polskie wydawnictwa przekładów literatury obcej w epoce zaborów

polskie wydawnictwa przekładów literatury obcej w epoce zaborów

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Julian Dybiec*
Instytut Historii
Uniwersytet Jagielloński
POLSKIE WYDAWNICTWA PRZEKŁADÓW LITERATURY OBCEJ
W EPOCE ZABORÓW
[POLISH PUBLICATIONS OF TRANSLATED FOREIGN LITERATURE
IN THE PERIOD OF THE PARTITIONS]
Abstrakt: W okresie zaborów wydano na ziemiach polskich kilkanaście tysięcy przekładów dzieł ze wszystkich
dziedzin nauki i niemal wszystkich literatur światowych. Świadectwa epoki potwierdzają ważną rolę tłumaczeń
w zaspokajaniu różnorodnych potrzeb społecznych, zarówno tych wybitnie poznawczych, jak i użytkowych, estetycznych i literackich, oraz w utrzymywaniu kontaktu z nauką europejską i światową. Zbadanie oddziaływania
przekładów na polską kulturę i naukę tamtego czasu wymaga zespołowych studiów interdyscyplinarnych.
BADANIA – PISMIENNICTWO ZAGRANICZNE – POLSKA – PRZEKLADY – WYDAWNICTWA
Abstract: Over ten thousand translations of works from every field of science and almost all world literatures
were published in the Polish territories in the period of the Partitions. Documents of the times confirm the
importance of translations in meeting diverse social needs – the predominantly cognitive ones, as well as the
practical, aesthetic and literary ones – and keeping in touch with science in Europe and in the world. A detailed
understanding of the impact the translations had on the Polish culture and science of the period requires
interdisciplinary team research.
FOREIGN LITERATURE – POLAND – PUBLICATIONS – RESEARCH – TRANSLATIONS
*
*
*
Długa epoka zaborów, kiedy Polacy nie posiadali własnego państwa, okazała się w dziejach nauki i kultury
światowej okresem przełomowym i niezwykle ważnym. W Europie dokonała się rewolucja przemysłowa. Jej
rezultatem była industrializacja, przyspieszenie rozwoju ekonomicznego, powstawanie wielkich centrów przemysłowych, migracja ludności ze wsi do miast i powstanie proletariatu. Konsekwencją przemian było powstanie
„kwestii robotniczej” i towarzyszący jej rozwój myśli społecznej ideologii, wysuwający propozycję rozwiązania
*
Prof. dr hab. JULIAN DYBIEC, kierownik Zakładu Historii Oświaty i Kultury, Instytut Historii, Uniwersytet
Jagielloński; prowadził dydaktykę w Zakładzie / Katedrze BiIN UJ od 1976 r.; specjalizuje się w badaniach związków
kultury polskiej z zachodnioeuropejską. Najważniejsze publikacje: (2004) Nie tylko szablą: nauka i kultura polska w walce
o utrzymanie tożsamości narodowej 1795–1918. Kraków: Księgarnia Akademicka, 354 s.; (2000) Uniwersytet Jagielloński
1918–1939. Kraków: PAU, 759 s.
[Professor JULIAN DYBIEC, PhD; Head of the Chair of History of Education and Culture, Institute of History,
Jagiellonian University; teacher of the JU Chair of Library and Information Science from 1976; his scientific interests and
research are focused on links existing between Polish culture and Occidental ones. The most important publications: (2004)
Nie tylko szablą: nauka i kultura polska w walce o utrzymanie tożsamości narodowej 1795–1918 [Not Only by Sabre. Science
and Culture in the Combat for Safeguarding National Identity between 1795 and 1918]. Kraków: Księgarnia Akademicka,
354 s.; (2000) Uniwersytet Jagielloński 1918–1939 [The Jagiellonian University between 1918 and 1939]. Kraków: PAU,
759 s.]
