zeszyt naukowy - KULTURA BEZPIECZEŃSTWA. NAUKA

zeszyt naukowy - KULTURA BEZPIECZEŃSTWA. NAUKA

ZESZYT NAUKOWY
„Apeiron”
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa
Publicznego i Indywidualnego
w Krakowie
„Zeszyt Naukowy” nr 6 Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie jest zwieńczeniem programu naukowego
Identyfikacja, zapobieganie i przeciwdziałanie dysfunkcjom w administracji
i zarządzaniu bezpieczeństwem (2/KFiTB/2010-11).
Redakcja naukowa
Marta Grzybowska
Juliusz Piwowarski
Nr 6
Kraków, grudzień 2011
„Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie znajduje się na liście czasopism punktowanych przez Index Copernicus (Index Copernicus Journal Master List – IC Value: 1.88)
oraz funkcjonuje w ramach współpracy ze środowiskiem naukowym European Association
for Security (EAS), International Martial Arts and Combat Sports Scientific Society
(IMACSSS) oraz Eastern European Development Agency (EEDA).
Rada Naukowa
dr hab. Marta Grzybowska – (KA, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – administratywista.
prof. dr hab. Łukasz Trzciński – (AGH, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – filozofia, kulturoznawstwo, logika prawnicza.
dr Wojciech Czajkowski – (UP, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – psychologia ogólna,
psychologia w administracji systemami bezpieczeństwa, psychologia społeczna i kliniczna.
dr Juliusz Piwowarski – Założyciel WSBPiI „Apeiron” w Krakowie, psychologia i filozofia
Budō, filozofia bezpieczeństwa; Prezes Polskiej Federacji All Style Karate.
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – (AWF w Krakowie) – doktor nauk o kulturze fizycznej; Wicemistrz Świata w karate.
dr Jacek Dworzecki – Katedra Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa WSBPiI „Apeiron”
w Krakowie.
dr prof. ośw. Aleksander Staniszew – profesor oświaty, Sekretarz Generalny Światowej Organizacji Shorin-Ryu Karatedō z siedzibą na Okinawie.
prof. dr hab. Jerzy Ochmann – filozof, religioznawca, socjolog, poliglota, długoletni kierownik Zakładu Filozofii Religii (1988-2004) w Instytucie Religioznawstwa UJ.
Recenzenci:
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży, płk dr Jerzy Depo, dr Jacek Dworzecki, dr Adam
Gołuch, dr Wojciech M. Hrynicki, dr hab. Kuba Jałoszyński, dr inż. Barbara Kaczmarczyk,
dr hab. Krzysztof Kaganek, dr hab. prof. nadzw. Leszek F. Korzeniowski, dr Bogusław
Płonka, doc. Samuel Uhrin.
Opracowanie redakcyjne i korekta
Agnieszka Wiczkowska
Agnieszka Dudek
Jacek Szewczyk
Redakcja tekstów słowackojęzycznych
dr Jacek Dworzecki
Copyright © for this edition by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie, 2011
Druk i oprawa
Drukarnia GS, ul. Zabłocie 43, 30-701 Kraków
ISSN 2081-2906
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie
ul. Krupnicza 3, 31–123 Kraków
Tel. (012) 422 30 68
Fax. (012) 421 67 25
e-mail: [email protected]
www.apeiron.edu.pl
Spis treści
Słowo wstępne – dr Juliusz Piwowarski …………………………... 5
Od Redakcji ………………………………………………………... 8
MARTA GRZYBOWSKA
Administrowanie lokalne jako jeden z kluczowych czynników przeciwdziałania zagrożeniom dla porządku i bezpieczeństwa
publicznego RP …………………………………………………... 11
PAVEL SOUKOP, ROBERT ODLER
Realizované výskumy na ochranu osôb a majetku na Akadémii
Policajného zboru v Bratislave ........................................................ 39
WOJCIECH MATEUSZ HRYNICKI
Dysfunkcje administracji publicznej na przykładzie niewydolności
pracy kierownika urzędu stanu cywilnego ……………………….. 57
JULIUSZ PIWOWARSKI, LESZEK KORZENIOWSKI
Przydatność dalekowschodnich koncepcji filozofii bezpieczeństwa dla
funkcjonowania służb mundurowych ……………………………... 83
MICHAELA JURISOVÁ
Legislatívne poňatie trestu smrti od roku 1950 až po súčasnosť
v regióne Československej a Slovenskej republiky a argumenty za
a proti trestu smrti ......................................................................... 103
ANDRZEJ CZOP, MAREK SOKOŁOWSKI
Prawo Siedemnastu Artykułów. Zręby japońskiej kultury
administracji i zarządzania bezpieczeństwem ………………...… 121
PAWEŁ PAJORSKI
Aktywność agencji ochrony osób i mienia na rzecz bezpieczeństwa
na poziomie lokalnym ………………………………………...… 139
JULIUSZ PIWOWARSKI
Społeczeństwo informacyjne a kultura bezpieczeństwa ……...… 161
3
JERZY DEPO
Przestępstwa przeciwko ochronie informacji niejawnych i innych
prawnie chronionych ……………………………………….…… 171
JULIUSZ PIWOWARSKI
Etyczność funkcjonariusza Policji ………………………….…… 187
BARTOSZ SOLIŃSKI
Partnerstwo publiczno-prywatne w inwestycjach z zakresu wykorzystania odnawialnych źródeł energii ..………………..………...… 211
JULIUSZ PIWOWARSKI
Bezpieczeństwo i samodoskonalenie jako elementy świętej Drogi
Wojownika ……………………………………………………… 231
TADEUSZ AMBROŻY
Kultura fizyczna a bezpieczeństwo …………………………...… 247
JULIUSZ PIWOWARSKI
Prolegomena do rozważań na temat indyjskich korzeni kultury bezpieczeństwa i Drogi Wojownika …………………........…….….. 265
JACEK DWORZECKI
Współczesne modele szkolenia policyjnego w RP
jako element zapobiegania dysfunkcjom w pełnieniu służby ...… 287
JERZY DEPO
Bezpieczeństwo informacji niejawnych i innych prawnie
chronionych ……………………………………...……………… 311
Noty o autorach …………………………………………………. 373
4
Słowo wstępne
Będący naszym udziałem – zarówno jako kreatorów, jak i beneficjentów – rozwój cywilizacji w znacznym stopniu opiera się na odnajdywaniu
coraz doskonalszych form i metod uporządkowania, współdziałania pomiędzy jednostkami i różnymi grupami osób. Niezależnie od dysponowania
bądź to znacznymi, bądź skromnymi środkami, jakie możemy przeznaczyć
do tego celu, istotne jest, by środki te, wraz z zaangażowanym w administrację kapitałem ludzkim1, po pierwsze: wykorzystane zostały efektywnie
– co odzwierciedla prakseologiczny punkt widzenia. Po drugie zaś ani skuteczność, ani wysoki budżet nie są warunkami koniecznymi i wystarczającymi dla uzyskiwania przez administrację wyników, które w sposób
jednoznaczny i w długiej perspektywie czasowej będą zmierzać do wzrostu
potencjału dobra wspólnego. Dochodzimy w tym miejscu do istotnej roli,
jaką w rozwoju i w upadku organizacji, tworzonych przez człowieka, odgrywa moralność i opierający się na niej kapitał społeczny2. Przedmiotem
referatów II Sympozjum Naukowego pt. Identyfikacja, zapobieganie
i przeciwdziałanie dysfunkcjom w administracji i zarządzaniu bezpieczeństwem jest więc zarówno spojrzenie prakseologiczne, zajmujące się skutecznością, jakością i perfekcjonizmem organizacji i zarządzania, jak również
podstawowe elementy infrastruktury etycznej3. Te dwa nurty rozważań
i działań człowieka, które powinny się na nich opierać, mają wskazać nam
1
Kapitał ludzki – pojęcie przede wszystkim ekonomiczne, oznaczające potencjał
poszczególnych osób, na który składają się umiejętności, doświadczenia wiedza
i energia życiowa. Por. P. Urbaniak, Mikroekonomia cz. 1, [w:] Podstawy ekonomii, EMPi2, Poznań 1996, ISBN 978-83-896547-9-3.
2
Kapitał społeczny – termin z pogranicza ekonomii i socjologii, oznaczający kapitał, którego wartość opiera się na wzajemnych relacjach społecznych i zaufaniu
jednostek. Por. F. Fukuyama, Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu,
PWN, Warszawa-Wrocław 1997, ISBN 83-01124-88-1.
3
Por. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,
Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6, s. 114 i inne.
5
kierunki postępowania, pozwalające na identyfikację i zapobieganie zaistnienia niechcianych w administracji dysfunkcji oraz sprzyjanie wszelkiej
aktywności (twórczej, szkoleniowej, administracyjno-zarządczej) prowadzonej w wymiarach indywidualnych (arbitralnym) i kolektywnym (społecznym
oraz instytucjonalnym) na rzecz podniesienia poziomu bezpieczeństwa egzystencji i zabezpieczenia procesów rozwoju człowieka.
Tegoroczne sympozjum zostało ujęte w ramy programu naukowego
Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa (2/KFiTB/2010-11). W stosunku
do ubiegłorocznej edycji (dotyczącej Dysfunkcji w administrowaniu i zarządzaniu) pojawiło się kilka nowych kroków rozwoju tej naukowej inicjatywy
podjętej przez rektora Uczelni. Po pierwsze aktywne zainteresowanie projektem wykazali Prezydent Eastern European Deveopment Association dr
Józef Zatko oraz prezesi Eureopen Association for Security prof. L. F. Korzeniowski (prezes EAS) i T. Ambroży (wiceprezes EAS). Po wtóre
w projekcie wzięli udział pracownicy naukowi spoza naszej Uczelni. W
gronie tych osób znaleźli się naukowcy słowaccy z Akadémii Policajného
zboru w Bratysławie, co czyni coraz bardziej interesującą praktykę rozwoju
współpracy naukowo-badawczej sąsiadujących ze sobą państw, należących
jednocześnie do Unii Europejskiej. Niezależnie od „wartości dodanej” wynikającej z obecności na łamach obecnego Zeszytu zagranicznych kolegów,
tegoroczna aktywność pracowników Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie przyniosła wielowątkowy dorobek sekuritologiczny. Dorobek zgromadzony jako efekt programu
naukowego (Identyfikacja, zapobieganie i przeciwdziałanie dysfunkcji w
administracji i zarządzaniu bezpieczeństwem, 2/KFiTB/2010-11) jest w stosunku do analogicznego zeszłorocznego programu, znacznie obszerniejszy.
Artykułem otwierającym materiały przedmiotowego opracowania jest
artykuł autorstwa prof. Grzybowskiej znakomicie łączący tematykę administracyjną z problematyką porządku i bezpieczeństwa publicznego. Referat,
którego efektem jest artykuł pani Profesor spotkał się także z dużym zainteresowaniem studentów – członków Koła Naukowego Administracji Autonomicznym Systemem Bezpieczeństwa.
6
Na uwagę zasługują ponadto tematy policyjne (J. Dworzecki, L. F. Korzeniowski, J. Piwowarski), jak również aktualne (ze względu na nową
ustawę) odniesienia do bezpieczeństwa informacji niejawnych, partnerstwo
publiczno-prywatne (J. Depo, J. Piwowarski, B. Soliński), udział kultury fizycznej w eliminowaniu współczesnych dysfunkcji oraz zagrożeń (T. Ambroży), a także ważne zagadnienia prawne dotyczące administracji i prawa
cywilnego (W. M. Hrynicki, M. Jurisova). Poruszona tu została również
problematyka ochrony osób i mienia (P. Pajorski, P. Soukop) oraz inne zagadnienia mieszczące się w obszarze szeroko rozumianej kultury bezpieczeństwa (A. Czop, J. Piwowarski, M. Sokołowski).
dr Juliusz Piwowarski
7
Od Redakcji
W „Zeszycie Naukowym” Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie publikowane są oryginalne
artykuły naukowe (problemowe, sprawozdania) lub (w szczególnych przypadkach) przedruki dotyczące administracji, nauk o kulturze fizycznej,
nauk społeczno-prawnych i nauk humanistycznych (filozofia, socjologia,
historia, pedagogika i psychologia), zgodnie z profilem i misją leżącą
u podstaw funkcjonowania Uczelni.
Instrukcje dla autorów prac:
 Artykuł w języku polskim, angielskim lub słowackim.
 Słowa kluczowe w języku polskim i angielskim (3–5).
 Streszczenia (abstrakty) w języku polskim i angielskim (200-250
słów), zawierające opis materiału tekstowego, wyniki badań oraz
wnioski. Tłumaczeniu podlega również tytuł artykułu.
 Tekst: edytor Word, czcionka 12 Times New Roman, interlinia 1,5
wiersza, marginesy standardowe, pełna bibliografia alfabetyczna na
końcu pracy, według wzoru: inicjał imienia autora, nazwisko autora,
tytuł kursywą, wydawnictwo, miejsce wydania, rok wydania, nr ISBN.
Tytuł czasopisma zapisujemy w cudzysłowie, następnie rok wydania
i numer wydania. Nazwy stron internetowych pod bibliografią z datami odczytu w nawiasach.
 Zdjęcia i wykresy: rozdzielczość 600 dpi.; dodatkową kopię występujących w artykule zdjęć, wykresów, tabel i in. należy dostarczyć w odrębnym pliku.
 W tekście odmiana przypisów dolnych, według wzoru:
¹ R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995, ISBN
83-11- 08458-0.
8
² M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia
Wschodu, t. I, B. Szymańska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, ISBN 83-233-1487-X.
³ S. Koziej, Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl
Wojskowa”, 2005, nr 1.
4
Ofcjalna strona internetowa Ministerstwa Obrony Narodowej RP,
http://www.mon.gov.pl (15.09.2011).
Redakcja przyjmuje teksty o objętości od 10 do 20 stron znormalizowanego maszynopisu, przesłane pocztą elektroniczną na adres: [email protected] (z informacją o autorze: imię i nazwisko, stopień
bądź tytuł naukowy, piastowane stanowisko, dane kontaktowe: telefon,
mail, adres korespondencyjny).
Redakcja zastrzega sobie możliwość dokonywania skrótów i zmian
oraz poprawek stylistycznych, językowych i interpunkcyjnych w tekstach
przeznaczonych do publikacji. Materiałów niezamówionych nie zwraca.
Honorariów dla autorów prac i recenzentów nie przewiduje się. Jednocześnie na chwilę obecną autorzy zwolnieni są z opłaty publikacyjnej.
Prawa autorskie i wydawnicze po opublikowaniu artykułu przechodzą
na Redakcję ZN WSBPI „Apeiron” w Krakowie.
„Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie znajduje się na liście czasopism punktowanych przez Index Copernicus (Index Copernicus
Journal Master List). IC Value: 1.88.
Zapraszamy wszystkich do współpracy.
9
MARTA GRZYBOWSKA
Administrowanie lokalne
jako jeden z kluczowych czynników
przeciwdziałania zagrożeniom dla porządku
i bezpieczeństwa publicznego RP
Local administration as one of key factors of counteracting threats
of public order and safety of the Republic of Poland
Abstract: At the beginning of her article on administration impact on the order
and structure of the public state, the author explains what “public safety”
means. Next to foreign policy, internal policy and monetary policy, this is
the domain of the country as sovereign organization of society. In Poland
the Council of Ministers is the chief body of state administration, which has to
ensure internal security of the country and public order. Both of those terms are
explained in this article, but it is also noticed, that we use them mostly intuitively, because the legislator doesn’t clear their determination. It also describes
how executive authorization administrate public order and security at local
level. Despite decentralization of country administration at three levels, voivode is responsible for safety of his region. In this article you may read about
his rights and obligations. The authorities of communes also participate in
assurance of local safety, by deciding on the assembly, mass events or public
collections. It’s worth to notice, that important role at this level of administrations, fill Local Guard, Town Guard or local police stations. The author in this
article also describes the part of county authorities in security area. She claims,
that legislator wanted to leave most of these types of tasks to government administration emphasizing the cooperation of local authorities of each level, to
ensure better system of protection of citizens’ rights.
11
Key Words: local administration, public order, public safety, the executive
authorities
Abstrakt: Na początku swojej pracy dotyczącej wpływu administracji na porządek i strukturę państwa publicznego, autorka wyjaśnia czym jest pojęcie
bezpieczeństwa publicznego. Obok polityki zagranicznej i wewnętrznej oraz
polityki monetarnej, stanowi ono domenę państwa jako suwerennej organizacji
społeczeństwa. W Polsce Rada Ministrów to naczelny organ administracji
państwowej, na którym spoczął konstytucyjny obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i porządku publicznego. Oba te pojęcia są
w pracy wyjaśnione z zaznaczeniem, że najczęściej stosujemy je intuicyjnie,
ponieważ ustawodawca nie przewidział jednoznacznego ich określenia.
W pracy opisano jak kształtuje się administrowanie przez władzę wykonawczą
porządkiem i bezpieczeństwem publicznym na poziomie regionu. Pomimo
decentralizacji administrowania państwem na trzech poziomach, za bezpieczeństwo na poziomie regionu odpowiada wojewoda i w pracy tej ukazano
jego obowiązki oraz prawa. Władze gminne również biorą czynny udział
w zapewnieniu bezpieczeństwa, między innymi poprzez wydawanie decyzji
w sprawie zgromadzeń, imprez masowych czy zbiórek publicznych. Warto
tutaj wspomnieć, że ważną rolę na tym szczeblu administracji pełni staż gminna czy miejska czy lokalne posterunki policji. Autorka w swojej pracy opisuje
również rolę władz powiatowych w zakresie dbania o bezpieczeństwo. Stwierdza także, że ustawodawca w znacznej mierze chciał pozostawić większość
zadań z tego zakresu w gestii administracji rządowej kładąc nacisk na ścisłą
współpracę władz znajdujących się na poszczególnych szczeblach, co ma zapewnić zwiększenie szczelniejszego i mocniejszego systemu ochrony praw
obywateli w tym zakresie.
