny, 7 October 1576, BKórn., manuscript 11617; see also: Mikołaj Radziwiłł “Rudy” to Mikołaj Krzysztof Radziwiłł
“Sierotka”, Dokudów, 11 November 1571, RNB, Ф. 971, Oп. 2, the collection of autographs 234, no. 58;
H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 53–55, 295, 307, 319; M. Ferenc, op.cit., pp. 381–384.
104
D. Michaluk, op.cit., pp. 40–46.
[609]
75
The opposition of the Podlachians against the re-incorporation of their province into Lithuania was so great that the Lithuanians quickly realised that their
demands would not bear fruit and private contacts they limited themselves to expressing the necessity to re-incorporate into Lithuania only the remaining three
voivodeships (the Volhynian, the Kievan and Bratslavian provinces). However, in
official documents presented to the Polish party or to candidates to the throne
they also insisted on Podlachia being returned to Lithuania. The demand to reincorporate all the lost lands appeared regularly during the three interregna, but
from the second interregnum it was put forward only formally105, for Lithuanians
had lost hope of success in view of the protests of the Poles and other inhabitants of the province. Later it was no longer expressed in official contacts with the
Polish party or the king, but the Lithuanians knew how to remind the Poles about
the humiliation they had experienced while the vast lands were taken away from
them. When the Poles demanded that the Grand Duchy of Lithuania contribute
in the costs of the defence of the lost lands against Tatars, the szlachta of Minsk
instructed their envoys to the seym of 1601 “Ich Mościowie panowie koronni za
wzięciem Wołynia, Podlasia i Kijowa na się przyjąć raczyli” [that the costs “were
taken upon by You Lords along with the incorporation of Volhynia, Podlachia and
Kiev” – transl. A.Ch.]106. It is also a good example to illustrate how the Lithuanians
distanced themselves from the matters of the Crown, which constituted a characteristic attitude for the Lithuanian policy in the period after the union of Lublin, as
underlined by H. Lulewicz107. It must be added that during the first two interregna,
after the death of Sigismund Augustus when the Lithuanians knew they would
not regain the lost lands, they insisted that the revenues from the provinces lost in
1569 be sent to the Lithuanian treasury108. Naturally, their efforts were fruitless.
As a result, the most important Lithuanian demand made to “reform the union”
during the period of three interregna after the death of Sigismund Augustus was
never achieved. The Lithuanian magnates expressed also other demands towards
Poland and candidates to the throne of the Polish-Lithuanian Commonwealth (or
to kings-electors). Some of the demands were practical, while others were only to
add prestige to Lithuania.
Another “territorial” claim put forward by the Lithuanians during the three
interregna was the demand to incorporate Livonia into Lithuania. The demand became particularly significant during the third interregnum. Originally, the status of
the province which was the cause of a military conflict between the Grand Duchy
of Lithuania (and soon the whole Rzeczpospolita) and the Muscovites, was not
105
H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 283. Still, at the beginning of 1577, e.g. M. Radziwiłł
“Rudy” seemed not to believe in the possibility of regaining Volhynia, see: Mikołaj Radziwiłł “Rudy”
to Jan Chodkiewicz and Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka”, Kojdanów, 28 January 1577, BKórn.,
manuscript 11617.
106
Cited from: H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, p. 9.
107
108
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 76; H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 148.
76
[610]
precisely defined. According to the Lithuanians, from 1566 – the seym of Grodno – Livonia was connected only with the Grand Duchy of Lithuania. The Poles
did not agree with it as they considered the province to be a Polish-Lithuanian
condominium. The status of the province was defined in this way at the seym of
Lublin despite the protest of the Lithuanians109. In practice, in the next few years
Livonia was governed by both Lithuanian dignitaries (the Livonian viceroy from
1566 was Jan Chodkiewicz) and the Livonian szlachta110. However, the Lithuanians
did accept such a distribution of power, for they wanted to hold all the offices of
starost connected with the province and dismiss the local szlachta of German origin111. The situation changed when the Muscovite army conquered most of Livonia
(north of the Daugava river) in 1577 and the army of the Rzeczpospolita managed
to regain the territory during the wars of Báthory (1579–1581). Stefan Báthory
treated Livonia as a conquered territory, which did not force him to respect earlier regulations concerning Livonia made during the reign of Sigismund Augustus112. As a result, the Lithuanians lost (1582) their influence in the province for the
benefit of Poland and some Hungarian commanders participating in the war with
Muscovy, which forced the Lithuanians to insist on Livonia being incorporated
into the Grand Duchy of Lithuania113. The problem was solved in January 1588,
which I shall discuss later on.
Some Lithuanian demands from the period following the union of Lublin concerned a clear delimitation of competence between Polish and Lithuanian officials
in a such a way that Lithuania should not be harmed. At the seyms of 1570 and
1571 there were conflicts between Poles and Lithuanians concerning the division
of competence of the Polish and Lithuanian marshalls (the great crown marshall
and the court marshall) despite the fact that “the order according to which crown
and Lithuanian marshalls are to conduct” enacted soon after the union of Lublin
(19 July 1569) stipulated that in Poland the most important were crown marshalls
while in Lithuania the biggest competence was given to Lithuanian marshalls.
However, the problem was that the kings spent most of their time in Poland, which
did not provide Lithuanian marshalls with many opportunities to exercise their
power. The Poles did not want to allow the Lithuanian marshalls to take over the
responsibilities during the absence of the great crown marshall if the court marshall of the Crown was present at the court. The conflict of competence concerning
109
Źrzódłopisma do dziejów unii Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, ed. Tytus
Działyski, vol. 3, Poznań 1856, pp. 240–241; Volumina legum, vol. 2, ed. Jozafat Ohryzko, Petersburg 1859, p. 94; M. Ferenc, op.cit., p. 350.
110
111
Aleksander Chodkiewicz to Jan Chodkiewicz, Zygwald, 21 March 1578, BKórn., manuscript
11617.
112
Ewa Dubas-Urwanowicz, O nowy kształt Rzeczypospolitej. Kryzys polityczny w państwie
w latach 1576–1586, Warszawa 2013, pp. 52–53.
113
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 94; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 307,
365, 382–384, 386, 405, 409, 412–414.
[611]
77
crown marshalls and their Lithuanian equivalents was not solved until 1647 when
it was established that the priority of competence belonged to the great crown marshall irrespective of his whereabouts, then to his Lithuanian counterpart, next to
the court crown marshall and finally to the Lithuanian counterpart of the latter114.
Another question which Lithuanians paid attention to in their relations with
the Poles concerned the interference of some central and court officials of the
Crown in matters of the Grand Duchy of Lithuania. For example, the Crown chanceries – the major and the minor – usurped the right to issue official documents
and letters to voivodeships or particular officials of the Grand Duchy of Lithuania.
As demanded by the Lithuanians, King Stefan Báthory prohibited Polish officials
from acting within the scope of competence of their Lithuanian counterparts.
It was one of the conditions made by Lithuanian dignitaries prior to recognising
Báthory to be the monarch of the Polish-Lithuanian Commonwealth115.
As I mentioned earlier, Lithuanians after 1569 lost their separate seym whose
scope of duty was taken over by the general seym (sejm walny) despite the fact
that the maintenance of a separate parliamentary system in the Grand Duchy of
Lithuania constituted one of the most important demands during the negotiations
at the seym of Lublin. Although during the interregna the Lithuanians did not
express this demand in their negotiations with Poland, they invariably underlined
the necessity of the existence of a separate Lithuanian seym in their contacts with
the Habsburgs concerning the particular election of Archduke Ernest in the Grand
Duchy of Lithuania116. It must be noted that it was a far-reaching demand which affected the foundations of the union of Lublin; that is why the Lithuanians refrained
from discussing it with the Polish party. Irrespective of the legal solutions, the
practice showed that although the most important decisions concerning the Rzeczpospolita and Lithuania were made at the general seym, in the first two decades
after the union of 1569 in the Grand Duchy of Lithuania there appeared separate
parliamentary institutions called Lithuanian convocations (or Vilnius convocations) starting from the convent of Vaukavysk in 1577117. They played an auxiliary
role in making political decisions concerning the budget. Conventions were called
irregularly (whenever necessary) by the king or voivodes of Vilnius118. The creation
114
BCzart., manuscript 79, no. 44, fol. 143; Akta unji, no. 155, 175, pp. 376–378, 395–397; Jan
Seredyka, Konflikt marszałków koronnych z litewskimi od unii lubelskiej do połowy XVII wieku, [in:]
Świat pogranicza, ed. Mirosław Nagielski, Andrzej Rachuba, Sławomir Górzyski, Warszawa
2003, pp. 211–221; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, pp. 62–63; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 47–51; H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, pp. 16, 139–140.
115
Źródła dziejowe, vol. 4: Początki panowania w Polsce Stefana Batorego 1575–1577. Listy, uniwersały, instrukcje, ed. Adolf Pawiski, Warszawa 1877, pp. 30–32; H. Lulewicz, Gniewów o unię,
pp. 282.
116
H. Lulewicz, Gniewów o unię, p.200.
117
Иван И. Лаппо, Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской
унии до смерти Стефана Батория (1569–1586), Санктпетерсбург 1901, pp. 163–167; A. Rachuba, op.cit., pp. 243–245.
118
Henryk Wisner, Konwokacja wileńska. Z dziejów parlamentaryzmu litewskiego w czasach
78
[612]
of Lithuanian convocations resulted from the actions undertaken by the Lithuanians during the interregna after the death of Sigismund Augustus. What I mean
here is the fact of holding a series of conventions by the Lithuanian magnates and
szlachta during which significant political decisions were made (including decisions affecting the relations with the Crown)119. When later it turned out that the
Lithuanians did not feel the need to gather at separate Lithuanian convocations,
the institution slowly disappeared in the second half of the 17th century. What is
more, convocations were to some extent boycotted by the Lithuanian szlachta, for
magnates had too big an influence on decisions made during convocations120.
As the most important decisions concerning the whole Rzeczpospolita and
the Grand Duchy of Lithuania were made at the general seym, the Lithuanians
insisted that such seyms be held not only in the Crown. In fact, after 1569 general
seyms took place in the Crown (mostly in Warsaw) despite the fact that theoretically, according to the act of the union of Lublin, the choice of the site of the seym
belonged to the king and the “crown and Lithuanian council”. In practice, however, it was the monarch who decided where the general seym were to be held.
The Lithuanians wanted every second (later every third) seym to take place in
Lithuanian (in Grodno or Brest). Moreover, they urged the king to reside every
third years in the Grand Duchy of Lithuania121. The latter demand took into account the division of the Rzeczpospolita not into two federal states – Poland and
Lithuania- but into three provinces: Lesser Poland [Małopolska], Greater Poland
[Wielkopolska] and Lithuania. Such a division was reflected in the fact that every
third marshall of the seym was Lithuanian (elected – like the marshalls from Lesser Poland and Greater Poland – by all envoys). This rule was enforced from 1574
despite the protest of Lithuanians who wanted their representative to be a marshall
of every second seym alternately with the representative of the Crown122. The demand to hold every third seym in the Grand Duchy of Lithuania (at least de iure)
was not fulfilled until 1673 when the seym constitution solved this problem123. In
subsequent decades some seyms in the last quarter of the 17th century and in the
18th century took place in Grodno.
It should be added that for Lithuanians another very prosaic problem was essential; namely, Lithuanians (especially at the seym of 1570) competed with Poles
about the distribution of inns in Warsaw where seym were held, which for them
Zygmunta III, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 20: 1968, no. 2, pp. 75–80; Jan Seredyka, Konwokacja wileńska, ale jaka?, Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Historia, vol. 12: 1974, pp. 121–139;
Henryk Wisner, Sejm litewski czy konwokacja wileńska?, ibid., pp. 111–120; A. Rachuba, op.cit.,
pp. 243–284.
119
H. Lulewicz gave the complet documentation of the conventions, see in: Akta zjazdów,
pp. 19–314.
120
A.B. Zakrzewski, op.cit., p. 265.
121
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 262; H. Lulewicz, Gniewów o unię,
pp. 148, 278.
122
H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 75–76, 161.
123
Volumina legum, vol. 5, ed. Jozafat Ohryzko, Petersburg 1860, p. 67.
[613]
79
was a matter of prestige. In later periods at least this issue ceased to arouse heated
emotions124.
As far as the composition of the seym of the Rzeczpospolita was concerned,
the Lithuanians (who constituted a significant minority in the senate) wanted to
extend the upper chamber adding to it Lithuanian district marshalls whose importance would be equal to crown minor castellans. However, the Polish party rejected the proposal125. Later, when the personal conflict between M. Radziwiłł “Rudy”
– J. Chodkiewicz and the late king Sigismund Augustus’s next of kin – Duke of
Slutks Jerzy Olelkowicz – was obviated, the Lithuanians struggled to allow him
and his offspring to belong to the senate. Earlier dukes of Slutsk, like the other
closest relatives of the king, were obligatorily members of the Lithuanian council
of noblemen. Nevertheless, the Poles argued that the Duke of Slutsk would be the
only one to sit in the senate owing to his title and not the office he held, which
would constitute a dangerous precedence. For this reason, the Lithuanians did not
manage to achieve anything in this matter126. Lithuanian dignitaries remained underrepresented in the senate.
During the interregna the most essential Lithuanian demands concerned everything that could lead to the emphasis of the significance of the Grand Duchy of
Lithuanian in the election of the common monarch. Thus, the Lithuanians wanted
the election of the new monarch of the Rzeczpospolita to take place nearer the
Lithuanian border – in Parczew (possibly also in Lithuania or Węgrów) – not near
Warsaw had been the case. They argued that a long time ago both parties had
agreed to choose “Parczew for the site of common seyms as was established in
the times of the union”127. H. Lulewicz points out that this repeatedly expressed
demand in the subsequent interregna constituted indirectly the insistence on the
reincorporation of the lost lands, for the territories incorporated into Poland had
been situated on the Polish-Lithuanian border before 1569128. It is not known to
what an extent the Poles understood this allusion of Lithuanians. The truth is this
demand was never fulfilled by Poland.
The Lithuanians also questioned the legality of convening a convocation assembly during the interregna (the time and site of the election were normally decided there) by the primate of Poland, who as early as the first interregnum acquired the title of interrex – the most important person in the Rzeczpospolita.
124
H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, pp. 17–18; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 87,
125, 278.
126
More about the attemtps of the dukes of Slutsk to be admitted to the senate: Tomasz Kempa,
Zabiegi kniaziów Olelkowiczów słuckich o uzyskanie miejsca w senacie po 1569 roku, Odrodzenie
i Reformacja w Polsce, vol. 47: 2003, pp. 65–88.
127
Ostafi Wołłowicz, Paweł Pac to theor Lithuanian senators, Warszawa, 21 January 1573,
BKórn., manuscript 11617; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, pp. 76, 79, 262; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 87, 124, 135, 220; M. Ferenc, op.cit., p. 417.
128
H. Lulewicz, Gniewów o unię, p.135.
125
80
[614]
The Lithuanian dignitaries cited the act of the union which in fact said nothing
about convening convocations. They also maintained that if such a convention
was to take place, its date should be consulted with them, while the primate Jakub
Uchański believed that this right belonged exclusively to him as interrex. Finally,
the Lithuanians wanted such a convention to be organised as close to the PolishLithuanian border as possible. The Lithuanians questioned the correctness of the
procedure of convening convocations in all the three interregna, which resulted in
their refusal to participate in convocation assemblies. They only sent their envoys
who, being in a minority, were not capable of forcing through the Lithuanian demands129. Moreover, the Lithuanians resisted participating in other important conventions and political events during the first three interregna. As rightly suggested
by H. Lulewicz, the Lithuanian magnates in this way executed their “own project
of the union rejected during the negotiations prior to the seym of Lublin by the
Crown. The project assumed that common Polish-Lithuanian seyms should take
place only in reference to the most important issues such as the election of a new
king or in the event of war against a common enemy”130 [transl. A.Ch.].
Undoubtedly, the Lithuanian magnates insisted on participating in the common election of the monarch. However, each time they put forward their far-reaching strictly defined conditions of participation, which forced the impatient Crown
dignitaries in the second and third interregna to elect the monarch on their own,
without any Lithuanian participation131. The Lithuanians opposed, arguing that
the regulations of the union seym had been breached, which was not true132. The
Lithuanian magnates willingly raised the question of their lack of participation in
the election of Stefan Báthory during the third interregnum133. After the split election of August 1587 during which two hostile groups of senators and noble electors
chose respectively Sigismund III Vasa and Archduke Maximilian to become king,
the Lithuanian dignitaries put forward a bizarre solution. They suggested that the
monarch be elected at random from among three candidates: Sigismund III Vasa,
Maximilian and the Muscovite tsar Fiodor. Obviously, the idea was categorically
rejected134.
Another point included in the act of the union of 1569, which was to underline
the autonomy of the Grand Duchy of Lithuanian in the relationship with Poland,
referred to retaining the title of the Lithuanian duke next to the title of the Polish
129
H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, pp. 41–43; H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 123,
364–367; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, pp. 75, 100.
130
Henryk Lulewicz, Poselstwa polskie na Litwę, [in:] Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, ed. Ryszard Skowron, Kraków 2003, p. 197.
131
During the election in the third interregnum only two Lithuanian senators Mikołaj Krzysztof “Sierotka” and Jerzy Radziwiłł voted for Maximilian; so did the Lithuanian envoy – Aleksander
Proński. The remaining Lithuanians did not take part in the vote despite the fact that they were present (T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 268; idem, Plany, p. 56).
132
H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 136, 277–278, 385, 411.
133
H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, pp. 44–45.
134
Ibid., p. 44.
[615]
81
king in the Polish-Lithuanian monarch’s name. However, the union of Lublin lifted
separate “accession” to the Lithuanian throne of a new monarch, which meant that
the Lithuanians had to swear loyalty to the Polish king and the Crown. Thus, in
practice there was always only one coronation, invariably taking place in Cracow
with Polish regalia. H. Wisner mentioned the disappearance of the Lithuanian regalia of grand dukes after 1569135.
During the first interregnum there was another important problem to solve
– namely, how the announcement and the coronation of the new monarch of the
Rzeczpospolita should look like. Should the Lithuanians play any role in those
important moments? The Lithuanian magnates were very sensitive about the
signs of the declining position of the Grand Duchy of Lithuania136. They persisted
in underlining the subjectivity of Lithuania in the Rzeczpospolita also in connection with the previously mentioned events. An interesting game was played
between the Poles and Lithuanians when envoys were sent France to bring the
king-elector Henry Valois in the second half of 1573. The majority of the envoys
were Polish – among thirteen official envoys there were only some low-ranking
Lithuanians without their most important people: the Lithuanian court marshall
M.K. Radziwiłł “Sierotka” and the voivode of Kiev Aleksander Proński. Leading
Lithuanian magnates such as “Rudy”, J. Chodkiewicz and “Sierotka” met in Masty
(Lithuania) before the latter set off to France. They discussed the strategy of the
Lithuanian envoys, who (particularly M.K. Radziwiłł) were to present the interest
of Lithuania to the king-elector in an effective and firm way emphasising the separate identity of the Grand Duchy of Lithuania137.
“Sierotka” put his strategy into action from the very beginning. As a court
marshall whose rank was lower than the rank of the majority of the envoys from
the Crown, he insisted on being allowed to act in front of the king-elector and the
French court in second place after the bishop of Poznań Adam Konarski. However, the envoys from the Crown did not agree to his proposal saying that it would
diminish the position of many of them. In view of the negative response from the
majority of the Poles, M.K. Radziwiłł set off to Paris (from Międzyrzecze) alone
not waiting for other envoys with the intention of taking care of the interests of the
Grand Duchy of Lithuania in France on his own (additionally also the interests of
the Catholic Church since most envoys were Protestants). He met Henry Valois before other envoys arrived in Paris. Nevertheless, it is doubtful whether he managed
to get very far with his demands aimed at protecting the interests of Lithuania138.
135
Ibid., p. 15.
See e.g.: H. Lulewicz, Gniewów o unię, p. 125.
137
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, p. 82.
138
Idem, Poselstwo Rzeczypospolitej do Francji po Henryka Walezego: kwestia litewska oraz problem wyznaniowy, [in:] Kontakty, tradycje i stosunki polsko-francuskie od XVI do początków XX wieku.
Zbiór studiów, ed. Joanna Orzeł, Mariusz Mróz, Toruń 2012, s. 13–25; idem, Mikołaj Krzysztof
Radziwiłł Sierotka, pp. 82–83.
136
82
[616]
When the other envoys reached Paris, M.K. Radziwiłł again insisted on being
given a place next to the bishop of Poznań “aby się to tym nie znaczyło i przed
Panem naszym przyszłym, żeby w czym miała być podlejsza Rzeczpospolita [Litewska – T.K.] i insza nasza, aniżeli Wasz Mości Polska” [“so as not to show in front
of our future King that the [Lithuanian – T.K.] Rzeczpospolita be inferior to your
Poland” – transl. A.Ch.]139. Should the demand not have been fulfilled, he threatened to give a speech to the future king to defend Lithuania, for which he had „od
panów litewskich dosateczną instrukcyją i plenipotencyją” [the “consent, instruction and full powers from the Lithuanian lords” – transl. A.Ch.]140. The envoys of
the Crown argued that it would constitute a breach of the union. What is curious
– “Sierotka” was not supported by the other Lithuanian envoy – A. Proński. In
the face of the firm response of the Poles, M.K. Radziwiłł decided not to escalate
the conflict while waiting for a better moment to highlight the Grand Duchy of
Lithuania’s position of equality in relation to the Crown. He explained his behaviour to Lithuanian dignitaries with a note of solemnity and spitefulness towards
the Poles: “o mojej tragedii, którom często musiał miewać ze swoimi kolegami,
długo by pisać, bo Księstwo Litewskie najpodlejszym powiatem ówdzie miało być
wszystkiej Korony [...], tak żem ja też dalej dał pokój, czekając lepszej okazji, gdzieby Księstwo Litewskie lepiej aniż przez miejsce i pristinum statum swoje mogło
pokazać i to, że tej wielebnej Koronie we wszystkim równe” [“I would have to write
a long time about my tragedy, for the Lithuanian Duchy was to become the worst
district in all the Kingdom [...] so I stopped and waited for a better occasion to
show the pristinum statum of the Lithuanian Duchy and that it is equal in everything to the Crown” – transl. A.Ch.]141. In the next stage of the talks with the French
party, M.K. Radziwiłł protested (along with the bishops A. Konarski and Olbracht
Łaski) – in the name of Catholics from the Grand Duchy of Lithuania – against
the Warsaw Confederation (which provided freedom of religion to the Polish and
Lithuanian szlachta), the acceptance of which was demanded by the Protestant envoys. However, the other Lithuanian envoy – A. Proński – opposed M.K. Radziwiłł
as he was a Calvinist. Nevertheless, M.K. Radziwiłł managed to find an appropriate
moment to emphasise the separate identity of Lithuania in the presence of King
Henry Valois. “Sierotka” read separately (after the bishop A. Konarski who did so
as the representative of the Crown) – in the name of the Grand Duchy of Lithuania – the edict of the election announcing Henry Valoise as the sovereign of the
Rzeczpospolita. It must be added that the envoys from the Crown did not approve
of Radziwiłł’s conduct and the Lithuanian magnate feared that the issue might be
raised at the coronation seym of Henry Valoise in Cracow142, which did not happen
139
Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 roku, ed. Adam Przybo, Roman Żelewski, Wrocław 1963, p. 104.
140
Ibid.
141
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” to Jan Chodkiewicz, Paryż, 26 September 1573,
BKórn., manuscript 11617.
142
“Sierotka” was proud to relate to the Lithuanian dignitaries what had happened in Paris: “gdy
[617]
83
after all. On the other hand, the Lithuanian demanded during the coronation that
the new king not approve of all the rights accepted at the convocation of January
1573 “dopóki Polska nie wróci Litwie odjętych [w 1569 r. – T.K.] prowincji” [“until
Poland has returned all the provinces taken away from Lithuania [in 1569 – T.K.]”
– transl. A.Ch.]. Eventually, they gave up the unrealistic demand143.
As far as the choice of a candidate to the common Polish-Lithuanian throne
was concerned, the Lithuanians tried to approach the problem realistically. At the
same time, as we could see from the example of the separate election of Archduke
Ernest in Lithuania, they chose candidates that would support the execution of the
plan to “reform the union”. For this reason, they rejected the election of a national
candidate (popularly referred to as the “Piast” from the name of the old Piast dynasty ruling in Poland until 1370): “Są też niektórzy, co bardzo Piastem allegują,
ale insze wtenczas czasy były, a też jako to wiem, że się Polak bardzo by nie rad
kłaniał Litwinowi, tak też Litwin Polakowi, więc na to podobno nie przyjdzie, a też
Boże uchowaj, aby przychodzić miało!” [“There are those who allege the Piast, but
back then times were different and as far as I know a Pole would bow to a Lithuanian, nor would a Lithuanian to a Pole, so God forbid that this should come!”
– transl. A.Ch.]144. Let us add that the national candidacy was quite popular in the
Crown, but it was widely believed that the choice of the “Piast” who came from
Poland would definitely cool off the relations with the Lithuanians, which the Poles
wanted to avoid145.
It should also be mentioned that originally the Lithuanians felt a dislike for
Stefan Báthory as the elected king of the Rzeczpospolita. This aversion did not only
come from the fact that the Lithuanians did not participate in his election146, but
also from the fact that – at least according to the Radziwiłłs – Báthory owed his
election to the Poles, for which reason he would support the interest of the Crown.
“Sierotka” feared that – in the case of the final victory of Báthory over the emperor
Maximilian II – the Lithuanians “do końca nie byli obróceni w chłopstwo, będąc
kiedyś wolnemi ludźmi” [“be turned all into peasants having been once free peobył oddawan decret electionis, tam gdy ksiądz poznański odmówił, tamen ja też in presentia wiele
tysięcy ludzi od Księstwa Litewskiego regimen oddał jako poseł i urzędnik litewski, a iż się musiało
moderować, aby jaki wielki fasol w Polszcze z tego za się nie urósł, tedy wszędziem Koronę Polską
też wspominał” [when the election decree was given [to Henry in the presence of the King of France
and the whole court], and when the bishop of Poznań [Konarski – the head of the envoys from the
Rzeczpospolita] pronounced the formula [announcing that Valois became King], I, as a Lithuanian
envoy and official, along with thousands of people, entrusted the power [over the Rzeczpospolita] to
Henry [on behalf of the Grand Duchy of Lithuania], but I had to stress that I was doing this also in
the name of the Rzeczpospolita so as not to generate brawls among envoys of the Crown], ibid.
143
T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, pp. 83–87; idem, Poselstwo, pp. 25–32, 39–42.
144
А. Трачевский, op.cit., appendix, no. 4, pp. 91–92; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka,
pp. 68, 263.
145
146
Ibid., p. 230.
84
[618]
ple” – transl. A.Ch.]147. However, it turned out that Stefan Báthory quickly managed
to convince Lithuania magnates to his policy engaging the whole Rzeczpospolita
into the war against Muscovy (in the years 1578–1581).
Official representatives of the Grand Duchy of Lithuania during the interregna
did not limit themselves to presenting their demands to Poles, but they also expressed a long list of “grudges” against the Polish party which were mostly determined by political factors. The “grudges” were normally associated by Lithuanian
dignitaries with the alleged breach of the union of Lublin by the Crown148. At the
same time, leading Lithuanian politicians used to think that “wszystkich panów
rad litewskich i rycerstwa rady, mowy na koniec i prośby u panów braci a sąsiadów
naszych [Polaków – T.K.] miesca nigdy nie mają ani mieli” [“all the speeches made
by members of the Lithuanian council and knighthood and their requests have
never been and will never be heard by our brothers and neighbours [the Poles
– T.K.]” – transl. A.Ch.]149. Naturally, the statement was much exaggerated taking
into account the fact that Lithuanians frequently put forward demands which were
so unrealistic that they could suppose they would never be fulfilled. The failure to
meet their demands became a pretext to criticise “brother” Poles for the alleged
breach of the union and not consulting Lithuanians about important matters concerning home and foreign policy.
Taking into consideration the concrete effects of the Lithuanian policy to “reform the union”, the Lithuanians won their biggest victory in January 1588. It was
then that they presented the conditions under which they might agree to recognise
Sigismund III Vasa as the sovereign of the Rzeczpospolita. Firstly, they managed
to force the Poles to approve of the fifteen-year armistice with Muscovy negotiated
by Lithuanians. Secondly, Livonia became part of the Grand Duchy of Lithuania
– the king agreed to divide the province into two equal parts. One part was to fall
under Lithuanian jurisdiction, while the other was to belong temporarily to the
Crown. In both cases the Poles protested. Nevertheless, the biggest success of the
Lithuanians was the acceptance of the new Lithuanian Statute by Sigismund III
Vasa, for the document confirmed the independent legal identity of Lithuania150,
147
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł “Sierotka” to Jan Chodkiewicz, Wilno, 20 March 1576, BKórn.,
manuscript 11617; T. Kempa, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka, pp. 102–103.
148
See e.g.: Jan Hlebowicz to Jan Chodkiewicz, Kraków, 8 May 1576, Sprawy wojenne, pp. 32–35;
H. Lulewicz, Gniewów o unię, pp. 382, 385.
149
Mikołaj Radziwiłł “Rudy” to Jan Chodkiewicz, Wilno, 2 February 1576, BKórn., manuscript
11617.
150
Earlier an important event was the creation of the Lithuanian Tribunal separate from the
Crown in 1581 (a similar tribunal was established in the Crown in 1578). It was the highest court
of appeal from local verdicts of the szlachta in Lithuania. During the negotiation in January 1588
in Warsaw it was decided to reorganize the Tribunal. Eventually, Samogitia fell under the Tribunal
(earlier there had been plans to create a separate tribunal for this province). It was also decided that
sessions of the tribunal were to be held twice a year: in Vilnius and alternately in Minsk and Navahrudak.
[619]
85
giving the Lithuanian state more autonomy within the Rzeczpospolita151. The Statute failed to mention the relationship between the Grand Duchy of Lithuania and
the Polish Crown. Articles of the statute obliged the king to maintain the Grand
Duchy of Lithuania within its historical borders, which also referred to the territories taken away by Poland in 1569 (chapter III, art. 4)152. Another important
provision of the statute stipulated that Lithuanian offices should be held only by
Lithuanians (chapter III, art. 12), while the act of the union of 1569 did not include
such a reservation153. Let us add that the Lithuanians put forward this claim to be
approved of by candidates to the Polish-Lithuanian throne as early as the first two
interregna154. In practice, however, Poles held Lithuanian offices and vice versa.
Nevertheless, the Lithuanians were highly principled. The best known conflict of
this kind concerned the appointment of a Pole Bernard Maciejowski as the bishop
of Vilnius, as decreed by Sigismund III in 1591. Prior to this event, a Lithuanian
candidate – the cardinal Jerzy Radziwiłł – was appointed the bishop of Cracow.
Lithuanian magnates did not want to recognise the appointment of B. Maciejowski
– they also criticised the decision concerning Radziwiłł. The conflict lasted a decade and ended in victory for the Lithuanian party. B. Maciejowski did not take
over the bishopric of Vilnius and in 1600 he became the bishop of Cracow (after
Radziwiłł’s death)155.
The long reign of Sigismund III Vasa (1588–1632) alleviated the Polish-Lithuanian animosities. The frequent interregna leading to the destabilisation of the mutual relations between Poles and Lithuanians finished. The separate identity of the
Grand Duchy of Lithuania resulting from the III Lithuanian Statute was finally
confirmed during the reign of the Vasas156. This is why the Lithuanians less frequently criticised the union with Poland and this, in turn, affected their attitude
towards the Poles.
To recapitulate, it may be concluded that in a way the Lithuanians had waited
until Sigismund Augustus died and then wanted to “reform the union”. The tool for
carrying out the plan were the conventions of magnates and szlachta which took
151
H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, pp. 48–50; Mathias Niendorf, Das Grossfürstentum Litauen: Studien zur Nationsbildung in der Frühen Neuzeit (1569–1795), Wiesbaden 2006, p. 83.
152
Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі, Мінск
1989, p. 114; Henryk Wisner, III Statut w życiu państwowym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Czasy
Zygmunta i Władysława Wazów, [in:] Z dziejów kultury prawnej. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdziesięciolecie urodzin, Warszawa 2004, p. 384.
153
Статут, pp. 118–199; H. Wisner, Rzeczpospolita Wazów, vol. 3, s. 35, 55, 237–239; Juliusz
Bardach, Zatwierdzenie III Statutu litewskiego przez Zygmunta III Wazę, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 30: 1978, no. 2, p. 49.
154
155
See more: Kazimierz Lewicki, Walka o biskupstwo wileńskie z końcem XVI w., [in:] Prace
historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, pp. 295–311;
Jan Rzoca, Spór o biskupstwo wileńskie na sejmach schyłku XVI w., [in:] Wilno i Wileńszczyzna jako
krajobraz i środowisko wielu kultur, vol. 2, ed. Elżbieta Feliksiak, Białystok 1992, p. 23–52.
156
A.B. Zakrzewski, op.cit., p. 272.
86
[620]
place during frequent interregna157. It was during these conventions that the program of the reform of the union took shape. Still, it was the Lithuanian magnates
that exerted the biggest influence on the “reform of the union”. As it turned out, in
fact the “reform of the union” did not concern the foundations of the relationship
between Poland and Lithuania. The Lithuanian dignitaries and szlachta did not
aim at altering the content of the most import act of union signed on 1 July 1569.
What is more, there is no evidence that any of the Lithuanian magnates intended
to break away the union with Poland. What the Lithuanians wanted was to regain
the territories taken away by the Crown in 1569: Podlachia, Volhynia, the Bratslav
land and the Kievan land which, as we know, never took place. Another aspiration
of the Lithuanian politicians was the confirmation and in some cases the extension
of the autonomy of the Grand Duchy of Lithuania (for example, the prohibition
preventing foreigners from holding Lithuanian offices – including the prevention
of Poles from holding separate Lithuanian convocations). The momentous event
for the autonomy of the Grand Duchy of Lithuania was the confirmation of the
III Lithuanian Statute in 1588, which extended the sovereignty of Lithuania. The
negative emotions between Poles and Lithuanians started to decrease. The Lithuanians became less critical of the Poles. However, it must be remembered that the
criticism resulted from the humiliation inflicted on Lithuania in Lublin by the incorporation of vast territories belonging to the Grand Duchy of Lithuania into Poland. It influenced and still influences the general opinion concerning the PolishLithuanian union among our Lithuanian neighbours.
157
H. Lulewicz, Poselstwa, p. 195–196.
[621]
87
PROBLEM „NAPRAWY UNII” LUBELSKIEJ W POLITYCE LITEWSKIEJ
W TRZECH PIERWSZYCH BEZKRÓLEWIACH
PO ŚMIERCI KRÓLA ZYGMUNTA AUGUSTA 15721588
Streszczenie
Słowa kluczowe: unia lubelska, partykularyzm, bezkrólewie, Wielkie Księstwo Litewskie,
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Unia lubelska, zawarta w 1569 r. między Polską a Litwą, stworzyła z obu państw rodzaj federacji ze wspólnym władcą, wybieranym przez szlachtę z obu państw, a ponadto ze
wspólnym parlamentem, a także jednolitą polityką zagraniczną i obronną. Odgrywający
główną rolę w polityce Litwy magnaci – w przeciwieństwie do litewskiej szlachty – nie
byli w pełni zadowoleni z tych unijnych postanowień. Wcześniej chcieli związku z Polską
bardziej luźnego, z zachowaniem odrębnych systemów parlamentarnych przez oba państwa. Niemniej wyraźne poparcie króla Zygmunta Augusta dla idei planu ściślejszej unii,
forsowanego przez Polaków, przesądziło o kształcie tej nowej unii. Dodatkowo w związku
z zawarciem unii Wielkie Księstwo Litewskie utraciło w 1569 r. obszerne ziemie: kijowską, wołyńska, brasławską i podlaską, w sumie ponad 1/3 terytorium państwa. Właśnie
ten fakt był dla litewskich dygnitarzy szczególnie upokarzający, gdyż odbyło się na żądanie Polaków, spełnione przez króla, a mimo ostrych litewskich protestów. Stąd po śmierci
Zygmunta Augusta w okresie kolejnych bezkrólewi (1572–1573, 1575–1576, 1586–1587)
czołowi magnaci litewscy, szczególnie Mikołaj Radziwiłł „Rudy”, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”, Jan Chodkiewicz, dążyli do odzyskania tych ziem, określając ewentualne
urzeczywistnienie tych dążeń „naprawą unii”. Okazało się jednak, że bez dostatecznego
poparcia ze strony szlachty i magnatów z tych inkorporowanych do Polski w 1569 r. ziem
Litwini nie są w stanie zrealizować swego politycznego projektu. Pod terminem „naprawa
unii” litewscy politycy rozumieli też jednak inne zmiany, które zapewniłyby Wielkiemu
Księstwu Litewskiemu bardziej równorzędną pozycję w unii z Polską. Niewiele związanych
z tym postulatów litewskich zostało jednak spełnionych przez polską stronę i kolejnych
monarchów. Ważnym wydarzeniem z tego punktu widzenia stało się jednak zatwierdzenie
przez króla Zygmunta III w 1588 r. nowej kodyfikacji prawa litewskiego (III Statut), która
utwierdzała, a w pewnych punktach poszerzała nawet pole litewskiej autonomii.
88
[622]
DAS PROBLEM DER REFORM DER LUBLINER UNION IN DER LITAUISCHEN
POLITIK IN DEN ERSTEN DREI INTERREGNA
NACH DEM TOD KÖNIG SIGISMUND AUGUSTS 15721588
Zusammenfassung
Schlüsselbegriffe: Union von Lublin, Partikularismus, Interregnum, Großfürstentum Litauen, Republik der beiden Nationen
Die 1569 zwischen Polen und Litauen geschlossene Lubliner Union machte aus den
zwei Staaten eine Art Föderation mit einem gemeinsamen Herrscher, der vom Adel aus
beiden Ländern gewählt wurde, darüber hinaus mit einem gemeinsamen Parlament sowie
mit einer einheitlichen Außen- und Verteidigungspolitik. Die litauischen Magnaten als
politisch führende Kraft im Großfürstentum Litauen waren – im Gegensatz zur litauischen
Szlachta – nicht völlig zufrieden mit diesen Beschlüssen zur Union. Zuvor hatten sie einen eher lockeren Verbund mit Polen angestrebt, bei dem eigenständige parlamentarische
Systeme in beiden Staaten erhalten geblieben wären. Dennoch gab die entschiedene Unterstützung König Sigismund Augusts für die Idee einer engeren Union, wie sie die Polen
anstrebten, schließlich den Ausschlag über die Ausgestaltung der neuen Union. Zusätzlich
verlor das Großfürstentum Litauen im Zusammenhang mit dem Abschluss der Union im
Jahre 1569 weiträumige Territorien: Die Wojewodschaften Kiew, Wolhynien, Bracław und
Podlachien, insgesamt über ein Drittel des Staatsgebiets. Gerade dieser Umstand war für
die litauischen Würdenträger besonders erniedrigend, denn dies geschah auf Verlangen
der Polen, welches der König trotz der heftigen Proteste der Litauer erfüllte.
Aus diesem Grund strebten führende litauische Magnaten, insbesondere Mikołaj
Radziwiłł „Rudy”, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” und Jan Chodkiewicz danach,
diese Länder zurückzugewinnen und bezeichneten die eventuelle Verwirklichung dieser
Forderungen als „Reform der Union“. Es zeigte sich aber, dass die Litauer ohne hinreichende Unterstützung seitens der Szlachta und der Magnaten jener inkorporierten Gebiete
ihr Projekt nicht umsetzen konnten. Unter dem Begriff „Reform der Union“ verstanden
die litauischen Politiker jedoch auch andere Veränderungen, welche dem Großfürstentum
Litauen eine stärker gleichrangige Stellung in der Union mit Polen gesichert hätten. Nur
wenige der damit verbundenen litauischen Forderungen wurden jedoch von der polnischen Seite und den nachfolgenden Monarchen erfüllt. Ein bedeutendes Ereignis in dieser
Hinsicht stellte allerdings die Bestätigung der neuen Kodifikation des litauischen Rechts
(III. litauisches Statut) durch König Sigismund III. im Jahre 1588 dar, welches die Reichweite der litauischen Autonomie befestigten und in einigen Punkten sogar erweiterte.
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.17
TOMASZ AMBROZIAK (Toruń)
THE NECESSITY TO REEXAMINE THE QUESTION OF LITHUANIAN
PARTICULARISM DURING THE REIGN OF SIGISMUND III
AND WŁADYSŁAW IV*
Key words: the Polish-Lithuanian Commonwealth, the Grand Duchy of Lithuania, Polish-Lithuanian relations, political culture, regionalism, political identity, dietines’ instructions
The problem of Lithuanian particularism (or separatism), the attitude of the
Lithuanian szlachta to the relationship with the Polish Crown and to the common
state – the Rzeczpospolita, and in a wider context – the problem of Lithuanian
political identity is not new in historiography. Polish-Lithuanian relations in the
Early Modern period, both before and after the conclusion of the union of Lublin,
have always been a subject of constant interest within the historiography of Poland
and other nations which refer to the tradition of the Grand Duchy of Lithuania
or use it is an important reference point. The importance and topicality of the
subject matter can be demonstrated by the series of scientific conferences with
participants from Poland, Lithuania, Belorussia and Ukraine held recently. Further evidence of the significance of the issue are the numerous post-conference
publications devoted to Polish-Lithuanian relations in the Early Modern period
along with the causes and effects of the union of Lublin signed in 15691.
*
The project has been financed from the funds of the National Centre for Science – decision no.
DEC-2012/07/N/HS304134.
1
For example compare: Unia Lubelska z 1569 roku. Z tradycji unifikacyjnych I Rzeczypospolitej, ed. Tomasz Kempa, Krzysztof Mikulski, Toruń 2011; Liublino unija: idėja ir jos tęstinumus.
Tarptautinės mokslinės konferencijos, vykusios 2009 m. lapkričio 19–20 d. Vilniuje, Taikomosios
dailės muziejuje, pranešimų pagrindu parengtas 20 mokslinių straipsnių rinkinys. Unia lubelska: idea
i jej kontynuacja. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej, która odbyła się w dniach 19–
–20 listopada 2009 roku w Wilnie w Muzeum Sztuki Użytkowej, sudarė / ed. Liudas Glemža, Ramunė
Šmigelskyt-Stukien, Vilnius 2011; the scope of the paper did not allow the author to present
extensive research; yet, it can be found in other works, particularly in valuable and systematic reviews
of the research on Lithuanian parliamentary and political system by Andrzej Zakrzewski; comp.
Andrzej B. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego (połowa XVI – koniec XVIII w.),
[in:] Parlamentaryzm w Polsce we współczesnej historiografii, ed. Juliusz Bardach, Warszawa 1995,
pp. 100–106; idem, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie:
sejmik trocki, Warszawa 2000, pp. 12–17; idem, Osiągnięcia i problemy badań nad parlamentaryzmem
Wielkiego Księstwa Litewskiego, Teki Sejmowe, 2010, no. 1, pp. 40–52; idem, Состояние и перспек-
90
To m a s z A m b r o z i a k
[624]
It might seem that the issue has been so thoroughly researched in literature
that not much can be added to the findings of the researchers interested in this
subject matter. However, it is worth taking a critical look at the viewpoints expressed in historiography, underlining the achievements of the research hitherto
conducted and attempting to find answers to any remaining questions.
Let us commence with the basic question – how we understand the phenomenon of Lithuanian particularism. Unfortunately, it turns out that the term has not
been precisely and explicitly defined yet. Crucially, the term “particularism”, which
is a subject of interest of many branches of science (philosophy, political studies,
sociology, legal studies or history) has various meanings and may be defined differently depending on the needs of a given area of knowledge. In some sciences
(particularly in philosophy) the term has been presented in an abundant array of
literature; nevertheless, how it is understood from their point of view is useless for
the subject matter under discussion2.
It should be noted that even the content of general dictionaries may be confusing and cause some of the problems which we shall address later in the article.
This may be one of the main, but frequently unnoticed, reasons underlying the
difficulties connected with the interpretation of the term. For instance, the classic
Słownik języka polskiego edited by Witold Doroszewski understands the term “particularism” as a “tendency to separate from the whole, to maintain the features of
a »partykularz« in a political and moral-intellectual sense” [transl. by Agnieszka
Chabros]3. The term “partykularz” referred to in the definition above was characterised as the “place cut off from centres of intellectual life; a godforsaken place, the
middle of nowhere, a backwater” [transl. A.Ch.]4. It is curious that the definition
of the term included in Słownik is quite pejorative, which was noticed even by the
authors themselves in the case of the term “partykularny” [“particular” – A.Ch.]5.
Let us add that also in other languages, the definition of particularism can include
тивы современных польсикх исследований по истории Великого княжества Литовского, Петербургские славянские и балканские исследования, 2008, № 1 (3), pp. 101–114; idem, Wielkie
Księstwo Litewskie (XVI–XVIII w.). Prawo – ustrój – społeczeństwo, Warszawa 2013, pp. 9–31.
2
It is enough to indicate that in case of philosophy the term is used in ethics to define the viewpoint which rejects the existence of universal moral rules.
3
Słownik języka polskiego, ed. Witold Doroszewski (http://doroszewski.pwn.pl/haslo/partykularyzm/, available: 3 September 2014; it is interesting that among examples of the use of the term „particularism” in Słownik there is a sentence taken from the work by Antoni Prochaska, Król Władysław
Jagiełło, where he stated that the motives of Vytautas’ conduct lay in „jego ciasnym poglądzie na sprawy
zachodnie i ocenianiu ich ze stanowiska partykularyzmu litewskiego” [“in his narrow-minded attitude
to western issues and judging them from the point of view of Lithuanian particularism” – transl.
A.Ch.] (Antoni Prochaska, Król Władysław Jagiełło, vol. 2, Kraków 1908, p. 244).
4
Słownik języka polskiego (http://doroszewski.pwn.pl/haslo/partykularz/, available: 3 September 2014).
5
Emphasizing that „dziś często z odcieniem ujemnym” [“nowadays often in a pejorative meaning” – transl. A.Ch.]; the pejorative meaning of the term is also visible in various examples of its use
provided by the author; Słownik języka polskiego (http://doroszewski.pwn.pl/haslo/partykularny/,
available: 3 September 2014).
[625]
The necessity to reexamine the question of Lithuanian particularism...
91
elements which the authors of Słownik defined as the “tendency to break away
from the whole” [transl. A.Ch.]. One example may be the pre-revolutionary Russian Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона where Wasilij Wodobozow, having defined the term “particularism” as a political tendency of separate
parts of the state to run an independent political life, stated that its meaning almost
overlaps with the meaning of the word “separatism”. According to him, what the
Russian press refers to as signs of separatism, in the West is described as particularism. One example of particularism mentioned by him was the tendency of Ireland
and other parts of the British Empire to break away from London6.
Other general dictionaries provide slightly different definitions of the terms
and they are not always consistent. For example, Uniwersalny słownik języka polskiego published by PWN explains the term “partykularyzm” [“particularism”]
in the following way: “the tendency to maintain one’s separate identity, to prefer
matters concerning a given group, community, etc. or one’s own interests”7. On
the other hand, the internet dictionary Słownik języka polskiego adds one more
meaning: “the care for one’s own interests, the interests of one’s town, environment,
etc. omitting the common interest”8. The term “partykularny” [“particular”] was
defined in a similar way in both dictionaries – according to Uniwersalny słownik
języka polskiego it means “referring to local issues, problems of a narrow group of
people or individuals, not taking into consideration the interests of the general
public” [transl. A.Ch.], whilst in the internet dictionary Słownik języka polskiego
the adjective is understood as “taking into consideration the profits of one’s own
community, region, etc, and not the general public” [transl. A.Ch.]. Hence, both
dictionaries emphasise the dominance of one’s own interests over the interests of
the general public; in the case of the term “partykularyzm”, the Uniwersalny słownik języka polskiego adds the “tendency to be separate”. A slightly different meaning of the term “partykularny” was given in the previously mentioned Słownik
języka polskiego edited by W. Doroszewski, where it was explained as “referring to
or belonging to a part of the country identified with »partykularz«, of a provincial,
local nature” [transl. A.Ch.]9. The last definition renounces the “tendency to be
separate” (which was mentioned in this dictionary in the definition of the word
“partykularyzm”) and the element of putting one’s own interests before the interests of the general public. As a result, clear inconsistencies arise in how the terms
“parykularyzm” and “partykularny” are understood, among others regarding those elements that are fundamental to our further analysis.
6
Василий Водобозов, Партикуляризм, [in:] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, T. XXII: Оуэнъ – Патентъ о поединкахъ, Санкт-Петербург 1897, pp. 886–887.
7
Uniwersalny słownik języka polskiego, ed. Stanisław Dubisz [CD-ROM], version 2.0, Warszawa
2010.
8
Uniwersalny słownik języka polskiego, ed. Stanisław Dubisz (http://sjp.pwn.pl/slownik/2570801/
partykularyzm, available: 3 September 2014).
9
Słownik języka polskiego (http://doroszewski.pwn.pl/haslo/partykularny/, available: 3 September 2014).
92
[626]
The situation gets even more complicated by the fact that the term “partykularyzm” may be understood in two ways – subjectively and objectively. Objectively,
the term may be understood as a characteristic feature of feudal law, comprising
its personal and territorial qualities – in other words, lack of a universal nature of
a feudal law, which “in some places led to the creation of a major number of local
customary laws in a relatively small area” [transl. A.Ch.]10. Referring directly to the
case of “Lithuanian particularism”, one may indicate the existence of legal institutions (in other words, objective legal frameworks) determining the distinction of
the Grand Duchy of Lithuania from other areas of the Rzeczpospolita. Amongst
the legal institutions of this kind we shall mention: the Lithuanian Statute, the
Lithuanian Tribunal or – in the context of a political system – the convocation of
Vilnius. Subjectively, the term “particularism” may be understood as a subjective
attitude of a given person or a group of people to the objective legal or political reality. In reference to Lithuanian particularism, the case in point may be the attitude
of the Lithuanian szlachta to the objective legal reality. As far as historical literature
is concerned, such meaning seems to be most commonly used.
Another question which should be broached is the mutual relationship of the
terms “Lithuanian separatism” and “Lithuanian particularism”. In historiography,
those terms were used interchangeably for a very long time11, which corresponds
with the similar meaning of the terms “particularism” and “separatism” suggested by
general dictionaries. For example, in the previously mentioned Słownik języka polskiego edited by W. Doroszewski the term “separatism” is understood as the “trend
to separate from a whole, a group”12, so it is practically identical as the term “particularism”, the definition of which was provided above. Uniwersalny słownik języka polskiego13 explains the term “separatism” almost identically – in this case far-reaching
similarities between the term “separatism” and “particularism” may be also noticed.
On the other hand, in the most recent historiography there has arisen a tendency to differentiate between the terms “Lithuanian separatism” and “Lithuanian
particularism”. Grzegorz Błaszczyk objected to abusing the former term, defining
it as a “willingness to break away with the union and the tendency to create their
10
Katarzyna Sójka-Zieliska, Historia prawa, Warszawa 2009, p. 37.
A case in point is the title of the article by Kazimierz Lewicki devoted to the conflict about the
appointment for the Vilnius bishopric at the end of the 16th century, where the following phrase was
used: „echa separatyzmu litewskiego” [“the echoes of Lithuanian separatism”]: Kazimierz Lewicki,
Walka o biskupstwo wileńskie z końcem XVI w. Echa separatyzmu litewskiego, [in:] Prace historyczne
w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, pp. 295–311; from the
more recent literature – the article by Zbigniew Wójcik, devoted to “Lithuanian separatist tendencies”: Zbigniew Wójcik, Tendencje separatystyczne w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII wieku,
[in:] Belarus – Lithuania – Poland – Ukraine. The foundations of historical and cultural traditions in
East Central Europe. International Conference. Rome, 28 April – 6 May 1990, ed. Jerzy Kłoczowski,
Henryk Gapski, Rome 1994, pp. 60–61.
12
Słownik języka polskiego (http://doroszewski.pwn.pl/haslo/separatyzm/, available: 3 September 2014).
13
Uniwersalny słownik języka polskiego, ed. Stanisław Dubisz [CD-ROM].
11
[627]
93
own separate Lithuanian state” [transl. A.Ch.]14. The researcher defined the term
“Lithuanian particularism” as “awareness of the distinction of Lithuania from
Poland, the willingness to maintain it and the defence of one’s own, sometimes
selfish, interests” [transl. A.Ch.]15. He suggested that the criterion differentiating
between both phenomena should be what Juliusz Bardach defined as the basis of
“Lithuanian particularism” – namely the institutions such as the union of Lublin
and the Lithuanian Statute16. Not long ago did Andrzej Zakrzewski define particularism in a similar way as “care for the interests of the Grand Duchy of Lithuania,
but without the tendency to break off the union with the Crown” [transl. A.Ch.]17.
Presumably, he agreed with the standpoint of Gintautas Sliesoriūnas, who understood “Lithuanian separatism” as the “continuation of political forms contrary to
the rules of the union of Lublin, the threat to break up the union as well as real
steps aiming at loosening the union” [transl. A.Ch.]18.
We should basically agree with the suggestions put forward by the previously
mentioned researchers, particularly those concerning the necessity to differentiate between both terms: “Lithuanian separatism” and “Lithuanian particularism”.
However, it seems that we should define them more precisely. The definitions of
Lithuanian particularism proposed above specify neither what kind of interests the
Lithuanians wanted to defend, nor who should define such interests and in what
way, which may lead to a free interpretation of the term. We should also examine
the existence of additional (apart from the union of Lublin and the Lithuanian
Statute) criteria which would allow the two terms discussed here to be differentiated, for the general nature of the act of the union allows a freedom of interpretation. Moreover, even the whole body of legal acts from the period of the seym of
Lublin did not define thoroughly the rules governing the functioning of the Rzeczpospolita, nor the relations between the Grand Duchy of Lithuania, Polish Crown
and their common institutions such as the king, the seym, etc. It should be also
mentioned that during the first interregna after the death of Sigismundus Augustus there occurred essential alterations to both theory and practice of the political
system of the state. Gradually, the Lithuanians managed to force some changes
which enhanced the position of the Grand Duchy of Lithuania. Successively, there
also appeared institutions which were not stipulated by the union of Lublin such
as the Vilnius convocation. Let us underline that the norms of the act of the union
and the norms of further legal acts (even the norms of the Lithuanian Statute)
14
Grzegorz Błaszczyk, Rzeczpospolita w latach 1569–1795. Węzłowe problemy stosunków polsko-litewskich, Zapiski Historyczne, vol. 63: 1998, no. 1, p. 64.
15
Ibid., p. 65.
16
Juliusz Bardach, Konstytucja 3 Maja a unia polsko-litewska, Przegląd Wschodni, vol. 82:
1991, no. 3–4, p. 397.
17
A.B. Zakrzewski, Wielkie Księstwo Litewskie, p. 263.
18
Gintautas Sliesorinas, Problem separatyzmu Wielkiego Księstwa Litewskiego w końcu XVII
wieku, [in:] Rzeczpospolita wielu narodów i jej tradycje, ed. Andrzej Link-Lenczowski, Mariusz
Markiewicz, Kraków 1999, p. 85.
94
[628]
might have diverged, an example of which is the restriction in acquiring estates in
the Grand Duchy of Lithuania stipulated by the Statute. Summing up, it seems that
aforementioned researchers’ suggestions as to differentiate the two terms go in the
right direction; nevertheless, they need to be specified.
It must be noted that in recent years, the works of many researchers (Henryk
Wisner19, Andrzej Zakrzewski20 or Andrzej Rachuba21) have generated a kind of
“catalogue” of signs of Lithuanian particularism. Let us remark that the researches concentrated on a subjective (in the meaning mentioned above) aspect of the
problem – that is the demands of the Lithuanian szlachta (treated as a homogenous
whole), revealing (applying the term proposed by A. Zakrzewski) its attitude to the
distinction of the Grand Duchy of Lithuania within the Rzeczpospolita. The basic
material for the categorisation are the instructions of Lithuanian dietines.
Not controverting the propriety of the content of the given “catalogue”, it seems
crucial to differentiate its individual points, since not every single sing of Lithuanian particularism can be treated with the same relevance. Thus, we shall distinguish the points which were fundamental for the way of thinking and constructing
the image of the surrounding reality in the eyes of the szlachta from less significant
elements which did not play such an important role. Besides, it is vital to indicate
those aspects to which the Lithuanian szlachta paid particular attention during the
19
Henryk Wisner, Przedsejmowy sejmik nowogródzki w latach 1607–1648, Przegląd Historyczny, vol. 69: 1978, no. 4, pp. 677–693; idem, Naprawa państwa w uchwałach sejmików Wielkiego
Księstwa Litewskiego w pierwszej połowie XVII w., [in:] Studia polsko-litewsko-białoruskie, ed. Jerzy
Tomaszewski, Elżbieta Smułkowa, Henryk Majecki, Warszawa 1998, pp. 33–50; idem, Sejmiki
litewskie w czasach Zygmunta III i Władysława IV. Konwokacja wileńska oraz sejmiki przedsejmowe
i relacyjne, Miscellanea Historico-Archivistica, vol. 3: 1989, pp. 61–86; idem, Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec unii. Schyłek wieku XVI – lata dwudzieste XVII wieku, [in:] Unia lubelska: idea
i jej kontynuacja, pp. 261–267; idem, Unia lubelska i statut litewski z roku 1588, Zapiski Historyczne,
vol. 51: 1986, no. 1, pp. 23–44; idem, Konstytucje Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie Wazów,
Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 29: 1977, no. 2, pp. 207–218; idem, Kilka uwag o Wielkim
Księstwie Litewskim I połowy XVII wieku, [in:] Lietuvos valstybė XII–XVIII a., redkolegija: Zigmantas
Kiaupa, Arturas Mickeviius, Jolita Sarceviien, Vilnius 1997, pp. 313–323.
20
Andrzej B. Zakrzewski, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVIII w.; idem, Szlachta
Wielkiego Księstwa Litewskiego wobec odrębności Litwy w ramach Rzeczypospolitej. W świetle instrukcji sejmikowych XVI–XVIII w., [in:] Senoji Lietuvos literatūra, kn. 6: Senosios raštijos ir tautosakos
sąveika: kultūrinė Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės patirtis, Vilnius 1998, pp. 261–278; idem, Państwo czy prowincja? Litwa w Rzeczypospolitej od unii lubelskiej po Sejm Wielki, [in:] Unia lubelska:
idea i jej kontynuacja, pp. 336–349; idem, Między Unią Lubelską a Zaręczeniem Wzajemnym Obojga Narodów – przemiany pozycji Wielkiego Księstwa Litewskiego w Rzeczypospolitej, [in:] Праблемы
інтэграцыі і інкарпарацыі ў развіцці Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ў перыяд ранняга Новага
часу. Матэрыялы міжнароднай навуковай канференцыі, прысвечанай 440-годдзю Люблінскай
уніі (Мінск, 15–17 кастрычніка 2009 г.), рэд. Сцяпан Ф. Сокал, Андрэй M. Януўкевіч, Мінск
2010, pp. 233–245; idem, Paradoksy unifikacji prawa i ustroju Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony XVI–XVIII w., Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 51: 1999, no. 1–2, pp. 219–237.
21
w latach 1569–1763, Warszawa 2002; idem, Litwini wobec integracji we wspólnej Rzeczypospolitej,
[in:] Праблемы iнтэграцыі, pp. 204–219; idem, Litwini wobec integracji we wspólnej Rzeczypospolitej – obrona tożsamości, [in:] Unia lubelska: idea i jej kontynuacja, pp. 308–313.
[629]
95
dietines (if we limit ourselves to the analysis of Lithuanian dietines’ acts), as well as
those that were not of such vast importance. Such a goal may be achieved with the
help of a quantitative analysis as suggested by A. Zakrzewski22. Even a quick look at
the instructions of Lithuanian dietines allows us to conclude that various elements
treated as signs of the particular attitude of the Lithuanians were articulated by
them with varied intensity. The quantitative analysis of the demands may be one
of the tools allowing us to define the main directions of Lithuanian particularism;
still, the findings obtained from it should be treated with proper reservation.
Let us provide a few examples to give grounds to the thesis put forward above.
In the light of the Lithuanian dietines’ instructions, the opinion that the Lithuanians
constantly and invariably demanded that Lithuanian offices be held by citizens of
the Grand Duchy of Lithuania seems slightly exaggerated23. In the given period there
arose one very serious conflict reflected in the Lithuanian dietines’ instructions – the
conflict over the appointment of the bishop of Vilnius at the end of the 16th century24.
Subsequently, the question of the appointment to offices did not attract such a big
interest from dietines – similar demands appeared only a few times, and were never
prioritized. Not only are they placed in the farther parts of instructions, but they are
also presented with the use of barely interesting or aggressive rhetorhic.
Let us briefly scrutinize those demands. In 1600 the dietine of Wiłkomierz
(Ukmergė) insisted that the office of the Lithuanian Field Hetman be given to
a “good man, citizen and descendant of the Grand Duchy of Lithuania” [transl.
A.Ch.]25. In 1604 a similar demand was put forward at the dietine of Slonim where
the Lithuanian szlachta required that the Great Lithuanian Hetman “come from
our nation”; this laconic phrase used in the instruction may make us think that the
chief purpose of the dietine was to appoint somebody to the vacant office and the
question of appointing a Lithuanian to this position was of minor importance26. In
1607 the dietine of Oszmiana (Ashmyany) motioned that the office of the Lithuanian subchamberlain and other vacant offices be given to “meritorious people of
the Lithuanian nation”, arguing that a corresponding office in the Polish Crown
had already been filled27. In the same year other dietines (of Grodno, Navahrudak,
Orsha, Polotsk, Vawkavysk) demanded the appointment of the subchamberlain
22
A.B. Zakrzewski, Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego, p. 261.
Ibid., p. 263.
24
K. Lewicki, op.cit.; Jan Rzoca, Spór o biskupstwo wileńskie na sejmach schyłku XVI wieku,
[in:] Wilno – Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur. Materiały I Międzynarodowej
Konferencji, Białystok 21–24 IX 1989 w czterech tomach, vol. 2, ed. Elżbieta Feliksiak, Białystok
1992, pp. 23–52.
