docBiuletyn Techniczny 1/2015
download 
Reklamacja Transkrypt
Biuletyn Techniczny 1/2015
czerwiec 2015 Biuletyn wewnętrzny PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze Biuletyn techniczny Odzyskać hel Membrany na kopalni Kościan – Brońsko, str. 4 15 lat Ekspedytu Pociągiem do rafinerii, str. 10 Dbają o wydobycie Dział Technologii, str. 16 SPIS TREŚCI 4 Membrany do odzysku helu 6 8 9 10 Kopalnia stoi 12 14 16 19 20 21 22 22 27 28 10 Inwestycje – nasze projekty Siarka z gazu Tysiące wagonów z Barnówka Kompresor na Zielinie Przeciwpożarowe ABC Technologie służące wydobyciu Mailuj z głową 6 Kopalnia stoi 29 30 32 32 Sztuka pisania e-maili Nasi mentorzy w GeoTalent O praktykach słów kilka Większy magazyn Zaangażowanie społeczne SITPNiG Kalendarium Szejkówka Zagadka foto Sport Tysiące wagonów z Barnówka Wydawca: PGNiG SA w Warszawie Oddział w Zielonej Górze Redaguje zespół: Dorota Mundry - tel. 68 32 91 262 Magdalena Wajda - tel. 68 32 91 425 Adres redakcji: 65-034 Zielona Góra ul. Boh. Westerplatte 15 [email protected] [email protected] www.zielonagora.pgnig.pl Projekt, skład i druk: tel. 68 45 35 700 www.sandmedia.com.pl 2 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze OD REDAKCJI Szanowni Czytelnicy, połowa roku jest ważnym okresem w życiu jednostek terenowych. Na instalacjach naszych kopalń przeprowadzamy okresowe przeglądy, zwane popularnie „stójkami”. Rozmawiamy o nich z zastępcą dyrektora technicznego, który odpowiada za ten obszar, a w kolejnym biuletynie przedstawimy, jak wygląda przygotowanie i realizacja zadań związanych z tą tematyką z punktu widzenia osób planujących i prowadzących przeglądy. Prezentujemy na naszych łamach nowe zagadnienie związane z odzyskiem helu z naszego gazu ziemnego. W artykule o membranach przeczytacie Państwo o pierwszym w Polsce zastosowaniu tej technologii. Zbiorniki z modułami membran zainstalowane będą na terenie KGZ Kościan-Brońsko. Przypominamy krótko historię Ekspedytu Barnówko, minęło bowiem 15 lat od kiedy ropa naftowa jest stąd wysyłana do krajowych rafinerii i jak się dowiemy z lektury, gdyby ustawić wszystkie wagony, które tankowane były na ekspedycie, tak stworzony pociąg miałby długość prawie 900 km. Przybliżamy Państwu pierwiastek, który towarzyszy obróbce węglowodorów – siarkę, piszemy o zestawie sprężającym na terenie KRNiGZ Zielin, wspominamy o konferencji podsumowującej rozbudowę PMG Wierzchowice. Rozpoczynamy cykl artykułów związanych z bezpieczeństwem przeciwpożarowym, chcąc zwrócić Państwa uwagę na bliskie nam aspekty zagrożeń pożarowych. W cyklu Nasze Jednostki przedstawiamy dziś Dział Technologii, którego zadania wiążą się z procesami realizowanymi w każdej jednostce w terenie. Zmieniony cykl naszego wydawnictwa powoduje, że aktualność informacji jest różna, dbamy jednak o to, aby ciągłość historyczna wydarzeń w Oddziale została zachowana. Życzę Państwu ciekawej lektury i udanego wypoczynku podczas zbliżających się urlopów. okładka: Marek Lubas, operator wydobycia ropy i gazu sprawdza szczelność układu chłodzenia zestawu sprężarkowego Wilków-2, KGZ Wilków foto: Mariusz Woziński czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 3 Z TERENU Membrany do odzysku helu Katarzyna Statek Bogumił Chmielecki Dział Eksploatacji Oddział w Odolanowie Pierwsza w Polsce technologia membranowa do odzysku helu z gazu ziemnego zostanie zastosowana na KGZ Kościan-Brońsko. G az wydobyty przez KGZ Kościan-Brońsko w całości zostanie poddany odseparowaniu z helu na membranach. Gaz „ubogi” w hel będzie kierowany do konsumentów, natomiast „bogaty” w hel trafi do instalacji w Odolanowie w celu oczyszczenia i skroplenia. Projekt realizowany jest przez Oddział w Odolanowie. Niezbędnego wsparcia przy jego realizacji udziela nasz Oddział. Co wiemy o helu? Hel, obok wodoru, jest pierwiastkiem najbardziej rozpowszechnionym we wszechświecie. W atmosferze ziemskiej występuje jednak w znikomych ilościach. Obecnie jedynym, ekonomicznie uzasadnionym, źródłem pozyskiwania helu są helonośne złoża gazu ziemnego. Z racji swoich unikalnych właściwości (najniższa temperatura wrzenia (–269°C) spośród wszystkich pierwiasków) hel znajduje szerokie zastosowanie szczególnie tam, gdzie wymagane są bardzo niskie temperatury i wykorzystywany jest m.in. jako czynnik chłodzący w aparaturze do rezonansu magnetycznego (MRI), produkcji półprzewodników, nadprzewodników i światłowodów. Ponadto, w postaci gazowej używany jest do wykrywania nieszczelności, spawania, w chromatografii gazowej oraz jako gaz nośny w balonach. Mieszankę helu z tlenem wykorzystuje się do napełniania butli dla nurków. Największe zasoby helu posiadają USA, Katar i Rosja. Natomiast największym producentem helu były i są Stany Zjednoczone. W obliczu stopniowego kurczenia się zasobów amerykańskich projektowane są nowe inwestycje w odzysk i produkcję helu, w tym w szczególnosci – z bogatych rosyjskich złóż gazu na dalekiej Syberii. Polska posiada kilkanaście helonośnych złóż gazu ziemnego. Zasoby helu w złożu Kościan-Brońsko szacowane są na 34,89 mln m3. Warto wspomnieć, że PGNiG jest jedynym producentem helu w Unii Europejskiej i jednym z niewielu na świecie. 4 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze Technologia membranowa W procesach membranowych, w celu otrzymywania zróżnicowanych pod względem składu produktów rozdziału mieszaniny, stosuje się półprzepuszczalną przegrodę (membranę), przez którą składniki mogą przenikać z różną szybkością. Fundamentalne znaczenie dla procesu rozdziału składników gazowych ma dobór odpowiedniego rodzaju membrany oraz materiału, z jakiego jest ona wykonana. W zależności od budowy modułu membranowego mogą to być moduły kapilarne (hollow fiber) w postaci upakowanych cienkich kapilar bądź moduły spiralne (spiral-wound), gdzie warstwa półprzepuszczalna tworzy spiralny zwój. Proces membranowej separacji gazów może być realizowany za pomocą membran porowatych bądź nieporowatych (choć przepuszczalnych dla gazów). W przeważającej liczbie wykorzystywane są syntetyczne membrany polimerowe o zwartej strukturze, w której zachodzi zjawisko rozpuszczalności i dyfuzji, a zdolność separacyjna zależy tutaj od stosunku szybkości sorpcji poszczególnych gazów oraz od stosunku szybkości dyfuzji. Mieszaninę gazową (feed gas) przepuszcza się wzdłuż powierzchni membrany, gdzie w wyniku różnic w rozpuszczalności różnych gazów w konkretnych polimerach tworzących membranę, gaz ulega rozdziałowi na strumień (permeate) wzbogacony w dany składnik i strumień (residue) zubożony. Celem procesu jest więc odpowiednie wzbogacenie lub zubożenie zadanego strumienia gazu w wybrany składnik. Membranowa separacja gazów jest procesem, w którym siłą napędową jest różnica ciśnień panujących po obu stronach membrany. Na świecie z powodzeniem stosuje się membrany do rozdziału składników powietrza, wzbogacania biogazu w metan, a w przypadku gazu ziemnego w celu redukcji niepożądanych składników takich jak N2, CO2, H2S bądź jego wzbogacania np. w hel. Gaz wzbogacony w He Gaz zubożony w He Gaz wsadowy Przepyw He Wzbogacanie gazu w hel na module membrany typu „spiral-wound” Budowa zbiornika z modułami membran Gaz ziemny - wsad z kopalni 6,3 MPa 120 tys. Nm3/h uszczelnienie Permeate - gaz wzbogacony w hel 0,26 MPa 15 tys. Nm3/h Przeprowadzone analizy wskazują, że w wyniku procesu separacji membranowej, otrzymamy kilkukrotne zatężenie helu w gazie trafiającym do Odolanowa. Zakładając 80% odzysku helu na membranach oraz sprawność instalacji odazotowania i helowej w Odolanowie, możliwe będzie uzyskanie ok. 0,84 mln m3/rok helu jako produktu końcowego. Wydajność instalacji odazotowania i helowej w Odolanowie jest wystarczająca na przyjęcie dodatkowego wsadu z Kościana. Przypominjmy, że instalacja odazotowania w Odolanowie wykorzystuje proces niskotemperaturowego przetwarzania gazu ziemnego, w wyniku którego uzyskiwany jest koncentrat helu (tzw. hel surowy – crude helium). Koncentrat helu jest następnie doczyszczany w instalacji helowej, m.in. z użyciem niskotemperaturowej kondensacji i adsorpcji. W końcowym etapie hel zostaje schłodzony do temperatury wrzenia (ok. -269°C) celem skroplenia. Ostatecznie, gotowy produkt w postaci ciekłego i gazowego helu trafia do odbiorców w całej Europie. Residue - gaz pozbawiony helu minimum 6,15 MPa 105 tys. Nm3/h Budowa modułu membran Gaz ziemny wsad z kopalni Permeate gaz wzbogacony w hel Residue gaz pozbawiony helu membrana Zaawansowanie prac Jak to będzie w Kościanie? Obecnie do odzysku helu w Oddziale w Odolanowie trafia z KGZ Kościan-Brońsko stosunkowo niewielka ilość helonośnego gazu. W 2014 r. z wydobytych na kopalni 1,15 mld m3 gazu do Odolanowa dostarczono 250 mln m3. Sprzedaż bezpośrednia gazu zaazotowanego, czyli bez przetwarzania go w odazotowni na gaz E, uniemożliwia odzysk i spieniężenie helu. Tak więc w wyniku spalania gazu zaazotowanego przez konsumentów tracony jest hel, a w efekcie dodatkowy przychód, jaki można by uzyskać z jego sprzedaży. Biorąc pod uwagę ilości wydobywanego gazu na KGZ oraz jego skład, na podstawie przeprowadzonych analiz ekonomicznych, stwierdzono opłacalność tego projektu. Gaz zasilający, uprzednio oczyszczony i osuszony na kopalni, poprzez wymiennik ciepła (medium grzewcze – gorący strumień gazu wzbogacony w hel, wychodzący z układu sprężania) trafi na membrany typu „spiral-wound”, gdzie zostanie rozdzielony na: strumień zubożony w hel i azot (który jako gaz handlowy Lw zostanie skierowany do odbiorców) oraz strumień wzbogacony w hel i azot (który po sprężeniu i schłodzeniu w wymienniku ciepła zostanie przesłany gazociągiem do instalacji odazotowania i helowej w Odolanowie). Technologia membranowego odzysku helu z gazu ziemnego będzie pierwszą w Polsce, a jedną z nielicznych tego typu instalacji na świecie. Wydajność procesu produkcji helu zależy od stężenia początkowego helu w gazie ziemnym. Zestaw sprężarkowy Po ubiegłorocznym Posiedzeniu Komisji Oceny Projektów Inwestycyjnych (KOPI) uzyskano decyzję inwestycyjną dającą zielone światło dla realizacji projektu. Zawarto już umowę na dostawę skidów membranowych – z firmą MTR Membrane Technology and Research, Inc. (USA). Na końcowym etapie jest natomiast procedura wyboru dostawcy skidów sprężarkowych. Biuro projektowe Nafta-Gaz z Jasła kończy opracowanie dokumentacji projektowej. W ramach inwestycji niezbędne będzie przygotowanie dróg transportu gazu wzbogaconego w hel. W tym celu czeka nas budowa gazociągu, który połączy instalację membranową (węzeł Kościan) z istniejącym gazociągiem do Krobi (układ śluz Kokorzyn). Ponadto, na węźle Szczyglice zostanie wykonane połączenie gazociągu zaopatrującego KGHM z gazociągiem relacji Krobia – Głogów. Zakończenie prac budowlanych i rozruch technologiczny planowane są na pierwszą połowę 2016 r. ciśnienie ≥ 2,6 bar odzysk He ≤ 80% Gaz zasilający z KGZ 6,3 MPa 120 000 m3/h Wymiennik ciepła Gaz wzbogacony do Odolanowa Zestaw membranowy Gaz zubożony (handlowy) 105 000 m3/h spadek ciśnienia < 1,5 bar 6,3 MPa 15 000 m3/h Uproszczony schemat odzysku helu czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 5 AKTUALNOŚCI Kopalnia stoi N a s z e k o p a l n i e p r o w a d z ą r u c h c i ą g ł y, c o o z n a c z a p r a c ę p r z e z c a ł y r o k i p r z e z c a ł ą d o b ę . Są jednak dni, tygodnie, w których tryb eksploatacji złóż i jednocześnie eksploatacji instalacji zmienia się na tryb przeglądu zwany popularnie „stójką”. Laikowi może się wydawać, że taka „stójka” to prosty przegląd maszyn i urządzeń – choćby jak w samochodzie, który trwa chwilę i najlepiej aby skończył się szybko, bo trzeba jechać dalej… Kopalnia to jednak nie jeden silnik i kilka modułów. Te najnowocześniejsze to rozbudowane „fabryki”, w których nie tylko uzdatniamy ropę naftową i gaz ziemny, ale pozyskujemy również podczas procesu ich obróbki inne produkty. Dodatkowo mamy również własne elektrociepłownie, w których przy wykorzystaniu gazu produkowane są ciepło i energia elektryczna. Ilość urządzeń, modułów, połączeń które należy sprawdzić podczas stójki to dziesiątki i setki. Czy tylko przegląd remontowy? Przegląd urządzeń i ich konserwacja lub naprawa to jednak nie wszystko. Równie ważny jest fakt, że w tym czasie wykonuje się pomiary na złożach. Czas stójki jest również od tego faktu uzależniony. Po zakończeniu prac następuje też bardzo ważna faza dopuszczenia urządzeń do ruchu, w co włączony jest Urząd Dozoru Technicznego. Z czym wiąże się więc taka przerwa w pracy kopalni? Co oznacza to dla pracowników w terenie? Które działy wspierają działania z tym związane? – rozmawiamy dziś z Andrzejem Rajczakiem, zastępcą dyrektora ds. utrzymania ruchu. Pan Rajczak odpowiada w Oddziale m.in. za nadzór i koordynację prac związanych z zapewnieniem sprawności technicznej i prawidłowej eksploatacji maszyn, urządzeń i instalacji technicznych Oddziału użytkowanych na naszych obiektach, również za zadania związane z organizacją postoju technologicznego. Panie Dyrektorze, na czym ogólnie polega stójka