Słowa kluczowe: administracja lokalna, porządek publiczny, bezpieczeństwo
publiczne, władza wykonawcza
12
Wstęp
Na progu XXI wieku z Nowego Yorku popłynął w świat przerażający
w swojej wymowie sygnał powodujący skokowy wzrost globalnego popytu
na bezpieczeństwo. Całkiem niezależnie od tragicznych nowojorskich wydarzeń, towarzyszący współczesnemu człowiekowi ogromnych rozmiarów
kryzys wartości1, powoduje erozję kultury bezpieczeństwa już na poziomach społeczeństw lokalnych i całych państw2. Stanowi to o istnieniu codziennych, stwarzanych często przez samego człowieka zagrożeń dla stanu
naszego bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo w tym stanie rzeczy staje się
jednocześnie coraz bardziej dostrzeganą wartością3. Istotnym elementem
w tak postawionej problematyce jest bezpieczeństwo publiczne i rola, jaką
pełni tu funkcjonalność współczesnych systemów administracyjnych
z uwzględnieniem operatywności uzyskanej dzięki szerokiemu stosowaniu
zasady subsydiarności4 i – jednocześnie – realizacji wśród funkcjonariuszy
publicznych potrzeby głębokiej etyczności5, kompensującej efekty wspo1
Por. Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, Znak, Kraków 2007,
ISBN 978-83-240087-0-4; S. Kowalczyk, Współczesny kryzys ideowoaksjologiczny, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, ISBN 978-83-770234-0-2.
2
Por. J. Boć, O bezpieczeństwie wewnętrznym, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne
w działaniach terenowej administracji publicznej, A. Chajbowicz, T. Kocowski
(red.), Kolonia Limited, Wrocław 2009, ISBN 978-83-606313-9-3.
3
Por. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 83-91993-28-0; L. Korzeniowski,
Securitologia jako postawa metodologiczna badań nad zagrożeniami, [w:] Bezpieczeństwo we współczesnej społeczności lokalnej, A. Szecówka, J. Dzieńdziora,
S. Musioł (red.), Wydawnictwo PWSZ w Raciborzu, Racibórz 2008, ISBN 97886-607302-3-2, s. 78-97; J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron”
w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2.
4
Por. A. Pakuła, Bezpieczeństwo publiczne jako dobro wspólne (kilka uwag i refleksji), [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne w działaniach terenowej administracji
publicznej, A. Chajbowicz, T. Kocowski (red.), Kolonia Limited, Wrocław 2009,
ISBN 978-83-606313-9-3.
5
Por. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,
Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6; M. Kulesza, M. Niziołek, Etyka służby
13
mnianego kryzysu moralnego. Autorka w tej sprawie czuje się jednak
w obowiązku zaznaczyć, iż nie zalicza się w swoich opiniach do zwolenników tzw. etyk zawodowych, optując za akcentem na codzienną dbałość
o podnoszenie poziomu etyki ogólnej. Etyka ogólna jest bowiem daleka od
fasadowości i łączy (a nie dzieli) oczekiwania ogólnospołeczne6. Jest to
jednak szeroki temat wart odrębnego opracowania, natomiast niniejsze
opracowanie koncentruje się głównie na administracji lokalnej RP jako
czynniku istotnym dla zapewniania bezpieczeństwa publicznego.
Bezpieczeństwo w państwie
Bezpieczeństwo publiczne obok polityki zagranicznej, wewnętrznej,
polityki monetarnej stanowi domenę państwa, jako suwerennej organizacji
społeczeństwa.
Rzeczpospolita Polska, zgodnie z zapisami art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.7, między innymi „zapewnia
wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli”.
Na mocy art. 126 Konstytucji Prezydent RP otrzymał uprawnienie
i obowiązek stania „na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz
nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium”. W razie zagrożenia
ustroju państwa oraz bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego
Prezydent RP ma prawo wprowadzenia stanu wyjątkowego (na wniosek
publicznej, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 978-83-264023-6-4,
J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.
6
„Twierdzi się nieraz, że etyka zawodowa nie wprowadza co prawda innych obowiązków, ale inaczej określa hierarchię wśród tych samych obowiązków, które są
uznawane również w etyce ogólnej”. W. Galewicz, Moralność i profesjonalizm.
Spór o pozycję etyk zawodowych, Universitas, Kraków 2010, ISBN 978-83242128-1-1, s. 24. Profesor Woleński twierdzi, że „etyka zawodowa nie powinna
zmieniać hierarchii poszczególnych norm etyki ogólnej. Trzeba pamiętać, że ogólnych moralnych norm nie jest znowu tak wiele”. J. Woleński, Przeciw etyce zawodowej, „Etyka”, 1994, nr 27, s. 186.
7
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r.
Nr 78, poz. 483).
14
Rady Ministrów) na okres do 90 dni na terytorium całego kraju lub jego
części. Konstytucja powołała Radę Bezpieczeństwa Narodowego jako organ doradczy Prezydenta Rzeczypospolitej w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego (art. 135 Konstytucji). Na Radzie Ministrów,
jako naczelnym organie administracji państwa spoczął obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i porządku publicznego
(art. 146 § 4 pkt 7). Przy Radzie Ministrów działa od połowy 2002 r. Kolegium do Spraw Służb Specjalnych, organ opiniodawczo-doradczy w sprawach programowania, nadzorowania i koordynowania działań służb zajmujących się zapewnieniem porządku i bezpieczeństwa w państwie8.
W rządzie szczególna rola przypadła ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych, który realizując zadania zawarte w dziale: „sprawy wewnętrzne”9 odpowiada za obronę cywilną, obronę przeciwpożarową,
ochronę granicy, kontrolę ruchu granicznego i cudzoziemców, koordynację
działań związanych z polityką migracyjną państwa, zarządzanie kryzysowe,
przeciwdziałanie skutkom klęsk żywiołowych i innych zdarzeń zagrażających bezpieczeństwu powszechnemu. Nadzoruje on Policję, Państwową
Straż Pożarną, Straż Graniczną, Obronę Cywilną, Biuro Ochrony Rządu.
Oprócz tego ochrona zdrowia publicznego mieści się w dziale: „zdrowie”,
ochrona przeciwpowodziowa w dziale: „gospodarka wodna”, zaś ochrona
weterynaryjna w dziale: „rolnictwo”.
Porządek publiczny i bezpieczeństwo publiczne
Pojęcia: „porządek publiczny”, „bezpieczeństwo publiczne” są stosowane w aktach normatywnych, jednakże ustawodawca nie przedstawia ich
8
Kolegium zostało powołane na mocy ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji
Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74,
poz. 676 z późn. zm.).
9
Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U.
z 1997 r. Nr 141, poz. 943 z późn. zm.).
15
definicji i właściwie rozumie się je intuicyjnie. Analizy różnych sposobów
definiowania tych pojęć podjął się S. Pieprzny10.
I tak dla pojęcia „bezpieczeństwo publiczne” wskazał on jako element wspólny fakt, iż jest ono pewnym pozytywnym stanem w państwie.
Gwarantuje go państwo, jego ustrój oraz służby państwowe, a wartością
chronioną jest życie, zdrowie, mienie obywateli oraz środowisko. Bezpieczeństwo publiczne jest kształtowane przez dobre prawo, dobrze działającą
administrację publiczną oraz przez społeczeństwo11. Należy uznać, iż
w dobie społeczeństwa obywatelskiego, uspołecznienia państwa poprzez
wspólnoty lokalne zorganizowane społeczeństwo jak i pojedynczy obywatele muszą być elementem składowym systemu ochrony w państwie. Jak
pisze Janusz Gierszewski12 zapewnienie porządku publicznego należy do
zadań własnych gminy. Zdaniem Gierszewskiego pojęcie porządku wydaje
się być pojęciem niezbyt ostro zarysowanym w prawie administracyjnym13.
Ma ono jednak umożliwiać prawidłowy rozwój społeczny poprzez przestrzeganie zasad społecznego współżycia.
Pojęcie „porządek publiczny” często jest używane łącznie z pojęciem „bezpieczeństwo publiczne”, tworząc pewną zbitkę pojęciową
obejmującą szerszy zakres ochrony prawnej. Pojęcie to używane zamiennie
z pojęciami: ład publiczny, ład społeczny, czy porządek społeczny, oznacza
pozytywny stan rzeczy akceptowany przez większość ludzi na obszarze
10
Zob. S. Pieprzny, Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, ISBN 83-73383-82-4,
s. 15-21; por. A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego,
zagadnienia prawno-ustrojowe, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, ISBN 978-83-605018-8-7; A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności
lokalnych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, ISBN
978-83-608077-2-9.
11
Ibidem, s. 17.
12
J. Gierszewski, Kompetencje samorządu gminnego w zakresie porządku publicznego, [w:] Z problemów administracji. Administracja publiczna, T. Maciejewski,
J. Gierszewski (red.), „Zeszyt Naukowy” PWSH „Pomerania” w Chojnicach, Kraków 2010, nr 2/1a, ISBN 978-83-620971-1-1.
13
Por. J. Widacki, Konieczny drugi etap reformy policji, [w:] Bezpieczny obywatel
– bezpieczne państwo, J. Widacki, J. Czapska, Wydawnictwo KUL, Lublin 1998,
ISBN 82-22805-83-7, s. 167.
16
publicznym szerszym lub węższym (wieś, gmina, powiat, województwo
czy państwo)14. Porządek to czystość, prawidłowy stan sanitarny, dbałość
o wspólne urządzenia techniczne, ład w miejscach gromadzenia się ludzi,
dbanie o obyczajowość, obejmuje on więc szerokie spektrum sytuacji
i działań publicznych. Są to pewne przyjęte reguły zachowania w miejscach
publicznych dające, według podmiotów sprawujących władzę, podstawę do
uporządkowania życia publicznego. Należy podnieść, iż zasady i reguły
prawidłowego zachowania społecznego, tj. gwarantującego przestrzeganie
porządku ewoluują wraz ze zmianami postaw społecznych i nie są stałe
w danym czasie i miejscu. Ustawodawca spenalizował działania niezgodne
z przyjętymi regułami „zachowania porządku” zarówno w kodeksie karnym („przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu”) jak i te –
o mniejszym ciężarze gatunkowym – w kodeksie wykroczeń. Istotnym
elementem zapewnienia porządku publicznego jest penalizacja zachowań
zagrażających porządkowi na drogach publicznych i w środkach transportu.
Zakres przedmiotowy ochrony porządku publicznego stale się poszerza,
wraz z uznawaniem przez państwo potrzeby regulacji ochronnej działania
w nowych obszarach aktywności publicznej.
Oba pojęcia, co wcześniej podkreślono, są używane przez ustawodawcę bez jednoznacznego ich określenia i stąd rozumiemy je i stosujemy
intuicyjnie. Ich wzajemne powiązanie jest też pojmowane intuicyjnie: bez
porządku publicznego nie ma bezpieczeństwa, a bez bezpieczeństwa nie ma
stanu porządku społecznego, publicznego.
Administrowanie przez władzę wykonawczą porządkiem
i bezpieczeństwem publicznym na poziomie regionu
Jak wcześniej wskazano – główny ciężar odpowiedzialności za bezpieczeństwo i porządek w państwie spoczywa na władzy wykonawczej. Na
poziomie administracji rządowej realizują ją tzw. służby mundurowe (Policja, ABW, Agencja Wywiadu, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba
14
Zob. Ibidem, s. 17-18.
17
Wywiadu Wojskowego, CBA, Straż Graniczna, BOR, Państwowa Straż
Pożarna, Służba Więzienna).Wśród nich do służb ochrony państwa zalicza
się ABW i Służbę Kontrwywiadu Wojskowego, zaś do służby państwowej
niemundurowej, chroniącej bezpieczeństwo państwa – wywiad skarbowy.
Określenie zakresu administracji bezpieczeństwa państwa możliwe
jest przy pomocy określenia działów administracji rządowej15. Dział ustawy zatytułowany „sprawy wewnętrzne” obejmuje takie zadania jak: ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochrona granicy państwa, zarządzanie kryzysowe, obrona cywilna, ochrona przeciwpożarowa, przeciwdziałanie skutkom klęsk żywiołowych i innych podobnych zdarzeń
zagrażających bezpieczeństwu powszechnemu, nadzór nad ratownictwem
górskim i wodnym. Przyjęło się używanie określenia „administracja bezpieczeństwa wewnętrznego” czy: „administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego” dla oznaczenia specyficznych zasad organizacji i administrowania zadaniami z tego zakresu. Niektóre podmioty mieszczące się
w kategorii służb porządku i bezpieczeństwa publicznego znalazły swoje
umiejscowienie w grupie: służb, inspekcji, straży działających na poziomie
niższym niż ogólnopaństwowy.
W związku z przeprowadzoną w latach 1990-1998 decentralizacją
administrowania państwem na trzech poziomach samorządowych wydawałoby się, iż zadania dotyczące obszaru lokalnego zostaną przez państwo
przekazane tym korporacjom terytorialnym w całości. Tak się jednak nie
stało. Administrowanie porządkiem i bezpieczeństwem na poziomie regionu (województwa) zostało powierzone wojewodzie, jako terenowemu
organowi administracji rządowej. Służby, inspekcje i straże zarządzające
porządkiem i bezpieczeństwem na obszarze terytorialnym województwa
działają jako terenowe rządowe służby administracji bezpieczeństwa.
W myśl ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie16 wojewoda, jako organ terenowej administracji rządowej odpo15
Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U.
z 2007 r. Nr 65, poz. 437 z późn. zm.).
16
Zastąpiła ją nowa ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji
rządowej w województwie (Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206, art. 29).
18
wiada za skutki działania administracji zespolonej w województwie, w tym
– służb, inspekcji oraz straży. Wchodzą one w skład rządowej administracji
zespolonej w województwie, działającej pod jego zwierzchnictwem. Są to:
Policja, Państwowa Straż Pożarna, Wojewódzka Inspekcja Handlowa,
Urząd Ochrony Zabytków, Wojewódzka Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Wojewódzka Inspekcja Geodezyjno-Kartograficzna, Wojewódzki Inspektorat Farmaceutyczny, Wojewódzka Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Nadzór Budowlany, Wojewódzka
Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Wojewódzka Inspekcja Weterynaryjna17.
Wojewoda, a nie samorząd województwa, ma również uprawnienie do
wydawania na obszarze województwa przepisów porządkowych, w formie
rozporządzeń porządkowych, w sytuacjach braku ogólnej regulacji prawnej
stanu grożącego brakiem ochrony zdrowia, życia lub mienia oraz dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego18.
Wojewoda posiada również uprawnienia koordynacyjno-nadzorcze
w stosunku do organów administracji nie zespolonej, wynikające z realizowanej funkcji przedstawiciela Rady Ministrów na obszarze województwa, jak również szczególne uprawnienia wynikające z regulacji ustawowej
dotyczące zarządzania kryzysowego19. Jest to działanie organów administracji publicznej w sytuacjach zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, które nie spełniają jeszcze przesłanki do wprowadzenia stanów nadzwyczajnych określonych w Konstytucji RP. Obejmuje ono elementy zapobiegania sytuacjom kryzysowym, przejmowania nad nimi kontroli, reagowania, przywracania stanu pierwotnego. Jest to również kontrolowanie
„infrastruktury krytycznej”, tj. obiektów i urządzeń zabezpieczających
prawidłowe funkcjonowanie obszaru województwa. Wojewoda odpowiada
również za tzw. planowanie cywilne oznaczające20 całokształt działań pla17
Por. A. Misiuk, op. cit., s. 215-236.
Zob. Ibidem, Art.60.
19
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r.
Nr 89, poz. 590).
20
Zob. Ibidem, art. 3 pkt 4.
18
19
nistycznych (w tym plany reagowania kryzysowego) i programowych, mających na celu optymalne wykorzystanie sił i środków dostępnych na terenie województwa dla wykorzystania go w sytuacjach kryzysowych i nadzwyczajnych, a nawet wojny i przygotowania przejmowania nad nimi kontroli, reagowania w sytuacjach kryzysowych, a także odtwarzania zniszczonej i zużytej infrastruktury. Ma on również za zadanie wykorzystanie
Sił Zbrojnych RP do realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego,
a także wspomaganie ich w realizacji ich zadań.
Warto wspomnieć iż plany reagowania kryzysowego są tworzone na
poziomie krajowym, wojewódzkim ale także powiatowym i gminnym 21,
a więc system zarządzania kryzysowego został podzielony na dwa segmenty: rządowy i samorządowy. W systemie podziału lokalnego na obszarze województwa odpowiedzialny jest za jego realizację wojewoda, na
poziomie
powiatu
–
starosta,
a
na
poziomie
gminy
wójt/burmistrz/prezydent miasta. Realizują oni swoje zadania poprzez właściwe komórki organizacyjne urzędów: wojewódzkiego, starostwa powiatowego, urzędu gminy oraz właściwe zespoły zarządzania kryzysowego
i centra zarządzania kryzysowego: wojewódzkie, powiatowe i gminne.