115
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
palących problemów. Ideologia socjalistyczna miała od lat 30. XIX w. coraz liczniejszych teoretyków i reprezentantów, którzy stworzyli „literaturę socjalistyczną” instruującą robotników, w jaki sposób rozwiązać konflikt
między pracą a kapitałem. Z kolei liberalizm, który od początków XIX w. znajdował coraz to liczniejszych
i wybitniejszych przedstawicieli, formułował doktrynę praw jednostki, jej nieskrępowanego działania w różnych
sferach życia społecznego, zwłaszcza ekonomicznego. Doktryna liberalizmu stała się ideologią klasy przemysłowców i przedsiębiorców, a także humanitarnych działaczy społecznych. Rozwijająca się kultura masowa znalazła swój wyraz nie tylko w olbrzymim rozwoju bardzo różnicującej się prasy, ale także w licznych wydawnictwach popularnonaukowych i z zakresu literatury pięknej. Coraz bardziej modernizujący się przemysł wydawniczy sprzyjał eksplozji publikacji należących do typu literatury – kultury masowej. Od połowy XIX stulecia coraz
prężniej rozwijała się społeczność odbiorców kultury masowej. Zaprowadzanie w Europie od początków XIX w.
obowiązku szkolnego i rozszerzanie alfabetyzacji stwarzało wielką liczbę potencjalnych odbiorców nie tylko
kultury masowej, ale także różnego typu wydawnictw, m.in. użytecznych.
Rozwój dziedzin gospodarki opartych na wiedzy i nauki wywodzącej się z doświadczeń przemysłu stwarzały sprzyjające warunki do tworzenia nowych teorii i wielkich dzieł. Rozwijające się uniwersytety i uruchamiane
w nich coraz to nowe katedry i wykłady kursowe stwarzały impulsy do opracowywania podręczników i dzieł
z poszczególnych specjalności. Niezwykle szybko i licznie tworzone uczelnie zawodowe obsługujące sfery
przemysłu, rolnictwa i handlu dostarczały przez swych profesorów poszukiwanych dzieł swym studentom i
praktykom. Gwałtowny rozwój nauki manifestował się nie tylko wielkimi odkryciami i formułowanymi teoriami, ale także ogromnym wzrostem publikacji.
Szybkość komunikacji społecznej w XIX w. i dążenie do utrzymania kontaktu z najnowszymi osiągnięciami
naukowymi sprawiły, że jak nigdy dotąd rozwinął się w Europie ruch przekładowy dzieł naukowych. Tłumaczono na języki obce nie tylko dzieła z nauk ścisłych, np. Emila Borela (na niemiecki i rosyjski), ale także przyrodnicze, czego przykładem był Thomas Henry Huxley, przekładany na wiele języków. Huxley był propagatorem
Karola Darwina, którego dzieła przyswojono większości języków europejskich. Dosyć powszechnie były tłumaczone prace historyczne. Mówiono wszakże, że wiek XIX jest wiekiem historii. Kilkunastotomowa historia powszechna Francuza Claude François Xaviera Millota była tłumaczona na niemiecki i rosyjski, częściowo na polski. Niezwykłą popularnością w Europie cieszył się Thomas Macaulay, którego przekładano na polski, francuski, a w niemieckim drukowano nawet wielotomowy wybór jego pism historycznych. Dzieła historyczne Francuza Julesa Micheleta przekładano na niemiecki i polski. Wielkie prace niemieckiego historyka Friedricha Christopha Schlossera tłumaczono na polski i rosyjski.