25
Российская национальная библиотека в Санкт-Петербурге (further: RNB), Ф. 971: Польские автографы из собрания П.П. Дубровского, Oп. 2, the collection of autographs 133, no. 41,
fol. 125.
26
Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (further:
BPAU-PAN), manuscript 365, fol. 14.
27
Ibid., fol. 20.
23
96
[630]
and hetman, but they did not indicate that the appointees should be Lithuanian28.
In 1618 the dietine of Navahrudak put forward the motion that elective district
offices should be given to “ancient natives of the Grand Duchy of Lithuania”29. In
1634 the dietine of Wiłkomierz (Ukmergė) demanded Lithuanian offices to be appointed only to Lithuanians30, and in 1641 the dietine of Navahrudak insisted on
not giving offices in the Grand Duchy to citizens of the Polish Crown31. In the same
year the dietine of Oszmiana (Ashmyany) required that Lithuanians exclusively be
appointed administrators of the queen’s dower estates in Lithuania32.
Let us have a closer look at the quantity of the demands in individual years.
In 1600 one-third of the instructions that we know of included the demand that
Lithuanians should be appointed to Lithuanian offices. The instruction of Slonim
of 1604 is the only one from the Grand Duchy of Lithuania to that seym. There are
ten instructions available to us which were created prior to the seym of 1607; the
aforementioned demand appears only in one of them – the instruction of Oszmiana. The remaining instructions might have mentioned the question of vacancies,
but they said nothing about appointing them to Lithuanians. Prior to the seym of
1619 such a demand can be found in one out of three instructions known to us,
and in 1634 – in one out of four. Only in 1641 was the examined question raised in
two out of four instructions. Even in the years when the demand was put forward
by the dietines, it appeared only in seven out of twenty-five instructions; moreover,
we should remember that there were years when no dietine mentioned anything
concerning Lithuanian offices.
As a result, it may be concluded that such demands were rather incidental,
and the content of Lithuanian dietines’ instructions does not allow us to conclude
that there were harsh tensions concerning the exclusive appointment of Lithuanians to offices. It is likely that it was not necessary to put forward similar claims,
for Lithuanian offices were mostly given to Lithuanians or people connected with
Lithuania for a long time. According to the findings of Andrej Radaman in the
second half of the 16th century there did not take place any mass settlement of the
Polish szlachta in the Grand Duchy of Lithuania, nor did Poles take over district
offices in Lithuania33. Nevertheless, there were single cases of citizens of the Crown
28
The instruction of Hrodna [“instrukcja grodzieńska”]: ibid., fol. 334; the instruction of Hrodna
[“instrukcja nowogródzka”]: ibid., manuscript 360, fol. 202; the instruction of Orsha [“instrukcja orszańska”]: Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (further: BCzart.), Teki Naruszewicza (further: TN) 103,
no. 28, fol. 121; the instruction of Polotsk [“instrukcja połocka”]: BPAU-PAN, manuscript 360, fol. 190;
the instruction of Vawkavysk [“instrukcja wołkowyska”]: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów, dział [section] II (further: AGAD, AR II), ks. [book] 12, fol. 335.
29
AGAD, AR II, book 701, fol. 5.
30
RNB, Ф. 971, Oп. 2, the collection of autographs 152, no. 66, fol. 145v.
31
BCzart., manuscript 375, fol. 607.
32
33
Андрэй Рaдamah, Ваяводскія і павятовыя земскія ўраднікі польскага паходжання
ў Вялікім Княстве Літоўскім у 2-й палове XVI ст., [in:] На шляху да праўды. Матэрыялы VIII
Міжнароднай навуковай канферэнцыі »Шлях да ўзаемнасці« (Белавежа, 15–17 чэрвеня 2000 г.) і
[631]
97
being appointed to Lithuanian offices, which led to conflicts34. To recapitulate, although it is not our aim to deny the discussed phenomenon, we believe it necessary to define (as much as it may be possible) its actual scale.
Even more striking example of our thesis is the Lithuanian demand that seyms
should take place alternately in the Crown and in the Grand Duchy of Lithuania.
It was one of the Lithuanian demands made during the first interregna after the
death of Sigismund Augustus35. We can find it even in the instruction of Samogitia for the coronation seym of Sigismund III Vasa, which required: “соймы абы
альтернатим раз в Полще, а други раз в Литве бывали”. The instruction also
suggested that in the first two weeks of the seym judicial matters from the Crown
be dealt with, in the next two weeks – cases concerning Lithuania and Samogitia
(!), and finally the last two weeks should be devoted to issues connected with the
Crown. The proposal was supported by the argument that “на прошлых соймехъ
не моглисе дотиснути люди народу литовского в справах своих”36.
After the coronation of Sigismund III, dietines virtually ceased to put forward
such a demand. Until the death of Władysław IV – for the following sixty years – it
appears only once – in the instruction of Pinsk for the convocation seym of 1632.
The dietine suggested that seyms headed by a marshal of Lithuanian origin should
be held in the Grand Duchy of Lithuania. The site of the seym was to be Brest,
“for it is a central town and adjacent to the voivodeships and territories of the
Crown”37 [transl. A.Ch.]. Naturally, we must remember about the problem of the
incompleteness of sources – only a relatively small number of dietines’ acts from
the Grand Duchy of Lithuania are available to researchers. We may also wonder
why Lithuanian dietines did not raise the issue in question. Nonetheless, we are in
possession of over one hundred fifty instructions of Lithuanian dietines from the
period under discussion, and a similar claim is mentioned in only one instruction,
which is an apparent evidence that the problem was not given priority at dietines.
By way of contrast, we may point to the series of examples of unanimous dietines’ actions when the concerning issue was (due to various reasons) of a great
importance to the Lithaunian szlachta. The first case in point is the aforementioned conflict concerning the appointment of the bishop of Vilnius at the end of
the 16th century. Almost all Lithuanian dietines, which instructions are available,
opposed to the appointment of Bernard Maciejowski for the office hitherto held
»круглага стала« »Ідэя беларускасці і ідэя польскасці на мяжы тысячагоддзяў: да вызначэння паняццяў« (Мінск, 6–7 верасня 2000 г.), рэдкал.: Аляксандр Баршчэўскі [і інш.], Мінск 2001, p. 39.
34
Idem, Да пытання аб прызначэннях палякаў на дзяржаўныя пасады ў Вялікім Княстве
Літоўскім у канцы XVI ст., [in:] На шляхах да ўзаемаразумення. Навуковы зборнік, рэд. Адам
МАЛЬДЗІС, Мінск 2000, pp. 52–54.
35
Иван И. Лаппо, Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской
Унии до смерти Стефана Батория (1569–1586), Санкт-Петербург 1901, p. 148; A.B. Zakrzewski, Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego, p. 262.
36
37
Ibid., book 1086, fol. 4.
98
[632]
by the bishop Jerzy Radziwiłł. In 1596 objections were raised by the dietines of
Oszmiana38 and Minsk39. The exception was the instruction of the dietine of Orsha
which did not take a stand on the problem40. In 1598 the protest was articulated in
all instructions we know: the instructions of Vilnius41, Brest42, Trakai43, Wiłkomierz
(Ukmergė)44, Vawkavysk45, Minsk46, Oszmiana47, Lida48, Bratslav49 and Samogitia50.
The conflict over the appointment of the bishop of Vilnius was very serious;
obvious evidence for this is not only the unanimity of all Lithuanian dietines
(apart from the dietine of Orsha of 1596) which protested against the appointment of B. Maciejowski, but also the rhetorics, the length of the demands as well
as their position in the list of claims. Although this may not seem so noticeable
in case of instructions of 1596 (in the instruction of Minsk they first addressed
issues connected with foreign policy, taxes and the confirmation of the Warsaw
Confederation; in the instruction of Oszmiana first they discussed the problem of
the Turkish threat, Tatar gifts, peace with Muscovy, food provisions to castles situated near the border and the confirmation of the Warsaw Confederation), in 1598
in most instructions the issue of the Vilnius bishopric occupied one of the leading
positions (in the instruction of Wiłkomierz it is mentioned in first place, in the
instructions of Bratslav, Brest and Vawkavysk – in the second, and in the instruction of Lida – in the third). The only exception is the instruction of Minsk which
first addressed a few other issues such as various aspects of the king’s departure
to Sweden. Unanimity of opinions of the dietines provokes to inquire about its
reasons, among others to what an extent it was the result of the organised action of
Krzysztof Radziwiłł “Piorun” [“Thunderbolt”] in cooperation with Lev Sapieha51.
Another example are the protests of the Lithuanians connected with the territorial belonging of the voivodeship of Smolensk – conquered during the war
with Muscovy; its incorporation into the Crown52 by Sigismund III gave rise to a
great deal of dissatisfaction. The demand to incorporate Smolensk into the Grand
38
40
Ibid., book 346.
41
42
Ibid., supplement 142, fol. 1.
43
44
45
46
47
48
49
50
Ibid., book 243, fol. 2–3.
51
Arkadiusz Czwołek, Piórem i buławą. Działalność polityczna Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, wojewody wileńskiego, Toruń 2012, p. 118.
52
Wojciech Polak, O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej wobec Moskwy w latach
1607–1612, Gdańsk 2008, p. 370.
39
[633]
99
Duchy of Lithuania was included in 1611 in the instructions of Vilnius53, Samogitia54 and Oszmiana55. It needs to be mentioned, though, that such demands cannot
be found in all the instructions of that year. They were not mentioned in the instruction of Minsk, in which the dietine limited itself to expressing their thanks to
the king for conquering the Smolensk land and Severia and requesting the return
of the lost estates to “our brothers, the citizens of the Grand Duchy of Lithuania”
[transl. A.Ch]56. The dietine of Poltsk did not express its protest either; the szlachta
demanded that the people guilty of starting the war be punished and requested
returning the lost estates in the voivodeship of Smolensk or granting them to the
meritorious57. However, dietines prior to the seym of 28 February 1613 expressed
their opinion unanimously. The szlachta protested against the incorporation of
Smolensk into the Crown in the instructions of Vilnius58, Minsk59, Trakai60, Oszmiana61 and Wiłkomierz (Ukmergė)62.
Joint protests of Lithuanian dietines were also induced by the decision of
Władysław IV that part of the district of Starodub with Trubchevsk should remain
within the boundaries of the state of Muscovy during the division of lands in the
1640s. The Lithuanians expressed their unanimous outrage in the instructions of
Bratslav63, Hrodna64, Minsk65, Slonim66 and Navahrudak67 to the seym of 1645; in the
following year their strong dissatisfaction was expressed in the instructions of Slonim68, Vilnius69, Samogitia70, Bratslav71, Navahrudak72, Minsk73, Smolensk74, Trakai75,
Vawkavysk76, Brest77 and Wiłkomierz (Ukmergė)78.
53
BPAU-PAN, manuscript 360, fol. 219.
55
56
57
Ibid., fol. 49, 52.
58
59
Ibid., book 583, fol. 2, 3.
60
61
62
63
64
Ibid., fol. 122v.
65
Ibid., manuscript 360, fol. 479.
66
Ibid., manuscript 365, fol. 120.
67
BCzart., manuscript 375, fol. 849.
68
69
BCzart., TN 140, no. 61, fol. 227.
70
Ibid., manuscript 378, no. 82, fol. 443–444.
71
Ibid., TN 140, no. 59, fol. 203.
72
Ibid., no. 60, fol. 211.
73
BPAU-PAN, manuscript 365, fol. 132–133.
74
BCzart., TN 126, fol. 1.
75
Ibid., TN 140, no. 55, fol. 175.
76
Ibid., TN 126, no. 7, fol. 33.
77
78
Ibid., fol. 114.
54
100
[634]
However, it must be noted that despite the fact that Lithuanian dietines expressed their indignation, they demonstrated hardly any common consolidated
viewpoint, considering that they put forward different demands and applied various rhetorics. The harshest language was used by the dietine of Minsk in 1646 where
Trubchevsk was mentioned four times. Various demands of dietines included the
return of the territories passed over to Muscovy, compensation from the Polish
Crown or only (in general words) receiving appropriate explanations. Curiously
enough, at least in the case of some dietines the tone and demands put forward
underwent significant changes79. With all the reservations, it can be concluded that
the examples provided here clearly show that there was a group of problems which
were particularly significant to the szlachta, who took the same standpoint towards
such problems unanimously at dietines. Thus, it is worth considering importance
of the various demands to the dietines and generally to the Lithuanian szlachta
– or at least its politically involved members who took part in dietines.
Apart from this, the previously mentioned “catalogue” of signs of Lithuanian
particularism should supposedly be broadened. Returning to what we referred to
as the objective aspect of the phenomenon of particularism, we must pay attention
to the existence of two very important legal institutions which determined the
separate identity of the Grand Duchy of Lithuania – the Lithuanian Statute and
Tribunal. Although the existence of both institutions itself has been already given
due consideration80, it seems that the subjective aspect of the problem (despite
being mentioned in science81), has not been examined thoroughly yet. What we
mean is to analyze demands of the dietines referring to the given matter.
The question of the organisation and functioning of the judiciary system of
the szlachta is one of the most frequently addressed issues in the instructions of
Lithuanian dietines. The szlachta at dietines were interested in a wide spectrum
of problems connected with the organisation and functioning of courts and the
Lithuanian Tribunal such as the order of process acts, the appointment of deputies, the execution of sentences, the division of competence between the szlachta
courts and royal court, etc. An issue of greatest importance to Lithuanians was the
questioning of the competence of the Tribunal by the zadworny [in curia] general
court. This question was raised in the instructions about fifty times. Dietines complained about bringing cases falling under the jurisdiction of the Tribunal to the
zadworny [in curia] court. Another objection concerned the passing of judgment
by the zadworny [in curia] court in cases where court verdicts had already been
announced i.e. by the Tribunal82. Sometimes people attempting to undermine the
79
More compare: Томаш АМБРОЗЯК, Отношение литовских сеймиков к передачи Трубчевска Московскому государству в 1645-46 гг., [in:] Ваенныя трыумфы эпохі Вялікага княства
Літоўскага: зборнік навуковых прац (in print).
80
Compare for example: Juliusz Bardach, Statuty litewskie w ich kręgu prawno-kulturowym,
[in:] idem, O dawnej i niedawnej Litwie, Poznań 1988, p. 67.
81
H. Wisner, Naprawa państwa, pp. 43–44.
82
More compare: Tomasz Kempa, Trybunał litewski w obronie wolności wyznaniowej w końcu
XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, Zapiski Historyczne, vol. 76: 2011, no. 2, pp. 29–50.
[635]
101
competence of the Tribunal and bringing their cases to royal courts were threatened with punishments.
In this perspective the question of the conflict of competence between the
Tribunal or other Lithuanian courts and their Polish counterparts seems to be of
secondary importance83. Moreover, whereas the demands concerning questioning competences of the Tribunal by royal courts appear throughout all the period
discussed in the article, the conflicts with the Polish counterparts are marked by
certain dynamics – the most intensive periods are the second and the fifth decade
of the 17th century. In other periods of time, demands of this kind appear rather
rarely.
The functioning of the Statute itself was given relatively less attention in the dietines instructions and was usually referred to in the context of its “improvement”,
which is an interesting proof of the vitality of this legal institution. Thus, it seems
that a detailed and in-depth analysis of the dietines’ demands concerning both the
Statute and the Lithuanian Tribunal would be a precious complementation of the
research hitherto conducted.
Other issues worth looking at are the questions of foreign policy. Arkadiusz
Czwołek underlined the disproportions in the extent of the Lithuanian interest in
individual directions of foreign policy84. Similar disproportions are also reflected in
the content of the instructions of the dietines. While demands referring to various
aspects of the relations with Muscovy appear in the instructions about two hundred fifty times and relations with Sweden over two hundred, contacts with Turkey
and the Crimean Khanate drew attention of the dietines just about one hundred
fifty times. The remaining directions of foreign policy appear in the Lithuanian instructions even less frequently. The relations with Prussia were referred to seventy
times (much of which concerns local issues, e.g questions of trade), relations with
Courland thirty times, and France was mentioned in the instructions only thrice.
Not only is the significant character of the Muscovite direction of foreign policy
indicated by the quantitative analysis of the content of instructions, but also by the
rhetorics used towards various neighbours of the Rzeczpospolita. Herein, contrast
in the Lithuanian attitude can be clearly noticed – two states strikingly differ from
others. One of them is Turkey, often referred to as the “enemy of the holy religion”,
the “enemy of the Cross” or simply “pagans”, the other – the Muscovite State, frequently defined as an “enemy” and labeled as “faithless”. Interestingly, such sharp
rhetoric was not so eagerly used in referring to relations with Sweden despite even
the long and exhaustive war. However, whereas demands concerning Sweden or
Muscovy were quite extensive, the question of the Turkish military threat was nor-
83
A.B. Zakrzewski, Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego, pp. 265–266.
Arkadiusz Czwołek, Spory w rodzinie. Polsko-litewskie dyskusje i polemiki wokół interpretacji zapisów Unii Lubelskiej w czasach Zygmunta III, [in:] Праблемы інтэграцыі і інкарпарацыі,
p. 302.
84
102
[636]
mally expressed in general terms and reaching “mutual agreement” with the Polish
Crown was recommended. Naturally, there were exceptions to the rule85.
As far as foreign policy is concerned, we come across another curious phenomenon. In the light of the relations with Muscovite and Sweden we may differentiate two types of factors: the ones which favoured further integration and the
ones which disintegrated the union or, less firmly speaking, led to Polish-Lithuanian conflicts. Paradoxically, in case of both policy directions the factors coexisted
and can be traced in the content of the dietines’ instructions. On the one hand, we
can easily notice a specific evolution of attitudes of dietines during the war with
Muscovy (1609–1618), since they gradually started to require concrete and joint
actions with the Polish Crown against the common enemy86. On the other hand, as
mentioned above, the problem of the belonging of Smolensk and Trubchevsk gave
rise to serious tensions in the relations between the Grand Duchy of Lithuanian
and the Crown. As far as the policy towards Sweden was concerned, the territorial
situation of Livonia forced the Poles and Lithuanians to cooperate to protect the
province, but on the other hand it was also a source of conflicts connected with the
distribution of the burdens.
Besides, it seems to be an interesting idea to conduct a comparative analysis of
the Crown dietines and the Lithuanian dietines concerning their involvement in
various directions of foreign policy. In other words, the question to examine would
be whether the Crown was more concentrated on foreign policy with territories
adjacent to Poland while neglecting more distant areas.
Another question possible to include into the catalogue of signs of Lithuanian
particularism which requires thorough analysis are the financial claims presented
in the instructions87. In this case it would also be useful to carry out a compara85
For example, most Lithuanian dietines in 1646 objected to the plans of Władysław IV – the
instruction of Braslaw [“instrukcja brasławska”]: BCzart., TN 140, no. 59, fol. 204; the instruction
of Brest [“instrukcja brzeska”]: BPAU-PAN, manuscript 365, fol. 127; the instruction of Hrodna
[“instrukcja grodzieńska”]: BCzart., TN 140, no. 60, fol. 209–210; the instruction of Lida [“instrukcja lidzka”]: BPAU-PAN, manuscript 365, fol. 155; the instruction of Minsk [“instrukcja mińska”]:
ibid., fol. 132; the instruction of Navahrudak [“instrukcja nowogródzka”]: BCzart., TN 140, no. 113,
fol. 429; the instruction of Slonim [“instrukcja słonimska”]: BPAU-PAN, manuscript 365, fol. 160;
the instruction of Wiłkomierz [“instrukcja wiłkomierska”]: BCzart., TN 140, no. 58, fol. 193-194; the
instruction of Trakai [“instrukcja trocka”]: ibid., TN 143, no 162, fol. 687–688.
86
More compare: Томаш АМБРОЗЯК, Внешняя угроза как катализатор интеграционных
процессов: на примере отношений литовской шляхты к Польской Короне во время войны Речи
Посполитой с Россией 1609–1618 гг., [in:] Фундаментальные науки и пути становления и развития новой экономики России. Труды международной научно-практической конференции
с элементами научных школ, ч. 1, ред. Вячеслав М. ГЕРАСИМОВ, Москва 2013, pp. 6–9; idem,
Отношение литовских сеймиков к Смуте и интервенции Речи Посполитой в Москве (1604–
–1618), [in:] Смута как исторический и социокультурный феномен. Материалы Всероссийской научной конференции 22–23 апреля 2013 г., Москва 2013, pp. 179–185.
87
Such an analysis was only party made; comp. A. Czwołek, Spory w rodzinie, pp. 306–311;
the author underlined numerous claims put forward by Lithuanians (including financial claims),
concerning the insufficient involvement in the common military venture.
[637]
103
tive analysis of the Crown and Lithuanian dietines. It would be interesting to find
the answer to the question to what an extent dietines were eager (at least verbally)
to share the financial burden to cover the expenses connected with the common
needs of the state.
Apart from the research suggestions provided above, it would be useful to address other questions which would allow us to look at Lithuanian particularism
from a different perspective. The question that arises from our reflections above is
to what extent the phenomenon discussed here was of a negative character. By this
category we certainly do not mean forming any value judgments (such as indicating its positive or negative consequences). It should be rather defined as rejecting
any actions treated as real or even potential attempts to limit the rights of the
Grand Duchy of Lithuania or the Lithuanian szlachta. As can be seen, the most insistent and unanimous demands of Lithuanian dietines (e.g. in case of the conflict
over the appointment of the bishop of Vilnius or conflicts of competence between
the Lithuanian and Crown Tribunals) were usually caused by non-Lithuanian factors (decisions of the king or the Crown Tribunal).
However, even if it may be difficult to determine a single and direct cause of
the individual Lithuanian demands, it seems that to a large extent they constituted
an attempt to eliminate divergences between the factual state and the ideal (as
it was assumed by the authors of sources). For example, a great part of dietines’
demands that the king reside in the Grand Duchy of Lithuania every third year
appear to be of this kind88.
Naturally, there are also examples of the “positive programme” – demands
which were not merely a reaction against actions undertaken by other actors, but
could have been formulated by the Lithuanians themselves. An interesting example may be the instruction of Minsk of 1615 in which it was acknowledged that the
previous seym headed by a Lithuanian Aleksander Korwin Gosiewski had been
only a convention, not fulfilling the features of seym. As a result, the Lithuanians
demanded that the representative of the Grand Duchy of Lithuania for the position
of marshall be elected again and called to all Lithuanian envoys for a unanimous
position on the issue89. The justification for such an interpretation was the fact that
the former seym, held in December 1613, had been called as extraordinary.
88
For example, the instruction of Wiłkomierz [“instrukcja wiłkomierska”] of 1600 (RNB,
Ф. 971, Oп. 2, the collection of autographs 133, no. 41, fol. 125), where it said: “constitutią seymową
warowano iest, że Je[g]o Kr[ólewska] M[ość] dwie lecie w Polszcze, a trzeci rok w W[ielkim]
X[ięstwie] Lit[ewskim] mieszkać ma, czemu ysz się dosyć nam od Je[g]o Kr[ólewskiej] M[ości] nie
dzieie gdyż od kilku lat w tym państwie naszym bywać Je[g]o Kr[ólewska] M[ość] nie raczy” [“yet
the seym constitution stipulateth that His King’s Majesty shall dwell two years in Poland and the
third year in the Grand Duchy of Lithuania, His Majesty, alas, neglecteth this duty as for several
years Him deigneth not to abide in this state of ours” – transl. T.A.] or the instruction of Navahrudak
[“instrukcja nowogródzka”] of 1618 (AGAD, AR II, book 701, fol. 5), in which the king was asked
“aby prawom dosyć czyniąc w Wielkim X[ięs]twie Litewskim przemieszkiwać raczył” [“to deign to
abide in the Grand Duchy of Lithuania, thus obeying laws” – transl. T.A.].
89
104
[638]
Another issue worth examining is the question to what an extent Lithuanian
particularism was directed against the Polish Crown, or was it rather an attempt to
protect Lithuanian interests and construct (or at least maintain) their own identity,
not inevitably directing itself against anyone. In other words, it would be interesting to examine whether particularism was only a “defence” or rather a way of “realisation” of Lithuanian own interests.
Moreover, it needs to be underlined that Lithuanian particularism might not
have been directed exclusively against the Polish Crown. Previous researches have
accentuated the multilevel character of szlachta’s identity90. Apart from the notion
of unity of the szlachta of Rzeczpospolita as a whole and a feeling of belonging to
one big community of the szlachta of the Grand Duchy of Lithuania, members of
that estate may also had a local identity, namely a kind of bond with their territory, voivodeship or district; at the same time, all those identities not necessarily
contradicted each other.
As for the activity of dietines, it is obvious that they also played a significant
role in the functioning of local self-government resolving a lot of various local
issues. Besides, they were also the places where local interests and needs were formulated, articulated and put into action. The evidence for this are various demands
included in instructions which concerned the problems of a given district. However, apart from the issues, which we may call as self-governmental (such as the election of officials, organisation of fairs, requests to confirm grants for monasteries,
etc.) there are also demands directed against other districts. For example, the dietine of Trakai in 1628 accused “Ich M[oś]ci Panów Braci obywatelów W[ielkieg]o
X[ięstw]a Litt[ewskiego] w powiatach niektórych” [„Gentlemen Brothers, citizens
of the Grand Duchy of Lithuania from certain districts” – transl. T.A.], that “żyiąc
w pokoiu immisceribus patriae porównać się z nami w podatkach nie chcą” [„yet in
one motherland living in peace, they desire not to equate with us as far as taxes are
concerned” – transl. T.A.], ordering their envoys that they “się do żadnych (ieśliby
iakie dalsze następowały kontribucye) pociągać nie dali, ażby się nam w tey mierze
satisfactia stała” [„shall object to any taxes be them administered, as long as we are
settled in that matter” – transl. T.A.]91.
It seems that here we encounter some terminological difficulty. How should
the phenomenon presented above be named? Should we refer to it as “particularism” either? If so, should we define it as “regional/district particularism”, in parallel
to the term “Lithuanian particularism”? Or should we rather use the term “regionalism”? Moreover, what criteria should we use to differentiate both phenomena
90
Juliusz Bardach, Wieloszczeblowa świadomość narodowa na ziemiach litewsko-ruskich Rzeczypospolitej w XVII–XX wieku, [in:] Krajowość – tradycje zgody narodów w dobie nacjonalizmu. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej w Instytucie Historii UAM w Poznaniu, (11–12 maja
1998), ed. Jan Jurkiewicz, Poznań 1999, pp. 11–34.
91
[639]
105
– Lithuanian particularism and regional/district particularism or regionalism (depending on how we decide to call it)?
Another issue worth considering is the explanation (as far as it is possible) of
reasons for the individual demands put forward by dietines. It would be interesting to analyse to what extent the Lithuanian claims, even those directed against
the Crown or “brothers from the Crown”, were in fact determined by other factors,
not necessarily connected directly with the problem discussed. Various “Lithuanian” claims could result from the competition between the pro-king party and the
opposition, tensions among various factions of magnates or conflicts on the line
magnates – the szlachta. That phenomena can also be observed in other periods
beyond the scope of interest of this paper (which concentrates on the reigns of
Sigismund III and Władysław IV). For instance, Tomasz Kempa underlined that
in the 1560s differences of opinions concerning the conclusion of the union with
the Crown were “a result of other differences dividing Lithuanian society” [transl.
A.Ch.], particularly in terms of the rivalry between the Radziwiłłs and the Chodkiewicz family92. Besides, sometimes the motives of Lithuanian demands were even
more prosaic. Despite the obvious fact of formulating by some Lithuanian dietines
the demands that the king reside every third year in the Grand Duchy of Lithuania93 (though neither ferociously nor particularly often), a purpose of similar claim
expressed after the death of Stephen Bathory (who had a well-known predilection for residing in Hrodna) could be rather to reduce the time the king spent in
Lithuania, since at the same time complaints about the financial problems were
made94.
What is more, the phenomena discussed here need to be approached dynamically. We cannot forget that the time under analysis embraces 60 years, therefore
the exact time perspective should be maintained. During the sixty-year period
some problems formerly expressed disappear or cease to be relevant, whilst other issues arise. For example, the question of the territories incorporated into the
Polish Crown at the seym of Lublin, which was prioritised by the Lithuanian elite
during the first three interregna95 and included for example in the list of demands
expressed in the instruction of Samogitia for the coronation seym of Sigismund
III96, disappeared from the list of claims put forward by Lithuanian dietines at the
beginning of Sigismund III’s reign. From that time onwards the Lithuanians would
92
Tomasz Kempa, Konflikty w elicie politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI wieku (do
1569 roku) a kwestia unii polsko-litewskiej, [in:] Праблемы інтэграцыі і інкарпарацыі, pp. 42–58.
93
H. Wisner , Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego, p. 265.
94
„Bo tesz skarb nasz dobrze mniejszy za odeszcziem Wołynia i Podlaszia” [“as our treasury
dwindled due to the loss of Volhynia and Podlachia” – transl. T.A.]; cited after: A.B. Zakrzewski,
Szlachta Wielkiego Księstwa Litewskiego, p. 261.
95
Henryk Lulewicz, Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588,
96
106
[640]
refer to the issue of the territories lost in 1569 only as a reason to reject a financial
contribution to Tatar gifts.
If we were to narrow down the topic only to Lithuanian-Polish conflicts, it
would be useful to attempt to create a kind of “diagram” of mutual relations taking
into account separate problems in a chronological aspect, examining whether it is
possible to observe any regularities in that area. It would be particularly interesting to ponder whether we deal with the development of integration or rather the
increase in conflicts between Lithuania and the Crown. Furthermore, the role and
significance of integrative factors should be underlined. Let us mention the previously indicated external threat or the functioning of the parliamentary mechanism
itself, where on the one hand issues important for the whole Rzeczpospolita were
debated at dietines (i.e. through royal instruction); still, various local problems
were discussed at the seym (at the central level). We should also note the role of
Polish Crown as a model for the Grand Duchy of Lithuania and claims made by
Lithuanian dietines (even if not particularly often) aimed at employing various
solutions from the Crown97.
The demand for the dynamic examination of the phenomenon of particularism has been presented earlier on the basis of the analysis of the use of the term
“rzeczpospolita” in Lithuanian dietines’ instructions. While at the end of the 16th
century within the terminology of the sources still the own Lithuanian perspective
prevailed, in the 17th century we can clearly notice the phenomena of favouring the
term “rzeczpospolita” and articulating the common character of Polish-Lithuanian
state. The analysis has also demonstrated the increase of the frequency of the term
“rzeczpospolita” as well as serious alterations in the relation between the number
of uses of the term “rzeczpospolita” and names referring to the Grand Duchy of
Lithuania. Additionally, an increase of quantity of terms such as “Rzeczpospolita
nasza” [“our Rzeczpospolita” – transl. A.Ch.] and “Rzeczpospolita ojczyzna nasza”
[“Rzeczpospolita – our motherland” – transl. A.Ch.] together with some critical
moments in relations with the Crown have been noticed98. It would be interesting
to examine how the phenomena noticed in the terminology corresponds with the
content of the instructions.
Another problem worth considering is to what an extent the phenomenon of
Lithuanian particularism was exceptional in the whole Rzeczpospolita. Certainly,
the complexity of that multi-ethnic state should not be ignored, which precludes
treating it only in terms of Polish-Lithuanian dualism. It seems that few elements
attributed by researches as symptoms of “Lithuanian particularism” were typical
exclusively of the Grand Duchy of Lithuania.
97
For example, establishing the institution modelled on the Radom Committee, appointed to
control the expenses of the treasury, introducing the institution of a quarter or increasing the head
tax for Jews.
98
More comp. Tomasz Ambroziak, Rzeczpospolita w litewskich instrukcjach sejmikowych w latach 1587–1648. Próba analizy terminologicznej, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 65: 2013,
no. 2, pp. 191–214.
[641]
107
Moreover, we also need to return to the previously mentioned objective meaning of the analysed term and consider the conception of particularism of feudal law. Thus, it seems clear that we are able to indicate within Rzeczpospolita
a number of territories diversified from a legal point of view. Obvious examples
of such diversity are both Royal Prussia and Ruthenian lands, incorporated into
Polish Crown in 1569. Finally, Livonia and the Piltene region were also a specific
part of the Rzeczpospolita.
However, not only is our suggestion a result of analysis of the objective meaning of the term “particularism”, but it also stems from its subjective aspect, since
in this case we happen to notice some interesting parallels. Taking into consideration the attitude of the szlachta to the common Polish-Lithuanian state, it needs
to be underlined that in all of the aforementioned territories we may notice (to a
greater or lesser degree) some form of awareness of distinction from other parts
of the Polish Crown or Rzeczpospolita as a whole. What is more, every dietine to
some extent debated its own problems and articulated its own (sometimes selfish)
interests, willing to defend them if necessary.
It seems that comparative research should be employed here, for both differences and similarities of political attitudes among szlachta members, manifested
in their political activity, could be revealed. It would be crucial to present both
the phenomena which were common for different parts of the Rzeczpospolita and
those which were specific only for the Lithuanian identity. The attitude of Lithuanian and Crown dietines to various problems could be compared, some elements
of which have been discussed in this paper – such as the readiness to finance the
needs of the Rzeczpospolita and to bear various burdens for the sake of the state.
In connection with limited Lithuanian interest in foreign policy issues (aforementioned concentration on relations with Sweden and Muscovy), we might compare
the degree of interest and attitude of individual dietines to its various directions,
considering any possible parallels in this matter. Another issue worth considering
would be the comparison of the degree of involvement of individual dietines in
solving problems concerning the whole Rzeczpospolita on the one hand, and articulating their own local interests and resolving local issues on the other.
To recapitulate, it seems that despite the fact that the term “Lithuanian particularism” belongs to the most fundamental terms in the research on the history
of the Grand Duchy of Lithuania and the Polish-Lithuanian relations during the
times of the Polish-Lithuanian Commonwealth, it still needs in-depth research.
There exist many valuable detailed studies, but appropriate methods allowing us
to carry out an objective analysis and describe the phenomenon of the Lithuanian
particularism, its scale and characteristic features as well as the similarities and
differences in Polish and Lithuanian political culture have not been developed yet.
Another problem is that researchers sometimes tend to concentrate excessively on
negative aspects of the Polish-Lithuanian relations.
108
[642]
Finally, frameworks for Lithuanian particularism should be created in order
to evaluate the phenomenon objectively, neither undervaluing nor overestimating
it. Further detailed research should allow us to look at the problem of Lithuanian
particularism and Lithuanian identity as a whole in a new light. Let us hope it
would help us conduct the complete and objective evaluation of the Polish-Lithuanian relations in the early modern period.
Translated from Polish by Agnieszka Chabros and Tomasz Ambroziak
O POTRZEBIE NOWEGO SPOJRZENIA NA KWESTIĘ
PARTYKULARYZMU LITEWSKIEGO
W OKRESIE PANOWANIA ZYGMUNTA III I WŁADYSŁAWA IV
Streszczenie
Słowa kluczowe: Rzeczpospolita Obojga Narodów, Wielkie Księstwo Litewskie, stosunki
polsko-litewskie, kultura polityczna, regionalizm, tożsamość polityczna, instrukcje sejmikowe
W niniejszym artykule dokonano krytycznej oceny osiągnięć badań nad kwestią partykularyzmu litewskiego i przedstawiono szereg postulatów dotyczących możliwości nowego spojrzenia na omawiane zagadnienie w okresie panowania dwóch pierwszych Wazów.
Wydaje się, że wciąż istnieje potrzeba prowadzenia szczegółowych studiów nad wskazaną
problematyką, obejmujących wypracowanie dokładnej definicji, ocenę jego skali i analizę
cech charakterystycznych zjawiska partykularyzmu litewskiego. Ważnym aspektem poruszonej problematyki są również badania komparatystyczne mogące wskazać podobieństwa
i różnice w postawach szlachty koronnej i litewskiej oraz ich stosunku do wspólnego państwa. Należy także zwrócić uwagę na częstotliwość i dynamikę konfliktów polsko-litewskich, a także dokonać analizy ilościowej wysuwanych przez sejmiki litewskie postulatów.
[643]
109
ÜBER DIE NOTWENDIGKEIT EINES NEUEN BLICKS AUF DIE FRAGE
DES LITAUISCHEN PARTIKULARISMUS WÄHREND DER REGIERUNGSZEIT
SIGISMUNDS III. UND WŁADYSŁAWS IV.
Zusammenfassung
Schlüsselbegriffe: Republik beider Nationen, Großfürstentum Litauen, polnisch-litauische Beziehungen, politische Kultur, politische Identität, Regionalismus, Landtagsinstruktionen
Der vorliegende Artikel liefert eine kritische Analyse der Forschungsergebnisse zur
Frage des litauischen Partikularismus und stellt eine Reihe von Postulaten für einen neuen
Blick auf das besprochene Problem während der Regierungszeit der beiden ersten WasaHerrscher auf. Anscheinend besteht nach wie vor Bedarf an detaillierten Studien zu dieser
Problematik, einschließlich der Erarbeitung einer genauen Definition, der Einschätzung
des Umfangs und der Analyse der charakteristischen Eigenschaften des litauischen Partikularismus. Bedeutsam für die angesprochene Problematik sind zudem vergleichende
Untersuchungen, welche auf Ähnlichkeiten und Unterschiede in den Einstellungen des
polnischen und litauischen Adels sowie auf ihre Haltung zum gemeinsamen Staatswesen
hinweisen könnten. Darüber hinaus ist auf die Häufigkeit und Dynamik polnisch-litauischer Konflikte hinzuweisen, und eine quantitative Analyse der von den litauischen Landtagen erhobenen Postulate durchzuführen.
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.18
WIESŁAW DŁUGOKĘCKI (Gdańsk)
OBSERVATIONES UEBER DIE ELBINGSCHE EINLAGE
UND DES NOGATHSTROMS
DES BÜRGERMEISTERS FABIAN HORN ALS QUELLE
ZUR ERKENNTNISS DER BESIEDLUNGS- UND WASSERVERHÄLTNISSE
IM NORDÖSTLICHEN TEIL DES GROßEN WERDERS
IM 17. JAHRHUNDERT*
Schlüsselworte: Frühneuzeitliches Elbing, Elbinger Weichbild, städtische Wasserwirtschaft,
Besiedlung von Überflutungsgebieten, städtische Finanzen; Überflutungen
In der ersten Hälfte des 14. Jh.s führte der Deutsche Orden eine intensive Kolonisierungstätigkeit im Grossen Werder, indem er neue Zinsdörfer für Bauern
gründete oder die bereits vorhandenen reorganisierte, verbunden mit dem Bau
eines Hochwasserschutz- und Entwässerungssystems1. Die Alte Stadt Elbing, die
im Weichseldelta ein Gebiet besaß, das 2 Kulmer Meilen lang und breit, zwischen
den Flüssen Elbing im Osten, Paute (seit der zweiten Hälfte des 16. Jh.s Nogat,
heute Alte Elbinger Nogat genannt) und dem Nebenfluss Kleine Paute (heute nicht
mehr vorhanden) im Süden und dem Frischen Haff im Norden gelegen war, nahm
an diesem Prozess in einem entschieden geringeren Ausmaß teil. Die Westgrenze von dem altstädtischen Patrimonium verlief dagegen fast parallel zum Fluss
Tiege (poln. Tuja, Tuga). An dem am höchsten gelegenen Westende des Gebietes gründete die Stadt vier Zinsdörfer (Fürstenau, poln. Kmieciń; Großmausdorf,
poln. Myszewo; Kleinmausdorf, poln. Myszewko; Lupushorst, poln. Lubstowo)
und den Hof Krebsfelde (poln. Rakowiska), die vor dem Hochwasser mit einem
Deich geschützt wurden, der auf dem Gebiet des Deutschen Ordens bei dem Dorf
Halbstadt (poln. Półmieście), in gewisser Entfernung vom Flussbett der Nogat begann, dann am linken Ufer von Stubische Lache (poln. Stobieńska Łacha) entlang,
bis zum Gletscherstausee Koll (ohne poln. Bezeichnung), südlich des Dorfes Stuba
(poln. Stobna) verlief2.
*
Für die Hilfe bei der Kollation des Quellentextes bedanke ich mich beim Priester Prof. Wojciech Zawadzki.
1
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, hrsg. v. Marian Biskup, Roman Czaja, Warszawa 2008, S. 201, 484–485.
2
Siehe: Historia Elbląga, Bd. 1: (do 1466 r.), hrsg. v. Stanisław Gierszewski, Andrzej Groth,
Gdańsk 1993, S. 189–190, 196–197.
112
Wiesław Długokęcki
[646]
Das Gebiet zwischen diesem Deich, der Wał Wielkożuławski (dt. der Großwerderische Hauptdeich oder Hauptdamm) genannt wurde, und dem sich herausbildenden niederen Verlauf der heutigen Nogat, die im Laufe der 14.–15. Jh. (endgültig 1483) aus zwei Wasserläufen – Weisse Lache (poln. Biała Łacha) und Sure
entstand3, wurde wirtschaftlich nicht genutzt und als Wasser- und Eisstaubecken
für Frühjahrshochwasser und -eiswanderung aus der Nogat diente, was ein niedrigeres Wasserniveau in dem Fluss ermöglichte und damit Hochwasser zu vermeiden erlaubte. Mit der Zeit begann man sie Einlage (poln. Einlaga) zu nennen, mit
einer Einteilung in die geringfügige Marienburger Einlage (poln. Malborska Einlaga) und die viel größere Elbinger Einlage (poln. Elbląska Einlaga), die sich übrigens wegen des Landzuwachses von der Seite des Frischen Haffes vergrößerte4.
In den Jahren 1563–1565 wurde das bisher sumpfige und hauptsächlich mit
Erlenwald bewachsene Gebiet zwischen den Wiesen, entlang des linken Ufers des
Flusses Elbing und des Kraffohlkanals (poln. Kanał Krafulski; Kanał Jagielloński)
vom Osten und vom Norden, der Nogat vom Westen und der Alten Elbinger Nogat
vom Süden (beinahe fast 147 Hufen), dt. Ellerwald genannt (ohne poln. Namen),
unter den Grundbesitzern in der Stadt in 435 Grundstücke (Erbe) geteilt. Der Entwurf der neuen Ortschaft entsprach der Alten Stadt. Es wurden hier 5 Hauptwege
(s.g. Triften) angelegt, die der Anfang von 5 Ortschaften wurden5.
An die Rodung dieses Gebietes, die einige Jahrzehnte lang dauerte, so wie an
das Aufbauen des Hochwasserschutz- und Entwässerungssystems, das heißt eines
Deiches am linken Ufer der Nogat von Klementsfähre (poln. Klimont) bis Zeyer
(poln. Kępki), so wie auch an Entwässerungskanälen und –gräben entlang, machten sich Elbinger Bürger selbst heran, oder auch die Pächter, meistens Mennoniten, Windschöpfmühlenwerke zu bauen wussten6.
Da das Gebiet von Ellerwald tiefer als die Einlage lag, ist ihre Rolle als Staubecken, das einen Überschuss von Wasser und Eis aus der Nogat aufnahm und
dadurch den bereits bewirtschafteten Ellerwald vor Hochwasser schützte, noch
3
Siehe: Max Toeppen, Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1893, S. 29–31.
Michael Gottlieb Fuchs wird auf ursprüngliche Bedeutung des Namens aufmerksam: „Einlage
[...] [ist] der Damm, der in das Land eingelegt worden” (Michael Gottlieb Fuchs, Beschreibung der
Stadt Elbing und ihres Gebietes, Bd. 1, Elbing 1818, S. 433, Anm. 2). Siehe auch eine Wörterbuchsdefinition: Hermann Frischbier, Preussisches Wörterbuch. Ost- und westpreussische Provinzialismen
(weiter zit. FPrWb), Bd. 1, Berlin 1882, S. 168; Preussisches Wörterbuch. Sprache und Volkstum Nordostdeutschlands (weiter zit. ZPrWb), Bd. 2, Lfg. 4, bearb. v. Walther Ziesemer, Königsberg Pr. 1941,
S. 227.
5
M.G. Fuchs, op.cit., Bd. 3, Abt. 3, Elbing 1832, S. 226–233; Eugen Gustav Kerstan, Die Geschichte des Landkreises Elbing. Auf wissenschaftlicher Grundlage (Elbinger Heimatbücher, Bd. 1),
Elbing 1925, S. 199–200. Zur Zeit tragen einzelne Triften folgende Namen: Władysławowo (I Trift),
Adamowo (II Trift), Kazimierzowo (III Trift), Janowo (IV Trift), Józefowo (V Trift).
6
M.G. Fuchs, op.cit., Bd. 3, Abt. 3, S. 233; E.G. Kerstan, op.cit., S. 200–201. Nach Wim
P. Blockmanns werden die Windschöpfmühlenwerke im Holland circa 1415 eingesetzt (Wim
P. Blockmanns, Der holländische Durchbruch in der Ostsee, [in:] Der Hansische Sonderweg? Beiträge
zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte der Hanse, hrsg. v. Stuart Jenks, Michael North (Quellen und
Darstellungen zur hansischen Geschichte, Bd. 39), Köln–Weimar–Wien 1993, S. 50).
4
[647]
Observationes ueber die Elbingsche Einlage und des Nogathstroms...
113
mehr gewachsen. Den Einwohnern und Grundstückbesitzern in Ellerwald lag es
daran, dass diese Funktion der Einlage nicht geändert wird.
In der Elbinger Bibliothek befindet sich eine Handschrift mit der Signatur Rkps
271/IV, auf Büttenpapier mit Wasserzeichen, die 26 Blätter je 36,6 x 21,7 cm zählt,
mit einem Rand von 5 cm Breite, gebunden in einer mit grauem Leinen überzogenen Pappe. Früher war sie in der Universitätsbibliothek der Nicolaus-Copernicus-Universität in Thorn, die 1945 einen Teil der Sammlung der Stadtbibliothek Elbing als Leihgabe übernahm, aufbewahrt. Auf dem Blatt 1 gibt es Eigentumszeichen: einen Stempel der Universitätsbibliothek in Thorn und der Stadtbibliothek
Elbing. Es fehlt ein Stempel der Stadtbibliothek Elbing. Möglicherweise gehörte
sie nie ihrer Sammlungen an7. Die Handschrift trägt den Titel „Observationes
ueber die Elbingsche Einlage und des Nogathstrohms, wie connotation der Weichsel-, Nogath- und Haffbrüche durch Fabian Horn aussencaemmerer theils in seinnem amte, theils auch nachmahls zusammen getragen und der posteritaet zur
nachricht in die aussencaemmerlade geliefert worden. Anno 1690 den 15 November“. Sie ist kein Autograf, sondern, wie es aus dem Vermerk auf der Titelseite zu
entnehmen ist, eine von Abraham Grübnau im März 1785 gefertigte Kopie.
Abraham Grübnau (1740–1823), ein Elbinger Brauer und Kaufmann, ein
Sammler von Urkunden und Handschriften, von denen er viele abschrieb, so wie
auch mit der Geschichte der Stadt Elbing und ihres Landgebietes verbundenen
Büchern8. Die Kopie wurde höchstwahrscheinlich nach einem Autograf des Verfassers gefertigt. 1777 zerstörte ein Brand das Stadtarchiv sehr weitgehend. Infolge
von Diebstählen und Zerstreuung gelangen die sichergestellten Archivalien auf
verschiedenen Wegen in Privathände, u.a. auch in die Grübnaus9. Es kann angenommen werden, dass er damals zum Besitzer des Werkes Horns wurde.
Im Staatsarchiv in Danzig, in der Sammlung „Rękopisy Elbląskie“, gibt es die
Handschrift mit der Signatur 446 (ehemalige Signatur H.18), die Samuel Gottlieb
Fuchs (1726–1797), einem Elbinger Sekretär und Ratsherrn und auch Historiker
gehörte, in der sich auch eine Abschrift von „Observationes“ Fabian Horns befindet. Aus der Handschrift kann man folgern, dass sie auch aus der zweiten Hälfte
des 18. Jh.s stammt10.
Fabian Horn (geb. 1631, gest. am 3. Juli 1692) war ein Sohn des Ratsherrn
Heinrich Horn (gest. 1652). 1635 wurde er in die 7. Klasse des Elbinger Gymnasi-
7
Siehe: [Leonhard Neubaur], Katalog der Stadtbibliothek zu Elbing, Bd. 2, Elbing 1894, Handschriftenabteilung, wo keine solche Handschrift verzeichnet wird.
8
Andrzej Groth, Grübnau Abraham, [in:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego (weiter zit. SBPN), Bd. 2: G–K, hrsg. v. Zbigniew Nowak, Gdańsk 1994, S. 127–128.
9
Siehe: Inwentarz zbioru „Rękopisy elbląskie”, bearb. v. Elżbieta Morcinek, Warszawa 1967,
S. VII.
10
Archiwum Państwowe w Gdańsku [Staatsarchiv Danzig] (weiter zit. APG), Rękopisy elbląskie
[Elbinger Handschriften] (weiter zit. RE), Sign. 492,446, S. 539–587; Marian Pawlak, Fuchs Samuel
Bogumił, [in:] SBPN, Bd. 1: A–F, hrsg. v. Stanisław Gierszewski, Gdańsk 1992, S. 447.
114
[648]
ums eingetragen. Er studierte an der Universität in Königsberg (1647) und Jura in
Straßburg (1651)11.
Als Brauer gehörte er zu erst der Zweiten Ordnung (er war Schöffe) an und
ab 1665 war er Mitglied des Stadtrates. Er übte u.a. die Funktion des Vett-Herrn
(1668), des Außencämmerers (1670–1672) und des Landrichters (1676–1678) aus.
Seit 1681 war er Bürgermeister und hatte sogar gleichzeitig die Funktion des Präsidenten und Burggrafen (1685, 1692) inne. Gestorben ist er im Juli 169212.
Das Werk F. Horns, wie darauf bereits sein Titel hinweist, besteht aus zwei
Teilen. Der erste hat den Titel „Einlagiana“ und beinhaltet verschiedene Informationen über Einlage, der andere heißt „Ausbrüche“ und ist eine chronologische
Zusammenstellung der Auskünfte über den Schutzdeichbau und über Hochwasser
im Weichseldelta von 1288 bis 1690. Für das 13. Jh. und bis zu den Anfängen des
17. Jh.s entstand das Werk im Wesentlichen anhand von früheren Überlieferungen, u.a. von Caspar Schütz, Caspar Henneberger, Siegmund Meienreis, Gottfried
Zamehl13. Die Auskünfte, die die Hochwasserkatastrophen im 17. Jh. betreffen,
wurden dagegen wohl von Horn selbst anhand von amtlichen Unterlagen oder
eigenen Notizen gesammelt. Manche von ihnen sind sehr genau (1635, 1669, 1671,
1673, 1676, 1689-1690) und können zu sehr wichtigen Ergänzung derartiger Zusammenstellungen werden14.
„Einlagiana“ haben keinen einheitlichen Charakter. Sie beginnen mit Notizen
aus den Jahren 1603, 1605, 1607, 1610, die von Besichtigungen der Einlage durch
den Ausschuss des Stadtrates berichten. Sie betrafen das Unterhalten von manchen
Großwerder Dörfern und von Elbinger Lupushorst, die hier Weiden pachteten, der
Sommerdeiche und der darin eingebetteten Überfälle, d.h. Walleinschnitten oder
-senkungen, wodurch Wasser und Eis aus der Nogat in die Einlage floss. In den
Elbinger Quellen wurden sie als „Reihen“ oder „Reien“ (Einzahl: „Reie“, „Reihe“;
weibl.) bezeichnet. Im Sommer wurden sie mit einer Konstruktion aus Faschine
und Erde verschlossen, die im Herbst abgetragen werden konnte. Die Zahl und die
Standorte der Überfälle waren nicht festgelegt, vielmehr unterlagen sie im Laufe
des 17.–19. Jh. Änderungen, je nach Bedarf15.
11
Die Matrikel des Gymnasiums zu Elbing (1598–1786), Lfg. 1, hrsg. v. Hugo Abs (Quellen und
Darstellungen zur Geschichte Westpreußens, Nr. 19), Danzig 1936, Nr. 54, S. 97; Studenten aus Ostund Westpreussen an ausserpreussischen Universitäten vor 1815, bearb. v. Horst Kenkel (Sonderschriften des Vereins für Familienforschung in Ost- und Westpreussen e.V., Nr. 46), Hamburg 1981,
S. 469.
12
Krzysztof Mikulski, Urzędnicy miejscy w Elblągu w latach 1524–1772, Elbląg 2010, Nr. 41;
Max Toeppen, Die Elbinger Geschichtsschreiber und Geschichtsforscher in kritischer Uebersicht, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins, H. 32: 1893, S. 83. K. Mikulski (op.cit., S. 120, Anm.
210) teilt den 31. Juli als Datum des Todes von F. Horn mit. Nach Max Toeppen (Die Elbinger Geschichtsschreiber, S. 83) ist Horn dagegen am 3. Juli gestorben.
13
Siehe: M. Toeppen, Beiträge, S. 1–2.
14
Siehe: ibid., S. 1–2, 33–47.
15
M.G. Fuchs, op.cit., Bd. 1, S. 435; Bd. 3, Abt. 3, S. 63 u. Anm. 2; M. Toeppen, Beiträge, S. 25;
Christoph Eduard Rhode, Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und statistischer Hin-
[649]
115
Den zweiten Teil von „Einlagiana“ bilden Abschriften der Pachtverträge des
Bodens in der Einlage durch Abraham und Jacob Wiebe vom 16. Mai 1640 und
Sibrandt von Bergen vom 9. März 1643, für eine Zeit von 15 Jahren, mit genau
bestimmten Bedingungen, die u.a. Aufschütten von Deichen und Erhaltung der
Überfälle betrafen. „Einlagiana“ enthalten weiter Protokolle von Besichtigungen
in der Einlage aus den Jahren 1643, 1646 und 1652.
Tatsächlich begann der Ansiedlungsprozess etwas früher. Den Zustand der
Einlage geben zwei Karten des Gebietes der Stadt Elbing von Israel Hoppe aus
den Jahren 1632 und 1636 wieder16. Auf der ersten von ihnen wurden bei Robach
(poln. Robakowiec), dem linken Ufer der Nogat entlang, vier Namen eingetragen:
Wiebe, Kroecker, Preuß und Berger, wobei der letztere wahrscheinlich von der
Ortschaft Bergen gebildet ist17.
Nach den Verträgen folgen „gewisse Artikel“, die als Konsequenz von Klagen
der Einwohner von Ellerwalde, und auch von Großem Werder gegen Bodenpächter in der Einlage entstanden. Die Klagen betreffen die Unterhaltung der Deiche
in der Einlage, die nur Gebäude zu schützen haben, sonst sollten sie abgetragen
werden.
Der vorletzte, umfangreichste Teil von „Folgen die observationes [...]“ ist eine
Aufzeichnung der von Horn in der Einlage als Außenkämmerer gemachten Beobachtungen18. Der vorherrschenden Meinung zum Trotz äußerte F. Horn seine
Überzeugung, dass geschlossene Überfälle und Deiche der Einlage keine Ursache
der Hochwasserkatastrophen seien. Es ist vielmehr umgekehrt, denn das Hineinfließen des Wassers aus der Nogat in die Einlage bei offenen Überfällen eine Abschwächung des Flussstroms und in der Folge sein Zuschütten mit dem Sand verursache. Es sei auch eine Ursache der Eisstaus, die zur Deichunterbrechung und
Hochwasserkatastrophen führen. Für diese Stellungnahme sprechen empirische
Argumente: Zu Eisstaus und Hochwasserkatastrophen in ihrer Folge kommt es in
der Regel schon über der Einlage.
sicht, Danzig 1871, S. 9–10. Zum Begriff „Überfall“ (poln. „przewał“) vgl. Słownik języka polskiego,
hrsg. v. Witold Doroszewski, Bd. 7, Warszawa 1965, S. 428.
16
APG, Sign. V,65,365: „Elbinge die Stadt und was sie hat zu Land und Walt [...] anno 1632 per
Israelam Hoppium Elbingensem“ (weiter zit. Hoppe 1632); Sign. V,65,367: „Elbinga Borrusiae cum
suo Territorio, Israel Hoppe fec.1636“ (weiter zit. Hoppe 1636). Vgl. Jan Szeliga, Rozwój kartografii
Wybrzeża Gdańskiego do 1772 roku, Wrocław 1982, S. 81u. Anm. 71.
17
Rudolf A.H. Nordmann, Neulandbildung am Frischen Haff im letzten Halbjahrtausend, Danzig 1937, S. 34; Karl-Heinz Ludwig, Zur Besiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten. Die
Siedlungen der Mennoniten im Territorium der Stadt Elbing und in der Ökonomie Marienburg bis zur
Übernahme der Gebiete durch Preußen 1772 (Wissenschaftliche Beiträge zur Geschichte und Landeskunde Ost-Mitteleuropas, Nr. 57), Marburg/Lahn 1961, S. 53–54. Die Namen auf der Karte sind zur
Zeit sehr schlecht erkennbar.
18
Zum Bereich der Verpflichtunen, die mit diesem Amt verbunden waren, vgl. Edward Carstenn, Elbings Verfassung zu Ausgang der polnischen Zeit, [Danzig 1910], S. 32–33; Historia Elbląga,
Bd. 2, Teil 1: (1466–1626), hrsg. v. Andrzej Groth, Gdańsk 1996, S. 34.
116
[650]
Der Text wurde konstruiert in Form von miteinander verbundenen Schlussfolgerungen, die von dem Verfasser begründet, Fragen, die von ihm beantwortet
werden und Beobachtungen, die für seine Ansicht sprechen. Er hat polemischen
Charakter. Es gilt die Einwohner von Ellerwald und Marienburger Kleinem Werder (früher Fischauer, heute Elbinger Werder genannt) zu überzeugen, dass er mit
seiner Ansicht richtig liegt. F. Horn ist überzeugt, dass eine Erhöhung und Stärkung der Deiche der Nogat von Ellerwalder Seite das Schließen der Überfälle und
den Bau niedriger Deiche der Nogat vonseiten der Einlage ermöglichen würde.
Infolge dessen würde ein stärkerer Flussstrom Sand und Eis in das Frische Haff
führen, die Nogat würde wieder ein schiffbarer Fluss werden und die Einlage würde der Stadt höhere Einkommen bringen. F. Horn verfasste auch Regeln, deren Beachtung eine Erhaltung des Flussbettes in der Zukunft in einem wünschenswerten
Zustand ermöglichen wird.
Der letzte Teil betrifft Gespräche während der Beratung der Machtorgane der
Stadt Elbing über die Funktion der Einlage. Am 9. December 1671 kam es, bei der
Sitzung des Stadtrates und der Zweiten Ordnung zu einer Diskussion zwischen
dem Außenkämmerer F. Horn und dem Vogt, dem Vertreter des Zweiten Regiments. Der Vogt forderte ein Abtragen der Deiche und Überfälle in der Einlage.
Horn zählte Schäden auf, die solche Entscheidung bringen kann, doch ihm wurde
vorgeworfen, er wolle die Dorf- und nicht die Stadteinwohner begünstigen. Deswegen stellte er in der nächsten Sitzung beider Ordnungen erneut seine Ansicht
vor und begründete sie. Es hatte aber keine Folgen, denn im Herbst 1672 brachten
Vorsteher des Dorfes Ellerwald die Bitte vor, die Überfälle zu öffnen.
Es soll betont werden, dass F. Horn seine Ansicht auch mit ethischen Umständen begründete. Der abgelegte Eid verpflichtete ihn im Interesse der Stadt zu
handeln. Deswegen wollte er nicht die aus seinen Beobachtungen resultierenden
Schlussfolgerungen nur für sich allein behalten. Er griff in einen Streit mit den
Einwohnern von Ellerwald und dem Marienburger Kleinen Werder ein, indem er
seine Meinungen öffentlich machte. Die Angelegenheit blieb unentschieden. Horn
schrieb seine Ansichten nieder und überließ ihre Einschätzung den Nachkommen.
Fabian Horn hinterließ auch andere die Einlage betreffenden Unterlagen, die
sich in der Handschrift Samuel G. Fuchses befinden. Es sind u.a. „Informationen
wegen der werderschen tämme in ansehnung der Einlage, der posteriät zu gut verfaßet von herrn bürgermeister Fabian Horn“ und „Information über die geschehene zumachung des Zeyerschen Bruches; herr bürgermeister Fabian Horn de anno
1688 und 1689“19. Damit wird auf ein ständiges Interesse F. Horns für Angelegenheiten der Elbinger Einlage hingewiesen.
Eine Diskussion über Deiche und über das Funktionieren der Überfälle in
der Einlage, über ihre Bewirtschaftung, über die Sicherung eines entsprechenden
Hochwasserschutzes und der Schiffbarkeit der Nogat wurde auch im 17. und zu
19
APG, RE, Sign. 492,446, S. 309–321 (Nr. 36), 339–345 (Nr. 39).
[651]
117
Beginn des 19. Jh. geführt, und, da das Besitztum der Stadt Elbing an Preußen verpfändet wurde, auch mit der Teilnahme von Beamten und Spezialisten für Wassertechnik aus Königsberg. Die Diskussion wurde genau von Michael Gottlieb Fuchs
dargestellt20. Allmählich kam es auch im Laufe des 18. Jh.s längs des linken Ufers
der Nogat entlang zur Entstehung von Dörfern, von Robach (heute ein Teil von
Jazowa, zu dt. Einlage,) bis Zeyer. Es war die s.g. bebaute Einlage, im Gegensatz
zur unbebauten Einlage im Süden und im Westen von Robach, die weiterhin als
Staubecken diente, aus dem Wasser und Eis durch Überfälle ins frische Haff abgeführt wurden21.
* * *
„Einlagiana“ wurden zum Druck grundsätzlich nach der von Johannes Schultze vorbereiteten Textgestaltungsanleitung für das Herausgeben von deutschsprachigen Quellen seit dem 15. Jh. vorbereitet. Am Rande platzierte der Verfasser
zweierlei Notizen (Bemerkungen): die, die sich an größere Textsätze bezogen und
tatsächlich als Titel (Kopfzeilen) fungierten und die, die nur zum Unterstreichen
von einigen wesentlichen Sätzen dienten. Die ersten wurden im Haupttext, die
anderen dagegen im Textfußnoten unterbracht.