Administrowanie bezpieczeństwem i porządkiem lokalnym na poziomie regionalnym jest więc realizowane przez wojewodę, jako terenowy
organ administracji rządowej, a szczebel regionalny samorządu został pozbawiony szerszej możliwości działania w tym zakresie na rzecz terenowej
administracji rządowej. Samorząd województwa realizuje jedynie zadania
ochronne, określone zapisami ustawy o samorządzie województwa. Są one
określone jako zadania w zakresie gospodarki wodnej, w tym ochrony
przeciwpowodziowej, w szczególności wyposażenia i utrzymania wojewódzkich magazynów przeciwpowodziowych; obronności; bezpieczeństwa
publicznego22. Ponadto na podstawie przepisów materialnych realizuje on
zadania związane z zapewnienie porządku w przestrzeni (zagospodarowanie przestrzenne), z ochroną środowiska, transportem zbiorowym i drogami
21
Zob. Ibidem, art. 5 ust.
Art. 14, ust.1, pkt 9, 13 i 14 ustawy z dnia 9 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).
22
20
publicznymi, które to działania również zapewniają szeroko pojęty porządek i bezpieczeństwo funkcjonowania na obszarze województwa samorządowego. W związku z tym samorząd województwa musi zapewnić w swoim budżecie określoną pulę środków na realizację tych zadań. Sprawami
z zakresu zarządzania porządkiem i bezpieczeństwem zajmują się na bieżąco odpowiednie komórki urzędu marszałkowskiego jak i powołane resortowe komisje sejmiku województwa.
Administrowanie porządkiem i bezpieczeństwem publicznym przez
gminę
W 1990 r. utworzono podstawową jednostkę samorządu terytorialnego
i wspólnotę lokalną – gminę. Została ona wyposażona ustawą ustrojową23
w bardzo szeroki zakres zadań własnych. Wśród nich znalazły się sprawy:
„porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania magazynu przeciwpowodziowego” (art. 7, ust. 1, pkt 14). W zakresie administrowania porządkiem i bezpieczeństwem publicznym została przypisana
gminie rola pomocnicza w stosunku do działań podejmowanych przez organy administracji rządowej24. Nie posiada ona bowiem środków władczych umożliwiających zwalczanie powstałych zagrożeń na takim poziomie jak administracja rządowa. Dlatego działania podejmowane przez gminę mają charakter ochronny. Pomocna dla podejmowania działań z tego
zakresu jest możliwość zajmowania się przez organ stanowiący – radę
gminy problematyką bezpieczeństwa w granicach upoważnienia ustawowego, poprzez pracę jej właściwych rzeczowo komisji. Musi ona, podobnie
jak województwo samorządowe, zapewnić środki budżetowe w dziale dotyczącym administrowania porządkiem i bezpieczeństwem.
23
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, od połowy 1998 r,
kiedy to powołano kolejne szczeble samorządu: powiatowy i województwa:
o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z późń. zm.).
24
Por. J. Gierszewski, Kompetencje samorządu…, op. cit.
21
Należy wskazać na uprawnienie rady gminy do uchwalania przepisów
porządkowych w sytuacji potrzeby ochrony życia, zdrowia obywateli czy
„zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego” oraz braku
ogólnych regulacji państwowych w tym zakresie25. W sytuacjach nie cierpiących zwłoki, prawo do ich wydania w formie zarządzenia posiada organ
wykonawczy – wójt/burmistrz/prezydent miasta, z zastrzeżeniem konieczności ich zatwierdzenia na najbliższej sesji rady. Uprawnienia tego nie ma
samorząd województwa.
W realizacji zadań zleconych gmina także wykonuje zadania z zakresu
administrowania porządkiem i bezpieczeństwem. Ustawa Prawo o zgromadzeniach26 nakazuje wójtowi/burmistrzowi/prezydentowi miasta wydanie
decyzji zakazującej zgromadzenia, jeśli jego cel narusza zapisy ustaw karnych albo zagraża ono życiu, zdrowiu ludzi lub mieniu w znacznych rozmiarach (art. 8). Gmina może również delegować przedstawiciela – obserwatora przebiegu zgromadzenia, uprawnionego do jego rozwiązania, gdy
po wezwaniu przewodniczący nie rozwiązuje go, a jego przebieg zagraża
wskazanym wcześniej dobrom (art. 11 i 12 ustawy).
Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych27 wskazuje jako organ
właściwy udzielający zezwolenia na przeprowadzenie imprezy masowej
wójta/burmistrza/prezydenta miasta właściwego ze względu na miejsce
przeprowadzenia imprezy (art. 24). Możliwa jest odmowa zezwolenia
w przypadku nie dołączenia przez organizatora do wniosku wymaganej
dokumentacji lub nie wykonania ciążących na nim obowiązków z zakresu
zapewnienia bezpieczeństwa imprezy (art. 29). Do negatywnej oceny może
dołączyć się wojewoda, wprowadzając zakaz przeprowadzenia imprezy na
terenie całego województwa lub jego części (art. 34.1).
25
Por. Ibidem, art. 40, ust. 3 i 4 oraz art. 41.
Ustawa z dnia 15 lipca 1990 r. – Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. z 1990 r.
Nr 51, poz. 297).
27
Ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz. U.
z 2009 r. Nr 62, poz. 504).
26
22
Ustawa o zbiórkach publicznych28 daje wójtowi (także staroście i wojewodzie) uprawnienie do wydawania pozwoleń na zbiórkę publiczną na
obszarze gminy (powiatu, województwa). Może być ono cofnięte w każdym czasie, jeżeli prowadzenie zbiórki może zagrażać porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu.
Specjalistyczną instytucją gminną, uprawnioną do realizowania zadań
z zakresu ochrony porządku i zapewnienia bezpieczeństwa publicznego jest
straż gminna. Ustawa o strażach gminnych29 wskazuje na możliwość tworzenia „samorządowej służby umundurowanej”, straży gminnej, powołanej
do „ochrony porządku publicznego”30. Terenem działania danej straży jest
obszar gminy, choć przewidziano także możliwość powoływania jednej
straży działającej na obszarach sąsiadujących gmin położonych w jednym
województwie na podstawie zawartego porozumienia gmin (art.3 ustawy).
Chociaż utworzenie straży stanowi suwerenną decyzję organu stanowiącego gminy, to jednak jej powstanie jest obwarowane obligiem zasięgnięcia
opinii właściwego terytorialnie komendanta wojewódzkiego Policji (służby
państwowej) oraz zawiadomienia wojewody (organu administracji rządowej). Tak więc pomimo posiadania podmiotowości publiczno-prawnej
gmina nie jest władna w pełni samodzielnie zadecydować o powołaniu tej
służby, gdyż jest uzależniona od rezultatu oceny jej inicjatywy przez administrację i służby rządowe. Również decyzja rady gminy o rozwiązaniu tej
służby wymaga dopełnienia tej samej procedury uzgodnień jak przy powołaniu, choć przy niedotrzymaniu terminu opiniowania (14 dni) ustawodawca zezwala na suwerenne podjęcie decyzji przez samorząd gminy (art.
4 ustawy). Straż gminna stanowi jednostkę organizacyjną gminy i jest przez
nią utrzymywana z budżetu gminy. Dlatego też ostatnio, z uwagi na konieczność obniżania kosztów funkcjonowania, niektóre gminy uznały, że
28
Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych (Dz. U. z 1933 r.
Nr 22, poz. 161, z późn. zm.).
29
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U. z 1977 r. Nr 123,
poz. 779, z późń. zm.). Por. A. Urban, op. cit., s. 41-42.
30
Por. Ibidem, art. 1. ust. 1.
23
działalność straży nie jest niezbędna do zapewnienia porządku na ich terenie i dokonały ich likwidacji (np. Chrzanów).
Straż
jest
jednostką
organizacyjną
gminy,
jednakże
wójt/burmistrz/prezydent miasta zatrudniając komendanta straży na podstawie swojej decyzji (i będąc jego przełożonym) jest zobligowany do
uprzedniego zasięgnięcia o nim opinii właściwego terytorialnie komendanta wojewódzkiego Policji, co także wskazuje na pewne uzależnienie od
służb państwowych organu samodzielnego podmiotu samorządowego.
Również nadzór nad działalnością straży został podzielony. I tak nadzór ogólny sprawuje wójt/burmistrz/prezydent miasta, ale już nad czynnościami określonymi w art. 12 ustawy, tj. dotyczącymi postępowań upominawczych i represyjnych, także z użyciem przymusu, użycia broni palnej
oraz ewidencji etatów, wyposażenia i wyników działań nadzór został przekazany wojewodzie przy udziale wojewódzkiego komendanta Policji (art. 9
ust. 2 art. 9a, art. 12).
Tak więc samorząd tworzy i utrzymuje służbę samorządową, która jest
w znacznym stopniu uzależniona od zgody i oceny służb państwa.
Straż gminna – jak stanowi ustawa w art. 10 ust. 1 – wykonuje zadania
„w zakresie ochrony porządku publicznego” (nie ma tu określenia: bezpieczeństwo publiczne).W rozszerzeniu tego ogólnego postanowienia ustawowego przytoczony został przykładowy katalog zadań głównych (poprzez
określenie: „w szczególności”).Wymienionych zostało 9 sfer działania jak:
ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych; czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego, w zakresie określonym prawem
o ruchu drogowym; współdziałanie z właściwymi podmiotami w zakresie
ratownictwa medycznego, technicznego usuwania skutków klęsk żywiołowych i innych zagrożeń miejscowych; zabezpieczenie miejsca katastrofy,
przestępstwa i innych miejsc zagrożonych przed dostępem osób postronnych do czasu przybycia służb właściwych; ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej; współdziałanie przy ochronie
imprez publicznych; doprowadzanie osób nietrzeźwych do izb wytrzeźwień
lub miejsca zamieszkania; informowanie społeczności lokalnej o stanie
i rodzajach zagrożeń; podejmowanie działań zapobiegających przestępczo24
ści; konwojowanie dokumentów, pieniędzy, wartościowych przedmiotów
dla potrzeb gminy (art. 11 ust. 1 pkt 1-9). Zakres uprawnień strażników
gminnych jest więc znaczący. Ustawa zezwoliła na stosowanie przez strażników bardzo różnorodnych i groźnych środków interwencji i odpierania
bezpośredniego ataku jak: chwyty obezwładniające, kajdanki, pałki obronne wielofunkcyjne, psy i konie służbowe, ręczne miotacze gazu, paralizatory elektryczne (art. 14), a nawet broń palną bojową do wykonywania ochrony obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej
oraz konwojowania dokumentów, przedmiotów wartościowych oraz wartości pieniężnych na rzecz gminy31.
Pojawia się wątpliwość, czy używanie tego typu środków interwencyjnych odpowiada pojęciu straży pilnującej porządku publicznego, gdyż
są to uprawnienia typowo policyjne, zaś straż policją nie jest.
Na marginesie należy przypomnieć próby tworzenia w Polsce po
1989 r. policji lokalnej zajmującej się sprawami porządku i bezpieczeństwa
lokalnego (z wyjątkiem spraw kryminalnych), stanowiącej odrębną formę
działania policji państwowej i w takiej sytuacji używanie wskazanych powyżej środków represyjnych nie budziłoby wątpliwości prawnych.
Jeżeli mowa o Policji należy wskazać, iż ustawa o strażach gminnych
przewidziała konieczność merytorycznego współdziałania straży z Policją
(„straż współpracuje z Policją” – art. 9 ust. 4). Dalej jednak niekonsekwentnie pozostawiła nawiązanie współpracy do decyzji wójta/burmistrza/prezydenta miasta poprzez możliwość (a nie obowiązek) zawarcia przez niego porozumienia o współpracy straży i Policji („może zawierać porozumienie” – art. 9 ust. 4). Akt wykonawczy do tej ustawy32
ustanawia w § 1 obowiązek współpracy straży gminnych z Policją, wskazując na moment jego powstania chwilę utworzenia straży oraz przekazania
31
Por. Ibidem, art. 15 ust. 1 pkt 1 oraz art. 11 ust. 1 pkt 5 i 9.
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 grudnia 2009 r. w sprawie form współpracy straży gminnej (miejskiej) z Policją oraz
sposobu informowania wojewody o tej współpracy (Dz. U. z 2009 r. Nr 220,
poz. 1732).
32
25
uchwały ją powołującej właściwemu terytorialnie wojewódzkiemu komendantowi Policji.
Formy współpracy obu formacji zostały wskazane w ustawie o strażach gminnych przykładowo („w szczególności”). Są nimi: stała wymiana
informacji o zagrożeniach występujących na danym terenie dotyczących
bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego; stworzenie systemu stałej
łączności pomiędzy jednostkami straży i Policji; koordynowanie rozmieszczenia obu służb przy uwzględnieniu zagrożeń występujących na ich obszarze działania; wspólne prowadzenie działań porządkowych w miejscach
publicznych i w przypadku odbywania się imprez masowych, zgromadzeń;
organizowanie wspólnych szkoleń i ćwiczeń obu służb; wymiana informacji wynikających z obserwacji miejsc publicznych i rejestracji obrazu zdarzeń33. Z kolei cytowane rozporządzenie MSWiA ustala jako formy współdziałania: okresowe spotkania obu komendantów lub ich przedstawicieli
mające na celu dokonywanie ocen zagrożeń występujących na ich obszarze
działania oraz ustalanie zadań wspólnych (nie rzadziej niż raz na kwartał);
bieżące konsultowanie się co do wykonywanych zadań; organizowanie
wspólnych odpraw w razie podejmowania wspólnych działań; wyznaczenie
strażników i policjantów do bieżącego utrzymywania kontaktów34.
Zwraca uwagę fakt, iż właściwy terytorialnie komendant Policji zobowiązany jest do wspierania straży w czynnościach, w których jej siły są
niewystarczające oraz do zapewnienia, na wniosek komendanta straży lub
wójta/burmistrza/prezydenta miasta, kadry do przeprowadzenia szkolenia
podstawowego i specjalistycznego strażników (§ 3). Szefowie obu służb
muszą do dnia 31 stycznia każdego roku przekazać właściwemu komendantowi wojewódzkiemu Policji wspólną informację o współpracy (§ 4), co
zmusza obie służby do realnego współdziałania. W przypadku powszech-
33
Art. 9, ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U.
z 1977 r. Nr 123, poz. 779, z późń. zm.).
34
§ 2.1, pkt 1-4 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
z dnia 18 grudnia 2009 r. w sprawie form współpracy straży gminnej (miejskiej)
z Policją oraz sposobu informowania wojewody o tej współpracy (Dz. U. z 2009 r.
Nr 220, poz.1732).
26
nego zagrożenia bezpieczeństwa publicznego, katastrofy lub klęski żywiołowej
wspólne
działania
obu
służb
może
zarządzić
wójt/burmistrz/prezydent miasta na czas nieokreślony ale na wniosek wojewody (§ 5.1). W razie wystąpienia opisanych wyżej zagrożeń na obszarze
województwa lub gminy ale bez określnika „powszechnego”, z wnioskiem
o wspólne działania służb może wystąpić właściwy terytorialnie komendant
Policji (§ 5.2). W razie wystąpienia obu tych przypadków straże podlegają
dowództwu właściwego terytorialnie komendanta Policji (§ 5.3).
Z przedstawionych rozwiązań wynika, iż na poziomie gminy straż
gminna pełni rolę subsydiarną w stosunku do Policji, która jest zobowiązana ustawowo do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa na obszarze
całego państwa. Art. 1 ustawy o Policji35 wskazuje, iż jest to formacja służąca społeczeństwu i przeznaczona „do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz
do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego”. Warto zwrócić
uwagę, iż na pierwszym miejscu ustawodawca wskazał na bezpieczeństwo
zaś na drugim dbałość o porządek (w ustawie o strażach pojęcie „bezpieczeństwo” nie zostało użyte). Niemniej jednak zadania nałożone na Policję
konsumują zadania przypisane do realizacji straży gminnej. Istnieje dość
powszechna, niezbyt pochlebna ocena słabej skuteczności i jednostronności
działań straży gminnych (słynne blokady na kołach aut). Rodzi się więc
pytanie, czy lepszym rozwiązaniem poprawiającym skuteczność administrowania bezpieczeństwem lokalnym nie byłoby wspieranie finansowe
i organizacyjne przez samorząd lokalny działań funkcjonującej od dziesięcioleci i lepiej wyszkolonej formacji policyjnej (co czynią niektóre samorządy) zamiast dublowania tych działań na jednym obszarze, a następnie
ich koordynowania przez dwie służby oraz ponoszenia znacznie większych
kosztów związanych z organizacją i utrzymaniem staży gminnej.
Policja działa na całym obszarze państwa, a więc także na obszarze
działania straży gminnej. Jej zadaniami są także, oprócz działalności związanej z zapobieganiem przestępstwom i ich ściganiem: ochrona życia,
zdrowia i mienia, bezpieczeństwa i porządku publicznego; wykrywanie
35
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990r. o Policji (Dz. U. z 1990 r. Nr 30, poz. 179
z późn. zm.).
27
wykroczeń oraz „kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych związanych z działalnością publiczną lub obowiązujących
w miejscach publicznych” (art. 1 ust. 2 pkt 6) ustawy o Policji. Struktura
terenowa Policji obejmuje komendę wojewódzką, komendę powiatową
(miejską) oraz komisariaty działające na obszarze gmin (art. 6.1). Powołanie komendanta komisariatu podlega władztwu komendanta powiatowego
(miejskiego) Policji przy zaopiniowaniu właściwego terytorialnie wójta/burmistrza/prezydenta miasta (art. 6d.1). Warto zwrócić uwagę na fakt,
iż komendant powiatowy (miejski) może tworzyć rewiry dzielnicowych
oraz posterunki Policji (art. 8a.1.), a więc jednostki organizacyjne obejmujące bardzo niewielki obszar działania. Dodatkowo kierownika rewiru bądź
posterunku mianuje i zwalnia ze stanowiska komendant powiatowy Policji,
po zasięgnięciu opinii wójta/burmistrza/prezydenta miasta. Policja nie działa więc poza wiedzą i wolą władz lokalnych i realizuje zadania na rzecz
nawet najmniejszych obszarów lokalnych.