Szykanowany i ograniczany przez zaborców rozwój uniwersytetów i instytucji naukowych, likwidacja Uniwersytetu Warszawskiego i Wileńskiego, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, niewystarczające podstawy materialne dwu uniwersytetów w zaborze austriackim we Lwowie i Krakowie sprawiały, że niezbyt liczna
była społeczność uczonych, która mogła poświęcać się wyłącznie nauce. Wielu wybitnych uczonych, np. geograf Wacław Nałkowski, historyk Tadeusz Korzon i Władysław Smoleński, filozof Adam Mahrburg, mogło
zajmować się badaniami naukowymi tylko w wolnych chwilach od pracy zarobkowej, która stanowiła podstawę
ich egzystencji [Smoleński 1923, s. 354–360]. Tłumaczenia stawały się zatem koniecznością, jeśli chciało się
utrzymać łączność z nauką światową. Przez cały czas drukując tłumaczone dzieła naukowe, niemal powszechnie
wyrażano w przedmowach opinię, że uzupełnia się nimi naszą ubogą literaturę przedmiotu w konkretnych
szczegółowych dziedzinach [Schneider 1860; Donders 1872]. Tłumaczeń oczekiwała również polska młodzież,
116
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
zwłaszcza uczęszczająca do gimnazjów, kiedy te były prowadzone w języku narodowym, lub gdy spolonizowano je, jak to miało miejsce w Galicji w epoce autonomicznej [Stinia 2004]. Zanim rozpoczęto akcję opracowania
podręczników przez Polaków, musiano zastępować podręczniki w języku niemieckim dziełami tłumaczonymi na
polski.
Omawiany okres jest także epoką rozkwitu literatury pięknej. Prądy romantyzmu, naturalizmu znalazły
swych wielkich twórców francuskich, niemieckich, angielskich [Floryan red. 1977, 1982, 1989, 1991]. Powszechnym zjawiskiem stało się tłumaczenie utworów francuskich na rosyjski i odwrotnie. Tłumaczono nie tylko wielkie dzieła na obce języki, ale bardzo często nawet utwory mniej znanych literatów. Wielkiej akcji przekładowej dowodzą utwory Wiktora Hugo, Aleksandra Dumasa, Emila Zoli, Jacka Londona, Karola Dickensa,
Karola Maya, Fiodora Dostojewskiego.
Wiek XIX jest okresem coraz powszechniej ujawniających się prądów samouctwa i czytelnictwa. Sprzyjały
temu tworzone biblioteki i czytelnie publiczne nie tylko państwowe, ale także prywatne oraz otwierane przez
instytucje, np. w Warszawie przez Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności [Wroczyński 1961; Kocójowa
1990].
Przykładem samouctwa jest jeden z największych filozofów i socjologów tej epoki Herbert Spencer [Spencer 1960, s. VI–XVII]. Do pewnego stopnia samoukiem, niezależnie od ukończonych studiów uniwersyteckich,
był też głośny i wybitny uczony Karol Darwin. Tendencje samouctwa na przykładzie bohatera literackiego Martina Edena, odzwierciedlającego biografię autora, ukazuje Jack London w powieści Martin Eden. Te wszystkie
wspomniane tendencje stwarzały zapotrzebowanie na dzieła naukowe, popularne i utwory literatury pięknej.
Wyrazicielami społecznych potrzeb stali się księgarze, nakładcy, drukarze, zaspakajający pragnienia czytelnicze.
W epoce zaborów można na ziemiach polskich wyodrębnić wśród dużej liczby tego rodzaju instytucji kilka
szczególnie zasłużonych dla publikacji przekładów obcej literatury naukowej i pięknej, a także religijnej [Treichel red. 1972]. Wśród nich znajdują się warszawscy Glücksbergowie. Ogłosili oni m.in. utwory W. Goethego,
G. G. Byrona, W. Scotta, A. Dumasa, E. Suego. Publikowali także przekłady literatury religijnej, m.in. J. Gaumego Zasady i całość wiary katolickiej. Szczególnie zasłużona dynastia wydawnicza Orgelbrandów, której dziełem jest pierwsza wielka polska encyklopedia, odegrała ważną rolę w ogłaszaniu przekładów. Założyciel firmy
Samuel Orgelbrand wydawał dzieła A. Dumasa, P. de Kock, E. Suego, A. Thiersa. W sumie ogłosił na ogólną
liczbę 303 dzieł 84 przekłady z francuskiego, niemieckiego, rosyjskiego, angielskiego. Przekłady ogłaszali Bernard Lesman, m.in. A. Dumasa, F. Fénelona, i jego syn, który wydał F. A. Langego Historię filozofii materialistycznej.