na naszych obiektach? Postoje mogą wynikać z modernizacji, remontu, konserwacji. Jak wygląda proces planowania w tym zakresie? Proces planowania zaczyna się zgodnie z procedurami PGNiG rok wcześniej. Opracowanie planu remontów trwa od czerwca do września poprzedzającego rok, w którym odbędą się prace. Ich finansowanie jest 6 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze foto: Sebastian Rzepiel Jest to okres w pracy kopalni, w którym nie prowadzimy produkcji. W tym czasie mają miejsce inne prace w obrębie instalacji (pozaprodukcyjne), niezbędne do funkcjonowania obiektu kopalnianego przez najbliższy rok. Stójkę należy podzielić na dwa etapy: wykonanie prac, które zapewnią bezawaryjne działanie urządzeń przez najbliższy rok (remonty, przeglądy) oraz wykonanie czynności wynikających z przepisów prawa, a wykonanie których nie jest możliwe w czasie pracy urządzeń i instalacji wydobywczych (dotyczy to głównie: pomiarów elektrycznych oraz rewizji wewnętrznych i prób ciśnieniowych wykonywanych w ramach badań okresowych urządzeń ciśnieniowych). Czas stójki jest powiązany z czasem pomiarów na złożu, które pokazują jak zachowuje się złoże – jakie nastąpiły spadki ciśnienia, jak sczerpywane jest złoże i jakie decyzje w zakresie eksploatacji należy podjąć na najbliższy rok. Reasumując, podczas stójki wykonuje się większość prac, których nie można wykonać podczas pracy kopalni. Jednak w tym dość tradycyjnym i niezmiennym od lat podejściu do „stójki” zachodzą zmiany. Obecnie analizujemy możliwość takiej zmiany planowania prac, aby wydłużyć okresy między przestojami do dwóch lub więcej lat. Chodzi o zoptymalizowanie wydobycia, co pokrywa się ze strategią PGNiG w zakresie utrzymania go na obecnym poziomie. Andrzej Rajczak, zastępca dyrektora ds. utrzymania ruchu: „Podczas przestoju dzieje się najwięcej rzeczy niestandardowych” realizowane z tego planu, a zatwierdzenie ma miejsce na początku roku kalendarzowego. Zakres prac wynika z analizy dokumentacji techniczno- ruchowej danego urządzenia oraz z doświadczeń płynących z eksploatacji urządzenia w warunkach obiektowych. Kto jest zaangażowany w ten proces? Na jakim etapie i za co odpowiada? Planowanie dzieli się na etapy: na kopalni i w działach technicznych. Działy, które zajmują się pracami remontowymi wewnątrz firmy to: dział remontów, dział mechaniczny, elektryczny i automatyki oraz dział sieci gazowych. Udział w tych procesach biorą oczywiście użytkownicy końcowi czyli pracownicy kopalni (oni mają wiedzę wynikają z obserwacji urządzeń podczas pracy). Prace remontowe wykonywane są zależnie od zakresu przez pracowników kopalni lub przez firmy zewnętrzne. W obu przypadkach należy zaplanować środki, które są niezbędne do ich realizacji. Jeśli chodzi o dokumenty - jest przyjęty druk planowanej pracy remontowej, a użytkownik końcowy opisuje, co należy zrobić. Wniosek tra- Jakie są zobowiązania wobec UDT? Na jaki czas UDT udziela pozwoleń na użytkowanie obiektów? Przegląd podgrzewaczy międzystopniowych na instalacji Clausa, KRNiGZ Dębno wykonania samych badań oraz przygotowania zbiornika do eksploatacji po badaniach. Całość jest pracochłonna i kosztowna. Pragnę dodać, że tylko na terenie jednego naszego obiektu, kopalni Lubiatów eksploatujemy około 1250 urządzeń ciśnieniowych podlegających UDT. Co z Pana punktu widzenia jest w tym obszarze najtrudniejsze? Co można usprawnić? Przestój remontowy jest najtrudniejszym okresem danego obiektu, w tym czasie dzieje się najwięcej rzeczy niestandardowych – jak dehermetyzacja instalacji, otwieranie zbiorników, rurociągów. W tym czasie wykonuje się najwięcej prac zaliczanych do prac szczególnie niebezpiecznych. O konieczności wykonania pewnych prac dowiadujemy się dopiero po rozkręceniu urządzenia i dokonania jego rewizji wewnętrznej. Z tego powodu trudno szczegółowo zaplanować wszystkie prace remontowe. Od kilku lat odczuwamy konsekwencję objęcia przez dozór techniczny nadzoru nad rurociągami. Okazuje się, że badania eksploatacyjne tych urządzeń zajmują znaczącą część okresu „stójki”. Usprawnić można rzetelne podejście do szczegółowego planowania prac pod kątem ograniczenia czasu trwania stójki. Wymaga to jednak wyposażenia odpowiedzialnych służb w elektroniczne systemy wspomagające. „Na piechotę” jest to niemożliwe. W samochodzie mamy setki części, na naszych instalacjach to już tysiące. Dziękuję za rozmowę. wstęp, rozmawiała Dorota Mundry foto: Rafał Sedlaczek Współpracujemy z Urzędem Dozoru Technicznego i Transportowym Dozorem Technicznym. Oba Urzędy działają w obszarze ustawy o dozorze technicznym. Podlegają mu urządzenia techniczne w toku ich projektowania, wytwarzania, naprawy i modernizacji oraz eksploatacji. W obszarze działalności Oddziału głównymi urządzeniami technicznymi podlegającymi pod dozór są: urządzenia ciśnieniowe (zbiorniki i rurociągi), zbiorniki bezciśnieniowe i niskociśnieniowe służące do magazynowania materiałów niebezpiecznych, kotły, tzw. urządzenia transportu bliskiego oraz urządzenia do napełniania i opróżniania zbiorników transportowych potocznie nazywane „nalewakami”. Rolą dozoru technicznego jest nadzór nad właściwą eksploatacją podległych urządzeń. W ramach przedmiotowego nadzoru urząd wydaje decyzję zezwalającą na eksploatację urządzenia. Pierwsza decyzja wydawana jest w końcowym okresie procesu inwestycyjnego. Kolejne decyzje wydawane są w toku eksploatacji urządzenia w czasookresach wynikających z zapisów rozporządzeń wydanych na podstawie ustawy o dozorze technicznym. W przypadku zbiorników ciśnieniowych, czyli najliczniejszej grupy urządzeń podlegających dozorowi technicznemu, takie decyzje wydawane są po każdym badaniu technicznym. Te z kolei wykonywane są w następujących czasookresach: rewizja zewnętrzna – raz na rok; rewizja wewnętrzna – raz na 3 lata i próba ciśnieniowa – raz na 6 lat. Najbardziej kłopotliwe dla użytkownika są próby ciśnieniowe i rewizje wewnętrzne, ponieważ wymagają wyłączenia zbiornika z eksploatacji, jego przygotowania do badań (czyszczenie), foto: Rafał Sedlaczek fia do działu remontowego, gdzie następuje weryfikacja potrzeb oraz wycena remontu. Następnie, po końcowym zatwierdzeniu, dane zadanie jest wpisywane do planu remontów. Plan remontów jest wysyłany do centrali na przełomie sierpnia i września, a jego akceptacja następuje zazwyczaj na przełomie roku. Bolączką ostatnich lat, która dotyka sferę remontów, są coraz popularniejsze inicjatywy oszczędnościowe. Z punktu widzenia osoby odpowiedzialnej za sprawność techniczną eksploatowanych w Oddziale maszyn, urządzeń i instalacji uważam, że w dłuższej perspektywie czasowej nie jest to działanie w dobrym kierunku. Mamy świadomość, że niektóre prace konserwacyjne czy remontowe można przesunąć o rok, ale nie można robić tego w nieskończoność. Ich ilość nawarstwia się, a koszty mogą zamiast spadku wzrosnąć. Należy jednocześnie dodać, że w tym przypadku nakładają się dwie sprawy: sprawność ruchowa eksploatowanych instalacji oraz bezpieczeństwo obsługi i bezpieczeństwo publiczne. Niestety użytkujemy instalacje, które w przypadku awarii powodują nie tylko ograniczenia w produkcji, ale mogą również stwarzać realne zagrożenie dla bezpieczeństwa. Rewizja i próby ciśnieniowe wężownicy parowej podgrzewacza ropy na terenie KRNiGZ Dębno czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 7 AKTUALNOŚCI Inwestycje – nasze projekty P r o j e k t y i n w e s t y c y j n e w g ó r n i c t w i e n a f t o w y m t o z a d a n i a r e a l i z o w a n e p r z e z k i l k a m i e s i ę c y, czasem kilka lat – od czasu odkrycia złoża przez stworzenie koncepcji jego zagospodarowania, przeprowadzenia odpowiednich procedur wyłaniających wykonawcę prac po realizację i rozliczenie. M foto: Paweł Chara iniony rok to dla działalności inwestycyjnej w naszym Oddziale czas kontynuowania realizacji wielu zadań/projektów inwestycyjnych rozpoczętych w poprzednich latach, wśród nich są m.in.: • Zagospodarowanie złoża Połęcko, • Zagospodarowanie odwiertów Dzieduszyce-2 i 4k, Katarzyna Kajmowicz • Odsalanie ropy naftowej w instalacji Kierownik Działu KRNiGZ Dębno i nawadnianie złoża BMB, • Zatłaczanie gazu nadmiarowego do złoża Planowania i Rozliczeń BMB, • Budowa tłoczni gazu ziemnego na KGZ Radlin i modernizacja kotłowni technologicznej, • Zabudowa kompresora na OG Roszków (we współpracy z FX Energy), • Zagospodarowanie odwiertu Daszewo-31k, • Zagospodarowanie odwiertu Wilków-51k, • Zagospodarowanie odwiertu Grodzisk-26. Zadanie związane z zagospodarowaniem czterech odwiertów na złożu Brońsko: Brońsko-23, -26h, -27, -28 odwierconych w 2014 r. jest na etapie tworzenia dokumentacji projektowej Dla tych projektów trwają w bieżącym roku prace projektowe, formalno-prawne, procedury wyboru wykonawców. Trwają również wiercenia kilku otworów. Najbliższe lata to okres ich zagospodarowania. Odbiciem tej sytuacji są oczywiście poziomy nakładów inwestycyjnych. Po dwuletnim okresie z niższymi nakładami inwestycyjnymi przeznaczonymi na przygotowania inwestycji zbliżają się lata bardziej „kosztowne” związane z realizacją prac. foto: Paweł Chara Był to także rok, w którym pracowano intensywnie nad przygotowaniem do realizacji obecnie oraz w latach najbliższych projektów nowych, m.in.: • Zagospodarowanie odwiertów Sowia Góra-11k, Lubiatów-11h, Lubiatów-13k, • Zagospodarowanie czterech odwiertów na złożu Brońsko, • Zagospodarowanie złoża ropy naftowej Gajewo, • Zagospodarowanie czterech odwiertów na złożu Paproć, • Zagospodarowanie odwiertów Barnówko-21k, -22k, Mostno-21h, • Zagospodarowanie złoża gazu ziemnego Czarna Wieś, • Zagospodarowanie złoża Kamień Mały, • Modernizacja KRNiGZ Zielin – zagospodarowanie złoża Różańsko, • Zagospodarowanie złoża Radoszyn, • Zagospodarowanie złoża gazu ziemnego Karmin (we współpracy z FX Energy). Trwają prace budowlane związane z zabudową kompresora na Ośrodku Grupowym Roszków (KGZ Radlin), uruchomienie kompresora zaplanowane jest na III kwartał br. Na KRNiGZ Dębno prowadzonych jest kilka zadań inwestycyjnych, odbył się odbiór techniczny instalacji odsalania ropy naftowej, w czerwcu po przestoju remontowym kopalni rozpocznie się rozruch technologiczny tej instalacji, trwają roboty budowlane związane z realizacją instalacji nawadniania złoża BMB, na końcowym etapie są prace nad projektem technologicznym zatłaczania gazu do złoża BMB, w maju rozpocznie się wiercenie otworu Barnówko-21k, a w kolejnych miesiącach otworów Barnówko-22k i Mostno 21h foto: Paweł Chara 8 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze AKTUALNOŚCI Siarka z gazu Siarka jest ważnym składnikiem białek roślinnych i zwierzęcych. Występuje w paliwach kopalnych będących pokładami obumarłych tkanek tj. węglu kamiennym i ropie naftowej. Produkcję siarki prowadzimy w naszym Oddziale ze złóż: Zielin, Barnówko-Mostno-Buszewo, C y c h r y, G ó r z y c a , L u b i a t ó w . S iarka to ciekawy pierwiastek, który powyżej temperatury topnienia tworzy jasnożółtą, ruchliwą ciecz, natomiast wraz ze wzrostem temperatury gęstnieje i zabarwia się na kolor ciemnobrązowy. W temperaturze 187°C osiąga maksymalną lepkość. Siarka jest w naszym Oddziale produktem ubocznym pozyskiwanym w procesie odsiarczania gazu ziemnego. Produkt uboczny foto: Paweł Chara Na KRNiGZ Dębno elementarna siarka produkowana jest ilości 70 ton/dobę. Pierwiastek ten jest pozyskiwany w końcowym etapie odsiarczania gazu poprzez odzyskiwanie elementarnej siarki z siarkowodoru (H2S) w instalacji Superclaus. Proces Clausa oraz wszelkie jego modyfikacje opierają się na utlenieniu siarkowodoru do wolnej siarki i przebiegają dwuetapowo. Kwaśny gaz z jednostki aminowej jest wprowadzany na zakład siarkowy poprzez oddzielacz V-0400. Kwaśna woda oddzielona w tym Na KRNiGZ Dębno siarka pozyskiwana jest z gazu ziemnego w procesie Clausa zbiorniku jest przepompowywana do akumulatora refluksu aminy, natomiast gaz kierowa- zawiera dużo nieprzetworzonych H2S i SO2. tualne gazy. Odbywa się to przez przepuszny jest przez wymiennik ciepła E-0402 do pie- W celu przekształcenia ich do siarki gaz jest czanie (bąbelkowanie) powietrza przez ciekłą ca reakcyjnego H-0405. Podgrzany wstępnie przeprowadzany przez trzy następne konwer- siarkę. Powietrze opuszczające kolumny bądo ok. 90°C strumień gazu wsadowego jest tery stopnia Clausa i jeden konwerter selektyw- belkowe, razem z H2S uwolnionym z siarki, jest spalany z powietrzem w palniku pieca reak- nego utleniania. Jest to tzw. etap katalityczny wyciągane przez strumienice parowe SE-0549 cyjnego B-0403. Powietrze do palnika pieca procesu Clausa. Każde wprowadzenie gazu A/B i kierowane do dopalacza termicznego. reakcyjnego jest dostarczane przez dmuchawy procesowego do reaktorów katalitycznych po- Ciekła siarka pokonując przegrodę przelewopowietrza BD-0380/0381, potem trafia do pod- przedzone jest podgrzaniem go do odpowied- wą dostaje się do drugiej magazynowej sekcji, grzewaczy międzystopniowych, konwertera niej dla danego stopnia temperatury. Po kon- skąd jako gotowy produkt, ładowana