Powiązanie Policji z administrowaniem lokalnym i jego władzami
przejawia się także w obowiązku składania, przez odpowiednich miejscowo
komendantów Policji, rocznych sprawozdań ze swojej działalności oraz
informacji o stanie porządku i bezpieczeństwa publicznego wojewodom,
starostom, wójtom/burmistrzom/prezydentom miasta oraz radom powiatów
i radom gmin. W razie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub zakłócenia porządku publicznego obowiązek składania sprawozdań i informacji
musi być realizowany niezwłocznie na żądanie tych władz lokalnych
(art. 10). Policja ma również obowiązek „przywrócenia stanu zgodnego
z porządkiem prawnym”, podjęcia działań zapobiegających naruszeniom
prawa a także usuwających zagrożenie bezpieczeństwa i porządku publicznego (art. 11). Tak więc, niezależnie od powołania i działalności straży
gminnej (miejskiej), Policja jest zobowiązania do realizacji zadań ochronno-prewencyjnych na obszarze gminy (miasta). Za brakiem konieczności
działania straży gminnej może przemawiać także możliwość powiększenia,
na wniosek rady gminy lub rady powiatu, liczby etatów ponad ustaloną
normę w rewirach dzielnicowych i posterunkach Policji, pod warunkiem
pokrywania przez gminę/powiat kosztów utrzymania dodatkowych etatów
28
przez okres 5 lat. Szczegóły współpracy określa porozumienie zawarte
pomiędzy organem gminy lub powiatu oraz właściwym komendantem Policji (art. 13 ust. 4). Również te jednostki samorządowe mogą, na podstawie
porozumienia, przekazywać Policji na rzecz policjantów z komend: powiatowej/miejskiej oraz komisariatów środki finansowe, stanowiące dochody
własne. Mogą być one przeznaczone na rekompensatę pieniężną dla policjantów za ponadnormatywny okres służby oraz na nagrody za osiągnięcia
w służbie, jeżeli wykonują oni zadania z zakresu służby prewencyjnej
(art. ust. 4a). Przypomnieć wypada, iż służba prewencyjna stanowi domenę
działania straży gminnej/miejskiej.
Warto wskazać także na typologię zadań Policji dotyczących rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw, ale i wykroczeń, obejmującą trzy rodzaje czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowośledcze oraz administracyjno-porządkowe (art. 14 ust. 1). W zakresie tych
ostatnich, jak i wykrywania wykroczeń występuje niewątpliwa analogia
w stosunku do roli straży gminnej.
Podsumowując rolę sił policyjnych w podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa publicznego w wymiarze lokalnym, profesor Hołyst w swojej
pracy Kryminologia, stwierdza, że „zakres współdziałania policji z samorządem powinien zamykać się w sześciu aspektach:
1. Rozpoznania stanu zagrożenia i sytuacji w danym regionie;
2. Ścisłego współdziałania z administracja samorządową;
3. Informowania o faktycznym stanie zagrożenia i porównywania go
odczuciami społecznymi;
4. Doradztwa w zakresie rozwiązań organizacyjno-technicznych zwiększających stopień bezpieczeństwa;
5. Organizowania działań zapobiegawczych zarówno w sferze technicznej i organizacyjnej, jak i budowa klimatu oraz zainteresowania społecznego problematyką bezpieczeństwa;
29
6. Współdziałania ze środkami masowego przekazu, na rzecz kształtowania polityki informacyjnej w zakresie bezpieczeństwa sytuacyjnego”36.
Powiat jako ponadgminna jednostka zarządzająca porządkiem
i bezpieczeństwem publicznym
Jednostką samorządu lokalnego subsydiarną w stosunku do gminy jest
utworzony w 1998 r. powiat. Jego zadania w zakresie administrowania
porządkiem i bezpieczeństwem określa ustawa o samorządzie powiatowym
stanowiąc, iż samorząd powiatowy wykonuje w tym zakresie zadania
o charakterze ponadgminnym w zakresie: porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli; ochrony przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia
i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, ochrony
przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom
życia i zdrowia ludzi oraz środowiska; obronności37.
Na poziomie powiatu (miasta na prawach powiatu) został utworzony
system powiatowych służb, inspekcji i straży38 zespolonych pod zwierzchnictwem osobowym (ale nie służbowym) starosty39, których zadaniem jest
ochrona szeroko rozumianego porządku i bezpieczeństwa danego obszaru40. W skład służb wchodzą: komenda powiatowa Policji, komenda
powiatowa Straży Pożarnej, powiatowy inspektorat nadzoru budowlanego,
powiatowy inspektorat weterynaryjny, powiatowa stacja sanitarno-epidemiologiczna. Starosta ma wpływ na sposób ich działania poprzez powoły36
B. Hołyst, Kryminologia, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, ISBN 8373345-59-0, s. 1472-1473.
37
Art. 4 ust. 1 pkt 15, 16, 20 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).
38
Por. Ibidem, art. 4 ust. 2.
39
Ibidem, art. 35.
40
Por. J. Gierszewski, Kompetencje i zadania samorządu powiatowego w działaniach na rzecz lokalnego państwa, [w:] Acta Pomerania, T. Meciejewski, T. Biernat, J. Gierszewski (red), „Zeszyt Naukowy” PWSH „Pomerania” w Chojnicach,
Chojnice 2011, nr 3, ISBN 978-83-620972-6-5.
30
wanie i odwoływanie kierowników tych jednostek w uzgodnieniu z wojewodą, zatwierdzanie programów ich działania, uzgadnianie wspólnych
działań na obszarze powiatu, a także kierowanie wspólnymi działaniami
w sytuacjach szczególnych. Każda z tych służb, inspekcji i straży ma swoich merytorycznych przełożonych, jest zorganizowana i realizuje zadania
na podstawie odrębnych ustaw, a jednocześnie dostosowuje je do potrzeb
i specyfiki działania powiatu jako wspólnoty lokalnej.
Powiatowa wspólnota lokalna, w trosce o zapewnienie porządku
i bezpieczeństwa może wydawać przepisy porządkowe na podobnej zasadzie jak gmina. Uchwałę podejmuje rada powiatu, a w sytuacjach nagłych
zarząd powiatu (rada zatwierdza następczo treść uchwały).
Istotną różnicą w stosunku do działań gminy jest ustawowe ustanowienie komisji bezpieczeństwa i porządku w powiecie (w mieście na prawach powiatu), organu opiniodawczego powoływanego na kadencję 3 letnią (kadencja organów samorządowych trwa 4 lata). Ustawodawca określił
skład komisji tak, aby zawierała ona w sobie przedstawicieli wszystkich
służb i organizacji mogących przysłużyć się do tworzenia warunków bezpiecznego życia na obszarze powiatu. Komisję tworzą: przewodniczący –
starosta oraz członkowie: dwaj przedstawiciele komendanta powiatowego
Policji; dwóch delegowanych radnych powiatu; trzy osoby posiadające
dużą wiedzę o problemach wiążących się z pracą komisji oraz autorytet
w społeczeństwie lokalnym, wyłonione spośród przedstawicieli samorządów gminnych, organizacji pozarządowych, pracowników oświaty, instytucji zajmujących się zwalczaniem patologii i zapobieganiu bezrobociu, powołane przez starostę, prokurator wskazany przez prokuratora okręgowego41. Skład komisji może być fakultatywnie poszerzony przez przewodniczącego o funkcjonariuszy i pracowników innych niż Policja powiatowych
służb, inspekcji i straży oraz pracowników innych organów publicznych
działających w obszarze ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego
na obszarze powiatu.
41
Zob. Ibidem, art. 38a ust. 5, 6, 9.
31
Komisji tej powierzono szeroki zakres zadań do wykonania. Zajmuje
się ona bowiem: oceną zagrożeń porządku i bezpieczeństwa obywateli na
terenie powiatu; opiniowaniem pracy Policji, innych powiatowych służb,
inspekcji i straży, jednostek organizacyjnych wykonujących zadania z tego
zakresu na obszarze powiatu; przygotowuje projekt powiatowego programu
zapobiegania przestępczości oraz porządku publicznego i bezpieczeństwa
obywateli; opiniuje projekty innych programów współdziałania służb oraz
jednostek organizacyjnych w tym zakresie; opiniuje projekt budżetu powiatu w części dotyczącej zarządzania porządkiem i bezpieczeństwem;
opiniuje projekty aktów prawa miejscowego z tego zakresu; opiniuje dodatkowe zagadnienia zlecone przez starostę, wiążące się z zakresem jej
działania42.
W przypadku sąsiadowania ze sobą powiatu i miasta na prawach powiatu prezydent miasta i starosta mogą podjąć decyzję o powołaniu wspólnej komisji bezpieczeństwa i porządku (art. 38a ust. 3 u.s.p.). Ułatwieniem
i urealnieniem efektywności pracy komisji jest ustawowe zapewnienie
możliwości żądania przez jej przewodniczącego – starostę od Policji oraz
pozostałych powiatowych służb, inspekcji i straży, a także od powiatowych
i gminnych jednostek organizacyjnych wykonujących zadania z zakresu
porządku i bezpieczeństwa publicznego informacji o ich pracy, z wyjątkiem materiałów zastrzeżonych lub tajnych (art. 38b.1). Dopuszcza się
podejmowanie przez komisję współpracy z samorządami gmin z obszaru
powiatu, ze stowarzyszeniami, fundacjami, kościołami i związkami wyznaniowymi, czyli ze sferą organizacji pozarządowych, a także z bliżej nieokreślonymi („innymi”) instytucjami i organizacjami (art. 38b.2). Tak więc
spektrum potencjalnych doradców i informatorów komisji jest bardzo obszerne. Powiat, podobnie jak i gmina, pełni rolę uzupełniającą (subsydiarną) w stosunku do struktur bezpieczeństwa państwowego w sferze zapewnienia porządku i bezpieczeństwa na swoim obszarze.
42
Zob. Ibidem, art. 38a ust. 2.
32
Konkluzje
Przedstawiony system organów ochrony porządku i bezpieczeństwa
w Polsce wskazuje na intencję jego twórców pozostawienia większości
zadań z tego zakresu w gestii administracji rządowej. Formacje wyspecjalizowane, a wśród nich Policja, stanowią struktury podległe organom wykonawczym państwa. Przewidziano obowiązek współdziałania formacji
o charakterze „generalnym” (Policja) z formacjami i instytucjami o charakterze lokalnym, co niewątpliwie sprzyja tworzeniu szczelniejszego
i mocniejszego systemu ochrony praw obywateli w tym zakresie. Niewątpliwie w strukturze organów zapewniających bezpieczeństwo i porządek
widoczna jest, jak i w pozostałych sferach administrowania, zasada tworzenia bardzo specjalistycznych formacji, wyszkolonych do realizacji specjalistycznych zadań z omawianego zakresu. Jednostkom samorządu terytorialnego, lokalnego przypadła tu rola uzupełniająca, polegająca głównie na
zadaniach porządkowych i opiniodawczych. Wśród nich, zgodnie z zasadą
subsydiarności najwięcej zadań wykonuje gmina, mogąca działać przy
pomocy umundurowanej służby – straży gminnej. Należałoby się zastanowić nad przejrzeniem zakresu zadań przez straż realizowanych (zwłaszcza,
gdy jest to dublowanie działań Policji w zakresie ruchu drogowego kosztem innych działań prewencyjnych) lub też nad utworzeniem lokalnej policji opłacanej wspólnie przez państwo i samorząd, włączonej w struktury
policji państwowej, o pełnym zakresie uprawnień władczych. Pomimo 13
lat istnienia, straż gminna jest często bowiem postrzegana jako formacja
„gorsza”, czy tez „mniej poważna” formacja w stosunku do Policji i nierzadkie są postulaty nie wydawania pieniędzy na jej istnienie w tym kształcie.
Powracając w konkluzjach od szczegółów – do kompleksowego uogólnienia, zagadnienia poruszane w artykule są wąską częścią polityki administracji, kształtującej jednocześnie obszar polityki naszego państwa43
43
Zob. K. A. Wojtaszczyk, A. Masterska-Sosonowska (red.), Bezpieczeństwo państwa. Wybrane problemy, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009,
ISBN 978-83-754500-7-1.
33
dotyczącej bezpieczeństwa publicznego (wynik polityki bezpieczeństwa).
„Autonomia administracji jako proces przeciwstawny biurokratycznej patologii prowadzi do tego, że struktury i metody działania zbliżają część
administracji publicznej do rozważań stosowanych od dawna w sektorze
prywatnym”44. Chodzi tu głównie o poziom zaangażowania urzędników
oraz powiązany z nim aspekt prakseologiczny (operatywność). Jak zauważa
profesor Elżbieta Ura „administracja nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować bez pracowników. Administracja to przede wszystkim ludzie wykonujący zadania powierzone im przez prawo. Przepisy prawa funkcje organów władzy powierzają ludziom. Również ludzie stanowią aparat pomocniczy tych organów. Dlatego od tego, jak pracownicy wykonują swoje zadania, zależy jakość wykonywania zadań przez administrację”45.
Sama z kolei „nauka o polityce administracyjnej skierowana jest na
przyszłość, zajmując się takimi zagadnieniami, jak planowanie czy przewidywanie”46, co powinno prowadzić do pożytecznych i twórczych rozważań
dotyczących bezpieczeństwa47, identyfikacji stosowanych do jego realizacji
funkcji i w efekcie do sprawnego przeciwdziałania zagrożeniom oraz innym niepożądanym zjawiskom w obszarze porządku i bezpieczeństwa publicznego.
44
M. Janik, Patologie w administracji publicznej (wybrane zagadnienia),
[w:] Patologie w administracji publicznej, P. J. Suwaj, D. R. Kijowski (red.), Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2009, ISBN 978-83-760162-8-3, s. 72.
45
E. Ura, Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2010, ISBN 978-83762051-8-2, s. 18-19; por. W. Tulibacki, Etyczne aspekty bezpieczeństwa na tle
pewnych „stałych” cech natury ludzkiej, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa i pokoju w jednoczącej się Europie, R. Rosa (red.), WSRP, Siedlce 1999, ISBN 8387088-34-X, s. 33.
46
P. Szreniawski, Nauka o polityce administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu
Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, ISBN 978-83-733840-1-9, s. 12.
47
Zob. J. Piwowarski, Rozważania na temat pojęcia bezpieczeństwo, [w:] Ponadczasowość idei kształtowania postaw w służbie bliźnim, wprowadzonej w polskim
skautingu przez Andrzeja Małkowskiego, M. Niewiński (red.), Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-2-9, s. 31-42.
34
Artykuł oparto na referacie wygłoszonym na I Sympozjum Naukowym WSBPI
„Apeiron” w Krakowie; Dysfunkcje w administracji i zarządzaniu, M. Grzybowska, J. Piwowarski (red.), Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków
2010, ISBN 978-83-930321-4-3, s. 9 -29.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, Znak, Kraków
2007, ISBN 978-83-240087-0-4.
J. Boć, O bezpieczeństwie wewnętrznym, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne w działaniach terenowej administracji publicznej, A. Chajbowicz, T. Kocowski (red.), Kolonia Limited, Wrocław 2009, ISBN
978-83-606313-9-3.
I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis, Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6.
W. Galewicz, Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych, Universitas, Kraków 2010, ISBN 978-83-242128-1-1.
J. Gierszewski, Kompetencje samorządu gminnego w zakresie porządku publicznego, [w:] Z problemów administracji. Administracja
publiczna, T. Maciejewski, J. Gierszewski (red.), „Zeszyt Naukowy”
PWSH „Pomerania” w Chojnicach, Chojnice 2010, nr 2/1a, ISBN
978-83-62097-11-1.
J. Gierszewski, Kompetencje i zadania samorządu powiatowego
w działaniach na rzecz lokalnego państwa, [w:] Acta Pomerania,
T. Meciejewski, T. Biernat, J. Gierszewski (red), „Zeszyt Naukowy”
PWSH „Pomerania” w Chojnicach, Chojnice 2011, nr 3, ISBN 97883-620972-6-5.
B. Hołyst, Kryminologia, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007,
ISBN 83-73345-59-0, s. 1472-1473.
M. Janik, Patologie w administracji publicznej (wybrane zagadnienia), [w:] Patologie w administracji publicznej, P. J. Suwaj, D. R. Ki-
35
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
36
jowski (red.), Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2009, ISBN 97883-760162-8-3.
L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka
i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 83-91993-28-0.
L. Korzeniowski, Securitologia jako postawa metodologiczna badań
nad zagrożeniami, [w:] Bezpieczeństwo we współczesnej społeczności
lokalnej, A. Szecówka, J. Dzieńdziora, S. Musioł (red.), Wydawnictwo
PWSZ w Raciborzu, Racibórz 2008, ISBN 978-86-607302-3-2.
S. Kowalczyk, Współczesny kryzys ideowo-aksjologiczny, Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, ISBN 978-83-770234-0-2.
M. Kulesza, M. Niziołek, Etyka służby publicznej, Oficyna Wolters
Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 978-83-264023-6-4.
A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego,
zagadnienia prawno-ustrojowe, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, ISBN 978-83-605018-8-7.
A. Pakuła, Bezpieczeństwo publiczne jako dobro wspólne (kilka uwag
i refleksji), [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne w działaniach terenowej
administracji publicznej, A. Chajbowicz, T. Kocowski (red.), Kolonia
Limited, Wrocław 2009, ISBN 978-83-606313-9-3.