Salomon Lewental ogłosił H. Balzaca, G. Byrona, P. Calderona, M. Lermontowa, Stendhala, Homera, Sofoklesa. Teodor Paprocki upowszechnił m.in. francuskiego psychologa T. Ribota, niemieckiego filozofa A. Schopenhauera, francuskiego historyka Ch. Seignobosa. Bardzo rozległą działalność w zakresie wydawnictwa przekładów prowadził Adam Wiślicki. Jego zasługą było upowszechnienie przekładów dzieł filozoficznych, naukowych i literatury pięknej. W walny sposób przyczynił się do ugruntowania idei pozytywistycznych i przyrodniczych. Swymi wydawnictwami spopularyzował L. Btichnera, K. Darwina, P. A. Langego, J. S. Milla, L. Rankego, S. Smilesa, H. Spencera, H. Taine’a, R. Wirchowa oraz twórców literatury pięknej P. Bourgeta, A. Daudeta,
A. Dumasa, Goethego, G. Hauptmanna, H. Heinego, H. Ibsena, M. Lermontowa, A. Musseta, J. A. Strindberga,
M. Twaina, E. Zolę. Największą działalność wydawniczą w Warszawie rozwinęła firma Gebethnera i Wolffa.
Stanisław Arct i Eugenia Pawłowska ustalili, że firma ta wydała w latach 1878–1914 4 642 dzieł, zajmując tym
117
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
samym pierwsze miejsce wśród warszawskich wydawców epoki zaborów [Arct, Pawłowska 1961]. Ich dziełem
było też wiele przekładów. Zasłużoną instytucją dla publikacji przekładów była firma warszawska E. Wende i Ska. Upowszechniła ona wielkie dzieła nauki oraz literatury europejskiej i światowej, m.in. J. Brandesa Umysły
współczesne. Portrety literackie XIX wieku, A. Fouille Moralność, sztuka i religia, A. Hercena Zarys psychofizjologii ogólnej, M. Karejewa Zarys historyczny sejmu polskiego, J. Payota Kształcenie woli, M. Piło Psychologia piękna i sztuki, J. Robertsona Humaniści nowożytni, T. Ribota Filozofia Schopenhauera, K. Seignobosa
Dzieje polityczne Europy współczesnej, Herberta Spencera Instytucje zawodowe i Instytucje polityczne,
E. B. Tylora Cywilizacja pierwotna, M. Neumayra Dzieje Ziemi, S. Pozzi Ginekologia kliniczna i operacyjna,
zbiorową Historię malarstwa, Dzieła Moliera. Wydanie zbiorowe w przekładzie Tadeusza Żeleńskiego (Boya).
W Wilnie, w którym do czasu powstania listopadowego był silny ośrodek wydawniczy, zasłużyli się dla
ogłaszania tłumaczeń Zawadzcy. Wydawano tu m.in. utwory Goethego, Sofoklesa, Szekspira i wiele poważnych
dzieł naukowych.
W zaborze austriackim wiele przekładów publikowano Krakowie, we Lwowie i w paru ośrodkach prowincjonalnych. W Krakowie ogłoszono wydawnictwa Adolfa Dygasińskiego, Gebethnera i Wolffa. Dużą aktywność
wykazywali Anczycowie. Lwowska firma Wildów ogłaszała tłumaczenia podręczników do średnich szkół galicyjskich i cenioną przez czytelników i fachowców Historię cywilizacji w Anglii H. T. Buckle’a. Działalność nakładową na dużą skalę prowadził Władysław Gubrynowicz i jego następcy. W wydawanych seriach ogłaszano
przekłady literatury zagranicznej, zwłaszcza pięknej. Na największą skalę działalność wydawniczą rozwinął
Herman Altenberg. On i jego następcy wydawali utwory literatury pięknej i naukowej, m.in. F. Schillera,
G. Hauptmanna, M. Maeterlincka, H. Bergsona.
W prowincjonalnym drukarstwie i edytorstwie największą rolę odegrał Osjasz Zukerkandel i jego syn Wilhelm w Złoczowie i Feliks West w Brodach. Zukerkandel w założonej przez siebie drukarni w roku 1880 rozpoczął rozległą działalność edytorską i nakładczą. Wydawał serię pt. Biblioteczka dla Dzieci i Młodzieży ku Rozrywce i Nauce, w której ogłoszono wiele dzieł oryginalnych, a także sporo adaptacji utworów autorów obcych.