jest na Superclaus oraz komory degazacji zbiornika wersji na złożach katalizatora gaz procesowy cysterny samochodowe przez pompy zanurzesiarki. Proces zachodzący w piecu reakcyjnym jest chłodzony w kolejnych skraplaczach, opa- niowe P-0546A/B. przebiega w wysokiej temperaturze rzędu ry siarki skraplane, a ciekła siarka oddzielana 1000 – 1200°C, dlatego nazywany jest eta- od gazu. By uzyskać całkowity odzysk siarki, Do produkcji nawozów przynajmniej 99,1%, gaz procesowy Około 90% siarki jest przetwarzane w kwas pem termicznym. W celu usunięcia przechodzi przez ostatni stopień siarkowy (H2SO4). Ponieważ ma on kluczowe ciepła powstałego w piecu reakcyjkatalityczny, zwany stopniem Su- znaczenie dla światowej gospodarki, jego pronym gaz przechodzi przez wiązkę perclaus. Ten czwarty konwerter dukcja i konsumpcja jest wskaźnikiem rozwoju rurek umieszczonych w bojlerze zawiera specjalny syntetyczny ka- przemysłowego danego kraju. Głównym zaciepła odpadowego E-0406/0407. talizator selektywnego utleniania – stosowaniem kwasu siarkowego jest wytwaGaz jest chłodzony, a ciepło wykatalizator Superclaus. Następnie rzanie nawozów fosforowych i procesy ługozwolone w bojlerze jest używane gaz procesowy jest kierowany wania rud. Siarka jest coraz częściej używana do produkcji pary wodnej średdo ostatniego skraplacza, który jako składnik nawozów mineralnych. niociśnieniowej o temperaturze w celu skroplenia tak dużej ilości 215°C i ciśnieniu ok. 1950 kPa oparów siarki pracuje w niższej Odbiorcą siarki pozyskiwanej na kopalniach Dębgromadzącej się w zbiorniku temperaturze. no, Zielin i Lubiatów jest Grupa Azoty Zakłady V-0408. Odzyskana ciekła siarka sek- Chemiczne Police oraz firmy niemieckie ChemtraDalej gaz procesowy wprowacji Clausa i stopnia Superclaus de Aglobis i Solvadis Commodity Chemicals. Przydzany jest do pierwszego skraspływa kolektorem zbiorczym kładowo w 2014 r. sprzedaż siarki pozyskanej na placza E-0420, w którym jest do dwusekcyjnego zbiornika KRNiGZ Dębno wyniosła 22,2 tysiąca ton. chłodzony, opary siarki skraplasiarki T-0550. W pierwszej sekcji ne, a ciekła siarka oddzielana od w kolumnach napowietrzających Ida Wujda, Laboratorium OK Gorzów Wlkp. gazu. Gaz procesowy opuszczająTemperatura krzepnięcia M-0552 A/B odpędzane są ewenMariusz Szczęsny, KRNiGZ Dębno cy pierwszy skraplacz siarki ciągle siarki wynosi 120 oC czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 9 Z TERENU Tysiące Ewa Tłuściak-Gawron Mistrz Marian Siuta Kierownik wagonów z Barnówka E k s p e d y t B a r n ó w k o , p o d o b n i e j a k k o p a l n i a D ę b n o , d l a k t ó r e j p o t r z e b z o s t a ł w y b u d o w a n y, m a z a s o b ą 1 5 l a t p r a c y. W „nowej” części Ekspedytu znajduje się trzystanowiskowy nalewak kolejowy z dwoma stanowiskami do roztankowywania autocystern z ropą naftową oraz trzy zbiorniki manipulacyjne naziemne o objętości 100 m3 każdy. W „starej” części, która funkcjonuje od 2000 r., wykorzystywany jest trzystanowiskowy dwustronny nalewak kolejowy służący do napełniania cystern kolejowych ropą naftową z KRNiGZ Dębno. Ropa trafia na ekspedyt rurociągiem podziemnym o długości ok. 1300 m. W tej części znajduje się również stanowisko do napełniania cystern kolejowych siarką płynną, która przywożona jest autocysternami. Jej temperatura w trakcie rozładunku wynosi ok. 140oC. foto: Jacek Tkacz Ropa z kilku kierunków Na Ekspedycie Barnówko roztankowywana jest ropa naftowa nie tylko z kopalni Dębno, trafia tu także przywożona autocysternami ropa z KRNiGZ Zielin, KRN Kije oraz KRN Jeniniec. Po zważeniu na legalizowanej wadze kolejowej transportowana jest następnie do Rafinerii Trzebinia i Lotos Gdańsk. Siarka płynna przesyłana jest do Zakładów Chemicznych Police. Po rozbudowie Ekspedytu Barnówko w 2012 r. w nowej jego części znajduje się trzystanowiskowy nalewak kolejowy do roztankowywania autocystern z ropą naftową, w oddali stary nalewak Na ekspedycie znajduje się instalacja utylizacji gazów odpadowych, której głównym zadaniem jest odsysanie i spalanie gazów powstałych podczas napełniania cystern kolejowych. Gaz odpadowy w ilości 350 m3/h spalany jest w komorze spalania za pomocą palnika ga- Ekspedycja ropy naftowej w 2014 r. • z KRNiGZ Dębno 222 914 ton • z KRN Jeniniec 13 473 ton • z KRNiGZ Zielin 9 248 ton • z KRN Kije 7 458 ton foto: Jacek Tkacz Ekspedycja siarki płynnej • z KRNiGZ Dębno 12 262 ton • z KRNiGZ Zielin 1 710 ton Roztankowywanie siarki płynnej wymaga szczególnej ostrożności, jej temperatura w trakcie rozładunku wynosi bowiem ok. 140oC 10 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze CIEKAWOSTKI 78 924 - tyle wagonów załadowano ropą i siarką na Ekspedycie Barnówko w latach 2000-2014, co daje łącznie ponad 3,3 miliona ton foto: Jacek Tkacz Po połączeniu załadowanych ropą na Ekspedycie Barnówko wagonów w latach 2000-2014 (72 258 sztuk) otrzymujemy pociąg o długości ok. 892 km (wagon typu 406Ra o długości 12,34 m), co daje nam odległość z Barnówka do Złojca (przez Kostrzyn, Wrocław, Kraków, Rzeszów, Jarosław, Hrebenne). Na Ekspedycie Barnówko roztankowywane są autocysterny z ropą naftową z kopalń: Zielin, Kije i Jeniniec foto: Jan Gośka foto: Jan Gośka pociąg z ropą 892 km Ekspedyt wyposażony jest od 2004 r. w instalację utylizacji gazów odpadowych, w ubiegłym roku powiększono komorę spalania w celu zwiększenia ilości spalanych oparów powstających podczas napełniania cystern kolejowych niono również wewnętrzną izolację komina ze względu na jej zużycie. Na wypadek pożaru Jednostka wyposażona jest w nowoczesny sys- foto: Marek Kieda zowego przy domieszce gazu opałowego dostarczanego rurociągiem z KRNiGZ Dębno. Moc cieplna palnika głównego wynosi od 30 do 150 kW. W 2014 r. powiększono komorę spalania, by zwiększyć ilość spalanych oparów. Wymie- tem gaszenia pożarów. W jego skład wchodzi pięć działek gaśniczych (wodno-pianowych), cztery hydranty wodne oraz czujki dymu, których zadaniem jest wczesne ostrzeganie załogi o zaistniałym pożarze. Wybudowano również budynek techniczny, który wyposażono w dwie pompy KSB oraz pompę dobijającą LFP wspomagające system gaśniczy, agregat prądotwórczy i kotłownię do podgrzewania ropy naftowej w zbiornikach V=100m3. System gaśniczy doposażono także w zbiornik zapasu wody o pojemności 408 m3. czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 11 Z TERENU Kompresor na Zielinie Na KRNiGZ Zielin pod koniec ubiegłego roku oddano do eksploatacji n o w y z e s t a w s p r ę ż a j ą c y. Mariusz Pelc Kierownik KRNiGZ Zielin Z łoże Zielin, eksploatowane od stycznia 1997 r., jest obecnie w końcowej fazie eksploatacji. W niedalekiej przyszłości zbyt niskie ciśnienie głowicowe odwiertów złoża Zielin (tj. Zielin-2 i Zielin-3k bis) uniemożliwiłoby uzdatnianie gazu na instalacji technologicznej i przesyłanie go do podsystemu gazu zaazotowanego (wartość opałowa ~20,2 MJ/m3). Strumień gazu ze złoża Zielin (wartość opałowa ~32,5 MJ/m3) jest niezwykle istotny ze względu na kaloryczność przy komponowaniu mieszaniny o wartości opałowej 20,2 MJ/m3 z gazem ze złoża Górzyca (wartość opałowa ~16,65 MJ/m3). Zaprzestanie eksploatacji złoża Zielin spowodowałoby zatem wstrzymanie wydobycia również ze złoża Górzyca. W celu wydłużenia eksploatacji i maksymalnego sczerpania złoża Zielin zaproponowano więc podniesienie ciśnienia wydobywanego gazu ziemnego za pomocą kompresora. Nowa instalacja Zakres inwestycji obejmował wybudowanie od podstaw nowej instalacji wraz z elementami/ urządzeniami towarzyszącymi służącymi do: - podgrzania strumienia płynu złożowego w celu uzyskania odpowiednio wysokiej temperatury gazu ziemnego na wejściu do kompresora, - odebrania oraz rozdzielenia płynu złożowego z odwiertów Zielin-2 i Zielin-3k bis na trzy fazy: wodę złożową, ropę naftową oraz gaz ziemny w nowym separatorze trójfazowym, - przesłania ropy naftowej z nowego separatora na istniejący separator trójfazowy instalacji stabilizacji ropy naftowej, - przesłania wody złożowej z nowego separatora do zbiornika wody złożowej, - przesłania gazu ziemnego do kompresora (zestawu agregatu sprężarkowego), - sprężenia ww. gazu w zestawie agregatu sprężarkowego, Na KRNiGZ Zielin od grudnia 2014 r. działa nowy zestaw sprężający, który umożliwi maksymalne sczerpanie złoża Zielin - obniżenia temperatury sprężonego gazu, - przesłania gazu już o odpowiednim ciśnieniu i temperaturze do instalacji odsiarczania aminowego. Parametry pracy zestawu agregatu sprężarkowego firmy DRESSER – RAND, czyli głównej części nowej instalacji: - ciśnienie ssania: 1 500 ÷ 6 000 kPag, - ciśnienie tłoczenia: 7 000 kPag, - wydajność nominalna: 500 ÷ 3 000 m3/h, - temperatura gazu na ssaniu: - 5 ÷ + 30 oC, - temperatura gazu za chłodnicą: + 35 oC max przy temp. zewn. +28 oC. Gaz do sprężenia Jak łatwo zauważyć, sprężarka ta spręża gaz z ciśnienia ssania 6 000 kPag w początkowym etapie i 1 500 kPag w końcowym okresie eksploatacji złoża Zielin do ciśnienia tłoczenia 7 000 kPag. Oczekiwana wydajność sprężarki dla całego zakresu ciśnień ssania mieści się w przedziale 500 m3/h – 3 000 m3/h. Przy standardowej pracy cylindra (DA, obie strony cylindra pracują) przepływ maksymalny może być realizowany bez wykorzystania układu obejściowego w za- Wydobycie ze złoża Zielin (na dzień 31.03.2015 r.) • 150,3 tys. ton ropy naftowej, • 388,8 mln m3 gazu ziemnego. Do wydobycia pozostało ok. 5 tys. ton ropy, 20 mln m3 gazu ziemnego. W wyniku procesów technologicznych mających na celu przygotowanie ropy naftowej i gazu ziemnego do parametrów handlowych na KRNiGZ Zielin uzyskano (na dzień 31.03.2015 r.): • 18 tys. ton LPG, • 37,7 tys. ton siarki płynnej. 12 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze kresie ciśnienia ssania od 3 000 kPag do ok. 1 500 kPag. Regulacja odbywa się wtedy poprzez zmianę obrotów i zmianę przestrzeni szkodliwej cylindra. Przy ciśnieniu ssania powyżej 3 000 kPag osiągnięcie przepływu 3 000 m3/h wymagać będzie użycia układu obejściowego, aby zapewnić poprawną pracę sprężarki. W celu zmniejszenia przepływu gazu przez sprężarkę można wykorzystać pracę cylindra w trybie SACE, czyli przy zdemontowanych zaworach ssących po stronie głowicy cylindra. Zapewni to mniejsze zużycie energii podczas pracy sprężarki, (np. dla ps = 4 550 kPag i pt = 7000 kPag zapotrzebowanie na moc to 68 kW w trybie SACE i 138 kW w trybie standardowym DA). Osiągnięcie przepływu 3 000 m3/h z wykorzystaniem zmiany obrotów, bez użycia układu obejściowego, będzie możliwe w trybie SACE do ciśnienia ssania około 3750 kPag. Po przekroczeniu tej wartości praca z wykorzystaniem układu obejściowego będzie konieczna niezależnie od pozostałych sposobów ograniczenia wydatku. Agregat z zabezpieczeniami Cała instalacja gazu procesowego zarówno na ssaniu, jak i na tłoczeniu jest zabezpieczona przed nadmiernym wzrostem ciśnienia zaworami bezpieczeństwa (oraz blokadami automatyki) podłączonymi do systemu zrzutowego na pochodnię. Cały układ agregatu sprężarkowego, elementów towarzyszących i połączeń rurociągowych wykonano na ciśnienie nominalne PN 10,0 MPa. Materiały konstrukcyjne, z których wykonany jest agregat sprężarkowy, połączenia oraz instalacje towarzyszące są odporne na korozyjne właściwości H2S (wykonane zgodnie z normą NACE). Wszystkie elementy instalacji, gdzie w rezultacie prowadzonego procesu lub oddziaływania temperatury otoczenia może dojść do ograniczenia przepływu medium (np. zamarznięcie), są wykonane w sposób zapobiegający temu zjawisku (ogrzewanie, izolacje termiczne). W przypadku izolacji elementów instalacji wymagających częstego demontażu zastosowano izolacje wielokrotnego montażu. Zestaw agregatu sprężarkowego składa się z: - instalacji gazu procesowego zawierającej rurociągi odgazowujące, przedmuchujące i ścieków, - instalacji oleju smarnego sprężarki, - instalacji sprężonego powietrza, oraz z głównych urządzeń i aparatów: - sprężarki tłokowej gazu procesowego firmy DRESSER - RAND, - silnika elektrycznego napędowego firmy ABB z przekształtnikiem częstotliwości, - separatora na ssaniu i odolejacza końcowego, - zbiorników antypulsacyjnych na ssaniu i tłoczeniu cylindra sprężarki, - chłodnicy gazu procesowego. Jednym z głównych urządzeń nowego zestawu agregatu sprężarkowego jest sprężarka tłokowa DRESSER-RAND Sterowanie automatyczne Instalacja zestawu sprężarkowego została wyposażona w autonomiczny system sterowania realizujący funkcje sterowania oraz w system ESD. System sterowania instalacji zestawu sprężarkowego uwzględnia szczególnie kontrolę parametrów na ssaniu sprężarki, jak i po sprężeniu. Algorytm sterowania zapewnia pracę zespołu sprężającego w trybie automatycznym lub ręcznym. Zestaw sprężarkowy jest wyposażony w lokalny panel dotykowy umożliwiający realizację wszystkich procedur związanych z uruchomieniem, eksploatacją i zatrzymaniem kompresora. Wszystkie elementy instalacji, gdzie mogą nastąpić zmiany parametrów roboczych wyposażono w urządzenia kontrolno-pomiarowe (zdalne i lokalne). Cała instalacja kompresora (w tym silnik) zabezpieczona