S. Pieprzny, Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego,
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, ISBN
83-73383-82-4.
J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2.
J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-9303213-6;
J. Piwowarski, Rozważania na temat pojęcia bezpieczeństwo,
[w:] Ponadczasowość idei kształtowania postaw w służbie bliźnim,
wprowadzonej w polskim skautingu przez Andrzeja Małkowskiego,
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
M. Niewiński (red.), Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,
Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-2-9.
P. Szreniawski, Nauka o polityce administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, ISBN 978-83-733840-1-9.
W. Tulibacki, Etyczne aspekty bezpieczeństwa na tle pewnych „stałych” cech natury ludzkiej, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa i pokoju
w jednoczącej się Europie, R. Rosa (red.), WSRP, Siedlce 1999, ISBN
83-87088-34-X.
E. Ura, Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2010, ISBN
978-83-762051-8-2.
A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności lokalnych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, ISBN 978-83-608077-2-9.
J. Widacki, Konieczny drugi etap reformy policji, [w:] Bezpieczny
obywatel – bezpieczne państwo, J. Widacki, J. Czapska, Wydawnictwo
KUL, Lublin 1998, ISBN 82-22805-83-7.
K. A. Wojtaszczyk, A. Masterska-Sosonowska (red.), Bezpieczeństwo
państwa. Wybrane problemy, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009, ISBN 978-83-754500-7-1.
J. Woleński, Przeciw etyce zawodowej, „Etyka”, 1994, nr 27.
26. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
(Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483).
27. Ustawa z dnia 15 lipca 1990 r. – Prawo o zgromadzeniach (Dz. U.
z 1990 r. Nr 51, poz. 297).
28. Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych (Dz. U.
z 1933 r. Nr 22, poz. 161, z późn. zm.).
29. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U.
z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z późń. zm.).
30. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990r. o Policji (Dz. U. z 1990 r. Nr 30,
poz. 179 z późn. zm.).
31. Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U.
z 1977 r. Nr 123, poz. 779, z późń. zm.)
37
32. Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej,
(Dz. U. z 1997 r. Nr 141, poz. 943 z późn. zm.).
33. Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej
(Dz. U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 z późn. zm.).
34. Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U.
z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).
35. Ustawa z dnia 9 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U.
z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).
36. Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74, poz. 676 z późn.
zm.).
37. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U.
z 2007 r. Nr 89, poz. 590).
38. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie (Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206, art. 29).
39. Ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych
(Dz. U. z 2009 r. Nr 62, poz. 504).
40. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
18 grudnia 2009 r. w sprawie form współpracy straży gminnej (miejskiej) z Policją oraz sposobu informowania wojewody o tej współpracy (Dz. U. z 2009 r. Nr 220, poz. 1732).
Recenzent – Reviewer:
dr Wojciech Mateusz Hrynicki – pracownik Izby Skarbowej w Katowicach, adiunkt w Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu.
38
PAVEL SOUKOP, ROBERT ODLER
Realizované výskumy na ochranu osôb a majetku
na Akadémii Policajného zboru v Bratislave
Research projects in the area of protection of persons and property
implemented at Police Academy in Bratislava. Outline of the issue
Abstract: Article presents basic directions of research work, which recently
were implemented at Police Academy in Bratislava. The authors of this article
works at organizational units (Cathedral of Criminology; Cathedral of Police
Study) at above-mentioned state academy, which educates police officers and
executives of Slovak police. It provides education Bachelor’s, Master’s and
Doctor’s degrees according with the Higher Education Act of this country.
This article describes (in outline) assumptions of following research project:
“Forecast growth in the crime and the possibility of its control in Europe”,
“Prevention of crimes and offenses in the national road traffic” (in Slovakia),
“Safety of police officers in Republic of Slovakia”, “Forecast of crime development of police officers in Republic of Slovakia”, “Forecast of human trafficking after the Republic of Slovakia joined Schengen Agreement”, “Forms of
the delinquency on human trafficking to slavery work”. The results of all research works are published as reports, which were presented among other to:
Scientific Council of Police Academy in Bratislava, the National Police Headquarters of Republic of Slovakia and Office of the Minister of Internal Affairs.
The completed projects are presented as the monographs (concerns applicable
in Republic of Slovakia research area – 8.3.1. Personals and property protection, equivalent in Poland is the Science of safety) and reviewed by regarded
experts in the country and from abroad. The final result of every research of
Police Academy in Bratislava are conclusions implementation to official pragmatic or current laws of take issue.
39
Key words: Slovak Police, The Police Academy in Bratyslava, reaserch
project, human trafficking, security of police officers
Abstrakt: Artykuł przedstawia podstawowe kierunki prac naukowobadawczych jakie w ostatnim okresie czasu były realizowane na Akademii
Policyjnej w Bratysławie (Republika Słowacka). Autorzy artykułu są
pracownikami komórek organizacyjnych (Katedra Kryminologii; Katedra
Nauk Policyjnych) ww. państwowej uczelni wyższej, która zajmuje się
kształceniem funkcjonariuszy i kadr kierowniczych słowackiej policji oraz
prowadzi dydaktykę zgodnie z ustawą o szkolnictwie wyższym tego kraju na
poziomie studiów licencjackich, magisterskich i doktoranckich. Omówione
zostały (w zarysie) założenia następujących projektów badawczych: „Prognoza
wzrostu przestępczości kryminalnej i możliwości jej kontroli w Europie,
„Zapobieganie przestępstwom i wykroczeniom w krajowym ruchu drogowym“
(dot. Republiki Słowackiej), „Bezpieczeństwo funkcjonariuszy policji
w Republice Słowackiej“, „Prognoza rozwoju przestępczości funkcjonariuszy
policji w Republice Słowackiej“, „Prognoza przestępczości handlu ludźmi po
przystąpieniu Republiki Słowackiej do Układu z Schengen“, „Formy
przestępczości dotyczącej handlu ludźmi do pracy niewolniczej“. Wyniki
wszystkich prac badawczych są publikowane w formie sprawozdań
przedstawianych m.in. Radzie Naukowej Akademii Policyjnej w Bratysławie,
Komendzie Głównej Policji Republiki Słowackiej lub Kancelarii Ministra
Spraw Wewnętrznych Republiki Słowackiej. Ponadto podjęte i zakończone
projekty naukowe są prezentowane w postaci monografii naukowych (dotyczą
obowiązującego w Republice Słowackiej obszaru naukowo-badawczego –
8.3.1. Ochrona osób i majątku; odpowiednik w Polsce – Nauki
o Bezpieczeństwie), które recenzują uznani specjaliści z kraju jak i z zagranicy.
Efektem końcowym każdego działania badawczego podejmowanego na
Akademii Policyjnej w Bratysławie, jest implementacja wyników badań,
wniosków do pragmatyki służbowej lub obowiązujących przepisów prawnych
w obszarze odpowiadającym podejmowanemu zagadnieniu.
40
Słowa kluczowe: Słowacka policja, Akademia Policyjna w Bratysławie,
projekty badawcze, handel ludźmi, bezpieczeństwo policjantów
Na Akadémii Policajného zboru v Bratislave je realizovaná vedeckovýskumná práca, ktorej funkciou je poskytovať pôvodné, pre vedu nové
a pre prax užitočné poznatky. Interdisciplinárna a odborne náročná povaha
výskumných tém si vyžaduje vytváranie profesijne zmiešaných
riešiteľských tímov zložených z vedecko-pedagogických pracovníkov
akadémie, špičkových odborníkov z radov príslušníkov Policajného zboru
Slovenskej republiky vo výkone, ako aj predstaviteľov policajných,
právnych, humanitných, technických, prírodných a iných vied. Pri
niektorých prioritných výskumných úlohách boli vytvorené medzinárodné
tímy.
Vedeckovýskumná práca je zameraná na systémové prepojenie jej
pôvodnosti, rýchleho a čo najširšieho distribuovania jej výsledkov, ale
najmä ich efektívneho uplatňovania v praxi. Z týchto dôvodov sme
sa zamerali na realizáciu takých komplexných výskumných úloh, ktoré sú
zložené z čiastkových vedeckovýskumných úloh, z ktorých je možné
realizovať výstupy v krátkom čase do praxe.
Prioritné vedeckovýskumné úlohy boli zamerané na bádateľské témy
dlhodobého zámeru akadémie. Uvediem niektoré, ma ktorých sme v našich
podmienkach realizovali.
Medzi významné patrí vedeckovýskumná úloha „Prognóza vývoja
kriminality a jej kontroly v Európskom regióne“. Je súčasťou prioritnej
základnej bádateľskej témy dlhodobého zámeru vedeckej práce akadémie
a je zaradená do Plánu vedecko-technického rozvoja MV SR na jednotlivé
obdobia V rámci vedeckovýskumnej úlohy je riešené vypracovanie
krátkodobej a strednodobej prognózy majetkovej, násilnej, hospodárskej
a drogovej kriminality v Slovenskej republike1. Ďalej je zameraná na
1
C. Kostík. a kol., Prognóza vývoja kriminality kriminality v Slovenskej republike
do roku 2010, Akadémia Policajného zboru v Bratislave, Bratislava 2007, ISBN
978-80-805442-3-2, s. 187.
41
analýzu možného ovplyvňovania kriminálnej scény SR kriminalitou
v bližšom a vzdialenejšom zahraničí. Priebežne bol postup riešenia
konzultovaný so zahraničnými členmi riešiteľského tímu s dôrazom na
príslušníkov Policajnej akadémie Českej republiky a Inštitútu kriminológie
a sociálnej prevencie v Prahe. Na základe získaných poznatkov sa precizuje
projekt úlohy, najmä z hľadiska obsahového zamerania, použitia
metodických postupov, štatistického spracovania získaných údajov
a realizačných výstupov z plnenia úlohy v jednotlivých rokoch.
V roku 2010 bolo realizované v poradí už 11. medzinárodné
sympózium v rámci medzinárodného veľtrhu SECURITY.
Ďalšou významnou úlohou, ktorú sme realizovali za účelom ochrany
majetku občanov, bola vedeckovýskumná úloha
„Prevencia
automobilovej kriminality na celoštátnej úrovni“. Táto výskumná úloha
bola zameraná na policajnú prax a riešila sa v spolupráci Akadémie
Policajného zboru v Bratislave s Prezídiom Policajného zboru, policajnými
útvarmi a firmou CarCode s.r.o. Výskumná úloha využila výhody
spolupráce štátneho sektora so sektorom súkromným pre oblasť prevencie
kriminality. V rámci tejto výskumnej úlohy bol vydaný spoločný
metodický pokyn prezidenta Policajného zboru a rektora Akadémie
Policajného zboru, ktorým sa usmerňuje činnosť policajných útvarov pri
realizácii tejto úlohy. Za účelom analýzy a štatistického spracovania údajov
bola novelizovaná databáza motorových vozidiel zapojených do projektu.
Na overenie niektorých výsledkov bol realizovaný čiastkový prieskum,
ktorí vykonali študenti akadémie v rámci praxe u dvoch okresných
riaditeľstiev PZ.
Príslušníci oddelenia Akadémie Policajného zboru v Bratislave riešili
vedeckovýskumnú úlohu „Vplyv kontroly originality motorových vozidiel
na automobilovú kriminalitu Slovenskej republiky“. Táto úloha bola
riešená spoločne s civilným sektorom a s Prezídiom policajného zboru.
Robil sa výskum vo viacerých oblastiach. Oslovili sme jednak vodičov
motorových vozidiel, na internetovej stránke bol odkaz, potom sme oslovili
policajtov zaoberajúcich sa automobilovou kriminalitou a tretí respondenti
boli samotní zamestnanci pracovísk kontroly originality. Bol vykonaný
42
výskum na základe ktorého sme zisťovali také otázky že ako sa dívajú na
vozidlá, ktoré môžu jazdiť po pozemných komunikáciách bez schopnosti
a technického stavu vlastne kontroly originality. V prevažnej väčšine
sa zistilo, že takmer 70a viac percent odpovedalo, že táto kontrola
originality je potrebná len je škoda, že v súčasnosti neprešla úprava zákona,
že by platila aj pre iné vozidlá ako tie čo sú individuálne dovezené
z dovozu zo zahraničia, prípadne je pozmenená karoséria, alebo iné úpravy,
ktoré sa stanú.
Z pohľadu vývoja kriminality v oblasti „autičkárstva“ a motorizmu
situácia na Slovensku zlepšuje. Dalo sa povedať, že od roku 2004 každý
rok sa počet odcudzených vozidiel zníži približne o 500 kusov, čo je dobrý
trend. V rámci odcudzených vozidiel, pokiaľ sa týka odcudzených
súčiastok, tak tam nie je až taký dobrý trend a ani z hľadiska škody pretože
sa stále viac kradnú autá, luxusné, drahšie, preto sa spôsobená majetková
škoda sa neznižuje.
V rámci vedeckovýskumnej úlohy „Ochrana policajta“ sme
realizovali čiastkovú úloha „Analýza registrovaných útokov na
policajtov“2. Projekt vedeckovýskumnej úlohy riešil aktuálnu problematiku
ochrany policajtov, ktorá nebola riešená komplexne. Taktiež bola reakciou
na túto problematiku ako neoddeliteľnú súčasť spoločenského života.
Vývoj situácie v spoločnosti je charakterizovaný predovšetkým rastom
agresivity, násilia, korupcie a v niektorých prípadoch aj priameho zapojenia
sa policajtov do páchanej tejto trestnej činnosti. Tieto skutočnosti sú
predmetom diskusií a hodnotení rôznych politických subjektov,
politológov, bezpečnostných analytikov, prognostikov, monitorovacích
spoločností, domácich a zahraničných agentúr a ich komentátorov
v masovokomunikačných prostriedkoch (tlači, rozhlase, televízii).
Neúmerná publicita venovaná prípadom, v ktorých boli zainteresovaní
policajti v činnej službe alebo bývalí príslušníci Policajného zboru, zdĺhavé
vyšetrovanie a trestno-právne riešenie niektorých prípadov vedú
k spochybňovaniu a diskreditácii ministerstva vnútra ako celku, jeho
2
P. Soukop a kol., Analýza registrovaných útokov na policajtov, Akadémia Policajného zboru v Bratislave, Bratislava 2007, ISBN 978-80-805441-2-6, s. 56.
43
vrcholových riadiacich pracovníkov ale aj všetkých príslušníkov PZ.
Predovšetkým dochádza k fyzickým, verbálnym alebo psychickým
útokom voči radovým príslušníkom PZ vo výkone služby, ich majetku
alebo ich rodinným príslušníkom.
Súčasná platná legislatíva nevytvára dostatočné právne prostredie na
zmenu myslenia a postojov obyvateľstva k Policajnému zboru ako celku,
ale predovšetkým k obmedzeniu alebo maximálnej eliminácii útokov proti
policajtom.
Okrem ochrany bolo potrebné riešiť aj druhú stránku, negatívnu –
trestnú činnosť príslušníkov Policajného zboru.
Jednou z najzákladnejších potrieb človeka sa stále viac javí potreba
bezpečnosti3. Celkový prudký nárast zločinnosti, ale najmä zmena jej
charakteru, ktorá sa postupne prejavuje aj na Slovensku v jej vyšších
organizovaných formách, spôsobuje podstatný posun v rebríčku hodnotenia
významu kriminologickej prognostiky. Trestná činnosť príslušníkov
Policajného zboru dosahuje v poslednom období kvalitatívne zmeny, ktoré
svojím rozsahom a stupňom nebezpečenstva prekračujú hranicu možností
jej riešenia doterajšími nástrojmi a postupmi. Okrem organizovanosti,
intelektualizácii a sofistikovanosti dochádza k internacionalizácii trestnej
činnosti príslušníkov Policajného zboru. Trestná činnosť príslušníkov
Policajného zboru preniká aj cez štátne hranice, pričom niektoré
organizované skupiny operujú na rozsiahlych teritóriách. To znamená, že
vývoj trestnej činnosti príslušníkov Policajného zboru v Slovenskej
republike bude ovplyvňovaný nielen vnútornými, ale aj vonkajšími
faktormi. Vo všeobecnosti možno konštatovať, že trestná činnosť
príslušníkov Policajného zboru je závažným negatívnym javom, ktorému je
potrebné neustále venovať zvýšenú pozornosť najmä na úseku prevencie.
Jej úplná eliminácia je však mimoriadne problematická, čo vyplýva i zo
skúseností zahraničných partnerských bezpečnostných zložiek úradu
inšpekčnej služby Policajného zboru.
3
J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Oficyna Drukarska
Z. Spyra, Kraków 2011, s. 15.
44
Na základe uvedených skutočností bola riešená vedeckovýskumná
úloha „Prognóza vývoja trestnej činnosti príslušníkov Policajného zboru“.
Výskum bol realizovaný v spolupráci Akadémie Policajného zboru
v Bratislave a Úradu inšpekčnej služby Policajného zboru4.
Vedeckovýskumná úloha reagovala na aktuálnu a závažnú tému, ktorá
má právom ambíciu prispieť k riešeniu problematiky negatívneho
spoločenského javu – trestnej činnosti vo vlastnej práci jedného
zo subjektov – ochrancov zákona, príslušníkov Policajného zboru.
Z uvedených dôvodov bola prijatá Úradom inšpekčnej služby Policajného
zboru úloha vypracovať prognózu vývoja trestnej činnosti príslušníkov
Policajného zboru za účelom eliminácie nimi páchanej trestnej činnosti
a prijímania preventívnych opatrení.