Aus dem Polnischen übersetzt von Wojciech Szreniawski
20
M. G. Fuchs, op.cit., Bd. 3, Abt. 3, S. 59–89.
Arthur Semrau, Die Siedlungen im Kammeramt Fischau (Komturei Christburg) im Mittelalter,
Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H. 44: 1936, S. 119–
–120; Gerhard Kling, Das Territorium der Stadt Elbing und die Elbinger Hospitalgüter bei der Preußischen Landesaufnahme von 1772/73, Bd. 2: Die Ortschaften der Elbinger Niederung (Sonderschriften
des Vereins für Familienforschung in Ost- und Westpreussen e.V., Nr. 83/2), Hamburg 1996.
21
QUELLENTEXT
15. November 1690
Elbing (Elbląg)
Materialen zur Geschichte der Elbinger Einlage aus den Jahren 1603–1672 gesammelt und zusammengestellt von Fabian Horn
Or. war höchstwahrscheinlich im Stadtarchiv auf dem Rathaus aufbewahrt und
ist nach 1777 infolge des Brandes des Stadtarchivs verloren.
Kop. 1: Biblioteka Elbląska (Stadtbibliotek Elbing), Hs. 271/IV, Bl.1–15r; Abschrift von 1785 von Abraham Grübnau, vermutlich aufgrund des Or.
Diese Handschrift ist auch im Internet unter der Adresse http://dlibra.bibliotekaelblaska.pl/dlibra/doccontent?id=1470&from=FBC zugänglich.
118
[652]
Kop. 2: Archiwum Państwowe w Gdańsku (Staatsarchiv Danzig), Rękopisy
elbląskie (Elbinger Handschriften), 492,446; Samuel Gottlieb Fuchs, Elbingensia, Bd.
3, S. 539–567; Abschrift vermutlich nach 1777 aufgrund des Or.
Druckvorlage: Kop. 1.
[Bl. 1]
Observationes
ueber die Elbingsche Einlage und des Nogath strohms,
wie auch
eine connotation der Weichsel-, Nogath- und Haffbrüche
durch
Fabian Horn aussencaemmerer
theils in seinnem amte, theils auch nachmahls zusammen getragen und der posteritaet zur nachricht
in die aussencaemmerlade geliefert worden
Anno 1690 den 15 November
Abraham Grübnau
copirt 1785 März
[Bl. 2]
Einlagianaa
Anno 1603
In der wedeverschreibung der Lupushorster1 und Neiteichsdorfer2 von der
wede, so zwischen der Schwarzen Lache3 und Zeyerschen Rodacker4 lieget, seindt
diese worteb: und sollen darüber alle die alten Nogahtreyen5 auf derselben wedec
unterhalten. Auch so öffters neue reyhen mehr eynreyssen würden, dieselbe wieder zu tämmen und erhalten.
Eodem Anno den 14 Julii in Gros Mausdorf6 herr Israel Hopp7, königlicher
burgraf, herr Hans von Kanten8 und Clements Grunaw9, aussencaemmerer.
1
Einwohner des Dorfes Lupushorst, poln. Lubstowo, Elbinger Stadtdorfes im Grossen Werder.
Einwohner des Dorfes Neuteichsdorf, poln. Stawiec, im Grossen Werder, heute der Stadtteil
von Neuteich.
3
Rechtsseitiger Zufluss der Stubaschen Lache, poln. Stobieńska Łacha.
4
Das Gelände zwischen dem Fluss Nogat und Stübscher Lache, südlich von Dorf Zeyer (poln.
Kępki), dem Elbinger Stadtdorf im Grossen Werder.
5
Die Rei(h)e, pl. Rei(h)en sind erniedrigte oder ganz eingeschnittene Stellen in den Sommerdeichen entlang des Flusses Nogat, die von Herbst bis zum Frühjahr geöffnet waren, um Übermaß des
Nogatwassers und Eises einzunehmen; siehe oben.
6
Grossmausdorf, poln. Myszewo, Elbinger Stadtdorf im Grossen Werder.
7
Israel Hoppe, Bürgermeister der Stadt Elbing 1600–1624, siehe: Krzysztof Mikulski, Urzędnicy
miejscy w Elblągu w latach 1524–1772, Elbląg 2010, Nr. 22, S. 249.
8
Johann von Kanten, Ratsherr 1593–1612, siehe: ibid., Nr. 160, S. 250.
9
Clement Grunaw, Ratsherr, 1596–1605, siehe: ibid., Nr. 162, S. 247.
2
[653]
119
Erstlich, die reyhen am Untergraben10 besichtiget; da denn auch bald darauf
Pauld Brauser, teichgeschworner11, angelanget, und obwohl vor nöhtig befunden,
die Putterreyen12 follendts zu zumachen. Weil er aber beygebracht, daß es ihnen
dieses jahr wegen vielfältigen scharwercken zu schloß13 zu thun beschwerlich, so
soll es doch aufs jahr aufs eheste desto beßer gemacht werden. Die Horster14 aber
sollen die untersten 2 reyen, weil ihnen dagegen am haupttham erlassen, wohl
verfertigen, darzu denn die 4 dörffer Prangenaw15, Neitcheisdorf16, Neukirch17 und
Brodtsacker18 wegen der weeden zu helffen gebethen.
Anno 1605 den 10 Junii in Fürstenau19 herr George Braun20, königlicher burgreff,
herr Israel Hopp21, bürgermeister, herr Hans Wartenberg22, herr Hans von Kanten23. Erstlich, die reyen in der Einlage und auf Tanseer wede24 besichtiget in beyseyn Paul Brausers, teichgeschwornen25, befunden, daß sie alle müssen ausgebeßert werden, sonderlich die Bieberreyhe26 und gegen der Schwarzen Lache wohl
mit häuptern verwahrene. Bey Putterreyhen aber kan dieses jahr nicht alles gemachet, sondernf soll, damit sie nicht größer werde, mit einerg futterung27 aufs eheste
befestiget werden.
Anno 1607. Wegen der reyhen in der Einlage und Kabbelbruch28 die Tanser29
sich erkläret und angelobet, den Kabbelbruch30 vor dem aust31 mit strauch und
ufer gleichzumachen. Indes soll die stadt solchen bruch mit pfahlholz verstossen
10
Die Lage nicht ermittelt.
Deichgeschworner, wohl aus dem Grossen Werder, näher unbekannt; 1569 war Hans Brauser,
grosswerderischer Deichgeschworene, erwähnt, siehe: M. Toeppen, Beiträge, Nr. 15, S. 88.
12
13
Marienburg, poln. Malbork.
14
Einwohner des Lupushorst, pol. Lubstowo.
15
Prangenau, poln. Pręgowo Żuławskie, im Grossen Werder, nordwestlich von Neuteich.
16
Neuteichsdorf, poln. Stawiec.
17
Neukirch, poln. Nowa Cerkiew, im Grossen Werder, nordwestlich von Neuteich.
18
Brodsack, poln. Chlebówka, im Grossen Werder, nordöstlich von Neuteich.
19
Fürstenau, poln. Kmiecin, Elbinger Stadtdorf im Grossen Werder.
20
George Braun, Bürgermeister der Stadt Elbing 1593–1613, siehe: K. Mikulski, op.cit., Nr. 20,
S. 243.
21
Vgl. Quellentext, Anm. 7.
22
Hans Wartenberg, Ratsherr 1586–1617, siehe: K. Mikulski, op.cit., Nr. 155, S. 263.
23
24
Die Weide der Einwohner des Dorfes Tannsee, poln. Świerki, im Grossen Werder, bei Neuteich.
25
26
27
Hugo Bertram, Die Entwicklung des Deich- und Entwässerungswesen im Gebiet des heutigen
Danziger Deichverbandes seit dem 14ten Jahrhundert, Danzig 1907, S. 102: „3 bis 6 Reien eingerammter 6–13 m langer Pfahle, zwischen welche mit Steinen beschwertes Packwerk eingebaut war“.
28
29
Einwohner des Dorfes Tannsee.
30
31
FPrWb, Bd. 1, S. 45: „auch Augst Ernte und Erntemonat August“.
11
120
[654]
lassen; alsdenn wollen sie solches nach dem [Bl. 2v] augst mit strauch und erdthamm follendts fertig machen und unterhalten. Strauch und holz wollen sie auch
darzu führen.
Anno 1607. Aus einem schreiben an den herrn vogt in Marienburg32. So können
wir denselbenh freundlich nicht verhalten, daß die Tanser eine zeitlang eine wede
am Nogath gelegen, von der stadt in miethung gehabt, zu welcher sie denn auch
die Lingenauer33 und Irrgänger34 mit eingenommen. Weil denn ihre miethszeit
fast umb, und sie sämmtlich dieselbe wede zui unterhalten schuldig, daß derselben
kein schade durch einj reiß der reyhenk entstehen möchte. Und wir befunden, daß
sie in zutämmung der reyhen nachlässig. Derowegen wir sie, solche zu verfertigen, ermahnet, welches auch die Tanser guttwillig angenommen. Und obwohl wir
an den beyden dörffern auch nicht zweifeln möchten. Weil aber bey auslauf der
jahre diese reparation keinen längern verzug nicht leyden kan, als gelanget unser
freundliches bitten, dieselbe beyde dörffer auch darzu anzuhaltenl.
Anno1610, den 28 May. Wegen der Butterrey35 in der Einlage Ein Erbahrer
Rahte herren deputiret und mit seiner Mächtigen Gnaden herrn Kostka36, Marienburgischen woywoden, und burggrafen Bidlinsky37 an dieselbe reyhe geführet.
Und dieselbe vom tamm gewiesen, das sich der strohm da demselben nicht vorgekommen werden möchte, anderswo nach dem tamm wenden würde. Welches wie
es dem punct, darauf Ihre Königliche Majestat Stephanus38 decretiret, zuwieder,
sonderlich auch den tham in grosser gefahr, daran den Grosswerderischen39 gelegen, gesetzet. Und von da auf die andere Horster reyhen und vorschuß40 so an
Adrians Kaule41 undm Büberlach42 zu abwending derselben reien, aber viel zu nieder der Bieberlach angelegt, hat Ihre Großmacht[ige] Gnadenn auch in abwesenheit der Großwerderschen teichgräfen und teichgeschwornen43 gesprochen, indem
er zuvor nach den Kleinwerderschen44 auf die andere seite geschicket. Dergestallt
[Bl. 3] Ihre Großmacht[igen] Gnaden befunden, daß es nöhtig, daß der strohm
32
Der Vogt auf Marienburg, dessen Gerichtsjurisdiktion das Grosse Marienburger und Kleine
Marienburger Werder untergeordnet waren, siehe: Max Bär, Die Behördenverfassung in Westpreussen seit der Ordenszeit, Danzig 1912, S. 46–50.
33
Einwohner des Dorfes Lindenau, poln. Lipinka, im Grossen Werder, nordöstlich von Neuteich.
34
Einwohner des Dorfes Irgang, poln. Martąg, im Grossen Werder, nordöstlich von Neuteich.
35
36
Jerzy Kostka (1555–1611), seit 1602 der Unterschatzmeister von Kgl. Preussen und Ökonom
von Marienburg, seit 1605 Marienburger Woiwode, siehe: Wacław Odyniec, Kostka Jerzy, [in:]
SBPN, Bd. 2, S. 466.
37
Burggraf auf Marienburg, näher unbekannt.
38
Stefan Batory, 1576–1586 König von Polen.
39
Einwohner des Großen Werders.
40
H. Bertram, op.cit., S. 103: „Vorschoss Vorschuß, Vorschus: Mittelding zwischen Flügeldeich
und Vorlandstravesre“.
41
Näher unbekannt.
42
43
Der Deichgraf und Deichgeschworene aus dem Großen Werder.
44
Einwohner des Kleinen Marienburger Werder.
[655]
121
in seinem fluß erhalten, sowohl auch wegen des tammes der vorschoß k l i n e m
oder gerader abzuwenden, gemachet werde. Allworan die geschwornen hier nicht
zugegen [sind], so wäre doch solches ihr amt, wie solche gefahr wegen gemeinen
nutzens der Crohn Pohlen der strohm, vornehmlich in seinem fluß, und der Großwerdersche Tham45 erhalten werde.
Contract von einigen höffen in der Einlage
Abraham Wieben Jacobosp Wieben46 contract wegen land in der Einlage-o.
Wir bürgermeisster und raht der königlichen stadt Elbing thun nach eines jeden standes gebührender ehrenbiehtung kundt, das wir zu verbeßerung unserer
gemeinen stadt einkünffte denen erbarn Jacob und Abraham Wieben gebrüdern
auf ihr bittliches anhalten und ansuchen, ein stück landes in der Einlage über dem
frischen Nogaht47 zunächst dem Zeyerschen Rodacker gelegen, vermiehtet und
ausgethan haben, wie wir ihnen den auch hiemit und kraft dieses wie in nachfolgenden von beyden theilen beliebten puncten und conditionen enthalten, vermiehten thun.
1. Soll die gräntze sich anfangen am Zeyerschen Rodacker und von dannen hinab
durch den wald gehen, soweit als die miehter werden kommen können. Die andere
gräntze aber in der weyde seyn, so vormahls die Lösewitzer48 gehabt, jetzo aber
etzliche fleischer noch in der miehte haben. Und sich über die ersten wasserreye
nach der untersten hirtenbude gegen der Zeyer (ohngefehr 7 oder 8 ruhten aufwärts) anfangen, also daß durch eine rechte linie hinab bis an den Mittelgraben49
oder auch weiter, so es sich nur wird schicken wollen, gehen mögeq.
2. Dieses Stückland sollen miehtere mit einem stautamm zu betämmen, zu begraben auch mühlen50 und schleussen, so es die nohtdurfft erheischen würde, darauf
zu setzen, befugt seynr.
3. Gegen den frischen Nogath sollen sie einen raumen [Bl. 3v] breiten weg lassen,
und das ufer dem Rodacker gleich halten, aber keinen wintertham daselbst schütten, sondern gegenst das sommerwaßer, wie es sich wird schicken wollen, auf das
o-
45
Der Großwerdersche Hauptdeich (-damm) verlief entlang dem linkseitigen Ufer der Stubaschen Lache von Halbstadt bis zum sogenannten Koll südlich von Dorf Stuba.
46
Abraham und Jacob Wieben, höchstwahrscheinlich der niederländischen Herkunft, darüber
hinaus unbekannt, vgl. M. Toeppen, Beiträge, S. 25. Jacob Wiebe 1648 erwähnt, siehe: ibid., Nr. 43,
S. 109; Horst Penner, Ansiedlung mennonitischer Niederländer im Weichselmündungsgebiet. Von der
Mitte des 16. Jahrhundert bis zum Beginn der preußischer Zeit (Schriftenreihe des Mennonitischen
Geschichtsvereins, Nr. 3), Weierhof (Pfalz) 1940, S. 64.
47
Aus der Weissen Lache und Sure endgültig seit 1483 ausgebildeter Unterlauf des heutigen
Nogatflusses seit dem Dorfe Robach, poln. Robakowiec.
48
Einwohner des Dorfes Gross Lesewitz, poln. Lasowice Wielkie, im Grossen Werder, ostsüdlich
von Neuteich.
49
50
Windmühlenschöpfwerke, die zur Entwässerung dienten, siehe: Bau- und Kunstdenkmäler des
Kreises Marienburg, bearb. v. Bernhard Schmid (Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, [Bd.] 4), Danzig 1919, S. XXX.
122
[656]
beste zu versehen und zu beschützen, macht haben; weswegen ihnen denn auch
den Fuchsgraben51 und andere reyen zu zumachen, zugelassen seyn solls.
4. Was sich über zehn huben in diesem abgesezten gräntzen befinden würde, das
sollen miehter mit vorwissen unseres verordneten aussencaemmererambts, an andere jedoch, was angenehme leute zu vermiehten, befugt seyn. Da aber ein mehrers nach abkürzung aller verschlossenen unkosten, als sie uns versprochen, daran
fallen würdet, die helffte daran zu geniessen haben, und die andere helffte unserem
aussenkaemmererambt zu zustellen, schuldig seyn.
5. Das holz, so einer deissel dick und grober befunden, wollen wir für uns behalten, und solches bey erster gelegenheit abhauen und verführen lassen; das andere
aber, wie auch die stobben52, so jetzo vorhanden oder noch aufwachsen möchten,
mögen die miehter, dessen sich anzumassen und in ihren nutzen zuwenden, berechtiget seyn.
6. Damit nun miehter mit dem roden desto besser fort kommen mögen, ist ihnen zugelassen, das sie die wicken53 und andere bäume, so ihnen im wege stehen,
ganz ausroden und umbwerfen lassen mögen, welche hernach aufgehauen, und
der stadt zum besten verkauffet werden sollen.
7. Es mögen auch die miehter dieses land nach ihrem besten gefallen bebauen,
zum acker und zur weyde brauchende, ihren nutzen und frommen darauf suchen,
doch das sie sich des kaufschlagens enthalten, und der stadt zum storfang daselbst
nichts anfangen sollen.
8. Es sey auch vergönnet, das miehter von jeden 3 huben mit zwo stüken und einem stacknetze54 in den nebenlachen [Bl. 4] fischen mögen, also das sie sich des
Nogahts55 u und der Stübschen Lache56 enthalten, es sey denn, daß sie deswegen
mit den Zeyerschen57 und Stübschen58 verglichen und vertragen weren.
9. Damit fortmehr die tämme und graben vor der fleischer59 ochßen sicher seyn,
wollen wir für dieses jahr ihnen rücken60 aus unsern wäldern geben lassen, welche
sie gegenst der fleischerweyde61 werden zugebrauchen; ins kunftige aber dieselbe
51
Der Wasserlauf, der auf der Karte Hoppe 1636 als linkseitiger Nogatzufluss dem Ellerwald
gegenüber kennzeichnet.
52
FPrWb, Bd. 2, Berlin 1883, S. 373: „Stobben, Stubben, m. Stumpf, Stock, stammende eines
gefällten Baumes“.
53
Ibid., S. 468: „rüsterblättrige Linde oder die langgestielte Ulme“.
54
Ibid., S. 360–361: „Netz von gleicher Einteilung und Einrichtung wie das Treibnetz, nur mit
engeren Maschen. [...] Die Stâknetze werden vermittelst Stangen, Stâken, Pricken in gerader Linie
auf einer bestimmten Stelle festgesetzt und bleiben sodann mehere Tage stehen, bevor sie aufgezogen
und gelichtet werden“.
55
Nogatfluss.
56
Stubasche Lache, poln. Stobieńska Łacha.
57
Einwohner des Dorfes Zeyer.
58
Einwohner des Dorfes Stuba, poln. Stobna, Elbinger Stadtdorfes im Grossen Werder.
59
Die Fleischer der Altstadt Elbing.
60
FPrWb, Bd. 2, S. 235: „Zaunstecken“.
61
Die Fleischerweide in der Einlage, höchstwahrscheinlich westsüdlich von Robach, siehe: Hoppe 1632.
[657]
123
selber zu schaffen, und da auch wir irkeiner würden verkauffen lassen, von den
amtsherren zu behandeln wissen.
10. Die obberahmte miethe soll 15 nacheinander folgende jahre dauern, nehmlich
von anno 1641 bis anno 1656, den 1 monathts May inclusive zu rechnen. Und obwohl miehtere albereits dieses jahr obgedachtes land zu begraben, zu betämmen
und zu beorberen anfangen, solches aber denn noch nicht vollkommen gebrauchen können; als wollen wir, das deswegen dieses jahr in die fünffzehn specificirte
jahr nicht gerechnet werde. Dagegen sie vor eine jede räume hube, oder sov sie
noch dieses jahr beorberen und räumen, auch mit viehe betreiben möchten, 50 mr
auf Martini [11 XI] in das aussencaemmeramt zu liefern, versprechen thun.
11. Wie denn eigentlich vor eine jede nutzbahre hube, so zwischen dem neuen
stautham begriffen, miethere, dero erben und nachkommen, fortmehr binnen denen
miehtsjahren obgedacht jahrlich 100 mr in das aussencaemmereramt zinsen und
alle jahre auf Martini [11 XI] die eine und auf den 1 Maii die andere hälffte abtragen,
den anfang aber auf Martini [11 XI] kunfftigen 1641 sten jahres machen sollen.
12. Da auch miehter dero, erben und nachkommen, ihre gebäude und habende gerechtigkeit in diesen währenden 15 jahren, an andere verkaufen, vermiehten ader
veraüssern wolten, soll ihnen solchs zu jeder zeit frey stehen. Doch das es mit des
[Bl. 4v] amtsherrn vorwissen geschehe, damit uns nicht unangenehme personen
wieder unser wissen und willen aufgebürdet werden möchten.
13. Nach verflossenen solchen miehtsjahren sollen miehtere dero erben, erbnehmen und nachkom mlinge vor allen andern wiederum die nächsten zur miehte
seyn, so sie dasw, was andere thäten, zu thun erböhtig seyn oder sich desfalls mit
unserm aussencaemmerer amte abfinden und vertragen möchten. In der entstehung dessen sollen ihnen auf beyderseits unpartheysche leute, wie auch dieser
stadt länder gebräuchlich vorhergegangene taxam, die gebäude gezahlet werden,
und miehtere, ehe sie desfalls entrichtet, zu reumen nicht schuldig seyn.
14. Schließlichen, wie ein Ehrenvester Raht ihre miehtsleute mit keinem schaarwerck belästiget, als sollen insonderheit diese miehtere, so auf ihr ebentheuer dieses
land in einem offenen aussenteich zu bebauen auf sich genommen, gerne damit
verschauet werden. Was aber unvermeydliche noht wegen soldaten, und so dem zu
vergleichen erfordern würde, werden sie sich der allgemeinen last nicht entziehen.
Diese miehte, wie sie von beyden theilen berahmet und beliebet, also sie auch
in schrifften verfasset und zu mehrerer urkundt und bestättigung mit unseren der
stadt insiegel wissentlich bekräfftiget worden. Geschehen und gegeben in Elbing
den 1 Maii Anno 1640.
Thomas Hese62
Secretarius
(L. S.)
62
Thomas Hese, Sekretär 1634–1641, Ratsherr 1641–1648, Bürgermeister 1648–1658, siehe:
K. Mikulski, op.cit., Nr. 34, 204, 1149, S. 249.
124
[658]
[Bl. 5] Sibrandt von Bergen Contract63 x.
Wir bürgermeister und raht der stadt Elbing thun vor jedermanniglich, insonderheit aber denen hieran gelegen und solches zu wissen benöhtiget hiemit kund
in krafft dieser zeigenden, das für unserem praesidirenden amte bürgermeister erscheinen [s] der discrete Siebrandt von dem Bergen, und hat in schriffte aufgezeiget
einen miehtscontract gewisser huben in der Einlage, sonst die Lingenauer Wede
genannt64, dieser stadt jurisdiction, bittende, damit selbigere dem amtsprotocollo
einverleibet, und ihnen [s] davon ein extract unter der stadtinsiegel ertheilet werden möge. Welches wir es der billigkeit und dem im miehtscontract enthaltenen
belieben und versprechen gemäß, als ist solches gethaner massen gewilliget und
verstattet worden, lautet demnach selbiger von wort zu wort, wie folget:
Kund und zu wissen sey hiemit jedermanniglich, insonderheit aber denen so
hieran gelegen, das Ein Ehrbarer Wohlweiser Rath der koniglichen stadt Elbing mit
beliebung der Erbahren Gemeine dem Siebrandt von dem Bergen einige huben in
der Einlage, sonst der Lingnauer wede genant, aus gewissen ursachen laut recess
de dato 18 Februari, de anno 1643 vergünstiget und auf gewissen jahre ausgethan
haben, auf folgende conditiones, welche mit dem edlen, ehrenvesten, nahmhafftigen und wohlweisen herren Christian Treschenberg, derzeit praesidirenden bürgermeister und königlichen burggrafen65 mit volligem consens Eines Erbahren
Rahts seint berahmet und beschlossen worden; als nehmlich:
1. Es werden dem obgenandten Siebrandt von Bergen vermiehtet drey huben freyes raumes landes in der Einlage über dem frischen Nogath, zwischen der bürgerund fleischerweydelandt gelegen, in denen grentzen, wie sie ihme auf bewilligung
Eines Erbahren rahts in gegenwart wohlgemeldten herrn praesidenten Seiner Edlen Herrlichkeit und der ehrenvesten, nahmhafftigen wohlweisen herren Marten
Richters66 und Andreas Braunen67 stadtcaemmerers in ehehafft des herrn aussencaemmerers [Bl. 5v] durch den ordentlichen landmesser angewiesen und ausgebaaket werden, auf 15 nacheinander folgende jahre, angefangen vom 1 Maii dieses
1643 jahres bis auf den 1 Maii des 1658sten jahres inclusive.
2. Weil aber bey uebermessung solches stückes landes nicht mehr als 2 huben 18
morgen raumland befunden, und über dieses noch etzliche huben strauch hinten
anstossen, als soll der miehter befuget seyn, so viel morgen als ihm an den 3 huben
mangeln ohne irgeinen zinß die 15 jahre über zu gebrauchen: was aber über solchen mangel in der maas wird befunden werden, hinter denen 3 huben landts in
63
Sibrand von Bergen, näher unbekannt. Der König Johann III Sobieski verlieh dem Hauptmann
und königlichen Stallmeister Paul Preis die Insel Einlage (!), die früher von Sibrand von Bergen erschlossen wurde, siehe: Erwin Volckmann, Katalog des Elbinger Stadtarchivs, Elbing 1875, Nr. XIX
555. Der Name von Bergen kam unter den westpreussischen Mennoniten im im 17.–18. Jh. vor, siehe:
Gustav E. Reimer, Die Familiennamen der westpreußischen Menonniten, Weierhof (Pfalz) 1940, S. 104.
64
Weide der Einwohner er Dorfes Lindenau, poln. Lipinka.
65
Christian Treschenberg, Bürgermeister 1631–1647, siehe: K. Mikulski, op.cit., Nr. 29, S. 262.
66
Martin Richter, Ratsherr 1631–1664, siehe: ibid., Nr. 196, S. 257.
67
Andreas Braun, Ratsherr 1639–1649, siehe: ibid., Nr. 202, S. 243.
[659]
125
der rechten linie gleich der gräntze bis an die Schwarze Lache, solches soll miehter
zu geniesseny, den strauch abzuhauen, auszurooden, und das land zu gebrauchen
haben. Doch seinen nachbahren ihren strauchlande gleich zu verzinsen, und dem
herrn aussencaemmerer den zins jährlich abzulegen, schuldig seyn, grobholz aber
deissel dick und darüber der stadt verbleiben.
3. Solch huben landes soll miehter zu seinem besten nutzen zu bebauen, zum acker
und zur weyde nach seinem gefallen zu gebrauchen, und seinen frommen damit
zu suchen, frey stehen, jedoch das er der stadt zum storfang daselbst nicht vornehme. Daneben soll er mächtig seyn, gleich seinen nachbahren, den fleischern und
Wieben, ein staudämmchen zu machenz, grentz- und anderen graben im lande, da
er es nöhtig finden wird, zu graben, mühlen und schleussen, so es die nothdurfft
erfordern möchte, darauf zu setzen, gärte und bäume zu pflantzen, darzu plätze zu
erhöhenaa, auch soviel rücken, als zu berickung des landes nöhtig, das erste jahr
frey haben, die folgende jahre aber seinen nachbahren gleich um einen billigen
kauff der stadt zu bezahlen, schuldig seyn. Gegenst den frischen Nogaht aber soll
er einen raumen weiten weg lassen, und das ufer dem höchsten ufer gleich machen, doch keinen winterthammbb [Bl. 6] daselbst schütten, sondern kegenst das
sommwasser, wie es sich am besten schicket zu versehen, und zu beschützen, auch
die reien zu zumachen, macht habencc.
4. Für solchen gebrauch der 3 huben die 15 jahre über soll miehter vor jede hube
f[loren] 1000 – polnisch baar erlegen. Inmassen er dieselbe in heutigem dato in der
stadt caemmerey mit 1000 reichsthaler erleget und bezahlet hat, wovon er hiemit
und krafft dieses quietiret wird.
5. Imfall nun miehter oder seine erben solches landt und daran habende gerechtigkeit nebenst den gebäuden und aller zuhörung in diesen währenden 15 jahren
veräussern, oder an andere vermiehten und auftragen wolten: soll ihm solches
zwar frey stehen, doch das er es thue mit consens Eines Ehrbaren Rahts, demselben
erstlich solche persohn anmelde und vertrage, damit keine unangenehme persohn
oder die den nachbahren zuwieder seyn möchte, eingedrungen werde.
6. Da auch miehter seine erben ader nachfahren nach verfließung der 15dd jahre
solche huben ferner bewohnen und einmiehten wolten, sollen sie für allen andern
die nächsten seyn, wenn sie das geben, was andere dafür biehten. Dafern sie aber
das nicht geben wollten und mit Einem Erbahren Raht dero committirten ader
dem aussencaemmerer amt nicht accordiren könten, so soll alles gebäude, gärte,
graben, mühlen, schleisen [s], und alle andere zu nutz des landes gethane unkosten durch beyderseits gutte, unpartheysche leute taxiret und geschätzet, und so
viel dieselbe befinden, dem miehter, seinen erben oder nachfahren bezahlet werden. Und miehter ehe er desfalls entrichtet, zu reimen nicht schuldig seyn.
7. Wenn nun miehter, wie obgenendt, an die stadtcaemmerey seine gelder erleget
und diesen contract soweit ein gnugen gethan, als wird hiemit im nahmen Eines
Ehrbaren Rahts derselbe für alle fernere an- und zusprüche noht und schadlos
gehalten und versichert.
126
[660]
8. [Bl. 6v] Weil auch solche huben landes nicht auf dem Siebrandt van dem Bergen,
sondern aufee Seine Edle Herrlichkeit, herrn burgermeister Christian Treschenberg,
herrn königlichen burggrafen nahmen zu verschreiben von der erbahren Gemeine
verwilliget, als begebet sich wohlermeldter herr königlicher burggraf für sich und
seine erben aller seiner habende zuspruche und gerechtigkeit an solchen abgemeldten lande, nichts oder den seinigen daran vorbehaltende, sondern thut solch sein
recht, gerechtigkeit und anforderung gäntzlich auf obgedachten Siebrandt von
dem Berge und seine erben und nachfahren vollkömmlich transportiren, abtreten
und übergeben, weil er deswegen zu voller genüge contiret und befrediget, also das
derselbe wegen ferner ein miehtung ader anderer zufälle solchen lands wegen, mit
niemande anders als mit Einem Ehrbaren Raht derer committirten ader dem herrn
aussencaemmerer zu tractiren, beyfuget seyn.
9. Entlich soll dieser contract zu mehrerer bekräfftigung dieser stadt actis publicis
einverleibet und dem miehter unter der stadt insiegel ausgegeben werden. Zu bestättigung dieses obigen alles und jederff hat Seine Edle Herrlichkeit, herr bürgermeister Christian Treschenberg, jeziger zeit königlicher burggraff, dieses mit eigner handt unterschrieben und besiegelt. Geschehen in Elbing den 9 Marty 1643.
Christiann Treschenberg
Burggraff (L. S.)
Inmassen nun unserm praesidierenden bürgermeisteramte abgeschriebener
miehtscontract an sich richtig und alles verdachtes frey, fürgetragen und aufgezeiget, als zeigen wir es fortan gegen jedermänniglich hiemit und in krafft dieses urkundtlich mit unserem der stadt insiegel wissentlich bekrefftiget. Actum et datum
Elbing anno Domini 18 Februar Anno 1645
(L.S.)
Ex protocollo officii
extradit
Andreas Hoffmann68 mp.
[Bl. 7]
Anno 1643 den 4 Junii
In gewisser besichtigung der Einlage befunden, daß Sybrandt von dem Berge
einen graben oben 10 schuhe, im boden 51/2 schuhe breit, 4 schue tief auf eine
hand aufwerffen läßet. Derwieder herr voigt protestiert, auch herr aussencaemmerer die arbeit inhibiretgg.
Die fleischer haben einen deuchten strauchzaun gemachet und hinter selben
einen tamm aufgeworffen; das auch schädlich erachtet.
Der tam, welchen Wiebe vorm jahr hätte demolieren sollen, ist noch verblieben.
Auch am ufer ein neu tämmchen aufgeworfen, imgleichen auch Abraham Wiebe,
welcher sich erkläret, es einzuwerfen. Wenn es ihme von der obrigkeit zuerkandt
würde, zu sommerzeit ab[er] praetendiret er darczu berechtiget zu seynhh.
68
Andreas Hoffman, 1653 Schreiber, siehe: ibid., Nr. 1219, S. 249.
[661]
127
Actum zu rahthauße, anno 1652 den 31 October
Nachdem Eines Ehrbaren Rahts deputirte, herrn königlichen burggrafen69,
herrn Isräel Hopp70, bürgermeister, herrn Michael Hellwing71, aussencaemmerer,
und herrn George Larding72, landrichter, und denn aus der erbahren praestierenden Gemeine herrn Christian Schulz73, vogdt, Michael Kretschmer74, nebenst den
verwaltern, wegen der den 11 Julii hujus Anni befundenen schädlichen wallungen
conferenz gehaltenii, und alles wohl erwogen, ist von ihnen geschlossen werden,
des morgenden tages ein erster befehl an Jacob Wieben Wittwe, Hans und Abraham Wieben75, G. Kling76, Siebrandt von dem Berge und Gotfried Krehl77 in nahmen herrn deputirten ergehen soll, das alle und jede, die bey jüngster besichtigung
schädlich befundene wallung, sowohl vorlängst dem Nogath als gränzwallung
auch Gotfried Krehlen ausfutterung und scharfe abweisung künfftigen Montag
den 4 November demoliren und dem ufer gleichmachen sollen. Wiedrigenfalls
solten die verwalter Ellerwaldes mit volk und zugehöriger gerähtschafft solche demolirung auff der säumigen unkosten werkstellig zumachen, beyfuget seyn.
[Bl. 7v] Actum coram spectabili senatuijj den 27 May Anno 1644
Wegen Siebrandt van Bergen, weil nunmehro nicht res integra und im nahmen
Eines Erbahren Rahts durch herrn fischmeister78 ihmkk der Keil79 zugesaget worden, als soll solcher in seiner linie bis zu der Schwarzen Lache erstreckende als 1
hube 9 morgen in allem 6 huben innen haltende, ihm solcher gestalt gelassen werden, das er den strauch zu allen zeiten dabey erhalte, und alle die pflichten hievon
thue, welche hievon andere zu thun, sich erbohten.
Anno 1646 den 12 Octobris
Der herr aussencaem[m]erer80 alhier einbracht, wie das seine herlichkeit nebst
herrn Philipp Hoppen81 ll und den Ellerwäldischen vorstehern in der Einlage gewesen und befunden, daß Siebrandt von Bergen solcher stautämmemm, wie gemel69
In diesem Jahr war Burggraff Michael Sieffert, siehe: ibid., Nr. 33, S. 93.
Israel Hoppe, Bürgermeister 1632–1679, siehe: ibid., S. 249.
71
Michael Hellwing, Ratsherr 1639–1655, Bürgermeister 1655-1678, siehe: ibid., Nr. 203,
S. 248.
72
Georg Larding, Ratsherr 1641–1661, siehe: ibid., Nr. 205, S. 93, 253.
73
Christoff Schultz, Mitglied der Zweiten Ordnung 1637–1658, Vogt 1652, siehe: ibid., Nr. 491,
S. 181.
74
Michael Kretschmer, Mitglied der Zweiten Ordnung 1636-1655, Vogt 1636, siehe: ibid.,
Nr. 722, S. 196.
75
Hans Wiebe, vielleicht der Sohn von Abraham Wiebe, näher unbekannt.
76
Näher unbekannt.
77
Näher unbekannt.
78
In diesem Jahr war Georg Wilmson der Fischmeister, siehe: K. Mikulski, op.cit., Nr. 197,
S. 87.
79
80
In diesem Jahr war Michael Sieffert der Aussenkämmerer, siehe: K. Mikulski, op.cit., Nr. 194,
S. 89.
81
Phillip Hoppe, Ratsherr 1646–1668, siehe: ibid., Nr. 208, S. 249.
70
128
[662]
det, aufgerichtet, welchem die andere nachbahrn auch gefolget, und hinter ihre
höffe solche tämme aufgerichtet zu großen schaden des Werders. Bey Wieben ist
der aufgerichtete tamm 130 ruhten lang, unter 21/2 rutte breit und 5 schue hoch,
welchem bey 20 reichstalar straff gebohten, solchen niederzureissen auf ein schue
drey. Die geschwornen aus dem Werder bitten lassen, das dieselben tämme zu verhütten irgeines schadens des Werders möchten niedergerissen werden. Vor gutt
angesehen, das Paul Hoge der gesworene82, wie alle, die so in der Einlage wohnen,
vor Einem Erbahrem Raht gefordert und nach dem beyde theile gehöret in gegenworth derselben ein abscheid gefaßet werde.
Anno 1646 den 5 November
Gewisse articel wegen der wallung und ufer in der Einlage, wie es künfftig
damit zu halten werden soll 1646 5 November-nn.
Nachdem Ein Erbahrer Raht zu gemeiner stadt besten die Einlage zwischen
dem frischen Nogaht und dem Werder auf gewisse jahre miehtsweise ausgethan,
und aber theils von der werderischen seyten, theils van den Ellerwäldischen, allerley beschwerd wieder die miehtsleute geführet worden, das sie mit ihren graben
und tämmen bey den orten zu sonderbahrer gefahr verfahren, als seynd desfalls
vor diesem etliche mahl und auch dieser tage in allerseits intereshenten beyseyn
die besichtigung aller orten abermahl vorgenommen worden.[Bl. 8] Wie nun sowohl Einem Erbahren Raht als auch der erbahren Gemeine van der beyderseits
herren deputirten der berichtoo eingebracht worden, so ist einmüchtiglich dieses
beliebet und geschlossen, das wie bishero, also ins künfftige stets die vorsorge getragen werden soll, damit des Ellerwaldes, des Werders, und des Nogahtstrohms
beste zugleich in gutter obacht gehalten. Und was dem zuwieder ader einem dererpp orthen aus guttem grunde sorglich schaden verursachen möchte, den miehtern des landes in der Einlage nicht gestattet werde. Zu dem ende denn folgende
articuli in acht genommen werden sollen:
1. Daß alle die schüttungen und graben, so gegen dem Nogaht weiter als sich die
gebäude jeden hoffes erstrecken, aufgeworffen und gemachet worden, geschlichtet
und zugeworffen. Auch die zäune soweit weggeräumet werden sollen innerhalb 8
tagen bey 10 reichstalar, nach 14 tagen bey 20 reichstalar straf, so den armen im
hospitale S. Elisabeth83 unerlässlich verfallen seyn soll. Gegen das sommerwasser
aber, soll jedem mit diehlen, rahmen, mistfuhr und dergleichen gegen den Nogaht
bestermassen sich zu schützen, unverwehretqq seyn. Nur das solches alles zeitig
vor dem winter weggeräumet werde, weswegen auf Michaelis [29 IX] van einem
oder zween der vorsteher des Ellerwaldes neben des aussencaemmereramts diener
die besichtigung geschehen. Und wer dawieder gethan, auf 5 mr gestrafet werden
soll.
nn-
82
83
Näher unbekannt.
Sankt Elisabeth Hospital in der Altstadt Elbing.
[663]
129
2. Dierr gräntzgraben mögen zwar verbleiben, die wallungen aber sollen geschlichtet und über einen halben oder aufs höchste einen ganzen schue höcherss als das
ufer des landes daselbst nicht gelassen werden, welches sonderlich auf Isebrandts
lande84. Und wegen dessen 4 kantigen begrabenen platzes in acht zunehmen, damit die erde amtt schmallen ende, wie auch die erde van des gräntzgrabens wallung
abgeführet, und keine hohe daselbst verbleibe, ihm auch so wenig als andern einige baumgärte anders als hinter dem gebäude, und doch nicht zuweit hinterwerts
zu stifften, zugelassen werde, damit nicht durch solche erhöhung das aus dem Nogat auslauffende waßer oder eysgang gehindert werde.
[Bl. 8v] Auff seeliges Hans Fischers lande85, was weiter aufgegraben und bewallet,
als die gebäude sich erstrecken, soll sowohl vor als hinter dem hoffe geschlichtet
werden.
Die Schwartze Lache, wie auch andere lachen, alle sollen zwar zu verhüttung
der versandung des strohmes zu geschlagen, aber hoher nicht als ufer gleich zugehalten, und von binnen nach der schrege mit pfahlen und strauch verstossen
werden, daß das waßer im abfall den tham nicht ausspiehle, und doch seinem lauf
haben möge. Doch sollen die 2 lachen auf Leicherts und consorten lande86, so an
den gebäuden mit dero gefahr gehen, und hinter das gebäude in eine laufen zugehalten. Die andere lache aber, so wie die Schwarze Lache gehalten werden.
Wie denn beydenuu Wieben laut ihrem contract von hinden gegen das strohmwaßer sich zu verwallen zugelassen. Abraham Wiebe aber nicht allein mit einem
starken stautham circa 4-5 schuhe hoch, und etwa 2 ½ rutte breit sich daselbst
verwallet, sondern mit solcher und das gräntzgrabens wallung sein land auch wieder des vorjahres wasser und eyßgang versichert; mag er zwar die 2 löcher an dem
stauthamm zu machen. Denselben thamm aber auf 2 schuhe abwerfen und höher
nicht als 3 schue halten, wie auch die wallung am gräntzgraben gleich dem andern
schlichten, damit das eyß und vorjahres wasser wie hinter, alsovv vor dem stautham
seinen freyen gang haben möge. Jacob Wieben ausserste wallung am grantzgraben,
wie dieselbe ganz eingewaschen, und er einen andern graben gegen das stauwaßer
sich zu versichern, aufwerffen lassen, aber sich erklähretww, das er das erdreich bis
auf 1 ½ schue abtragen und höher nicht auszuführen gedencke. Dadurch so wenig
dem wasser als dem eyße sein freyer gang gelassen würde, so soll ihm bis auf weiter bescheid der graben zu vollziehen, aber den tamm hoher nicht als 1 ½ schue
ader wie es der augenschein nochmahls geben möchte, zu unterhalten, vergönnet
seyn. Auch ist vor nöhtig befunden, das dem einwaschen des ufers an seeliges Hans
Fischers Land und sonsten mit bequämen [Bl. 9] krippen oder niedrigen häupten
gewähret wird.
Insgemeine da jemand künfftig entweder in der länge ader in die quäre einigen
graben ader wallung zu machen, ohne aus deutlichen des herrn aussencaemmerer
84
Näher unbekannt.
Näher unbekannt.
86
Näher unbekannt.
85
130
[664]
oder Eines Erbahren Rahts verwilligung sich unterstehen würde, derselbe soll, ob
es schon niemand schädlich wäre, so viel als das arbeitslohn gewesen, den armen
erlegen. Wäre aber solches werck jemanden schädlich, soll er noch darzu alles einreissen und in vorigen stand bringen.
Vorbehaltlich dieses alles nach erheischender nohtdurfft jederzeit zu ändern,
mindern und zu vermehren. Anno 1646 den 5 November.
Folgen
einige observationes über die Einlage, so in meinem aussencaemmereramte in
acht genommen und der posteritaet zur nachricht aufgezeichnet, als de anno 1670,
1671, und 1672.
xxDie vorfahren in der zeit darauf gesehen, daß der Nogattstrom in seinem
gange und rechten tieffe, um die sandhackens und stopfungen zu verhütten, möchte gehalten werden-xx.
Aus diesen vorhergesetzten documentis, insonderheit aus der ordinantz, so
in gewissen articuln van den gebäuden in der Einlage gefasset, ist zu sehen, das
unsere vorfahren allezeit darauf gesehen, wie der Nogahtstrohm in seinem gange und tieffe möchte gehalten, und dadurch die vielfaltige sandhacken verhüttet
werden. Und das kan nicht anders geschehen, als wenn das ufer von beyden seiten
befestiget, die reyen verhüttet und zugehalten, und der strohm durch viel häubter
nicht von einer, sondern von beyden seiten bebauet, in die richt gebracht werde.
Denn wenn solches nicht geschieht, sondern wie bishero geschehen ad importunam instantiam, sowohl der Kleinwerderischen als auch der Ellerwäldern, alle, die
reien sollten offen gehalten werden, so kan nichts anders als dieses darauf erfolgen,
und albereits in der that befindlich, das in dem rechten strohm seitwärts durch
die reien das wasser entfließet, der sand im Nogahtstrohm verbleiben, sandhakken verursachet und ganz innavigabel gemachet werden muß, auch große ursach
zu den brüchen, die wir in kurzen jahren mehr als zuviel gehabt, [Bl. 9v] geben.
Indem wenn das wasser durch die reien dem strohm entgehet das eyß im Nogath
(der ohne des durch die versandung flach) liegen bleiben bey dem heufig herunter
kommenden eyß verstopfung und entlich die ausbrüche verursachen muß.
yyDie zugetammte[n] reien, wie auch die gebäude in die Einlage, können die
ausbrüche nicht verursachen-yy.
Denn das man bishero die schuld wegen der öffteren ausbrüche auf die zutämmung der reyen und gebäude in der Einlage legen wollen, hat meines erachtens gar
keinen grund, denn erstlich ist dieses in acht zu nehmen, und auch denen, die des
ortes kündig bewust, dass die gebäude in der Einlage meistentheils unterwärts und
fast eine meile weges weit, auch mehr van den örtern gelegen, da die brüche bishero gewesen. Die reihen auch meinst alle (derer 9 an der zahl als die Butter-, Tiefe, Schwatzken- Krebs- , Lingenauer-, Krehlen-, Sibrandtsreyen, Schwarze Lache,
Klingenreyen, Fuchsgraben und Wiebenreyen)87 unter den brüchen sindt. Dan87
Die genaue Lage dieser Reien bleibt unbekannt.
[665]
131
nenhero denn fast unmöglich, das solche reien, insonderheit wenn sie zugehalten
werden, oder auch die weit abgelegenen gebäude, zu solchen ausbrüchen solchen
ursach geben können. Sondern ich habe vielmehr, sowohl in vorigen jahren als
auch bey meinem 3 jährigen aussencaemmereramte mit verwunderung selbst gesehen, das von Lingnauer reyen an (die fast jährlich auf anhalten der Kleinwerderischen und Ellerwälderen hat müssen geöffnet werden) solten zwischen den
höffen aber in der Einlage fast niehmahls stopfungen zu vermercken gewesen, van
Lingnauer Reyen an aber hinaufwärts bis jenseits Clementsfehre88 und Sommerorth89 hinauf, das eyß gantz zuscheitert und aufgeschoben, fast grossen häußern
und bergen gleich gelegen, und dadurch den strohm gestopft.
zzWoher es komme?, daß unterwärts zwischen den höfen das eyß im Nogaht
nicht zusammenrücke und gar solchen stopfungen verursache, sondern gleich liegen bleibet-zz.
Da fragets sich nun, woher es doch komme, daß unterwärts zwischen den höffen das eyß im Nogoht nicht zusammenrücke und stopfungen verursache, sondern
gleich liegen bleibet? So dienet dieses zur antwort, das von unten bis gegenst fastaaa
Clementsfehre hinauf die Einlage flach, raum und gleich auch voller reyen, davon
etzliche auf inständiger anhalten den Ellerwaldischen jährlich müssen zu [Bl. 10]
öffnet und gereimet werden. Wenn nun bey vorjahrszeiten das große wasser und
eyß bis an solche flache örter und reyen herankommt, so gehet das waßer durch
die reyen, und über die legen örter weg. Und lässt also dem rechten strohm nicht
die macht, daß es solch eyß wegheben und dem strohm weiter hinunter bringen
kan, sondern mus daselbst, wo ihm das waßer entgehet, als ein todter mensch,
dem das blut abgezapfet, liegen bleiben, stopfungen machen und entlichen auch
hinter den stopfungen ausbrüche verursachen, welches der gesunden vernunfft
nach auch nicht anders seyn kann. Denn wenn dem strohm das waßer durch die
reyen und legen örther entgehet, so kan es unmöglich solche menge des eyßes heben, oder weiter fortgehen, sondern muss da liegen bleiben, sich mehr und mehr
an [s] die grund setzen, und grosse gefahr verursachen wie denn gemeinniglich
(wie es die erfahrung bishero gegeben) oberwärts, wo sich die reyen und flächen
örter anfangen, auch solche stopfungen anfangen, und wenn sie nicht luft gewinnen können, die ausbrüche verursachen.
bbbMarienburgische Brücke wird zum exempel angezogen, daß wo der strohm
in die enge gezwungen wird, so viel desto besser fortgehen und die stopfung verhütten kan-bbb.
Und wird dieses, was anjetzo angeführet worden (das nehmlich weil der
strohm nicht zwischen tämmen von beyden seiten gehalten, sondern durch die
öffnung der reien und lege ufer so geschwächet wirdt, das er nicht so viel macht
behält, das er das Nogaht- und Weichßeleyß weiter führen kann) hiemit klerlicher
88
Klementsfähre, poln. Klimonty, die Fähre und das Dorf am rechten Nogatufer, westlich von
Elbing.
89
Sommerort, poln. Ząbrówko, das Dorf am rechten Nogatufer, westlich von Elbing.
132
[666]
gemachet, wenn wir uns zum exempel die Marienburgische Brücke90 vorstellen.
Und in acht nehmen, was nehmlich bey derselben jahr jährlich passiret, und was
vor eyß durch solche enge durchmuß. Denn obwohl das fundament solcher brükken kwehr durch den Nogaht vorgewalt gepfählet, auch mit stercken brückscharen
versehen, so kan denn noch solch werck kein eyß aufhalten, sondern es zermalmet
und zerschmettert alles, was es antrifft, und dringet mit macht hindurch, solte
auch nicht ein brückpfahl stehen bleiben. Und das kommet alles dahero, weil an
selbigen ort von oben herab auf jenseits der brücken, der strohm und eyß zwischen tham und thamm getrieben [Bl. 10v] wird, und die macht des waßers hat,
das es durch solchen engen orth dringen und weiter gehen kan. Wenn aber solch
eyß, so doch etlichen meilen schon heruntergangen, weiter kommt, so findet es
alsdenn unterwärts, da sich die offen reyhen und flachen örther anfangen das eyß
noch unverrucket lieget, und machet also einen anfang von der höchst schädlichen stopfungccc. Daher gegen wenn die reyhen zu wehren, und der strohm van
beyden seiten zwischen tämmen wie vor und bey der Marienburgischen Brücken
bis in das Haff91 hinein gehalten würden, dass das waßer demselben nicht entgehen könte, so wurde es sicherlich das Nogahtddd eyß erstlich bey dem ersten thauwetter heben, zerbrechen und gar forttreiben, und also dem andern Weichseleyß
raum machen, das es seinen gang bis in das Haff ohne stopfung und ausbrüche
würde nehmen können. Welches unsere vorfahren gar vernünfftig schon zu ihrer zeit, ehe noch die Einlage bebauet, sondern wald und gebüscheee gewesen, in
acht genommenfff, indem sie die miehtsleute, so damahls in der Einlage die weden
gemiehtet in ihren contracten gar hart adstringiret haben, die reyhen daselbst zu
zuhalten, auch da sich irgeine neue einreissen solte, wiederzuzumachen. Und das
alles, umb den strohm rein von den versandungen und in seiner tieffe zuzuhalten,
damit solches das ankommende eyß soviel desto sicherer abführen könte, massen
man auch in vorigen zeiten von so vielen ausbrüche nicht gehöret.
gggWarum die Einlage nicht deswegen Einlage haben könnenhhh genennet werden, daß sich das eyß hinnein legen soll?-ggg.
Und wird gar ungereimmet von den Kleinwerderischen und den Ellerwäldern
beygebracht, daß die Einlage deswegen Einlagen genennet werde, und der Großwerderische Thamm auch bey Kagelmans92 so weit ab von dem strohm geleget
worden, damit das eyß raum haben möchte zu verschissen, und in solchen raumen
ort die Einlage sich legen, denn 1. so wird es sich befinden, das der Großwerderische Tham viel jahr vor dem Ellerwäldschen Tamm geschüttet worden. 2. so hat
der [Bl. 11] Nogahtstrohmiii zuvor einen andern gang gehabt, und die Einlage, insonderheit wo die höffe stehen, nicht vorbey gehen können, sondern da, wo jetzo
der alte Nogaht noch befindlich und auch seinen nahmen hat. 3. ist in der Einlage
90
Die Brücke über das Nogatfluss in Marienburg.
Das Frische Haff, poln. Zalew Wiślany.
92
Auf der Karte Hoppe 1636, wurde Einzelhof Kogelman verzeichnet, der an der Stelle stand, wo
der Großwerdersche Hauptdeich und Schleussedamm zusammenstoßen.
91
[667]
133
dazumahl und bis anno 1640 lauter wald und strauch gewesen, das sich keyn eyß
hineinlegen könen, sondern in dem strohm bleiben und durch denselben in das
Haff gehen müssenjjj.
Das aber der tamm so weit ab vom strohm bis Kagelmanns geleget worden,
ist dahero geschehen, das weilen solcher ort, die Einlage genannt, voller reihen
und lachen (dorunter denn die Stubsche Lache einer von den principolsten) gewesen, das sie den tamm nohtwendig darum so weit von strohm ab anlegen müssen,
umb theils solche reihen und lachen vom grossen Werder abzuschneiden, damit
selbigen, wenn sie durch die nordstürme auflaufen und aufstauen im Werder die
legen orter nicht überschwemmen möchten. Theils auch darum, weil sie daselbst
keinen rechten festen und sicheren grund, als in einem gesumpff finden können,
da sie solchen thamm hätten sicher anlegen und auch künfftig beyständig erhalten
können. Und ist also eine blosse immagination der Ellerwälder sowohl wegen der
derivation des nahmens Einlage, als auch [wegen] der ursach, worum solch Großwerderische Thamm so weit vom strohm ab angelegt worden.
Es ist aber bey so vielfältigen ausbrüchen nicht allein zusehen auf die gebäude
in der Einlage und reyhen, so darinnen vorhanden, sondern man muß der sachekkk
auch ein wenig weiter nachdenken und betrachten.
lllWoher es komme, dass bey jetzigen zeiten mehr waßer und eyß in Nogahtstrohm sich finde?-lll
Woher es denn noch komme, dass wir bey jetzigen zeiten vielmehr eyß und
wasser bekommen als in vorigen jahren und da ja doch in vorigen jahren viel eyß
und großmmm wasser kommen, dennnoch obschon die Einlage wald gewesen, und
sich kein eyß drein legen können durch den strohm sicher abgeführet worden?
Kommet daher, weil dazumahl der Nogahtstrohm tieffer und nicht also versandet
gewesen wie jetzo. Auch bey der Montauischen Spitze93 und Weissen Berge94 anjetzo mit den häuptern eine ganze ander beschaffenheit hat, als vor jahren, indem
das haupt am Weissen [Bl. 11v] Berge auch die Spitze an Montau, so das wasser
vermöge alten verträgen vor Elbing auf ein drittepart, vor Danzig aber auf zwo
drittepart theilen soll95, ruiniert. Und also bey kleinem waßer uns bey weitem kein
drittepart zuweiset, bey grossem waßer aber, und insonderheit im vorjahr bey
den eißgängen, mehr als zwo drittepart waßer, und mit demselben den ganzen
schwalck des eises, weil der strohm über solche häupter gehet, in den Nogath eindringet und dannenhero die waßersnoht desto größer im Nogath und an unserm
ort machet, ist auch schwer einige enderung oder besserung zu vermuhten, wo
93
Montauer Spitze, poln. Mątowski Cypel auch Montauer Haupt, poln. Mątowska Głowa, Stelle,
wo sich der Nogat von der Weichsel abzweiget.
94
Weissenberg, poln. Biała Góra, das Dorf am höhen Nogatufer, der Montauer Spitze gegenüber.
95
Es geht um die vom König Sigismund III. bestätigte Vereinbarung zwischen Danzig und Elbing aus dem Jahre 1613, siehe: Hermann Bindemann, Die Abzweigung der Nogat von der Weichsel
(Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen, H. 12), Danzig 1903, S. 2–30.
134
[668]
das werck am Weissen Berge und Montau96 nicht in einen andern stand gebracht,
nochmahls auch der Nogathstrohm bis in das Haff hinein so in acht genommen
wird, dass derselbe nicht von einer, sondern von beyden seiten gezwungen in seinem gang zwischen tamm und tam gehalten und durch viel häupter in die richt
gebracht werde.
nnnObschon das Haff länger lieget als der Nogat mit dem eyß, so kann auch
solches nicht hindern-nnn.
Und kann auch entlich dieses, was die Ellerwälder vorschützen (das nehmlich
das eyß nicht gar wohl bis in das Haff hinnein kann geführet werden, indem gar
öffters das eyß in Haaffe noch lieget, wenn der Nogathstrohm schon zu gehen beginnet, und also die Einlage frey und die reyen offen bleiben müssen, umb solch
eyß einzunehmen) nicht hindern, indem es ja die erfahrung und der vielfältige
augenschein giebetooo, das obschon der boden im Hafe länger lieget als das Nogatheyß, so ist dennnoch vor den ströhmen das eyß allezeit schwächer, das solches herunter fließendes Nogaht- und Weichßeleyß leichtlichen lässt machen, das
schwache eyß davorppp zermalmen, und also weiterqqq in das Haff hinein dringen
könne. Und sie dannenhero auch mit dieser ursach nicht bestehen oder vorfinden
können, dass der strohm nicht solte zwischen seinen ufern oder tämmen gehalten
und bis in das Haff geleitet werden.
rrrWie solcher gefahr von dieser seiten vorzubeugen-rrr.
Denn wenn nur die Ellerwälder sich wolten darzu verstehen, oder durch die
obrigheit dahin könten gebracht werden (wie es denn garwohl seyn kan, wem sie
nur ihr bestes wissen wolten), das sie ihre tämme etwas stärcker und höher, oder
nur so machen wolten, [Bl. 12] das sie einige macht oder gewalt wieder stehen
könten, so bin ich versichert, das sie nach selbsten dorum anhalten würden, das
auf jener seiten in der Einlage nicht allein die reyen möchten zugehalten, sondern
auch das ufer mit einem tämmchen versichert und verstärcket werden, damit der
strohm sowohl das Nogatheyß durch einen vollkommenen strohm in zeiten lösen,
als auchsss wenn das Nogatheyß schon gelöset, das herunter kommende Weichseleyß und grosse gewässer bis in das Haff so viel sicherer ableiten und abführen
könte. Im wiedrigen entlich nichts gewissers erfolgen kan, als das der strohm je
länger je mehr versanden, mehr und gefährliche verstopfungen verursachen die
Einlage ein schon stück landes durch die offenen reyhen ganz und gar versanden
und unbrauchbar machen, auch wohl entlich gar zum höchsten schaden der stadt
der strohm einen andern gang gewinnen muß, und nichtsdestoweniger doch uns
die gefahr der ausbrüche auf dem halse läßet.
Wer siehet nun nicht aus dem, was alhier durch die tägliche erfahrung observiret und notiret worden, das die Ellerwälder in einem gar grossen irrthum stecken,
und das wofern der Nogahtstrohm soll in seine richtigkeit gebracht, und in seiner
regulativitaetttt gehalten werden nach folgende regulenuuu werden müssen in acht
genommen, und nach denselben eingerichtet werden.
96
Montau, poln. Mątowy Wielkie i Małe, das Dorf im Großen Werder, bei der Montauer Spitze.
[669]
135
vvv-
Was vor regule in acht zu nehmen, dafern der Nogathstrohm in seiner richtigkeit soll gebracht werden-vvv.
1. Je flächer das waßer in einem fluß, je schwächer der strohm und nicht soviel
macht hat, das er weder eyß oder auch sand abführen kan. Dannenhero der strohm
durch tämme von beyden seiten in die enge und tiefe muß gebracht werden, damit
er sowohl erstlich das Nogatheyß lösen und forttreiben, als auch das ankommende
Weichseleyß follends bis in das Haff abführen könte.
2. Denn je enger und voller strohm in seinen ufern an der länge, breite und höhe
abfließet, je schneller und stärcker ist seine fahrt, das er alle dasjenige, was ihm
vorkommt, mitnehmen und weiter abführen kan.
3. Je mehr ausflüsse und reyen in einem fluß geleitet [Bl. 12v] werden, je mehr wird
der strohm gemindert und also verhindert, daßwww er weder das eyß bey vorjahrszeiten, noch auch dasjenige, was er bey grossem platzregen und sommerwasser
an schlick und sand mit sich führet, nicht mit sich gantz ausführen kan, sondern
sandhaaken und stopfungen verursachet. Dannenhero solche reyhenxxx nothwendig müssen verhüttet und jederzeit sowohl die alten als auch, wenn sich neue äussern, zugetämmet und zugehalten werden, damit der strohm seine tiefe behalten,
und alle dasjenige, was die stopfungen und versandungen verursachen, abführen
könne.
4. Je richtiger und gerader der wasserbauch oder die in die gerade ausgestrekte
wasserleite ist, je mehr alsdenn auch der strohm in der mitte und in den oberflächen bleibet, und eine schnelle fahrt bekommet. Dannenhero die ufer mit einer
ausfütterung zu befestigen und der strohm durch häubter in die gerade zu zwingen
etc.
yyy-
Die Kleinwerderschen und Ellerwälder ungleiche und gantz wiederliche
meinung wegen zuhaltung und zumachung der Nogathreyen-yyy.