Biblioteka Powszechna do 1918 r. objęła ponad tysiąc dzieł, wśród których było wielu obcych twórców. Biblioteka Klasyków Rzymskich i Greckich przeznaczona była dla uczniów gimnazjów galicyjskich. Zawierała tłumaczenia utworów i objaśnienia do nich. Dorobek firmy objął około 2 000 publikacji. Feliks West ogłaszał bardzo
popularne ówcześnie serie wydawnicze pt. Arcydzieła Pisarzy Polskich i Obcych. Dzieła w wydawanej serii
opracowywali najwybitniejsi ówcześni uczeni. Inne serie to Epos, najznakomitsze poemata epickie wszystkich
krajów i narodów w streszczeniach i wyciągach i Biblioteka Pisarzy Nowoczesnych. Epos redagował znany literat i tłumacz A. Lange.
Dla ogłaszania przekładów literatury obcej tworzono różnorodne serie wydawnicze. Utwory te drukowano
albo w cyklach wyłącznie poświęconych twórcom obcym, albo w ramach ogólnych serii, w których publikowano utwory polskie i obce. W I połowie XIX w. nie było zbyt wiele serii. Do ważniejszych należały m.in. Arcydzieła dramatyczne. Wydano w nich m.in. Króla Jana Szekspira, Edypa Sofoklesa i Fausta Goethego. W II połowie XIX w., zwłaszcza pod jej koniec, nastąpiła eksplozja serii wydawniczych. Najbardziej popularne nosiły
tytuł Biblioteczka..., Biblioteka.... Na ogół poza Biblioteką nie notuje ich Bibliografia polska Estreichera. Ich
kontynuacji nie podaje też Bibliografia polska 1901–1939. Często mają swą kartę katalogową jedynie w Bibliotece Jagiellońskiej. O wielkości zjawiska świadczy Bibliografia polska Estreicherów, która w tomie drugim reedycji (s. 241–307) wymienia 43 serie, w których na pewno występują przekłady. Wśród 43 wyselekcjonowa-
118
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
nych serii wyróżnić można ich cztery rodzaje: naukowe, nauki stosowanej, ideologiczne i literackie. Jest to podział wykluczający się, bowiem serie literackie zawierają nie tylko utwory beletrystyczne, ale także naukowe
z zakresu humanistyki, np. dzieła pedagogiczne, historyczne poświęcone dziejom niektórych krajów. W seriach
literackich dochodzi do głosu podział ze względu na czytelników, obejmujący cykle wydawnictw dla dorosłych
i dla młodzieży.
Do serii naukowych należy Biblioteka umiejętności lekarskich wydawana w latach 1868–84 przez prof. Polikarpa Girsztowta, a po nim przez Henryka Łuczkiewicza. Zawierała ona wiele przekładów dzieł obcych, problematyka medyczna jest bowiem uniwersalna. Mniej przekładów znajdowało się w Bibliotece umiejętności
prawnych (1873–89), m.in. I. Delsola na temat Kodeksu Napoleona. Nauka prawa z wyjątkiem paru dziedzin
uniwersalnych, np. teorii prawa, prawa międzynarodowego, odnosi się ściśle do konkretnego państwa i lokalności. Biblioteka przyrodnicza czasopisma „Wszechświat” w Warszawie, wydawana przez E. Wendego, zamieszczała dzieła obcych autorów z dziedziny geologii, botaniki, fizyki, m.in. J. D. Dana, A. B. Franka, G. Tschermaka. Biblioteka Historyczna w tomach 1–22 zawierała Fr. Ch. Schlossera Dzieje powszechne, w tomach 25–26
R. Roepella Dzieje Polski do XIV stulecia i była wydawana we Lwowie przez Księgarnię Polską. Biblioteka 50tomowa za 5 rubli, wydawana od 1873 r. przez Redakcję „Przeglądu Tygodniowego” w Warszawie, składała się
wyłącznie z dzieł napisanych przez autorów obcych. Jej zakres tematyczny był bardzo szeroki, gdyż obejmował
zarówno przyrodę (A. Mangin Człowiek i zwierzę, L. Figuier Ziemia i Morze), kulturę i cywilizację (J. W. Lubbock Początki cywilizacji ludzkiej), architekturę, historię (L. Ranke), psychologię, jak i moralność oraz opisy
państw. Do dziedziny nauki należała też Biblioteka naukowa międzynarodowa stworzona przez uczonych z różnych państw. Spółka warszawskich księgarzy przełożyła i wydała 6 tomów tej serii, przerywając dalsze tłumaczenia. Zaprzestanie druku dalszych, nawet bardziej celowych książek argumentowano spadkiem liczebności
i poziomu czytelników, nabywców. Tłumaczenia obce z zakresu nauki, polityki, ekonomii, wiedzy przyrodniczej
reklamowała Nowa Biblioteka Samokształcenia, która informowała, że „starać się, będzie o dobór dzieł, które
łączyłyby dostępny i jasny wykład z wysoką wartością i ścisłością naukową”.