Vzhľadom na aktuálny stav a potreby kriminologickej a bezpečnostnej
praxe bolo potrebné identifikovať, ale aj analyzovať aktuálny stav, najmä
však hlavné tendencie a očakávania, ktoré sú podnetom na projektovanie
preventívnych a represívnych opatrení, smerujúcich k eliminácii trestnej
činnosti príslušníkov Policajného zboru.
Je potrebné uviesť, že aktuálnosť riešenia problematiky
„prognózovania vývoja trestnej činnosti príslušníkov Policajného zboru“
spočíva v tom, že v rezorte Ministerstva vnútra Slovenskej republiky sú
prognózy kriminality zamerané na kriminalitu obyvateľstva. Z uvedeného
vyplýva, že v rezorte Ministerstva vnútra Slovenskej republiky
a v Policajnom zbore doposiaľ absentovala prognóza vývoja trestnej
činnosti príslušníkov Policajného zboru. Synergickým efektom tejto
absencie je predovšetkým skutočnosť, že prevencia trestnej činnosti
policajtov je riešená „generálnou prevenciou“, t.j. prevenciou
prostredníctvom trestného práva, ktorá sa zakladá na odstrašujúcom účinku
trestu.
4
S. Šišulák a kol., Prognóza vývoja trestnej činnosti príslušníkov Policajného
zboru, Akadémia Policajného zboru v Bratislave, Bratislava 2008, ISBN 978-80805445-8-4, s. 91.
45
V súčasnej dobe riešime na Akadémii Policajného zboru v Bratislave
rezortnú vedecko-výskumnú úlohu „Prognóza páchania trestného činu
obchodovania s ľuďmi s prihliadnutím na vstup SR do Schengenu“5.
Obchodovanie s ľuďmi predstavuje v súčasnej dobe jednu
z najrozšírenejších foriem medzinárodného organizovaného zločinu, ktorá
je spojená so závažným porušovaním základných ľudských práv, slobôd
a ľudskej dôstojnosti. Ide o fenomén, ktorý okrem iného výrazne súvisí
s prebiehajúcim procesom globalizácie a ktorý v súčasnej dobe podľa
niektorých zdrojov prináša jeho organizátorom vysoké zisky, ktoré však nie
sú porovnateľné so ziskami z nelegálneho obchodu s drogami alebo
zbraňami.
V súvislosti s aktuálnou potrebou riešenia problematiky obchodovania
s ľuďmi v Slovenskej republiky a úlohami vyplývajúcimi z „Národného
programu boja proti obchodovaniu s ľuďmi na roky 2008 – 2010“
vyplynula potreba riešiť výskumom otázky nútenej práce inej než za účelom
sexuálneho vykorisťovania a informovanosti obyvateľstva o týchto
otázkach. Taktiež bolo potrebné riešiť dopytovú stránku jednotlivých foriem
nútenej práce. Vzhľadom na skutočnosť, že až 60 % obetí obchodovania
s ľuďmi tvoria príslušníci rómskej komunity, vyvstala potreba riešenia tohto
problému v tejto komunite. Bol spracovaný projekt čiastkovej
vedeckovýskumnej úlohy „Formy obchodovania s ľuďmi za účelom
nútenej práce“, ktorý bol realizovaný v závere roka 20106. Významný
prvkom výskumu bolo porovnanie legálnej a nelegálnej migrácie po vstupe
Slovenskej republiky do Schengenského priestoru a jej dopad na
obchodovanie ľuďmi.
Migrácia je jav, ktorý existuje ako jeden z mála v celej histórií
ľudského spoločenstva. Dôvody migrácie sa vývojom spoločnosti postupne
menili a v súčasnej dobe dosiahli celosvetový rozmer. Imigrácia
5
Projekt vedeckovýskumnej úlohy: „Prognóza páchania trestného činu obchodovania s ľuďmi s prihliadnutím na vstup SR do Schengenu“ Bratislava: Akadémia
PZ. 2008, Výsk. 137.
6
P. Soukop, Formy obchodovania s ľuďmi za účelom nútenej práce, Akadémia
PZ., Bratislava 2010, Výsk. 158, Prír. č. 34/2011, s. 66.
46
v modernom slova zmysle sa odvoláva na pohyb osôb z jedného štátu do
druhého, ak nie sú občanmi tohto štátu, a z hľadiska súčasného
usporiadania Európy ju možno definovať ako imigráciu občanov
Európskeho hospodárskeho priestoru a imigráciu štátnych príslušníkov
tretích krajín. Na jednej strane sa imigrácia pre mnohé európske krajiny
stáva nástrojom na riešenie demografických a hospodárskych problémov
a je vnímaná pozitívne. Na druhej strane imigrácia prináša do Európskeho
priestoru množstvo nových aspektov, ktoré môžu v niektorých prípadoch
predstavovať hrozbu. Súbor faktorov ovplyvňujúcich rozhodnutie ľudí
migrovať je rozdelený na tzv. push a pull faktory, ktoré však navzájom
úzko súvisia. „Push“ faktory sú odstredivé, vytláčajúce faktory, ktoré
podnecujú migrantov k opusteniu domovskej krajiny napr. ozbrojené
konflikty, politická nestabilita, nízka životná úroveň, rasová diskriminácia,
nesloboda, prírodné katastrofy a iné. Protipólom push faktorov sú „pull“
faktory. Tieto sa vzťahujú k cieľovej krajine a motivujú migranta k tomu,
aby imigroval práve do nej; ide o lepšie pracovné možnosti, ekonomické
podmienky, politickú stabilitu, či lepšie životné podmienky. Samotná
migrácia je teda ovplyvňovaná spolupôsobením push a pull faktorov.
Problematika migrácie z celo európskeho hľadiska je rozsiahla a vo
všeobecnosti je rozdelená na legálnu (žiadúcu) a nelegálnu (nežiadúcu).
Obe kategórie spolu navzájom súvisia a vzájomne sa prelínajú, pričom sa
v čase častokrát menia. Nelegálna migrácia je rovnako pre Slovensko ako
aj pre ostatné krajiny Schengenu jav nežiaduci . Otvára priestor
k obchodovaniu s ľuďmi, čiernej ekonomike, prípadne inej kriminálnej či
protispoločenskej činnosti. Slovensko patrí podľa mnohých štúdií k tzv.
nárazníkovým krajinám Schengenu. Vo svojej histórii bolo skôr krajinou
emigrácie. Nové vývojové trendy však naznačujú, že po vstupe do
Európskej únie a po vstupe do Schengenského priestoru sa od tejto
emigračnej charakteristiky pomaly upúšťa a Slovensko už nie je vnímané
len ako krajina emigrácie či tranzitná krajina, ale stáva sa pre migrantov aj
krajinou cieľovou. Slovensko je plnohodnotným členom Európskej únie
a Schengenského priestoru, čo okrem iného znamená, že migrácia je témou
spoločnou a riešenie otázok a problémov s ňou spojených je potrebné riešiť
47
v súlade so záujmami všetkých členských štátov. Uvedomovaním
si zodpovednosti za ochranu vonkajšej hranice a tiež za vývoj legálnej
a nelegálnej migrácie na Slovensku, ktorý má dopad na nelegálnu migráciu
v rámci Schengenu. Cieľom vývoja migrácie po vstupe Slovenskej
republiky do Schengenského priestoru je zhodnotiť stav nelegálnej
migrácie štátnych príslušníkov tretích krajín v rokoch 2008, 2009, 2010
identifikovať hrozby a riziká vyplývajúce z tejto migrácie Podrobnejšie
opisuje jednotlivé základné kategórie legálnej a nelegálnej migrácie.
Základným zdrojom údajov o legálne a nelegálnej migrácii na Slovensku,
ktorý bol využitý pri spracovaní tohto dokumentu, bola databáza legálne
a nelegálnej migrácie ÚHCP MV P PZ na základe denných situačných
správ, spracovávaných operačným strediskom centra analýzy
a strategického riadenia. Ďalším zdrojom informácií boli údaje poskytnuté
jednotlivými útvarmi ÚHCP MV P PZ do Štatistického prehľadu legálnej
a nelegálnej migrácie v Slovenskej republike za roky 2008 až 2010.
Vývoj legálnej migrácie na Slovensku 2008 až 2010
Legálnou migráciou sa rozumie vstup osoby na územie Slovenskej
republiky, opustenie územia Slovenskej republiky a pobyt na území
Slovenskej republiky za podmienky, že sú splnené medzinárodné dohody
a zákonné predpisy Slovenskej republiky.
Legálna migrácia :
1. Počet osôb spolu, ktorý legálne prekročili štátnu hranicu do
Slovenskej republiky
Rok
2008
2009
2010
Pozemná hranica
1 721 371
1 527 228
1 257 135
Vzdušná hranica
1 144 358
672 679
493 006
Spolu
2865729
2199907
1750141
48
Rok
Počet povolení na
pobyt
2. Povolené pobyty na území SR
2008
2009
16 553
11 790
2010
9 535
3. Povolené pobyty podľa krajín a celkovo spolu platných povolení
k 31.12.2010
Rok
2008
2009
Ukrajina
Vietnam
Čína
Rusko
1761
1307
465
335
1461
408
347
407
Vývoj nelegálnej migrácie na Slovensku
Pod pojmom nelegálna migrácia na Slovensku rozumieme
neoprávnené prekročenie štátnej hranice SR a neoprávnený pobyt na území
SR. Jedná sa o dve základné kategórie, ktoré určujú celkový vývoj
nelegálnej migrácie na Slovensku. Neoprávnené prekročenie štátnej hranice
SR a neoprávnený pobyt na území SR posudzujeme samostatne ale tiež vo
vzájomnej interakcii, keďže v niektorých častiach úzko súvisia. Nelegálna
migrácia na Slovensku sa za posledných niekoľko rokov vyznačuje
klesajúcou tendenciou, pričom najvýraznejší pokles sa prejavil v roku 2008,
ktorý je prvým rokom členstva Slovenskej republiky v Schengenskom
priestore. Dynamika poklesu bola určovaná najmä opatreniami, ktoré
Slovensko postupne uplatňovalo v dôsledku záväzkov vyplývajúcich
z prístupového procesu do Schengenského priestoru. Boli prijímané
Schengenské aquis, zintenzívnil sa boj proti organizovaniu nelegálnej
migrácii a výrazne sa po stránke technickej, bezpečnostnej ako aj
personálnej posilnila ochrana vonkajšej hranice. Vstupom Slovenska do
Schengenu sa zároveň zrušilo vykonávanie hraničných kontrol na
vnútorných hraniciach.
49
Podľa odhadov zhruba 90-95% migrantov pobývajúcich v SR
neoprávnene, je ekonomicky aktívnych. Sú zamestnaní predovšetkým
v odvetviach s nízkym podielom kvalifikovanej pracovnej sily a vysokým
podielom fyzickej alebo sezónnej práce. Kým Ukrajinci a Moldavci pracujú
primárne v stavebníctve, migranti z Ázie (Vietnam, Čína, India) sa venujú
najmä maloobchodu a stravovacím službám, migranti z Balkánu (Kosova,
Albánska, Srbska) najčastejšie nelegálne podnikajú.
Nelegálnu migráciu môžeme rozdeliť na nedovolené prekročenie
štátnej hranice a neoprávnený pobyt na území Slovenskej republiky
1. Nedovolené prekročenie štátnej hranice do Slovenskej republiky
Rok
2008
2009
2010
Pozemná hranice
987
570
490
Vzdušná hranica
9
7
4
Neoprávnené prekročenie vnútornej hranice SR zahŕňa prípady, kedy
štátni príslušníci tretích krajín neoprávnene prekročili alebo sa pokúsili
neoprávnene prekročiť vnútornú hranicu, pričom boli zistení útvarmi PZ
SR v pôsobnosti ÚHCP MV SR počas vykonávania náhodných kontrol
v pohraničných oblastiach alebo na letiskách pre vnútorné linky.
2. Neoprávnený pobyt na území Slovenskej republiky (zistený na
území SR a pri hraničnej kontrole)
Rok
2008
2009
2010
Neoprávnený
1321
1174
961
pobyt
Neoprávnený pobyt na území SR je, ak sa cudzinec zdržiava na území
Slovenskej republiky v rozpore s platnou legislatívou, bez ohľadu na
skutočnosť, či vstúpil na územie Slovenskej republiky oprávnene (legálne)
alebo neoprávnene (nelegálne). Neoprávnený pobyt po legálnom vstupe do
tejto skupiny sú zaraďovaní cudzinci, ktorí boli zadržaní vo vnútrozemí
z dôvodu neoprávneného pobytu na našom území, ktorí vstúpili (resp.
50
mohli vstúpiť) do Schengenského priestoru legálne, ale v čase zistenia sa
nachádzali na našom území neoprávnene (prekročenie doby stanovenej vo
víze, v povolení na pobyt, vykonávanie nelegálnej práce). Obvykle ide
o cudzincov, ktorí sa na našom území zdržiavajú dlhodobejšie, a ktorí majú
v cestovných dokladoch udelené vízum alebo povolenie na pobyt SR alebo
akéhokoľvek iného členského štátu.
3. Falšovanie a pozmeňovanie cestovných, pobytových a iných
dokumentov
Rok
2008
2009
2010
Pozemná hranice
36
99
127
Vzdušná hranica
15
18
12
4. Nelegálna migrácia formou prevádzačstva
Rok
2008
2009
Počet podnetov
58
59
Prevedení migranti
1008
2076
2010
54
1095
Nelegálni migranti zadržaní pri neoprávnenom pobyte vo vnútrozemí
po nelegálnom vstupe vo väčšine prípadoch požiadali o azyl, a to buď
bezprostredne po zadržaní alebo v Útvaroch policajného zaistenia pre
cudzincov, Ústavoch na výkon väzby alebo Ústave na výkon trestu odňatia
slobody. Zo skúseností vieme, že väčšina z nich nemá skutočný záujem
o udelenie azylu. Inštitút azylu zneužívajú so zámerom vyhnúť sa yhosteniu
z územia SR. Zvyčajne po krátkom pobyte v azylovom zariadení, ak vôbec
do neho prídu, toto svojvoľne opustia a pokračujú ďalej v smere do
cieľových krajín najčastejšie opäť s asistenciou prevádzačských skupín.
Táto skutočnosť zároveň potvrdzuje, že sa jedná najmä o tranzitujúcich
migrantov, pre ktorých Slovensko nie je cieľovou krajinou a predstavujú
zvýšenú hrozbu skôr pre vyspelé krajiny západnej Európy. Niektorí
migranti boli umiestnení do Detského domova pre maloletých bez
sprievodu (odovzdaní pracovníkom Úradu práce, sociálnych vecí a rodiny),
51
Útvarov policajného zaistenia pre cudzincov, Ústavov na výkon väzby
a iné. V priamej súvislosti s hospodárskym vývojom vo svete. Možno
tvrdiť, že je v príčinnej súvislosti s legálnou migráciou a prejavuje
sa s určitým časovým oneskorením. Tento jav je možné sledovať na počte
podaných a vyhovených žiadostí o pobyt u určitých štátnych príslušností
a následne zvýšeným počtom zadržaných na neoprávnenom pobyte . Bolo
zistené, že veľké množstvo cudzincov síce vykonáva na území Slovenskej
republiky nelegálnu prácu, ale pre mnohé právne obštrukcie
v preukazovaní, nie je možné túto činnosť preukázať základnými útvarmi
cudzineckej polície. Z množstva zadržaných cudzincov priamo na
staveniskách, v obchodoch pri predaji a pod. je nelegálna práca preukázaná
len nepatrnému množstvu (zadržaní cudzinci sú zväčša riešení za iné
porušenia zákona o pobyte cudzincov administratívnym vyhostením)
a zdanlivo sa preto táto oblasť považuje za akceptovateľnú. Legálna
migrácia prináša so sebou ďalšie riziko v podobe latentnej trestnej činnosti
na úseku falšovania a pozmeňovania verejných listín, bankových výpisov
a iných podporných dokladov. Táto hrozba je avizovaná viacerými štátmi
Schengenu a je predpoklad, že sa vo zvýšenej miere bude vyskytovať aj na
území Slovenskej republiky. Je zrejmé, že zvyšovanie bezpečnostných
prvkov v cestovných dokladoch, povoleniach na pobyt a vízach, vedie
k náročnejšiemu vyhotovovaniu falošných dokladov a preto sa stáva pre
falšovateľov menej zaujímavým. Z tohto dôvodu je predpoklad, že
falšovatelia obrátia svoju pozornosť na falšovanie dokladov potrebných pre
udelenie niektorého druhu pobytov a s takýmito dokladmi bude dochádzať
k podvodnému získavaniu povolenia na pobyt na území Schengenu. Tento
modus operandi bol v minulých rokoch zaznamenaný viacerými krajinami,
Slovensko nevynímajúc. Ďalším z možných modusov operandi je možnosť
zmeny identity v domovskej krajine a následná zmena cestovného dokladu,
čo umožňuje recidívne konanie nielen v oblasti nelegálnej migrácie. Je
predpoklad, že túto možnosť budú využívať štátni príslušníci Ukrajiny.
Obdobný postup je možné predpokladať u štátnych príslušníkov z krajín
blízkeho východu. V týchto krajinách sa podrobnejšia identifikácia osoby
nepreferuje a nie sú ojedinelé prípady, keď jedna osoba má viacero
52
dátumov narodenia. Zneužívanie legálnej migrácie, je v prevažnej miere
situované do oblasti nelegálneho zamestnávania, no zároveň je potrebné
taktiež upozorniť na zneužívanie inštitútu zlúčenia rodiny. Cudzinci pre
tento účel využívajú možnosť uzatvorenia manželstva s občanom
Slovenskej republiky a následne získaním trvalého pobytu. Podozrenie
z účelového manželstva vzniklo u štátnych príslušníkov Nigérie, Pakistanu,
Srbska a Turecka. Odhaľovanie týchto prípadov je však komplikované
a nemá silnejšiu oporu v právnych normách Slovenskej republiky. V tých
prípadoch, kedy konanie aj začalo, neboli tieto prípady uzatvorené ako
účelové manželstvá z dôvodov, že cudzinci vstúpili do konaní o žiadosti
o udelenie trvalého pobytu ako manželia občanov Slovenskej republiky
a opierali svoje práva o dohovor o základných ľudských právach. Taktiež
ostáva problematickou oblasťou preukazovanie účelu, nakoľko sobášne
listy sú vydávané osobitou matrikou na základe dokladov vydaných
v zahraničí a overenie ich pravosti je komplikované.