Obschon dieses alles in unterschiedenen deputationen und zusammenkunfften den Kleinwerderschen und Ellerwäldern vorgehalten und vor augen gestellet
worden, so haben sie doch solches nie begreiffen können noch beherzigen wollen,
sondern steiff auf ihre meinung allezeit verharret, alle die schuld wegen der ausbrüche der Einlage und den zugetämten reyen beygemessen, auch alle jahr umb
öffnung derselben als auch umb ruinirung der vor dem sommerwasser gemachten
stauwallung mit höchsten eyfer angehalten, sich beruffende auf rahtschlüße, die sie
in vorigen zeiten gleichfals durch ihres starckes gesuch erhalten, nicht erwegende,
ob solches nöhtig oder nicht nöhtig. Auch nicht einen unterschied machende zwischen den zeiten, da solche abscheide ergangen, und da der Nogahtstrohm tieffer
auch mit einem guten und hohen ufer versehen gewesen, und dieser jetzigen beschaffenheit des Nogahts, da die höchsten ufer meistentheils in denselben eingestirzet, der strohm davon versandet und an etzlichen orten so flach und vados
gemachet worden, daß man ihn bey [Bl. 13] kleinem waßer an vielen orten durchreiten kan. Und wie die de anno 1646 über die Einlage und dieselben einwoh-
136
[670]
ner gemachten verordnung, dazumahls wie der strohm noch tiefer und in seinen
ufern gewesen, garwohl hat können beobachtetzzz und die Einlage zu observierung
derselben in haltung und verfertigung ihrer stauwallung gehalten werden. So kan
solches nunmehr, nachdem der strohm nun ganz andere beschaffenheit durch die
versandung bekommen nicht gar wohl practisiret werden. Auch künfftig, wenn
dem strohm derwille so gelassen wird, viel weniger practisiret werden können.
Sondern dieses darauf ohnfellbar erfolgen, das zu verhüttung der versandung der
strohm van beyden seiten zwischen tämmen und wallung wird müssen geführet
und follends bis in das Haff abgeführet werden. Habe derohalben, was deswegen
nur in den jahren meines getragenen aussencaemmerambts vorgelauffen notiren
und zu papier bringen müssen.
Anno 1671 den 9 December
Eifer herrn vogts wieder die Einlagssen reyen, daß sie sollen offen gehalten
werden-aaaa.
bbbbEifer des aussencaemmerers vor die Einlagssen reyen: daß sie sollen zugehalten werden-bbbb.
In heutiger session, als durch herrn voigt in nahmen der praesentierenden
Gemeine mit grosser vehementz und eiffer angehalten ward, das die tämme und
reihen in der Einlage sollen demoliret werden, habe ich als aussencaemmerer vermöge meinem eydte Einen Erbahren Raht erinneren, und fur dem schade, welcher
künfftig aus öffnung solcher reyhen und ruinirung der ufer entstehen würde, warnen müssen, nehmlich 1. Daß der strohm versanden ja gancz vergehen, und durch
die Einlage in die Stübsche Lache zum höchsten schaden der stadtcccc wirddddd gewiesen werden. 2. Das durch offnung der Schwazken reye und der Tiefen reyen
der Großwerderische Tham in den grösste gefahr wird gesetzet werden. 3. Das
die Einlage entlich durch die reyhen dergestalt wird ruinireteeee werden, daß man
dieselbe nicht niemahl wird zutämmen können, indem sie gleich dem Zeyerschen
Bruch97 auslaufen werden. Und dannenhero, weil sie nicht ohne große unkosten
werden zugetämmet werden, können sie offen bleiben und das schöne land einer
steten uberschwemmung unter- [Bl. 13v] worfen seyn müssen. Weswegen denn
nicht allein die bauern nichts werden zinsen können, sondern die weden auch entlich vergehen, und die stadt ein grosses stück von ihren intraden verlieren. Dannenhero ich denn gebehten pro indemnitate mea, solches zu notiren und zu recess
zu bringen, daß ich die stadt deswegen vor schaden gewarnet und das dafern etwas von beyden ordnungen darinnen verhenget werden solte, ich an dem schade,
welcher daraus entstehen würde, nicht schuld haben wolte, sondern mich desfalls
sowohl wegen gegenwärtiger als auch künfftiger zeit gegenst die posteritaet praeserviret wissen, dass ich solches erinnert und die stadt vor schaden gewarnet. Auf
diese manifestation habe ich allerhand nachrede und judicia ausstehen müssen,
als wenn ich mehr auf die bauern als bürger seite, gutt einlagisch wäre und andere
aaaa-
97
Wasserlauf südlich von Zeyer, zwischen dem Nogat un der Stubschen Lache.
[671]
137
calumnien mehr etc. Darauf ich denn in nächster session deswegen in praesentia
beyder ordnungen gleichsahm meine apologiam thun müssen, und zwar dergestalt, wie folget:
ffffBeschuldigung des aussencaemmerers. Dessen verantwortung und entschuldigung mit anführung gewisser ursache-ffff.
Es ist niemand unter uns, der nicht gerne gestehen wird, dass er schuldig der
stadt bestes in allen stücken zu suchen, und zwar weil wir nicht allein von natur, sondern auch durch einegggg treue eydespflicht darzu verbunden. Dannenhero
denn ich nicht hoffen will, das jemandt in die gedancken gerahten und dafür halten wird, das wenn irgeiner amtsherr, wenn er sich in seinem amte der stadt bestes
zu suchen angelegen seyn läßet. Dahero in verdacht gezogen werden soll, dass er
dem gemeinen gutte praejudiciren ader auch dasselbe bestes nicht mit suchen wolle, dass sey ferne und darwieder protestire ich quam solemnissime. Insonderheit
aber wieder diejenigen, die, wie dieser tage geschehen, mich vor gutt einlagisch
ausruffen, und also verdächtig machen dürffen, dass ich dem gemeinen gutt zuwieder, weil ich für die Einlage geredet, da wir doch allerseits nicht ursach haben
einen solchen unterscheid zu machen, indem beydes sowohl die Einlage und andere stadt gütter, welche in administration Eines Erbahren Rahts sind, als auch das
gemeine gutt der [Bl. 14] sämtlichen bürgerschaftt und also der ganzen stadt zum
nutzen gereichen und zu ihrem besten angewandet werden muß. Das ich aber vor
die Einlage reden odir vielmehr wie herr vogt ad instantiam erbarer Gemeine und
der herren vorstehern Eines Ehrbaren Ratht angehalten, das die reyhen geöffnet
und die tämme demoliret werden, möchten ein und das anderer erinnern müssen,
ist gestehen pro conservatione et indemnitate mea, damit künftig von der posteritaet dem amtsherrn die schuld nicht gegeben werden dürffte, er habe von diesem
und jenem gewust und solches nicht erinnert. Und habe ich durch rechtmäßige
ursach darzu gehabt als:
1hhhh. Weil es fast augenscheinlich zu sehen, das dafern künfftig ursach mit der Einlage dergestalt verfahren werden solle, wie bis hero geschehen, das die stadt nicht
allein ein gros stück landes verlustig gehen, sondern der strohm auch dadurch sich
verliehren dürffte, sintemahl nicht allein bey Lingnauer-, Krehlen- und Kliegernreye, sondern auch bey der Zeyer durch den Zeyerschen Bruch der strohm dergestalt versandet, das man fast durchreiten kan. Und auch künfftig bey solch neuer
beschaffenheit die schleuße kaum wird zu gebrauchen seyn.
2iiii. Weil ich soviel documenta aus den recessenjjjj vor mir gehabt, welche darthun,
das unsere vorfahren durchaus nicht nachgeben wollen, daß solche reyen solten
geöffnet, sondern vielmehr zugehalten werden, auch sogar das sie die miehtsleute
von solchen wenden per contractum dahin adstringiret, das sie nicht allein alte
reyen zu tämmen solten, sondern auch die neuen verhütten, oder ja wieder zu
tämmen solten. Und alles darum, damit das land dadaurch nicht ruiniert und der
strohm in seinem gang und tiefe erhalten werden möchte.
138
[672]
3kkkk. Weil das große Werder in große gefahr were gesetzet worden, wenn nach dem
vorschlage und begehren derllll herren vorsteher alle die reyen, auch die Schwatzken Reye, solte geöffnet worden seyn: da doch selbige Schwatzken Reyn von unsern
vorfahren [Bl. 14v] mit höchsten fleiß zum schutz des Großwerderischen Tammes
ist angelegetmmmm und bishero erhalten worden. Und wird man künfftig auch nicht
gnungsahm beklagen können, das die bäume davor anno [16]69 auf so hefftige
instans der erbahren Gemeine und vorsteher, wie auch Klein Werderischen und
von der Oeconomie98 selbsten, haben erstlich müssen abgeköpft, nachmahls auch
die stumpfe selbsten davon ausgehauen werden. Dadurch denn solcher Schwazken Thamm von allem schutz der bäume entbläßet, noch der einst eine große ursach seyn möchte zu ruinirung des gantzen Großwerderischen Tammes. Und gebe
Gott, daß nur solcher schade künfftig nicht größer seyn möchte, als wir ihn uns
anjetzo einbilden oder auch künfftig solche mittel ergreiffen können, die da zureichen möchten, solchen schaden wieder zu versetzen und denselben ort seinen
vorigen stand zu bringen.
4nnnn. Weil ich gesehen, daß die einwohner der Einlage gewisse contracte von der
stadt und Eines Erbahren Rahts erhalten haben, vermöge welcher sie befugt seyn,
ihre höffe und land mit dergleichen wallung dem höchsten ufer und Zeierischen
Rodacker gleich zu versichern. Und wenn auch jemand von beyden ordnungen
diesen vergangenen sommer bey grossen stauungen gesehen, und solche stauungenoooo in augenschein genommen hätte, so hätten sie oculariter befunden, daß
ihre wallung auch nicht höher gewesen als dem Zeyerischen Rodackerpppp, und
dem höchsten ufer gleich. Aus diesem allem wird man ersehen können, ob ich
nicht ursach gehabt vor die Einlage zu reden, insonderheit da sie auf etliche tausend wegen ruinirung solcher tämme und reyen und dem daraus entstandenen
schadens protestieret, und solche von der stadt praetendiret haben. Und würde
nicht nöhtig seyn die Einlage zu verfolgen, wenn nur die herren vorsteher darauf
bedacht seyn möchten, das ihre tämme alle jahr verstärcket und höher gemachet
würden. Da gehöret aber mühe und fleiß darzu, und ist nicht [Bl. 15] genung, das
man auf ein und ander die schuld lege, und sage die Einlage hat ursach, sondern
man muß auch auf dieser seiten wach seyn und sich nicht die mühe verdrießen
lassen. Vorgangen jahre hatte die Einlage nicht schuld, der eyßgang war vorüber,
und dennnoch geschahe in Ellerwalde durch das blosse wasser ein ausbruch. Und
wenn die eyßwache nur darzumahl wäre, wie gewöhnlich continuiret und nicht
gar zu bald verlassen worden, so hätten wir vielleicht das unglück nicht gehabt
etc.
Anno 1672
Im herbst istqqqq dergleichen ansuchung van den vorstehern des Ellerwaldes
geschehen, und in der Einlage auch propria authoritate ein und das andere vorgenommen; aber auch allemahl deswegen van mir protestiret worden. Und ist nichts
98
Ökonomie Marienburg.
[673]
139
gewissens, alsdas wir entlich das gantze aussencaemeramt so doch der stadt patrimonial- und erbgutt dadurch ganz werden ruiniren, auch wohl gar desselben
durch eine einöde und entpfuhl verlustig werden.
Das Wort mit dopellter Linie unterstrichen.
Kop. 2, Randbemerkung: In den alten mietscontract enthalten, das alle Nogathreien umb des
stroms willen soll zugehalten werden.
c
Erste Buchstabe verbessert.
d
Das Wort verbessert.
e
f
g
h
i
Das Wort überschrieben.
j
k
l
an verbessert.
m
Folgt gestrichen uber.
n
o-o
Randbemerkung.
p
Überschrieben os.
q
Randbemerkung: Stautham, mühlen und schleussen.
r
Randbemerkung: das ufer dem Rodacker gleich halten.
s
Randbemerkung: Fuchsgraben und andere reyen zu zumachen.
t
Gestrichen die Buchstabe n.
u
Die Buchstabe m auf n verbessert.
v
w
Gestrichen das?
x
Randbemerkung: Sibrandt von Bergen contract von 1643.
y
Folgt gestrichen haben.
z
Randbemerkung: stauthäme.
aa
Randbemerkung: graben, mühle schleussen gärte und bäume pflanzen, darzu plätze zu erhöhen.
bb
Randbemerkung: kegen das sommerwaßer zu schützen.
cc
Randbemerkung: die reien zu zumachen.
dd
Erste Ziffer verbessert.
ee
Folgt gestrichen e.e. raht.
ff
gg
Randbemerkung: tämme in der Einlage.
hh
Verbessert aus seym.
ii
Randbemerkung: Conferenz wegen der wallungen in der Einlagen.
jj
Letzte Buchstabe verbessert.
kk
Folgt gestrichen unlesbares Wort.
ll
Kop. 2.
mm
Randbemerkung: stautämme in der Einlage.
nn-nn
Randbemerkung.
oo
pp
Geändert aus anderer.
qq
rr
ss
a
b
140
[674]
Folgt gestrichen schmallen mit überschriebener Buchstabe m.
Folgt gestrichen theilen.
vv
Folgt gestrichen noch.
ww
Folgt gestrichen unlesbares Wort nach er.
xx-xx
Randbemerkung.
yy-yy
Randbemerkung.
zz-zz
Randbemerkung.
aaa
Kop. 2.
bbb-bbb
Randbemerkung.
ccc
Randbemerkung: ist derhalben nöhtig, die offene reyhen zu zumachen und zu zuhalten.
ddd
eee
Im Text gehüsch.
fff
Randbemerkung: so auch die vorfahren in acht genommen.
ggg-ggg
Randbemerkung.
hhh
iii
Randbemerkung: Auch das deswegen die werderische tämme so weit vom strohm nicht seyn
angelegt worden.
jjj
Randbemerkung: Ursache, worum die thämme so weit vam strohm ab angelegt worden.
kkk
lll-lll
Randbemerkung.
mmm
Buchstabe o verbessert.
nnn-nnn
Randbemerkung.
ooo
ppp
qqq
Gestrichen fort.
rrr-rrr
Randbemerkung.
sss
Das Wort überschrieben.
ttt
uuu
vvv-vvv
Randbemerkung.
www
xxx
Verbessert Buchstabe c.
yyy-yyy
Randbemerkung. Am Ende gestrichen thämmen.
zzz
Gestrichen werden.
aaaa-aaaa
Randbemerkung.
bbbb-bbbb
Randbemerkung.
cccc
Folgt gestrichen wird.
dddd
Wort verbessert.
eeee
Verbessert Buchstabe n.
ffff-ffff
Randbemerkung.
gggg
Verbessert aus einen.
hhhh
Randbemerkung: 1ste ursach.
iiii
Randbemerkung: 2te ursach.
jjjj
Wort verbessert.
kkkk
Randbemerkung: 3te ursache.
llll
Kop. 2.
mmmm
Folgt gestrichen worden.
nnnn
Randbemerkung: 4t ursach.
oooo
pppp
qqqq
Kop. 2.
tt
uu
[675]
141
OBSERVATIONES UEBER DIE ELBINGSCHE EINLAGE UND DES NOGAHTSTROMS
BURMISTRZA FABIANA HORNA
JAKO ŹRÓDŁO DO STOSUNKÓW OSADNICZYCH I WODNYCH
W PÓŁNOCNOWSCHODNIEJ CZĘŚCI ŻUŁAW WIELKICH W XVII WIEKU
Streszczenie
Słowa kluczowe: Elbląg w czasach nowożytnych, patrymonium Elbląga, zarządzanie gospodarką wodną, kolonizacja obszarów zalewowych, finanse miejskie, powodzie
W średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym należąca do miasta Elbląg północno-wschodnia część Żuław Wielkich, położona między nieistniejącą dzisiaj Stobieńską
Łachą a Nogatem poniżej wsi Półmieście, a nazywana Einlage, odgrywała rolę zbiornika
retencyjnego dla wezbranych wód Nogatu. Ta funkcja Einlage nabrała jeszcze większego
znaczenia, gdy w połowie XVI w. położony naprzeciw niej, ale po drugiej (prawej) stronie
Nogatu, dotychczas zabagniony i niewykorzystywany gospodarczo obszar tzw. Ellerwaldu
został odwodniony i od strony rzeki zabezpieczony wałami. Dlatego gdy w pierwszej połowie XVII w. pojawiły się stałe osiedla w Einlage, pod wpływem nacisków mieszkańców Ellerwaldu władze miasta pozwalały wyłącznie na budowę niskich wałów z przewałami (tzw.
Reie), tak aby Einlage służyła w dalszym ciągu jako zbiornik na nadmiar wody z Nogatu.
Tymczasem Fabian Horn, kamlarz zewnętrzny, a później także burmistrz (druga połowa
XVII w.), wykazywał w Observationes, że obwałowanie Einlage nie będzie stanowiło zagrożenia dla Ellerwaldu. Zatory lodowe powodujące spiętrzenia wód i w rezultacie przerwania
wałów i powodzie występują bowiem już w środkowym biegu Nogatu, a wynikają ze zbyt
słabego nurtu rzeki. Budowa wałów wzdłuż Einlage z jednej strony spowoduje zwężenie
koryta rzeki, a tym samym zwiększy szybkość przepływu wody, z drugiej zaś pozwoli na
pełne zagospodarowanie jej obszaru, a w konsekwencji przyniesie zwiększenie dochodów
Elbląga.
142
[676]
OBSERVATIONES UEBER DIE ELBINGSCHE EINLAGE UND DES NOGAHTSTROMS
BY THE MAYOR FABIAN HORN
AS THE SOURCE TO RESEARCH SETTLEMENT RELATIONS
IN THE NORTHWESTERN PART OF ŻUŁAWY WIELKIE IN THE 17TH CENTURY
Summary
Key words: Elbląg in the Early Modern Times, Elbląg’s patrimony, municipal water management, settlement in floodplains, the city’s finances, floods
In the Middle Ages and in the Early Modern period the north-eastern part of Żuławy
Wielkie belonging to Elbląg, situated between the Stobienska Sandbar [German: Stubsche
Lache] and the Nogat below the village of Półmieście [German: Halbstadt], also referred to
as “Einlage”, played a function of a retarding basin for the rising waters of the Nogat. The
role of “Einlage” became even more significant when in the mid-16th century the hitherto
swampy and neglected economically area of the so called Ellerwald, located on the opposite bank of the Nogat, was dehydrated and provided with ramparts. For this reason,
in the first half of the 17th century when permanent settlements appeared in “Einlage”, the
inhabitants of Ellerwald insisted that the authorities allowed the construction of exclusively low ramparts with fire-bridges (the so called Reie) so that “Einlage” continued to
serve as a container for excess water from the Nogat. In the meantime Fabian Horn, the
external treasure administrator and later the mayor of the city (in the second half of the 17th
century) showed in Observationes ueber die Elbingsche Einlage und des Nogahtstroms that
providing ramparts to Einlage should not constitute any threat to Ellerwald. He argued
that ice blockages causing the accumulation of water, the destruction of ramparts and flood
took place in the middle course of the Nogat since the current of the river was too weak.
The construction of ramparts along “Einlage” on the one hand was to make the riverbed
narrower allowing the faster pace of the water flow; on the other hand, it was to develop the
area, which would increase Elbląg’s revenue.
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.19
WIOLETTA ZIELECKA-MIKOŁAJCZYK (Toruń)
ANTEMORTEM DOCUMENTS OF EASTERN ORTHODOX
AND UNIATE BURGHERS OF VILNIUS
FROM THE FIRST HALF OF THE 18TH CENTURY*
Key words: last wills, registers, inventories, Eastern Orthodox Church, Uniate Church, religious records, inheritance law, funerals, religious brotherhood
The edition of antemortem documents of Eastern Orthodox and Uniate burghers of Vilnius in the first half of the 18th century has been addressed previously. In
the 19th century, the Vilnius Archeographic Committee under the auspices of the
tsarist authorities issued a few last wills made by individuals belonging to the Eastern Orthodox and the Uniate elite of the city’s merchants1. However, the research
omitted the registers of movables and documents confirming individual legacies.
For almost one and a half centuries, the edition of antemortem documents made
by Eastern Orthodox inhabitants of Vilnius has been forgotten. The history of the
city in this period has not been of particular interest for historians2. The abovementioned reasons mean that the present state of knowledge about this part of
the Vilnius community is scarce, which justifies the author’s effort to continue the
editorial works given up a long time ago.
It is hard to say how many Eastern Orthodox believers lived in Vilnius in the
period under question. By the end of the 17th century, their number was decreasing owing to conversion to the Uniate Church, which provided them access to the
city’s offices. From 1666 Orthodox believers were not allowed to be among the
magistrate consisting of 24 members, the first half of whom were Roman Catholics,
while the other half were Uniates3. As late as the end of the 17th century members
*
The project has been financed from the funds of the National Program for the Development of
the Humanisties – decision no. 11H 13 0281 82.
1
Акты издаваемые Виленскою археографическою комиссиею для разбора древних актов
(further: АВАК), т. 9, Вильна 1878, no. 178, pp. 525–532; no. 179, pp. 533–536; no. 180, pp. 536–545;
no. 182, pp. 545–549.
2
In some aspects the authors referred to last wills, funeral culture of inhabitants of Vilnius in
the work by Wioletta Zielecka-Mikołajczyk, Prawosławni i unici w Rzeczypospolitej wobec życia
i śmierci w świetle testamentów, Warszawa 2012, pp. 113, 235, 155, 225, 232, 245, 339, 341.
3
Василий Г. Василевский, Очерк истории города Вильны, [in:] Памятники русской
старины в западных губерниях империи, т. 6, сост. Помпей Н. Батюшков, Санкт Петербург
1874, pp. 80, 88.
144
Wioletta Z ielecka-Mikołajczyk
[678]
of the Eastern Orthodox Church found it more difficult to enter guilds or guild authorities. They attempted to change their situation, sometimes with the help of the
magistrate, which gave rise to protests from members of the Uniate Church4. The
families of the Dorofiejewiczs, the Żurobińskis, the Życzewskis, the Grekowskis,
the Omeljanowiczs and the Hukowiczs remained loyal to the Orthodox Church
along with almost all the testators of the last wills presented below. In the 17th century, members of the Lebiedzicz, Kukowicz and Filipowicz families5 converted to
the Uniate Church. Some families of merchants were divided on account of different denominations. Jan Kossobucki, whose last will is presented below, remained
an Eastern Orthodox believer, whilst his brother Michał must have switched to
the Uniate Church for in 1734 he was the mayor of Vilnius. Family connections,
common interests and the need to secure them meant that religious issues were
of secondary importance. This is clearly visible from the example of last wills the
protectors and executors of which were not only Orthodox co-believers, but also
clients, along with the Roman Catholic and Uniate elite of Vilnius officials.
The situation of Eastern Orthodox believers in the capital of the Grand Duchy
of Lithuania in the first half of the 18th century was also affected by the rocky history of Vilnius. At first, it found itself at the heart of the conflict between the Sapiehas and the Lithuanian noblemen; next, during the northern war it fell into
dilapidation when it was in turn taken by the Swedish, Russian and Saxon army.
When the Swedes took over the city in April 1702, they collected a contribution of
22 115 Thalers6. As the inhabitants of Vilnius could not pay it all in cash, they paid
in lead and gunpowder. Churches and Orthodox churches also had to contribute.
The Church of the Holy Spirit paid 250 Thalers; the same amount was paid by the
Orthodox Church of the Holy Trinity, while the metropolitan Orthodox Church
paid 195 Thalers7. A similar situation took place during the next stay of the Swedes
in Vilnius in 1708 and later in 1707 when the city was in the possession of Peter I.
During the years 1708–1710 in Samogitia and in Vilnius famine and plague were
omnipresent and cost thousands of victims8. In accounts from Vilnius one could
read about dead bodies lying in the streets, people begging for food, cases of cannibalism and mass graves for those killed by the plague9, which reached its peak
from July 1709 until the spring of 1710. Frequent fires also affected the condition
of the city. In the first half of the 18th century there were as many as six fires in
4
Ibid., p. 89.
Wilnianie. Żywoty siedemnastowieczne, comp. David Frick, Warszawa 2008, pp. 187–196,
507–512, 549–553.
6
Józef Ignacy Kraszewski, Wilno od początków jego do 1750 r., vol. 2, Wilno 1840, p. 83;
В.Г. Василевский, op.cit., pp. 96–97.
7
В.Г. Василевский, op.cit., p. 96; J.I. Kraszewski, op.cit., vol. 2, pp. 172–173.
8
Andrzej Karpiski, W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne,
9
J.I. Kraszewski, op.cit., vol. 2, p. 86.
5
[679]
Antemortem documents of Eastern Orthodox and Uniate Burghers of Vilnius...
145
the city (1700, 1706, 1715, 1737, 1741, 1748, 1749). During the last two – most
extensive ones – almost the whole city burnt down including the town hall and the
city archive. The 1748 fire destroyed 12 Orthodox temples and churches, including
the Church of the Saviour, the hospital and the Orthodox church of St. Nicholas.
In the following year, the Orthodox church of the Holy Spirit, the belfry and the
monastery of the Basilian monks10 burnt down.
The last wills presented below serve as evidence of the dramatic events in Vilnius and their effect on the lives of Eastern Orthodox burghers. Gabriel Chilimowicz, who had lost his money and most of his wealth during the fire and the Swedish invasion, owned mainly several thousand items of goods. He lived in a tenement house belonging to the Carmelites, which he redecorated himself. He made
his will during the period of the plague, and two days later he passed away. Despite
the circumstances he managed to include detailed orders in his last will, which
documented the pernicious influence of the fires on the condition of his wealth.
Having lost most of his money, he maintained contacts with the influential Ruthenian members of the society who belonged to the city’s authorities. Among the
seal engravers of his last will were the mayors of Vilnius Benedykt Bocewicz and
Dominik Zagowicz, the royal secretary Bazyli Omeljanowicz and Teodor Dorofiejewicz. Another last will drafted by Eliasz Kopcewicz in the period of the plague
– at the end of the first decade of the 17th century – depicts the dramatic history of
the testator’s family and partly reflects the ambiance of the city dominated by the
plague. What deserves attention in Eliasz Kopcewicz’s last will are the regulations
concerning his property – the testator was cheated by his siblings while the legacy
of their parents was being distributed.
The last will of Jan Juchnowicz of 1722 is rather interesting owing to complicated family relations (for example, the madness of his wife) and bequests for
the renovation of the destroyed town hall. The document provides information
concerning the testator’s personality and his involvement in the life of the local
community. The last will includes also a list of movables, which was prepared by
the city’s officials on the day the last will was drafted. The inventory of the possessions was a standard practice in early modern times. Registers complemented the
last will and gave a fuller picture of the legacy left by the testator. Nevertheless, in
the case of Orthodox people such a practice was rare, probably due to their material status. What happened to some of the possessions of Jan Juchnowicz and his
daughter can be observed in the wealth disposition of 1728 made by his son-inlaw Eustachy Krupski. The last wills of these two burghers draw attention, for they
have similar preambles explaining the motifs for drafting the last will11. Eustachy
Krupski must have known the last will of his father-in-law and used it as a model,
or it may be the evidence for the formalisation of the structure of a last will.
10
Ibid., pp. 91–95; idem, op.cit., vol. 3, Wilno 1841, pp. 64–65.
Wioletta Zielecka, Prawo i praktyka testowania w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII
wieku, Czasopismo Prawno-Historyczne, vol. 59: 2009, no. 1, pp. 90–91.
11
146
[680]
The last two of the last wills presented here were drafted by Jan Burakiewicz
and Jan Kossobucki. The former was the son-in-law of the Uniate mayor of Vilnius
Benedykt Bocewicz and he was the only member of the Uniate Church among the
testators discussed in this paper12. He wrote the last will to protect the material
situation of his wife in the event of his death.
The last will presented here was written by Jan Kossobucki. He belonged to
the elite of merchants and came from a wealthy Orthodox family from Vilnius. He
seems to have been a son of Paweł Kossobucki, an affluent burgher and merchant
of Vilnius, who died between 22 July and 29 October 168913. In his last will Paweł
Kossobucki mentioned the children he had with his first wife: Ewdokia, Andrzej
and the late Józef, and children from his second marriage: Michał (who was on the
cusp of adulthood) and minors Aleksandra and Anna. He failed to mention Jan
Kossobucki, who in his last will referred to Michał Kossobucki as “his own brother” and left him the considerable sum of one thousand tynfs14 (German: Timpfe).
His fortune was smaller than his father’s and most of it was used to pay off his
debts. Nevertheless, he held a very high position among the Ruthenian burghers
of Vilnius, the evidence of which are executors and seal engravers of Jan’s last will
such as Antoni Dorofiejewicz, the son and inheritor of Teodor Dorofiejewicz, the
royal secretary and one of the wealthiest Orthodox merchants in Vilnius; Andrzej
Tołokoński Paszkiewicz, the supervisor of the estate left by Fedor Dorofiejewicz;
the representatives of the Żurobiński family15.
Jan Kossobucki’s last will deserves attention owing to the donations he made
for the benefit of the brotherhood of St. John the Evangelist in the Eastern Orthodox church of the Holy Spirit in Vilnius along with the document confirming
his “religious bequests”. The testator mentioned his brother Michał and his sister
whose name remains unknown. He identified both of them as possible opponents
of the execution of his last will, probably owing to his “religious bequests”. The
document bears no date, nor is it known where it was drafted. One may presume
it was made along with the last will. Only the last will the extract of which found
itself in the Orthodox Church of the Holy Spirit was recorded in the city books. It
12
The last will of Benedykt Bocewicz of 1631: Lietuvos valstybės istorijos archyvas (Vilnius)
(further: LVIA), SA 5345, fol. 256–259. See also: W. Zielecka-Mikołajczyk, op.cit., pp. 65, 78,
104–105, 111.
13
Taking into consideration the condition of the city after the wars with the Muscovites in
the mid-17th century, he owned a huge estate. He did business in important commercial centres in
Königsberg, Kaunas, Mogilev and Ruthenian towns. He maintained trade and family contacts with
the city’s elite. His son – Józef – married the daughter of the mayor of Vilnius, Jan Ohucewicz, who
was a member of the Uniate Church. The last will of Paweł Kosobucki to be found in Wilnianie.
Żywoty, p. 160; АВАК, т. 9, pp. 508–518; Aivas Ragauskas, Vilniaus miesto valdantysis elitas XVII a.
Antrojoje pusėje (1662–1702 m.), Vilnius 2002, p. 177.
14
Michał Kossobucki was the mayor of Vilnius; he had a daughter Apolonia, who married
Mikołaj Grekowski, an Orthodox merchant and burgher of Vilnius, see: АВАК, т. 9, p. 536.
15
Ibid., т. 9, p. 542.
[681]
147
was stored together with the document securing the inheritance written by Kossobucki himself lest the last will be questioned.
The last wills of Vilnius burghers of the Eastern Orthodox denomination illustrate very well elements of the attachment to the Orthodox church and the need to
support it through religious bequests. They show believers as members of numerous brotherhoods whose presence was desirable at funerals. The last wills reveal
in details the site of the Orthodox church of the Holy Spirit which, as in the 17th
century, gathered Orthodox believers in Vilnius.
Last wills in Vilnius were drafted on the basis of the Magdeburg law, which
recommended that the wealth be disposed in the presence of the city’s officials.
Making a last will at home should follow the procedures of the common law, which
meant that the document should be written while a testator was in good health and
in the presence of seven witnesses who could confirm it later in court16. Burghers
tended to make their last wills in the presence of city officials, which guaranteed
greater security, for their testimonies were always recorded in the books, while the
last wills were “sealed” and stored in the city hall17; the content of the testaments
was not disclosed until after the death of the testator. The city’s law protected
the natural rights of children to inherit after their parents. Last wills which were
against the interest of the testator’s offspring were considered unlawful. According
to the Magdeburg law, children inherited their parents’ wealth in equal parts, but
in practice male offspring received a larger part18.
The structure of last wills made by Eastern Orthodox believers did not differ
from other documents of this kind drafted in the Grand Duchy of Lithuania19.
They consisted of the introductory protocol including a call to God or the Holy
Trinity or Saints, details of the testator, a preamble explaining the motifs for drafting the last will and the conditions allowing the testator to make a will. The next
fundamental part of the document constituted the disposition of the property. The
final protocol of an early modern last will included information about the date and
place where it was drafted.
The last wills and complementary documents presented below are stored in Lietuvos valstybės istorijos archyvas (the Lithuanian State Historical Archive) in Vilnius. All of them, but one, come from the city books of Vilnius. Jan Kossobucki’s
last will was quoted from the extract from the city books found in complex no. 601
(The Monastery of the Holy Spirit in Vilnius). The texts of the documents were
prepared on the basis of the “Instruction for the publishing of historical sources
from the 16th to the mid-19th centuries”20. The last will made by Eustachy Krupski
16
Bartłomiej Groicki, Tytuły prawa majdeburskiego, Warszawa 1954, p. 178.
Ibid.
18
W. Zielecka-Mikołajczyk, op.cit., p. 209.
19
More about the structure and form of last wills from the area of the Grand Duchy of Lithuania
in: ibid., pp. 59–69.
20
Kazimierz Lepszy, Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX
wieku, Wrocław 1953.
17
148
[682]
required more interpretation since the testator used commas instead of full-stops,
which made it much more difficult to understand some bequests.
APPENDIX
1. The last will of Gabriel Chilimonowicz
Wilno, 14 August 1709
Copy: LVIA, SA 5122, fol. 386–391. Entry to the council books of Vilnius 16 August
1709
[fol. 386] – W Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen. Ta jest życiu ludzkiemu terminowana maksyma, iż każdy człowiek pewnego w życiu swym nie mając
terminu, ustawicznie tąa1 przed się musi mieć refleksją, aby przy początku conjunkcyjej duszy z ciałem ferowany na siebie śmiertelności dekret w ustawicznej
mając reminiscyjej, każdego czasu i momentu porządną mając życia swego ordynacyją na co się zapatrował, że nietrwałe życie swoje śmiertelności konkludować
musi [fol. 386v] terminem. Przeto i ja, Gabryel Chilimonowicz, tym bardziej na
takie reflektując im, podeszłych lat moich blisko separacyją duszy mej od ciała,
radzi konsideracyją takową ostatniej woli mojej czynię dyspozycyją. Naprzód duszę moją grzeszną Stwórcy i Odkupicielowi mojemu, który chcąc mnie zbawić okrutną śmierć podjąć raczył, polecam prosząc pokornie majestatu Jego Świętego,
aby nie pamiętając na ekscepta moje, jako skłonnej do występków kreaturze, ale
one odpuściwszy, raczył w poczet wybranych swoich przyjąć. Ciało zaś moje
grzeszne jako ziemię ziemi oddaję, które aby według obrzędu Cerkwi Wschodniej
chrześcijańskiej, w cerkwi Świętego Ducha pochowane było, miłych Panów succesorów moich, jako i miłą małżonkę moją upraszam. Jakoż na pogrzeb ciała mojego
grzesznego złotych sto, także wielebnym ojcom przy tejże cerkwi Świętego Ducha
zostającym złotych sto, prosząc aby modlitwami swemi grzeszną duszę moją ratować raczyli naznaczam, które z pozostałych dóbr moich, przez staranie moje i pracę nabytych, niżej wyrażonych oddane być mają. Teraz dobra szczupłej fortuny
mojej takowe są. Gotowej sumy żadnej nie zostawuję, jeno w kramnych sukiennych towarach summy talarowej monety rachując każdy talar po złotych sześciu,
złotych dziewięć [fol. 387] tysięcy sześćset cztyrdzieście i groszy osmnascie. Długu
mnie winnego od Pana Jerzego Kuszelicza należy złotych tysiąc sto sześć gorszy
dwadzieścia dwa i pół monety szelężnej. Od wielebnych ojców karmelitów konwentu wileńskiego, co z porachunku pokazuję, na restauracyją kamienicy klasza
In the text it reads “to”.
[683]
149
tornej, w której teraz mieszkam, łożonych, ponieważ po walnym całego miasta
pożarze swoich na restauracyją onej spendowałem. Pieniądze te za gotową w wyż
pomienioną inkludowane być mają summę, z tej tedy summy na pogrzeb naznaczam i wielebnym ojcom oddana będzie. Długi ode mnie należące wypłacone nie
obciążając duszy mojej być mają. To jest J[ego] M[ość] Panu Omelianowiczowi
S[ekretarzowi] J[ego] K[rólewskiej] M[ości] złotych osmset pięć i groszy osmnaście, Panu Marcinowi Sankiewiczowi złotych dziewiędziesiąt pięć i groszy dwanaście. Osobliwie winno Tatarzynowi Aleksandrowi Molle talarów bitych sto. J[ego]
M[ości] Panu Kolleckiemu staroście ejszyskiemu złotych dwieście monety szelężnej. Jędrzejowej, tkaczce złotych cztyrdzieście. Po wypłaceniu tych, żadnych jako
nie zaciągałem, i nikomu więcej nie jestem winien. Sukcesorów moich tym ubezpieczam ze długów, przez małżonkę moją zaciągnionych wypłacać, ani do onych
należeć nie powinni będą, ponieważ jako na swą potrzebę zaciągnęła, tak i na swą
osobę opisała się. Po wypłaceniu zaś wyżej [fol. 387v] specyfikowanych długów
resztą summy tak się dzielić mają. Naprzód miłej małżonce mojej Paniej Appoloniej Kuszelewiczownie Chili[mo]wiczowejb,2 której za miłe ze mną pożycie i wszelkie około zdrowia mego staranie wielce dziękuję, część czwarta summy pomienionej należeć będzie. Trzema zaś częściami Panowie sukcesorowie moi podzielą się,
to jest Panu Bazylemu Chilimonowiczowi, miłemu synowi mojemu, część jedna,
dziatkom Pana Andrzeja Oleszkiewicza, miłego zięcia mojego, spłodzonym z miłą
córką moją druga część. Trzecia część pozostałym sierotom dziatkom Pana Artyszewicza, miłego zięcia mojego, spłodzonym z miłą córką moją, Reginie i Mariannie Artyszewiczównom wnukom moim, których w opiekę poruczam miłemu synowi mojemu Panu Bazylemu Chilimonowiczowi, aby tak z summy kromnej [s.],
jako i przysądu i osiadłości części na te dziatki spadające do siebie odebrawszy one
prowidował, i jako w leciech niedorosłych zostającymi dozór dawał, aby się w dobrych obyczajach ku chwale Boskiej ćwiczyli proszę. Kromną [s.] summą już dysponowawszy sprzęt domowy, ruchomość jakową zostawuję namieniamc,3 naprzód
sygnet złoty, ten miłemu synowi mojemu Panu Bazylemu Chilimonowiczowi daruję, innego złota żadnego nie zostawuję, tylko dwadzieście i dziewięć czerwonych
złotych po [fol. 388] nieboszczyku Panu Artyszewiczu zostałych, które podczas
pożaru pogorzały, te miłej małżonce mojej należą za ekspensa, które własne swe
wydawała na pozostałe po Panu Artyszewiczu dziatki pomienione. Jakoż o to czerwone złote tak Pan opiekun, jako też lat doroszszy [s.] Panny Artyszkiewiczówny
same, ani przez kogo innego, upominać się ani turbować miłej małżonce mojej nie
mają i nie powinne będą. Srebro [s.] zostawuję dwanaście łyżek stołowych francuskich próby dobrej. Cyny podczas pożaru pogorzałej, kamieni cztyry i funtów
siedmnaście, flaszę cynową garcową, drugą półgarcową. Miedź, kocioł piwny browarny do piwa warzenia, kocioł do parzenia chmielu, bania z czapką i z trąbami,
kocioł do chust parzenia, drugi mniejszy do parzenia wody, dla naczynia szala
b
c
As it is in the text.
As it is in the text.
150
[684]
miedziana, alembek, panewka miedziana. Mosiądz, paneweczka mosiężna mała,
druga także mosiężna większa, moździerz spory z tłuczkiem żelaznym, zliwków
różnego metalu po pożarze zebranych zmieszanych, to jest srebro z cyną, worek
zapieczętowany, zegar bijący wiszący na ścianie [s.], koromyśli żelazne i gwichty
żelazne i spiżowe, suknie moje powszednie, inne podczas konflagracyi pogorzałe,
stół kamienny marmurowy, stołki dwa skórą obite, kolasa francuska [fol. 388v]
z kawanem i kołami, puzdro z flaszami półgarcowymi, puzderko mniejsze, wosk,
miodu przaśnego beczka niepełna, miodu pitego kufa, i w drugim także naczyniu,
którego w obojgu naczyniu być może beczek pięć, tych wszystkich pomienionych
rzeczy w ruchomości domowej połowa miłej małżonce mojej, a połowa druga na
trzy części, to jest miłemu Panu synowi, i sukcesorom moim pomienionym należeć i podzielona być ma. Osiadłości także mojej, która taka jest czynię dyspozycyją. Kamienica leżąca tu w Wilnie, idąc ku Ostrej bramie przeciw, Bossakom, połowa murowana a połowa drzewianych budynków, do tejże kamienicy kocioł należący piwny, ogród za Ostrą Bramą z domem za [w]spólne pieniądze z miłą małżonką
moją kupiony, do tej mojej osiadłości pomienionej należałaby sukcesyja ósmej
części do kamienicy miłej małżonce mojej, a do ogrodu onejże połowa, druga połowa miłemu Panu synowi mojemu i innym wyż mienionym sukcesorom. Uważając jednak, aby po śmierci mej między onemi okazyja do niechęci nie była, i niespokojna nie stała się sukcesyja, moderując za życia mojego przez medy[ja]cyją
Ich M[oś]c[iów] P[anów] Przyjaciół, przy tej mojej dobrowolnej ostatniej a nieodmiennej woli przytomnych, za konsensem zgodnym obu stron, to jest miłej małżonki [fol. 389] mojej, Pana syna i wnuków moich, takową czynię pomienionej
osiadłości mojej dyspozycyją. Ogród cały i z domem do niego przynależącym miła
małżonka moja w swoją własną wolna będzie objąć posesyją, której przeszkadzać
nie mają i nie powinni będą miły Pan syn mój, ani pomienieni sukesorowie, dziatki miłych Panów zięciów moich i wnukowie moi. Za część także należącą na kamienicy miła Pani małżonka moja, podług zgodnej namowy i dobrowolnego pozwolenia, będąc ukontentowana połowicą ogrodu do kamienicy interesować się i należeć nie ma, ani powinna będzie. Ale objąwszy miły Pan syn mój swoją część
i dziatek Pana Artyszewicza, a wnuków moich, jako opiekun, także część na siebie
i na dziatki swoje spadającą Pan Andrzej Olenkiewicz, miły zięć mój, wolni będą
one objąwszy, jako swoją własną dysponować, i wynajdować pożytków. To jednak
warując miłemu Panu synowi mojemu, że co trzymając przez ten czas miły Pan
syn mój tą kamienicę na restauracyją murowanej strony swoich wydał pieniędzy
miły Pan syn mój, jako na to przede mną produkował regestra, wydatki te
er[y]gowane przyjąć mieli Panowie sukcesorowie moi powinni będą. Także miły
Pan [fol. 389v] syn mój na sustensacyją dziatek Pana Artyszewicza, miłego zięcia
mojego, do rąk moich dał, te w części wydzielonej na te pomienione dziatki potrącone być mają, to jest złotych dwieście, w inwentarzu także pozostałej ruchomości
po Panu Artyszewiczu spadającej na pomienione dziatki onego, a miłe wnuki, ponieważ nie wszystkie pokażą się rzeczą, albowiem niektóre na opatrzenie i susten-
[685]
151
cyą tychże dziatek sprz[e]dać musiałem, który inwentarz jako opiekun tych dziatek miły Pan syn mój do siebie odebrać musi. Osobliwy tych [s]przedanych rzeczy
regestryk ręką moją własną konotowany, i wydatki przeze mnie erygowane przyjęte i uznane być mają. Inszych żadnych dóbr moich, ani w gotowiźnie, ani w ruchomości nie zostawuję, ponieważ lubo za staraniem i błogosławieństwem Boskim
dawniejszych czasów obszerniejsza była. Częścią przez wielkie wydatki, na inkursyją nieprzyjacielską nie mniej, ale jeszcze bardziej przez konflagratje umniejszona
fortuna, którą szczupłą po śmierci mej [...]d4 miła małżonka moja, miły Pan syn
mój i pomienieni sukcesorowie ni w czem nie kontradykując teraźniejszej ostatniej nieodmiennej dobrowolnej woli mojej kontentowali się dyspozycyją, i w spokojnym zostawali używaniu. To jest aby miła Pani małżonka moja wydziałem na
siebie [fol. 390] pomienionym, także miły Pan syn mój oraz pomienieni Panowie
sukcesorowie podziałem kramneje5 summy, ruchomością na siebie spadającą i trzema częściami kamienicy zgodnie bez żadnych roztyrek miarkowali się, w najmniejszym punkcie i paragrafie teraźniejszemu memu nie przecząc, i bynajmniej
nie odmieniając, postanowieniu strasznym i surowym obowiązuję wszystkich Sądem Boskim. Przypominam jeszcze, aby długi od małżonki mej zaciągnione na
własną jej samej potrzebę, podług uczynionych opisów na osobę onej nie interesowały miłego Pana syna mojego i sukcesorów pomienionych, ponieważ jako ja sam
z onych nie frukrifikowałem [s.], tak jako nie należałem do nich, i oni nie należą
i nie powinni będą należeć. Tą tedy ostatnią testamentową wolę moją i dyspozycyją pomienionych dóbr moich przy zupełnych jeszcze zmysłach moich, czerstwej
swej pamięci i dobrej refleksyjej uczyniwszy. I oną zostałą a nieodmienną deklarowawszy przy bytności Ichmościów Panów Przyjaciół natenczas u mnie przytomnych, dla lepszej wiary i pewniejszego waloru ręką moją własną podpisawszy, Ich
M[ośció]w Panów pieczętarzów niżej wyrażonych do podpisu podług prawa uprosiłem. Pisan w Wilnie, dnia czternastego [fol. 390v] miesiąca augusta [14 VIII],
roku Pańskiego 1709. [...] Gabriel Chilimonowicz ręką swą. [...] Ustnie i oczewisto
proszony od J[ego] M[ości] Pana Gabryela Chilimonowicza kupca, mieszczanina
wileńskiego i od drugiej strony [w]spólnie do tej ostatecznej woli, jako pieczętarz
podpisuję się Jan Józef Minkiewicz, burmistrz wieleński manu propria. Ustnie
i oczewisto proszony pieczętarz tak od J[ego] M[ości] Pana Gabriela Chilimonowicza, jako też i Ich M[ość] P[anów] sukcesorów do tej woli ostatniej podpisuję się
Dominik Zagowicz, burmistrz wileński, manu propria. Ustnie proszony pieczętarz
od osób wyrażonych podpisuję się Teodor Dorofiejewicz. Ustnie i oczewisto proszony od J[ego] M[ości] Pana Gabriela Chilimonowicza, tak też [od] pozostałych
sukcesorów w tym testamencie i ostatniej woli mianowanych osobami, imionami
i nazwiskami jako pieczętarz podpisuję się Benedykt Bocewicz, burmistrz wileński
manu propria. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz od osoby w tym testamencie
wyrażonej podpisuję się Stefan Carowicz rajca wileński. Jako będąc przytomny
d
e
The word is hard to make out.
In the text “kromnej”.
152
[686]
i uproszony pieczętarz od J[ego] M[ości] Pana Gabriela Chilimonowicza i Panów
sukcesorów do tej ostatniej woli podpisuję się Bazyli [fol. 391] Omeljanowicz J[ego]
K[rólewskiej] M[iłości] Sekretarz. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz do tego
testamentu od osoby wyżej wyrażonej podpisuję się Samuel Paszkiewicz Tołokomski manu propria.
2. The last will of Eliasz Kopcewicz
Wilno, 8 September 1710
Copy: LVIA, SA 5344, fol. 29–30v. Entry to the council books of Vilnius 10 Jan 1713
[fol. 29] W Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Amen. Powróciwszy spod Rygi
do Wilna w samy [s.] czas powietrza, nalazłem dobrodziejkę Panią matkę moją już
powietrzem zarażoną, dla której i sam już nie mogłem z Wilna wyjechać, bo gdyż
nie było komu dojrzeć, i lubo było tak wiele ludzi w szpitalu już wymarłe, mało kto
został, której dobrodziejce Pani matce mojej ukochanej, jako syn synowską usługę
uczyniwszy za żywota, tak i po śmierci pogrzebszy ciało podług możności w ten
czas gorący powietrza, a sam będąc pozostały sierota bez matki wątpiąc sam sobą,
i widząc po ludziach, których już mało zostało, i ci niebezpieczni byli zdrowia,
tylko czasu czekali, to widząc na oczy z Wilna wyjechać bałem się sam sobie nie
ubezpieczając, ażebym na drodze wyjechawszy [fol. 29v] nie umarł, poleciwszy się
Panu Bogu i Matce Jego Świętej, woli mej ostatniej taką czynię dyspozycyją. Mając
ja po Dobrodziejach Rodzicach moich kram na rogu Sawicz ulicy wydzielono już
po pożarze i w intromissyją podaną mnie, Heliaszowi Kopcewiczowi, tylko szmat
muru pustego, wszystko pogorzało, jako wierzchem, tak spodem do samej piwnicy, lubo z wielką krzywdą moją, ponieważ Ich M[oś]ć Panowie Bracia moi, tak
wielką summę zabrali na się pozostałą po Dobrodziejach Rodzicach moich w kramach i towarach w nich będących, w których wielką krzywdę uczynili sami będąc
po kilku tysięcy na się obrócili. A ja, jako brat mniejszy, skrzywdzony będąc z młodych lat moich przez czas niemały na usługach zostając u J[ego] M[ości] Pana
Jana Łunkiewicza, a potym kilka razy i do Węgier usłużyłem J[ego] M[o]ści Panu
Mikołajowi Grekowskiemu, z tej wszytkiej mojej służby a nie z sukcesiej rodzicielskiej ten kram pusty wyrestawrowawszy, do której restawracyjej przyłożył się
J[ego] M[ość] Pan Juchnowicz na kilkaset złotych danych przez ręce J[ego] M[ość]
Pana Andrzeja Szulczyca, rajcy wileńskiego, który pieniędzmi temi restawrował
dachy nad kramami i mieszkaniem. A ja ten kram już mając w posesjej swojej,
a sam nic nie wziąwszy z ruchomości od rodziców moich, z urodzonej miłości
synowskiej matkę moją bywszą [s.] już w ubóstwie prowidowałem, niemniej J[ego]
M[ość] Pan Jan Juchnowicz przez lat kilka, która żadnego nie miała przychodu
od samego pożaru, na ostatek kilka lat przed powietrzem z promocyją i kosztem
J[ego] M[ość] Pana Juchnowicza szwagra mego, na miejsce spokojne do szpitala
[687]
153
wileńskiego była sprowadzona, od którego i dozór miewała w niedostatku swoim,
co ja uważywszy z miłości mojej respektując na krew swoją i doznane [fol. 30] dobrodziejstwa, ten kram mój własny nikomu nie należący tylko mnie spadły, i kosztem służby mej wyrestawrowany, do którego przyłożył się J[ego] M[ość] Pan Jan
Juchnowicz, leguję Pannie Pulcheryi Juchnowiczównie, siestrzenicy mojej [z] tą
kondycyją, aby długi zaciągnione przeze mnie byli wypłacone. Upraszam J[ego]
M[ości] Pana Jana Juchnowicza za egzekutora tego testamentu ostatniej woli mojej, trzymam po łasce Bożej, że żyje, który wcześnie wyjechał z Wilna. Naprzód
J[ego] M[ości] Panu Janowi Łunkiewiczowi na kartę dziesięć talarów, do tego z inszych rachunków należy więcej niżeli sto złotych, tak też J[ego] M[ości] Panu Mikołajowi Grekowskiemu, u którego wziąłem wina węgierskiego trzy beczki jadąc
pod Rygę bez pieniędzy, za które wino prawo na kram w zastaw położyłem u J[ego]
M[o]ści Pana Mikołaja Grekowskiego, które wino [s]przedałem wszelako podczas
tych czasów powietrznych z dopuszczenia Boskiego, na te wino zostawuję sto dwadzieścia talarów bitych, perła, popielice, dwa konie uczyniwszy z J[ego] M[ością]
rachunek, proszę resztę wypłacić. Do tego upraszam ażeby w Bogu Wielebnym Ich
M[oś]ciom Ojcom Bazylianom Świętego Ducha podług możności i uwagi swej
opatrzyć, ażeby Pana Boga prosili, i pamiętali na duszę rodziców moich i moją
duszę, i w sobotnik wpisali, także do kongregacyi świętego Jana Ewangelisty dać
podług przemożenia, ażeby wpisali w regestr służb Bożych poniedziałkowych,
które co tydzień odprawują się za dusze zmarłe. Tudzież do kongregacyjej studenskiej, czym możność będzie, podług uwagi proszę dać i babek szpitalnych nie zapomnieć proszę jałmużną opatrzyć, [fol. 30v] ażeby za dusze Dobrodziejów i moją
Pana Boga prosili, o co upraszam J[ego] M[o]ści Pana Jana Juchnowicza. Prawo
na kram okupić i długi wypełnić tak też i legacje napisane wypełnić, podług przemożenia uczynić. Po dość uczynieniu com opisał krom mój własny, na moją osobę
spadły w intromisyją podany moim kosztem i przyłączeniem J[ego] M[ości] Pana
Jana Juchnowicza wyrestawrowany nikomu innemu tylko Pannie Pulcheryi Juchnowiczównie siestrzenicy mojej na wieczne czasy leguję, ażeby pamiętała na duszę
moją. Który ten mojej ostatniej woli stwierdzam testament i ręką moją podpisuję.
Działo się w Wilnie, roku pańskiego tysiąc siedmsetnego dziesiątego, miesiąca septembra ósmego dnia. – Do którego testamentu ostatnie[go] podpisuję się. Heliasz
Kopcewicz.
3. The last will of Jan Juchnowicz
Wilno, 2 December 1722
Copy: LVIA, SA 5344, fol. 356–363v. Entry to the council books of Vilnius 2 Dec 1722
[fol. 356v] – W Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, niech się stanie ku wiecznej
pamięci w tym testamencie wyrażonym. Zbawiciel nasz Pan Jezus Chrystus praw-
154
[688]
dziwy Syn Boży raczy nas upominać, ponieważ nie wiemy godziny śmierci naszej,
abyśmy czuli na każdy czas, modląc się Bogu, i żebyśmy mayli [s.] z lepszym sumieniem stanąć przed Sądem Bożym, za tym napominaniem ja, Jan Juchnowicz,
słaby na ciele, ale zdrowy na umyśle, z dobrym umysłem, i z poradą przyjaciół
swoich o substancyi mojej ruchomej i nieruchomej, którą mi Pan Bóg z łaski swej
raczył użyczyć, chcąc postanowienie czynić ten niniejszy testament ostatniej woli
mojej spisuję, jako niżej porządkiem idzie. A naprzód zeznawam i przez ten niniejszy testament Bogu Stworzycielowi mojemu i Matce Bożej Niepokalanie Poczętej,
Aniołom Bożym i Wszystkim Świętym oddaję, [fol. 357] i każdemu chrześcijańskiemu człowiekowi [o]świadczam, tu i na sądzie Bożym, iż ja w prawdziwej Świętej powszechnej wierze chrześcijańskiej, którą Chrystus Pan Zbawiciel nasz postanowić raczył, umrzeć chcę. Duszę moją grzeszną w ręce miłosierdzia Bożego poruczam, mając zupełną a nieomylną wiarę w Jego Ojcowskim miłosierdziu i w zasłudze męki Syna Bożego, iż nie będzie w Sąd ze mną wchodził, ale mię [s.] w łaskę
swoją do wiecznej chwały przyjmie. Ciało moje ku pogrzebowi przy cerkwi Świętego Ducha obyczajem chrześcijańskim, aby dotąd w ziemi odpoczywało, aż Bóg
z Anioły swojemi w majestacie, i wszechmocności swojej przyjdzie sądzić żywych
i umarłych, na które pochowanie podług osobliwego regestru mego wyrażonego
z kramu żelaznego ma J[ego] M[ości] Pan Eustachy Krupski, zięć mój miły, na
pogrzeb i legacyją oddać i rozporządzić, który ma w dyspozycyją swą poddany,
ponieważ w gotowej sumie nic nie zostawuje się, ale z tych towarów sprzedawszy,
dość ma pomieniony zięć mój uczynić. To jest ojcom na klasztor [fol. 357v] wileński Świętego Ducha leguję złotych sto pięćdziesiąt, tymże ojcom na pogrzeb zapisuję złotych sto piędziesiąt, tymże ojcom na sorokousta zapisuję złotych dwieście,
kramnikom na kongregacyją leguję złotych sto, kramnikom za świecy i pracę zapisuję złotych sto piędziesiąt, do kongregacyi studenckiej leguję złotych piędziesiąt,
Bractwu Miłosiernemu leguję złotych sto, Bractwu Miłosiernemu na za [s.] świece
i pracę złotych trzydzieście, Bractwu Wielkiemu na ołtarz wielki leguję złotych sto,
na szpital leguję złotych piędziesiąt, do pięciu klasztorów, to jest do Jewia, do Kroń,
do Surdek, do Nowego Dworu, do Kiejdan, na każdy klasztor po złotych dziesięciu, złotych pięćdziesiąt, na ratusz, na zegar leguję złotych pięćdziesiąt, Panu Maciejowi Jaroszewiczowi zastawę z[e] szpitala o[d]kupić, za którą należy złotych
dwieście, Pani Mikołajowej, bratowej mojej, do Kamieńca zapisuję złotych dwieście, Panu Marcinowi, synowcowi, zapisuję złotych sto. Panu Andrzejowi Juchnowiczowi także zasłużonego za rok oddać złotych cztyrysta, do Kamieńca leguję na
trzy [fol. 358] cerkwi do każdej po złotych stu, złotych trzysta, trzy pary świec jarzących postawników, a czwarta para mniejszych, które świecy mają ważyć funtów
dwadzieścia. Co zaś się tknie małżonki mej miłej, chcąc onej uczynić i po śmierci
swojej, aby pożywienie uczciwe miała, a nie mając komu w dyspozycyją bliższemu
dać, więc upraszam przez miłość Bożą obowiązuję szlachetnego Jego M[o]ści Pana
Stefana Hołubowicza, ławnika wileńskiego, aby chciał opiekę swoją, jako w[e]spół
we krwi zostający przyjąć, o co i samą Jej M[o]ści Panią Stefanową Hołubowiczo-
[689]
155
wą, ławnikową wileńską, upraszam, aby chcieli mieć w swoim dozorze, ponieważ
w kamienicy Opankiewiczowskiej dziedzicznej ma trzy części. To jest część przyrodzoną po rodzicach swoich a dwie kupione, jedna część kupiona od Jej M[o]ści
Pani Parfinowej Trojanowiczowej, siostry swej, za talarów bitych sto piętnaście,
drugą część od Pana Heliasza Opankiewicza, brata swego, za talarów bitych sto,
przy tym czwarta część nieboszczyka Pana Michała Opankiewicza, który mi testamentem swoim opisał, aby z tej części [fol. 358v] ciało było pochowane u wielebnych Ojców Bosych, na który pogrzeb wydaliśmy sumy czterysta pięć złotych, ponieważ już na ten czas nieboszczyk nie miał i nie było za czym chować, suknie jakim sposobem dostali się Jaśnie Wielmożnemu J[ego] M[o]ści Księdzu Zienkiewiczowi, teraz biskupowi Juliapolitańskiemu [?], o czym dobrze wie J[ego] M[ość]
P[an] Stefan Hołubowicz, ławnik wileński, ponieważ sam tam odesłał. Za czym
tedy słuszne może mieć pomieszkanie małżonka moja Maryanna Opankiewiczowna, do którego pomieszkania na wiwendę kram korzenną w Rybnym końcu
będącą w kamienicy I[ch] M[ościow] K[sięży] Kanoników Regularnych Świętego
Piotra [zapisuję], w którym kramie w dobrych towarach podług regestru z podpisem ręki mojej w roku tysiąc siedmsetnym dwudziestym wtórym miesiąca octobra, dnia dwudziestego pierwszego [21 X 1722] sumy trzy tysiące pięćset złotych
spełna [s.]. Tak też przy tym regestrze porządek należący do kramy tejże konotowany w tymże regestrze oraz to namieniam, iż z tej kramy korzyści mało miałem.
[fol. 359] I owszem czyniłem staranie żebym jak najwięcej przysposobił na pretensyją J[ego] M[ości] P[ana] Stefana Hołubowicza, ławnika wileńskiego, względem
soli Pana Michała Opankiewicza, którą [s]przedając służący Pana Opankiewicza
dawał mnie pieniądze, z której soli kalkulacyja stanęła, mam kwitacyją z podpisem
ręki Pana Michała Opankiewicza, przeto żadnej pretensyi do mnie i sukcesorów
moich nie ma słać. Ratione obligu Pana Stanisława Słupeckiego danego Panu Macieju Opankiewiczu i ta pretensyja nie ściąga się do mnie, ponieważ przed ożenieniem moim z teraźniejszą małżonką to się działo, za czym ja o tym nie wiedziałem
i nie wiem, do mnie i sukcesorów moich pretensyja nie ściąga się. Względem zaś
praetensyi za towar dany do kramu od Pana Macieja Opankiewicza na tymfów
dwieście trzydzieście trzy, na którą sum[m]ę sama Pani Maciejowa Opankiewiczowa nabrała z kromu tegoż za złotych piędziesiąt i groszy piętnaście w roku tysiąc
siedmsetnym osmym [1708], item w roku tysiąc siedmsetnym dziesiątym [1710]
sam Jegomości Pan Maciej Opankiewicz od Pana [fol. 359v] Michała Dywiowicza
[?], jak siedział po pożarze, także różnemi rzeczoma nabrał za złotych osmdziesiąt
i siedem i groszy trzy i pół, także podczas Szwedów za prośbą Pana Macieja Opankiewicza do Prus wyjeżdżającego założyłem składanki tynfów sto lubo z kromu
pogorzałej wyż pomienioną sum[m]ę wypłaciłem i tej pretensyi musi superswedowaćf,6 a sukcesorów moich nie turbować. Do żelaznego kramu i innych dóbr moich
nie ma żadnej pretensyi słać oraz czwartej części uzurpować nie powinni będą,
ponieważ i z ruchomości zapisuję jako to: banią z czapką mało co zażywaną, skrzyf
“W” is crossed out.
156
[690]
nia której podług osobliwego regestru ręką mą podpisanego wyrażając się [ss.].