Z nauką łączyła się filozofia, w ramach której wydawano dwie serie: Bibliotekę filozofii pozytywistycznej,
zawierającą m.in. dzieła T. Huzleya i H. Taine’a, Bibliotekę filozoficzną pod redakcją prof. H. Struvego, obejmującą m.in. dzieła Berkeleya, Condillaca, Spinozy. Ukazywało się też wydawnictwo Klasycy filozofii, w którym
zamieszczono prace O. Gauppa i W. Windelbanda.
Do nauki stosowanej należała Biblioteka Przemysłowa wydawana przez Hipolita Wawelberga u Gebethnera
i Wolffa, w której część dzieł była tłumaczona z języków obcych. Miały one charakter bardziej ogólny i bardzo
specjalistyczny, np. R. S. Bali Mechanika doświadczalna i właściwie instrukcja E. F. Scholla Przewodnik dla
maszynistów.
Do serii ideologicznych należała Biblioteka podręczna nauk moralnych i politycznych wydawana w Berlinie
przez Karola Porstera, Biblioteka treści społeczno-ekonomicznej wydawana w Lipsku, Paryżu i Londynie (1885–
97), Biblioteka Robotnika Polskiego publikowana przez I Proletariat i Związek Zagranicznych Socjalistów Polskich w Genewie i Londynie. Biblioteka Karola Porstera dawać miała człowiekowi ogólną formację i orientację,
uczyć oszczędności, racjonalności, ugruntowywać rodzinę, reformować wychowanie w duchu chrześcijańskich
wartości. Dwie pozostałe serie, mające charakter socjalistyczny, propagowały P. Engelsa, K. Marksa, P. Lasalle’a, P. Lafargue, W. Liebknechta. Dzieła Biblioteki Porstera odwoływały się do solidarności, odpowiedzialności, wartości chrześcijańskich, dwie pozostałe podkreślały klasowy i konfliktowy układ społeczny, roztaczały
119
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
utopijną wizję nauki (W. Liebknecht, „wiedza to potęga”) i przyszłego socjalistycznego państwa – społeczeństwa.