jest przed przekroczeniem dopuszczalnych parametrów pracy poprzez odpowiedni układ alarmów oraz blokad. Zestaw sprężarkowy jest wyposażony w lokalny panel dotykowy umożliwiający realizację wszystkich procedur związanych z uruchomieniem, eksploatacją i zatrzymaniem kompresora System ESD komunikuje się z systemem pomiarów i automatycznego sterowania wyłącznie Poglądowy schemat zespołu sprężającego i instalacji towarzyszącej w celu bezpiecznego odstawienia z ruchu instalacji technologicznej w stanach awaryjnych (tzw. Emergency Shut Down). Do systemu ESD podłączone są sygnały z systemów wykrywania i zwalczania pożaru oraz z systemu detekcji gazów, w celu właściwej realizacji procedur bezpieczeństwa i awaryjnego wyłączenia instalacji technologicznej. Systemy bezpieczeństwa Instalacja kompresora została wyposażona w systemy bezpieczeństwa wykonane zgodnie z wymogami UE oraz przepisami prawa polskiego: system detekcji CH4, detekcji H2S, wykrywania i gaszenia pożaru w kontenerze kompresora. Czujniki wykrywania pożaru oraz detekcji H2S i CH4 umieszczone są wewnątrz kontenera kompresora. Stan pracy systemów bezpieczeństwa nadzorowany jest z pomieszczenia sterowni kopalni. Wizualizacja parametrów pracy kompresora oraz urządzeń i instalacji towarzyszących ma miejsce w pomieszczeniu sterowni KRNiGZ Zielin - ekrany synoptyczne odzwierciedlają bieżące parametry pracy urządzeń. W strefach zagrożenia wybuchem elementy, urządzenia i osprzęt AKPiA są w wykonaniu przeciwwybuchowym i posiadają deklarację zgodności z dyrektywą ATEX 94/9/EG wydaną przez Jednostkę Notyfikowaną w rozumieniu ustawy o systemie oceny zgodności. Standardowa obsługa instalacji kompresora sprowadza się do nadzoru oraz okresowej konserwacji lub zadziałania w stanach awaryjnych. Po kilku miesiącach eksploatacji instalacji zestawu sprężarkowego należy stwierdzić, że pracuje ona prawidłowo i spełnia swoją funkcję, co stwarza realną szansę na maksymalne sczerpanie złoża Zielin. foto: Piotr Kwiatkowski czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 13 AKTUALNOŚCI Przeciwpożarowe ABC D r o d z y C z y t e l n i c y, z n a d z i e j ą n a p o d n i e s i e n i e W a s z e j ś w i a d o m o ś c i w z a k r e s i e b e z p i e c z e ń s t w a p o ż a r o w e g o , r o z p o c z y n a m y c y k l a r t y k u ł ó w, k t ó r y c h i n t e n c j ą jest przybliżenie podstawowej wiedzy z zakresu ochrony przeciwpożarowej – niezbędnej, by móc bezpiecznie żyć i pracować. Dariusz Kucharski Dział BHP i Ochrony P. Poż. Ś wiadomość zagrożeń, które towarzyszą zjawiskom pożarowym, pozwoli przewidywać ich skutki, a troska o nasze zdrowie i życie będzie determinować rozważne i odpowiedzialne funkcjonowanie. Groźny dym Towarzyszące pożarowi ogień i wysoka temperatura to nie jedyne czynniki stanowiące o zagrożeniu zdrowia i życia. Pożar to również, a może przede wszystkim, dym i zawarte w nim toksyczne, często śmiertelne gazy pożarowe oraz mikronowej wielkości cząstki spalanego materiału, które nie zdążyły się spalić u źródła pożaru i grawitacyjnie uwolniły się wraz z ciepłem, a które cały czas są zdolne do zapalenia. To również zaburzenia widzialności skutkujące dezorientacją. Czynnik ludzki Sytuacja zagrożenia to często nieprzewidywalne zachowania związane przede wszystkim z wiekiem i zdolnościami psychofizycznymi każdego z nas, ograniczane częstokroć strachem czy innymi fobiami, a w konsekwencji podejmowanie irracjonalnych decyzji lub ich nie podjęcie. Funkcjonując na co dzień musimy przyjąć, że logiczne, pozbawione emocji zachowanie każdego z nas w sytuacjach zagrożenia nie jest gwarantowane. Tak naprawdę nie znamy siebie. I statystyki - średnio na dziesięć ofiar w pożarach tylko jedna ginie w płomieniach. Pozostałe dziewięć osób umiera wskutek oddziaływania gazów pożarowych, w dymie, temperaturze, ponieważ często pozbawione są możliwości ewakuacji. Test pożarowy: drzwi ppoż. (z lewej) i drzwi zwykłe (z prawej) Ważne drzwi Nasze rozważania rozpoczniemy od stałego elementu wyposażenia wnętrz, z którym mamy do czynienia codziennie, w biurze, domu – drzwiami, w rozumieniu elementu stanowiącego ochronę naszej prywatności, ciszy, spokoju czy uniknięcia skutków przeciągów. W ogromnej palecie typów, rodzajów drzwi występuje szczególny ich rodzaj - drzwi przeciwpożarowe. Drzwi przeciwpożarowe są zawsze oznakowane takim znakiem Drzwi przeciwpożarowe są jednym z najistotniejszych elementów tzw. biernej ochrony przed pożarem. Ich zadanie polega na oddzieleniu, zamknięciu otworu drzwiowego pokoju, korytarza czy klatki schodowej od pozostałych przestrzeni/części budynku. W razie pożaru drzwi przeciwpożarowe mają stanowić barierę i nie dopu14 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze Drzwi przeciwpożarowe spełnią swoją funkcję, gdy będą zamknięte! ścić do przemieszczania się dymu, toksyn, ciepła i płomieni poza zamknięty przez nie obszar przez określony czas. Czas, który wynika z przepisów techniczno-budowalnych i przeciwpożarowych (od 15 do 120 minut). Ale pod jednym warunkiem – muszą być zamknięte. Ich zdolność do trwania w pożarze wynika z ich konstrukcji zdolnej przetrwać w tych warunkach. Odporna konstrukcja skrzydła, ościeżnicy i ognioodporne szkło wypełniające skrzydło gwarantują „zatrzymanie” pożaru. Zastosowane uszczelki pęczniejące zwiększają swoją objętość 8-10-krotnie w temperaturze od 1000 OC i zapewniają ich dymoszczelność. Samozamykacz z kolei sprawia, że drzwi po każdorazowym ich użyciu powracają do pozycji – zamknięte. Otwarte pod jednym warunkiem Dopuszcza się funkcjonowanie drzwi przeciwpożarowych jako otwartych, kiedy są one „przyklejone” do magnesu elektrotrzymacza i zostają automatycznie zamknięte w chwili wysterowania przez centralę sygnalizacji pożaru. Zdjęcie napięcia z elektromagnesu powoduje ich zamknięcie poprzez samozamykacz. Drzwi przeciwpożarowe, których zamknięcie wysterowywane jest z centrali sygnalizacji pożaru (elektrotrzymacze) Reasumując, nasza świadomość, odpowiedzialność i troska powinna na bazie tych kilku informacji i wyjaśnień dotyczących drzwi przeciwpożarowych skutkować jednym - przyjęciem do serca kolejnej prawdy o bezpieczeństwie. Bezpieczeństwie, o które tak zabiegamy. foto: Dariusz Kucharski Drzwi przeciwpożarowe, których zamknięcie wysterowywane jest z centrali sygnalizacji pożaru lub po uruchomieniu wyłącznika (elektrotrzymacze) Pamiętajmy! Nie blokujmy drzwi w taki sposób! czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 15 NASZE JEDNOSTKI Technologie służące wydobyciu D z i a ł Te c h n o l o g i i z o s t a ł u t w o r z o n y w 2 0 0 6 r. w p i o n i e D y r e k t o r a E k s p l o a t a c j i i p o c z ą t k o w o b y ł jednostką organizacyjną z pracownikami, których miejscem realizacji zadań były Poznań i Zielona Góra. Od roku 2009 wszyscy pracują w Zielonej Górze, a dział podlega bezpośrednio Z-cy Dyrektora ds. Wydobycia, panu Grzegorzowi Kawce. Utworzenie działu było odpowiedzią na istniejące w O d d z i a l e p o t r z e b y, z w i ą z a n e z p r o c e s a m i t e c h n o l o g i c z n y m i r e a l i z o w a n y m i p r z y o b r ó b c e r o p y naftowej i gazu ziemnego – czyli praktycznie na każdej z naszych jednostek produkcyjnych. Mniej znaczy lepiej foto: Dorota Mundry Poprzednio wiele z tych prac musiało być zlecanych, co wiązało się z długim czasem ich realizacji i wysokimi kosztami. Zadania, które prowadzimy dotyczą jednostek produkcyjnych oraz tych, które będą dopiero budowane (nowe kopalnie, magazyny gazu). Dział Technologii tworzy niewielka grupa zdolnych i bystrych osób. Bardzo lubię powiedzenie, że jakość pracy nad danym projektem jest odwrotnie proporcjonalna do liczby zaangażowanych do niego osób. Wszyscy pracownicy działu posiadają wyższe wykształcenie i mają tytuł mgr inżynier. Przy tworzeniu profilu działu wzorowaliśmy się na działach o podobnym charakterze, jakie istnieją w innych firmach z branży wydobywczej, głównie zagranicznych. W pracy wspomagamy się nowoczesnym oprogramowaniem wykorzystywanym do przeprowadzania skomplikowanych obliczeń i symulacji procesowych oraz tworzenia schematów technologicznych tzw. P&ID. Nasza praca pozwala na zaoszczędzenie cennego czasu i pieniędzy oraz dodatkowo generuje wartość dodaną w postaci wiedzy, która pozostaje w Oddziale i może być nadal wykorzystywana i rozwijana. Obszar, w którym działamy jako Oddział, jest w pewnym sensie wyjątkowy. Nie wiem, czy gdziekolwiek na świecie występuje tak duża liczba złóż węglowodorów o tak różnych właściwościach. Mówiąc o różnych właściwościach mam na myśli bardzo zróżnicowa- Dział Technologii to 8 osób, od lewej: T. Olejarz, M. Drzystek, A. Gliński, Ł. Staroń, M. Duda, T. Cieniek, R. Zawieja, K. Pietrzyk ne składy gazów ziemnych występujących w naszych złożach (głównie pod względem różnej zawartości azotu i siarkowodoru), dużych różnicach ciśnień złożowych, występowanie prawie wszystkich z możliwych rodzajów złóż pod względem przemian fazowych (gazowe, gazowo-kondensatowe, ropno-gazowe, ropne). Ponieważ konsekwencje pracy działu trwają dziesiątki lat, nie może być miejsca na pomyłki powodujące powstanie produktu, który nie będzie spełniał okre- Pracownicy działu i ich wykształcenie: Marzena Duda (Inżynier Górnik) – mgr inż. chemii. Politechnika Wrocławska – Inżynieria Chemiczna. Arkadiusz Gliński (Inżynier Górnik) – mgr inż. chemii. Politechnika Wrocławska – Inżynieria Chemiczna. Marcin Drzystek (Inżynier Górnik) – mgr inż. technologii chemicznej. Politechnika Wrocławska – Technologia Chemiczna. Tomasz Cieniek (Kierownik Działu) – mgr inż. górnictwa i geologii, specjalność gazownictwo ziemne. Akademia Górniczo-Hutnicza – Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu. Krzysztof Pietrzyk (Specjalista ds. Eksploatacji) – mgr inż. górnictwa i geologii, specjalność gazownictwo ziemne. Akademia 16 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze ślonych wymagań (głównie jakościowych). Wszystko to powoduje, że nasza praca nie należy do łatwych i nie można w niej stosować rozwiązań polegających na prostym powielaniu. Pewną rekompensatą trudności jest fakt, że procesy technologiczne, które mają miejsce podczas wydobywania i obróbki ropy naftowej i gazu ziemnego należą do najbardziej fascynujących zjawisk, jakie inżynier pracujący w branży naftowej może spotkać. Górniczo-Hutnicza – Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu. Robert Zachwieja (Samodzielny Inżynier Górnik) – mgr inż. górnictwa i geologia, specjalność gazownictwo ziemne. Akademia Górniczo-Hutnicza – Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu. Łukasz Staroń (Specjalista ds. Eksploatacji) – mgr Zarządzanie i Marketing – Wydział Zarządzania, inż. górnictwa i geologii, specjalność kopalnictwo otworowe. Akademia Górniczo-Hutnicza – Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu. Tomasz Olejarz (Samodzielny Inżynier Górnik) – mgr inż. górnictwa i geologii, specjalność eksploatacja złóż surowców płynnych. Akademia Górniczo-Hutnicza – Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu. Główne obszary naszej aktywności można podzielić na 3 grupy 1. Zagospodarowanie nowych złóż ropy i gazu. Założenia techniczne do koncepcji wstępnych. Dział zajmuje się obiektami, których jeszcze nie ma. Założenia techniczne to dokument tworzony dla złóż planowanych do zagospodarowania. Jego celem jest określenie najbardziej optymalnego i bezpiecznego sposobu ich zagospodarowania, uwzględniając uzyskanie jak największych korzyści – głównie w postaci produktów handlowych. Podczas pracy nad tym dokumentem tworzony jest model kopalni i rurociągów z wykorzystaniem oprogramowania komputerowego, za którego pomocą wykonywane są obliczenia procesowe różnych wariantów zagospodarowania. Dzięki temu, już w bardzo wczesnym etapie pracy nad złożem wiemy jakie i w jakiej ilości produkty handlowe będzie można pozyskać oraz jakie środki techniczne będą do tego niezbędne. Można więc odpowiednio wcześnie wyeliminować szereg rozwiązań, które nie będą optymalne w danym zadaniu i oszczędzić sporo czasu i pieniędzy. Opiniowanie dokumentów związanych z zagospodarowaniem nowych złóż. Dział TET ma w swoim zakresie również opiniowanie dokumentacji, która jest tworzona na różnych etapach trwania prac. Opiniujemy kon- cepcje wstępne, projekty bazowe, projekty technologiczne, projekty budowlane, projekty wykonawcze, instrukcje prób ciśnieniowych, instrukcje rozruchu oraz inne dodatkowe dokumenty, które powstają na etapie trwania zadania, a wymagają naszego zaangażowania. Głównym celem procesu opiniowania jest dopilnowanie, aby zaprojektowany proces technologiczny był prawidłowy, optymalny oraz w pełni realizował zakładane cele. Prace te wymagają ścisłej współpracy z innymi jednostkami Oddziału, co dodatkowo umożliwia wymianę doświadczeń i poglądów na różne rozwiązania techniczne. Z tego miejsca chciałbym bardzo podziękować osobom, które z nami współpracują. Dodatkowo podczas trwania procesu budowy nowych obiektów pojawia się szereg problemów technicznych, w których rozwiązywanie dział technologii również jest angażowany. Udział w pracach komisji. Pracownicy działu uczestniczą również w pracach różnych zespołów i komisji: przetargowych, odbioru technicznego, rozruchu, odbioru końcowego. Odpowiadają tam za część technologiczną, biorą udział w opracowaniu zakresu rzeczowego przedmiotu zamówienia, warunków udziału w postępowaniu, sporządzaniu specyfikacji technicznej oraz wzoru umowy. Opiniujemy również dokumentację przetargową pod względem technicznym oraz przygotowujemy odpowiedzi na zapytania dotyczące SIWZ w zakresie merytorycznym. Nie będę ukrywał, że prace te absorbują dużo czasu, ale są również bardzo istotne z punktu widzenia interesów naszego Oddziału. 