Przeto upraszamy powtórnie szlachetnego Pana Stefana Hołubowicza, ławnika wileńskiego, ażeby pamiętając na wszystkie krzywdy moje, które ponosiłem z niestatku żony mojej przez wszytek czas życia, od której żadnego wsparcia w gospodarstwie nie miałem, ale bar[d]ziej szkody ponosiłem, jako przez chorobę waryacyi
żony mojej, tak oną z własnej sustentując fortuny przez [fol. 360] wszytek czas życia mojego z nią, co dla miłości Bożej i przysięgi mojej w małżeństwie Panu Bogu
polecam. Względem zaś niby wniesienia Pani Maryjanny Opankiewiczówny
wkrótce tak wyraża[m] [się], że jadąc do Klecka w roku tysiąc siedmsetnym czwartym [1704] wziąłem u Pani talarów bitych sto, na ten czas szedł po złotych sześciu
groszy piętnastu, jadąc także do Swińska [?] wziąłem od Pani małżonki mojej talarów sześciu i groszy piętnastu, powróciwszy z[e] Swińska nalazłem w Wilnie Pana
Jana Fiedorkowicza, z tych pieniędzy zapłaciłem onemu złotych tysiąc dziewięćset
talarami i szelągami przez ugodę za sukcesyją po nieboszczyku Panu Stefanie Lewoszewiczu, pierwszym mężu żony mojej teraźniejszym, a co reszta pieniędzy
przy mnie została, tedy Pani odebrała sobie z szynku za kilka warów piwa, to za te
talary nagrodziło się. A potym nastąpiły pierwsze Szwedzi. Było w piwnicy zakopanych talarów bitych sto piędziesiąt, z których talerów zakopanych pożyczyli Pani
Opankiewiczowej, matce żony mojej, talarów bitych piędziesiąt, których tylko zostało talarów sto, tu zaś składanki na Szwedów oszacowano tymfów tysiąc, [fol.
360v] drugi raz składanki dałem tymfów sto piędziesiąt, a do tego czasu żadnych
pieniędzy od Pani nie miałem, ani też widziałem. Sama sobą się rządziła, jako
chciała swojemi pieniędzmi, srebro i złoto co miała, to wszytko rozdała. Jeden łańcuszek złoty oddała na ołtarz kramnicki, za który ołtarz wystawili, drugi łańcuszek
złoty do kongregacyi studenskiej, piętnaście sznurów pereł oddała także na ołtarz
studenski, dwa sznury pereł oddała Pani Stefanowej Hołubowiczowej, które to
perła kosztowały talarów bitych trzydzieście, cztyry pierście[nie]g7 w pożar zgorzeli, jeden pierścionek został się maleńki, który i teraz jest, srebro zebrane wszytkie
co było, z którego srebra kazała kielichy porobić, i do kongregacyi oddała, które
kielichy ważą grzywien dwadzieścia dwie i pół grzywny, te srebro oddane. W roku
tysiąc siedmsetnym piątym [1705] na pogrzeb po Pannie Annie Kozaczenównie
Samuelowej Opankiewiczowej wydalichmy [s.] trzy tysiące złotych na różne ekspensa, Panowie Synowie mieli oddać powróciwszy z Królewca talarów bitych trzysta jako użyci przyjaciele, J[ego] M[ość] P[an] Stanisław Paszkiewicz, J[ego] M[ość]
P[an] Jan Minkiewicz, J[ego] M[ość] P[an] Tomasz Szostak, J[ego] M[ość] P[an]
Franciszek Rymowicz, którzy zebrawszy się do kamienicy na Sawicz ulicy dla komplanacyi, zgodzili się, mieli oddać trzysta [fol. 361] talarów bitych Ich M[ości] Panowie Opankiewiczowie siestrze swej, a małżonce mej, które na pogrzeb
wydali[śmy], ale przedtem, iż jak uznali Ich M[ościowie] Panowie Przyjaciele wyż
wyrażeni, przy czym i szlachetny Pan Andrzej Ohurcewicz burmistrz wileński
praesens był, które dla zaszłych trwóg pod ten czas niedoszły. A do tego koszt łożog
The final part of the word is overwritten above the verse.
[691]
157
ny na kilkaset złotych prowadzając przyjaciół zaległo [s.]. Tu zaś na sorokousty do
rożnych klasztorów wydali [s.] talarów bitych sto piętnaście, a osobliwie na klasztor wileński Świętego Ducha, szelągami na sorokoust i na świecy, wino i kadzidło
wydali złotych sto dwadzieścia i siedm, także do różnych klasztorów na świecy, na
wino i kadzidło złotych sto trzydzieścia i sześć, sumy nie kładąc co wydała ojcom
na habity do trzech klasztorów, a czwartego w Wilnie Panien Świętego Ducha. A to
wszytko za duszę matki swojej małżonka moja dysponowała i rządziła, także dla
siebie trzynaście łokci materyi ponsowej bogatej, łokieć po tynfów trzynastu, na
spódnicę, za którą zapłaciła tymfów sto sześdziesiąt i dziewięć, także materyi granatowej bogatej, po tymfów dwunastu łokci trzynaście, za którą zapłaciła tymfów
sto piędziesiąt i sześć, mało co ponosiwszy oddała do cerkwi na ryzy, trzynaście
łokci materii goździkowej [fol. 361v] bogatej od Pani Klementowej na spódnicę po
tynfów cztyrnastu, zapłaciła tymfów sto osiemdziesiąt i dwa, korunki do tejże
spódnicy srebrne szerokie do tejże spodnicy, płaszczyk biały suto bogaty od Chaimowej, Żydówki, kupiła, za który dała talarów bitych piędziesiąt i pięć, który w pożar zgorzał. A na ostatek tylko zostało sto czerwonych złotych, które czerwone
złote oddała do ojca Iwanowicza, starszego Świętego Ducha, z których stu czerwonych złotych dano sto talarów bitych Panu Łunkiewiczowi jadącemu do Gdańska,
na złoto fangulth8 na pozłotę wielkiego ołtarza. A potym przed pożarem wielkim
Szwedzi nastąpili do Wilna i te pieniądze wzięli na kontrybucyją, a potym Pan Bóg
przepuścił pożarem, od którego kram i kamienicy, i co było reszty pogorzało. A tak
w żadnej praetensyi Pani małżonka nie może do moich dóbr praetensyją stać [s.],
ale podług wyżej wyrażonej dyspozycyi kontentować się będzie musiała, ponieważ
według wyrażonych ekspensów przez nią samą jawnie pokazuje się na ekspensach
onej [s.]. Ale chcąc mieć ten ostatni woli mojej testament przy zupełnej mocy, aby
po moim zejściu z tego świata substancyja uboga moja do jakowych rozterków nie
przychodziła, przeto supplikuję do J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego] M[ości]
Ks[iędza] Metropolity Całej Rusi upraszając za protektora, a szlachetnego J[ego]
M[ości] Pana Tomasza Sikorskiego R[ajcę] W[ileńskiego] za egzekutora i sławetnego Pana Eustafiego Krupskiego jako naturalnego sukcesora i egzekutora tej
ostatniej woli mojej, jakoż dobra moje [fol. 362] nie z żadnej sukcesyi, ale z pracy
mej nabyte, jako to kamieniczka z pierwszą małżonką moją kupiona, jako prawa
autentyczne wyrażają, tedy córce w tymże małżeństwie pierwszym spłodzonej
Pani Pulcheryjej Juchnowiczównie Eustafiowej Krupskiej i samemu J[ego] M[ości],
tudzież wnuczkom moim, przykładając tył z ogrodem po komin stojący we śrzodku z izdebką jedną maleńką nad ogrodem przy kominie tymże leguję i zapisuję.
Budynek zaś w tymże [...]i9 zostający na gruncie kupionym od Pawłowskiej i Misiarzewskiego, na które prawa osobliwe są, a koło [budynku] izba z komorą, z izdebką
na górze sieni, po schodach z podwórzem i powiecią [?], oraz z[e] świrnem na
tymże podwórzu i wrotoma, jako koligatowi i za usługi z chłopięcych lat Panu
h
i
Pure gold.
The page is destroyed. One word is missing.
158
[692]
Andrzejowi Juchnowiczowi, synowcowi memu, wiecznymi czasy zapisuję i leguję,
który mocen i wolen, jako na swoim komu chcieć [s.] przedać. Względem zaś kramu [we]długj10wyżej wyrażonej dyspozycyi mojej sławetny Pan Krupski ma uczynić, resztę zaś towaru, co się w kramie zostanie, to dziatkom moim, zięciowi i córce do dyspozycyi onych poddaję, żeby byli pamiętni na duszę moją. Żadnych zaś
klejnotów, złota, srebra, których nie miałem i nie zostawuję. A do tego kram na
rogu Imbarnym quondam Pana Heliasza Kopcewicza, na którą i dokumenta są,
a osobliwie zeszłego Pana Heliasza Kopcewicza, którym wszelka dyspozycyja wyraża się. Mnie zaś podług osobliwych dokumentów należy na dwa tysiące pięćset
złotych, in vim których [fol. 362v], jako za żywota mego, in vim posagu sławetnemu Panu Krupskiemu postąpiłem i w dzierżenie poddałem, tak i tym testamentem
moim stwierdzam, jako k[u] najlepszemu pożytkowi obracać mają. A że Pan Hrehory Życzewski czyni interwencyją do kramu pomienionego in vim niby złotych
pięćset, że jakoby miał mieć legacyją od babki swej Pani Kopcewiczowej, także
o suknie z kabatem tabinowe rachując sobie za one złotych pięćset, za sztukę rubinową talarów bitych piętnaście, za trzy sznury pereł złotych dwieście, która interwencyja do mnie wcale się nie ściąga, ponieważ żadnych pieniądzy [s.] od Pani
teści mojej nie brałem, ale bardziej moich deklarowanych tysiąc złotych, na które
tysiąc złotych tylko odebrałem złotych trzysta, a resztę złotych siedmset zaległo.
Ratione sukien szlubnych zielonych tabinowych żenie mojej pierwszej w wyprawie
danych w zamianę odebrał Pan Andrzej Życzewski. Kuntusz sukna holenderskiego
grzbietami podszyty, do tego żupan, i czapka nieboszczyka J[ego] M[ości] P[ana]
Kopcewicza starego, z czego był kontent za te suknie. Względem zaś sztuki rubinowej i trzech sznurów pereł, ta sama Pani Kopcewiczowa, matka żony mojej, wzięła
do siebie, o co mnie zapozywał Pan Andrzej Życzewski, potrzebując tego ode mnie,
ażebym zeznał przed urzędem burmistrzowskim wileńskim, że Pani teścia wzięła
do siebie tę sztukę rubinową i perła [s.], który dochodził u swojej Pani teści. Ja zaś,
ani żona moja tych pereł, ani sztuki rubinowej, nie zatrzymaliśmy u siebie, ani
z nich korzystali[śmy]. [fol. 363] Inną ruchomość jako to suknie moje wolą swą
dysponuję. Jeden żupan kaparowy sukna francuskiego dla Paniej [...]k,11kuntusz
fiolatowy [s.] popielicami poszyty Panu Andrzejowi Juchnowiczowi, jeden kuntusz
granatowy francuskiego sukna Panu Teodorowi Łukianowiczowi, jedna wilczura
szarzowa J[ego] M[ości] P[anu] Krupskiemu, jeden żupan purpurowy stary chłopcu, jeden żupan szarzowy stary dla dziewki, jeden żupan zielony stary oddać ubogim, jedna czapka purpurowa dla J[ego] M[ości] P[ana] Krupskiego. Długi moje
jako to do Królewca kilkaset złotych dobrej monety, co[m] winien za towar, za
zbyciem towaru sławetny Pan Krupski zięć mój ma, i obliguję aby zapłacił. Innych
zaś długów ni od kogo nie zaciągałem, i nie jestem winien, żadnych obligacyi nie
dawałem, depozytów do schowania żadnych nie brałem, ni od kogo i nie mam
i nikt nie może się upominać. A że mi przypomniał o Jakimowiczu J[ego] M[ości]
j
The page is destroyed. One word is missing.
Torn out. One word is missing.
k
[693]
159
Pan Macelewicz, rajca i pisarz radziecki wileński, że J[ego] M[ości] o dług jako
paręcznika [?] niby turbują jako ustnie mówiłem J[ego] M[ości,] że żadnej sukcesyi i dóbr po Jakimowiczu nie miałem i nie mam, i opiekunem dóbr onego nie
byłem, o co pozostałych potomków moich, aby nie turbowano przed Sąd Boski
zapozywam. Służącym którzykolwiek byli i służą tedy wszytkim popłacono i zadość im [się] stało. Zaczym tedy kończąc ostatniej woli testament i chcąc we wszytkich punktach paragrafach wyż wyrażonych, aby przy zupełnej mocy i walorze
zostawał, a przeciwnego onemu przed Sąd [fol. 363v] Boski straszliwy pozywając
spisałem i dla lepszej wiary i pewności przy podpisie ręki mej, i Ich M[ościów]
Panów Przyjaciół ode mnie ustnie i oczewisto uproszonych do tej mojej ostatniej
dyspozycyi. Pisan w Wilnie roku tysiąc siedmsetnego dwudziestego wtórego miesiąca decembra wtórego dnia [2 XII 1722]. – Do tej dyspozycyi mojej własną ręką
moją podpisuję się Jan Juchnowicz. Ustnie i oczewisto uproszony jako pieczętarz
od J[ego] M[ości] P[ana] Juchnowicza przy bytności deputowanego urzędu od
J[ego] M[ości] P[ana] Jakuba Stefanowicza, wójta wileńskiego, do tego testamentu
podpisuję ręką moją własną Benedykt Bocewicz, burmistrz wileński. Ustnie i oczewisto od sławetnego Pana Jana Juchnowicza kupca i obywatela miasta J[ego]
K[rólewskiej] M[ości] Wilna, do tego testamentu podpisuję się jako pieczętarz
Franciszek Kazimierz Rymowicz manu propria. Ustnie i oczewisto od sławetnego
Pana Jana Juchnowicza kupca i obywatela miasta J[ego] K[rólewskiej] M[ości]
Wilna do tego testamentu jako pieczętarz podpisuję się Michał Kazimierz Dymowicz. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz od J[ego] M[ości] Pana Jana Juchnowicza, kupca wileńskiego, do tego testamentu jako pieczętarz podpisuję się Jan
Burakiewicz manu propria.
4. Register to the last will of Jan Juchnowicz drafted in the testator’s house by Jan Szatrawa and the councilman of Vilnius Mateusz Osipowicz
Wilno, 2 December 1722
Copy: LVIA, SA 5344, fol. 364–364v. Entry to the council books of Vilnius 2 Dec 1722
[fol. 364] – Roku tysiąc siedmset dwudziestego wtórego, miesiąca decembra
dnia wtórego [2 XII 1722]. Regestr. W skrzyni w testamencie rzeczy zapisane.
A najpierwiej dla opatrzenia się w mieszkaniu w kamienicy Opankiewiczowskiej
obliguję sukcesorów moich wypłacić małżonce mej tymfów trzysta, jedna bania
z czapką w testamencie wyrażona aby była oddana dwanaście półmisków od pożaru pozostałych, jedna flasza cynowa o dwóch gar[n]cy płaska, jeden pierścionek
złocisty maleńki, dwie łyżki srebrne za moje pieniądze kupione, żupan mój kaparowy sukna francuskiego z guzikami srebrnemi z galonem złotym, cztyrnaście
łokci szarzy angielskiej, jedna spodnica goździkowa w srebrne kwiaty z koruną
[fol. 364v] srebrną szeroką, jedna spodnica zielona atłasowa z koruną marcypa-
160
[694]
nową, jedna spodnica łudanowa czerwona, jeden płaszczyk bogaty i karmazynowy, jedna szubka zielona stara, jedna sznurówka atłasowa stara, alias kabat, jedna szubka szarzowa sztefowana, jedna kołdra kitajczana ceglasta w koło korunka
srebrna, jedna szuba sukna francuskiego fioletowa szlamami podszyta z galonem
srebrnym, jedna rozpusta łudanowa karmazynowa z lisztwą kitajczaną niebieską,
jedna szubka basetowa z gornostajami [s.], dwie spodnicy szarzone, które w zażywaniu, kołdra kortunowa niepodszyta, firanki łudanowe zielone, dwie pierzyny
wielkie, nawleczki ćwilichowe, trzy poduszki mniejsze, także nawleczki ćwilichowe, koszul starych i nowych dziesięć, dwa szprejduchy nowe szwabskiego płótna,
jeden szprejduch stary, dwa fartuchy kartunowe, jeden obrus nowy, dwa ręczniki
przy tym czapka, chustki, rękawiczki, inne rzeczy, które ma w swojej dyspozycyi.
5. The last will of Eustachy Krupski
Wilno, 27 July 1728
Copy: LVIA, SA 5345, fol. 76–79v. Entry to the council books of Vilnius 6 Aug 1728
[fol. 76] – W Imię Ojca i Syna i Ducha Ś[więtego]. [fol. 76v] Niech się stanie
Pannie Niepokalanej Boga Rodzice ku wiecznej pamięci w tym testamencie wyrażonym. Odkupiciel i Zbawiciel nasz Pan JEZUS Chrystus, Prawdziwy Syn Boży
raczy nas upominać, ponieważ nie wiemy godziny śmierci naszej, abyśmy czuli na
każdy czas modląc się Bogu zielyśmy [s.]l.12Za tym napomnieniem ja, Eustachy
Krupski, kupiec i obywatel miasta J[ego] K[rólewskiej] M[oś]ci Wilna, a człowiek
słaby na ciele, ale zdrowy na zmysłach, z dobrym umysłem i poradą przyjaciół
swoich o substancyi mojej wszelkiej stojącej, ruchomej i nieruchomej summie pieniężnej, którą mi Pan Bóg z łaski Swojej raczył użyczyć, chcąc postanowienie uczynić ten niniejszy testament ostatniej woli mojej spisuję jako niżej porządkiem idzie.
A naprzód zeznawam i przez ten niniejszy testament Bogu Stworzycielowi mojemu i Matce Bożej Niepokalanie Poczętej, Aniołom Bożym i Patronowi mojemu
Świętemu Ewstachiemu i wszystkim Świętym oddaję i każdemu chrześciańskiemu
człowiekowi oświadczam, tu i na Sądzie Bożym, iż ja w Prawdziwej Świętej Powszechnej Wierze Chrześcijańskiej, którą Chrystus Pan Zbawiciel Nasz postanowić raczył umrzeć chcę. Duszę moją grzeszną w ręce miłosierdzia Bożego poruczam, mając zupełną a nieomylną wiarę w Jego Ojcowskim miłosierdziu i w zasłudze męki Syna Bożego, iż nie będzie w Sąd ze mną wchodził, ale mnię w łaskę
Swoją do wiecznej chwały przyjmie. Ciało moje ku pogrzebowi przy cerkwi
Ś[więtego] Ducha obyczajem chrześcijańskim, aby pogrzebione było naznaczam
i aby dotąd w ziemi odpoczywało, aż Bóg z Aniołami swojemi w majestacie wszechmocności swojej przyjdzie sądzić żywych i umarłych, które to ciało moje grzeszne
l
“Żyliśmy”.
[695]
161
[...]ł13pogrzebione w sklepie Kongregacyjskim pod tytułem Najświętszej Panny Sokalskiej obligując tamże w sklepie w ziemi pogrześć, Panów kongregacistów upraszam, aby podług woli mojej się stało. I tak przystępuję do dyspozycyi fortuny
mojej od Boga mi powierzonej. To jest stosując się do testamentu sławnej pamięci
I[ego] M[ości] P[ana] Jana Juchnowicza teścia i dobrodzieja mego, która [fol. 77]
fortuna, tak w stojących dobrach, jako i ruchomych summach pieniężnych, towarach naturalnym i succesyjnym prawem na Panią Pulcheryją Juchnowiczównę,
córkę wyż pomienionego J[ego] M[ości] Pana Jana Juchnowicza, a żonę moją
pierwszego małżeństwa, wnuki, a dziatki moje, to jest Pawła, Jana – synów, i Reginy córki, z matki Juchnowiczównej zrodzonych, jako też i moją osobę spadła i należąca, w całości one zachowując, bez żadnej ekscepcyi, tak kamienicę jak w sobie
ona jest ze wszytkiemi budynkami starymi i nowo wybudowanymi, ogrodem i innymi wszelkimi przynależnościami, jako też i kram wieczystą w pewnym ograniczeniu w Rybnym końcu na Imbarach leżącą dzieciom moim wyż wyrażonym zapisuję i leguję. Z tą ekspresyją, iż która substancyja z łaski i pomocy Boskiej przy
pracy i staraniu moim własnym jest przyczyniona i przymnożona, tak w towarach
jako i domowej ruchomości od mała do wiela będącej, tudzież i summie pieniężnej, nie tykając się nic zgoła Juchnowiczowskich dóbr w ruchomości i sumie pieniężnej będących, a mianowicie stojących, na jedne tylko szczególnie dzieci moje
pierwszego małżeństwa należących i spadłych, ani też byna[j]mniej krzywdząc
onych, lecz zważając i tego pilno, aby jakich potym niechęci i dysensyi nie urosło.
Tedy dóbr moich własnych pracą moją i staraniem zahorowanych i przyczynionych, jako się pobliżu wyż wyraziło, miłej małżonce mojej, Paniej Helenie z Szwabowskich Ewstachowe[j] Krupskiej, za jej pieczołowanie, wszelkie staranie w chorobie mojej dozieranie i inne wierne i życzliwe affekta przyjacielskie małżeńskie
świadczone czwartą część zapisuję, a córkę moją Helenę Kozyrską z matki Szwabowskiej zrodzoną spó[ln]ie z pierwszego małżeństwa dziećmi memi z Juchnowiczowej zrodzonymi do [fol. 77v] równego działu fortuny mej własnej przypuszczam, łączę i wydzielam, zapisuję i w całości do wzrostu lat jej, kędy Bóg obrócić
raczy, zachować i postrzegać Panów opiekunów obliguję i obowiązuję. Wyrażam
i to, że w kramie żelaznym na Imbarach, w Rybnym końcu, będącym po śmierci
Pana Jana Juchnowicza, teścia dobrodzieja mego, pozostałym i successive otrzymanym w towarze nalazło się i było siedem tysięcy złotych, gotowej zaś summy talarów bitych dwieście posagowej po Pani Pulcheryjej Juchnowiczównej, matce dzieci moich z onej zrodzonych, wzięte było dwa tysiące złotych, którą wszytką summę
immediate specyfikowaną z opatrzności Boskiej w całości dochowawszy tymże
dzieciom moim pierwszego małżeństwa zapisuję. Dla wiadomości zaś sukcesorów
moich i informacyi P[anów] Opiekunów, że z tej summy poniżej wyrażonej legacyjom wszytkim moim dość uczynić pogrzeb sprawić i żałobę, za trakt od sztab
żelaza Panu Szymonowi Choszkiewiczowi, kupcowi i obywatelowi wileńskiemu,
zapłacić a remanencyją summy do podziału zachować mają, która też summa tak
ł
Torn out. One word is missing.
162
[696]
gotowa, jako też w kramach dwóch żelaznych w towarach będąca niżej wyrażonym
sposobem wyraża się, to jest tysiąc dwieście talarów bitych we dwóch workach,
czterysta talarów bitych w trzecim worku, osmdziesiąt dwa talery bite w czwartym
worku, t[rz]ydzieście siedem czerwonych złotych w tymże worku. Cztery tysiące
tynfów we czterech workach, szelągami w papierach złotych osmdziesiąt. W kramach dwóch w towarach. W kramie rogowej żelaznej podług regestru jest summy
sie[dem] tysięcy pięćset dwadzieście jeden złotych i groszy [fol. 78] trzynaście.
W kramie pod kamienicą Ich M[oś]ci[ó]w księży bazylianów Świętej Trójcy także
podług regestru summy jest dwa tysiące siedmset piędziesiąt siedem złotych i groszy dwadzieście osm. Dwadzieście pięć beczek soli w domu po złotych dwudziestu,
czyni złotych pięćset. W zastawach. Osmnaście grzywien srebra żydowskiego na to
należy trzydzieście pięć czerwonych zł[o]t[y]ch po zł[otych] siedemnaście i groszy
piętnaście, czyni summa zł[o]t[y]ch sześćset dwanaście i groszy piętnaście. Termin
tej zastawy do okupienia na Święty Michał w roku teraźniejszym przypada. Kwota
doszła. Druga zastawa, to jest kubek na gałkach i łyżka srebrna J[ego] M[ości]
Pana Hrehorego Życzewskiego wie czym [s.] J[ego] M[ość] Pan Stanisław Stefanowicz Wargałowski i na tę zastaw wzięto zł[o]t[y]ch dwadzieście. Trzecia zastaw,
obrączka szczerozłota Jej M[ości] Pani Zakrystowej w złotych złotych sześciu.
Czwarta zastawa, P[an]a Józefa Kozła, to jest kuntuszów dwa francuskiego sukna,
kamizela kitajkowa i spodnica atłasowa, cytrynowa, na którą zastaw wzięto gotowemi dziesięć talarów bitych i do tego tenże P[an] Kozioł wziął beczkę soli
zł[o]t[y]ch dwadzieście jeden. W Borgach od Ich M[oś]ciów księży Jezuitów
święte[go] Kazimierza należy zł[o]t[y]ch trzydzieście. Od księży Bernardynów za
goździe zł[oty]ch osm. Od księdza Zakrystyjana Dominikana konwentu
wieleń[skiego] zł[o]t[y]ch dwadzieście cztery i groszy dwadzieście trzy. Od J[ego]
M[o]ści Pana Minkiewicza B[urmistrza] W[ileńskiego] zł[o]t[y]ch siedem i groszy piętnaście. Od J[ego] M[ości] P[an]a Peszyńskiego za dwie sztaby żelaza
zł[o]t[y]ch dwadzieście cztery. Za drugą karteczką od tegoż J[ego] M[oś]ci
zł[o]t[y]ch dwadzieście pięć. Od J[ego] M[ości] księdza Heraima za karteczką
P[a]na Symona Otroszkiewicza com dał goździ guntowych sześć barył po
zł[o]t[y]ch jedynastu, należy zł[o]t[y]ch sześciesiąt sześć. Od których wszytkich
Ich M[oś]ci[ó]w pieniądze kredytowane Panom opiekunom łącząc do jeneralnej
summy zlecam i daję moc do po[zysk]ania. Teraz zaś wielebnym ojcom bazylianom przy cerkwi Świętego Ducha [fol. 78v] w Wilnie będącym, na klasztor Ich
M[oś]c[ió]w, aby dusze moją pamiętali złotych trzysta leguję. Tymże ojcom na
pogrzeb ciała mego grzesznego zł[o]t[y]ch dwieście. Także tymże ojcom na sorokousta zł[o]t[y]ch dwieście, kromnikom na kongregacyją zł[o]t[y]ch dwieście. Tudzież za świecy i pracę zł[o]t[y]ch trzysta. Bractwu Krestonośnemu zł[o]t[y]ch sto.
Bractwu Miłosiernemu zł[o]t[y]ch sto, temuż bractwu za świece i pracę zł[o]t[y]ch
trzydzieście. Do klasztoru Jewińskiego zł[o]t[y]ch pięćdziesiąt. Do Kroń na klasztor zł[o]t[y]ch piędziesiąt. Do Kiejdan na klasztor zł[o]t[y]ch piędziesiąt. Do Surdek na klasztor zł[o]t[y]ch piędziesiąt. Do Połocka do kongregacyi młodzieńskiej
[697]
163
Najświętszej Panny łaskami słynącej w Cerkwi Bohojawleńskiej zostającej
zł[o]t[y]ch sto. Do szpitala wileńskiego Świętego Ducha zł[o]t[y]ch piędziesiąt. Na
klasztor zakonnic mniszek tamże przy cerkwi Świętego Ducha będący zł[o]t[y]ch
dwadzieścia zapisuję. Tudzież Pani Gabryjelowej Kurbałowiczowej leguję
zł[o]t[y]ch sto i proszę, aby summa oddana była onej do rąk własnych przez P[an]a
Damianowicza. Na wyprawę zaś chłopcowi Józefowi, który zmówiony na lat sześć
a siódmy z wysług za wierne jego usługi obliguję dać zł[o]t[y]ch trzysta czterdzieście. Drugiemu chłopcowi Teodorowi Hołowaszce, który zmówiony na lat trzy
a czwarty z wysług podług kontraktu kontentować obliguję. Tę tedy dyspozycyją
wyraziwszy tę czynię prekustodycyją obowiązując żonę moją miłą i dziatki moje
duszę moją po śmierci wszelkiemi bogobojnemi uczynkami modlitwami, ubogim
jałmużnami, zakupieniem corocznie służby Bożej nie przepomina[ć] podług możności. Po dokończonym zaś życiu moim, ażeby jakowa trudność z okazyji litispendencyi akcyi przeciwko mnie przez J[ego] M[ości] P[an]a Pawła Macelewicza sekretarza J[ego] K[królewskiej] M[oś]ci i pisarza miasta stołecznego Wilna
W[iel]m[ożnego] Pana w sądach radzieckich wileńskich intentowan[a] nie urosła.
Zeznawam podług dokumentów nieboszczyka teścia mego P[ana] Jana Juchnowicza [fol. 79] i jako ja sam wiem dobrze, że żadnych dóbr, tak Jakimowiczowskich,
jako i Kopcewiczowskiech nie miał i nie najdą się. Przeto supplikuję [do] J[ego]
M[ości] P[ana] Macelewicza, pisarza miasta Wilna J[ego] K[królewskiej] M[oś]ci
P[ana] i żonę i dziatek moich nie turbować, lecz łaskawym protektorem być onym
upraszam. Tu konkludując ostatniej woli mojej testament, dziatkom i miłej małżonce mojej obmyśliwam na miejscu moim opiekunów dla obrony zdrowia sierockiego i ubogiej substancyi, pierwszego najdoskonalszego opiekuna wdów, sierot
biorę Boga Przedwiecznego i w Jego Wszechmocną tutelę poruczam i oddaję. Po
tym obieram J[ego] M[ości] P[ana] Tomasza Sikorskiego, radcę wileńskiego, za
protektora i kuratora żonie mojej miłej. Dziatkom zaś moim sławetnych P[anó]w
Andrzeja Juchnowicza i Teodora Łukjanowicza, kupców i obywatelów wileńskich,
naznaczam być opiekunami i egzekutorami testamentu. Tak tedy tą ostatnią wolą
moją przy dobrym rozumie, dobrych zmysłach i zupełnej pamięci dobrze sobie
rozważywszy wszytko zmyślnie i dobrowolnie sprawiwszy jeśliby mię Pan Najwyższy dłużej pożycia mego na tym świecie przedłużył, tedy rząd i władzę nad wszytkiemi dobrami mojemi do śmierci mej jako też moc i władzę ten testament, ile
razy mnie się będzie podobało, każdego czasu jako chcąc odmienić i inny uczynić
wyraźnie sobie zachowuję. Tak tedy zawierając ostatnią tę wolę moją dla lepszej
wiary jako ręką moją własną podpisałem. Tak też Ich M[oś]c[ió]w Panów Pieczętarzów niżej pomienionych o podpisanie rąk do tego testamentu uprosiłem, który
podpisali się. Pisan w Wilnie, roku Pańskiego tysiąc siedmsetnego dwudziestego
ósmego miesiąca julij dwudziestego siódmego dnia [27 VII 1728]. – Ustnie i oczewisto [fol. 79v] proszony od Pana Austafiego Krupskiego za życia onego do tego
opisanego testamentu podpisuję się, Symeon Otroszkiewicz. Ustnie i oczewisto
proszony od J[ego] M[ości] Pana Eustachiego Krupskiego, kupca u obywatela mia-
164
[698]
sta Wilna J[ego] K[rólewskiej] M[oś]ci za życia onego do tego opisanego testamentu podpisuję się, Samuel Żurobiński manu propria. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz od J[ego] M[ości] Pana Eustafiego Krupskiego kupca i obywatela
miasta Jego Królewskiej M[o]ści Wilna do tego testamentu jako pieczętarz podpisuję się, Jan Burakiewicz manu propria.
6. The last will of Jan Burakiewicz
Wilno, 3 February 1733
Copy: LVIA, SA 5345, fol. 605–606v. Entry to the court books of Magdeburg 11 Feb
1733
[fol. 605] – W Imię Trójcy Przenajświętszej. Gdy na tym subtunarnym świecie
wszystkie rzeczy swojego oczekiwają końca, którym postanowiono w nieomylnym
kresie tym objaśnieniem: rozporządź dom swój, tak ja, Jan Burakiewicz, mając to
przed oczy swemi, że mnie przyszło na świat urodzić [się], to też zostaje nieomylnie jako przy[j]dzie ten świat pożegnać. Zatym złożony teraźniejszym paroksysmem, jeżeli mnie Bóg Najwyższy raczy z tego świata rozkazać ustąpić do woli
Jego Przenajświętszej stosując się, fortunę moją, jaką mi Bóg Najwyższy dać raczył
objaśniam. A naprzód, aby miła małżonka moja Pani Maryanna z Bocewiczów
Janowa Giejslerowa, a teraz Burakiewiczowa, [fol. 605v] niczym szkody nie poniosła w swoim wniesieniu. To jest, iż co jeszcze nieboszczyk ś[więtej] pamięci
J[ego] M[ość] P[an] Benedykt Bocewicz, burmistrz wileński, mając część kamienicy na Imbarach, tą część po córce swej oddał, ac tandem w różnej substancyi
sześć tysięcy małżonka moja wniosła i dalsze części nabywszy wniesieniem onej
erygować i opatrzyć w kamienicy Giełdzie Wielkiej przyszło. Na której to kamienicy wniesienie małżonki mej zostaje lokowane. Potym dla lepszej erekcyi onej
u różnych Ich M[oś]c[ió]w Panów kredytorów długi zaciągnąłem, które długi są
w regestrach ręką moją pisanych wyrażone. Przeto zważając, aby po mojej śmierci, gdy Bóg Najwyższy zechce [mnie] z tego świata zebrać nie było małżonce mej
turbacyi i w jej własnym wniesieniu zaszkodzenia prawdziwie wyrażam, że i część
swoją własną w tej kamienicy ma i co wniesienia było na sześć tysięcy złotych, to
na erekcyją tej kamienicy drugich części wydałem oraz zaciągnąłem długów u Ich
M[oś]c[ió]w Panów kredytorów na też samą kamienicę, na inne części, oprócz po
ojcu żony mojej będącej, wyłożyłem, tedy na onych Ich M[ościom] Panom kredytorom debita należące lokuję. Takoż, co po świętej pamięci Panu Juszkiewiczu,
radzcy wileńskim, dziadu, fortuna żonie mojej należy, to jako jej własność do dochodzenia wespół z siostrą J[ej] M[oś]ć Panią Hromowiczową należy. Co zaś do
sprawy z Jej M[oś]ć Panią Hromowiczową zaczętej w sądach burmistrzowskich radzieckich wileńskich, ta jako w kalkulacyi urzędownie ekspedyjowanej wyrażona
tak prosequować prawem żonie mej miłej zostawuję i mojej należytości upomnieć
[699]
165
się obliguję podług regestru ręką moją pisanego i do urzędu oraz stronie Jej M[ość]
Pani Hromowiczowej per copiam oddanego w tym, aby Jej M[oś]ć Pani Hromowiczowa za moje wydatki prawdziwe [fol. 606] co Ich M[ościom] spendowałem żonie
mojej wróciła sumieniem obowiązuję. Kram mój żelazny zostaje podany pod regestrem Kazimierzowi Hlizowskiemu, z którego kramu jako jest zmówiony, ma zdać
rachunek, jeśliby mię Bóg Najwyższy śmiercią dopuścił, a lata swoje zadość uczynieniem podług umowy wolno będzie onemu, jako chcąc terminować, a gdyby
małżonka moja do terminu wyjścia umówionych lat chciała konserwować i kram
trzymać, to onemu w umowie mojej, jeżeli będzie życzliwie i sprawiedliwie służył
zadość uczyni. Na ostatek we wszytkim duszę moją aby raczyła ratować zwyczajnemi ofiarami i nabożeństwy obowiązuję miłą małżonkę moją. Za opiekunów i protektorów miłej małżonce i córce mojej Teresie Burakiewiczównie upraszam Ich
M[ośció]w Panów Symona Żurobińskiego i Jana Łęczyckiego, którzy Ich M[oś]ć,
aby raczyli ptotekcyją swoją prodesse we wszystkim upraszam. Żegnam miłą małżonkę moją i córkę moją, wszelkie błogosławieństwo aby Bóg Najwyższy wlewał
życzę oraz żegnam czeladkę moją a przepraszam w czym bym się naprzykrzył aby
odpuścić dla miłości Bożej raczyli. Żegnam wszytkich przyjaciół najmilszych moich jako najpokorniej upraszając a ten łaskawy respekt gdyby w czym obraziłem
Ich M[oś]c[ió]w raczyli darować. A ja z mej życzliwości wszystkim moje naprzykrzenia com ponosił kondeniuję. Pisan w Wilnie. Roku tysiąc siedmsetnego trzydziestego trzeciego, miesiąca february siódmego dnia [7 II 1733]. – Jan Burakiewicz ręką swą. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz od sław[etnego] P[an]a Jana
Burakiewicza do tego testamentu jako pieczętarz podług prawa podpisuję się Kazimierz Józef Niemonowicz manu propria. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz
od sław[etnego] Pana Jana Burkiewicza, kupca i obywatela wieleńskiego, [fol. 606v]
do tego testamentu podług prawa podpisuję się Tomasz Michał Sikorski ręką własną. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz od J[ego] M[ości] Pana Jana Burakiewicza, kupca i obywatela wileńskiego, do tego testamentu podług prawa podpisuję
się Stanisław Stepanowicz Wargałowski. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz od
J[ego] M[ości] Pana Jana Burakiewicza od tego testamentu jako pieczętarz podług
prawa podpisuje się Teodor Pszczołko.
7. The last will of Jan Kossobucki
Wilno, 29 November 1737
Copy: LVIA, f. 610, ap. 3, b. [no.] 236, fol. 1–10. Extract from the council books of
Vilnius of 19 Dec 1737; entry to the books: LVIA, SA 5346, fol. 778–783v.
[fol. 3v] W Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, niech się stanie ku wiecznej
pamięci. Amen. Od wzięciam14sobie rozumu miałem to każdego czasu na bacznej
m
In the text “zwięcia”.
166
[700]
pamięci, iż w młodym lub pożyłym wieku, kiedy tedy nie wiedząc dnia i godziny
pewnej trzeba ducha mego Miłosierdziu Boskiemu a ciało ziemi z niej stworzone
oddać. Zaczym, gdy dopiero zostając obłożnie chorym i spodziewając się wprzó[d]
śmierci, daj Panie JEZU szczęśliwej, niż dalszego żywota, gdy jeszcze Pan Bóg użycza zdrowy mieć rozsądek, aby to z woli Jego [fol. 4] świętej, nie z żadnej sukcessyi
po dobrodziejach rodzicach moich, bliskich krewnych pogotowiu dalekich, lecz
po wysługach z pracy szczyrej mojej przez podściwe staranie jaką taką Zbawiciel
mój wypracować sumkę dał, z której jeszcze będzie należało kredytorom moim
w Bogu wielebnym Ich M[ościom] Ojcom grekoruskim prawosławnym wileńskim
przy cerkwi Ś[więtego] Ducha zostającym, co się niżej wyrazi, aby zadość się stało
pomienionym Ich M[ościom] i res[z]tę pozostałej substancyi pragnę uczynić dyspozycyją według mojej dobrowolnej woli i dyspozycyi przy stałej pamięci na tym
testamentalnym wyrażeniu, tak jak sam chcę, bo nie inaczej. Ponieważ, kto by ony
chciał rujnować, brat mój, siostra rodzona i bliskie kolligaty a pogotowiu dalecy,
takich na straszny Sąd Boży powoływam i winni będą o sprzeciwienie mej własnej
nieprzymuszonej woli i dyspozycyi, jako nie spadkiem nabytej, tylko krwawym
i prawym mym staraniem fortuny. Jakoż polecając powtórnie miłosierdziu nieprzebranemu Boskiemu duszę moją przyczynie [fol. 4v] Niepokalanej Najświętszej
MARIEJ Pannie Obronicielce wszystkich grzesznych do niej uciekających się i instancyi wszytkich Świętych, aby łaskawy Pan Bóg i Sędzia litościw był mnie grzesznemu, czynię takową ostatnią moją wolę testamentową dyspozycyją, jako to swoim
porządkiem wyrazi się. A naprzód wyrażam Ich M[oś]c[ió]w, którzy mnie zostali
winni. U J[ego] M[ości] Pana Piotra Hoppanowicza na Wicinie jest mego towaru,
za gotowe kupionego według awsugun15i kontraktu oddanego do pozyskania J[ego]
M[ości] Panu Andrzejowi Paszkiewiczowi złotych dwa tysiące cztyrysta siedmdziesiąt trzy i groszy dziesięć. J[ego] M[ość] Pan Teodor Pszczołka za ołów winien
złotych sto osiemdziesiąt jeden i groszy piętnascie. Żyd Meier Blacharz na łańcuszki złotych szesnaście. Żyd Zelko Blacharz na sznurówkę złotych trzydzieście dwa,
na spodnicę z galonem i czapkę złotych piędziesiąt osi[e]m, na pierścionek i puszeczkę za cztyry beczki soli złotych siedymdziesiąt dwa, Żydówka Szmerlowa [fol.
5] winna złotych sześćdziesiąt, Żyd Abramko reszty złotych dziewiętnaście i groszy
dziesięć. Żydówka na Szklannej ulicy, na rogu za sól złotych trzydzieście sześć.
P[an] Jakub sługa J[ego] M[ości] Pana Minkiewicza, bur[mi]strza wileńskiego, rachując się w Pańskim interesie został winnym złotych sto pięćdziesiąt trzy i groszy
dwa. P[an] Krzysztof Sinkiewicz, solennik, za olej złotych dwieście szesnaście
i gorszy dwadzieścia. Pan Bartłomiej Adamowicz, solennik, za sól złotych sto osim.
Pan Łukasz Walukiewicz za sól i olej złotych cztyrysta dziewiędziesiąt pięć i groszy
dwadzieście. P[an] Matielewicz [?], solennik, za sól złotych sto cztyrdzieście cztyry, Żyd Dawidek za stali baryłkę złotych cztyrdzieście, Żydówka Maryan z porachunku reszty złotych sto cztyrdzieście. P[an] Zubiec, kupiec mohylewski, na oblig
złotych sześciesiąt. J[ego] M[ość] P[an] Tomasz Jezny z porachunku złotych cztyrn
Probably “auscug” meaning “extract”.
[701]
167
dzieście siedm i groszy sześć. P[an] Andrzej Grzegorzewski solennik za olej złotych [fol. 5v] dziewiędzesiąt sześć i groszy dwadzieścia. J[ego] M[ość] Pan Stanisław Jurewicz złotych sto dwadzieścia osiem. Jej M[ość] Pani Sabatowiczowa za
dwie beczki soli złotych trzydzieście sześć. J[ego] M[ość] Pan Jan Chojnowski
z porachunku został winien złotych siedmset cztyrnaście. J[ego] M[ość] Pan Paweł
Chojnowski gotowemi winien złotych siedemdziesiąt sześć. Tenże J[ego] M[ość]
za korzenie złotych osimdziesiąt sześć. U Żydów Idela i Indy Izraelowiczów na
oblig jest summy złotych dwa tysiące siedmset dziewiędziesiąt i jeden. Inne długi
ominąwszy, które spisałem na osobliwym regestrze, wyrażam, co się znajduje
w domostwie moim. A naprzód w kramie mojej, co wziął do spłacenia na półtora
lata Pan Hrehory Wierzbowski jest summy złotych dwa tysiące siedmset jedynaście. Naczynie w browarze kosztuje złotych cztyrdzieście, kocioł kosztuje złotych
cztyrysta. Stali sześć baryłek i pół, za które złotych dwieście osimdziesiąt, konopi
beczek trzy po złotych trzynaście czyni złotych trzydzieście dziewięć, [fol. 6] soli
beczka jedna złotych siedmnaście, kos piętnaście po tynfowi czyni złotych dziewiętnaście, cyny sztuk dwadzieście trzy złotych piędziesiąt, pas sukieski [?] złotych
cztyrdzieście, ubiory karmazynowe z galonem złotych piędziesiąt sześć. Inny
sprządo16domowy oddaję do dyspozycyi Ich M[oś]c[ió]w P[anów] egzekutorów
testamentu niżej wyrażonych, za którą sumkę, że Pan i Zbawiciel mój dał mnie to
zahorować nieskończone dzięki Jego miłosierdziu czyniąc. Wyrażam to, że jestem
winny Ichmościom O[jcom] zakonnikom grekoruskim prawosławnym wileńskim
na oblig dany, co w pilnej mej potrzebie, gdy miałem kalkulacyje z J[ego] M[ości]
Panem Bohdanowiczem w miesiącu przeszłym oktobrze pożyczyłem złotych dwa
tysiące, mają tę sumę odebrać po [s]przedaniu tych towarów, które są u J[ego]
M[ości] Pana Hoppanowicza, przez J[ego] M[ości] Pana Paszkiewicza lub kogo
sami ojcowie zechcą, odtrąciwszy dług pomieniony Ich M[oś]c[io]m ojcom grekoruskim prawosławnym, a więcej że nikomu nie jestem winny wzywam na pomoc
Pana i Stwórcy mojego, przed którym sprawiedliwie stanąć chcę. [fol. 6v] Iż chociażby jaki mój znalazł się oblig, opis czy skrypt to stać się musiało, iż za oddaniem
summy przepomniałem odebrać. Wszytkie takowe pretensyje, że będą niesłuszne
straszliwy na takich Sąd Boży przypominając kassuję i supplikuję nie przyjmować.
Resztę tedy summy mojej w takowej zostawuję dyspozycyi. Dusza moja grzeszna,
aby miała pomoc przez Liturgie Święte, nie tylko po odłączeniu od ciała, lecz póki
Cerkiew nasza prawosławna w Wilnie będzie, na tydzień bywała służba Boża, także za pogrzeb ciała mego w tejże cerkwi według porządku chrześci[j]ańskiego leguję za to klasztorowi prawosławnemu grekoruskiemu przy cerkwi Świętego Ducha złotych dwa tysiące kurrencyi polskiej. Sama cerkiew święta, że siła potrzebuje
reperacyi, ja z mej możności na wspomożenie z ewangelicznym datkiem daję, co
z woli Bożej mam, złotych dwa tysiące. Te cztyry tysiące złotych wypłacone być
mają z reszty od summy u J[ego] M[ości] Pana Hoppanowicza w towarach będącej, także z kramy wziętej przez Pana Hrehorego Wierzbowskiego na spłacenie
o
„Sprzęt”.
168
[702]
i z pozostałej gotowej [fol. 7] summy Ich M[oś]c[io]m Pannom mniszkom prawosławnym przy tejże cerkwi grekoruskiej wileńskiej zostającym, aby w sieroctwie
swoim, jaką taką mieli prowizyją z kwoty leguję złotych tysiąc, i ta summa z gotowizny niech będzie wypłacona przy obligacyi, aby za duszę moją ustawicznie Boski
majestat błagali. Bractwu pod tytułem Najświętszej Panny Sokalskiej i Ś[więtego]
Jana Ewangelisty, to jest mojej przysięgłej konfraterni, aby według swojej powinności assystowali przy kondukcie, pogrzebie i w wieczny wpisali pominnik leguję
złotych tysiąc dwieście sześćdziesiąt sześć i groszy dwadzieście, i tę summę mają
z pewnych długów odebrać, obligując Ich M[oś]c[ió]w, gdyby ta summa nie poszła
przez ręce, lecz z prowizyi, coroczna, wieczna jaka mogła być pamiątka w lampie
oliwnej, czy w innym obmyśleniu. Bractwu studenskiemu pod tytułem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny leguję złotych trzysta, która summa upraszam,
aby nie poszła w zginienie, lecz żeby coroczna prowizyja na fest Niepokalanego
Poczęcia MARYEJ Panny dochodziła. Bractwu miłosiernemu leguję [fol. 7v] złotych trzysta, których Ichmościów obliguję, aby za tę summę jaka była pamiątka lub
z prowizji pewnej, Święto Świętego Mikołaja bywało przyozdobione. Bractwu Krestonosnemu leguję złotych trzysta, na tę pamiątkę, aby tak roczne obejście pogrzebu Pańskiego z kwoty przyozdabiało się, jako i w pominnik swój bracki wpisali.
Wielebnym ojcom zakonnikom grekoruskim przy cerkwi Ś[więteg]o Ducha będącym w Wilnie, na dwunastu, na ich zakonne potrzeby każdemu po pięćdziesiąt
złotych, leguję złotych sześćset. J[ego] M[o]ści Panu Michałowi Kossobuckiemu,
bratu memu rodzonemu, nie z jakiej wziętej sukcessyi po moich dobrodziejach
rodzicach, jako samym dobrze wiadomo, jeno z pracy mej własnej i miłości braterskiej leguję tynfów tysiąc. Tę summę będzie odbierał roczną ratą od Żydów i Iddy
Izraelowiczów [s.] do wy[j]ścia tej summy. Do Jewia na reperacyją cerkwi i na sorokoust leguję złotych trzysta, do Kroń na sorokoust i na pominnik leguję złotych
sto. Do Surdek na sorokoust i na pominnik zapisuję złotych sto. Babkom na szpital
prawosławny przy cerkwi Świętego Ducha [fol. 8] będący leguję złotych cztyrysta,
upraszając Ichmościów Panów starostów, aby z tych pieniędzy coroczna prowizyja
dochodziła, to jest połowa onym dzielić, przypominając, aby za duszę P[ana] Boga
prosili a połowę dla zimy drwami onymi dochodziła. Na potrzeby wszystkie pogrzebu mojego nie więcej zapisuję jako złotych osmset, lecz nie czyniąc zbytków,
co miernie wydają i zostanie reszty obrócić na sierot i ubogich. Prokopowi dzwonnikowi i Daszkiewiczowi przy cerkwi wieleńskiej prawosławnej Świętego Ducha
zostającym, aby za duszę moją Pana Boga prosili zapisuję złotych cztyrdzieście. Do
kongregacyi przysięgłej mojej pod tytułem Najświętszej Panny Sokalskiej i Świętego Jana Ewangelisty sukna francuskiego, co kupiłem był dla siebie na dwa kuntuszy na świecy leguję, także i żupan mój zielony atłasowy na stychar i srebro na
lampeczki do lampy wielkiej, które to srebro jest zapieczętowane we woreczku leguję i zapisuję. Chłopcowi memu Bazylemu Dzidrychowiczowi za jego mnie wierne usługi przez lat półczwarta chłopięce dostać się ma [fol. 8v] kuntusz perłowy,
żupan tabinkowy, kuntusz stary karmazynowy, pas sakieski niebieski, ubiory, boty
[703]
169
służącym, parobkom, winnikowi i posługaczowi z[e] [s]przedanej wódki, Ich
M[oś]c[io]m Panowie egzekutorowie tego testamentu zapłatę uczynią. Inne moje
gospodarskie naczynia lub fanty znajdujące się mają pomiarkować ciż Ich M[oś]ć
Panowie egzekutorowie i obrócić częścią na klasztor prawosławny, częścią na ubogich i sierot. Po takowej uczynionej mej testamentowej dobrowolnej przy dobrej
pamięci i stałym rozsądku dyspozycyi, powtórnie duszę moją grzeszną miłosierdziu nieogarnionemu Boskiemu oddaję, a ciało me śmiertelne ziemi, jako z ziemi,
poruczam, które po pogrzebie w sklepie konfraterni pod tytułem Świętego Jana
Ewangelisty ma być położone. I aby ten mój testament miał walor Ich M[oś]c[ió]w
Panów egzekutorów, jakem ustnie obligował, J[ego] M[ości] Pana Bernarda Lorettego, radzcę wileńskiego, mego osobliwego dobrodzieja, J[ego] M[o]ści Pana Antoniego Dorofie[je]wicza, J[ego] M[o]ści Pana Samuela Żurobińskiego, moich miłościwych Panów i dobrodziejów. Tak i tu wyrażam obligując Ich M[oś]c[ió]w o pilne [fol. 9] egzekutorstwo, tego testamentu. Co wyraziłem przez prawdziwe moje
prace zebraną sumkę nie z jakiej succesyi, to i znowu ponawiam oświadczając się
przed Panem i Zbawicielem moim, przed którym stanąć pragnę, ż[e] nikomu nie
jestem winny, wszytkich uspokoiłem i lubo przy schyłku życia mego, mam z czopowego o wino turbacyją, to wcale cierpię niewinnie, bo wino J[ego] M[ość] Pan
Paweł Chojnowski [s]przedał pięć beczek Jej M[ość] Pani Sielawinej z Łukiszek nie
z mojej rezydencji, a ja tyl[k]o kawentem do odebrania tej summy byłem. A co
[s]przedałem jeden okset wina J[ego] M[ości] Panu Jurewiczowi, to już od roku
miałem w piwnicy jeszcze przeszłej tenuty, to J[ego] M[ości] Pan Jurewicz uspokoił. Tedy ja [przed] najwyższym mym [Panem]p17Stwórcą świadczę się, że nie jestem
za to i za inne rzeczy Ich M[oś]c[iom] winien. Na co o zeznanie J[ego] M[ości]
Pana Chojnowskiego i Jej M[ość] Panią Sielawinę pod juramentem upraszam. Wyż
namienioną moją pracowitą sumę, jak tu na tym testamencie dysponowałem, tak
chcę mieć i gdyby co nie stawało do ekspens, daję moc Ich M[oś]c[io]m Panom
egzekutorom pomiarkować według swego dobrego niezawodnego pomiarkowania, a Ich M[oś]c[ió]w Ojców grekoruskich obliguję, aby na ten czas potrzebny na
ekspensa pogrzebowe dali talarów bitych pięćdziesiąt czyli czterdzieście. O co ustnie upraszałem i deklarowali uczynić. Więcej nieszerzącq18się w pismem i poruczając sumieniu [fol. 9v] Ich M[ościów] P[anów] Egzekutorów dobrze ode mnie tak
tu, jako i ustnie informowanych, sam potrzecie [s.]r,19Miłosierdziu Bożemu oddaję
się przyczynie Niepokalanie Poczętej MARYJEJ Pany i Świętym mym Patronom.
A do tego dobrowolnego testamentu przy ustnie i oczewisto uproszonych Ich
M[oś]ć P[anów] pieczętarzów i przy uproszonym przyznaniu urzędowym ręką
własną podpisuję się. Dat w Wilnie, roku Pańskiego tysiąc siedmset trzydziestego
siódmego, m[ie]s[ią]ca novembra dwudziestego dziewiątego dnia. – Jan Kossobucki ręką mą własną do tego dobrowolnego testamentu przy uproszonych pieczętap
A few letters missing.
The way it appears in the text.
r
The way it appears in the text.
q
170
[704]
rzach podpisuje się. Ustnie i oczewisto proszony pieczętarz do tej ostatniej dobrowolnej testamentowej dyspozycyi J[ego] M[ości] Pana Jana Kossobuckiego od
J[ego] M[o]ści samego przy dobrej stałej myśli i zdrowym rozsądku, tak przy
oświadczeniu się przez pracę swoją nabytej fortuny, jako przez swoją nieprzymuszoną wolą eksdywidowanej oraz przy zeznaniu J[ego] M[o]ścinym, że nikomu nie
jest winnym kassując wszelkie zaległe obligi, karty, do tego tedy testamentu według prawa podpisuję się pierwszy pieczętarz Andrzej Tołokoński Paszkiewicz.
Ustnie i oczewisto proszony od J[ego] M[ości] Pana Jana Kossobuckiego do tej
ostatniej testamentowej dyspozycyi jako pieczętarz podług prawa podpisuję się Józef Szyszko. Ustnie i oczewisto proszony od J[ego] M[ości] Pana Jana Kossobuckiego do tej ostatniej woli i dyspozycyi testamentowej jako pieczętarz podług prawa podpisuję się Piotr Żurobiński. Ustnie i oczewisto proszony od J[ego] M[ości]
Pana Jana Kossobuckiego do tej ostatniej woli i dyspozycyi testamentowej jako
pieczętarz podług prawa podpisuję się Teodor Łukianowicz. Ustnie i oczewisto
[fol. 10] proszony od J[ego] M[ości] Pana Jana Kossobuckiego do tej ostatniej woli
testamentowej, woli i dyspozycyi, jako pieczę[ta]rz podług prawa podpisuję się
Ignacy [St]orumowicz. Ustnie i oczewisto proszony od wyż wyrażon[ego] do tego
testamentu jako pieczętarz podpi[suję] się Aleksand[e]r Tomiłłowicz. Ustnie
i oczewisto proszony od wyż pomienionej osoby podług prawa do tego testamentu
jako pieczętarz podpisuję się Gabriel [...]telnicki.
8. Jan Kossobucki’s obligation for the brotherhood of St. John the Evangelist
[Wilno, 1737]
Copy: LVIA, f. 610, ap. 3, b. [no.] 236, fol. 1–1v.
[fol. 1] Ja niżej na podpisie wyrażony czynię wiadomo tą moją dobrowolną
a nieprzymuszoną kartą daną Ich M[ościom] Pano[m] kongregacistom przy cerkwi Zesłania Świętego Ducha zostający[m], pod patronstwem Ś[więtego] Jana
Ewangelisty patrona mego, pod którego i ja zostaję protekcyją, na to, iż z woli Pana
Boga mojego w ciężkiej chorobie będąc umyśliłem za duszę swoją tejże Kongregacyi jako taką pamiątkę uczynić z pracy prawdziwej rąk moich, nie inszym sposobem zebrane[go] [...]s20t[estamen]temt21tynfów t[y]siąc spełna, które te tynfów
tysiąc lubo w testamencie Ich M[o]ść P[anowie] Egzekutorowie ode mnie uproszeni położyli, że z pewnych długów ma być wypłacone do kongregacyi. Ale, że
ja niżej wyrażony uważywszy wszelkie okoliczności, że Ich M[ość] Panowie kongregacistowie przy swoich zabawach zostając nie mogą mnie sposobnego czasu
do odbierania tych długó[w] za wyrażoną w testamencie legacyją do kongregacyi,
za czym znalazłszy takie remedyjum daję moc Ich M[ościom], ażeby podług woli
s
t
The page is abraded on the folding line. Several words are missing.
Almost the whole verse has been torn out.
[705]
171
mojej własnej wziąwszy w protekcyją swoją Pana [H]rehorego Wierzbowskiego,
jako sodalesa tejże kongregacyi [...]u,22zważając na wierne usługi i statek jego, dałem do spłacenia towary moje własne w kramie pod wójtową kamienicą od daty
w kontrakcie wyrażonej za półtora lata wypłacić summę w towarach będącą, to
jest złotych dwa tysiące siedmset jedynaście na trzy raty rozłożywszy. Z których
to dwóch tysięcy siedmset jedynastu złotych mają najpierwiej odebrać legacyją do
kongregacyi należącą a resztę zostającej summy ma wypłacić wyż pomieniony Pan
Hrehory Wierzbowski Ich M[ościom] księżom bazylianom przy cerkwi Świętego
Ducha zostającym, a Ich M[ość] Panowie tak egzekutorowie jaki Ich M[ość] księża bazylianie nie mają żadnej pretensyi mieć aż do wyjścia terminu, a po wyjściu
terminu odeb[ra]wszy należytość mają dać kwitacyją a inquantum by mieli czynić
jakiekolwiek przeszkody Panu Hrehoremu Wierzbowskiemu, albo podstępek tako
mimo własnej woli mojej takowych na straszny Sąd Boski zapozywam i onemu
pozwalam wespół z Ich [s.] Panami kongregastami różne sposoby wynajdować,
czy to u sądu jakiego, czy w protectyją ja[ką] [?] mocną udać się [fol. 1v] pozwalam.
Na co dla lepszej wiary ręką mą własną po[dpi]suję się zaproszonemi ode mnie
pieczętarzami. Jan Kossobucki.
u
One word is missing.
DOKUMENTY PRZEDŚMIERTNE PRAWOSŁAWNYCH I UNICKICH
MIESZCZAN WILNA Z PIERWSZEJ POŁOWY XVIII WIEKU
Streszczenie
Słowa kluczowe: testamenty, rejestry, inwentarze, Cerkiew Prawosławna, Cerkiew Unicka,
zapisy religijne, prawo spadkowe, pogrzeby, bractwa religijne
Edycja dokumentów przedśmiertnych, tj. testamentów, rejestrów, zobowiązań finansowych, towarzyszących aktom ostatniej woli sporządzonych przez mieszczan wileńskich
z pierwszej połowy XVIII w. została zarzucona przez historyków w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. Brak eksploracji źródeł wileńskich sprawia, że słabo znamy tę część mieszkańców stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wśród prezentowanych poniżej dokumentów
znalazły się testamenty czterech prawosławnych mieszczan Wilna: Gabriela Chilimonowicza, Jana Juchnowicza, Eustachego Krupskiego, Jana Kossobuckiego oraz unity Jana
Burakiewicza. Testamentowi J. Juhnowicza towarzyszył rejestr ruchomości, który pełniej
pokazuje stan majątku testatora i stanowi rzadki „komplet” dokumentów przedśmiertnych
prawosławnych mieszkańców Wilna z pierwszej połowy XVIII w. Testament Jana Kossobuckiego został opublikowany z potwierdzeniem zapisu dokonanego na rzecz kongregacji
św. Jana Ewangelisty działającej przy cerkwi św. Ducha w Wilnie. Drukowane dokumenty
pokazują relacje rodzinne mieszczan i spadkobranie przeprowadzone na podstawie pra-
172
[706]
wa magdeburskiego. Dostarczają informacji nie tylko o statusie majątkowym testatorów
w mieście nękanym przez wojnę, pożary i epidemie, lecz także pokazują ich postawy wobec tych zagrożeń. Dokumenty przedśmiertne ukazują wileńskich mieszczan wyznających
prawosławie i unię jako przywiązanych do swej religii i wspomagających ją materialnie.