Serie literackie kierowane były do różnych kręgów odbiorców, dzieci, młodzieży, inteligencji, ludu warstw
mieszczańskich. Odwoływały się do emocji, wabiły tytułami. Spośród wielu serii tego rodzaju wyróżniała się
Biblioteka nowa uniwersalna arcydzieł literatury europejskiej wydawana w Krakowie nakładem poznaniaka
J. K. Zupańskiego Zawierała utwory literackie i naukowe różnych kręgów językowych (T. B. Macaulaya Szkice
i rozprawy, J. Burckhardta Kultura Odrodzenia we Włoszech, M. Murawiewa Pamiętniki. Biblioteka dzieł wyborowych drukowana od 1897 i wydawana przez Juliana Granowskiego ogłaszała wiele dzieł pisarzy obcych,
a także uczonych, m.in. G. Le Bona, A. Machurona, B. Suttner, W. Hugo, A. Tołstoja, M. Twaina, Cervantesa,
M. Jokaya. Biblioteka najcelniejszych utworów literatury europejskiej wydawana od roku 1877 przez S. Lewentala pod kierunkiem redakcji „Kłosów” ogłaszała utwory m.in. Balzaka, Goethego, Carlyle a, Taine’a. Serie literatury klasycznej z dużą liczbą wydawanych zeszytów przeznaczone były dla uczniów gimnazjalnych. Greka
i łacina stanowiły ważne przedmioty w programie szkolnym. Wydawnictwa z tłumaczeniami, preparacjami i komentarzami bardzo ułatwiały młodzieży naukę tych języków,
Przekłady ogłaszane samodzielnie i w seriach stwarzały duże możliwości zaspokajania różnorodnych potrzeb społecznych, zarówno tych wybitnie poznawczych, jak i użytkowych, estetycznych i literackich. Pozwalały
także nawiązać kontakt z nauką europejską i światową. Problem przekładów na język polski jest zagadnieniem
wymagającym studiów interdyscyplinarnych i zespołowych. Ogromna, kilkunastotysięczna liczba przełożonych
dzieł winna być badana przez filologów, którzy określiliby sposób tłumaczeń, wierność oryginalnemu tekstowi
oraz rozszerzenia, a nawet specjalne wypaczania idei i informacji autorów. Przedmiotem badania powinna stać
się także cenzura i autocenzura stosowana w wydawnictwach. Przykładem jest m.in. utwór Miltona, w którym
tłumacz kierując się względami religijnymi, opuścił fragmenty tekstu. Odrębnym przedmiotem badań jest zakres
oddziaływania tłumaczeń. Sporządzony przeze mnie katalog kilkunastu tysięcy przekładów wskazuje, że były to
dzieła ze wszystkich dziedzin nauki i niemal wszystkich literatur światowych. Wiele wspomnień i enuncjacji ze
wspomnianej epoki świadczy, że dosyć powszechna znajomość języka francuskiego powodowała, że czytano
chętnie w oryginale, przy czym kobiety zaczytywały się zwłaszcza w romansidłach. Dosyć powszechne były
jednak narzekania na niezbyt dobrą znajomość języków obcych. Z tego względu tłumaczenia dobre i poprawne
pełniły ważną rolę w edukacji społecznej. Dziennik Marii Skłodowskiej później Curie wskazuje na lekturę oryginałów La Fontaine’a, J. Brandesa, Heinego, Musseta. Pamiętać trzeba, że znała ona język rosyjski, francuski,
niemiecki i angielski. Uczyła się jednak fizyki z podręcznika Daniella, którego tłumaczem był Józef Boguski
[Curie 1948, s. 92]. Zaawansowana wiedza specjalistyczna wymagała doskonałej znajomości języka. Stwierdziła
to wkrótce na wykładach w paryskiej Sorbonie. Tłumaczenia zapoznawały z wielkimi teoriami naukowymi tej
epoki. Przykładem są przełożone dzieła Karola Darwina, Herberta Spencera, który stworzył jedyną w czasach
nowoczesnych koncepcję filozofii syntetycznej, obejmującą wszystkie dziedziny wiedzy i życia. Świat zwierząt
gruntownie omawiały dzieła Brehma i Jornisha. Wielkie dzieła przełożone z niemieckiego wtajemniczały
w świat geologii – Problemy Wszechświata przybliżało wielkie i gruntowne dzieło niemieckie. Przetłumaczono
obok licznych poradników medycznych kilkutomowe wydawnictwo informujące, jak radzić sobie ze zdrowiem.