2. Pracujące obiekty, modernizacje, rozbudowy i remonty. Na pracujących obiektach produkcyjnych Oddziału często dochodzi do potrzeby dokonania zmian w realizowanych procesach technologicznych. Potrzeby te są zwykle skutkiem istotnych zmian parametrów płynu złożowego lub koniecznością modernizacji instalacji technologicznej obiektu. Dla zadań modernizacyjnych opracowujemy wtedy założenia techniczne i prowadzimy proces opiniowania dokumentacji projektowych - podobnie jak ma to miejsce przy zagospodarowaniu nowych złóż. W przypadku konieczności dokonania zmian w procesie technologicznym pracującego obiektu dział wyprzedzająco analizuje skutki, jakie przyniesie wprowadzenie tej zmiany i odpowiednio do wyników tej analizy podejmuje działania. Jest to bardzo skuteczna i bezpieczna dla zachowania ciągłości pracy naszych obiektów metoda. Mogę zapewnić, że w zdecydowanej większości świetnie się sprawdza. Każdy obiekt technologiczny wymaga do prowadzenia swojego ruchu stosowania środków chemicznych. Pracownicy Fragment modelu kopalni (instalacja produkcji siarki) który był przez nas tworzony na potrzeby zagospodarowania złoża, w którego składzie występuje siarkowodór. Można na jego podstawie dokładnie określić ilość oraz jakość siarki, którą można wyprodukować i dobrać podstawowe parametry procesu w celu jego optymalizacji. czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 17 Fragment modelu kopalni (instalacja odsiarczania), który został przez nas utworzony na potrzeby zagospodarowania złoża ropno-gazowego. Można za jego pomocą dokładnie określić podstawowe parametry procesu i wyspecyfikować główne aparaty i urządzenia technologiczne. Jest to fragment kopalni, która powstanie. działu zajmują się ich doborem i optymalnym wykorzystaniem. Wiedza i doświadczenie w tym zakresie jest również wykorzystywana przy pracy w komisjach przetargowych powoływanych na potrzeby zakupu tych środków. Chodzi tu o środki chemiczne takie jak np.: inhibitory hydratów, parafin, korozji, glikole, aminy, deemulgatory, środki pianotwórcze, neutralizatory siarkowodoru. świecie w zakresie eksploatacji złóż i przeróbki węglowodorów. Postęp techniczny jaki obserwujemy jest ogromy, co wymusza na nas ciągłe doskonalenie i poszukiwanie nowych rozwiązań. W miarę możliwości uczestniczymy w szkoleniach ukierunkowanych na przygotowanie się do realizacji obecnych i również przyszłych potrzeb Oddziału w tym zakresie. 3. Poszukiwanie nowych rozwiązań. Bardzo ważną aktywnością realizowaną w dziale jest śledzenie na bieżąco rozwiązań technicznych, jakie są wprowadzane na Pracowaliśmy przy największych Dział technologii był zaangażowany we wszystkie inwestycje realizowane w Oddziale, które dotyczyły obiektów produkcyjnych i podziem- nych magazynów gazu. Mogę wymienić kilka: Odazotownia Grodzisk, PMG Bonikowo, PMG Daszewo, PMG Wierzchowice, KRNiGZ Lubiatów, modernizacja i rozbudowa instalacji na KRNiGZ Dębno, podłączanie nowych odwiertów na KGZ Kościan-Brońsko, OG Lisewo, KGZ Paproć, KGZ Radlin itd. Największą satysfakcją w naszej pracy jest uruchomienie obiektu po wybudowaniu lub modernizacji i potwierdzenie, że zaprojektowany proces technologiczny w pełni realizuje to wszystko, co było zaplanowane. Tomasz Cieniek Kierownik Działu Technologii Rysunek pokazujący układ powiązań technologicznych, jakie mają miejsce przy eksploatacji złóż węglowodorów w Oddziale. Prace działu koncentrują się głównie na obiektach rurociągów technologicznych i procesach technologicznych oczyszczania i przeróbki. 18 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze AKTUALNOŚCI Mailuj z głową Piotr Kasprzyk Kierownik Działu Informatyki W marcu rozpoczęliśmy zmianę adresów e-mail pracowników Oddziału z domeny pocztowej i m i ę . n a z w i s k o @ z g o r a . p g n i g . p l n a i m i ę . n a z w i s k o @ p g n i g . p l . P a m i ę t a j m y, ż e z a s a d y b e z p i e c z n e g o korzystania z firmowej poczty elektronicznej pomimo przejścia na nową domenę nie zmieniły się. Przypominany najważniejsze kwestie związane z korzystaniem z firmowej poczty elektronicznej. >> Wyłącznie do pracy Firmowy system poczty elektronicznej służy do przesyłania SŁUŻBOWYCH WIADOMOŚCI ELEKTRONICZNYCH. Używanie go do wysyłania, odbierania lub składowania wiadomości prywatnych jest NADUŻYCIEM. >> E-mail do wszystkich Rozsyłanie wiadomości o charakterze ogólnym do więcej niż kilkunastu adresatów, a w szczególności skierowanych do wszystkich użytkowników poczty Oddziału jest możliwe jedynie za pośrednictwem wyznaczonych jednostek m.in. Działu Organizacyjnego, Socjalnego, Komunikacji i PR. W przypadku zgody na szerokie publikowanie wiadomości za pośrednictwem poczty elektronicznej jest ona wysyłana ze skrzynek działowych tych jednostek. >> Ukryj adresatów Wysyłanie poczty do dużej liczby odbiorców (kilkunastu lub więcej) musi odbywać się metodą ukrywania listy adresatów. Dzięki tej metodzie otrzymujący wiadomość nie widzi innych jej adresatów. Jest to działanie prewencyjne, dzięki któremu zapobiegamy wykorzystaniu naszych adresów przez osoby trzecie lub szkodliwe oprogramowanie rozsyłające wiadomości-śmieci (tzw. SPAM). >> Porządkuj skrzynkę Pamiętajmy o regularnym porządkowaniu skrzynki poprzez usuwanie niepotrzebnych wiadomości lub przerzucanie ich do archiwum. Dział Informatyki jest pomocny przy konfiguracji obszaru archiwów, a w szczególnych przypadkach możemy powiększyć wielkość skrzynki pocztowej. >> Uważnie wybieraj adresata Aktualnie książka kontaktowa przechowuje informacje o kilku tysiącach pracowników GK PGNiG. Po zmianie domeny pocztowej kilkadziesiąt skrzynek pocztowych (osób) musiało zmienić ich adres ze względu na ich zarezerwowanie w Centrali Spółki. Pamiętajmy o szczególnej uwadze przy wybieraniu osób z listy adresowej, gdyż znacznie zwiększyła się możliwość popełnienia błędu selekcji adresata poprzez nieuważny wybór. >> Czy sprawdzimy pocztę w domu? W chwili pisania tego tekstu nie zostało jeszcze do końca ustalone, czy w okresie wakacyjnym zostanie wyłączony (na stałe) dostęp do poczty z zewnątrz sieci firmowej poprzez stronę www. Jeśli tak się stanie, pozostanie jedynie korzystanie z urządzeń służbowych mobilnych mających dostęp do sieci firmowej poprzez firmowy APN. Służbowe urządzenia iPlus oraz służbowe karty telefoniczne taki posiadają. >> Hakerzy nie śpią Przez zmianę domeny pocztowej (ze względu na obcięcie członu „zgora”) staliśmy się bardziej atrakcyjnym obiektem dla wszelkiego typu spamerów i rozsyłaczy wirusów. Pamiętajmy o własnym oraz firmowym bezpieczeństwie. Nie otwierajmy podejrzanych e-maili oraz załączników - zgłaszajmy takie przypadki do Działu Informatyki. Nie podawajmy firmowego adresu e-mail w celach prywatnych czy przy rejestracji na różnych portalach, do tych celów używajmy adresów prywatnych. Możliwość odczytu prywatnej poczty poprzez strony www nie jest w firmie zablokowany. >> Nie więcej niż 50 mega >> Przekierowanie ze starego adresu Standardowa wielkość skrzynki pocztowej aktualnie wynosi 2 GB. Po przekroczeniu tego limitu nie będziemy mogli wysyłać wiadomości, co więcej listy kierowane do nas będą automatycznie odbijane przez serwer, a my nie będziemy o tym wiedzieć. Wielkość pojedynczego przesyłanego e-maila nie może przekroczyć 50 MB (na tę wielkość składa się treść e-maila, wielkość załączników w postaci szaty graficznej, dodanych plików). Z końcem czerwca 2015 wyłączyliśmy przekierowania ze starych adresów [email protected] na nowe [email protected]. Nasz system pocztowy w przypadku próby dostarczenia poczty na stary adres będzie do końca roku wysyłał do adresatów komunikat o zmianie domeny pocztowej. SKRZYNKA POCZTOWA = 2 GB E-MAIL = 50 MB W kolejnych biuletynach kontynuować będziemy tematy związane z bezpieczeństwem teleinformatycznym. czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 19 AKTUALNOŚCI Nasi mentorzy w Tr w a d r u g a e d y c j a p r o g r a m u e d u k a c y j n e g o G e o Ta l e n t . N a s i p r a c o w n i c y z a a n g a ż o w a l i s i ę w p r o j e k t j a k o M e n t o r z y. rogram skierowany jest do studentów zainteresowanych branżą poszukiwawczo – wydobywczą. Ma na celu stworzenie im możliwości poszerzenia wiedzy i rozwoju umiejętności praktycznych w obszarze poszukiwań, rozpoznania i wydobycia węglowodorów ze źródeł konwencjonalnych i niekonwencjonalnych. P foto: Dorota Strzemińska Mentorzy mają za zadanie przeprowadzenie dla studentów warsztatów specjalistycznych. Część z nich już się odbyła, kolejne będą miały miejsce we wrześniu i październiku. Opis warsztatów i relację fotograficzną z ich przebiegu można obejrzeć na stronie dedykowanej programowi – www.geotalent.pl. Na trzech uczelniach GeoTalent realizowany jest na trzech uczelniach partnerskich PGNiG SA: • Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie - Wydziały: Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Wiertnictwa, Nafty i Gazu, Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska, Górnictwa i Geoinżynierii, • Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, • Uniwersytecie Warszawskim – Wydział Geologii. Łukasz Samborski z PMG Bonikowo podczas warsztatów prowadzonych na AGH 8 kwietnia omówił m.in. budowę i parametry złoża Bonikowo, napowierzchniową część instalacji magazynu i jej zabezpieczenia Odbędą praktyki foto: Dorota Strzemińska W ramach programu wybrana grupa studentów odbędzie płatne, trzymiesięczne praktyki, które sfinansuje Centrala Spółki. W naszym Oddziale praktyki mieć będzie 11 osób, które zostały wyłonione pośród tych, którzy nadesłali swoje CV i pomyślnie przeszli rozmowy kwalifikacyjne. Trafią one na jednostki terenowe w drugiej połowie roku. Będą to studenci drugiego stopnia studiów magisterskich AGH Wydziału Wiertnictwa Nafty i Gazu kierunków Górnictwo i Geologia i Inżynieria Naftowa i Gazownicza. Magdalena Wajda Dział Komunikacji i PR Na program warsztatów specjalistycznych programu Geotalent składa się oprócz prezentacji mentora także część praktyczna i ćwiczenia Mentorzy programu GeoTalent 2015 Adam Janowiak, specjalista mierniczy w Dziale Mierniczym, Oddział Geologii i Eksploatacji, brał udział również w I edycji programu – „Metody pomiarów geodezyjnych jako źródło pozyskiwania danych do systemów informacji przestrzennej” Dorota Mundry, kierownik Działu Komunikacji i PR – „Autoprezentacja” 20 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze Łukasz Samborski, kierownik zmiany na PMG Bonikowo – „Praca podziemnego magazynu gazu na przykładzie PMG Bonikowo” Sebastian Szajda, specjalista ds. zagospodarowania złóż z Dział Rozwoju i Analiz Przedprojektowych – „Sposób i kierunek zagospodarowania złóż węglowodorów w zależności od rodzaju płynu złożowego” Zbigniew Wantuch specjalista ds. profilaktyki przeciwerupcyjnej i bezpieczeństwa ruchu z Działu Profilaktyki i Bezpieczeństwa Ruchu – „Prace serwisowe na odwiertach eksploatujących płyn złożowy – rodzaje zabiegów i bezpieczeństwo ich wykonywania” Beata Burdzy, zastępca kierownika Działu Kadr i Szkoleń, koordynator programu – „Prowadzenie negocjacji” AKTUALNOŚCI O praktykach słów kilka Praktyka bądź staż pozwala uczniom, studentom i absolwentom szkół zapoznać się z rynkiem pracy oraz zdobyć pierwsze cenne doświadczenia zawodowe. W naszym Oddziale mają oni taką możliwość. P raktykanci poszukują specjalistycznej wiedzy, są ambitni i nastawieni na samodzielne wykonywanie obowiązków pod czujnym okiem opiekuna. Praktyka jest bez wątpienia czasem nauki, ale także małą próbą mierzenia własnych sił z oczekiwaniami potencjalnego pracodawcy. To pierwszy etap oswajania się ze środowiskiem pracy. Motywacja, czyli po co mi staż? Kandydaci na praktykantów/stażystów najczęściej uzasadniają chęć odbycia praktyki w naszym Oddziale zamiarem związania swojej przyszłości z branżą wydobywczą oraz możliwością zdobycia nowych doświadczeń oraz cennej wiedzy dzięki bezpośredniemu kontaktowi z profesjonalistami z różnych dziedzin. Wśród podań odnajdujemy również osoby, które ubiegają się o odbycie praktyki po raz wtóry. Tacy kandydaci z zadowoleniem i sentymentem wspominają zrealizowane w Oddziale praktyki, doceniając wiedzę i pasję swoich opiekunów merytorycznych. Można śmiało powiedzieć, że „połknęli bakcyla”, jeśli chodzi o pracę w naszym Oddziale i chcieliby poznać, doświadczyć