VOR DEM TOD AUSGEFERTIGTE DOKUMENTE
ORTHODOXER UND UNIERTER BÜRGER WILNAS
AUS DER ERSTEN HÄLFTE DES 18. JAHRHUNDERTS
Zusammenfassung
Schlüsselbegriffe: Testamente, Verzeichnisse, Inventare, orthodoxe Kirche, unierte Kirche, religiöse Stiftungen, Erbrecht, Bestattungen, religiöse Bruderschaften
Die Edition von vor dem Tod ausgefertigten Dokumenten, d.h. Testamenten, Verzeichnissen, finanziellen Verpflichtungen, welche den Akten des letzten Willens hinzugefügt wurden, die von Wilnaer Bürgern in der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts aufgesetzt
wurden, wurde von den Historikern in den letzten Jahrzehnten des 19. Jahrhunderts aufgegeben. Die mangelnde Aufarbeitung der Wilnaer Quellen hat dazu geführt, dass wir diesen
Teil der Einwohner der Hauptstadt des Großfürstentums nur schlecht kennen. Unter den
hier präsentierten Dokumenten befinden sich die Testamente von vier orthodoxen Bürgern Wilnas: Gabriel Chilimonowicz, Jan Juchnowicz, Eustachy Krupski, Jan Kossobucki,
sowie des unierten Jan Burakiewicz. Dem Testament von Jan Juchnowicz war ein Immobilienverzeichnis beigefügt, welches den Besitzstand des Erblassers umfänglich aufzeigt
und einen selten anzutreffenden „Komplettsatz“ vor dem Tod ausgefertigter Dokumente
von orthodoxen Bürgern Wilnas aus der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts darstellt. Das
Testament von Jan Kossobucki wurde zusammen mit der Bestätigung einer Stiftung für
die Bruderschaften des Hl. Johannes Evangelista bei der orthodoxen Heiliggeistkirche in
Wilna veröffentlicht. Die gedruckten Dokumente zeigen die familiären Beziehungen der
Bürger und die Erbnahme auf der Grundlage des Magdeburger Rechts. Sie liefern Informationen nicht allein zum Besitzstand der Erblasser in einer von Krieg, Feuersbrünsten
und Epidemien gebeutelten Stadt, sondern sie zeigen auch ihre Einstellung diesen Bedrohungen gegenüber. Die vor dem Tod ausgefertigten Dokumente stellen Wilnaer Bürger
orthodoxen und unierten Bekenntnisses als ihrer Religion verbunden und sie materiell
unterstützend vor.
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.20
SŁAWOMIR JÓŹWIAK (Toruń), JANUSZ TRUPINDA (Gdańsk)
O ZAMKACH KONWENTUALNYCH
PAŃSTWA KRZYŻACKIEGO W PRUSACH
NA MARGINESIE NAJNOWSZEJ KSIĄŻKI TOMASZA TORBUSA*
Badania nad zamkami krzyżackimi wznoszonymi w średniowieczu na obszarze
państwa zakonnego w Prusach mają już długą tradycję, sięgającą pierwszej połowy
XIX w. W ostatnich latach zainteresowanie nimi bynajmniej nie osłabło, o czym
świadczą pojawiające się ciągle nowe analityczne opracowania na ich temat, będące efektem badań przede wszystkim historyków sztuki, archeologów i historyków.
Z racji ogromu zróżnicowanego materiału niewielu jednak uczonych decyduje
się na napisanie całościowej syntezy tego zagadnienia. A zadania tego podjął się
właśnie w swojej najnowszej książce historyk sztuki, profesor Uniwersytetu Gdańskiego, Tomasz Torbus. Autor od lat dziewięćdziesiątych XX w. prowadzi badania
nad murowanym budownictwem krzyżackim w Prusach, czego efektem była jego
obszerna praca doktorska opublikowana w 1998 r.1 Po 16 latach dalszych poszukiwań pokusił się o kolejną pokaźną książkę na ten temat.
Konstrukcja Wstępu (s. 9–48) wzbudza pewne wątpliwości, gdyż autor przedstawił w nim różnorakie zagadnienia, tematycznie bardzo od siebie odległe, a niektóre w ogóle niemające związku z prowadzonymi w dalszej części pracy rozważaniami (Cel i metoda pracy; Stan badań; Uwagi o kwestiach spornych dotyczących
historycznej i kulturowej roli zakonu krzyżackiego; Historia zakonu krzyżackiego
i jego architektury zamkowej; Losy zamków krzyżackich po 1525 roku). Dla przykładu, części trzecia (Uwagi o kwestiach spornych dotyczących historycznej i kulturowej roli zakonu krzyżackiego) i czwarta (Historia zakonu krzyżackiego i jego architektury zamkowej) Wstępu w rzeczywistości stanowią chaotycznie pod względem
chronologii i treści zaprezentowaną kontynuację części drugiej (Stan badań). Brak
jakiegokolwiek merytorycznego uzasadnienia takiego ich wydzielenia. Natomiast
fragment dotyczący Historii zakonu krzyżackiego powinien zostać przedstawiony
osobno, ale nie tak, jak to zrobił autor, to znaczy bez wyraźnego związku z problematyką zamków w średniowiecznych Prusach. T. Torbus nie uwzględnił przy tym
*
Tomasz Torbus, Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Wydawnictwo Słowo/
obraz terytoria, Fundacja Terytoria Książki, Gdańsk 2014, ss. 463 + 8 nlb., ISBN 978-83-7453-134-4;
978-83-7908-013-7.
1
Tomasz Torbus, Die Konventsburgen im Deutschordensland Preussen, München 1998.
174
S ł a w o m i r J ó ź w i a k , J a n u s z Tr u p i n d a
[708]
licznych najnowszych opracowań na temat historii zakonu krzyżackiego z okresu
ostatnich 30 lat (s. 36–46). Wreszcie ostatnia część Wstępu (Losy zamków krzyżackich po 1525 r.) w tak zminimalizowanej treści (mniej niż trzy strony) jest w zaproponowanej przez autora formie zbędna (s. 46–48). Do zagadnień tych w ogóle
bowiem nie odnosił się w zasadniczej treści rozważań swojej książki. W poszczególnych fragmentach Wstępu T. Torbus nie uniknął nadmiernych uproszczeń
i błędów merytorycznych. W omawianiu źródeł pisanych z okresu średniowiecza,
niezbędnych do badań nad architekturą warowną państwa zakonnego, przywołał jedynie niektóre niemieckie edycje z XIX i początku XX w., nie odróżniając
zarazem przekazów dokumentowo-aktowych od narracyjnych. Ani słowem nie
wspomniał o istnieniu wcale niemałej liczby niepublikowanych źródeł późnośredniowiecznych (s. 13–14). „Synteza dziejów Krzyżaków w Prusach” zredagowana
przez Mariana Biskupa i Romana Czaję została wydana drukiem nie – jak napisał
T. Torbus – w 2010 (s. 21), ale w 2008 r. Ponadto nie jest to „synteza dziejów Krzyżaków”, ale państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, a merytorycznie stanowi to
jednak istotną różnicę2. Nawiązując do wydarzeń z wojny trzynastoletniej, autor
pisze o kapitulacji zamków w Świeciu (1561) i Gniewie (1 I 1564 r.) (s. 44). Poprawne daty to w kolejności: 1461, 1464. Niezrozumiały jest także stosunkowo
obszerny wtręt T. Torbusa o „katalogu”, który stanowi „tom drugi niniejszej pracy
[...] i ma decydujące znaczenie dla całości opracowania” (s. 11–12). Z racji tego,
że wszystkie informacje o zawartości tego „katalogu” zostały przez autora podane
w czasie teraźniejszym i przeszłym, czytelnik odnosi mylne wrażenie, że został on
już opublikowany. Tak jednak nie jest.
Konstrukcyjnie całość swojej książki T. Torbus podzielił na trzy różne pod
względem objętości rozdziały. W pierwszym, zdecydowanie najobszerniejszym,
zatytułowanym Typologia zamków konwentualnych w państwie zakonnym w Prusach, w siedmiu kolejnych podrozdziałach rozpatrywał następujące zagadnienia:
Założenia nieregularne rozpoczęte przed 1242 rokiem w miejscu wcześniejszych budowli; Wczesne zamki na ziemi chełmińskiej w rzucie dopasowanym do układu terenu (około 1250–1275); Pierwsze domy konwentualne na planie czworokąta – zamki
znad Zalewu Wiślanego (1270–1300); Powstanie kasztelu – pierwsze czteroskrzydłowe założenia na ziemi chełmińskiej (1280–1300); „Klasyczne” kasztele (1300–1330);
Rozbudowa zamków konwentualnych na Pomorzu Gdańskim, Kujawach i w Kłajpedzie (1325–1350); Późne domy konwentualne na wschodzie państwa zakonnego
(1350–1410). Taki podział problemowo-chronologiczny zagadnienia autor opiera
na tradycyjnym schemacie prac dziewiętnastowiecznych badaczy niemieckich,
w miarę możliwości i swojej wiedzy korygując w różnych miejscach dotychczasowe ustalenia, zwłaszcza w szczegółowych aspektach chronologii powstawania
poszczególnych murowanych warowni. Ogólnie rzecz ujmując, całość rozważań
sprowadzałaby się do problemu dynamicznego rozwoju kolejnych typów zamków
2
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. Marian Biskup, Roman
Czaja, Warszawa 2008.
[709]
O zamkach konwentualnych państwa krzyżackiego w Prusach...
175
w okresie mniej więcej 200 lat. Wśród nich najwcześniejsze miały być budowane w nieregularnym układzie przestrzennym (trójkąta, trapezu), późniejsze – na
planie czworokąta/prostokąta (jednak w pierwotnej formie byłyby one planowane jako trójskrzydłowe), a wreszcie miały się pojawić „klasyczne”, czworoboczne,
czteroskrzydłowe „kasztele”, w rzucie zbliżonym do kwadratu. Po połowie XIV w.
doszło natomiast do dość znacznego zróżnicowania, ale i uproszczenia form architektonicznych wznoszonych obiektów.
Taki podział zamków krzyżackich w Prusach, którego podstawowym wyznacznikiem byłby ewoluujący układ przestrzenny, dynamicznie (ale konsekwentnie)
zmieniający się w czasie, miałby swoje uzasadnienie, gdyby w każdym przypadku istniała możliwość dokładnego określenia chronologii wznoszenia poszczególnych budowli, a tak nie jest, o czym będzie mowa dalej. Wyprzedzając jednak
w tym miejscu dalsze uwagi, należy zasygnalizować, że pojawienie się w źródłach
pisanych pierwszej wzmianki o komturze w danym miejscu w żadnym razie nie
przesądza, czy Krzyżacy wznieśli już dla tego urzędnika zamek znany z późniejszej
(lub też do dzisiaj zachowanej) formy. Autor zdaje się dostrzegać ten problem, ale
jest w swoich ustaleniach bardzo niekonsekwentny. Dlaczego więc Zakon – jak to
przyjął T. Torbus – praktycznie w tym samym czasie (1270–1300) miałby budować
swoje trójskrzydłowe zamki na planie prostokąta akurat nad Zalewem Wiślanym,
natomiast regularne, czteroskrzydłowe kasztele w ziemi chełmińskiej? A może
problem tkwi w źle sprecyzowanej chronologii ich wznoszenia?
Sprawa jest o wiele poważniejsza i dotyczy podstawowych zagadnień metodologicznych. W całości swoich rozważań autor prezentuje znikomą wiedzę na
temat średniowiecznych źródeł pisanych dotyczących krzyżackiego budownictwa
warownego w Prusach. Zna jedynie edycje przekazów narracyjnych i inwentarzowych bądź rachunkowych opublikowane przez niemieckich badaczy na przełomie
XIX i XX w. oraz parę polskich lustracji nowożytnych. Nie skorzystał natomiast
z licznych niepublikowanych średniowiecznych źródeł pisanych, w których znajdują się informacje na temat krzyżackich zamków. A w większości przypadków
pozyskanie odnośnej wiedzy wcale nie było trudne, gdyż znaczna część tych dotąd
nieudostępnionych drukiem przekazów źródłowych była już uwzględniana i omawiana przez uczonych w publikowanych przez nich opracowaniach, zwłaszcza
w ostatniej dekadzie. T. Torbus w obszernej bibliografii swojej książki zamieścił
niemal wszystkie najważniejsze tytuły prac (również tych najnowszych), ale nie
uwzględnił zawartych w nich ustaleń. A to niesie ze sobą brzemienne w skutkach
konsekwencje dla całości jego książki, o czym szczegółowo będzie mowa dalej.
Autor nigdzie nie zdefiniował, co rozumie pod pojęciem „zamek konwentualny”. Z kontekstu jego rozważań można jedynie wnioskować, że był to taki obiekt,
w którym rezydował komtur lub też władze krzyżackie planowały tam takiego
urzędnika osadzić (w tym drugim przypadku autor nie potrafił udowodnić, czy
to „planowanie” faktycznie istniało). Gdyby T. Torbus lepiej zapoznał się z literaturą przedmiotu, wiedziałby, że krzyżackie zamki wójtowskie czy prokuratorskie
176
[710]
również skupiały w swoich murach konwent braci zakonnych3. Ale tych akurat
warowni z różnych powodów w zasadzie nie brał pod uwagę, choć nie był tu konsekwentny. W swoich rozważaniach autor ograniczył się (z drobnymi wyjątkami)
jedynie do zamków wysokich określanych przez niego mianem „zamków konwentualnych”, „domów konwentualnych”, „kaszteli”, „siedzib konwentów”. Układu
przestrzennego i zabudowy przedzamczy niemal w ogóle nie uwzględniał (z wyjątkiem rozdziału II), a nigdzie nie wyjaśnił, jakie kryteria leżały u podstaw takiej
właśnie decyzji.
Największym mankamentem omawianej pracy jest niewystarczająca znajomość średniowiecznych źródeł pisanych, zawierających informacje na temat zamków krzyżackich, a także nieuwzględnianie istotnych ustaleń będących efektem
najnowszych badań naukowych. To jest powodem licznych i poważnych błędów
merytorycznych, które w swojej książce popełnia autor, zwłaszcza podczas próby
ustalania chronologii powstawania obiektów czy też odtwarzania ich układu przestrzennego. Ze względu na ograniczone ramy tej polemiki trzeba tu poprzestać na
wyliczeniu jedynie najbardziej istotnych uchybień.
W całej pracy konsekwentnie od początku do końca autor w układzie przestrzennym poszczególnych zamków wskazywał między innymi pomieszczenie
określane jako „kapitularz” (s. 49 n.), co zaczerpnął z dawnej, jeszcze dziewiętnastowiecznej niemieckiej literatury przedmiotu. Nie ustosunkował się do najnowszych
ustaleń badaczy (które są przede wszystkim efektem analizy średniowiecznych
źródeł pisanych), że w żadnym zamku krzyżackim tak nazywanego pomieszczenia
w ogóle nie było, a wszelkiego typu zebrania zakonne o charakterze kapitulnym
odbywały się w refektarzach4. Co prawda problem tych rzekomych „kapitularzy”
autor dostrzegł przy okazji prezentowania Stanu badań, gdzie stwierdził, że sale
zwane tak od czasów Conrada Steinbrechta były „drugimi refektarzami, które pełniąc czysto utylitarną funkcję jadalni, służyły również jako pomieszczenia obrad”
(s. 26). Tyle że taka sugestia T. Torbusa nie ma wiele wspólnego ze stanem aktualnej wiedzy na ten temat. Dla przykładu w Malborku był po prostu jeden refektarz
konwentu na piętrze w północnym skrzydle zamku wysokiego, podczas gdy dwa
inne tamtejsze refektarze były zlokalizowane w obiektach pierwszego, wewnętrznego przedzamcza5. Krótko mówiąc, autor zasygnalizował problem, w ogóle jed3
By przywołać pierwszy z brzegu przykład. W zamku w Rogóźnie 30 XI 1339 r. z tamtejszym
wójtem przebywało w sumie sześciu braci-rycerzy i księży krzyżackich. Stanowili więc oni konwent
– por. Preußisches Urkundenbuch (dalej cyt. Pr. Ub.), Bd. 3, Lfg. 1, hrsg. v. Max Hein, Königsberg
in Pr. 1944, Nr. 279; Sławomir Jówiak, Powstanie i rozwój struktury administracyjno-terytorialnej
zakonu krzyżackiego na Kujawach i w ziemi chełmińskiej w latach 1246–1343, Toruń 1997, s. 263.
4
Najnowsze szczegółowe ustalenia na ten temat zob. w: Sławomir Jówiak, Janusz Trupinda,
Organizacja życia na zamku krzyżackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309–1457), Malbork 2011 (wyd. 2), s. 159–170; iidem, Miejsca wystawiania instrumentów notarialnych w przestrzeni
zamku malborskiego w XIV i w pierwszej połowie XV wieku, Zapiski Historyczne (dalej cyt. ZH), t. 77:
2012, z. 2, s. 23–26; iidem, Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny
na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń 2012, s. 310–326.
5
Na ten temat por. dalej.
[711]
177
nak nie odniósł się do niego w dalszych rozważaniach swojej pracy. A to sprawia
wrażenie, że fragment Stan badań został przez niego zaktualizowany, ale pozostałe
rozdziały jego książki już nie.
Takie podejście T. Torbusa do tego zagadnienia jest nie do zaakceptowania,
tym bardziej że autor w swoim wykazie bibliograficznym zamieścił przecież odnoszące się do tej kwestii opracowania. Jednak – jak wskazywano – nie uwzględnił
ich treści. W każdym razie już tylko z tego powodu „rekonstruowany” przez niego układ przestrzenny poszczególnych zamków krzyżackich w średniowiecznych
Prusach jest błędny (na ten temat dalej). T. Torbus konsekwentnie również główną
wieżę zamkową – wzorem wcześniejszych badaczy – określa mianem „bergfried”
(s. 50 n.). Niedawno udowodniono na podstawie analizy średniowiecznych źródeł
pisanych, że żadna wieża znajdująca się w przestrzeni jakiegokolwiek krzyżackiego
zamku wysokiego w Prusach nigdy nie była w taki sposób określana. Taka nazwa
w ówczesnych przekazach pisanych faktycznie się pojawiała, ale odnosiła się bez
wyjątku do niektórych wież zlokalizowanych w skrajnej, zewnętrznej linii obwarowań przedzamczy6. T. Torbus opracowanie, w którym kwestia ta została wyjaśniona, zamieścił w swojej bibliografii, ale i jego niestety nie uwzględnił. Autor nie zna
nowszych badań dotyczących struktury administracyjnej państwa krzyżackiego
w Prusach (a wiedza taka ma duże znaczenie w ewentualnym ustalaniu chronologii wznoszenia zamków)7. Na temat urzędników zakonnych swoje informacje
najczęściej czerpie z opublikowanego 171 lat temu dzieła niemieckiego badacza Johannesa Voigta8 (w bibliografii określanego przez autora mianem Joachima). Nie
trzeba chyba wyjaśniać, że w znacznych fragmentach dzieło to jest już nieaktualne.
Komtur toruński nie mógł – jak pisał T. Torbus – od początku XIV w. zasiadać
w radzie dostojników Zakonu w Malborku (s. 56, 61), gdyż taka instytucja w ogóle
wówczas nie istniała, a pojawiła się dopiero znacznie później9. Autor tak pogmatwał
domniemaną chronologię wznoszenia zamku toruńskiego, że pogubił się w swoich
wywodach. Pomijając wątpliwą trafność datowania poszczególnych faz budowy
tamtejszej murowanej warowni na podstawie drobnych artefaktów architektonicznych (kształtek, fryzów, profilów bądź glazurowanych cegieł), autor nie wytłumaczył, jak pogodzić rzekomy fakt rozpoczęcia budowy głównego (południowego)
6
Na ten temat por. S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 234–237.
By wspomnieć tu parę najnowszych opracowań: Klaus Militzer, Von Akkon zur Marienburg.
Verfassung, Verwaltung und Sozialstruktur des Deutschen Ordens 1190–1309 (Quellen und Studien
zur Geschichte des Deutschen Ordens, Bd. 56), Marburg 1999; Sławomir Jówiak, Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410. Rozwój – przekształcenia
– kompetencje, Toruń 2001 (wyd. 2: Toruń 2012); Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza
i społeczeństwo, red. Marian Biskup, Roman Czaja, Warszawa 2008.
8
Johannes Voigt, Namen-Codex der Deutschen Ordens-Beamten, Königsberg 1843.
9
Na ten temat zob. w: S. Jówiak, J. Trupinda, Organizacja życia, s. 188–196; iidem, Miejsca
wystawiania, s. 11, 15–20. Autor powołał się tu na opracowanie Bernharta Jähniga (Zur Stellung
des Komturs von Thorn unter den Deutschordens-Gebietigern in Preußen, [in:] Thorn. Königin der
Weichsel 1231–1981, hrsg. v. Bernhart Jähnig, Peter Letkemann, Göttingen 1981, s. 108 n.), ale źle
zrozumiał wywody niemieckiego uczonego.
7
178
[712]
skrzydła zamku w roku 1270 (s. 63), skoro w dokumencie wystawionym w marcu
1263 r. biskup warmiński udzielił odpustów tym, którzy zaangażują się w podjętą
przez komtura toruńskiego i braci zakonnych budowę „od nowa” („de novo”) „kaplicy” („capellam”) w tamtejszym zamku „ku czci krzyża” („in laudem crucifixi”)10.
Czy z rozpoczęciem tych prac zwlekano aż siedem lat? A przecież kościół na piętrze
byłby już ostatnim akcentem budowy. To tylko jedna z nasuwających się licznych
wątpliwości w kwestii chronologii wznoszenia kolejnych faz zamku toruńskiego.
Gdyby T. Torbus zapoznał się z niepublikowanymi średniowiecznymi źródłami
pisanymi i literaturą przedmiotu, wiedziałby, że w latach osiemdziesiątych XIV w.
nie budowano na zamku w Toruniu „wąskiego skrzydła wzdłuż północnego muru
obwodowego, wzniesionego na owalnym zarysie” (s. 65), ale „gemach” komtura
toruńskiego zlokalizowany najprawdopodobniej w północnej części zachodniego
parchamu zamku, co potwierdzają stosunkowo liczne (nieznane autorowi) przekazy pisane z końca XIV – początku XV w.11 W tym właśnie „gemachu” komtura
znajdował się również przynajmniej jeszcze jeden refektarz (parę razy wzmiankowany w źródłach), o którym autor miał szczątkową wiedzę ze starszej literatury,
jednak pomieszczenia tego nie umiał nigdzie przyporządkować (s. 66).
Zamek w Bałdze nie był – wbrew temu co pisze T. Torbus, czerpiąc wiedzę
z opracowania sprzed ponad 170 lat – „od 1250 r. stolicą komturii” (s. 67). Pod
koniec lat czterdziestych XIII w. była tam bowiem zlokalizowana siedziba krzyżackiego mistrza (bądź wicemistrza) krajowego i głównego konwentu Zakonu w Prusach12. Trudno powiedzieć, z jakiego budulca i w jakiej formie była ona wówczas
wzniesiona, w każdym razie czerpane przez autora pełnymi garściami z literatury
pochodzącej z XIX i początku XX w. informacje na temat kolejnych faz budowy
tego zamku przed 1300 r. są zwykłymi, pozbawionymi twardych dowodów źródłowych, dywagacjami (s. 67–69).
Do najstarszych zamków w ziemi chełmińskiej miał się zaliczać – według T. Torbusa – Starogród (po którym dzisiaj nie ma nawet śladu). Jednak wbrew sugestiom
badacza urząd tamtejszego komtura nie istniał jeszcze w latach czterdziestych XIII w.
(s. 69–70), a pierwsza wzmianka o nim pojawiła się w odnowionym przywileju chełmińskim z 1 X 1251 r.13 Nie ma ponadto (co sugerował autor) żadnych dowodów
na to, by zamek w Starogrodzie był w latach 1233–1251 siedzibą mistrza krajowego
Prus (s. 69). Relikwia głowy św. Barbary została stamtąd wywieziona do Malborka
nie w okresie nowożytnym, jak twierdził T. Torbus (s. 70), ale dokładnie pod koniec
10
Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands (dalej
cyt. CDW), Bd. 1: Urkunden der Jahre 1231–1340, hrsg. v. Carl Peter Woelky, Johann Martin Saage,
Braunsberg 1860, Nr. 45.
11
Analizę odnośnych źródeł zob. w: S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 125–129.
Opracowanie to autor zamieścił w swoim wykazie bibliograficznym, ale się z nim nie zapoznał.
12
Na ten temat por. S. Jówiak, Centralne i terytorialne organy, s. 52.
13
Ibid., s. 48–55 (tam również dokładnie w sprawie datacji odnośnych dokumentów z przytoczeniem pełnej literatury przedmiotu).
[713]
179
1453 lub na samym początku 1454 r.14 Cała przytoczona przez autora historia translokacji Chełmna w XIII w., oparta w zasadzie na dziewiętnastowiecznej literaturze
niemieckiej, nie ma wiele wspólnego z aktualnymi ustaleniami badaczy na ten temat
i wymaga gruntownej rewizji15. Autor miał poważne problemy, by podać przekonujące dowody na to, że Pokrzywno było jednym ze starszych założeń zamkowych
w ziemi chełmińskiej (1250–1275). Głównym argumentem, który miałby za tym
przemawiać, byłby w zasadzie jedynie nieregularny układ przestrzenny głównego
domu zamkowego i różne mało konkretne domniemania na temat zastosowania
tam nietypowych form architektonicznych, choć pierwsza wzmianka o tamtejszym
komturze pochodzi przecież dopiero z 1278 r., a urząd najwcześniej mógł powstać
około połowy lat siedemdziesiątych XIII w.16 Autor zauważył zresztą, że zamek ten
wznoszony był bardzo długo (pytanie, dlaczego), także w pierwszej połowie XIV
stulecia. Przywołał również informację z siedemnastowiecznej wizytacji polskiej
o konsekracji kościoła zamkowego w 1339 r. w Pokrzywnie17, powątpiewał jednak
w wiarygodność tego przekazu (s. 73–78). A jednak akurat w tym źródle nowożytnym wspominane niekiedy daty konsekracji poszczególnych kościołów w zamkach
krzyżackich wydają się godne zaufania18. Dlaczego więc w przypadku Pokrzywna
miałoby być inaczej? Nie ma żadnych dowodów na to, by uznać sugestię autora, że
bliżej nieokreślony „pierwszy zamek [w Bierzgłowie – S.J., J.T.] wzniesiony został
z kamieni polnych najprawdopodobniej po 1260 roku”. Także tutaj jedynym argumentem przemawiającym za taką chronologią miałby być nietypowy nieregularny
rzut zamku wysokiego (s. 82–83).
Wiele błędów merytorycznych autor poczynił w przypadku Grudziądza. Przede wszystkim w ogóle nie zapoznał się z obszernym najnowszym studium na temat tamtejszego zamku komturskiego19. Umieścił je co prawda w swoim wykazie
literatury, ale z niego nie skorzystał. Wbrew temu, co twierdzi autor (odwołując się
do opracowania J. Voigta sprzed ponad 170 lat), data powołania urzędu komtura
grudziądzkiego (co wynika z najnowszych badań) nie jest sporna (s. 84). Stało się
to między 1263 a 1269 r.20 Także tutaj T. Torbus z nieufnością traktował wzmianki
14
S. Jówiak, J. Trupinda, Organizacja życia, s. 508–510.
Por. na ten temat chociażby: Sławomir Jówiak, Translokacje Chełmna a powstanie komturstw
staro- i nowochełmińskiego, [in:] Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, red. Roman Czaja, Janusz Tandecki, Toruń 1996, s. 83–94.
16
Na temat czasu powstania komturstwa pokrzywieńskiego por. S. Jówiak, Powstanie i rozwój,
s. 102–105.
17
Visitationes Episcopatus Culmensis Andrea Olszowski culmensi et pomesaniae episcopo a. 1667–
–1672 factae, curavit Bruno Czapla (Towarzystwo Naukowe w Toruniu; Fontes 6–10), Toruń 1902–
–1906 (dalej cyt. Visitationes), s. 719.
18
Na ten temat por. dalej.
19
Zamek w Grudziądzu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych. Studia i materiały,
red. Marcin Wiewióra, Toruń–Grudziądz 2012.
20
Podsumowanie dotychczasowej wiedzy na ten temat zob. w: S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżacki zamek komturski w Grudziądzu w średniowieczu na podstawie źródeł pisanych. Chronologia
powstawania i układ przestrzenny, [in:] Zamek w Grudziądzu, s. 49.
15
180
[714]
pochodzące z polskich źródeł nowożytnych (z XVII i XVIII w.), z których wynikałoby, że zamek został zbudowany (a znajdujący się w nim kościół konsekrowany)
w latach dziewięćdziesiątych XIII w. (s. 85)21. Ze wzmianki zawartej w kronice
oficjała pomezańskiego nie wynika – jak twierdzi autor – że w 1388 r. część zachodniego skrzydła zamku wraz z gdaniskiem osunęła się do Wisły (s. 85), lecz
była tu mowa o „gemachu” komturskim, który był zlokalizowany w południowo-zachodniej części muru parchamu22. Na pierwszej kondygnacji reprezentacyjnego
południowego skrzydła zamku wysokiego w Grudziądzu mieściły się nie – jakby
chciał tego autor – „kościół, kapitularz i refektarz” (s. 88), a jedynie kościół, refektarz i sala o nieznanym w czasach krzyżackich przeznaczeniu23. Wiedza T. Torbusa
o strukturze administracyjnej posiadłości Zakonu na Kujawach w XIII–XV w. pochodzi jeszcze z dziewiętnastowiecznej, nieaktualnej już literatury (s. 90)24.
Mówiąc w pewnym uproszczeniu, w dalszej części swojej pracy autor starał się
wykazać, że w latach 1270–1300 wzniesiono grupę zamków na planie czworokąta, do której zaliczył warownie w Elblągu, Pokarminie (Brandenburgu), Malborku
i Lochstedt. Ich najbardziej charakterystyczną wspólną cechą miała być trójskrzydłowość (czwarte skrzydło do tego założenia dobudowywano dopiero w XIV w.)
(s. 93 n.). Koncepcja ta byłaby interesująca, tyle że dowody, które miałyby potwierdzać taką właśnie chronologię wznoszenia tych zamków, to jedynie domniemane podobieństwa glazurowanych cegieł i drobnych, zachowanych najczęściej we
fragmentach artefaktów architektonicznych, a to trochę za mało do formułowania
przekonujących tez. Oczywiście i tutaj nieznajomość źródeł pisanych i wyników
nowszych badań prowadzą T. Torbusa do prezentowania licznych nieprawdziwych
informacji. Wzmianka o „estuarium” wielkiego mistrza na przedzamczu zamku
elbląskiego nie pochodzi – wbrew twierdzeniom autora – z dokumentu z 1317
(s. 96), lecz z instrumentu notarialnego z 27 I 1373 r.25 Przy tej okazji T. Torbus
wykazuje się nieznajomością podstawowych znaczeń łacińskich rzeczowników
występujących w tego rodzaju dokumentach. „Estuarium” to nie „letni refektarz”
(co zasugerował), a – w przypadku zamków krzyżackich – sala ogrzewana komorowym akumulacyjnym piecem ziemnym, czyli innymi słowy „zimowy refektarz”26. Autor ma wyraźny problem z ustaleniem chronologii wznoszenia zamku
w Pokarminie (Brandenburgu). Trudność bierze się stąd, że z dziewiętnastowiecz21
Dokładna analiza odnośnych źródeł zob. w: ibid., s. 50–51.
S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 129–131; iidem, Krzyżacki zamek, s. 52–53.
23
Iidem, Krzyżacki zamek, s. 54–55.
24
Najnowsze badania na ten temat zob. w: Sławomir Jówiak, Krzysztof Kwiatkowski, Wykaz
świadczeń czynszowych z obszaru komturstwa nieszawskiego i domen krzyżackich na Kujawach z 1407
roku, Ziemia Kujawska, t. 20: 2007, s. 81–92.
25
CDW, Bd. 2: Urkunden der Jahre 1341–1375 nebst Nachträgen von 1240–1340, hrsg. v. Carl
Peter Woelky, Johann Martin Saage, Mainz 1864, Nr. 469.
26
Obszernie na ten temat zob. w: Sławomir Jówiak, Janusz Trupinda, Nazwy pomieszczeń
zamku malborskiego w instrumentach notarialnych z końca XIV – pierwszej połowy XV wieku, ZH,
t. 72: 2007, z. 4, s. 44–45; iidem, Organizacja życia, s. 77–78; iidem, Miejsca wystawiania, s. 12–16;
iidem, Krzyżackie zamki, s. 74–76, 149–153.
22
[715]
181
nej literatury przedmiotu przejął rzekomy fakt istnienia tam urzędu komturskiego
już w latach sześćdziesiątych XIII w. (s. 101–105). W rzeczywistości – co wynika
z najnowszych badań – funkcja ta mogła być najwcześniej utworzona pod koniec
1283 r.27 W tym kontekście budowa tamtejszego zamku już w latach siedemdziesiątych XIII w. (s. 105) wydaje się bardzo wątpliwa.
Pomijając szereg kontrowersyjnych kwestii dotyczących chronologii wznoszenia malborskiego zamku wysokiego, warto tytułem przykładu zatrzymać się nad
sprawą datowania budowy głównego (i najstarszego) skrzydła – północnego. Autor
– uwzględniając ważne ustalenia Jana Powierskiego28 – słusznie zauważył, że tamtejszą warownię murowaną najwcześniej zaczęto wznosić w 1280 r. (s. 109–110).
Według T. Torbusa do 1300 r. w układzie przestrzennym zamku wysokiego oprócz
murów obwodowych istniały już skrzydło północne (ale jeszcze nieprzesklepione) i tylko w części zachodnie (s. 112, 114). Jak te wszystkie propozycje mają się
do datacji Złotej Bramy, czyli portalu umieszczonego w południowej ścianie kościoła Najświętszej Marii Panny, poprzedzonego kruchtą w grubości muru, który
T. Torbus, przyjmując dotychczasowe propozycje historyków sztuki, datuje na lata
1280–1300 (s. 115–126)? Przecież już prawie 20 lat temu Marian Dygo zauważył,
że Złota Brama29 wyrażała trzy bardzo ważne warstwy znaczeniowe: prezentowała
Zakon jako idealnego władcę, podkreślała rolę zamku w Malborku jako politycznego centrum Prus oraz wskazywała na tę świątynię jako na najważniejszy kościelny ośrodek państwa zakonnego. Historyk ten zauważył również, że w symbolice
Złotej Bramy Krzyżacy nawiązywali do ideologii imperialnej i królewskiej30. Jak
pogodzić te słuszne spostrzeżenia z datowaniem tego zabytku na lata 1280–1300?
Czy ówczesny komtur niczym niewyróżniającego się zamku malborskiego realizowałby sam z siebie wzniosłe i ambitne cele architektoniczne, a zarazem polityczne,
niemające żadnej analogii w ówczesnym władztwie krzyżackim w Prusach? Przecież wówczas nic nie wskazywało na to, że po 1309 r. Malbork stanie się głównym
zamkiem państwa zakonnego. Może więc portal ten powstał dopiero po 1309 r.?31
T. Torbus w ogóle nie odniósł się do tej kwestii, stwierdzając, że „przedstawienia
zdobiące Złotą Bramę należy rozumieć jako egzempla życia w konwencie” (s. 125).
Pracę M. Dygi umieścił w bibliografii, ale w zasadniczym tekście książki pominął
ją zupełnym milczeniem. Autor nieustannie powiela również dziewiętnastowieczną koncepcję uczonych niemieckich, że pomieszczenie na pierwszej kondygnacji
27
S. Jówiak, Centralne i terytorialne organy, s. 61–63.
Jan Powierski, Chronologia początków Malborka, ZH, t. 44: 1979, z. 2, s. 5–32.
29
Ta nazwa portalu w źródłach krzyżackich pojawiła się po raz pierwszy w 1400 r. – por.
30
Marian Dygo, Złota Brama kaplicy zamkowej w Malborku a ideologia władzy Zakonu Niemieckiego w Prusach, [in:] Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach, red. Zenon Hubert
Nowak, Toruń 1995, s. 149–163.
31
Por. także: Sławomir Jówiak, Uwagi nad datacją Złotej Bramy kaplicy zamkowej w Malborku,
Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej cyt. KMW), 2001, nr 3, s. 415–418; idem, J. Trupinda,
Organizacja życia, s. 145.
28
182
[716]
w zachodniej części reprezentacyjnego skrzydła malborskiego zamku wysokiego
było „kapitularzem”. Już osiem lat temu wykazano, że był to w rzeczywistości refektarz konwentu, na co jest szereg dowodów w średniowiecznych źródłach pisanych, począwszy od sporządzonego 30 III 1404 r. wykazu zboża przechowywanego między innymi na strychach zamku wysokiego, wydanego drukiem w 1990 r.
przez Bernharta Jähniga32. T. Torbus przywołał artykuł tego autora w bibliografii
(s. 418), jednak najwyraźniej go nie przeczytał, gdyż do jego treści (i opublikowanego w załączniku kluczowego źródła) w ogóle nie odniósł się w tekście swojej
książki (s. 111–126).
Następnie autor omówił zamek w Lochstedt na Mierzei Wiślanej (dziś nieistniejący). Zaliczył go do „pierwszych domów konwentualnych na planie czworokąta” chyba tylko dlatego, że w źródle z 1305 r. był tam wzmiankowany komtur
(s. 127). Autor nie wiedział jednak, że już w 1299 r. rezydował tam krzyżacki prokurator, a w 1315 r. mistrz rybicki (Fischmeister), będący członkiem konwentu królewieckiego33. Jedynym więc kryterium domniemanego rozpoczęcia wznoszenia
tego zamku w latach 1290–1300 (i to tylko skrzydła południowego) miałoby być
„założenie w tym czasie komturii” i szereg szczegółowo wyliczanych przez autora
i rzekomo potwierdzających taką datację detali architektonicznych (s. 128–129).
A to jednak trochę za mało, zważywszy na fakt, że od czasów drugiej wojny światowej obiekt ten nie istnieje. Badacz zwrócił zresztą uwagę, że skrzydło zachodnie
tego założenia miało powstać dopiero w latach 1370–1380 (s. 131). Na końcu tego
podrozdziału, we fragmencie jego części zatytułowanym Wnętrza zamku w Bałdze
(s. 139–140), T. Torbus ponownie zaczął omawiać warownię, którą wcześniej zakwalifikował jako najstarszą nieregularną w Prusach (rozpoczętą przed 1242 r.).
Taki nagły przeskok chronologiczny w żaden sposób nie został wyjaśniony. Wcześniej autor stwierdził bowiem, że zamek w Bałdze „już przed rokiem 1260 był przynajmniej częściowo murowany” (s. 67). Nawiązując dalej do tego samego wątku,
wskazywał, że mury zewnętrzne tej warowni powstały przed rokiem 1260, podczas gdy pomieszczenia (wnętrza) zrealizowano zapewne dopiero około roku 1290
(s. 69). Wreszcie w innym miejscu stwierdził, że plan zamku wytyczono na długo przed rozpoczęciem budowy skrzydeł z pomieszczeniami reprezentacyjnymi
(s. 139). Z całą wyrazistością objawia się tu słaba strona datowania dokonywanego
wyłącznie na podstawie porównywania detali architektonicznych. Nieregularny
układ przestrzenny zamku bałgijskiego miałby przemawiać za jego wczesnym powstaniem (przed 1250 r.), podczas gdy cechy architektoniczne wskazywałyby na
czas jego budowy około roku 1290 lub później. Do jakiej grupy należałoby więc
zaliczyć ten obiekt?
32
Bernhart Jähnig, Organisation und Sachkultur der Deutschordensresidenz Marienburg, [in:]
Vorträge und Forschungen zur Residenzenfrage, hrsg. v. Peter Johanek, Sigmaringen 1990, Anhang,
Nr. 2, s. 72–73. Obszernie na ten temat zob. w: S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 313–
–318.
33
S. Jówiak, Centralne i terytorialne organy, s. 69.
[717]
183
W uwagach wstępnych na temat Pierwszych czteroskrzydłowych założeń na
ziemi chełmińskiej (1280–1300) autor wspomniał o jednej z najbardziej charakterystycznych cech tego typu zamków: „Cztery rozbudowane skrzydła tej samej wysokości, czasem akcentowane ozdobnymi szczytami, otaczały dziedziniec z krużgankiem” (s. 142). Rzeczywiście, w całej swojej pracy w odniesieniu do wszystkich
omawianych murowanych warowni krzyżackich T. Torbus przyjmuje za pewnik,
że w każdym z nich znajdował się drewniany bądź murowany zewnętrzny ganek
komunikacyjny, obiegający dookoła wszystkie skrzydła (najczęściej cztery) wewnętrznego dziedzińca zamku wysokiego. Analiza średniowiecznych przekazów
pisanych (nieznanych autorowi) wskazuje jednak na to, że takie ciągi komunikacyjne występowały tylko w największych zamkach (np. Malbork). Były one zresztą
w źródłach adekwatnie określane „krużgankiem” („crûzegange”; „cruczegank”;
„ambitus”). Tymczasem w mniejszych zamkach komturskich nie było pełnego zadaszonego obejścia dziedzińca, a zewnętrzny ganek komunikacyjny ograniczał się
jedynie do dwóch najważniejszych pod względem mieszkalno-użytkowym skrzydeł (dobrze widać to w piętnastowiecznych przekazach pisanych odnoszących
się np. do Radzynia). W takich przypadkach także stosowano adekwatną nazwę
„ganek” („gange”; „ganc”)34. Opracowanie, w którym kwestie te zostały wyjaśnione, T. Torbus umieścił w końcowym wykazie literatury, ale w treści swojej książki
w ogóle się do niego nie odniósł.
Omawiając zamek w Lipienku w ziemi chełmińskiej, autor stwierdził, że „niejasny był status” tej warowni. Jednocześnie uznał, że była to pokaźna inwestycja
budowlana (s. 149–150). Nie wiedział jednak, co już stosunkowo dawno wyjaśniono w literaturze przedmiotu na podstawie analizy średniowiecznych źródeł pisanych, że począwszy od 1285 r. aż do lat trzydziestych XIV w., w Lipienku mieściła
się główna siedziba komtura ziemi chełmińskiej i jest całkiem możliwe, iż zamek
ten zbudowano właśnie w latach osiemdziesiątych XIII stulecia dla tego dostojnika
krzyżackiego (nie mając o tym pojęcia, autor miał poważne problemy z wyznaczeniem chronologii powstawania tego obiektu)35. Omawiając „dom konwentualny”
w Rogóźnie, T. Torbus jest bardzo niekonsekwentny, gdyż szczególnie dużo uwagi
poświęcił tamtejszemu przedzamczu ze znajdującą się w jego murach wysoką kwadratową wieżą (czego przy innych tego typu założeniach zamkowych nie czynił).
Nie jest prawdą, że na tym „wewnętrznym przedzamczu” nie było żadnych budynków murowanych (s. 152). Tytułem przykładu wystarczy tu przytoczyć fragment
listu zredagowanego w drugiej lub trzeciej dekadzie XV w., który wójt rogoziński skierował do wielkiego mistrza. Urzędnik krzyżacki donosił między innymi
o budowie dla najwyższego zwierzchnika Zakonu „gemachu”, który został umiejscowiony między „domem letnim” a „wielką wieżą”36, czyli dokładnie w miejscu,
34
Na ten temat zob. w: S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 283–294.
Obszernie na ten temat zob. w: S. Jówiak, Powstanie i rozwój, s. 144–167; Bogusz Wasik,
Zamek w Lipienku na ziemi chełmińskiej, Rocznik Grudziądzki, t. 21: 2013, s. 51–74.
36
„Och lieber gnediger her homeister! So wisse uwir gnode, das ich uwir gemach habe vordinget
vom somerhuße bis an den großen torm” – Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Ber35
184
[718]
w którym T. Torbus nie widział żadnej zabudowy. Autor podał (nie wskazując jednak źródła swojej wiedzy), że w przekazach pisanych pierwsze wzmianki o komturach w Unisławiu i Wieldządzu pojawiają się odpowiednio w 1289 i 1287 r.
(s. 154). W rzeczywistości pierwszy z nich był wzmiankowany w 1285, podczas
gdy drugi w 1278 r.37 Niczym nie została uzasadniona koncepcja, że w krzyżackich
zamkach wysokich kuchnie były zazwyczaj sytuowane w tym samym skrzydle co
refektarz (s. 160). Najnowsze badania na ten temat, oparte na analizie wszelkich
dostępnych średniowiecznych źródeł pisanych, dowodzą, że nigdy tak nie było38.
W przypadku zamku wysokiego w Gniewie, posiłkując się dawną literaturą przedmiotu i porównywaniem detali architektonicznych, T. Torbus mało konkretnie
przyjmował, że obiekt ten wznoszono między końcem XIII a latami trzydziestymi
XIV w. (s. 171–177). Nie znał jednocześnie treści opublikowanego 75 lat temu, wystawionego w początku stycznia 1334 r. w refektarzu zamku wysokiego w Gniewie
instrumentu notarialnego39, a informacja zawarta w tym dokumencie jest jednoznacznym dowodem przemawiającym za tym, że przynajmniej to skrzydło, w którym się on mieścił, było już wówczas gotowe. Przy czym, wbrew twierdzeniom
T. Torbusa (s. 168), refektarz ten był zlokalizowany na piętrze w zachodniej części
południowego skrzydła zamku wysokiego40. W źródłach pisanych (nieznanych autorowi) jest zresztą dowód na to, że warownia ta (pytanie, w jakiej formie) stała już
10 lat wcześniej. Wynika to na przykład z treści wystawionego w niej 16 I 1324 r.
widymatu41.
Zaproponowana przez autora rekonstrukcja układu przestrzennego zamku
wysokiego w Radzyniu, będąca kalką dawnych ustaleń niemieckich uczonych
z przełomu XIX i XX w., jest pełna błędów merytorycznych (s. 182–183). Trudno
się temu dziwić, skoro była ona dokonywana z zupełną nieznajomością średniowiecznych źródeł pisanych42. T. Torbus mógłby bez większego wysiłku wprowadzić konieczne poprawki i uzupełnienia, gdyż umożliwiałyby mu to najnowsze
opracowania, które zamieścił w wykazie bibliograficznym swojej książki. Jednak
w ogóle z nich nie skorzystał. Autor przyjął, że w zachowanej dziś formie zamek
w Radzyniu został zbudowany w latach 1310–1330 (s. 185, 189). Nigdzie jednak
nie potrafił wskazać trzynastowiecznych śladów tego założenia. A przecież trudno nie zauważyć treści dokumentu wystawionego najprawdopodobniej w marcu
1285 r. przez krzyżackiego pruskiego mistrza krajowego Konrada von Thierberga.
lin-Dahlem (dalej cyt. GStAPK), XX. Hauptabteilung (dalej cyt. HA), Ordensbriefarchiv (dalej cyt.
OBA), Nr. 28677; S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 172.
37
S. Jówiak, Centralne i terytorialne organy, s. 119–120, 183–185.
38
Idem, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 267–277.
39
„[...] in refectorio castri fratrum ordinis domus Theotonicorum” – Pr. Ub., Bd. 2: (1309–1335),
hrsg. v. Max Hein, Erich Maschke, Königsberg in Pr. 1939, Nr. 818.
40
S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 326–328.
41
„Datum in Gmewa castro” – GStAPK, XX. HA, Pergamenturkunden (dalej cyt. Perg. Urk.),
Schiebl. 52, Nr. 2.
42
Obszernie na temat tych przekazów źródłowych zob. w: S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie
zamki, s. 260, 288–290, 297–299, 332–334, 361–363.
[719]
185
Znalazła się tam m.in. informacja o administrowaniu „kościołem Krzyża Świętego
wzniesionym na zamku i drugim pod wezwaniem św. Jerzego poza murami miasta
Radzynia”43 przez kapłana, a zarazem prepozyta krzyżackiego z jego wikariuszami
„od dawna” („ex antiquo”), za co zainteresowany miał otrzymywać roczne wynagrodzenie w wysokości 20 grzywien44. W treści dokumentu jest więc wyraźnie podane, że wspomniany krzyżacki prepozyt troszczył się o oba kościoły (w tym zamkowy) „od dawna”. A to znaczyłoby, że ten już wówczas istniał (pytanie, w jakiej
formie) przed 1285 r. Co więcej, w dalszym fragmencie tego dyplomu pojawiła się
także dotąd całkowicie ignorowana przez badaczy informacja, że prepozyt będzie
mógł spożywać posiłki (śniadanie, obiad) w zamku radzyńskim przy stole tamtejszych braci zakonnych45. Czy nie ma tu już mowy o refektarzu konwentu? Jest to
całkiem możliwe. W każdym razie fakt ciągłości istnienia kościoła w omawianej
tu warowni przynajmniej od 1285 r. potwierdza treść wizytacji biskupa Andrzeja
Olszowskiego z lat 1667–1672, w której przywołano również wezwanie tej świątyni
– Krzyża Świętego46. Historycy sztuki (w tym T. Torbus), nie znając treści dokumentu z 1285 r., nie potrafili wyjaśnić, czy obiekty te zostały później zburzone, czy
też wkomponowano je jakoś w zamek budowany w pierwszych dekadach XIV w.
Mnóstwo błędów merytorycznych, zwłaszcza w odniesieniu do chronologii
wznoszenia, autor popełnił w przypadku zamku w Brodnicy. Nie znając literatury
przedmiotu, nie wie, jak była zorganizowana krzyżacka struktura administracyjna
tego obszaru od początku XIV w. do końca lat trzydziestych tego stulecia (s. 192–
–194). Zamek komturski nie mógł być tam budowany w 1317 r. (lub wcześniej), co
sugerował autor (s. 192–194), gdyż Krzyżacy przed połową lat trzydziestych XIV w.
w ogóle nie planowali umieszczania w Brodnicy siedziby komturstwa. Wzmiankowany w 1317 r. tamtejszy komtur zamkowy przez cały ten czas był członkiem
konwentu komtura ziemi chełmińskiej i bezpośrednio podlegał rezydującemu
w Brodnicy (przynajmniej od 1312/1313 r.) wójtowi ziemi chełmińskiej. Dopiero
likwidacja na przełomie 1335/1336 r. komturstwa ziemi chełmińskiej doprowadziła do wykreowania paru nowych zlokalizowanych na tym obszarze krzyżackich
ośrodków administracji terytorialnej, wśród których pojawiło się również miejsce dla komtura brodnickiego (pierwsza wzmianka z 13 VI 1337 r.)47. Być może
więc w drugiej dekadzie XIV w. wzniesiono w Brodnicy jakąś trudną do bliższego
sprecyzowania murowaną siedzibę dla rezydujących tam wójta ziemi chełmińskiej
i komtura zamkowego, ale sam zamek – w rozumieniu siedziby komtura, wbrew
temu, co sugeruje T. Torbus (s. 192–194), zaczęto w Brodnicy wznosić nie wcześ43
„[...] ecclesia sancte crucis in castro nostro edificata et altera tituli sancti Georgii extra muros
civitatis nostre Reden sita fundatione vacabant”.
44
Pr. Ub., Bd. 1, H. 2, hrsg. v. August Seraphim, Königsberg in Pr. 1909, Nr. 458.
45
„Prandium videlicet et cena in castro nostro circa mensam nostram eidem preposito erit [!]
semper libera [...]” – ibid.
46
„Ecclesia s. Crucis in castro Radzinensi a Crucigeris conspicua maiestate [...]” – Visitationes,
s. 712–713.
47
S. Jówiak, Powstanie i rozwój, s. 145–167, 201–218.
186
[720]
niej niż w latach trzydziestych XIV w. Można się natomiast zgodzić z autorem,
że koniec jego budowy mógł przypaść na 1339 r. (s. 194, 201). Wskazuje na to
wzmianka z tablicy wotywnej upamiętniającej konsekrację w tym właśnie roku
ołtarza znajdującego się w kościele zamkowym. Została ona z treścią inskrypcji
wspomniana w wizytacji z drugiej połowy XVII w.48 Interesujące informacje przynoszą również nieuwzględniane przez autora inne źródła pisane. Warto chociażby
zwrócić tu uwagę na dokument potwierdzający nadanie dokonane przez biskupa
płockiego, który 26 VII 1339 r. został przez komtura brodnickiego wystawiony
„apud castrum Strasberg in domo habitacionis domini magistri generalis Culmensis diocesis”, a więc w jakimś mieszczącym się na przedzamczu budynku należącym do wielkiego mistrza49. Wynikałoby z tego, że w tym czasie nie tylko był już
ukończony zamek brodnicki, ale jakimiś obiektami reprezentacyjno-mieszkalnymi zabudowane było także jego przedzamcze.
Również dalsze rozważania T. Torbusa pełne są błędów merytorycznych. Nie
do przyjęcia jest zaproponowana przez niego chronologia wznoszenia zamku
w Człuchowie. Powołując się na artykuł Nathanaela Gottloba Benwitza sprzed 184
lat, w którym autor wspomniał o tajemniczym krzyżackim dokumencie z 1325 r.
i wymienionym w nim rzekomo „zwierzchniku murarskim” („magister lapidum”),
T. Torbus uznał, że właśnie w tym roku zaczęto budowę tamtejszego zamku (s. 207).
Jednak wiarygodność przytoczonego przez N.G. Benwitza przekazu, którego po
nim już nikt nigdy nie widział, jest bardzo wątpliwa50. Jeśli natomiast chodzi o terminus ante quem, autor powołał się na wzmiankę z 1365 r. „odnotowującą poświęcenie kościoła zamkowego przez biskupa Piotra z Gniezna” (s. 207). Niestety
T. Torbus w ogóle nie zrozumiał treści tego przekazu źródłowego. W rzeczywistości odnośna wzmianka mówi bowiem o tym, że jeszcze na początku XIX w.
miały istnieć jakieś tablice wotywne informujące o poświęceniu w 1365 r. przez
wikariusza arcybiskupa gnieźnieńskiego dwóch ołtarzy w głównej świątyni zamku
w Człuchowie51. Jeśli nawet uznać wiarygodność tej wzmianki, to poświęcenie
ołtarzy nie jest bynajmniej tożsame z konsekracją świątyni. Można więc jedynie
przyjąć, że kościół ten już istniał, ale mógł być zbudowany wcześniej. T. Torbus nie
przywołał natomiast innych, szczególnie ważnych źródeł dokumentujących wznoszenie zamku człuchowskiego. Oto bowiem w dokumencie zredagowanym 3 II
1347 r. w języku łacińskim komtur człuchowski Jan von Barkenfelde lokował na
prawie niemieckim wieś Barkowo (Barkenfelde; 13 km na południowy-zachód od
Człuchowa). Wśród świadków tego nadania, członków zakonu krzyżackiego, wy48
Visitationes, s. 523; S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 302.
Pr. Ub., Bd. 3, Lfg. 1, Nr. 243.
50
Obszernie na ten temat zob. w: Sławomir Jówiak, Janusz Trupinda, Urząd krzyżackiego
„zwierzchnika murarskiego” („magister lapidum”; „magister laterum”; „steinmeister”; „czygelmeyster”;
„muwermeister”) w państwie zakonnym w Prusach w XIV – pierwszej połowie XV wieku (w druku).
51
Die Bau- und Kunstdenkmäler Pommerellens. Mit Ausnahme der Stadt Danzig, bearb. v. Johann
Heise (Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, Bd. 1), Danzig 1884–1887, s. 391.
49
[721]
187
mieniony został również „frater Joh[annes] de Frankenfort magister lapidum”52.
Ten sam poświadczał także dokonaną 29 II 1348 r. przez komtura człuchowskiego
lokację na prawie chełmińskim wsi Brzeźno (Deutsch Briesen; 6 km na wschód od
Człuchowa)53. Jest rzeczą niemożliwą, by krzyżacki „zwierzchnik murarski” pojawił się w tych dokumentach bez związku ze wznoszeniem zamku54. Budowano go
więc niewątpliwie w latach czterdziestych XIV w.
Z bardzo niewielkimi wyjątkami T. Torbus nie uwzględnił średniowiecznych
źródeł pisanych odnoszących się do zamku w Świeciu. A jest ich całkiem sporo.
Nie zapoznał się również z nowszymi ustaleniami badaczy na temat tej krzyżackiej
warowni, chociaż tytuły najbardziej aktualnych prac zamieścił w bibliografii swojej książki55. W sumie z grubsza można zaakceptować przyjętą przez autora chronologię wznoszenia tego zamku, jednak już zaproponowana przez niego, oparta
na dziewiętnastowiecznej literaturze przedmiotu, próba rekonstrukcji jego układu przestrzennego w średniowieczu jest nie do przyjęcia (s. 212–222). Autorzy
oszczędzą sobie jednak w tym miejscu przywoływania licznych znajdujących się
tam błędów merytorycznych. Wszystko jest dokładnie przedstawione w nowszych
opracowaniach, których T. Torbus nie uwzględnił56. Nie ma żadnych podstaw, by
do grupy zamków budowanych w latach 1325–1350 zaliczać warownię w Kłajpedzie (co zaproponował autor – s. 222–224). Przyjęta przez niego chronologia
wznoszenia tego obiektu w pierwszej lub w drugiej połowie XIV w. jest rezultatem
swobodnych, niczym niepotwierdzonych dywagacji zaczerpniętych z prac badaczy z początku XX stulecia. Autor nie znał natomiast źródeł pisanych, zwłaszcza
z dwóch pierwszych dekad XV w., które dokumentują fakt budowy tamtejszego
zamku murowanego, począwszy od 1408 r. Dopiero przekazy z 1417 r. dają natomiast podstawę do wniosku, że obiekt ten wznoszono na planie regularnym (czworobocznym), jednak jedynie dwa (a nie cztery) jego skrzydła były w pełni zabudowane57. T. Torbus bezpodstawnie upiera się przy tym, że wysoki zamek w Gdańsku
wznoszono po 1340 r. (s. 225–228). A przecież źródła narracyjne informują, że
52
Pr. Ub., Bd. 4: (1346–1351), hrsg. v. Hans Koeppen, Marburg 1960, Nr. 136.
„Frater Jo[hannes] de Frankenfort magister lapidum” – ibid., Nr. 296.
54
Obszernie na ten temat zob. w: S. Jówiak, J. Trupinda, Urząd krzyżackiego.
55
Autor w wykazie literatury przywołał nawet istniejącą w formie maszynopisu bardzo dobrą
pracę na temat zamku w Świeciu autorstwa Marii Spławskiej-Korczak („Zamek krzyżacki w Świeciu.
Próba rekonstrukcji zamku wysokiego w czasach krzyżackich”), w której autorka, z wykształcenia
archeolog, wykazała się bardzo dobrą znajomością średniowiecznych i nowożytnych źródeł pisanych oraz wiedzą z zakresu historii sztuki, a szereg jej ustaleń i wniosków jest godnych uwagi. Pod
koniec grudnia 2014 r. praca ta została opublikowana (Maria Spławska-Korczak, Zamek krzyżacki
w Świeciu. Próba rekonstrukcji zamku wysokiego w średniowieczu, Toruń 2014). T. Torbus w ogóle nie
uwzględnił wyników badań autorki, mimo że dysponował maszynopisem jej pracy.
56
Por. S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 251–253, 259–260, 272–274, 334–335,
353–354, 363–364, 386–387, 426–429; M. Spławska-Korczak, op.cit., passim.
57
GStAPK, XX. HA, OBA, Nr. 1204, 28190; ibid., XX. HA, Regesten zu den Ordensfolianten 8,
9, 10, 11, 13, 14 (Findbuch 66), s. 54–56, 60–61; Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399–1409,
hrsg. v. Erich Joachim, Königsberg 1896, s. 488.
53
188
[722]
zaczęto go budować z inicjatywy wielkiego mistrza Dietricha von Altenburga i już
w czasach jego rządów (1335–1341) w jakiejś formie został on zbudowany58. Ponadto w liście świadków wystawionego 26 VI 1338 r. w języku łacińskim przez
komtura gdańskiego Winricha von Kniproda dokumentu potwierdzającego wcześniejszy układ sprzedaży części bagna na Żuławach, zawarty między rycerzami Bartłomiejem i Piotrem z Rusocina a cystersami z Lądu, po raz pierwszy był wzmiankowany tamtejszy „zwierzchnik murarski” („frater Ysir magister lapidum”)59. Nic
nie stoi na przeszkodzie, by przyjąć, że ten właśnie krzyżacki urzędnik kierował
wówczas budową murowanego zamku gdańskiego. Ponownie autor wykazał się
tutaj brakiem konsekwencji, ponieważ praktycznie prawie nic nie wiedząc o układzie przestrzennym „domu konwentualnego” (nieistniejącego już od 1454 r.), nieproporcjonalnie dużo miejsca poświęcił zabudowie przedzamczy, o której zresztą,
nie uwzględniając średniowiecznych źródeł pisanych, niewiele umiał powiedzieć
(s. 229–230). A zagadnienie to było już ostatnio w literaturze szczegółowo analizowane60. Trudno uznać za wiążące swobodne dywagacje T. Torbusa na temat zamku
w Tucholi (s. 232–234). W kwestii chronologii jego wznoszenia autor przyjął, że
stało się to w latach trzydziestych bądź czterdziestych XIV w. (s. 232). Nie znał
jednak dokumentu z 25 XI 1356 r., w którego liście świadków pojawił się „her
Bertolt steynmeistir doselbis [w Tucholi – S.J., J.T.]”61. Ta jedyna średniowieczna wzmianka źródłowa o tamtejszym krzyżackim „zwierzchniku murarskim” nie
pozostawia wątpliwości, że urzędnik ten zarządzał wówczas budową tamtejszego
murowanego zamku. Warto również zauważyć, że właśnie od końca 1356 r. władze
krzyżackie na ponad 30 lat obniżyły rangę Tucholi w strukturze administracyjnej
państwa, nadając jej status prokuratorstwa podległego bezpośredniemu zwierzchnictwu wielkich mistrzów62. Być może decyzja ta miała jakiś związek z prowadzoną wówczas budową zamku63.
Bardzo dużo merytorycznych błędów zawierają rozważania T. Torbusa na temat
Późnych domów konwentualnych na wschodzie państwa zakonnego (1350–1410).