Mnóstwo podręczników od szczebla szkoły elementarnej, przez średnią do wyższej, służyło pomocą uczącym
się. Liczna literatura „ideologiczna” uprzystępniała idee socjalistyczne i komunistyczne. Zuzanna Rabska
w swych wspomnieniach z pracy w czytelni Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności mówi o nabyciu
120
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
„istniejących w polskim przekładzie dzieł Engelsa i Kautsky’ego, jak również Historii ruchu demokratycznego
w Niemczech Sombarta, mających wśród czytelników duże powodzenie” [Rabska 1961]. Te wyrywkowe z konieczności świadectwa potwierdzają ważną rolę, jaką pełniła książka „tłumaczona” w życiu polskiego społeczeństwa pod zaborami. Dostarczała mu ona w przełomowych momentach historycznych, zwłaszcza w okresie
rewolucji 1905 r., wielu inspiracji w jego dążeniach i samookreśleniu (Przewodnik Bibliograficzny za lata 1904–
1908 zawiera wykaz wielu przekładów dotyczących m.in. samorządu, prawa, organizacji społecznych).
WYKORZYSTANE OPRACOWANIA
Arct, S.; E. Pawłowska (1961). Wydawcy warszawscy w latach 1878–1914. [W:] S. Tazbir red. (1961). Z dziejów książki
i bibliotek w Warszawie. Wydawnictwo jubileuszowe z okazji 50-lecia Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy. Warszawa: PIW, s. 320–385.
Curie, E. (1948). Maria Curie. Warszawa: Galster, Lauter i Rutkowski, 449 s.
Donders, F.C. (1872). Fizjologia. Warszawa.
Floryan, W. red. (1977). Dzieje literatur europejskich. T. 1. Warszawa: PWN, 1243 s.
Floryan, W. red. (1982). Dzieje literatur europejskich. T. 2 cz. 1. Literatura niemieckiego obszaru językowego, literatura
holenderska i flamandzka, literatura anglosaska, literatura amerykańska Stanów Zjednczonych AP. Warszawa: PWN,
781 s.
Floryan, W. red. (1989). Dzieje literatur europejskich. T. 3, cz. 1, Literatura rosyjska, literatura ukraińska, literatura białoruska, literatura czeska, literatura słowacka, literatura łużycka. Warszawa: PWN, 1008 s.
Floryan, W. red. (1991). Dzieje literatur europejskich. . 3 cz. 2, Literatura bułgarska, literatury narodów Jugosławii, literatura
węgierska, literatura albańska, literackie dziedzictwo Celtów - wprowadzenie ogólne, literatura irlandzka, literatura
szkocko-gaelicka, literatura w języku Manx, literatura walijska, literatura kornicka, literatura bretońska, literatura polska
w kontekście europejskim. Warszawa: PWN, 944 s.
Kocójowa, M. (1990). Krakowski świat książki doby autonomii galicyjskiej. Kształtowanie nowego modelu w latach 1867–
1882 Kraków: nakł. UJ, 319 s.
Rabska, Z. (1961). Ze wspomnień o pracy w czytelni WTD. [W:] S. Tazbir red. (1961). Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Wydawnictwo jubileuszowe z okazji 50-lecia Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy. Warszawa: PIW, s. 453–
461.
Schneider, H. K. (1860). Gospodarstwo wiejskie. Warszawa: skład główny w Księgarni G. Gebethnera i Spółki, 599 s.
Smoleński, W. (1923). Warunki pracy naukowej w b. Królestwie Polskiem w okresie odwetu rosyjskiego za powstanie
styczniowe. „Nauka Polska” T.4, s. 354–360.
Spencer, B.H. (160). O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
|216 s.
Stinia, M. (2004). Państwowe szkolnictwo gimnazjalne w Krakowie w okresie autonomii galicyjskiej. Kraków: „Historia
Iagellonica”, 268 s.
Treichel, I. red. (1972). Słownik pracowników książki polskiej. Warszawa-Łódź: PWN, hasła: Glücksberg, Orgelbrand, Lewental, Paprocki, Wiślicki, Gebethner i Wolff, Wende, Wild, Altenberg, Zukerkandel, West.
Wroczyński, W. (1961). Ruch oświatowy w Królestwie Polskim w początkach XX wieku. [W:] S. Tazbir red. (1961). Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Wydawnictwo jubileuszowe z okazji 50-lecia Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy. Warszawa: PIW, s. 230–282.
121