Zhodnotenie nelegálnej migrácie na území Slovenskej republiky
a možné dopady na obchodovanie s ľuďmi
Za posledných niekoľko rokov evidujeme pokles celkovej nelegálnej
migrácie. Obdobie po vstupe Slovenska do Schengenu sa vyznačuje tým, že
Slovensko prestáva byť len tranzitnou krajinou, ale pre časť migrantov
sa postupne stáva cieľovou krajinou. Zároveň evidujeme zmenu
v používaných modus operandi nelegálnej migrácie v prospech zneužívania
legálnych spôsobov pre vstup do SR, resp. Schengenu. Tranzitujúci
migranti nepredstavujú pre Slovensko priamu hrozbu, lebo ich snahou je
v čo najrýchlejšom čase prejsť naše územie a dostať sa do vytipovaných
destinácií. Významnú pomoc im poskytujú prevádzači, ktorí sú
medzinárodne prepojení a dobre organizovaní. Celková zaznamenaná
nelegálna migrácia na území SR klesá (klesajúci trend pretrváva od roku
2001). Najväčší pokles bol zaznamenaný po vstupe SR do Schengenu. Po
vstupe SR do Schengenu sa zmenil pomer základných kategórii nelegálnej
migrácie – neoprávnený pobyt tvorí väčší podiel ako nedovolené
prekročenie štátnej hranice. V roku 2010 celková zaznamenaná nelegálna
53
migrácia na území SR medziročne poklesla. Tento pokles sa rovnomerne
prejavil vo všetkých podkategóriách nelegálnej migrácie. Celková
zaznamenaná nelegálna migrácia na území SR sa vyznačuje sezónnosťou.
Okolo prelomu rokov sú zaznamenávané nižšie úrovne ako v ostatnom
období roka. Táto sezónnosť sa prejavuje hlavne u dvoch najväčších
podkategóriách nelegálnej migrácie: neoprávnený pobyt po nelegálnom
vstupe a nedovolené prekročenie zelenej hranice. Pre väčšinu migrantov nie
je Slovensko cieľovou krajinou. Cieľovými krajinami sú hlavne staré
členské krajiny EU – Nemecko, Taliansko, Rakúsko ale aj Švajčiarsko.
Migranti, pre ktorých je Slovensko cieľovou krajinou, sú prevaţne
z podkategórie neoprávnenom pobyte po legálnom vstupe (overstayeri).
Zrušením hraničný kontrol, ktoré boli účinným filtrom sa otvorili
hranice od Atlantického oceánu až po Baltické more. Je to obrovské
územie, ktoré poskytuje organizovanému zločinu možnosť realizácie
v rôznych oblastiach ich pôsobenia no najmä možnosťou, premiestňovania,
ľudí využívaných na „otrockú prácu“ a aj technológií z jednej krajiny EÚ
do druhej.
Z uvedených prehľadov nie je možné presne určiť, či osoby, ktoré
sa neoprávnene zdržiavajú na území Slovenskej republiky, alebo
neoprávnene prekročili štátnu hranicu, sú obeťami obchodovania s ľuďmi.
Tak isto nie je možné na základe relevantných informácií potvrdiť, alebo
vyvrátiť predpoklad zvýšenia, alebo zníženia podielu obchodovania
s ľuďmi, po vstupe Slovenskej republiky do Schengenského priestoru.
Nakoľko neexistuje žiadna štatistika venujúca sa problematike
obchodovania s ľuďmi, ktorí neoprávnene prekročili štátnu hranicu, alebo
sa neoprávnene zdržiavajú na území Slovenskej republiky, na základe,
ktorej by sa dala vykonať komparácia relevantných údajov.
Čiastočnú elimináciu obchodovania s ľuďmi, ktorí prekračujú štátnu
hranicu vidíme v preškolení policajtov, ktorí vykonávajú hraničnú kontrolu,
v identifikovaní možných obetí obchodovania s ľuďmi a následnej pomoci
pre tieto obete.
54
Literatúra
1.
2.
3.
4.
5.
6.
J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Oficyna Drukarska Z. Spyra, Kraków 2011.
C. Kostík, a kol. Prognóza vývoja kriminality kriminality v Slovenskej
republike do roku 2010, Akadémia Policajného zboru v Bratislave,
Bratislava 2007, ISBN 978-80-805442-3-2.
P. Soukop a kol., Analýza registrovaných útokov na policajtov,
Akadémia Policajného zboru v Bratislave, Bratislava 2007, ISBN 97880-805441-2-6.
P. Soukop, Formy obchodovania s ľuďmi za účelom nútenej práce,
Akadémia PZ., Bratislava 2010, Výsk. 158, Prír. č. 34/2011.
S. Šišulák a kol., Prognóza vývoja trestnej činnosti príslušníkov
Policajného zboru, Akadémia Policajného zboru v Bratislave,
Bratislava 2008, ISBN 978-80-805445-8-4.
Projekt vedeckovýskumnej úlohy: Prognóza páchania trestného činu
obchodovania s ľuďmi s prihliadnutím na vstup SR do Schengenu,
Bratislava: Akadémia PZ. 2008, Výsk. 137.
Recenzent – Reviewer:
doc. Samuel Uhrin – profesor Akademii Policajneho Zboru
w Bratysławie.
55
WOJCIECH MATEUSZ HRYNICKI
Dysfunkcje administracji publicznej na przykładzie
niewydolności pracy kierownika urzędu stanu cywilnego
Insufficiency of work of the Head of Public Registry Office
as an example of public administration dysfunctions
Abstract: The author emphasize in his article that in modern public administration, despite its constantly improvement, a number of dysfunctions are
identified. These include: inadequate information about the facts or the law
given to citizens, incorrect decisions, irrational management of public funds,
improper selection of the office’s personnel, as well as inefficient and inadequate supervision and control, exercised over the public administration. Several
of these anomalies can be found in the work of the Head of Public Registry
Office and in the work of controlling authorities. Those dysfunctions and irregularities are closely related. For example inappropriate selection of personnel entails misinform the citizens. The first insufficiency can be effectively
neutralized by increasing competence requirements for employees of those
offices. This would also entail de-politicization trend and reduce the phenomenon of nepotism. The author also noticed, that the higher demands on office’s
personnel would not only raise the level of administrative work, but also cause
positive reception of administration organs by the average citizen. Finally, it
should be stressed, that a better and more transparent selection of personnel,
should also include the inspection bodies monitoring the public administration.
That way could be ensured a more objective, reliable and efficient control over
them. The author points out that currently existing dysfunctions in public administration, should be eliminated as soon as possible, which is not only in
the interest of the state itself, but primarily the state as a collectivity of citizens.
57
Key words: informative activities, supervision and control of the administration, staff competence, choice of the name
Abstrakt: Autor w swojej pracy podkreśla, że we współczesnej administracji
publicznej, pomimo bezustannego jej doskonalenia, identyfikowanych jest
wiele dysfunkcji. Są to między innymi: niewłaściwe informowanie obywateli
o stanie faktycznym lub prawnym różnych zjawisk publicznych, nieprawidłowe podejmowanie decyzji, zarówno w sensie formalnym, jak i w sensie
materialnym, nieracjonalne gospodarowanie środkami publicznymi, niewłaściwy dobór kadry urzędniczej, w tym przede wszystkim kadry kierującej,
a także nieefektywne i niewłaściwy nadzór i kontrola, sprawowane nad organami administracji publicznej. Szereg z tych nieprawidłowości odnajdowanych
jest w pracy kierownika Urzędu Stanu Cywilnego oraz organów kontrolujących. Dysfunkcje te i nieprawidłowości są ściśle ze sobą powiązane, np. niewłaściwy dobór kadr w USC pociąga za sobą takie nieprawidłowości, jak niewłaściwe informowanie obywateli. Tę pierwszą niewydolność można by skutecznie niwelować poprzez podniesienie wymogów w zakresie wykształcenia
dla pracowników tych urzędów. Pociągnęłoby to także nurt odpolitycznienia
i graniczenia wpływu zjawiska nepotyzmu. Autor zauważa również, że wyższe
wymogi stawiane kadrze urzędniczej pozwoliłyby nie tylko podnieść poziom
pracy administracji, ale sprawiłoby że byłaby ona pozytywniej postrzegana
przez przeciętnego obywatela, który często opiera swe wiadomości z zakresu
prawa, właśnie na informacjach pozyskanych w różnych urzędach i instytucjach publicznych. W końcu należy podkreślić, że lepszy i bardziej transparentny dobór kadr powinien objąć także jednostki kontrolujące organy administracji publicznej, by w ten sposób zagwarantować bardziej obiektywne, rzetelne i sprawne sprawowanie kontroli nad nimi. Autor zaznacza, że występujące obecnie dysfunkcje i niewydolności w administracji publicznej, w tym w
urzędach stanu cywilnego, powinny zostać jak najszybciej wyeliminowane, co
nie tylko leży w interesie państwa jako takiego, ale przede wszystkim państwa
jako zbiorowości obywateli.
58
Słowa kluczowe: działania informacyjne, nadzór i kontrola administracji,
kompetencje kadry, wybór imienia
Administracja publiczna z racji swojego istnienia winna nieustannie
służyć społeczeństwu, w przeciwnym razie nie ma racji bytu. Ponieważ nie
ma przedsięwzięć państwa i samorządów nieadresowanych w ostateczności
do człowieka, uznać trzeba, iż dobro człowieka jest podstawowym celem
działania administracji1. Wydaje się, że wytarty frazes o konieczności służenia społeczeństwu przez dzisiejszą administrację publiczną, poprzez właściwą realizację nałożonych na nią zadań, w tym (w szczególności) poprzez
zaspokajanie podstawowych potrzeb bytowych ludności, stał się już
wszystkim znany. Nie sposób znaleźć podręcznik do nauki administracji
(lub prawa administracyjnego), który pomijałby choć wspomnienie o tej
najważniejszej funkcji administracji publicznej. Zwyczajowo funkcję tę
określa się mianem funkcji świadczącej2. Jak wprost zauważa E. Knosala,
administracja w przeważającej mierze organizuje „wytwarzanie” świadczeń. Można tu wymienić świadczenia oświatowe, kulturalne, zdrowotne,
komunalne, w zakresie bezpieczeństwa publicznego itd.3.
Centralizacja koncepcji i koncentracja sił, określone gwarancje prawne, odpowiedzialność organów, hierarchia, sztywność form organizacyjnych połączona z elastycznością działania, czy ciągłość poczynań zmierzających do urzeczywistnienia interesu publicznego, odróżnianego od
interesu prywatnego, miały wpływ na administrację w ciągu całego jej historycznego rozwoju4. Tym też interesem publicznym winna kierować się
1
Zob. J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław 2007,
ISBN 83-88166-93-1, s. 22.
2
Zob. W. Bednarek (red.), Prawo administracyjne. Podstawowe instytucje
w świetle źródeł prawa, doktryny i judykatury, Wydawnictwo UWM, Olsztyn
2002, ISBN 83-72991-42-1, s. 10.
3
Zob. E. Knosala, Zarys nauki administracji, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa
2010, ISBN 978-83-264058-5-3, s. 22.
4
Zob. J. Szreniawski, Wstęp do nauki administracji, Oficyna Wydawnicza „Verba”, Lublin 2003, ISBN 83-87497-94-0, s. 7.
59
dzisiaj nowoczesna administracja. Czy jednak nie jest tak, że im konieczność służenia społeczeństwu przez administrację publiczną jest powszechniej znana coraz większej liczbie jego członków, jednocześnie coraz bardziej jej świadomych, tym częściej godzimy się z faktem jej swoistego
pustosłowia? Biorąc pod uwagę ogrom nieprawidłowości, niewydolności
i dysfunkcji (jakkolwiek by ich nie nazwać), z którymi na co dzień stykamy
się w administracji, trudno choć w części się z tym twierdzeniem nie zgodzić.
Współczesność wymaga od dzisiejszej administracji publicznej fachowości, mobilności, efektywności i nade wszystko sprawności oraz
szybkości i prostoty działania. Podstawowym zagadnieniem sposobu funkcjonowania administracji jest jej elastyczność, zdolność strukturalnego
i funkcjonalnego adaptowania się i dostosowywania do tworzących się nowych potrzeb i sytuacji społecznych, a jeśli tego nie czyni, może stać się
hamulcem postępu, ogniskiem tendencji grożących społecznym konfliktem5. Administracja publiczna już dawno przestała być jedynie instrumentem służącym do wykonywania prawa, a stała się raczej „twórczą i swobodną działalnością w ramach prawa”6. Ograniczenie administracji do wykonywania ustaw jest nieuzasadnionym ścieśnieniem pojęcia administracji7. Administracja publiczna, tak silnie podlegająca przeobrażeniom
i idąca za trendami społeczeństwa obywatelskiego, nierzadko nie może złapać tchu, goniąc potrzeby współczesności. Nierzadko też nie dokłada odpowiedniej staranności, by jawić się owemu społeczeństwu jako fachowa,
sprawna i efektywna. To zdaje się być jednym z jej kluczowych problemów. Często też współczesna administracja zdaje się zapominać o tym, że
prócz swego charakteru wykonawczego, winna wykazywać inicjatywę
i aktywność działania w obszarze realizacji potrzeb społecznych. Zresztą
5
Zob. J. Łętowski, Prawo administracyjne. Zagadnienia podstawowe, PWN, Warszawa 1990, ISBN 83-01093-43-9, s. 282.
6
A. Błaś, Studia z nauki prawa administracyjnego i nauki administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998, ISBN 83-22917-45-7, s. 12.
7
Zob. W. L. Jaworski, Nauka prawa administracyjnego – zagadnienia ogólne,
Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warszawa 1924, s. 93.
60
realizacja tych potrzeb winna przyświecać wszelkim działaniom administracji. Zwłaszcza niezwiązana ustawowo administracja może działać
z własnej inicjatywy i według własnych koncepcji, ale oczywiście w ogólnych granicach prawa i z uwzględnieniem powiązań prawnych8. Poza tym,
pojęcie kompetencji administracyjnej zawiera w sobie obowiązek korzystania z tej kompetencji9.
Jak wspomniano, nierzadko zdarza się, że poszczególne organy administracji publicznej działają jednak niewydolnie i tym bardziej istotnym
wydaje się zbadanie przyczyn tego stanu rzeczy, i w ślad za tym zaproponowanie odpowiednich rozwiązań. Założenie bowiem idealnego działania
administracji publicznej jest utopijne. Trzeba pamiętać o tym, że działalność administracji bada się głównie z punktu widzenia zgodności z obowiązującym prawem lub polityką państwa, celowości, rzetelności, zasad
sprawiedliwości społecznej itd.10. Na co dzień środki masowego przekazu
bombardują nas informacjami na temat ujawnionych nieprawidłowości
w działaniu choćby naczelników urzędów skarbowych i celnych, dyrektorów oddziałów Zakładów Ubezpieczeń Społecznych, Narodowego Funduszu Zdrowia czy choćby poszczególnych organów jednostek samorządu
terytorialnego. Najczęściej nieprawidłowości te wiążą się z takimi zagadnieniami, jak:
 nieprawidłowym informowaniem obywateli o stanie faktycznym lub
prawnym ich sprawy oraz o innych zjawiskach publicznych;
 nieprawidłowym podejmowaniem decyzji, zarówno w sensie formalnym (nieprawidłowym procedowaniu), jak i w sensie materialnym
(niewłaściwym rozstrzyganiu);
 nieracjonalnym gospodarowaniem środkami publicznymi;
8
Zob. H. Maurer, Ogólne prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław
2003, ISBN 83-88166-65-4, s. 26.
9
Zob. J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 83-26403-91-1, s. 31.
10
Zob. M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa
2009, ISBN 978-83-762018-4-9, s. 309.
61
 niewłaściwym doborze kadry urzędniczej, w tym (przede wszystkim)
kadry kierującej;
 nieefektywnymi, czy niewłaściwymi nadzorem i kontrolą (przede
wszystkim wewnętrznej), sprawowanymi nad organami administracji
publicznej.
Rzadko zdarza się jednak, by nieprawidłowości działania organu administracji publicznej teoria omawiała na przykładzie pracy kierownika
urzędu stanu cywilnego. To, że o kierowniku urzędu stanu cywilnego możemy mówić dzisiaj jak o odrębnym od wójta (burmistrza, prezydenta miasta) organie administracji publicznej jest oczywiste11. Niewydolności
w pracy tego organu administracji publicznej zaobserwować można
zwłaszcza w obszarze decydowania o dopuszczalności nadawania imion
oraz zmiany imion i nazwisk w systemie naszego prawa. Niewydolności te
identyfikuje się głównie w aspekcie wymienionych wyżej dwóch pierwszych problemów występujących w administracji publicznej, to jest
w aspektach: nieprawidłowego informowania obywateli o stanie faktycznym lub prawnym ich sprawy oraz nieprawidłowego podejmowania decyzji. Nadto zwraca uwagę również problem niewłaściwego doboru kadry
w USC oraz nieefektywnego nadzoru nad nimi. Wszystkie wymienione
problemy należy jednak omówić po kolei.