Autor bezpodstawnie twierdzi, że istniały jakieś niezrealizowane plany założenia
58
„Iste eciam tempore suo castrum Gdanzc et castrum Swetze muniri de latere procurauit” – Die
Chroniken von Oliva und Bruchstücke älterer Chroniken, hrsg. v. Max Töppen, [in:] Scriptores rerum
Prussicarum (dalej cyt. SRP), Bd. 5, hrsg. v. Theodor Hirsch, Max Töppen, Ernst Strehlke, Leipzig
1874, s. 613; „edificavit [wielki mistrz – S.J., J.T.] eciam duo castra Gdantzk, Swetza a fundamento
usque ad menia intra et extra” – Die Chronik Wigands von Marburg, hrsg. v. Theodor Hirsch, [in:]
SRP, Bd. 2, hrsg. v. Theodor Hirsch, Max Töppen, Ernst Strehlke, Leipzig 1863, s. 498.
59
Pr. Ub., Bd. 3, Lfg. 1, Nr. 169.
60
Por. S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 135–137, 196–197, 232, 235–236, 245–246.
61
Pr. Ub., Bd. 5, Lfg. 1: (1352–1356), hrsg. v. Klaus Conrad, unter Mitarbeit v. Hans Koeppen,
Marburg 1969, Nr. 485.
62
Choć trzeba przyznać, że w tym czasie administratorzy tucholscy w dokumentach wystawianych przez siebie nadal posługiwali się mianem komturów, natomiast w dyplomach redagowanych
z polecenia wielkich mistrzów określano ich jako prokuratorów – S. Jówiak, Centralne i terytorialne organy, s. 123.
63
Na ten temat por. idem, J. Trupinda, Urząd krzyżackiego.
[723]
189
nowych komturstw z siedzibami w Szczytnie czy Labiawie (s. 239). W dotychczasowej historiografii na potwierdzenie tej tezy nie znaleziono żadnych dowodów. Fakt
niezakładania (z wyjątkami) po 1350 r. nowych ośrodków komturskich T. Torbus
opacznie tłumaczy względami duchowo-ideowymi (s. 242). W ogóle nie zna jednak ani mechanizmów tworzenia ówczesnej struktury administracyjnej państwa
zakonnego, ani też organizacji jego gospodarki, co w literaturze przedmiotu już
dawno zostało szeroko omówione64. Czerpiąc wiedzę z opracowań z przełomu XIX
i XX w., autor przyjął, że zamek ostródzki nie miał umocnionego przedzamcza
(s. 244). Jak to pogodzić z miejscem wystawienia („in suburbio castri Osterode”)
sporządzonego z polecenia wielkiego mistrza Michała Küchmeistra 8 X 1419 r. notarialnie zredagowanego widymatu z o prawie miesiąc wcześniejszego glejtu króla
polskiego?65 Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że rozpatrywany tu dokument został wystawiony w „gemachu” komtura ostródzkiego zlokalizowanym właśnie na przedzamczu („suburbium”) tamtejszego zamku66.
Liczne błędy merytoryczne zawiera krótki podrozdział zatytułowany Porzucone siedziby konwentów (s. 247–249). Pomijając już dziwne sformułowanie
problemu i odnosząc się tylko do kwestii ogólnych, można stwierdzić, że autor
stał się niewolnikiem pewnego schematu. Gdy gdziekolwiek w średniowiecznych
źródłach pojawiała się choćby jedna wzmianka o komturze, tam zaraz musiał być
budowany regularny kasztel, ponieważ tej rangi urzędnicy mogli rezydować jedynie w tego typu zamkach (s. 247–249). Stąd np. zdziwienie autora, że po siedzibie
komturów w Sątocznie, o których to urzędnikach krzyżackich mowa w źródłach
z lat 1343–134767, pozostały tylko ślady skromnego budynku o wymiarach 16 na
26,3 metra (s. 248). Zamieszczone przy tej okazji zdanie „Sątoczno jest najlepszym
przykładem zamku, którego forma architektoniczna nie odpowiadała ambicjom
ośrodka jako centrum administracyjnego, a nawet efemerycznej komturii” (s. 248)
jest niezrozumiałe. Brany przez autora pod uwagę, wzniesiony w latach osiemdziesiątych XIV w. zamek prokuratorski w Wystruci (s. 259–262), nie miał nic
wspólnego z istniejącą tam w latach 1342–1347 siedzibą komturstwa68. Cóż z tego,
że w dokumencie z 30 IX 1288 r. jedyny raz w zachowanych źródłach pojawił się
komtur w Labiawie69, skoro tamtejszy zamek w istniejącej dzisiaj formie wybudowano dopiero znacznie później. Przy czym i tutaj w szczegółach T. Torbus popeł64
By wskazać tu chociażby takie prace, jak: Jürgen Sarnowsky, Die Wirtschaftsführung des
Deutschen Ordens in Preußen (1382–1454), Köln–Wien 1993; Roman Czaja, Miasta pruskie a zakon
krzyżacki. Studia nad stosunkami między miastem a władzą terytorialną w późnym średniowieczu,
Toruń 1999; Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach.
65
GStAPK, XX. HA, Perg. Urk., Schiebl. 65, Nr. 40.
66
Obszernie na ten temat zob. w: S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 143–144.
67
Nota bene autor w ogóle nie zna nowszych ustaleń na temat tej tymczasowej krzyżackiej jednostki administracyjnej. Obszernie na ten temat zob. w: Sławomir Jówiak, Przekształcenia administracyjne na południowo-wschodnich rubieżach państwa krzyżackiego w latach czterdziestych XIV
wieku, KMW, 1999, nr 1, s. 3–15.
68
Na temat komturstwa w Wystruci por. ibid., s. 3–14.
69
Pr. Ub., Bd. 1, H. 2, Nr. 529.
190
[724]
nia dużo błędów merytorycznych. Zamek w Labiawie nie został wzniesiony po
roku 1370 (s. 255), ale dokładnie w latach 1384–1391, co dokumentują zachowane,
ale nieznane autorowi źródła pisane70. Warownia ta nie została także zbudowana
dla jakichś prokuratorów czy komorników (s. 249), ale dla miejscowych komturów zamkowych podległych bezpośrednio komturom w Ragnecie71. Autor pisze,
że zamki w Wystruci, Labiawie, Tapiawie i Szczytnie były na tyle duże i regularne
(„typ kasztelu”), że planowano w nich umieszczenie siedzib komturskich. Niestety nie ma na to żadnych dowodów źródłowych, a analiza układu przestrzennego
i detali architektonicznych – wbrew intencjom autora – wcale za tym nie przemawia. Nigdy siedzibą komturstwa – co T. Torbus sugerował na podstawie dziewiętnastowiecznej literatury (s. 248) – nie był Morąg. Ograniczając się więc tylko do
tych paru uwag, należy stwierdzić, że Krzyżacy nie byli niewolnikami jakichś architektonicznych schematów. Zdarzało się, że najpierw tworzyli urząd komturski,
a potem (niekiedy po dłuższym czasie) budowali w określonym miejscu większy
zamek – odpowiednią siedzibę dla urzędnika, ale bywało również odwrotnie – od
razu wznoszono zakrojony na większą skalę obiekt, planując umieszczenie w nim
w przyszłości administratora w randze komtura.
Wbrew twierdzeniom T. Torbusa (s. 265) Barciany przez pewien krótki czas
(w okresie między 1393 a 1397 r.) mogły być siedzibą komtura, za czym przemawia informacja zawarta w treści dokumentu wystawionego 19 XI 1398 r. przez
komtura brandenburskiego Jana Rumpenheima. Nadał on niejakiemu Mikołajowi
Gedegawdin „6 hubin gelegene in deme felde Waynynekaym, dy ym ouch eczwan
bruder Frederich von Wallenrode, kompthur gewest czu Barthin, hatte gegebin
und vorlegin [...]”72. Z przekazu tego wynika, że wcześniej, w nieokreślonym bliżej
czasie, nadania dla wspomnianego Mikołaja dokonał komtur barciański Fryderyk
von Wallenrode. Chodziło tu oczywiście o okres intensywnych przekształceń administracyjnych na tym obszarze, w trakcie których na krótki czas wykreowano
komturstwo z siedzibą w Rynie (1393–1397). Barciany weszły w skład tej nowej
jednostki administracyjnej i tymczasowo rezydował tam komtur zamkowy podległy komturowi ryńskiemu73. Autor nie znał ani odnośnych źródeł, ani literatury
przedmiotu na ten temat. Nie wiedział również tego, że na podstawie zachowanych
średniowiecznych przekazów pisanych można bardzo dokładnie wyznaczyć czas
wzniesienia zamku w Barcianach (bez później dobudowanych wież). Stało się to
70
GStAPK, XX. HA, Regesten zu den Ordensfolianten 1–3, 5–7 (Findbuch 65), s. 5; ibid., XX.
HA, Ordensfolianten (dalej cyt. OF), Nr. 112, k. 4v, 5, 7v, 9v, 10; Nr. 113, k. 11v.
71
Por. S. Jówiak, Centralne i terytorialne organy, s. 154–155; idem, J. Trupinda, Urząd krzyżackiego.
72
Niedersächsische Landesbibliothek Hannover, Handfestensammlung Brandenburg, Ms XIX,
1083 (dalej cyt. HBH), k. 144v–145.
73
Obszernie na temat tych przekształceń administracyjnych zob. w: Sławomir Jówiak, Pierwsze komturstwo ryńskie (1393–1397). Powstanie, rozwój terytorialny, likwidacja, [in:] Prusy – Polska
– Europa. Studia z dziejów średniowiecza i czasów nowożytnych, red. Andrzej Radzimiski, Janusz
Tandecki, Toruń 1999, s. 211–229.
[725]
191
między 1377 a 1384 r.74 Zwykłymi bezpodstawnymi dywagacjami są więc stwierdzenia autora w stylu: „pod koniec XIV wieku, gdy zarzucono ideę budowy założenia czteroskrzydłowego, dobudowano niskie skrzydło północne z gdaniskiem”
(s. 268).
Liczba błędów merytorycznych, które T. Torbus popełnił podczas omawiania chronologii wznoszenia i układu przestrzennego zamku w Ragnecie, jest tak
wielka, że autorzy niniejszej polemiki muszą się ograniczyć do wskazania jedynie
tych najważniejszych. W formie zachowanej do dziś (ruina) warownia ta (zamek
wysoki i otoczone murami obronnymi przedzamcze) została w całości zbudowana w latach 1397–1409, a proces jej wznoszenia jest całkiem nieźle udokumentowany w średniowiecznych źródłach pisanych. T. Torbus praktycznie ich nie znał,
a swoją narrację oparł na w znacznej części nieaktualnej już literaturze przedmiotu z przełomu XIX i XX w. W ogóle nie uwzględnił również najobszerniejszych
i najnowszych opracowań na ten temat75. Nieprawdziwe jest stwierdzenie autora,
że w przypadku budowy zamku w Ragnecie „strumień pieniędzy płynął wprost
z Malborka, na co nie mogły liczyć inne inwestycje, za których realizację odpowiadał komtur, mający do dyspozycji jedynie środki swojej komturii” (s. 276).
W rzeczywistości wszystkie tego typu inwestycje w państwie zakonnym w Prusach, przynajmniej w drugiej połowie XIV i na początku XV w., były finansowo
wspomagane przez Malbork. Przypadek Ragnety jest jedynie znacznie lepiej udokumentowany, przede wszystkim z racji istnienia Księgi skarbnika z lat 1399–1409
i korespondencji urzędników krzyżackich. Dla innych okresów nie zachowały się
po prostu analogiczne źródła. Nie jest prawdą, że „pomiędzy zamkiem wysokim
a przedzamczem nie było fosy” (s. 277). Na jej istnienie wskazuje źródło przywoływane już w dotychczasowych badaniach. Oto przemierzający w 1412 r. Prusy
subarbiter Zygmunta Luksemburskiego, Benedykt Makrai, 7 grudnia tego roku
kolejne realizowane przez siebie czynności kancelaryjne wykonywał „in Rangnyt
in castro exteriori in pede pontis castri interioris ante fabrile”76. Między tamtejszym „zewnętrznym” i „wewnętrznym” zamkiem istniał więc wówczas co najmniej
most (zwodzony?) przerzucony nad suchą lub też wypełnioną wodą fosą. Zaproponowana przez T. Torbusa rekonstrukcja układu przestrzennego ragneckiego
zamku wysokiego (s. 277–281) jest praktycznie w całości nieaktualna. Wystarczy
tu przywołać najobszerniejszą i najnowszą literaturę przedmiotu, której autor nie
74
Die Chronik Wigands von Marburg, s. 584; HBH, k. 139. Obszernie na ten temat zob. w:
S. Jówiak, J. Trupinda, Urząd krzyżackiego.
75
Käthe Clasen-Sandt, Zur Baugeschichte der Memelburgen Ragnit, Splitter und Tilsit, Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde und Heimatschutz, Bd. 29: 1931, s. 198–222; Sławomir Jówiak,
Janusz Trupinda, Budowa krzyżackiego zamku komturskiego w Ragnecie w końcu XIV – na początku
XV wieku i jego układ przestrzenny, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 57: 2009, nr 3–4,
s. 339–368; iidem, Uwagi na temat sposobu wznoszenia murowanych zamków krzyżackich w państwie
zakonnym w Prusach w końcu XIV – pierwszej połowie XV wieku, KMW, 2011, nr 2, s. 201–229.
76
GStAPK, XX. HA, OF, Nr. 7, s. 23; Lites ac res gestae inter Polonos ordinemque Cruciferorum,
t. 2, ed. Ignatius Zakrzewski, Poznań 1892 (wyd. 2), s. 92; S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie
zamki, s. 241.
192
[726]
uwzględnił77. Podobnie nie do przyjęcia są jego rozważania (z całkowitą nieznajomością źródeł pisanych) o działających w Ragnecie mistrzach murarskich i rzekomych architektach (s. 282–283). Nieprawdziwe jest stwierdzenie T. Torbusa, że
po 1410 r. „widomym znakiem upadku Zakonu jako autorytetu politycznego i religijnego stała się niemożność osiągnięcia w konwentach przepisowej minimalnej
liczby dwunastu braci” (s. 284). Autor nie uwzględnił tu badań z ostatnich dekad,
a wynika z nich, że w latach trzydziestych XV w. liczebność konwentów wybranych
tylko krzyżackich zamków komturskich przedstawiała się następująco: Malbork
– 45, Królewiec – 60, Elbląg – 45, Brandenburg (Pokarmin) – 40, Gdańsk – 35,
Bałga – 35, Ostróda – 25 (itd.)78.
W rozdziale II swojej pracy, zatytułowanym Rezydencje dostojników Zakonu,
T. Torbus starał się wykazać, że niektóre zamki, z racji umieszczania w nich siedzib
dostojników krzyżackich, osiągały status większego kompleksu obronno-rezydencjonalnego, rozbudowywanego poza przestrzeń klasycznej siedziby konwentu – zamku wysokiego. Do ośrodków takich zaliczył: Starogród, Chełmno, Bałgę, Elbląg,
Malbork i Królewiec (s. 287–345). Niestety rozważania te mają niewiele wspólnego
z rzeczywistą topografią i układem przestrzennym zamków komturskich w średniowiecznych Prusach. Spowodowane jest to wykazywaną przez autora nieznajomością
źródeł pisanych z epoki, nie mówiąc już o ignorowaniu ustaleń będących efektem
najnowszych badań (odnośne opracowania autor co prawda umieścił w swojej bibliografii, ale ich nie wykorzystał). W niniejszej polemice z racji ograniczoności miejsca
zostaną zasygnalizowane jedynie najbardziej rażące błędy. Nie ma żadnych dowodów na to, by w Chełmnie lub Starogrodzie kiedykolwiek mieściła się siedziba jakiegokolwiek dostojnika krzyżackiego, co przyjmował autor (s. 290–291). Zabudowa
mieszkalna przedzamcza w Bałdze nie pochodzi z „około roku 1300” (s. 290–295),
ale była stopniowo wnoszona (wzorem Malborka, Elbląga, Brandenburga, Torunia)
dopiero od lat trzydziestych XIV w.79 Obiekty mieszkalne na północnym przedzamczu zamku elbląskiego („gemachy” wielkiego mistrza, komtura, komtura zamkowego i niektórych innych urzędników z tego konwentu) zaczęto najprawdopodobniej
wznosić po 1335 r.80 T. Torbus nie zna najnowszych badań na temat okoliczności
przeniesienia siedziby wielkich mistrzów do Malborka81, w zamian ucieka się do
77
Por. K. Clasen-Sandt, op.cit., s. 198–222; S. Jówiak, J. Trupinda, Budowa krzyżackiego
zamku, s. 339–386; iidem, Uwagi na temat, s. 201–229.
78
Podsumowanie wiedzy na ten temat zob. w: Sławomir Jówiak, Liczebność konwentów zakonu krzyżackiego w Prusach w pierwszej połowie XV wieku, ZH, t. 72: 2007, z. 1, s. 7–22.
79
S. Jówiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki, s. 109–146, 198–200.
80
Ibid., s. 117–123; iidem, Zamek krzyżacki w Elblągu. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych (w druku).
81
Por. chociażby: Udo Arnold, Z Wenecji do Malborka. Wielcy mistrzowie zakonu krzyżackiego
pod koniec XIII i na początku XIV wieku, [in:] „Rzeź Gdańska” z 1308 roku w świetle najnowszych
badań, red. Błażej Śliwiski, Gdańsk 2009, s. 43–49; Klaus Militzer, Die Übersiedlung Siegfrieds
von Feuchtwangen in die Marienburg, [in:] Die Ritterorden in Umbruchs- und Krisenzeiten, hrsg.
v. Roman Czaja, Jürgen Sarnowsky (Ordines militares – Colloquia Torunensia Historica, [vol.]
16), Toruń 2011, s. 47–61.
[727]
193
niczym nieuzasadnionych dywagacji (s. 301–309). Sugerowany przez autora układ
przestrzenny malborskiego zamku wysokiego po 1309 r. jest w dużej mierze nieaktualny (co jest spowodowane nieuwzględnieniem średniowiecznych źródeł pisanych
i rezultatów ostatnich badań) (s. 308–309). Po co miano by po 1324 r. przebudowywać rzekomy „kapitularz” na piętrze w zachodniej części północnego skrzydła zamku wysokiego w Malborku (s. 309), skoro dowodnie od 1337 r. wszystkie zebrania
o charakterze kapitulnym odbywały się w tamtejszym zamku w zbudowanym właśnie wówczas Wielkim Refektarzu (autor twierdzi, że salę tę wzniesiono około roku
1330 – s. 323), w zachodniej części pierwszego, wewnętrznego przedzamcza82. Przy
tej okazji T. Torbus używa anachronicznego pojęcia „zamek średni”, które w średniowieczu nie występowało83. Oczywiście ten rzekomy „kapitularz” był w rzeczywistości
refektarzem konwentu (a ten fakt także nie był autorowi znany). Wiadomo ponadto
dokładnie, że pierwotny „pałac” wielkich mistrzów, w zachodniej części pierwszego,
wewnętrznego przedzamcza, został wzniesiony bezpośrednio przed marcem 1333 r.84
(a nie jak twierdzi autor – w latach 1310–1330 – s. 321). W drugiej fazie (po przebudowie) obiekt ten był już najprawdopodobniej gotowy na początku lat siedemdziesiątych XIV w.85 T. Torbus nie wie również, że począwszy od 1398 r., nowa siedziba
(„gemach”) malborskiego skarbnika znalazła się w sąsiedztwie kościoła św. Anny,
w północnym parchamie zamku wysokiego86. W sumie z racji ograniczoności miejsca kilkadziesiąt innych błędów merytorycznych dotyczących topografii i układu
przestrzennego zamku malborskiego popełnionych przez T. Torbusa nie zostanie tu
przywołanych. Autorzy odsyłają zainteresowanych do nieuwzględnionej przez tego
badacza literatury przedmiotu87.
W kontekście omawiania zabudowań przedzamcza królewieckiego kompleksu zamkowego autor stwierdził, że „nie ulega wątpliwości, iż poza Królewcem infirmeria jako samodzielny budynek w obrębie zamku istniała tylko w Malborku”
(s. 338). To krótkie zdanie dobitnie dokumentuje, w jak niewielkim stopniu T. Torbus zna źródła pisane z epoki i rezultaty najnowszych badań na temat murowanego
budownictwa warownego w średniowiecznych Prusach. Otóż w stołecznym zamku malborskim na przełomie XIV i XV w. funkcjonowały najprawdopodobniej aż
cztery infirmerie. Wszystkie były zlokalizowane na przedzamczach (a więc poza
właściwym konwentem zamku wysokiego). W warownym kompleksie królewieckim w tym samym czasie były na pewno dwie, a być może nawet trzy (w każdym
razie przynajmniej dwie zlokalizowane na przedzamczach). Analiza źródeł pisa82
Na temat chronologii wznoszenia malborskiego Wielkiego Refektarza por. S. Jówiak, J. Trupinda, Miejsca wystawiania, s. 22–26.
83
Por. iidem, Organizacja życia, s. 71–88.
84
Iidem, Miejsca wystawiania, s. 9–11.
85
Ibid., s. 11–19. T. Torbus, powołując się na książkę z 2012 r. (s. 77–84), przypisuje piszącym
te słowa tezę, że budowa „pałacu” mogła trwać aż do XV w. (s. 330). Jednak na przywołanych przez
niego stronach tej pracy nie ma ani słowa na ten temat.
86
87
Ibid.; iidem, Nazwy pomieszczeń, s. 41–56; iidem, Miejsca wystawiania, s. 7–34.
194
[728]
nych z pierwszej połowy XV w. wskazuje na to, że wszystkie ówczesne infirmerie
zamkowe, niezależnie od tego, czy przeznaczone dla członków zakonu krzyżackiego (braci, księży), czy też świeckich domowników (dienere) bądź pachołków
(knechte), były w warowniach komturskich lokalizowane w obrębie przedzamczy88.
Wszystko to zaprzecza tezie wyrażonej przez T. Torbusa.
W przedstawionym tu pokrótce rozdziale II autor zupełnym milczeniem pominął dokonane w ostatnim czasie ustalenia, że wzorem malborskim (lub elbląskim)
od lat trzydziestych XIV w. to właśnie najczęściej przestrzeń głównego przedzamcza (bądź niekiedy parchamu w bezpośrednim sąsiedztwie zamku wysokiego) wybierano jako miejsce lokalizacji oddzielnej siedziby komtura (a sporadycznie nawet
komtura zamkowego), określanej w nomenklaturze niemieckojęzycznej mianem
„gemachu”. Taką formę zabudowy stwierdzono w: Elblągu, Królewcu, Świeciu, Toruniu, Grudziądzu, Brodnicy, Gdańsku, Starogrodzie, Dzierzgoniu, Człuchowie,
Nieszawie, Ostródzie i zapewne w Golubiu. Co więcej, najczęściej w dużych pod
względem liczby księży i braci zakonnych konwentach, we wnętrzach tego typu
obiektów na przedzamczach (lub też w ich najbliższym sąsiedztwie) wznoszono
dodatkowe świątynie (kaplice), refektarze, pomieszczenia dla świeckich domowników komturów (dienerów) bądź też tzw. domy letnie, których przeznaczenie ciągle jest trudne do jednoznacznej interpretacji. To właśnie w obrębie przedzamczy
umiejscawiano ponadto infirmerie, czyli sale lub budynki dla chorych członków
Zakonu oraz ich świeckich sług i współpracowników (pachołków, dienerów). W tej
także przestrzeni zamkowej wznoszono łaźnie. Oczywiście nie brakowało tam
również różnorodnych obiektów gospodarczych, w tym stajni. Te ostatnie zawsze
były jednak lokalizowane przy zewnętrznych murach obronnych89. Wszystkie te
ustalenia, będące wynikiem analiz średniowiecznych źródeł pisanych, nie zostały
uwzględnione przez T. Torbusa, mimo że autor umieścił odnośne opracowania
w bibliografii swojej pracy.
W rozdziale III, zatytułowanym Podsumowanie i perspektywy badawcze, znalazły się ogólne uwagi na temat zamków krzyżackich i poszczególnych ich części
wraz z różnego rodzaju spostrzeżeniami z zakresu architektury i budownictwa
(formy sklepień, materiały budowlane, rzeźba, dekoracje itd.). Z racji tego, że część
ta sumuje ustalenia z dwóch wcześniejszych rozdziałów, także znajdujące się w niej
błędy merytoryczne są analogiczne. Nie ma tu miejsca na ich dokładne wyliczanie. Pozostaje się odnieść jedynie do najważniejszych kwestii. W podrozdzialiku
Mury parchamu i gdaniska T. Torbus zaprezentował bardzo ograniczoną i w dużej
części przestarzałą wiedzę o słynnych założeniach sanitarno-ustępowych zamków
krzyżackich (s. 352), a przecież istnieją średniowieczne źródła pisane, które całkiem dokładnie pozwalają się przyjrzeć przynajmniej niektórym z nich (Malbork,
Świecie, Ragneta)90. Interesujące w rozdziale III są ogólne rozważania autora na
88
Iidem, Krzyżackie zamki, s. 185–202.
Ibid., s. 65 n.
90
Obszernie na ten temat zob. w: ibid., s. 375–392.
89
[729]
195
temat płytek terakotowych, maswerków, kształtek i fryzów literowych, dekoracji
z zendrówek, wielkości cegieł czy też form sklepień (s. 365–377). Trzeba tu być
jednak ostrożnym, gdyż w wielu przypadkach wyłącznie te drobne detale architektoniczne są podstawą datowania całych zamków, a przecież mogą być one jedynie
pomocniczymi elementami w wyznaczaniu chronologii względnej. Przy bezkrytycznym przyjmowaniu sugestii proponowanych przez dziewiętnastowiecznych
uczonych (co niestety autorowi często się zdarza) ustalenia takie nie mają wiele
wspólnego z realiami średniowiecznego budownictwa zamkowego. Rozważania
T. Torbusa na temat zleceniodawców i architektów (s. 377–384) nie przedstawiają
większej wartości, gdyż są one wypadkową dawnej, w dużej części już nieaktualnej
literatury przedmiotu oraz wyciągania zbyt daleko idących wniosków z porównywania detali architektonicznych, niemal całkowicie natomiast abstrahują od średniowiecznych przekazów pisanych.
Na koniec należy zasygnalizować, że w dołączonym do książki obszernym
wykazie źródeł i literatury (s. 393–445) nie brakuje błędów w opisach bibliograficznych poszczególnych opracowań, a przede wszystkim w nazwiskach autorów,
datach wydania (rocznych) czasopism i monografii, numeracji periodyków (tomy,
roczniki, zeszyty) i zbiorczych stronach artykułów. Zdarzają się również fikcyjne
opisy bibliograficzne. Dla przykładu, artykuł Marii Dąbrowskiej na temat malborskiego „zamku niskiego” miał według autora zostać opublikowany w 2013 r.
w XVIII tomie z Sesji Pomorzoznawczej za lata 2009–2011 (s. 408). We wskazanym przez autora tomie takiego artykułu M. Dąbrowskiej nie ma.
Jakie wnioski płyną z lektury książki T. Torbusa? Truizmem byłoby stwierdzenie, że ciągle pilnym postulatem są interdyscyplinarne badania nad zamkami
krzyżackimi w epoce średniowiecza, które grupowałyby historyków sztuki, archeologów, historyków i przedstawicieli innych dziedzin nauki. Zaprezentowane dzieło
– wbrew intencjom jego autora – w całej wyrazistości obrazuje, jak jest to niezbędne. Tyle że jeśli chce się badać krzyżackie murowane budownictwo warowne
w średniowieczu, trzeba dysponować przynajmniej podstawową wiedzą źródłową.
Nie da się bowiem nie zauważyć, że istnieją przekazy pisane z tej epoki (narracyjne
i dokumentowo-aktowe), w których nierzadko pojawiają się wzmianki o krzyżackich zamkach. Czy trzeba przekonywać, że są to źródła niezwykle ważne? Przecież
w wielu przypadkach zawierają one unikatowe informacje o obiektach, które już
dzisiaj nie istnieją. Czy chcąc profesjonalnie się zajmować budownictwem warownym w średniowieczu, można lekceważyć te źródła i w ogóle ich nie uwzględniać?
Odpowiedź nasuwa się sama. Nie mniej poważnym błędem metodycznym jest
nieznajomość aktualnych ustaleń uczonych na omawiany tu temat.
Lektura książki T. Torbusa skłania również do ogólniejszej refleksji natury metodologicznej. Aby współcześnie całościowo i profesjonalnie zajmować się problematyką krzyżackiego budownictwa warownego w średniowiecznych Prusach we
wszystkich jego aspektach, trzeba się legitymować bardzo dobrym przygotowaniem warsztatowym przynajmniej z paru dziedzin nauki (archeologia, historia,
196
[730]
historia sztuki i inne). Gdy chce się to czynić samodzielnie, można się natknąć
na różnorakie trudności, przede wszystkim z powodu daleko posuniętej interdyscyplinarności zagadnienia i dostrzegalnego w ostatnich latach dużego skoku
ilościowego i jakościowego (przede wszystkim pojawianie się nowych metod badawczych). T. Torbus opublikował pracę, która teoretycznie uwzględnia najnowszy
stan wiedzy, natomiast w praktyce – jak to pokrótce i tylko na nielicznych przykładach wykazano wyżej – ze znaczną częścią opracowań zamieszczonych w wykazie
literatury autor nie zapoznał się wcale, nie mówiąc o niewystarczającej znajomości
źródeł pisanych lub nieumiejętności dokonywania ich krytycznej analizy. W sumie efektownie wydana książka z obszerną bibliografią jest w zasadzie nieco jedynie zmienioną i przeredagowaną wersją rozprawy doktorskiej z 1998 r. Nigdzie
w treści nie pojawia się też mowa o recenzencie, z czego można wnosić, że praca
o charakterze naukowym, dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa
Wyższego oraz Uniwersytet Gdański, a opublikowana przez renomowane wydawnictwo „Słowo/ obraz terytoria”, nie była faktycznie recenzowana. Zamieszczone
na jej zewnętrznej okładce zdanie prof. Mariana Arszyńskiego „Pierwsza od wielu
lat godna uwagi próba monograficznego ujęcia problematyki zamków krzyżackich
w Polsce” faktycznie pojawiło się w recenzji napisanej przez tego uczonego, ale
opublikowanej przed dwunastoma laty (2002) i w rzeczywistości odnosiło się ono
do niemieckiego wydania książki T. Torbusa z 1998 r.91
Autor w ostatnim podrozdziale (Perspektywy badawcze), w ostatnim zdaniu
napisał, co następuje: „Dziś, z dala od [...] polityczno-ideologicznej instrumentalizacji, zamki te [krzyżackie – S.J., J.T.] stały się wreszcie obiektem rzetelnego naukowego poznania”. Niestety treść omówionej tu książki T. Torbusa pokazuje, że to nie
polityka czy ideologia utrudniają przeprowadzenie rzetelnych badań naukowych
nad krzyżackimi zamkami, a po prostu nieznajomość źródeł i literatury przedmiotu. W sumie więc autor nie wykorzystał, niestety, nadarzającej się sposobności, by
jego dzieło stało się ku temu punktem wyjścia.
91
Marian Arszyski, Na marginesie najnowszego monograficznego opracowania problematyki
historycznej i architektonicznej krzyżackich zamków konwentualnych w Prusach, ZH, t. 67: 2002, z. 1,
s. 132.
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.21
TOMASZ TORBUS (Gdańsk)
INTERDYSCYPLINARNOŚĆ W BADANIACH
NAD ZAMKAMI KRZYŻACKIMI
– UWAGI NA MARGINESIE KSIĄŻKI SŁAWOMIRA JÓŹWIAKA
I JANUSZA TRUPINDY KRZYŻACKIE ZAMKI KOMTURSKIE W PRUSACH.
TOPOGRAFIA I UKŁAD PRZESTRZENNY
NA PODSTAWIE ŚREDNIOWIECZNYCH ŹRÓDEŁ PISANYCH*
Zamki krzyżackie, nawet jeśli często tylko w formie monumentalnych ruin,
fascynują od pokoleń. W rozmaitym stopniu, niezależnie od polityczno-narodowej instrumentalizacji, polscy i niemieccy naukowcy od 200 lat usiłują zgłębić ich
problemy badawcze – datacje i atrybucje, układy przestrzenne, funkcje i symbolikę, wreszcie powody architektonicznej uniformizacji i genezę rzutów oraz typów
dekoracji.
Badania architektów w służbach konserwatorskich, archeologów i historyków
sztuki początkowo skupiały się na uratowanym w 1804 r. od rozbiórki Malborku.
Z końcem XIX w. ważnym obiektem badań stały się także inne zamki dawnego
państwa krzyżackiego w Prusach, gdy przestały być tylko materiałem porównawczym dla Malborka. Druga wojna światowa i przesunięcie granic spowodowały, że
z niemiecką „amnezją” (trwającą zresztą mimo kilku prac w ostatnich trzech dekadach do dzisiaj) badania nad spuścizną materialną Zakonu przejęli polscy historycy, historycy sztuki i archeolodzy – najczęściej z gdańskich i toruńskich ośrodków
naukowych czy środowiska skupionego przy Muzeum Zamkowym w Malborku.
Ich wynikiem – mimo dotkliwych luk badawczych, np. w przypadku ciągle tajemniczego Pałacu Wielkich Mistrzów – jest w miarę dokładne rozpoznanie tego
tematu. Conditio sine qua non wszystkich prac na temat zamków krzyżackich była
i jest ich interdyscyplinarność, jako że żadna monografia obiektu czy studium
problemowe o zamkach nie może się obejść bez analizy źródeł i ich krytyki, autopsji obiektów i rozwarstwienia architektonicznego architektury oraz bez skrupulatnego wykorzystania wyników prac archeologicznych.
Ważną pozycją na tle dokonań poprzedników jest wydana w 2012 r. prawie
500-stronicowa praca dwóch historyków, związanego z toruńskim uniwersytetem
*
Sławomir Jówiak, Janusz Trupinda, Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia
i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, ss. 460, ISBN 978-83-231-2896-0.
198
To m a s z To r b u s
[732]
Sławomira Jóźwiaka i gdańskiego naukowca Janusza Trupindy. Zadaniem, które autorzy sobie postawili, była analiza źródeł pisanych pod kątem rekonstrukcji
układu przestrzennego komturskich zamków krzyżackich w Prusach.
Publikacja jest podzielona na pięć głównych rozdziałów. Pierwszy sumuje poglądy poprzedników na temat genezy zamków i ich symboliki. Na kartach drugiego rozdziału – Krzyżacki zamek konwentualny w świetle „Statutów zakonnych”.
Teoria i praktyka – autorzy analizują statuty: zarówno te pierwotne z XIII w., jak
i ich głównie piętnastowieczne uzupełnienia, próbując wysuwać z nich wnioski na
temat ukształtowania wnętrz krzyżackich zamków. Rozdział trzeci „został poświęcony istotnym, a w dotychczasowej literaturze przedmiotu niemal zupełnie ignorowanym sprawom topografii i układu przestrzennego zamków [...] w nomenklaturze źródeł pisanych z epoki” (s. 17). Najobszerniejsze wreszcie są kolejne rozdziały
książki zajmujące się topografią poszczególnych pomieszczeń. W rozdziale czwartym analizie poddano przedzamcza i istniejące tam – a odnotowane mniej lub
bardziej dosłownie w źródłach – gmachy dostojników, refektarze, „domy letnie”,
kościoły oraz kaplice, infirmerie, mieszkania dienerów, łaźnie i wreszcie budynki
gospodarcze, stajnie czy mury obronne, wieże i bramy. W kolejnym, najdłuższym
rozdziale te kategorie powtórzono w ramach analizy programu użytkowego zamków wysokich – ich kościołów, refektarzy, dormitoriów, komnat dostojników, izb
mieszkalnych, obiektów sanitarnych, skarbców, kancelarii i archiwów oraz zbrojowni. Osobno omówiono piwnice, pomieszczenia gospodarcze, strychy, spichlerze i magazyny oraz, jak na przedzamczach, wieże, bramy i mury obronne. Wyszczególnione i zinterpretowane są wszelkie źródła, która pozwalają daną kategorię funkcjonalną pomieszczenia lub osobnego budynku dokładniej zlokalizować
na rzucie zamków, a często i udowodnić, że konkretne typy budowli (np. gmachy
dostojników na przedzamczach) w ogóle istniały. Praca ma dowodzić, że dopiero
„źródła pisane pozwalają [...] zweryfikować [...] idealistyczne i często pozbawione
merytorycznych podstaw tezy [archeologów i historyków sztuki – T.T.]” (s. 23).
Sławomir Jóźwiak i Janusz Trupinda nie po raz pierwszy zajmują się tematami z pogranicza nauk. Wspólnie wydali kilka znaczących prac dotyczących m.in.
nazw pomieszczeń zamku malborskiego zawartych w źródłach z końca XIV w.,
sposobu budowania zamków krzyżackich około 1400 r., źródeł dotyczących budowy zamku w Ragnecie czy dużą monografię o organizacji życia na zamku krzyżackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów1. Sam S. Jóźwiak zajmował się
centralnymi i terytorialnymi organami władzy zakonu krzyżackiego w Prusach
1
Sławomir Jówiak, Janusz Trupinda, Nazwy pomieszczeń zamku malborskiego w instrumentach notarialnych z końca XIV – pierwszej połowy XV wieku, Zapiski Historyczne, t. 72: 2007, z. 4,
s. 41–56; iidem, Organizacja życia na zamku krzyżackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów
(1309–1457), Malbork 2007; iidem, Budowa krzyżackiego zamku komturskiego w Ragnecie w końcu
XIV i na początku XV wieku i jego układ przestrzenny, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (dalej
cyt. KHKM), R. 57: 2009, nr 3–4, s. 339–368; iidem, Uwagi na temat sposobu wznoszenia murowanych zamków krzyżackich w państwie zakonnym w Prusach w końcu XIV – pierwszej połowie XV
wieku, Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej cyt. KMW), 2011, nr 2, s. 201–229.
[733]
Interdyscyplinarność w badaniach nad zamkami krzyżackimi...
199
w latach 1228–1410, ale przykładowo również problemami datowania Złotej Bramy w Malborku (2001)2. W latach 2001–2011 wicedyrektor Muzeum Zamkowego
w Malborku Janusz Trupinda był redaktorem naukowym prac zbiorowych dotyczących m.in. Wielkiego Refektarza czy kapitularza (jeszcze niepoprzedzonego
w tytule określeniem „tak zwany”) oraz artykułów o programach malborskiej dekoracji malarskiej3.
Już liczba cytowanych w recenzowanej pracy źródeł budzi respekt, szczególnie
że zaliczają się do nich niewydane drukiem, pochodzące ze zbiorów berlińskich,
archiwum wielkiego mistrza w Wiedniu czy archiwum gdańskiego, a inne, jeżeli nawet znane historykom, nie były omawiane dotąd podczas prób interpretacji
dzieł architektury. Autorzy nie ograniczają się również do streszczania wiadomości
źródłowych o poszczególnych częściach zamków, ale formułują tezy, które z pewnością staną się podstawą dalszej polemiki badawczej. Najodważniejsze z nich to
te, że infirmerie zakonne przynajmniej od końca XIV w. istniały bez wyjątku na
przedzamczach (s. 202), że kapitularzy w zamkach krzyżackich nie było (s. 48)
oraz wreszcie konstatacja, że komturzy od końca XIV w. bardzo często budowali
sobie domy mieszkalne na przedzamczach lub w parchamach (międzymurzach)
zamków wysokich (s. 145).
Praca wykazuje jednak liczne formalne i merytoryczne braki, zadziwia negatywnym stosunkiem do dotychczasowej literatury przedmiotu i lekceważeniem interdyscyplinarności – co w kontekście dorobku naukowego autorów jest niezrozumiałe. Rozdziały trzeci, czwarty i piąty są niespójne, wciąż powtarzają się opisy tych
samych źródeł. Naukową wartość pracy obniża brak jakichkolwiek indeksów.
Analizie źródeł towarzyszy bardzo krytyczne spojrzenie na dotychczasowe badania nad zamkami krzyżackimi4. Tu garść cytatów. Zdaniem S. Jóźwiaka i J. Trupindy dotąd zajmowali się nimi „archeolodzy, historycy sztuki, a w gronie tym
stosunkowo często zdarzali się nawet zwykli amatorzy-hobbyści”, którzy źródła pisane „traktowali po macoszemu” (s. 65). Dopiero niedawno „źródła pisane z epoki” zaczęto „wykorzystywać w historiografii” (s. 66; sic!). Autorzy już w tekście
zamieszczonym na obwolucie radykalnie rozprawiają się ze swoimi poprzednikami, których wnioski „były często efektem niczym nieudokumentowanych hipotez”,
szczególnie że „średniowieczne źródła pisane wykorzystywali marginalnie, niejednokrotnie źle je rozumiejąc i interpretując”. Dalej piszą: „Zdecydowana większość
2
Sławomir Jówiak, Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410. Rozwój – przekształcenia – kompetencje, Toruń 2001 (wyd. 2: Toruń 2012); idem,
Uwagi nad datacją Złotej Bramy kaplicy zamkowej w Malborku, KMW, 2001, nr 3, s. 415–418.
3
Malborski Kapitularz. Dzieje, wyposażenie, konserwacja, red. Janusz Trupinda, Malbork 2004;
Wielki Refektarz na Zamku Średnim w Malborku. Dzieje – wystrój – konserwacja, red. idem, Malbork 2010; Janusz Trupinda, Zespół heraldyczny z herbem von Jungingen w systemie dekoracji malarskiej piętra reprezentacyjnego Pałacu Wielkich Mistrzów w Malborku, [in:] Krzyżacy, szpitalnicy,
kondotierzy, red. Błażej Śliwiski (Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza, t. 12), Malbork 2006,
s. 397–423.
4
Warto przypomnieć, że w najważniejszej dotychczas pracy obu autorów (S. Jówiak, J. Trupinda, Nazwy pomieszczeń) ta krytyka jest dużo bardziej stonowana.
200
[734]
najważniejszych fachowców [...] z drugiej połowy XIX i początku XX wieku (Ferdynand von Quast, Conrad Steinbrecht czy Bernhard Schmid) nie posiadała żadnego
gruntownego wykształcenia z zakresu historii, historii sztuki i archeologii. Byli to
zwykli pracownicy aparatu konserwatorskiego lub urzędnicy służb budowlanych”
(s. 8). Następnie czytamy: „Po drugiej wojnie światowej badania nad zamkami
krzyżackimi doczekały [...] zaangażowania się w nie uczonych polskich, jednak
niemal wyłącznie historyków sztuki. Jaki jest tego efekt? Najogólniej mówiąc, dość
ograniczony” (s. 14). Prace dwudziestowiecznych naukowców miałyby charakteryzować się bezkrytycznym powielaniem „traktowanych cały czas jako aktualnych –
anachronicznych tez sprzed stu i więcej lat” (s. 9). Ustalenia Mariana Arszyńskiego
„są wtórne, w zasadzie formułowane na podstawie dawnej literatury przedmiotu,
przy nikłej znajomości źródeł pisanych” (s. 15). Artykuł M. Arszyńskiego z 1993 r.5
to przykład „opracowania, w których roi się od błędów i uproszczeń”, w kontekście
którego autorzy trochę mentorsko doradzają, „że warto najpierw przeprowadzić
gruntowne, analityczne badania źródłowe” (s. 52). Moja publikacja6 jest zdaniem
autorów „bardziej wartościowa [...]”, ale pozbawiona „ambicji prowadzenia [...]
samodzielnych badań analitycznych”, jest w „miarę pełnym stanem wiedzy na ten
temat przy końcu XX wieku” (s. 15). Inni mieli jeszcze mniej szczęścia – historyk
i archiwista Anatolij Bachtin7 czerpał według S. Jóźwiaka i J. Trupindy swą wiedzę
z opracowań przy „zerowej znajomości źródeł pisanych” (s. 16), natomiast à propos
Christofera Herrmanna8 autorzy piszą (s. 155) o „swobodnych dywagacjach, które tylko zaciemniają rzeczywisty obraz i wprowadzają niepotrzebne zamieszanie”.
W podobnym duchu, kwitowane niekiedy słowem „nieporozumienie”, są prace nie
tylko historyków sztuki – Mariana Kutznera, Kazimierza Pospiesznego czy Barbary Pospiesznej – lecz również innych historyków – Zenona Huberta Nowaka,
Jana Gancewskiego, Andrzeja Nowakowskiego, Dietera Heckmanna czy Klausa
Militzera (s. 68, 69, 184, 222, 410 i inne).
Innym przykładem nieuzasadnionej w takim stopniu krytyki poprzedników
jest filipika przeciw Markowi Jarzebowskiemu (s. 176 n.)9, który według autorów
„tworzył” w zamkach biskupich letnie refektarze, mimo że nie ma takich określeń w źródłach. Przyznając, że zamki biskupie mogą się różnić od krzyżackich,
5
Marian Arszyski, Die Deutschordensburg als Klosterbau, [in:] Die Spiritualität der Ritterorden im Mittelalter, hrsg. v. Zenon Hubert Nowak (Ordines militares Colloquia Torunensia Historica,
[vol.] 7), Toruń 1993, s. 147–164.
6
Tomasz Torbus, Die Konventsburgen im Deutschordensland Preußen, München 1998. Polskiego wydania tej publikacji w formie drukowanej autorzy nie mieli w ręku: idem, Zamki konwentualne
państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
7
Анатолий П. Бахтин, Замки и укрепления Немецкого ордена в северной части Восточной
Пруссии. Справочник, Калининград 2005.
8
Christofer Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur Frage
der Kunstlandschaft und -geographie (Studien zur internationalen Architektur- und Kunstgeschichte,
[Bd.] 56), Petersberg 2007.
9
Marc Jarzebowski, Die Residenzen der preußischen Bischöfe bis 1525 (Prussia Sacra, vol. 3),
Toruń 2007.
[735]
201
jednocześnie autorzy upominają M. Jarzembowskiego, że „należy posługiwać się
dowodami w postaci źródeł pisanych z epoki, a nie przekazami późniejszymi, zwykłymi dywagacjami bądź też jedynie przypuszczeniami, gdyż w efekcie zaciemnia
to tylko rzeczywistość”. Jest to niezrozumiałe, skoro zamkom biskupim autorzy
poświęcają w książce sześć zdań i nie ma w nich żadnej merytorycznej dyskusji
z M. Jarzebowskim.
Często te wysoce krytyczne uwagi są po prostu niesprawdzonymi podejrzeniami. To nieprawda, że F. von Quast, C. Steinbrecht czy B. Schmid są amatorami.
Wszyscy trzej ukończyli berlińską Bauakademie jako architekci i mieli dobre teoretyczne – z historii architektury – i praktyczne wykształcenie10. C. Steinbrecht
kształcił się również na archeologa klasycznego, oprócz tego przez trzy lata brał
udział w wykopaliskach w Olimpii na Peloponezie. Nazywać ich „zwykłymi pracownikami aparatu konserwatorskiego lub urzędnikami służb budowlanych” (s. 8),
a o całości badań niemieckich przed 1945 r. pisać, że „zdominowali je pasjonaci,
a nie wykształceni fachowcy” (tekst na obwolucie), jest nadużyciem. A priori jest
twierdzenie, że „bardzo słabo prezentowana [była] przez nich znajomość średniowiecznych źródeł pisanych (zarówno jeśli chodzi o ich uwzględnienie, jak i rozumienie) [...]”. Nieporozumieniem jest wreszcie stwierdzenie, że ogólny kierunek
badań miał zostać zdominowany przez zagadnienie „fenomenu i wyjątkowości
krzyżackiego budownictwa warownego, czy też genezy formy zamków i jej rozwoju, opartych jedynie na mniej lub bardziej szczęśliwych analizach porównawczych
obiektów istniejących w Prusach, Ziemi Świętej i Europie” (s. 8)11.
10
Por. Artur Dobry, Od Fricka do Quasta. Rzecz o pierwszym okresie restauracji zamku malborskiego, [in:] Widoki z Warmii. Ferdynand von Quast i początki konserwatorstwa zabytków w Prusach
i na Warmii, red. Christofer Herrmann, Andrzej Rzempołuch, Olsztyn 2006, s. 41–55; idem, Die
denkmalpflegerische Tätigkeit Bernhard Schmids (1872–1947) auf der Marienburg, [in:] Kunsthistoriker und Denkmalpfleger des Ostens. Der Beitrag zur Entwicklung des Faches im 19. und 20. Jahrhundert, hrsg. v. Gerhard Eimer, Ernst Gierlich, Bonn 2007, s. 111–117; Kazimierz Pospieszny,
Konrada Steinbrechta metoda restauracji Malborka. Zamek Wysoki (1882–1902), [in:] Architectura
et historia: studia Mariano Arszyński septuagenario dedicata, red. Michał Woniak, Toruń 1999,
s. 259–281; Robert Paszkowski, Działalność konserwatora zabytków Prowincji Prusy Zachodnie
Bernharda Schmida w latach 1903–1941 – katalog, Malbork 2014; Kazimierz Pospieszny, Barbara
Pospieszna, Conrad Steinbrecht (1849–1923) als Forscher und Marienburger Konservator. Aus der
Ideen- und Praxisgeschichte der Denkmappflege in Preussen, [in:] Kunsthistoriker und Denkmalpfleger des Ostens, s. 93–109; Wiesław Sieradzan, Bernhard Schmid (1872–1947). Księgozbiór prywatny
ostatniego niemieckiego konserwatora zamku w Malborku. Próba rekonstrukcji, Malbork 2011; Walther Ziesemer, Conrad Steinbrecht, [in:] Neues Marienburger Heimatbuch, hrsg. v. Rainer Zacharias, Herford 1967, s. 263–270.
11
Żaden z wymienionych badaczy nie zajmował się poza marginalnymi uwagami porównaniem
architektury krzyżowców i krzyżackiej. Zrobili to tylko jeden historyk oraz jeden skompromitowany
działalnością w ruchu nazistowskim historyk sztuki – dyletant (Walther Hubatsch, Montfort und die
Bildung des Deutschordensstaates im Heiligen Lande (Nachrichten der Akademie der Wissenschaften
in Göttingen, 1; Philologisch-historische Klasse, Jg. 1966, Nr. 5), Göttingen 1966, s. 161–199; Niels
von Holst, Der Deutsche Ritterorden und seine Bauten – Von Jerusalem bis Sevilla, von Thorn bis
Narwa, Berlin–Mannheim 1981). Ponadto w wyżej wspomnianych rozważaniach brakuje nowszej
literatury do zagadnienia architektury i sztuki krzyżowców, zob. np. Der Crac des Chevaliers, hrsg.
202
[736]
Abstrahując od przypadku F. von Quasta, którego działalność około połowy
XIX w. trudno jeszcze nazwać naukowym podejściem do tematu zamków, dwóch
pozostałych w ogóle nie zajmowało się problematyką genezy kasztelu oraz jedynie
marginalnie szukało pochodzenia tej architektury w Ziemi Świętej. Trudno zarzucić im wreszcie nieumiejętność korzystania ze źródeł – analizie formalnej każdego
z zamków towarzyszy szeroki dobór źródeł, które obok analizy porównawczej służą do datowania obiektów. Zresztą C. Steinbrecht na swoje potrzeby zlecał badania
źródłowe, m.in. Johannesowi Sembrzyckiemu tłumaczenia polskich nowożytnych
lustracji zamków, których nie potrafił czytać w oryginale12. Poza niewzmiankowaną przez autorów Tapiawą nie znalazłem u C. Steinbrechta czy B. Schmida dużych błędów w datowaniu zamków, nie wyszczególniają ich zresztą sami autorzy,
poprzestając na gołosłownym piętnowaniu całej dotychczasowej literatury przedmiotu. Czasami wybór autorów w przedstawieniu stanu badań zadziwia, nie ma
ważnych badaczy, jak Xaver Frölich, Erich Keyser czy Johann Heise, ale sporo piszą o autorce jednego krótkiego artykułu na ten temat, Käthe Clasen-Sand. Autorzy chyba niepotrzebnie się nią tak wnikliwie zajmują, skoro twierdzą, że należała
ona do grona „nieprzygotowanych do tego [wykorzystania źródeł pisanych w badaniach – T.T.] historyków sztuki” (s. 14–15).
Ja również, wbrew mniemaniu autorów, prowadziłem badania analityczne
przez ponad dekadę. Powoływanie się na mnie w kilkudziesięciu przypisach cieszy, bo pokazuje, jak ważną rolę odegrała moja praca w ustaleniach obu autorów,
ale i martwi, bo autorzy zamiast pisać „dotychczasowy stan badań streszcza Torbus”, mogliby przecież polemizować z moimi tezami (np. w wypadku Radzynia
Chełmińskiego czy problemu tak zwanych pomieszczeń pośrednich). Równie
niezrozumiałe są zarzuty pod adresem Mariana Arszyńskiego, nestora badań nad
zamkami krzyżackimi w Polsce, który w swoich najważniejszych pracach obficie
posługuje się (wydanymi) źródłami historycznymi13. Sedno problemu – podobnie
v. Thomas Biller (Forschungen zu Burgen und Schlössern, Sonderband 3, zugleich Publikationen
des Deutschen Burgenmuseums, [Bd.] 3), Regensburg 2006; Daniel Burger, Burgen der Kreuzfahrer,
[in:] Kein Krieg ist heilig! Die Kreuzzüge. Ausstellungskatalog Dom- und Diözesanmuseum Mainz,
bearb. v. Brigitte Klein, Winfried Wilhelmy, hrsg. v. Hans-Jürgen Kotzur, Mainz 2004, s. 114–135;
Ronnie Ellenblum, Crusader Castles and Modern Histories, Cambridge 2006; Dankwart Leistikow,
Kreuzritterburgen im lateinischen Königreich Jerusalem. Überblick und Forschungsstand, Istanbuler
Mitteilungen, Bd. 39: 1989, s. 341–372; Jean Mesqui, La fortification de croisés au temps de Saint
Louis au Proche-Orient, Bulletin Monumental, Tome 164: 2006, [no.] 1, s. 5–29; Burgen und Städte
der Kreuzzugszeit, hrsg. v. Mathias Piana, Petersberg 2008.
12
M.in. w wypadku Świecia i Człuchowa (Conrad Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen
Ritterordens in Preußen, Bd. 4: Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit, Berlin 1920, s. 15–23, 28–38).
Por. Krzysztof Lewalski, Wkład Jana Karola Sembrzyckiego w odbudowę i restaurację zamku malborskiego na przełomie XIX/XX wieku, [in:] Praeterita posteritati. Studia z historii i kultury ofiarowane
Maciejowi Kilarskiemu, red. Mariusz Mierzwiski, Malbork 2001, s. 232–238.
13
Marian Arszyski, Z badań nad zamkiem pokrzyżackim w Radzyniu, Rocznik Grudziądzki,
[t.] 2: 1961, s. 39–77; idem, Technika i organizacja budownictwa ceglanego w Prusach w końcu XIV
i w pierwszej połowie XV wieku, Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu, t. 9, Wrocław 1970, s. 6–
–139; idem, Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230–1454), Toruń 1995.
[737]
203
jak w wielu polemikach między historykami a historykami sztuki, o czym poniżej
– tkwi w obraniu różnego metodologicznie punktu ciężkości. Błędem jest więc
ocenianie prac historyków architektury wyłącznie według kryterium wykorzystania źródeł pisanych, zwłaszcza że odnalezienie ich to początek drogi. Istotą jest
właściwa krytyka, w której analiza świadectw kultury materialnej badanych przez
archeologów i historyków sztuki pozwala uniknąć absurdu bezwzględnej wiary
w zachowane teksty.
Czemu służą te insynuacje postponujące dokonania naukowe poprzedników?
Czy gruntowna analiza źródeł umożliwiła J. Trupindzie i S. Jóźwiakowi „zweryfikowanie wielu powielanych od dziesięcioleci błędnych poglądów na ten [topografii i układu przestrzennego krzyżackich zamków komturskich – T.T.] temat” (patrz
obwoluta)? Przyjrzyjmy się dokładniej tym zapowiadanym wynikom, a następnie
zreasumujmy, na ile przytaczane tu źródła diametralnie zmieniają naszą wizję zakonnej architektury.
„Gruntowna analiza źródeł przeprowadzona w [...] niniejszej pracy skłania
do wniosku, że oddzielnych sal o takim przeznaczeniu w krzyżackich zamkach
w państwie zakonnym w Prusach w ogóle nie było, a do zebrań kapitulnych w poszczególnych konwentach najczęściej były wykorzystywane refektarze” (s. 48).
I jeszcze raz dobitniej: „[...] w zamkach krzyżackich [...] w Prusach nie było żadnych pomieszczeń określanych jako »kapitularz«. W rzeczywistości z kaplicami
(kościołami konwentualnymi) w zdecydowanej większości przypadków w układzie przestrzennym zamku wysokiego sąsiadowały sale jadalne – refektarze”
(s. 263). Omawiając historię pojęcia „kapitularz” podaną przez Johannesa Voigta,
F. von Quasta, C. Steinbrechta, Karla Heinza Clasena i B. Schmida po M. Kutznera, M. Arszyńskiego i K. Pospiesznego, autorzy stwierdzają: „[...] koncepcje na ten
[kapitularza – T.T.] temat są błędne i wynikają z prezentowanej przez ich twórców
zwykłej nieznajomości źródeł” (s. 313).
Rzeczywiście pojęcie „kapitularz” (Kapitel) nie pojawia się ani w źródłach
krzyżackich, ani w późniejszych polskich lustracjach, gdzie wszelkie sale reprezentacyjne są zazwyczaj określane jako „rymtarze”. Malborska generalna kapituła
obradowała w Wielkim Refektarzu (np. w 1428 r., kiedy wzmiankowani są zgromadzeni „in refectorio maiori et loco capitulari”14), podobnie na przedzamczach
elbląskim i królewieckim istniały „gmachy” z refektarzami, gdzie źródłowo są poświadczone obrady kapituł (np. obrady rady wielkiego mistrza w 1433 r. w Elblągu
„in refectorio et loco capitulari”15). Te znane fakty potwierdzają przeprowadzoną
14
Die Berichte der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens an der Kurie, Bd. 3: Johann Tiergart (1419–1428), Halbbd. 2: (1424–1428), bearb. v. Hans Koeppen, Göttingen 1971, nr 337. Por.
recenzowaną pracę, s. 320. Ogólnie o refektarzach poza konwentami w Malborku, Elblągu i Królewcu
por. recenzowaną pracę, s. 146–163, 167–168, oraz rozważania – co jest mylące, bo zamieszczone
w rozdziale o zamkach wysokich – na s. 318–326.
15
Die Berichte, Bd. 3, Halbbd. 2, nr 488; recenzowana praca, s. 323. Inne źródła odnotowujące
np. „grosser Saal”, zob. ibid., s. 161–163.
204
[738]
już dawniej klasyfikację tych zamków jako ponadregionalnych centrów państwa16,
gdzie powstają „pierwsze” czy „wewnętrzne” przedzamcza o charakterze reprezentacyjnym. Do tej kategorii należy również zaliczyć zamki w Toruniu (s. 163–167)
i Gdańsku, mające uchwytne w źródłach, a w Toruniu również archeologicznie,
reprezentacyjne budowle na jednym z przedzamczy. Powodem ich budowy była
wysoka ranga tych siedzib – komturowie tych dwóch zamków zasiadali w radzie
wielkiego mistrza – lub ciasnota zamków wysokich umiejscowionych na wałach
mazowieckiego czy pomorskiego poprzednika17. Nie ma natomiast żadnego dowodu na to, że tego typu wolno stojące refektarze budowano na przedzamczach pozostałych zamków komturskich. Chyba żeby dołączyć do rozważań tak zwane domy
letnie – „sommerhus”, „großer Somerzale”, „Summergemach” – osobne budynki
na przedzamczach18, których istnienie S. Jóźwiak i J. Trupinda udokumentowali
w Malborku19 (po 1412 r.; s. 171), Królewcu20 (koniec XV w.; s. 174 n.) oraz Toruniu21 (1388 r., s. 171 n.), a także (por. s. 132 n., 172–177) w Bałdze (1417 r.), Sztumie (1417 r.), Rogóźnie-Zamku (lata 1425–1475), Pasłęku (1451 r.), Miłomłynie
(1453 r.), Bytowie (lata 1560 i 1561) czy Starej Kiszewie (1406 r.). Poza Bałgą, gdzie
rezydencjonalna część przedzamcza istniała już w XIII w., i Sztumem, tradycyjnym
w XIV w. miejscu wypoczynku wielkich mistrzów22, wszystkie te notatki odzwierciedlają pogrunwaldzki zwyczaj budowy prowizorycznych (bo nieuchwytnych archeologicznie) domów dla wielkich mistrzów, służących im w czasie podróży po
Prusach.
Wróćmy do refektarzy w obrębie klauzury pierwszego piętra zamków wysokich (s. 310–343). Głównym założeniem tej części pracy jest teza o braku kapitularzy w zamkach komturskich, a koronnym na to dowodem jest kapitularz malborski w północnym skrzydle Zamku Wysokiego w Malborku. W 2004 r. J. Trupinda
wydał pracę zbiorową o malborskim kapitularzu23, ale już w 2007 r. zmienił ze
S. Jóźwiakiem zdanie (s. 312, przyp. 249) i uważa, że sala ta – w zachodniej czę16
T. Torbus, Die Konventsburgen, s. 249–294. Cały rozdział jest poświęcony tym centrom, a ich
główną cechą charakterystyczną są właśnie reprezentacyjne przedzamcza.
17
Ibid., s. 58 n., 197 n.; idem, Zamki konwentualne, s. 52 n., 224 n.
18
Według nazewnictwa z epoki nie były to „letnie refektarze”, której to nazwy znaleźć w czasach
krzyżackich niepodobna; również nie występowała w kontekście Pałacu Wielkich Mistrzów. A używane okazjonalnie określenie „aula autumptalis” oznacza, jak piszą autorzy, przecież „salę jesienną”,
a nie „refektarz letni” (s. 148).
19
Według autorów można go lokalizować w północnym parchamie zamku wysokiego.
20
„Sommergemach” w północnym ciągu budynków przedzamcza wzmiankowany był w końcu
XV w.