więcej. Katarzyna Czugaj, Joanna Stępniewska Dział Kadr i Szkoleń Wrażenia po… Adrian Raczyński, praktyka na KRNiGZ Zielin: „Jestem studentem IV roku inżynierii naftowej i gazowniczej na Akademii GórniczoHutniczej. Miałem przyjemność być praktykantem na KRNiGZ Zielin na przełomie lipca i sierpnia 2014 r. Wakacje spędzone na praktyce były jednymi z moich najlepszych w życiu. Poznawanie technologii procesu i specyfiki pracy oraz zapoznanie się z urządzeniami na kopalni było niezwykle interesujące. Zaznajomienie się z całą tą wiedzą było nie lada wyzwaniem, jednak wsparcie merytoryczne pracowników ułatwiało mi jej przyswajanie. Cieszę się, że zdecydowałem się w ten sposób spędzić swój wolny czas. Dzięki takiej decyzji poznałem wspaniałych ludzi i podniosłem swoje kwalifikację zawodowe, a wiedzę zdobytą na praktyce wykorzystuję na zajęciach po dziś dzień. Chciałbym serdecznie podziękować całej załodze KRNiGZ Zielin za poświęcony mi czas i wytrwałość w odpowiadaniu na moje często Klaudia Topczewska, praktyka na KRNiGZ Radlin: skomplikowane pytania. Z czystym „Studiuję na Wydziale Wiertnictwa Nafty i Gazu sumieniem mogę polecić każdemu krakowskiej AGH, moja specjalizacja to eksploatastudentowi praktykę w PGNiG Odcja złóż surowców płynnych. Jestem na pierwszym dział w Zielonej Górze, a w szczeroku studiów magistergólności na KRNiGZ Zielin”. skich. Odbyłam praktykę studencką na Kopalni Gazu Ziemnego Radlin, co dało mi niesamowitą możliwość zapoznania się z instalacją kopalni oraz pozwoliło na analizę i interpretację parametrów złożowych w praktyce. Praktyki i staże w liczbach (2014 r.) • 185 podań o praktykę/staż, • 93 zrealizowane praktyki studenckie, • 21 zrealizowanych praktyk zawodowych, • 18 zrealizowanych praktyk absolwenckich, • 7 osób odbyło staż finansowany ze środków Powiatowego Urzędu Pracy • 42 pozytywnie rozpatrzone podania o udostępnienie materiałów do pisania prac dyplomowych. Agnieszka Czarnecka, praktyka w Dziale Komunikacji i PR: „Praktyka w Oddziale była jedną z nagród, jakie otrzymałam za zajęcie I. miejsca w „Biegu do kariery”, konkursie organizowanym przez Biuro Karier Uniwersytetu Zielonogórskiego. Pomyślałam czemu nie skorzystać? Nic nie tracę, za to mogę zdobyć nowe doświadczenie. Obawą napawał mnie jedynie fakt, że jako studentka filologii germańskiej nie miałam zielonego pojęcia o zadaniach związanych z pracą w Dziale Komunikacji i PR. Na szczęście mój niepokój szybko minął. Dołączyłam do zgranego i otwartego zespołu, którego członkowie zawsze chętnie odpowiadali na moje, nawet najdziwniejsze, pytania i udzielali pomocy, gdy jej potrzebowałam. Za każdym razem mojej praktyce towarzyszyły nowe i ciekawe zadania. Nie było czasu na nudę. Dzięki tej praktyce nie tylko zdobyłam kolejne doświadczenie zawodowe, ale również stałam się bardziej pewna siebie i otwarta w kontaktach z innymi ludźmi”. czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 21 AKTUALNOŚCI Większy magazyn Realizację rozbudowy PMG Wierzchowice do pojemności czynnej 1,2 mld m3 podsumowano p o d c z a s k o n f e r e n c j i , k t ó r a o d b y ł a s i ę 1 7 m a r c a n a t e r e n i e m a g a z y n u i w T r z e b n i c y. P foto: Dorota Mundry ierwsza część spotkania odbyła się na terenie instalacji. Przybyłych powitał Zbigniew Gmiński, kierownik Działu Podziemnego Magazynowania Gazu, który prowadził również późniejszą konferencję pt. „Nowoczesne rozwiązania techniczne na Podziemnym Magazynie Gazu Wierzchowice”. Zaprosił na część szkoleniową w zakresie bezpieczeństwa podczas pobytu na instalacji oraz na zwiedzanie prowadzone przez kierownika obiektu. Od lat 70. Zbigniew Gmiński przedstawił w sali konferencyjnej PMG Wierzchowice program spotkania ziemnego Wierzchowice. Eksploatację złoża, na którym funkcjonuje magazyn, rozpoczęto w 1972 r. Przez 23 lata wydobyto niemal 8 mld m3 gazu zaazotowanego, co stanowi 65% jego zaso- foto: Dorota foto: Dorota Mundry icz rezes PGNiG SA Zbigniew Skrzypkiew Gościem konferencji był wicep 22 bów. Resztę przeznaczono na tzw. „poduszkę gazową” – gaz w złożu, który ma za zadanie utrzymanie odpowiedniego ciśnienia w magazynie oraz zachowanie odpowiednich parametrów pozwalających na prawidłowe funkcjonowanie instalacji. Mundry Goście mieli okazję najpierw na podstawie makiety, a potem „na żywo” zapoznać się z instalacją i obiektami wchodzącymi w skład PMG Wierzchowice. Magazyn po rozbudowie jest użytkowany od dwóch lat, zatłaczając ważne dla bezpieczeństwa energetycznego zapasy gazu ziemnego. Żeby zrozumieć dlaczego akurat tu powstała taka instalacja, warto cofnąć się w czasie o prawie 45 lat – do roku 1971. Wtedy to odkryto złoże gazu PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze ściom zedstawił go rzchowice pr ej prezentacji ie oj W G sw M w PM a k ji, erowni części instalac u Jan Żądło, ki ne ów gł g ty nu makie gaazzyyn ag na podstawiie obiektu - od złoża do m ię omówił histor Kopalnię przeznaczono na podziemny magazyn gazu w 1995 r. Warto wspomnieć, że odwiercono tu pierwszy w Polsce pozytywny odwiert horyzontalny z odcinkiem poziomym o długości 450 m. W ramach planowanej rozbudowy PMG Wierzchowice do pojemności czynnej 1,2 mld m3 w latach 19992005 wykonano 13 rekonstrukcji starych odwiertów w celu dostosowania ich do pracy w warunkach wyższych ciśnień spodziewanych na magazynie po rozbudowie. W następnych latach wykonano kolejne odwierty horyzontalne, zainstalowano urządzenia przystosowane do automatycznego sterowania. Na terenie PMG Wierzchowice znajduje się blok gazowo-parowy produkujący ciepło do celów technologicznych oraz energię elektryczną zasilającą silniki sprężarek. W ramach podsumowania W drugiej części dnia w Trzebnicy odbyła się sesja, podczas której kierownik obiektu Jan Żądło przedstawił historię zarówno KGZ Wierzchowice, jak i magazynu. Jego zastępcy Mirosław Majchrzak i Mirosław Szczepański przybliżyli techniczne i technologiczne rozwiązania zastosowane w różnych częściach instalacji. Dorota Mundry Dział Komunikacji i PR foto: Dorota Mundry Prezentacje gości z Instytutu Nafty i Gazu oraz kancelarii prawnej dotyczyły m.in. finansowania inwestycji i wykorzystania środków unijnych oraz trudnych sytuacji związanych z realizacją umowy na budowę instalacji. Referaty podczas konferencji zaprezentowali, od lewej: Mirosław Majchrzak, Maria Migdał, Mirosław Szczepański, Jan Żądło, Teresa Wagner-Staszewska, Piotr Sadownik, Grzegorz Banasiuk foto: Marek Zakrocki cie przeszli na instalację ietą i dyspozytornią goś Po zapoznaniu się z mak czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 23 ZAANGAŻOWANIE SPOŁECZNE Wróćmy do Wielkanocy Współpraca z fizykami Ś więta już dawno za nami, ale warto wrócić do kilku akcji, które złożyły się na świąteczną atmosferę w naszej firmie. Jak co roku w siedzibach Oddziału w Zielonej Górze odbył się Kiermasz Wielkanocny przygotowany przez uczniów i nauczycieli zaangażowali się w społeczną akcję „WIELKANOC na sportowo” - zbiórkę sprzętu i odzieży sportowej, którą obdarowani zostali wychowankowie z Domu Dziecka nr 1 w Świebodzinie. Akcja miała swoją kontynuację podczas Dnia Sportu zorganizowanego 23 N ową inicjatywą podjętą przez nas w ubiegłym roku w obszarze społecznego zaangażowania jest współpraca ze Stowarzyszeniem Nauczycieli Fizyki „SNaFi”, której celem jest popularyzacja nauk ścisłych i techniki wśród dzieci i młodzieży. W ramach projektu odbyły się w naszym Salonie Wystaw grudniowe warsztaty fizyczne dla dzieci pracowników nt. „Zabawy badawcze – świat zmysłów i zjawisk. Zjawisko konwekcji”, a w marcu br. wystawa uczniów gii”. Spotkanie odbyło się 25 marca. Na program warsztatów składały się trzy prezentacje. Pierwsza z nich poświęcona była działalności Oddziału ze szczególnym uwzględnieniem naszej obecności w województwie lubuskim. Podczas drugiej prezentacji - Krzysztofa Wolańskiego z Oddziału Geologii i Eksploatacji goście dowiedzieli się więcej na temat procesu poszukiwania złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, shale gas i zasobów złóż w Polsce. Paweł Tiahnybok z Działu Eksploatacji przybliżył na- Jedną z akcji organizowanych z okazji Wielkanocy była zbiórka sprzętu sportowego i odzieży dla podopiecznych Domu Dziecka nr 1 w Świebodzinie Zespołu Szkół Specjalnych nr 1 w Zielonej Górze. Zebrane pieniądze zostaną przeznaczone na zakup materiałów plastycznych oraz pieca ceramicznego dla szkoły. W Salonie Wystaw zagościły prace plastyczne nagrodzone w kolejnej edycji konkursu „Świąteczna Kartka na Wielkanoc”. Spośród 80 nadesłanych prac wybraliśmy 10, które ozdobiły naszą kartkę. Uroczyste zakończenie konkursu i wręczenie nagród odbyło się 25 marca. Praca Zosi Walasek została wyróżniona i znalazła się na przedniej stronie kartki, pozostałe na jej odwrocie. Pracownicy Oddziału oraz OGiE maja przez grupę wolontariuszy dla podopiecznych tej placówki. Kontynuowaliśmy zbiórkę plastikowych nakrętek dla Julki Nawrockiej w ramach akcji „Rozkręcamy nakrętki dla Julii”, kolejną ich porcję przekazaliśmy jej rodzicom 1 kwietnia. Dzięki nim będą mogli zakupić specjalny wózek inwalidzki. Na razie rodzicom dziewczynki udało się zebrać tonę nakrętek. Mają ich już tak dużo, że musieli wynająć dodatkową piwnicę do składowania wypchanych plastikiem worków. Na razie nie myślą o tym, gdzie będą przechowywać pozostałe 13 ton... Uzbierajmy je wspólnie! Celem konkursu Stowarzyszenia Nauczycieli Fizyki „SNaFi” pt. „Komunikacja”, którego efekty mogliśmy podziwiać w Salonie, było rozwijanie u młodzieży zainteresowań naukami przyrodniczymi i umiejętności wykorzystania wiedzy fizycznej w każdej dziedzinie życia - Kamila Lis wykonała tratwę „Kon-Tiki” wykorzystującą działanie siły grawitacji i wyporności gimnazjów województwa lubuskiego, uczestników XIII Edycji Konkursu z Fizyki pt. „KOMUNIKACJA”, którzy zaprezentowali nam swoje prace - makiety pojazdów mechanicznych. Następnie przyszedł czas na zielonogórskich nauczycieli fizyki, geografii i chemii, którzy gościli w Oddziale na warsztatach edukacyjnych pt. „Lubuskie źródła ener- tomiast informacje na temat KGZ Kościan-Brońsko. Każdy z uczestników warsztatów otrzymał zestaw edukacyjny, na który składał się fragment rdzenia, próbki ropy naftowej, siarka oraz proppant. Nauczyciele wykorzystają je podczas prowadzonych przez siebie lekcji tematycznych. Grupa będzie miała okazję w ramach warsztatów odwiedzić kopalnię Kościan. Łukasiewicz patronem kolejnej szkoły o grona szkół na terenie naszego działania, którym patronuje Ignacy Łukasiewicz, dołączyło Gimnazjum w Gniewinie. Styczniowe uroczystości rozpoczęły się od odsłonięcia tablicy pamiątkowej poświęconej patronowi. Następnie uczestnicy przy asyście Gminnej Orkiestry Dętej z Gniewina udali się do pobliskiej hali widowiskowo – sportowej, gdzie dokonano poświęcenia sztandaru. Swoją obecnością uroczystość uświetnili przedstawiciele Oddziału. Kierownik KRNiGZ Żarnowiec Jacek Słowakiewicz wbił symboliczny gwóźdź w drzewiec sztandaru. Na zakończenie ceremonii szkolny chór po raz pierwszy publicznie wykonał oficjalny hymn Samorządowego Gimnazjum im. Ignacego Łukasiewicza w Gniewinie. D 24 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze Podczas warsztatów „Lubuskie źródła energii” Paweł Tiahnybok z Działu Eksploatacji zapoznał nauczycieli z procesem eksploatacji gazu ziemnego i wykorzystaniem lokalnych złóż do produkcji energii elektrycznej i ciepła na przykładzie KGZ Kościan-Brońsko Kopalnie z bliska Z ściła 13 marca delegacja rządowa z Litwy. Wśród gości znaleźli się Wiceminister Ochrony Środowiska Litwy Daiva Matoniene, przedstawiciele służb geologicznych tego kraju wie z Zespołu Szkół Stowarzyszenia Oświatowego im. Ignacego Łukasiewicza odwiedzili 21 kwietnia KRNiGZ Dębno. Była to dla nich ważna wizyta, bowiem większość z nich mieszka w niedalekim sąsiedztwie kopalni. foto: archiwum Oddziału foto: archiwum Oddziału organizowane grupy mają okazję zobaczyć na własne oczy, jak pracują kopalnie podczas wizyt na naszych obiektach. Na KRNiGZ Żarnowiec go- oraz wysłannicy litewskich mediów. Głównym tematem spotkania była problematyka gazu z łupków. Kopalnię Ropy Naftowej Kije odwiedzili w kwietniu pierwszoklasiści ze Szkoły Podstawowej nr 11 w Zielonej Górze. Z kolei ucznio- Uczniowie z SP nr 11 w Zielonej Górze na KRN Kije mieli okazję powąchać ropy naftowej Konferencje o CSR P biznes w Polsce. Dobre praktyki”. Prezentacja odbyła się 31 marca w Galerii „Zachęta” w Warszawie. W Raporcie zaprezentowano prawie 700 przykładów działań CSR firm, w tym pięć przykładów z naszego Oddziału. Jeden z nich, właśnie „Otwarte działania…” zyskał uznanie jako wieloletni i wielowątkowy przykład działań na rzecz lokalnej społeczności. Projekt zaprezentowały Małgorzata Gattner, prezes Stowarzyszenia „Tacy Sami” z Zielonej Góry i jednocześnie nauczyciel w Zespole Szkół Specjalnych oraz Jolanta Pietras, koordynator akcji po stronie Oddziału. Tematy związane ze społecznym zaangażowaniem biznesu są obecne nie tylko w przed- siębiorstwach podejmujących działania z tego obszaru, ale