21
W 1388 r. odnotowane jest miejsce wydania widymatu „in aula estiuali in suburbio castri
Thorun”; prawdopodobnie tożsame z wzmiankowanym wcześniej wolno stojącym gmachem z refektarzem czy domem komtura.
22
Por. Tomasz Torbus, Die Deutschordensburg von Stuhm (Sztum) im ehemaligen Ordensland
Preußen, [in:] Der frühe Schloßbau und seine mittelalterliche Vorstufen, hrsg. v. Hartmut Hofrichter, Georg Ulrich Grossmann (Forschungen zu Burgen und Schlössern, Bd. 3), München–Berlin
1997, s. 171–184.
23
Por. przyp. 3.
[739]
205
ści północnego skrzydła Zamku Wysokiego – była refektarzem. Świadczą o tym
według autorów źródłowe wzmianki z lat 1402, 1404, i 1407, rzeczywiście nazywające to pomieszczenie refektarzem (s. 314–316). A „dotychczasowy” refektarz
na drugim piętrze skrzydła południowego to dla autorów wymysł i dzieło C. Steinbrechta, który „opierając się na wykoncypowanych przez jego poprzedników teoretycznych założeniach układu przestrzennego krzyżackiego zamku wysokiego
(przy jednoczesnym niewłaściwym rozumieniu odczytów tekstów polskich lustracji nowożytnych), stworzył na drugim piętrze skrzydła południowego przestrzeń
refektarza” (s. 318).
Jeżeli nie boimy się diametralnych zmian w zastygłym obrazie architektury
krzyżackiej i potrafimy dopuścić myśl, że mylili się wszyscy nasi poprzednicy –
zgodnie z wizją nauki Henri Bergsona jako ciągłego powielania błędów – to teza
ta spontanicznie przekonuje. Rzeczywiście brakuje w omawianych źródłach pojęcia „kapitularz” i nie istniały tego typu sale w XIII w. w zamkach, takich jak:
Grudziądz, Toruń czy Bałga. Wydaje się również, że hypocausta – czyli systemy
ogrzewania zamków gorącym powietrzem – najczęściej były usytuowane pod refektarzami, ponieważ tam bracia w zimie spędzali dużo czasu24.
Stwierdzenie, że kapitularzy nie było, jest jednak zbyt niebezpiecznym uproszczeniem; a to z kilku powodów. Trudno się zgodzić z wizją południowego skrzydła wysokiego zamku jako wolnej kreacji C. Steinbrechta. Należy pamiętać, że
w skrzydle południowym Zamku Wysokiego Malborka występuje zdublowane
skrzydło główne, rozwiązanie architektoniczne, które nigdzie indziej w zamkach
krzyżackich nie występowało. Zdjęcia i rozrysy ścian tego zrujnowanego skrzydła
pochodzące z malborskiego rocznika odbudowy zamku z 1890 r. pokazują wyraźnie podział na dwie kondygnacje piętra głównego i strzępia sklepienne, które dawały podstawę do rekonstrukcji drugiego piętra z salami reprezentacyjnymi
zwieńczonymi sklepieniami krzyżowo-żebrowym25. Czyli zrekonstruowana tam
24
Nie znam pracy doktorskiej Barbary Pospiesznej o urządzeniach grzewczych w zamkach krzyżackich, tak więc nie mogę się przychylić lub sprzeciwić totalnej krytyce tej pracy pióra S. Jóźwiaka
i J. Trupindy (s. 262–264), którzy znali ją z maszynopisu (UMK Toruń).
25
Istnieje dosyć dużo zdjęć i przekrojów skrzydła pokazujących zachowane spływy sklepienne
drugiego piętra skrzydła przed jego rekonstrukcją, wskazujące na istniejące reprezentacyjne sale na
tym piętrze (m.in. rysunki inwentaryzacyjne C. Steinbrechta z 1890 r. w zbiorach Muzeum Zamkowego w Malborku, zob. ibid., Archiwum Działu Historii Zamku, sygn. MZM/DH/22; MZM/DH/149;
MZM/DH/150; MZM/DH/151; MZM/DH/152; MZM/DH/153; MZM/DH/154; MZM/DH/155;
MZM/DH/156; oraz fotografie ścian w: „Baujahrberichte zur Wiederherstellung Marienburgs in
Bildern”, Marienburg 1890 (maszynopis, poszyt), Abb. 14, 15, 26, 31; por. również: Kazimierz Pospieszny, Domus Malbork. Zamek krzyżacki w typie regularnym, Toruń 2014, il. 34 na s. 45; jest to
opracowanie graficzne autora na podstawie wyżej wymienionych rysunków C. Steinbrechta). Na temat metody odbudowy C. Steinbrechta krytycznie, ale bez nazwania skrzydła południowego błędem
rekonstrukcyjnym por. K. Pospieszny, Konrada Steinbrechta metoda restauracji, s. 259–281; idem,
Conrad Steinbrechts „Kreation” der Marienburg am Beispiel des Hochschlosses (1882–1901), Burgen
und Schlösser, Bd. 45: 2004, H. 3, s. 148–155.
206
[740]
siedmioprzęsłowa sala nie jest „kreacją” C. Steinbrechta; duże jest również prawdopodobieństwo, że był to refektarz.
Trudno się także zgodzić z twierdzeniem, że „generalnie była ona [sala jadalna, czyli refektarz – T.T.] zlokalizowana w jednym ze skrzydeł piętra Zamku Wysokiego, najczęściej w sąsiedztwie kaplicy (kościoła), czyli na piętrze północnego lub
południowego skrzydła” (s. 146). Klasztory benedyktyńskie i cysterskie – a trudno
odmówić cystersom wpływu na kształt zamków krzyżackich – umiejscawiały refektarze najczęściej w skrzydle najdalszym od kościoła, tak aby sacrum nie mieszało
się z profanum. Krzyżacy mieliby świadomie łamać tę regułę? Przecież komturskie
zamki krzyżackie od około 1300 r. są często budowane z dwiema dużymi reprezentacyjnymi salami (Golub, Gniew, Radzyń Chełmiński czy Świecie), z tego jedna
bliżej kościołów zamkowych, inne usytuowane dalej, w bliskości kuchni. Radzyń
Chełmiński jest tego najlepszym przykładem. Tak zwany kapitularz z wyrafinowanym sklepieniem gwiaździstym leży we wschodnim skrzydle i graniczy z kościołem, natomiast refektarz, oddzielony od miejsca kultu osobnym pomieszczeniem,
jest skomunikowany z kuchnią i ma charakter dużo mniej wyrafinowany architektonicznie. Można je nazwać, jak robią to lustracje w wiekach XVI i XVII, dwoma
„rymtarzami”. Nawet jeżeli ich funkcje nie były do końca zdefiniowane, to wbrew
S. Jóźwiakowi i J. Trupindzie nie były one fantasmagorią; nie sposób zaprzeczyć, że
istniały. Pierwsze z nich służyły częściej do spożywania posiłków i spędzania czasu
wolnego, a w drugich prawdopodobnie obradowali bracia konwentu.
Kolejna teoria autorów dotyczy istnienia gmachów dostojników na przedzamczach. „Udało się zanegować tezę [...], że przestrzeń [przedzamczy – T.T.] w zasadzie była przeznaczana dla obiektów o charakterze gospodarczym. Jednak takie
sugestie nie mogą dziwić, skoro były one formułowane w oderwaniu od źródeł
pisanych” (s. 438).
Nie jest to teoria nowa. O ich istnieniu literatura przedmiotu wzmiankuje od
dawna. W mojej pracy poświęcam im cały rozdział, w którym analizuję zespoły
rezydencjonalne dostojników zakonnych, głównie członków rady wielkiego mistrza – Bałgę, Malbork, Elbląg, Królewiec, Toruń i Gdańsk26. Domy komturów
znajdowały się, co autorzy odnotowują, również w Golubiu, Grudziądzu i Świeciu,
Rogóźnie-Zamku czy Brodnicy27 – odseparowane od zamku wysokiego (w parchamie lub na przedzamczu). Przytoczone źródła, poza niepewnym w interpretacji
Grudziądzem (s. 92, 129–131)28, pochodzą dopiero z XV w. i na to stulecie trzeba datować te budowle. Zbyt pochopne jest łączenie, moim zdaniem, informacji
o składowaniu 720 000 cegieł na zamku w Toruniu z powstaniem gmachu miesz-
26
T. Torbus, Die Konventsburgen, s. 249–294. Por. również: idem, Zamki konwentualne, s. 287–
–345.
27
Ale nie było to powszechne, nigdy np. nie powstały domy komturów w Radzyniu i w Ragnecie.
Mieszkanie komtura zostaje zniszczone w 1388 r. przez powódź Wisły. Moim zdaniem mieściło się ono w zachodnim skrzydle zamku wysokiego.
28
[741]
207
kalnego na przedzamczu. Chodzi tu raczej o zachowane częściowo wąskie, owalne
skrzydło północne zamku wysokiego, o formach ewidentnie z końca XIV w.
Jeżeli tym prowizorycznym – prawdopodobnie drewnianym na kamiennych
fundamentach – budynkom nie poświęcano dotąd dużo miejsca, to w związku
z ich niewielkim znaczeniem dla historii architektury krzyżackiej. Są wynikiem
procesu oddalania się elit od reszty zakonników w drugiej połowie XIV w. W XV w.
proces ów postępuje i owocuje osobnymi domami dla komturów domowych, innych braci czy nawet osób spoza konwentów, a zasłużonych dla Zakonu, co, jak
piszą autorzy, staje się „swoistą plagą” (s. 49). S. Jóźwiak i J. Trupinda dają pełny
obraz wzmianek źródłowych odnoszących się do tego typu budynków. Są to cenne
spostrzeżenia, bo świadczą o tym, że obiekty tego rodzaju były masowo budowane.
Ale w czasach budowy zamków ich wznoszenie jest nieprawdopodobne, nie tylko
z powodu struktury Zakonu, lecz także fortyfikacyjnego charakteru zamku; godziły bowiem w obronne funkcje międzymurza.
Jeszcze jeden aspekt wymaga komentarza. Wynik analizy źródeł dotyczących
piwnic dał asumpt autorom do stwierdzenia a priori, że „nie w każdym skrzydle regularnej zabudowy konwentu piwnice były wznoszone” (s. 257). Trudno się
z tym zgodzić. Z moich badań wynika, że większość skrzydeł domów konwentu
miała kondygnację piwniczną. Wyjątkami była powierzchnia bezpośrednio pod
przejazdem bramnym oraz te przypadki, gdzie przeciwwskazaniem były trudne
warunki terenowe, np. w północnych skrzydłach Rogóźna-Zamku czy Ragnety;
w tej ostatniej podpiwniczone były trzy skrzydła, a nie tylko dwa, jak piszą autorzy
(s. 258). Ciekawym spostrzeżeniem, znanym wcześniej, ale słusznie podkreślonym
przez autorów, jest źródłowe rozróżnienie na piwnicę konwentu i piwnicę komtura. Nota bene osłabia to celowość poszukiwań w Nieszawie alias Małej Nieszawce gmachu komtura poza domem głównym (s. 140–142), bo komturska piwnica
w zamku wysokim z pewnością znajdowała się pod jego własnymi pomieszczeniami mieszkalnymi w klauzurze.
Autorzy relacjonują dyfuzjonistyczne teorie o pochodzeniu krzyżackiego kasztelu – zamku o kwadratowym lub prostokątnym rzucie o czterech rozbudowanych
skrzydłach zgrupowanych wokół dziedzińca – słusznie krytykując tezy M. Kutznera czy K. Pospiesznego widzących prototyp w angielskich donżonach „sztolniowych”. Do wielu istniejących hipotez autorzy chyba niechcący dokładają własną
– walijską (s. 25). Wbrew powołaniu się na nich ani Armin Tuulse, ani Roland
Mönig (nie Möning!) nie porównują zamków krzyżackich z edwardiańskimi zamkami w Walii29. Co prawda zastosowałem to iunctim w 2001 r., nie poszukując
bynajmniej tożsamych warsztatów czy źródeł inspiracji, ale żeby zasygnalizować
29
Roland Mönig, Die Burgenprogramme Edwards I. in Wales. Wie man eine Eroberung sakralisiert, [in:] Herrschaftsbewusstsein und Herrschaftszeichen. Zur Rezeption staufischer Architekturformen in der Baupropaganda des 13. und 14. Jahrhunderts, hrsg. v. Kunibert Bering, Roland Mönig,
Essen 1988, s. 31–90 (S. Jóźwiak i J. Trupinda błędnie podają nazwisko jednego z redaktorów tego
tomu – Bering, nie Berin!); Armin Tuulse, Burgen des Abendlandes, Wien–München 1958.
208
[742]
ich podobieństwo w znaczeniu ikonografii politycznej – sieci państwowych zamków o podobnych do siebie regularnych rzutach na świeżo spacyfikowanym terenie, mających symbolizować dla ludności nowe władztwo i jego potęgę30. Stąd
użyty termin Einschüchterungsarchitektur (architektura strachu); kilka lat potem
jako architecture of fear użyty przez Ronniego Ellenbluma w odniesieniu do zamków krzyżowców w Ziemi Świętej31.
Kolejny podrozdział S. Jóźwiaka i J. Trupindy o symbolice zamków krzyżackich
sprowadza się do wypunktowania – słusznie uznanych za najmniej wiarygodne –
niektórych teorii ostatnich lat (o procesjach na gankach zamków czy o magicznym
znaczeniu liczby cztery). Autorzy słusznie konkludują, że „trudno [...] zaprzeczać,
iż krzyżackie zamki konwentualne w Prusach zawierały w swojej regularnej formie
i dekoracji także jakiś przekaz symboliczny [...]” (s. 38). Ale poziom ogólności tego
stwierdzenia uniemożliwia dalszą dyskusję.
Omówienie wpływu statutów zakonnych na strukturę przestrzenną zamków
komturskich w Prusach nie prowadzi do ważnych konkluzji. Od dawna wiadomo,
że z bardzo ogólnie sformułowanych w drugiej połowie XIII w. tekstów normatywnych nie można wyciągnąć wiążących wniosków na temat ukształtowania wnętrz
zamku krzyżackiego, gdyż „nie było w nich mowy o rozplanowaniu pomieszczeń
zamkowych” (s. 39). Są to adnotacje o charakterze administracyjno-porządkowym,
np. żeby na klepisku w kościele nie było gnoju32, ale nie ma wskazań, gdzie ten kościół w obrębie zamku-klasztoru miałby się znajdować. Ważniejsze w kontekście
tematu pracy są uzupełnienia statutów z pierwszej połowy XV w., bo nawet jeśli
ograniczały się do spraw codziennych (np. w 1420 r. zakazu gry na pieniądze, m.in.
w kości, w refektarzach albo nakazu właścicielom psów, żeby te nie wałęsały się
po gankach – s. 41, 46), to analiza tekstu daje jednak pośrednie cenne wskazówki,
np. na temat istnienia infirmerii zakonnych w obrębie klauzur domów głównych
(s. 41 n.). Stąd też pośrednio wnioskujemy, że komturowie mieli swoje siedziby
poza domem konwentu (s. 43–46). Ciekawe, ale niewnoszące nowych elementów
do wiedzy o topografii zamków są dłuższe rozważania na temat liczebności konwentów krzyżackich (s. 52–64). Dowiadujemy się z nich np., że w Prusach było
łącznie 500 braci-rycerzy, sariantów i księży zakonnych..., ale – jak często w tej
pracy – dane te dotyczą rzeczywistości pogrunwaldzkiej, tu z około roku 1440.
Autorzy piszą o anachronicznym użyciu w dotychczasowych pracach rozmaitych pojęć, np. malborskiego Średniego i Wysokiego Zamku (s. 66). Oczywiście
mają rację, zwracając uwagę na użycie w dokumentach z epoki określeń „preurbio”
czy „suburbio secundo” i brak cytowanych wyżej nazw. Ale ogólnie wiadomo, że
są to pojęcia nowożytne, których tradycyjnie używamy. Równie dobrze można
30
Tomasz Torbus, Die preußischen Deutschordensburgen. Anmerkungen zu ausgewählten Forschungsthemen, [in:] Burgen kirchlicher Bauherren, bearb. v. Thomas Biller (Forschungen zu Burgen
und Schlössern, Bd. 6), München–Berlin 2001, s. 17–28.
31
R. Ellenblum, op.cit.
32
„[...] miste an deme estriche” (Die Statuten des Deutschen Ordens nach den ältesten Handschriften, hrsg. v. Max Perlbach, Halle an der Saale 1890, s. 72).
[743]
209
by się oburzać, że w źródłach jagiellońskich nie ma „zamku wawelskiego”, a kroniki nie nazywają wielkiej wojny z Zakonem trzynastoletnią. Badacze krytykują
również błędne stosowanie słowa „krużganek” (s. 23: „ganek [...] – jak sądzono
w dotychczasowej literaturze – obiegający dziedziniec dookoła”). Czasami przecież krużganki w architekturze klasztornej lub zamkowej miały tylko trzy strony
(patrz wspomniany Wawel) i też są nazywane krużgankami. Nie ma sensu zarzucać poprzednikom, że nie wiedzieli, iż ganki nie były na krzyż. Jak mogłoby być
inaczej, jeżeli w rogu kwadratu zamkowego mamy wolno stojący stołp (Radzyń
Chełmiński; s. 290)? Ale też nie jest prawdą, że tylko w Malborku był to pełny
krużganek przy wszystkich skrzydłach i dlatego nazywano go „ambitus” (ale nigdy
„claustrum”) czy „cruzegange”, inaczej niż „ganc” w innych zamkach (s. 284–286).
Tak było najprawdopodobniej w wielu innych zamkach, np. we wspomnianym
Człuchowie (s. 293) czy nawet tam, gdzie jak w Brodnicy, wymagało to zbudowania technicznie wyrafinowanego ganku-łącznika na zewnętrznej ścianie stołpu.
Równie niezrozumiały jest kilkakrotnie wzmiankowany monit, że badacze pisali o „bergfriedach” zamków, mimo że taki termin nie pojawia się w źródłach
(s. 425). Otóż chodzi tu o określenie ważne dla historii architektury, odnoszące
się do tak zwanej wieży ostatniej obrony (nota bene krańcowo rzadko do takiej
obrony wykorzystywanej). Te budowane w niemieckojęzycznych krajach wieże
jako niemieszkalne różniły się znacznie od francuskich donżonów czy angielskich
keeps – nikt jednak nie twierdzi, że pojęcie to występuje w źródłach, które najczęściej mówią o „grosser Turm” (patrz Gdańsk; s. 433). Dyskutować by można,
czy nie trafniejszy w polskim piśmiennictwie jest „stołp”, aczkolwiek użycie nazwy
„bergfried” w opisach zamków krzyżackich stało się w ostatnich latach dość powszechne. Na marginesie dyskusyjne jest natomiast używanie nazwy Brandenburg
na dzisiejsze Uszakowo pod Królewcem – jest przecież polska nazwa Pokarmin,
a od historycznych nazw autorzy przecież nie stronią (patrz Wystruć w odniesieniu do Insterburga czy Czernjachowska). Autor tej recenzji używa historycznych
polskich nazw, a jeśli ich nie ma, preferuje dzisiejsze nazwy rosyjskie czy litewskie,
bo tego wymaga poprawność polityczna (ad reversum nie chcielibyśmy czytać rosyjskiej książki o Śląsku, gdzie wszystkie nazwy są po niemiecku). Ale to nie krytyka, tylko kwestia umowy o stosowaniu nazw miejscowych, gdy w polskim języku
brakuje nazw historycznych.
Autorzy odnajdują ważne wskazówki źródłowe na temat infirmerii (s. 41–43,
185–202). Ale polemiki wymaga wynikająca z ich badań konkluzja, „że przynajmniej od końca XIV w. (z tego czasu są dostępne źródła pisane) zapewne wszystkie
infirmerie zamków komturskich [...] były zlokalizowane w obrębie przedzamczy”
(s. 202). W wypadku Elbląga, Królewca czy Pokarmina źródła wskazują, że leżały
w obrębie klauzury zamków wysokich. W tym ostatnim zamku autorzy tworzą
błędne koło argumentowania, w którym lokalizacja infirmerii na przedzamczu ma
sens, jeżeli akceptujemy ich teorię nazewnictwa świątyń w obrębie zamków, a argumentem przemawiającym za nią jest stwierdzenie, że wzmiankowana infirmeria
210
[744]
w 1448 r. z pewnością znajdowała się na przedzamczu (s. 181–182, 200). Źródło
dotyczące Radzynia Chełmińskiego z roku 1408 (s. 200 n.) potwierdza wręcz istnienie infirmerii w konwencie. Dwie dekady później bracia postulowali jej budowę, być może uległa ona dewastacji w czasie oblężenia w 1410 r. i chciano ją odbudować. Od dziesiątków lat badacze próbują umiejscowić infirmerie w programie
przestrzennym zamków. Jedną z takich prób, K. Pospiesznego autorzy krytykują
(s. 187) bez próby argumentowania. K. Pospieszny widzi infirmerie w tajemniczych tak zwanych „pomieszczeniach pośrednich”, które sąsiadowały z kościołami
zamkowymi i do połowy XIV w. istniały w tych wszystkich konwentach, które
potrafimy rekonstruować. Mimo że położone często nad bramami nie były one pomieszczeniami obronnymi. Nawet jeżeli teoria ta ma cechy spekulacji, to należy ją
przedstawić i odnieść się do niej. Problem lokalizacji infirmerii w zamkach wysokich, gdzie moim zdaniem w XIII i XIV w. należy ich szukać, jest nadal aktualny.
Badacze zajmują się szeroko pomieszczeniami sakralnymi w zamkach, zarówno na przedzamczach (s. 177–185), jak i na zamkach wysokich (s. 294–309).
W źródłach świątynię miano by do połowy XIV w. nazywać „capella”, potem zaś
„ecclesia” czy „kirche”; a „kaplicami” – poza Malborkiem – pozostają dla autorów
obiekty na przedzamczach (s. 177). Teoria ta nie wytrzymuje krytyki. Już Piotr
z Dusburga przed 1350 r. używa pojęć wymiennie, co przyznają sami autorzy
(s. 295), a w Królewcu w 1444 r. kaplica na przedzamczu jest nazywana „ecclesia” (s. 182 n.). Koronnym argumentem S. Jóźwiaka i J. Trupindy dowodzącym,
że w wypadku Pokarmina chodzi o kaplicę na przedzamczu, jest określenie jej
w źródłach jako „cappelle” (s. 181). Jeżeli uznamy, że pojęcia te stosowano dowolnie, to równie dobrze wzmiankowana świątynia mogła się mieścić w domu
konwentu... obok wzmiankowanej również wtedy infirmerii.
Reasumując, drobiazgowo zebrany przez S. Jóźwiaka i J. Trupindę zbiór informacji źródłowych daje ogromną liczbę ważnych obserwacji, ale zbyt szybko
autorzy na ich podstawie ferują wyroki. Podstawowym problemem, który powinien skłaniać do większej ostrożności w czasie wysuwania generalizujących osądów, jest rzutowanie opinii o kilku zamkach – nazwałbym je ponadregionalnymi
siedzibami zakonnymi – na inne oraz implikowanie, że źródła z końca XIV i –
w większości – z XV w. są odzwierciedleniem programów przestrzennych zamków
częstokroć sto lat starszych. Inna była sytuacja w siedzibach wielkich mistrzów
i dostojników zakonnych (Malbork, Elbląg, Królewiec) oraz ponadregionalnych
centrów (Toruń, Bałga, Gdańsk)33, a inna w „normalnych konwentach”, gdzie do
połowy XIV w. komturowie mieszkali w obrębie klauzury, gdzie też mieściły się
infirmerie. Natomiast źródła, na które powołują się S. Jóźwiak i J. Trupinda, opisują układ przestrzenny zamków w innej już rzeczywistości historycznej – w trakcie
33
Komturzy gdański i toruński byli członkami rady wielkiego mistrza. W Bałdze rezydował
w XIII w. tak zwany wójt Natangii. Zamek w Toruniu został zbudowany na wałach mazowieckiego
grodu, co owocowało permanentnym brakiem miejsca w zamku wysokim; również zamek w Gdańsku został postawiony na wałach grodu Samborów.
[745]
211
procesów emancypacji elit zakonnych charakterystycznych dla ostatniej ćwierci
XIV w., a następnie w stanie permanentnej dekadencji po bitwie pod Grunwaldem. Może cała ta krytyka byłaby niepotrzebna, gdyby S. Joźwiak i J. Trupinda bez
deprecjonowania dotychczasowych osiągnięć nauki zatytułowali książkę „źródła
pisane a topografia zamków krzyżackich w XV w.”?
Autorzy zastrzegają, że „[źródła pisane – T.T.] są znacznie bardziej interesujące
[od dowodów materialnych – T.T.], gdyż wymownie i zgodnie z ówczesną rzeczywistością prezentują wyobrażenia na ten [układu przestrzennego – T.T.] temat”
(s. 51). Z pewnością dotarli oni do wielu bezcennych źródeł – przykładowo ważne
są obserwacje o drewnianym gdanisku w Ragnecie (s. 385) czy o przechowywaniu
broni w kościołach zamkowych (s. 414). Ale także poprzednicy wykorzystywali
źródła pisane. Jak wiadomo, najważniejsze kroniki, dokumenty i księgi rachunkowe zostały w swej ogromnej większości wydane drukiem przed 1900 r.34, nie jest
więc prawdą, że tylko nieliczne były dostępne C. Steinbrechtowi, B. Schmidowi
czy K.H. Clasenowi w formie publikowanej (s. 436). Z kilkoma tylko wyjątkami
źródła pisane dotyczące samych zamków pojawiają się albo dopiero pod koniec
XIV w. (rachunki budowlane), albo dopiero w XV w. (lustracje budowli czy opisy
szkód wojennych) – dopiero z nich można dokładniej wnioskować na temat funkcji konkretnych pomieszczeń. To nie jest tak, że cała dotychczasowa nauka niemiecka i polska lekceważyła sobie źródła pisane – a taki jest ton książki S. Jóźwiaka
i J. Trupindy. Problemem pozostaje ich znikoma wartość dla rekonstrukcji zamków z około 1300 r. Autorzy dotarli również do rękopiśmiennych źródeł na temat Zakonu35 i przeanalizowali je, co jest dużym osiągnięciem. Ale nawet z punktu
widzenia omawianej publikacji te niepublikowane dokumenty tylko w niewielkim
stopniu uściślają czy wzbogacają naszą wiedzę o zamkach.
Do rekonstrukcji przestrzeni zamków krzyżackich niewiele wnoszą zastosowane przez S. Jóźwiaka i J. Trupindę badania etymologiczne, próbujące przyporządkować pojęcia ze źródeł konkretnym częściom zamku, jak skrzydło, piętro czy
poszczególne pomieszczenia. Szczególnie, że – jak piszą sami autorzy (s. 148) – nazwy niemieckie czy łacińskie typu „domus”, „castrum” czy „hus” były powszechnie
34
Codex diplomaticus Prussicus. Urkunden-Sammlung zur älteren Geschichte Preussens aus dem
Königlich Geheimen Archiv zu Königsberg nebst Regesten, hrsg. v. Johannes Voigt, Bd. 1–6, Königsberg 1836–1861 (przedruk: Osnabrück 1965); Scriptores rerum Prussicarum. Die Geschichtsquellen
der preussischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordensherrschaft, hrsg. v. Theodor Hirsch, Max
Töppen, Ernst Strehlke, Bd. 1–5, Leipzig 1861–1874 (przedruk: Frankfurt am Main 1968); Preußisches Urkundenbuch, Bd. 1, H. 1, hrsg. v. Rudolf Philippi, Königsberg 1882 (przedruk: Aalen 1961);
Die Statuten des Deutschen Ordens (przedruk: Hildesheim 1975); Das Marienburger Tresslerbuch der
Jahre 1399–1409, hrsg. v. Erich Joachim, Königsberg 1896 (przedruk: Bremerhaven-Mitte 1973).
W XX w. wydano np. Das Ausgabebuch des Marienburger Hauskomturs für die Jahre 1410–1420, hrsg.
v. Walther Ziesemer, Königsberg 1911; Das Große Ämterbuch des Deutschen Ordens, hrsg. v. idem,
Danzig 1921 (reprint: Wiesbaden [1968]) oraz szereg kolejnych tomów Preußisches Urkundenbuch.
35
„Undatierte Stücke” i „Ordensfolianten” z Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, „listy i dokumenty” z Archiwum Państwowego w Gdańsku oraz „Urkunden”
z Deutschordens-Zentralarchiv w Wiedniu.
212
[746]
stosowane wymiennie. Dobrym przykładem na niedokładność przekazów źródłowych jest zamek w Ostródzie, gdzie odnotowano pomieszczenie komtura („komthurs kamer”) na przedzamczu („in suburbio castri Osterode”, s. 143 n.), mimo że
zamek przedzamcza nigdy nie miał. Na określenie tej samej sali używano różnych
nazw – dla Wielkiego Refektarza w Malborku odnotowano ich 11 (s. 157): „des
meisters rempther”, „meisters grosse remper”, „grosse rempter”, „refectorium”,
„quodam refectorium sive sala”, „efectorium magnum”, „efectorium maius”, „aius
estuarium”, „magna sala”, „stuba maior” czy „stuba magna”. I znów: zebranie ogromu materiałów źródłowych jest wielką zasługą S. Jóźwiaka i J. Trupindy, ale bez
współpracy z archeologami, historykami architektury, archiwistami czy językoznawcami (a nawet wbrew nim) wnioski z nich wypływające są mocno niepełne.
Tak więc postulowana interdyscyplinarność książki pozostawia niedosyt.
Zajmując się wnętrzami zamków, autorzy nolens volens zapuszczają się na obszar
historii sztuki, która wydaje się im obca. Zamki krzyżackie są jedynie obiektami
w tle analizowanych źródeł; nie są one, co dla historii sztuki od XIX w. oczywiste, osobnym źródłem badań naukowych. Zaświadczają o tym omawiane powyżej
błędy rzeczowe (nie można pisać o podobieństwie gdanisk w Kowalewie Pomorskim i Radzyniu Chełmińskim; s. 391), niefachowe określenia z dziedziny historii
architektury („piękne sklepienie”, s. 319; „bastion” zamiast baszty z XV w., s. 237;
„wykusz w parchamie”, a nie w murze parchamu, s. 391; „pierwsza kondygnacja” to
nie pierwsze piętro, s. 309) czy ewidentne błędy w datowaniu (dotyczące np. Bałgi,
której trzynastowieczny rodowód jest dla każdego historyka architektury w związku z określoną techniką murarską, wątkiem czy wielkością cegieł oczywisty,
s. 198–200), co w połączeniu z nieuzasadnioną krytyką C. Steinbrechta owocuje
fałszywymi teoriami o bałgijskich budynkach komtura i infirmerii postawionych
„gdzieś po 1309 r.”
Uprawniona jest oczywiście koncentracja na jednej metodzie naukowej – tutaj
na analizie źródeł pisanych – natomiast warto by może pamiętać o tym, że historia
sztuki wytworzyła instrumentarium służące do badania i opisu dzieł architektury, w tym zamków36. Obok tradycyjnej analizy formalnej i porównawczej jest to
analiza programów pomieszczeń z uwzględnianiem ich ceremoniału, ikonografia
polityczna czy inne mniej lub bardziej szczegółowe metody studiów wizualnych
służące na bazie dowodów materialnych oraz z wykorzystaniem źródeł pisanych
w budowie syntez.
Autorzy dezawuują nawet autopsję obiektów – „wnioskowanie oparte na mniej
lub bardziej udanym porównaniu detali architektonicznych zachowanych do dziś
– najczęściej w stanie szczątkowym – obiektów” (s. 51). Należy zauważyć, że z 41
zamków konwentualnych jedynie w przypadku pięciu (w tym efemeryd, takich
36
Warto wspomnieć programowy artykuł: Mieczysław Zlat, Zamek średniowieczny jako problem historii sztuki, [w:] Początki zamków w Polsce, red. Małgorzata Niemczyk (Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, [nr] 12; Studia i Materiały,
[nr] 6), Wrocław 1978, s. 97–112.
[747]
213
jak Zantyr czy Wieldządz) nie wiemy zupełnie, jak one wyglądały37. Do analizy
architektonicznej pozostałych obiektów – rozebranych po 1772 r. czy zniszczonych
w ostatnim stuleciu – wystarczający materiał dają nowożytne lustracje polskie czy
materiały pruskich służb konserwatorskich. Szczęśliwie Malbork, Świecie, Golub,
Gniew, Papowo Biskupie, Ostródę, Barciany, Ryn, Wystruć, Ragnetę czy Tapiawę
można przecież badać i dziś, i nie są to szczątkowo zachowane obiekty.
Nie wolno antagonizować historii, archeologii i historii sztuki. Dobre prace
historyków sztuki nie mogą się obyć bez rzetelnej kwerendy źródeł, bez umiejętności ich interpretacji i ich krytyki. Niestety są takie prace, w których ideowe
i symboliczne – mocno wydumane – oblicze architektury mija się z ich techniczną
czy funkcjonalną analizą. Inny jednostronny i technokratyczny obraz architektury naświetlają często architekci zajmujący się w kręgach politechnicznych historią
architektury38. I wreszcie: historycy potrafią napisać grube dzieła li tylko na podstawie źródeł pisanych, a ich znajomość samych obiektów – ich statyki, układów
poszczególnych elementów architektury, ceremoniału, wreszcie formy i znaczenia
dekoracji – jest tak słaba, że odnosi się czasem wrażenie, iż nie mieli dość czasu,
żeby popatrzeć i poznać tę architekturę z autopsji. Unaocznia to sposób wyboru
fotografii, które są immanentną częścią każdej pracy z historii sztuki – u historyków albo ich w ogóle nie ma, albo odgrywają one rolę, eufemistycznie nazywając,
„przecinka” w tekście. Wracając do S. Jóźwiaka i J. Trupindy. Jaki ładunek treści
niosą w omawianej pracy 32 publikowane zdjęcia? Czy większa staje się nasza wiedza i zrozumienie tego, co czytamy przez obejrzenie ciemnej sylwetki na jaśniejszym tle podpisanej „Nidzica” (il. 19)? Nie każda praca historyczna potrzebuje
ilustracji, ale praca o układach przestrzennych jak najbardziej. I jest to bolesny
mankament recenzowanej książki.
Zapowiadana rewolucja – nowe odczytanie programów pomieszczeń zamkowych – którą zwiastuje dramatyczna okładka z piorunami uderzającymi w wieże radzyńskiego zamku, okazuje się burzą w szklance wody39. A dezawuowanie dokonań
poprzedników w wypadku albo nieważnych, albo już wypowiedzianych czy wreszcie
mocno polemicznych zmian stanu wiedzy na temat architektury Zakonu jest niepotrzebne. Wręcz szkodliwe jest uznanie, że cała dotychczasowa literatura z historii
sztuki była powtarzaniem błędów „pasjonatów” i „lokalnych badaczy”. Tak więc na
przykład archeologia oraz historia sztuki – z całą jej co najmniej 500-letnią tradycją
37
Przywołana liczba pochodzi z mojej pracy (T. Torbus, Die Konventsburgen; idem, Zamki konwentualne). Obok trwałych konwentów obejmuje również zamki, które krótko pełniły tę funkcję,
albo – z rożnych powodów można tak przypuszczać – do niej jedynie aspirowały.
38
Por. słuszne krytyczne uwagi dla tej perspektywy badawczej: Leszek Kajzer, Czy historycy
architektury powinni badać zamki? Uwagi na marginesie pracy Piotra A. Zaniewskiego „Zamki Kazimierza Wielkiego”, KHKM, R. 61: 2013, nr 4, s. 627–643. Por. Piotr A. Zaniewski, Zamki Kazimierza
Wielkiego, Szczecin–Kraków 2012. Recenzja L. Kajzera nie generalizuje, wymieniając kręgi Warszawskiej (Robert Kunkel, Maria Brykowska i inni) czy Wrocławskiej Politechniki (Bohdan Guerquin,
Jerzy Rozpędowski i inni) oraz dawne środowisko PKZ-owskie (Antoni Kąsinowski) jako przykłady
rzetelnych badań architektonicznych nad dawną architekturą.
39
Unaocznia to ostatni akapit książki, gdzie zebrano znane od dawna fakty (s. 440).
214
[748]
i 200-letnią metodologią – potrafiła według dwóch historyków stworzyć na temat
topografii i układu zamku elbląskiego jedynie „pozbawione przekonywujących dowodów, ogólne dywagacje” (s. 90). Symptomatyczne jest pisanie, że K. Pospieszny,
„wnioskując wyłącznie z analizy detali architektonicznych”, wysunął tezę – o pierwszym refektarzu w Malborku – na którą „brak [...] jakichkolwiek dowodów” (s. 269).
Nie wnikając w wiarygodność ustaleń K. Pospiesznego, oznacza to, że autorzy książki głęboko wierzą, że jedynie źródło pisane jest dowodem; wyniki badań historyków
sztuki czy archeologów nie są ich zdaniem wiarygodne.
Podobnie z archeologią: autorzy nie wzmiankują przykładowo podstawowych
badań Tadeusza Nawrolskiego czy Antoniego Pawłowskiego w Elblągu czy Dzierzgoniu40. Nieznane są im badania na zamku w Kłajpedzie Vladasa Žulkusa, stąd
piszą (s. 106, 139) o niezmiernie ubogiej wiedzy na temat tego zamku41. W opisie
Starogrodu Chełmińskiego, który w następnych latach trzeba koniecznie zbadać,
piszą, że „żadnej pomocy w rozstrzygnięciu zaprezentowanych tu problemów [np.
ewentualnej lokalizacji domu komturów na przedzamczu – T.T.] nie można się
spodziewać [...] z ewentualnych badań archeologicznych” (s. 138). Skąd to niczym
nieuzasadnione przekonanie?
Praca S. Jóźwiaka i J. Trupindy na podstawie źródeł pisanych odtwarza rzeczywistość konwentów w przeważającej mierze dotyczącą XV w. – z dywersyfikacją
pomieszczeń mieszkalnych, które tworzyli sobie komturzy, komturzy domowi czy
wręcz poszczególni bracia, często poza konwentami. Na tym polega jej ogromny
walor naukowy, zminimalizowany przez niepotrzebny atak na przedstawicieli innych nauk, których badaniami powinni przecież się posłużyć autorzy omawianej
książki. Próbowali oni rekonstruować zamki krzyżackie, tak jak zostały one zaprojektowane i w jaki sposób chciano je użytkować – czyli poza późną fazą Malborka
i Ragnetą opisywali erę de facto pozbawioną źródeł pisanych. Zarówno badania
architektury, jak i analiza źródeł pisanych jako drogi dochodzenia do wiedzy są
dopuszczalne, obie izolowane brną w ślepy zaułek.
40
Antoni Jan Pawłowski, Zamek w Dzierzgoniu odsłania swe tajemnice. Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych w latach 1998–2003, [in:] XIV Sesja Pomorzoznawcza, t. 2: Od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. Mirosław Fudziski, Henryk Paner, Gdańsk 2005,
s. 207–229; idem, Próba rekonstrukcji zamku w Dzierzgoniu, [in:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, [t.] 2, red. Kazimierz Grawski, Włocławek–Brodnica 2007, s. 209–236; Tadeusz Nawrolski, Zamek elbląski w świetle nowych badań archeologicznych, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki
(dalej cyt. KAU), t. 31: 1986, z. 1, s. 91–107; idem, Elbląg w XIII–XVIII wieku. Kultura materialna
w wykopaliskach archeologicznych. Przewodnik po wystawie, Elbląg 1987; idem, Zamek czy bastion.
Odpowiedź na polemikę R. Massalskiego, KAU, t. 33: 1988, z. 2, s. 195–198.
41
Vladas Žulkus, Wieże na terenie zamku krzyżackiego w Kłajpedzie, [in:] Studia z historii architektury i historii kultury materialnej, red. Jerzy Olczak, Alina Sosnowska (Archaeologia Historica
Polona, t. 12), Toruń 2002, s. 91–106; idem, Die Stadtbefestigungen von Klaipėda (Memel), [in:] Lübekker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum 7. Die Befestigungen, hrsg. v. Manfred Gläser,
Lübeck 2010, s. 653–666; idem, Entwicklungslinien der Stadt Memel von der Gründung bis zur Mitte
des 17. Jahrhunderts, [in:] Memel als Brücke zu den baltischen Ländern. Kulturgeschichte Klaipėdas
vom Mittelalter bis ins 20. Jahrhundert, hrsg. v. Bernhart Jähnig (Tagungsberichte der Historischen
Kommission für ostund westpreußische Landesforschung, [Bd.] 26), Osnabrück 2011, s. 13–34.
[749]
215
Na koniec kilka uwag ogólnych. Praca historyków powinna konsolidować
dziedziny pokrewne o bezcennym doświadczeniu. Dobra współpraca jest możliwa, ale pod warunkiem włożenia wysiłku w zrozumienie argumentacji przedstawicieli różnych, wyspecjalizowanych nauk. Warto uznać i docenić trud wielu
pokoleń archeologów, archiwistów, architektów, historyków, historyków sztuki
oraz konserwatorów, obnażając i eliminując przede wszystkim balast ideologiczny
i nacjonalistyczny. Nikt z nas nie zaczyna swoich prac od zera, a solidny stan badań
jest fundamentem dyskusji. Ustalenia kolegów trzeba traktować krytycznie, ale też
rzetelnie i z szacunkiem. Mam nadzieję, że ta recenzja zostanie zrozumiana jako
przypomnienie wagi współpracy przedstawicieli pokrewnych dziedzin badawczych, w tym historyków, historyków sztuki i archeologów42.
42
Za pochylenie się nad tą pracą i uwagi jestem wdzięczny mojej żonie.
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 4
LXXIX
—
ROK
2014
http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2014.22
SPRAWOZDANIE
ZE ZJAZDU MIĘDZYNARODOWEJ KOMISJI HISTORYCZNEJ
DO BADAŃ NAD ZAKONEM NIEMIECKIM W TALLINNIE
W dniach 26–28 IX 2014 r. w Tallinnie odbył się kolejny zjazd członków Międzynarodowej Komisji Historycznej do Badań nad Zakonem Niemieckim (Internationale Historische Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens) oraz
zaproszonych na konferencję gości. Organizatorem zjazdu, obok Komisji, był
Instytut Historii Uniwersytetu Tallińskiego (Tallinna Ülikooli Ajaloo Instituut)
z Archiwum Miejskim w Tallinnie (Tallinna Linnaarhiiv). Właśnie w siedzibie archiwum znajdującej się w obrębie średniowiecznego miasta Rewla odbywały się
dwudniowe obrady. Tematem przewodnim konferencji były zagadnienia życia codziennego w domach zakonu niemieckiego (Das Leben im Ordenshaus), jednak
punkt ciężkości został położony na późne średniowiecze, a w znacznie mniejszym
stopniu uwzględniono epokę wczesnonowożytną. Łącznie zostało zaprezentowanych 11 referatów. Spośród nich sześć dotyczyło domów zakonnych w strefie bałtyckiej – położonych w Prusach bądź w Inflantach.
W sesji przedpołudniowej pierwszego dnia obrad po otwarciu konferencji
przez Udo Arnolda, przewodniczącego Międzynarodowej Komisji Historycznej,
Erkiego Russowa, dyrektora Instytutu Historii, oraz Leę Kõiv, dyrektora Archiwum Miejskiego, jako pierwsza referat zaprezentowała Anette Löffler (Frankfurt
a.Main), przedstawiając problematykę liturgii w zakonie niemieckim (Die Rolle
der Liturgie im Leben der Ordensbrüder: Norm und Realität). Spośród trzech wyodrębnionych kręgów funkcjonowania liturgii zakonnej – kapituł katedralnych,
kościołów parafialnych i domów (konwentów) zakonnych – skoncentrowała się na
tych ostatnich. Dokonała systematyki źródeł, zarówno normatywnych, jak i tych
pozwalających na analizę faktycznego stanu życia liturgicznego w konwentach.
Zaprezentowała normy dotyczące liturgii mszalnej i brewiarzowej, a także specyficznych dla Zakonu form liturgicznych, jakimi był rytuał przyjęcia nowych członków oraz oficjum maryjne. Niemiecka badaczka podjęła też problem liturgii związanej z szafowaniem sakramentów: chrztu, namaszczenia, spowiedzi i eucharystii.
Nie pominęła liturgicznych elementów w ramach posiedzeń kapitulnych, poświęcając także uwagę liturgicznej organizacji kultu relikwii oraz związanym z nim
procesjom. Uwzględniła wreszcie liturgiczny wymiar memorii zmarłych członków
zakonu. Większość prezentacji A. Löffler miała charakter poglądowego wykładu,
który porządkował i systematyzował zagadnienia liturgiczne w kręgu zakonu niemieckiego. W mniejszym stopniu referat dotykał szczegółowych problemów. Do
jednego z najważniejszych referentka nawiązała w końcowej części wystąpienia,
218
Kronika naukowa
[752]
w której wyraziła swoją akceptację dla poglądu Christofera Herrmanna negującego znaczenie liturgii i potrzeb liturgicznych jako decydującego determinanta
kształtu architektonicznego domów/zamków konwentualnych Zakonu (wbrew
starszym opiniom Mariana Arszyńskiego przychylającego się ku odwrotnej tezie).
W interesującej dyskusji po referacie padły m.in. pytania dotyczące stopnia zróżnicowania zwyczajów liturgicznych w poszczególnych baliwatach zakonnych.
Drugim referatem dotyczącym strefy bałtyckiej było wystąpienie Sławomira
Jóźwiaka (Toruń), który zaprezentował wyniki badań prowadzonych od kilku lat
z Januszem Trupindą (Gdańsk) nad funkcjonowaniem domu głównego zakonu
niemieckiego w Malborku w XIV i w pierwszej połowie XV w. (Organisation des
Lebens in Marienburg nach schriftlichen Quellen) (niedawno opublikowane po polsku w obszernej monografii1). W pierwszej części wystąpienia toruński uczony
przedstawił kwestie terminologiczne związane z zakresem znaczeniowym terminów stosowanych w średniowieczu do opisu układu przestrzennego w malborskim
kompleksie zamkowym (m.in. „hus”, „stuba”, „gemach”, „sal”, „vorburg”). Podkreślił, że błędne w wielu przypadkach dotychczasowe rozumienie znaczenia owych
określeń wynikało ze zbyt bezkrytycznego stosunku badaczy do dawnych tez niemieckich przedstawicieli kastellologii pruskiej – Bernharda Schmida, a zwłaszcza
Conrada Steinbrechta. Jednym z głównych ustaleń obu polskich historyków było
to dotyczące domniemanego kapitularza – ich zdaniem takie pomieszczenie nigdy
na zamku konwentualnym nie funkcjonowało. W dalszej części referatu S. Jóźwiak
podjął problematykę chronologii rozbudowy malborskiego kompleksu, w tym
głównie obecnego tzw. Zamku Średniego, wskazując, że na podstawie źródeł pisanych początek prac budowalnych na tym obszarze można datować dopiero na
przełom lat dwudziestych i trzydziestych XIV w. i kolejną dekadę. Związane to było
z ukonstytuowaniem się przy konwencie malborskim siedziby wielkich mistrzów
Zakonu. Jednocześnie toruński historyk wyraził opinię, że przybycie mistrza
w 1309 r. akurat do Malborka miało charakter zupełnie przypadkowy, ponieważ
żadnych prac budowalnych mających na celu ewentualne przygotowanie ówczesnego domu konwentualnego malborskiego na przyjęcie otoczenia głowy Zakonu
przed tą datą nie podjęto. O ile chronologia prac budowlanych w zachodniej części
tzw. pałacu wielkich mistrzów została przesunięta – w stosunku do dawniejszych
opinii – na lata siedemdziesiąte XIV w., o tyle referent podkreślił zgodność starszych przypuszczeń z wynikami swoich badań dotyczących umiejscowienia pomieszczeń „prywatnych” wielkich mistrzów w północno-wschodniej części tzw.
pałacu. Prezentując analizy dotyczące wybranych pomieszczeń lub większych części domu konwentualnego i zabudowań pierwszego przedzamcza (to jest obecnego tzw. Zamku Wysokiego i Średniego), S. Jóźwiak wyraził opinię, że w ciągu
XIV stulecia malborski kompleks zamkowy mimo rozbudowy w coraz mniejszym
stopniu był w stanie zaspokoić rosnące potrzeby lokalowe braci zakonnych i go1
Sławomir Jówiak, Janusz Trupinda, Organizacja życia na zamku krzyżackim w Malborku
w czasach wielkich mistrzów (1309–1457), Malbork 2007 (wyd. 2: Malbork 2011).
[753]
Kronika naukowa
219
ści. W referacie zostały także omówione zagadnienia funkcjonowania urzędów
konwentualnych. Zwrócono również uwagę na kwestie dotyczące duchownych
członków domu zakonnego. W tym kontekście S. Jóźwiak zdecydowanie wystąpił przeciwko tezom Rainera Zachariasa i Kazimierza Pospiesznego zakładającym
pełnienie przez kościół w domu konwentualnym (tj. na obecnym tzw. Zamku Wysokim) funkcji miejsca pielgrzymkowego. Podczas ożywionej dyskusji wywołanej
referatem toruńskiego uczonego Udo Arnold po raz kolejny przedstawił publicznie swoją opinię, zgodnie z którą osiedlenie się wielkiego mistrza Zakonu w Malborku w 1309 r. wynikało z konieczności, w jakiej ten znalazł się w wyniku splotu
wielu niekorzystnych dla siebie i Zakonu okoliczności. Z tezą tą zgodził się Klaus
Neitmann.
Trzecie wystąpienie przedobiednie dotyczyło badań archeologicznych przeprowadzonych w ostatnich latach w ramach pięciu ekspedycji wykopaliskowych
na zamku zakonnym Montfort (Starkenberg, izr. Mivtzar haMonfor) w Palestynie
(Das Leben im Montfort im Licht der Ausgrabungen). Tekst przygotowany przez
kierownika tych badań Adriana Boasa (Haifa) pod jego nieobecność przeczytał
Juhan Kreem. Warto zauważyć, że referat nawiązywał treścią do opublikowanej
przez izraelskiego badacza w 2012 r. monografii archeologicznej poświęconej
Montfortowi, a opartej na wstępnych opracowaniach przeprowadzonych na zamku badań2.
W ramach obrad popołudniowych zostały zaprezentowane trzy kolejne referaty. Wszystkie dotyczyły domów inflanckiej gałęzi Zakonu. W pierwszym z nich
Ieva Ose (Ryga) podjęła problem struktury funkcjonalnej domów położonych na
obszarze dzisiejszej Łotwy (Funktionen der Räume der Ordensburgen in Lettland
(nach Bauresten und Schriftquellen)). W centrum uwagi referentki pozostawały
głównie kaplice i refektarze konwentualne. Zaprezentowała ona kwestie związane
z ich lokalizacją w obrębie obiektów w Rydze, Windawie (łot. Ventspils), Wenden (łot. Cēsis) i Segewoldzie (łot. Sigulda). Należy podkreślić, że wiele z założeń
zamkowych na obszarze współczesnej Łotwy zostało poddanych w pierwszej dekadzie XXI w. badaniom archeologicznym, co nieco polepszyło stan wiedzy na
temat ich kształtu architektonicznego. Na przykładzie zbudowanego w początkach XVI w. (kolejnego) zamku w Rydze łotewska badaczka pokazała problemy
związane z interpretacją wczesnonowożytnych źródeł pisanych (w tym przypadku
polskiej lustracji z 1590 r.) w kontekście określania funkcjonalności pomieszczeń
zamkowych w okresie zakonnym – problem dobrze znany również badaczom zamków w Prusach.
W drugim referacie Villu Kadakas (Tallinn) przedstawił przebieg i wyniki
badań archeologicznych przeprowadzonych w 1989 i 1999 r. w miejscu dawnego
zamku Peude (est. Pöide) na Ozylii (est. Saarema) (Peude auf Ösel, eine typische
2
Adrian J. Boas, Montfort Castle, the Western Wing and the Great Hall. Preliminary report of
excavations of the University of Haifa and the Society for the Study of the Crusades and the Latin East,
August – September 2011, Haifa 2012.
220
Kronika naukowa
[754]
Ordensburg?). W tym przypadku badacze mają do czynienia z obiektem, którego
funkcjonowanie skąpe źródła pisane poświadczają zaledwie dla pięćdziesięcioletniego okresu między 1290 a 1343 r., a masa architektoniczna na powierzchni ziemi
zachowała się tylko dla jednego skrzydła (kościół). W referacie estoński archeolog omówił badania wykopaliskowe (nawiązując również do prac dziewiętnastowiecznych) i przedstawił hipotezy dotyczące faz budowlanych badanego obiektu
(romański kościół (druga – trzecia ćwierć XIII w.) – zamek zakonu niemieckiego
(koniec XIII w.) – rozbudowany, gotycki kościół tworzący jedno ze skrzydeł całego
założenia obronnego (być może po 1343 r.)). Dyskusja, która wywiązała się po referacie, dotyczyła szczegółów interpretacyjnych niektórych odsłoniętych podczas
badań elementów architektonicznych (m.in. przypuszczalnego przejścia z zamku
do kościoła).
W ostatnim referacie pierwszego dnia zjazdu Arvi Haak (Tartu) zaprezentował rezultaty badań archeologicznych przeprowadzonych na zamku w Felinie (est.
Viljandi) (Über den Lebenstil in der Ordensburg Fellin aufgrund archäologischer
Quellen). Podobnie jak w przypadku zamku Peude, tak i tu badania archeologiczne
wznowiono w pierwszej dekadzie obecnego wieku (po długiej przerwie od prac
archeologicznych prowadzonych w czwartej ćwierci XIX w. i w końcu lat trzydziestych XX w.). Referent zaprezentował pozyskane w ich trakcie artefakty poświadczające różnorodne wymiary życia społeczności zamkowej (od elementów importowanej z Zachodu ceramiki, przez kości zwierzęce ukazujące mięsną konsumpcję
mieszkańców, na wytworach rzemiosła rogowego i metalowego kończąc). Pokazał
elementy architektoniczne świadczące o wzmocnieniu obronności założenia zamkowego w XV stuleciu (mur obwodowy i długi korytarz bramny zapewniający pogłębioną obronę wejścia na zamek).
Ogólnie można zauważyć, że – wyłączywszy problematykę liturgiczną – referenci zajmujący się zamkami zakonnymi prezentowali głównie materiał źródłowy poświadczający układ architektoniczny poszczególnych obiektów. Ukazywano
zatem raczej fizyczne ramy życia na zamku aniżeli to, jak owo życie wyglądało
w praktyce. Spostrzeżenie to ułatwia uzmysłowienie sobie faktu, z jak niewielkim zasobem źródeł, które mogłyby ukazać żywego mieszkańca zamku zakonu
niemieckiego, mają do czynienia badacze tych obiektów w strefie bałtyckiej (ale
i w Lewancie).
Spośród pięciu referatów wygłoszonych drugiego dnia konferencji tylko jeden dotyczył domów zakonnych położonych w strefie bałtyckiej. Aleksander Pluskowski (Reading) omówił poglądowo realizowany w ostatnich latach (2010–2014)
projekt badawczy The Ecology of Crusading: The Environmental Impact of Conquest,
Colonisation and Religious Conversion in the Medieval Baltic3. W wystąpieniu pt.
Life in the Teutonic Order’s castles in the eastern Baltic: an ecological perspective
3
Por. stronę internetową projektu: http://www.ecologyofcrusading.com/methods.html (dostęp
z 1 X 2014 r.), a także książkę A. Pluskowskiego: The archaeology of the Prussian Crusade. Holy war
and colonisation, London–New York 2013.
[755]
Kronika naukowa
221
brytyjski uczony zaprezentował wybrane wyniki przeprowadzonych w Polsce, na
Litwie, na Łowie i w Estonii badań archeologicznych ukazujących niektóre aspekty
codziennego życia w domach Zakonu w Prusach i w Inflantach (m.in. Malbork,
Elbląg, Radzyń, Nieszawa, Kłajpeda, Ryga, Rewel). Wśród wielu różnorodnych
kwestii szczegółowych na uwagę zasługuje zwłaszcza ukazanie permanentnej
obecności zwierząt domowych w obrębie założeń zamkowych (niewątpliwie głównie przedzamczy). Obok tego badania pokazują dużą różnorodność gatunkową
zwierząt łownych w konsumpcji mieszkańców zamków zakonnych przy stosunkowo niewielkim ich udziale ilościowym w stosunku do zwierząt hodowlanych.
Nawiązując do głównego kwestionariusza projektu – kwestii wpływu człowieka na
środowisko w okresie krucjatowym w południowo-wschodniej strefie bałtyckiej –
referent wskazał na XIV stulecie jako okres, w którym zmiany na zamkach i wokół
nich następowały w stopniu największym i miały najintensywniejszy charakter.
W tym miejscu można byłoby wyrazić jedynie życzenie, by te wielopłaszczyznowe badania były kontynuowane w następnych wydaniach projektu, dzięki czemu
reprezentatywność pozyskanego materiału i tym samym jego poznawcza wartość
mogłyby wzrosnąć.
Pozostałe referaty wygłoszone w drugim dniu obrad dotyczyły domów zakonnych położonych w krajach Rzeszy (Ursula Braasch-Schwersmann (Marburg): Alltag im Deutschordenshaus Marburg im 15. Jahrhundert; Hans Mol (Leiden): Alltag
im Deutschordenskonvent zu Utrecht im 15. Jahrhundert; Michel van der Eycken
(Bruksela) i Udo Arnold (Bonn): Das Leben im Konvent in Maastricht und in der
Kommende Bekkevoort im 18. Jahrhundert) oraz na Sycylii (Kristjan Toomaspoeg
(Lecce): Alltagsleben im Ordenshaus Palermo im Licht des Visitationsberichts von
1491). Większa różnorodność dostępnych źródeł, w tym zwłaszcza pisanych, niewątpliwie znalazła swój wyraz w tym, że zagadnienia podejmowane przez dopiero
co wymienionych referentów w znacznie większym stopniu aniżeli w przypadku
wystąpień „prusko-inflanckich” pokazywały „żywe barwy” poźnośredniowiecznej
i wczesnonowożytnej codzienności domów zakonnych w Hesji, Utrechcie, Limburgii i na Sycylii.
Jako ostatni, niezaplanowany uprzednio referat wygłosił Bernhard Demel
(OT), który po raz kolejny zaprezentował źródła archiwalne pozwalające na weryfikację daty nadania regaliów Rzeszy dla mistrza krajowego inflanckiego Woltera
von Plettenberg (24 XII 1527 r., a nie jak dotychczas uważano 24 XII 1526 r.).
W podsumowaniu dwudniowych obrad Udo Arnold, wyrażając zadowolenie
z intelektualnego plonu konferencji, podkreślił, że badania nad życiem codziennym w kręgu zakonu niemieckiego nadal znajdują się w fazie początkowej. Wezwał
zarazem do pogłębionej współpracy między archeologami a historykami (w tym
historykami sztuki).
Posiedzenie zakończyło się krótkim zwiedzaniem tallińskiej starówki oraz
wspólną kolacją.
222
[756]
Kronika naukowa
Ostatniego dnia konferencji uczestnicy odbyli wycieczkę autokarową po zachodniej Wironii/Wirlandii (est. Virumaa) i po kraju Jerwen (est. Järva), zwiedzając zamki zakonne w Toolse (niem. Tolsburg) i w Rakvere (niem. Wesenberg) oraz
wczesnogotyckie kościoły w Ambla (niem. Ampel) oraz w Järva-Madise (niem.
St. Matthäi).
Należy też wspomnieć, że po zakończeniu obrad w pierwszym dniu zjazdu na
walnym zgromadzeniu członków Międzynarodowej Komisji Historycznej podjęto
decyzję o przyjęciu w jej szeregi kilku nowych członków. Przewodniczący Komisji przedłożył także uczestnikom zjazdu tekst Sprawozdania z działalności za lata
2010–2012. Zatwierdzono również miejsce obrad i temat przyszłej konferencji, mającej się odbyć we wrześniu 2016 r. Uczestnicy kolejnego zjazdu obradować będą
w Würzburgu nad zagadnieniami funkcjonowania zakonu niemieckiego w spektrum między wymiarem globalnym (Zakonu jako organizacji Kościoła rzymskiego) a regionalnym (Zakonu jako korporacji obejmującej poszczególne baliwaty
i pojedyncze domy zakonne). Koncepcja ta pozwala żywić nadzieję na równie
owocny jak w przypadku konferencji tallińskiej przebieg obrad za dwa lata.
Krzysztof Kwiatkowski (Toruń)
L I S TA AU T O R Ó W Z E S Z Y T U 4
Tomasz Ambroziak, mgr, Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, [email protected]
Wiesław Długokęcki, prof. dr hab., Instytut Historii, Uniwersytet Gdański,
[email protected]
Sławomir Jóźwiak, prof. dr hab., Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Mikołaja
Kopernika w Toruniu, [email protected]
Tomasz Kempa, dr hab. prof. UMK, Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, [email protected]
Krzysztof Kwiatkowski, dr, Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, [email protected]
Uladzimir Padalinski (Уладзімір Падалінскі), dr, Katedra Historii Starożytnej i Średniowiecza Białorusi (кандыдат гістарычных навук, Kафедра гісторыі Беларусі старажытнага часу і сярэдніх вякоў), Białoruski Uniwersytet Państwowy (Беларускі
дзяржаўны ўніверсітэт), [email protected]
Eugenijus Saviščevas, prof. dr, Wydział Historii, Uniwersytet Wileński (Litwa),
[email protected]
Tomasz Torbus, dr hab. prof. UG, Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Gdański,
[email protected]
Janusz Trupinda, dr, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, [email protected]
Wioletta Zielecka-Mikołajczyk, dr, Instytut Historii i Archiwistyki, Uniwersytet Mikołaja
Kopernika w Toruniu, [email protected]
SPRZEDAŻ NUMERÓW BIEŻĄCYCH I ARCHIWALNYCH
prowadzi:
Biuro Towarzystwa Naukowego w Toruniu
ul. Wysoka 16
87-100 TORUŃ
tel./fax 56-622-39-41
www.tnt.torun.pl
e-mail: [email protected]

pobierz cały zeszyt w formacie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Die Ausgrabungen in Bourges, und die Rolle der Aristocratie in der