również na uczelniach. Przykładem jest Festiwal CSR organizowany w rożnych miastach Polski. W Zielonej Górze został zorganizowany 16 kwietnia przez Studenckie Forum Business Centre Club Region Zielona Góra. Nasz Oddział został zaproszony do udziału w tym wydarzeniu z prelekcją przedstawiającą, jak w praktyce wygląda u nas zaangażowanie społeczne w obszarze współpracy z lokalnymi społecznościami. Dorota Mundry, kierownik działu komunikacji i PR w Oddziale przedstawiła projekty realizowane przez Oddział, m.in. projekty wieloletnie wyróżnione w raporcie Forum Odpowiedzialnego Biznesu. foto: archiwum SF BCC w Zielonej Górze foto: Jolanta Pietras rojekt „Otwarte działania twórcze” – współpraca pomiędzy Oddziałem a zielonogórskim środowiskiem niepełnosprawnych został wybrany jako jedna z dobrych wieloletnich praktyk w obszarze społecznego zaangażowania całej spółki PGNiG i został przedstawiony podczas spotkania związanego z prezentacją tegorocznego Raportu Forum Odpowiedzialnego Biznesu „Odpowiedzialny Kopalnię Dębno odwiedzili uczniowie, którzy mieszkają w sąsiedztwie tej jednostki Projekt „Otwarte działania…” w obszarze społecznego zaangażowania naszego Oddziału i Zespołu Szkół Specjalnych w Zielonej Górze został przedstawiony w panelu dyskusyjnym podczas prezentacji Raportu FOB w Galerii „Zachęta” w Warszawie Festiwal odbył się w budynkach Uniwersytetu Zielonogórskiego, maj 2015 | Biuletyn techniczny 25 ZAANGAŻOWANIE SPOŁECZNE Wspieramy konkursy dla dzieciaków W spieramy konkursy organizowane dla dzieci i młodzieży. Nagrody ufundowane przez nasz Oddział otrzymali m.in. zwycięzcy konkursu „Przedszkolaka rady na odpady”. Wręczył je Wojciech Stankiewicz z KRNiGZ Lubiatów podczas uroczystego podsumowania konkursu 22 kwietnia w Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej w Gorzowie Wlkp. Byliśmy obecni także podczas organizowanego przez Gimnazjum nr 2 w Zielonej Górze XII Międzyszkolnego konkursu „Ekolandia”, który odbył się 8 maja. W konkursie rywalizowało dziesięć zielonogórskich szkół podstawowych. Jako Parter Główny wręczyliśmy nagrody finalistom konkursu „Multiprzyrodnik” w Gimnazjum nr 6 w Zielonej Górze. W konkursie wzięli udział uczniowie szkół podstawowych, którzy zmagali się 15 maja z zadaniami z zakresu biologii, fizyki, chemii i matematyki. Dzielimy się wiedzą E dukacja w zakresie poszukiwań i eksploatacji węglowodorów to ważny element naszych działań z zakresu społecznej odpowiedzialności. Nasi pracownicy prowadzą ją w różnych formach i dla różnych grup odbiorców. W ciągu ostatnich miesięcy miejsce miało kilka inicjatyw z tego obszaru. Spotkania edukacyjne organizowane są w siedzibie Oddziału. Odwiedzają nas przedszkolaki, uczniowie gimnazjów i szkół średnich. Lekcje prowadzone są nie tylko w Zielonej Górze. Ko- ledzy z kopalni Żarnowiec mieli w marcu okazję przedstawić działalność górniczą młodzieży na Pomorzu. Jacek Słowakiewicz, Jan Arendt i Wojciech Renusz przeprowadzili pięć lekcji edukacyjnych w I Liceum Ogólnokształcącym w Tczewie na temat wydobycia gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. Obecni byli również podczas Bałtyckiego Festiwalu Nauki. Byliśmy fundatorem nagród w kliku konkursach dla dzieci, m.in. podczas konkursu „Przedszkolaka rady na odpady” w Gorzowie Wlkp., upominki wręczył tam Wojciech Stankiewicz z KRNiGZ Lubiatów Wyróżnienia dla Oddziału D ziałania Oddziału na rzecz lokalnych społeczności, instytucji kultury, klubów i stowarzyszeń są doceniane przez te podmioty. W ostatni czasie otrzymaliśmy dwa wyróżnienia. tkania wigilijne dla podopiecznych Caritas, konkurs na opis Wigilii Bożego Narodzenia i wiele innych. Drugie wyróżnienie przyznane zostało przez Muzeum Woj- foto: archiwum Oddziału Statuetkę za wkład włożony w działalność charytatywną Caritas z rąk ks. biskupa Stefana Regmunta i ks. dyr. Stanisława Podfigórnego w imieniu Oddziału odebrał Dyrektor Krzysztof Potera Na lekcjach prowadzonych przez pracowników KRNiGZ Żarnowiec nt. wydobycia ropy i gazu w tczewskim liceum uczniowie mieli okazję przeprowadzić kilka eksperymentów 26 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze Pierwsze z nich zostało przyznane przez Caritas Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej 16 kwietnia w zielonogórskiej Filharmonii podczas uroczystości z okazji 25-lecia działalności odrodzonej Caritas, z którą Oddział współpracuje od kilkunastu lat. Wspieraliśmy takie projekty jak: festyny z okazji diecezjalnego Dnia Dziecka, Program Skrzydła, Wigilijne Dzieło Pomocy Dzieciom, spo- skowe w Drzonowie, które w tym roku obchodzi jubileusz 30-lecia działalności. Z tej okazji partnerzy i mecenasi Muzeum otrzymali wyróżnienia i podziękowania. Oddział od lat wspiera Muzeum, m.in. jako sponsor wystaw i „Nocy w Muzeum”. Nagrody zostały wręczone 8 maja, w imieniu Oddziału wyróżnienie odebrał Krzysztof Krupiński, Dyrektor Infrastruktury i Bezpieczeństwa. SITPNiG Redaguje Magdalena Wajda, Sekretarz Koła Zielona Góra Podsumowaliśmy rok U Oddział w Odolanowie. Odwiedzili Hutę Miedzi Głogów, Zakłady Chemiczne Police, muzea naftowe w Bóbrce i Ploesti. Okazję do integracji mieli podczas kilku spotkań koleżeńskich, spływu kajakowego i rajdów rowerowych. XI Sympozjum SITPNiG odbyło się w Trzebawiu koło Poznania w dniach 25-27 marca. Tematem dorocznego spotkania najaktywniejszych członków SITPNiG były standardy w działalności Stowarzyszenia. Oddziały prezentowały organizacyjne i merytoryczne formy swojej pracy. Prezentację Oddziału Zielona Góra przedstawiła Urszula Furtak. foto: Stanisław Szafran foto: Magdalena Wajda biegły rok w Oddziale SITPNiG podsumowaliśmy na spotkaniu, które odbyło się 6 marca w Zielonej Górze. Gości przywitał Prezes Zarządu Sławomir Kudela, a sprawozdanie z działalności przedstawił Zbigniew Gmiński, członek Zarządu. Sympozjum o standardach Stowarzyszenie integruje Złote Odznaki Honorowe SITPNiG otrzymali, od lewej: Waldemar Kwieciński (Koło Grodzisk), Przemysław Poprawa (Koło Ostrów), Waldemar Drgas (Koło Grodzisk), Sławomir Borowiec (Koło Karlino), Henryka Okraj (Koło Góra), Sławomir Kudela (Koło Zielona Góra) – wręcza odznaczenia, nieobecny Mirosław Górecki (Koło Karlino) Podczas spotkania wręczone zostały Złote i Srebrne Odznaki Honorowe SITPNiG. z Dniem Kobiet. Odbyło się ono 6 marca w Dębnie. Uczestnicy wysłuchali podsumowania działań Koła w 2014 r. i planów na rok bieżący. Panie z Koła Zielona Góra tradycyjnie spotkały się w dużym gronie, by obchodzić swoje święto. Tematem przewodnim zabawy, która odbyła się 9 marca, były zwierzaki. foto: archiwum Koła Góra W ubiegłym roku nasz Oddział powiększył się o 31 nowych członków. Poszczególne Koła zorganizowały dziesięć wyjazdów naukowo-technicznych i szkoleniowych. Ich uczestnicy zapoznali się m.in. z instalacjami PMG Wierzchowice, Kosakowo, Daszewo, PGNiG Oddział po raz trzeci zorganizował Międzyszkolny Konkurs Wiedzy o Patronie I. Łukasiewiczu dla szkół z rejonu działania Oddziału. Rozpoczęła działalność Komisja ds. Młodzieży i Studentów, która zorganizowała m.in. wyjazd szkoleniowy dla młodej kadry na PMG Wierzchowice. Jak co roku członkowie SITPNiG aktywnie włączyli się w organizację Karczmy Piwnej i Combra Babskiego. S ITPNiG pełni ważną rolę integracyjną. Pierwsze miesiące roku przyniosły kilka spotkań koleżeńskich. Członkowie Koła Góra spotkali się 6 lutego w Szlichtyngowej na zabawie karnawałowej, której tematem przewodnim był świat bajek. Koło Gorzów zorganizowało z kolei spotkanie połączone Srebrnymi Odznakami Honorowymi SITPNiG odznaczeni zostali, od lewej: Mieczysław Konieczny, Krzysztof Sędkowski, Tadeusz Klapa, Jerzy Wujczak z Koła Grodzisk, Łukasz Barbura, Maciej Śliwka, Łukasz Zybała, Milena Grzebyszak, Marek Zakrocki, Agnieszka Waśkowiak z Koła Ostrów, Stanisław Sroka (Koło Karlino), Monika Tarasiewicz (Koło Zielona Góra), Stanisław Nowak (Koło Góra), Joanna Krupnicka (Koło Zielona Góra), Maciej Rozwadowski (Koło Grodzisk). Odznakę otrzymali również nieobecni na spotkaniu: Katarzyna Abram, Agnieszka Hejnar-Adamska, Tomasz Łapa z Koła Grodzisk, Dorota Podloch (Koło Zielona Góra), Lech Rezmer (Koło Karlino) foto: Magdalena Wajda foto: Magdalena Wajda Karnawałowe spotkanie koleżeńskie Koła Góra miało przypomnieć atmosferę lat dziecięcych, wśród uczestników nie zabrakło więc Czerwonych Kapturków, Fredów Flinstonów i walecznych rycerzy Panie z Koła Zielona Góra podczas spotkania z okazji Dnia Kobiet otrzymały drobny upominek z wymowną sentencją „Spraw Boże, żebym kupiła tylko to, po co przyszłam” maj 2015 | Biuletyn techniczny 27 SPORT Nasi biegacze w Półmaratonie B jąc kategorię M-60 i pokonując dystans 21 kilometrów w 1:33:32. Bieg ukończyli również Jacek Fortuna z Działu Profilaktyki i Bezpieczeństwa Ruchu, Adam Murawski E kipa narciarzy naszego Oddziału zajęła trzecie miejsce w klasyfikacji generalnej XV Mistrzostw Polski Branży Gazowniczej i Naftowej w Narciarstwie Alpejskim. Zawody odbyły się w dniach 12-15 lutego. Tym razem organizator SMSiR Alpejczyk zaprosił uczestników do kompleksu sportowo-turystycznego w Arłamowie. Pierwsze miejsce na pudle przypadło Polskiej Spółce Gazownictwa Sp. z o.o., drugie Termice SA Warszawa. Jolanta Pietras foto: archiwum Oddziału foto: archiwum Oddziału ieganie to popularna dyscyplina sportu wśród naszych pracowników. Kilku z nich wzięło udział w XIII Półmaratonie Przytok, który odbył się 11 Nar(f)ciarze na pudle Jerzy Warszawski z Działu Projektów Górniczych wygrał kategorię M-60 w XII Półmaratonie Przytok, w klasyfikacji generalnej zajął 24 miejsce kwietnia. W zawodach wzięło udział ponad 300 biegaczy z kilku województw. Świetną formą błysnął Jerzy Warszawski z Działu Projektów Górniczych wygrywa- z OK Gorzów Wlkp. i Marcin Drzystek z Działu Technologii plasując się na dalszych pozycjach. Na dobry wynik w klasyfikacji generalnej narciarskich mistrzostw złożyły się m.in. miejsca na podium zdobyte w grupie pierwszej kobiet przez Jolantę Siergiej (2 m.) i Jolantę Pietras (4 m.) Michał Burkowski Mistrzowskie medale badmintonistów N im drugie miejsce w klasyfikacji generalnej. Zawody odbyły się w dniach 18-19 kwietnia w Szemudzie. Złote medale wywalczyli Robert Robakowski (kat. +40 męż- czyzn), Tomasz Olejarz w parze z R. Robakowskim (kat. gra podwójna mężczyzn). Srebro zdobyła Urszula Nowak-Bogdanowicz w singlu kobiet oraz w grze mie- szanej z T. Olejarzem. Brązowy krążek przypadł Joannie Inglot w grze podwójnej kobiet w parze z Iwoną Wesołowską z PSG Poznań. Magdalena Wajda foto: Jacek Jurczyk foto: Jacek Jurczyk asi zawodnicy przywieźli pięć medali z XXVII Mistrzostw Polski Firm Gazowniczych i Naftowych w Badmintonie o Puchar Prezesa PGNiG SA, co dało Mistrzostwa w Szemudzie okazały się najlepsze w historii badmintona w naszym Oddziale, drużyna wróciła ze srebrnym krążkiem w klasyfikacji generalnej branżowych mistrzostw 28 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze Badmintoniści Oddziału osiągnęli świetne wyniki, zdobyli aż pięć medali, od lewej: Marcin Drzystek, Urszula Nowak-Bogdanowicz, Tomasz Olejarz, Joanna Inglot, Robert Robakowski, Bartłomiej Tokaj AKTUALNOŚCI Sztuka pisania e-maili Każdy z nas wysyła i odczytuje codziennie dziesiątki maili. Czy jednak na pewno dobrze posługujemy się tym narzędziem? Informacja a kontekst Pamiętam pewną historię, która za każdym razem, kiedy ją sobie przypomnę, wywołuje uśmiech na mojej twarzy. Koleżanka wysłała do kolegi e-mail z prośbą o udział w konferencji i wygłoszenie branżowego referatu. Ten, zapoznał się z wiadomością i lakonicznie potwierdził uczestnictwo. Pech chciał, że e-mail został wysłany pierwszego kwietnia. Jakież było zdziwienie koleżanki na parę dni przed konferencją, kiedy kolega oświadczył, że nie ma przygotowanej żadnej prezentacji, ponieważ sądził, że jest to udany żart Prima Aprilisowy. Historia ta zakończyła się pomyślnie, a mnie skłoniła do refleksji, że warto zwracać uwagę na kontekst wysyłanych komunikatów, na który w tym przypadku składało się Prima Aprilis. Kiedy i w jaki sposób należy komunikować się za pomocą e-maila? Kiedy e-mail? Zanim zdecydujemy się przekazać informacje pocztą elektroniczną warto odpowiedzieć sobie na pytania: Co chcę uzyskać przekazując informacje drogą mailową? Czy oczekuję odpowiedzi, czy chcę tylko poinformować, a może wpłynąć na czyjeś stanowisko? E-mail jest najszybszą oraz najwygodniejszą, co nie znaczy najbardziej efektywną, formą przekazywania treści. Szczególnie w dużych firmach jest ona dość często nadużywana, czego efektemsą przepełnione skrzynki mailowe i konieczność stosowania tzw. „taktyki odrzutu”, czyli ustalania priorytetu informacji. Występują jednak sytuacje, w których e-mail przychodzi nam z pomocą – wówczas warto z niego korzystać. Warto wybrać e-mail jako kanał komunikacyjny jeżeli: • informacja jest ważna i powinna dotrzeć szybko, • grono odbiorców jest duże i są oni rozproszeni terytorialnie, • informacja zawiera ważne liczby, statystyki, • informacja nie wymaga pełnego feedbacku, a jedynie potwierdzenia, • w firmie e-mail to ważny kanał informacyjny. Ważny tytuł i załącznik Formułując e-maila warto przykładać wagę do jego tytułu i opisów załączników, ponieważ świadczy to o szacunku dla odbiorcy i jego czasu. Tytuł określa wagę wiadomości np. „Pilne. Zmiana terminu”/„Podwyżki”. Od niego w dużej mierze zależy efekt korespondencji, która będzie jedną z wielu w skrzynce odbiorczej. Od nazwy załącznika z kolei zależy, czy będziemy w stanie go odszukać po jakimś czasie. Jeżeli plik jest bez konkretnej nazwy, znacznie trudniej go odnaleźć. Mail dobrze napisany Formułując różne komunikaty mailowe powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na sposób ich przekazywania. Dotyczy to w szczególności formy pisemnej, ponieważ występuje w niej ograniczenie w zakresie sprzężenia zwrotnego i nie ma tu miejsca na dopowiedzenia i wyjaśnienia. 10 lat temu Ding, aila!!! masz m źródło: poofytoo.tumblr.com Teraz 485 m niep aili rzec zyta n ych. .. Aby komunikat został odebrany przez odbiorcę zgodnie z intencją nadawcy, warto stosować zasadę KISS. KISS z języka angielskiego oznacza: „Keep It Short and Simple”, czyli „niech to będzie krótkie i proste”1. Polega ona na komunikowaniu się w taki sposób, aby wydobyć esencję treści. Jak stosować zasadę KISS w komunikatach informacyjnych: • ograniczamy liczbę informacji do tych niezbędnych, • nie stosujemy ozdobników i dygresji, które nic nie wnoszą do głównej informacji, • pogrubiamy najważniejsze elementy komunikatu np. miejsce, data, godzina spotkania, 1 Agnieszka Matelska Dział Kadr i Szkoleń • stosujemy akapity, wypunktowania, spacje dla bardziej przejrzystego odbioru, • przekazujemy informacje wprost, • analizujemy stworzony tekst i ponownie usuwamy wszelkie wyrazy, które nie dodają wartości komunikatowi, • musimy mieć na uwadze cel przekazania informacji i jego odbiorcę, • nie stosujemy fachowych zwrotów, które mogłyby być niezrozumiałe, • nadajemy naszemu komunikatowi konkretny i zwięzły tytuł np. „Restrukturyzacja”. Warto pamiętać, że „proste” nie oznacza uproszczone. „Prosty” to w tym ujęciu synonim klarowności i przejrzystości danego zdania. Uproszczenie to spłycenie treści komunikatu, czyli pominięcie ważnych elementów zmieniających jego sens. WAŻNE! PORCJOWANIE INFORMACJI - w jednym komunikacie nie powinno znaleźć się więcej niż 5-9 elementów informacyjnych (tyle przeciętny człowiek jest w stanie jednorazowo przyswoić). ZASADA SZCZEGÓŁOWOŚCI – wysyłając komunikat można dozować szczegóły w zależności od tego, kto jest naszym odbiorcą, np. w firmie produkcyjnej komunikat z informacją o wielkości produkcji w ostatnim kwartale może być bardziej szczegółowy dla działów produkcyjnych, mniej dla działów administracyjnych. Ale uwaga: nie przesadzajmy ze szczegółami, jeżeli jest ich bardzo dużo, zgubi się główna myśl naszego komunikatu. ZAŁĄCZNIK – warto go stosować, jeżeli jest szereg informacji, z którymi podwładni powinni się zapoznać, a nie chcemy wplatać ich w treść e-maila. Życzę wszystkim pomyślnego tworzenia dobrych wiadomości e-mailowych i efektywnego wykorzystania tego narzędzia w naszej codziennej, nie tylko zawodowej, rzeczywistości. *Opracowanie na podstawie szkoleń oraz B. Rzepka „Efektywna komunikacja w zespole”, Warszawa 2012 B. Rzepka. Efektywna komunikacja w zespole. Warszawa 2012. czerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 29 KALENDARIUM 2 lutego Zmiana na stanowisku Dyrektora Oddziału. Objął je Krzysztof Potera, wcześniej Zastępca Dyrektora ds. Eksploatacji Złóż w Oddziale Geologii i Eksploatacji. 4 12 marca W Zielonej Górze odbyło się spotkanie „Prezentacja Strategii Grupy Kapitałowej PGNiG na lata 2014-2022” skierowane do kadry kierowniczej Oddziału. Poprowadzili je wiceprezes Zarządu Zbigniew Skrzypkiewicz oraz Dyrektor Departamentu Strategii i Regulacji Piotr Szlagowski. lutego 27 foto: Sebastian Rzepiel Na sali konferencyjnej budynku przy ul. Boh. Westerplatte Dyrektor Oddziału Krzysztof Potera spotkał się z kierownikami działów z Zielonej Góry i Poznania, a dzień później z kierownikami wszystkich jednostek w terenie. Podczas spotkań Dyrektor przedstawił jako główne przesłanie informacje o zamiarze wzmocnienia roli Oddziału, m.in. poprzez inwestycje w software dla inżynierów i ich szkolenie oraz intensywne działania w kierunku wykorzystania potencjału złóż zagospodarowanych i przygotowywanych do zagospodarowania. Pytania kierowane do Dyrektora dotyczyły m.in odpływu kadry, umów o pracę, inicjatyw PPE, zagadnień eksploatacyjnych. lutego 13 marca Delegacja rządowa z Litwy odwiedziła KRNiGZ Żarnowiec. Delegacja gościła w Gminie Krokowa na zaproszenie Państwowego Instytutu Geologicznego - Państwowego Instytutu Badawczego. Wśród gości znaleźli się Wiceminister Ochrony Środowiska Litwy Daiva Matonieni, przedstawiciele służb geologicznych tego kraju oraz wysłannicy litewskich mediów. Głównym celem spotkania było zapoznanie gości z problematyką gazu z łupków. 5 marca Odbiorem końcowym zakończono umowę z Budnaft Sp. z o.o. z Kamienia Pomorskiego na wykonanie zagospodarowania odwiertu Daszewo-31k. W ramach zadania wykonano zagospodarowanie strefy przyodwiertowej oraz podłączenie odwiertu do KGZ Daszewo. Częściowa modernizacja istniejącej instalacji technologicznej na KGZ Daszewo umożliwiła zagospodarowanie strumienia gazu z nowego odwiertu i uzyskanie odpowiednich parametrów zbiorczego strumienia gazu z KGZ Daszewo. Realizacja zadania zwiększyła bezpieczeństwo dostaw gazu do odbiorców zlokalizowanych w Pasie Przymorza. 6 foto: archiwum Oddziału foto: Magdalena Wajda Powstaje Ośrodek Produkcyjny Połęcko. Na jego przyszłym terenie prowadzone są prace ziemne mające na celu stabilizację podłoża oraz wzmocnienie konstrukcji mostu na rzece Łomianka, przez który będzie transportowana ropa. Firma Exalo Oddział Diament przeprowadziła stabilizację gruntu spoiwami hydraulicznymi. Dla potrzeb dokumentacyjnych zrealizowano krótki film o przygotowaniu infrastruktury wydobywczej OP Połęcko. 17 marca Konferencja dotycząca PMG Wierzchowice odbyła się na terenie instalacji i w hotelu „Trzebnica”. Podczas konferencji podsumowano realizację rozbudowy PMG do pojemności czynnej 1,2 mld m3. Więcej na str. 22. marca Zawarto umowę z firmą Control Process EPC1 w Tarnowie na wykonanie budowy tłoczni gazu ziemnego na KGZ Radlin i modernizacji kotłowni technologicznej Radlin w trybie Generalnego Realizatora Inwestycji. Projektowanie i prace budowlano montażowe przy wybudowaniu na terenie KGZ Radlin 3 zestawów sprężarkowych, a także zmodernizowaniu istniejącej kotłowni do niezbędnych parametrów, zaplanowano do sierpnia 2016. Zadanie realizowane jest w celu efektywnego sczerpania zasobów złóż w rejonie OC Radlin i utrzymania poziomu produkcji gazu dostarczanego do sieci przesyłowej na stabilnym poziomie. marca Odbiorem końcowym zakończono realizację Umowy z INSTALGAZ na zagospodarowanie odwiertu Grodzisk-26. Włączenie go do eksploatacji pozwoli na efektywniejsze sczerpanie udokumentowanych zasobów gazu ziemnego złoża Grodzisk Wlkp. 30 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze foto: Marek Zakrocki 11 KALENDARIUM 20 marca Koleżanki z Działu Kadr i Szkoleń reprezentowały Oddział na targach pracy Akademii Górniczo-Hutniczej, które odbyły się w Krakowie. Promowały również wśród studentów program edukacyjny GEOTALENT. spodarowanym odwiertem L-2k oraz niepodłączonym do instalacji L-6H. Teren pod realizację wierceń (L-13k i L-11H) przekazany został we wrześniu 2014 roku. W styczniu br. miało miejsce wywołanie odwiertu L-13k, trwają prace przy otworze L-11H. Celem inwestycji jest lepsze udostępnienie południowej (L-13k, L-11H) oraz północnej (SG-13H) części zagospodarowanego już złoża Lubiatów, w którym nagromadzenie węglowodorów w złożu stwierdzono w pułapce litologicznej w utworach dolomitu głównego. 17 kwietnia foto: Joanna Stępniewska Podpisano umowę z Konsorcjum PBG OIL & GAS Sp. z o.o. oraz partnerami Robert Łukasik Zakład Usług Budowlanych oraz TEKTONIKE Sp. z o.o., na wykonanie zagospodarowania złoża Radoszyn w trybie GRI. Zagospodarowanie złoża Radoszyn polegać będzie na podłączeniu istniejących odwiertów Radoszyn-2, 3, 3K i 5K oraz odwiertu planowanego do odwiercenia Radoszyn-6 do nowego Ośrodka Produkcyjnego Radoszyn. Odwiert Radoszyn-1 zostanie przeznaczony do zatłaczania gazów kwaśnych. Realizacja zadania potrwa do IV kwartału 2017 roku. 19 30 marca Przedstawiciele Polskiego Centrum Akredytacji prowadzili audyt w Laboratorium Oddziału w Zielonej Górze. Po skończonej wizytacji podkreślili bardzo wysokie kompetencje pracowników Laboratorium. kwietnia 20-21 maja W Tarnawie Dolne odbyły się I Zawody Ratowników Górnictwa Otworowego o Puchar Prezesa Zarządu PGNiG SA. Rywalizowało ze sobą pięć 8-osobowych drużyn, złożonych z pracowników spółek Grupy Kapitałowej PGNiG oraz innych firm posiadających zorganizowane ratownictwo górnicze. Zawodnicy zmierzyli się w 3 konkurencjach: pierwsza pomoc, praca mechanika sprzętu ratowniczego oraz konkurencja sprawnościowa. Po emocjonującej rywalizacji ekipa naszego Oddziału uplasowała się na III miejscu! foto: Andrzej Trumpakais foto: archiwum Exalo Wzięliśmy udział w Międzynarodowej Konferencji Naukowo-Technicznej w Pile na temat bezpiecznych metod prac poszukiwawczych i eksploatacyjnych pt. „Człowiek i Środowisko”. Wystąpiło podczas niej dwóch naszych pracowników. W. Dudek, kierownik Działu Profilaktyki i Bezpieczeństwa Ruchu omówił bezpieczeństwo techniczne i środowiskowe podczas eksploatacji kopalin na przykładzie KRNiGZ Lubiatów i TE Wierzbno. Drugi referat autorstwa A. Rajczaka, zastępcy Dyrektora ds. Utrzymania Ruchu i W. Gruszki, kierownika Działu Elektrycznego i Automatyki dotyczył aspektów ekonomicznych i środowiskowych wykorzystania gazu odpadowego w procesie wydobycia ropy naftowej do produkcji energii elektrycznej. PGNiG reprezentował również J. Adamiak z OGiE, który w imieniu wiceprezesa Zarządu Z. Skrzypkiewicza omówił wybrane elementy strategii GK PGNiG w sektorze poszukiwawczo-eksploatacyjnym. foto: Dorota Mundry 15-16 maja Podczas konferencji informacyjnej na temat sytuacji na polskim rynku energetycznym „Energiepolitik in Polen” w Cottbus nasi pracownicy przedstawili Oddział przedsiębiorcom z regionu Brandenburgii. W prezentacji „Złoża gazu ziemnego i ropy naftowej na pograniczu Polski i Niemiec, nowe inwestycje i ich znaczenie dla systemu energetycznego” D. Mundry, kierownik działu komunikacji i PR przedstawiła historię przemysłu naftowego w Polsce i najważniejsze fakty dotyczące działalności Oddziału, a A. Pęciak, kierownik KRN Kije opowiedział o projektach związanych z zasilaniem obiektów energetycznych na terenie województwa lubuskiego oraz o inwestycjach górniczych – budowie obiektów Ołobok, Połęcko i Radoszyn. kwiecień Trwają kolejne prace wiertnicze w rejonie KRNiGZ Lubiatów. Odwiert Lubiatów-13k wykonany przez firmę Exalo jest jednym z 3 planowanych odwiertów (L11-H, L13-k, SG11-k), których realizacja przypada na lata 2014-2015. Roboty wiertnicze wykonywane są w bezpośrednim sąsiedztwie istniejącego już Ośrodka Grupowego Lubiatów II z zagoczerwiec 2015 | Biuletyn techniczny 31 PO GODZINACH 4. Instalacja przetwarzająca ropę naftową 6. Na Akademii Górniczo-Hutniczej 7. Śmiertelny wróg metalowych instalacji 10. …eksploatacyjna 12. …wydobywcze od wiertni aż do złoża nr 18 POZIOMO: 2. Kopalnia Gazu Ziemnego w rejonie Ośrodka Kopalń Grodzisk Wlkp. 5. Np. „Przyjaźń” 8. Podziemny Magazyn Gazu w Wielkopolsce 9. …Zielona Góra, zasilana gazem płynącym z KGZ Kościan-Brońsko 11. Złoże na Norweskim Szelfie Kontynentalnym, od 2013 r. eksploatowane przez PGNiG 13. Reagują w sytuacji zagrożenia na naszych instalacjach technologicznych 14. Kopalnia Gazu Ziemnego; w zeszłym roku obchodziła jubileusz 35-lecia eksploatacji Odpo w iedzi pro sim y przesyła ć drogą elektroniczną na adres: szejk.redakcja@ pgnig.pl. Wśród czytelników, którzy nadeślą prawidłowe hasło, rozlosujemy trzy nagrody. PIONOWO: 1. Kolor głowicy eksploatacyjnej 3. Nowy Ośrodek Produkcyjny w Województwie Lubuskim Michał Burkowski Rozwiązanie krzyżówki Rozwiązanie Szejkówki nr 17 z nr 3/2014 brzmi: Do siego roku. Dziękujemy za nadesłane odpowiedzi i zapraszamy do rozwiązania kolejnej Szejkówki! Nagrody otrzymują: Aneta Wawrowska (Dział Uzgodnień Zewnętrznych), Rafał Wójtowicz (Dział Robót Górniczych), Joanna Jóźwikowska (Laboratorium OK Grodzisk). Rozwiązanie: ZAGADKA FOTO Rozwiązanie zagadki nr 3/2014 W związku z ostatnią zagadką foto otrzymaliśmy trzy odpowiedzi i z wielką radością informujemy, że wszystkie okazały się prawidłowe i zostaną nagrodzone! Na zdjęciu widoczny jest… Józef Koźbiał, kierownik Kopalni Gazu Ziemnego Kościan-Brońsko. Odpowiedzi otrzymaliśmy od: Katarzyny Starosty (Dział 32 PGNiG SA Oddział w Zielonej Górze BHP i Ochrony P. Poż.), Karoliny Koniecznej (OK Grodzisk Wlkp.), Tomasza Babel de Fronsberg (Dział BHP i Ochrony P. Poż.). Gratulujemy i zapraszamy do rozwiązania kolejnej zagadki. Na odpowiedzi czekamy pod adresem: szejk. redakcja@ pgnig.pl. (mb)