Za E. Knosalą przypomnieć należy, że działania administracji powinny zmierzać do pozytywnego załatwienia sprawy obywatela. Powinien
on być traktowany jako obywatel, konsument, któremu administracja publiczna powinna zapewnić zaspokojenie minimalnych potrzeb życiowych.
Nie ulega wątpliwości, że skomplikowanie administracji może rodzić dla
obywatela trudności. Występują sytuacje, w których na skutek braku odpowiednich informacji, nie może uzyskać należnego mu prawnie świadczenia12. Podzielając ten pogląd trzeba podkreślić, że odpowiednia informacja
11
Szerzej por. M. Ura, Kierownik USC w systemie organów administracji publicznej, „Studia Iuridica Lublinensia”, 2007, Nr 10, s. 139-152 (passim).
12
Zob. E. Knosala, Rozważania z teorii nauki administracji, Śląskie Wydawnictwo
Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2004, ISBN
83-89055-28-7, s. 88.
62
jest niezbędna dla załatwienia w optymalny sposób sprawy obywatela,
a obowiązek jego odpowiedniego informowania w tym zakresie spoczywa
na właściwym organie administracji publicznej, w tym na kierowniku USC.
Informowanie obywateli należy niewątpliwie do swoistego rodzaju instrumentów działania administracji publicznej, zwanych w doktrynie prawnymi formami działania administracji13. Przyjąć można, że podstawowym,
w pełni zaakceptowanym przez doktrynę kryterium podziału działań administracji jest podział na czynności faktyczne i prawne14. Z pewnością działania informacyjne administracji publicznej należą do czynności faktycznych. W obrębie działań informacyjnych możemy wyróżnić dwie grupy:
 działania informacyjne podejmowane w obrębie struktury organizacyjnej administracji publicznej,
 działania informacyjne podejmowane wobec adresatów spoza struktury organizacyjnej administracji publicznej, głównie zaś wobec obywateli15.
Zasada udzielania przez organ administracji publicznej informacji faktycznej i prawnej uznawana jest za jeden z istotnych czynników wpływających na umacnianie zasady praworządności w działaniach administracji publicznej. Stanowi także doniosły element realizacji zasady pogłębiania zaufania obywateli do organów państwa16. Dla polepszenia stosunków
między administracją a obywatelem w pierwszym rzędzie niezbędna jest
wyczerpująca informacja17. W obrębie prawidłowości działania kierownika
USC wyróżnić należy przede wszystkim działania informacyjne podejmo13
Zob. L. Zacharko, A. Matan, G. Łaszczyca (red.), Ewolucja prawnych form
administracji publicznej. Księga jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin prof.
Ernesta Knosali, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2008, ISBN 978-83-7601174-5, s. 187.
14
Zob. K. M. Ziemski, Indywidualny akt administracyjny jako forma prawna działania administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2005, ISBN 83-23214-58-1, s. 143.
15
Zob. J. Boć (red.), op. cit., s. 347.
16
Zob. G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2010, s. 130.
17
Zob. E. Knosala, Rozważania z teorii…, op. cit., s. 88.
63
wane wobec obywateli, które mogą wiązać się zarówno z konkretnym postępowaniem administracyjnym, jak i występować poza nim. Nieprawidłowości w tym zakresie zidentyfikować można w szczególności w obszarze
dopuszczalności nadawania imion oraz zmiany imion i nazwisk. Dla przypomnienia trzeba wskazać, że pierwszą z nich reguluje przede wszystkim
art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego18, a drugą przepisy ustawy z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska19.
Ponieważ poinformowanie obywateli o normach materialnoprawnych
zawartych w obu wymienionych wyżej ustawach, bezwzględnie jest sprzężone z możliwością ewentualnego prowadzenia postępowania w tym zakresie, trzeba postawić tezę, że informowanie obywatela o skutkach związanych z próbami obejścia norm prawnych zawartych w tych aktach prawnych, jest informowaniem sprzężonym z samym postępowaniem administracyjnym. Zasada ogólna informowania stron zobowiązuje organy administracji do udzielania im informacji o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania i na tej podstawie można wysnuć wniosek, że cechą charakterystyczną informacji w postępowaniu administracyjnym jest pokrywanie się interesu strony w ich otrzymaniu z interesem
w uzyskaniu korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia końcowego20. Jeżeli zatem organ administracji publicznej informuje rodzica (rodziców)
o niemożności przyjęcia oświadczenia o wyborze dla dziecka imienia
ośmieszającego, nieprzyzwoitego, niepozwalającego na odróżnienie płci,
w formie zdrobniałej lub po prostu więcej niż dwóch imion, działając
zgodnie z art. 50 ust. 1 Prawa o aktach stanu cywilnego21, wówczas takie
18
Ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U.
z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 z późn. zm.).
19
Ustawa z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska (Dz. U.
Nr 220, poz. 1414 z późn. zm.).
20
Zob. W. Taras, Informowanie obywateli przez administrację, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, ISBN 83-04039-05-2, s. 129.
21
Szerzej por. W. M. Hrynicki, Nadawanie oraz zmiana imion i nazwisk. Komentarz, Gaskor, Wrocław 2010, ISBN 978-83-929684-7-4, (passim).
64
jego działanie będzie mieściło się w granicach właściwego działania informacyjnego administracji, skierowanego do obywateli. Takie działanie organu administracji publicznej jest prawnie dopuszczalne, a wręcz prawnie
pożądane, oprócz bowiem funkcji informacyjnej, wypełnia także znamiona
funkcji prewencyjnej, zapobiegając ewentualnej konieczności wydania
decyzji na podstawie wymienionego art. 50 ust. 1. Podobnie rzecz ma się
z informowaniem obywatela o przesłankach uprawniających go do zmiany
imienia lub nazwiska, na podstawie przepisów ustawy o zmianie imienia
i nazwiska. A więc możliwością zmiany np. imienia lub nazwiska: ośmieszającego albo nielicującego z godnością człowieka, na imię lub nazwisko
używane, na imię lub nazwisko, które zostało bezprawnie zmienione, na
imię lub nazwisko noszone zgodnie z przepisami prawa państwa, którego
obywatelstwo również się posiada.
Jeżeli jednak organ administracji publicznej dopuści się w stosunku do
rodzica (rodziców) działań informujących o niemożności przyjęcia oświadczenia o wyborze dla dziecka imienia z powodu przesłanek niewystępujących w art. 50 ust. 1 Prawa o aktach stanu cywilnego, (co – jak wykazały
prowadzone przeze mnie badania – zdarzało się na przestrzeni ostatnich lat
często), a zatem np. imienia o pochodzeniu zagranicznym (nieprzyswojonego przez język polski), pochodzącego od nazwy pospolitej czy innego
oryginalnego imienia, choćby stanowiącego neologizm imienny lub innego
imienia niezalecanego przez Radę Języka Polskiego, wówczas takie jego
działanie nie będzie się mieściło w granicach działania informacyjnego
administracji. Podobnie, gdy kierownik urzędu stanu cywilnego poinformuje np. o niemożności zmiany nazwiska nielicującego z godnością człowieka lub ośmieszającego albo niemożności zmiany imienia na imię przez
obywatela używane. W takich przypadkach organ ten wykracza bowiem
poza obowiązujące normy prawne.
Niestety takie działanie organów administracji publicznej jest identyfikowane. To działanie często nie ogranicza się jedynie do informowania,
ale rozrasta się do rangi działania perswazyjnego, kiedy to kierownik USC
(czy też pracownik USC) wręcz przekonuje rodzica (rodziców) co do niemożności nadania określonego imienia lub informuje obywatela o niemoż65
ności zmiany imienia lub nazwiska, wykraczając poza obowiązujące normy
prawne. Takie działanie organu administracji publicznej zasługuje na potępienie, jako działanie nie tylko pozaprawne, ale także naganne etycznie22.
Działanie to wprowadza jednostkę w błąd, co do obowiązujących przepisów prawa, wykorzystując niewiedzę obywatela. W omawianych przypadkach nie wynika ono co prawda ze złej woli organu administracji publicznej i chęci wprowadzenia obywatela w błąd, lecz raczej z jego błędnego
przekonania o obowiązujących normach prawa. Tak zatem dla przykładu
wskazać można liczne odmowy kierowników USC przyjęcia oświadczeń
woli o wyborze określonego imienia, które nie zaowocowały wydaniem
decyzji, a zatem nie były skutkiem formalnie prowadzonego postępowania
administracyjnego w tym zakresie, bowiem po błędnej informacji, rodzice
odstąpili od nadania określonego imienia. Dotyczy to np. odmowy przyjęcia oświadczenia o wyborze takich imion, jak np.: Dante (USC w K.); Nikolas (USC w K.), Nicole (USC w K.), Robin (USC w K.), Sade (USC
w Ł.), Pio (USC w N.), Alexander (USC w O.), Unia i Europa (USC w S.),
Andrew, Samanta, Victoria, Oliver (USC w T.), Dagny, Oscar, Attika, Nitay, Maia, Luthien, Michał Anioł (USC w W.), Nicol (USC w Z.).
Takie praktyki są jednak nieprawidłowością, zwłaszcza w świetle
norm prawnych prezentowanych przez Europejski Kodeks Dobrej Administracji23, w szczególności jeżeli weźmiemy pod uwagę zasady: uczciwości,
obiektywizmu i zakaz nadużywania uprawnień, wymienione w tym kodeksie24. Jak słusznie zauważa B. Jastrzębski, znaczna część obywateli nigdy
w życiu nie będzie miała kontaktu z sądem czy prokuratorem, ale inaczej
rzecz się ma przy terenowych organach administracji publicznej, w szczególności gminnej, z którymi każdy obywatel ma kontakt od urodzenia do
22
Szerzej por. E. Kochan, Etyka w pracy administracji, [w:] Podstawy nauki
o administracji, B. Ziemianin (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Administracji
w Szczecinie, Szczecin 1998, ISBN 83-87377-56-2, s. 191-209.
23
Europejski Kodeks Dobrej Administracji (uchwalony 6 września 2001 r. przez
Parlament Europejski).
24
Zob. J. Świątkiewicz, Europejski Kodeks Dobrej Administracji: tekst i komentarz
o zastosowaniu kodeksu w warunkach polskich procedur administracyjnych, Biuro
Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2002, (passim.).
66
końca życia. Dla społeczeństwa kontakt ten jest z reguły źródłem informacji o prawie. Mało tego, urzędnicy administracji publicznej powinni należycie i wyczerpująco informować załatwiających w urzędzie publicznym
sprawę o prawach, jakie im przysługują, i czuwać nad tym, aby nie ponieśli
szkody z powodu ich nieznajomości. W tym celu mają obowiązek udzielania im niezbędnych prawnych wyjaśnień i wskazówek25. Informacja powinna natomiast, spełniać wymóg obiektywności26. Niestety niewłaściwe
informowanie obywateli o obowiązujących normach prawnych ma swoje
późniejsze konsekwencje w negatywnej ocenie funkcjonowania administracji przez obywateli, jako pewnej całości z jednej strony oraz elementu
państwa z drugiej strony. Patologie w administracji to element będący
przedmiotem krytycznych refleksji zarówno korzystających z jej usług
obywateli, jak i samych administratywistów27. Należy stanowczo podkreślić, że zarówno informowanie obywateli o nieistniejących normach prawnych (np. zakazie nadawania imion obcojęzycznych lub wbrew tradycjom
narodowo-chrześcijańskim), jak i zabiegi perswazyjne (nacechowane nierzadko czynnikiem emocjonalnym) mające na celu doprowadzenie do
zmiany zadania obywatela na temat wybranego dla dziecka imienia, zasługują na potępienie i nie mieszczą się w kanonach prawidłowego informowania obywateli przez administrację publiczną. Podobnie rzecz się ma
z nieprawidłowym informowaniem na temat możliwości zmiany imienia
lub nazwiska dorosłego obywatela.
Jak widać nieprawidłowe informowanie obywateli przez kierownika
USC, jest typowym przykładem dysfunkcji (czy niewydolności) występujących w administracji publicznej. Nieprawidłowość ta może występować
samodzielnie (to znaczy niezależnie od właściwego postępowania administracyjnego) albo stać się zarzewiem kolejnej dysfunkcji identyfikowanej
25
Zob. B. Jastrzębski, O podstawowych zagadnieniach świadomości prawnej społeczeństwa, [w:] Ewolucja…, L. Zacharko, A. Matan, G. Łaszczyca (red.), op. cit,
s. 157.
26
Zob. G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan (red.), op. cit., s. 146.
27
Zob. J. Piwowarski, Etyka w administracji publicznej i jej źródła, Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6, s. 202.
67
w administracji publicznej, a mianowicie nieprawidłowego podejmowania
decyzji administracyjnych. Obie te dysfunkcje mogą zatem występować
jednocześnie w obszarze działania kierownika USC, a właściwie pierwsza
z nich, może wywoływać drugą. Jeśli bowiem informowany obywatel zakwestionuje prawidłowość przekazywanych mu przez pracownika organu
administracji publicznej – w tym wypadku kierownika USC lub pracownika USC – wiadomości (najczęściej o obowiązujących normach prawnych), wówczas dojdzie do klasycznego konfliktu między obywatelem
a organem administracji publicznej, który powinien zostać rozstrzygnięty
w drodze decyzji administracyjnej. Jak przecież zauważa E. Knosala, decyzja jest aktem wyboru między różnymi interesami i wartościami, a zatem
rozstrzyga często o sprzecznych interesach oraz wartościach między jednostkami, organizacjami, a także między jednostkami a organizacjami.
Dokonywana przez decydenta ocena ma charakter subiektywny i dokonywana jest niekiedy w sposób naruszający czyjeś interesy28. Tak też w tym
przypadku podejmowana decyzja administracyjna (np. odmawiająca zmiany imienia obywatela), będąca skutkiem niewłaściwego informowania obywatela o obowiązujących normach prawnych i konsekwentnie skutkiem
niewłaściwego zastosowania tych norm prawa materialnego przez kierownika USC, byłaby jednocześnie decyzją naruszającą interesy tego obywatela.
Takie działanie może występować zarówno w obszarze uznania za
niedopuszczalne nadanie imienia dziecku, jak i uznania za niedopuszczalną
zmianę imienia lub nazwiska dorosłego obywatela. Jeśliby np. kierownik
USC uznał za niedopuszczalne dla dziecka imię stanowiące neologizm
imienny (lub imię obcojęzyczne) i wydał w tym zakresie decyzję administracyjną odmawiającą przyjęcia oświadczenia o wyborze takiego imienia,
wbrew art. 50 ust. 1 Prawa o aktach stanu cywilnego, lub gdyby organ ten
wydał decyzję odmawiającą zmiany imienia lub nazwiska z ważnego powodu innego niż wymienione w art. 4 ust. 1 ustawy o zmianie imienia
28
Zob. E. Knosala, Decyzja i doradztwo w administracji publicznej. Studium
z nauki administracji i prawa administracyjnego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomii i Administracji, Bytom 2003, ISBN 83-88587-21-8, s. 20.
68
i nazwiska, naraziłby się na zarzut działania nieprawidłowego i niezgodnego z obowiązującymi przepisami prawa. Decyzja wydana wbrew obowiązującym przepisom prawa mogłaby zostać uchylona lub uznana za nieważną. Co prawda, stronie przysługuje prawo odwołania od decyzji organu
pierwszej instancji, jak i prawo zaskarżenia decyzji organu drugiej instancji
do sądu administracyjnego, tym niemniej celem działania organu administracyjnego jest prawidłowe (przede wszystkim zgodne z prawem) rozstrzyganie. Nawet jeśli w doktrynie zauważa się, że odwołanie jest środkiem prawnym odformalizowanym, nie wymagającym osobnego uzasadnienia; wystarczy, jeżeli z odwołania wynika, że strona nie jest zadowolona
z wydanej decyzji29.
Niestety odnotowywane przypadki podjętych nieprawidłowo decyzji
przez kierowników USC w zakresie dopuszczalności nadawania imion lub
zmiany imion i nazwisk świadczą o tym, że dysfunkcje w tym obszarze
występują. Świadczą one także o tym, że kierownikom USC zdarza się
występować poza obowiązujące normy prawne. I tak dla przykładu wskazać można kilka decyzji kierowników USC z ostatnich lat w obszarze dopuszczalności nadawania imion:
 decyzje uznające imiona Alex i Ola (USC w P.) oraz Kuba i Max
(USC w B.) za zdrobniałe (decyzja w sprawie imienia Kuba została
uchylona przez WSA w Białymstoku30; decyzja w sprawie imienia
Max została uchylona przez NSA31);
 decyzje odmawiające dopuszczalności imion Xavery i Victoria (USC
w P.) oraz imienia Vesna (USC w R.) ze względu na użycie niepolskich liter „x” i „v”;
 decyzje uznające imiona Luthien i Jennifer (USC w W.) za niepozwalające na odróżnienie płci ze względów językowych oraz prak-
29
J. Jendrośka, Ogólne postępowanie administracyjne i sądowo administracyjne,
Kolonia Limited, Wrocław 2005, ISBN 83-88166-61-1, s. 101.
30
Wyrok WSA w Białymstoku z 5.10.2004 r., Sygn. akt II SA/Bk 431/04
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/334D10338C).
31
Wyrok NSA z
31.05.2005 r., Sygn.
akt
OSK
1471/04
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/FACA8FA03A).
69
tycznych (decyzja w sprawie imienia Jennifer została uchylona przez
WSA we Wrocławiu32);
 decyzja uznająca imię Nikolas (USC w R.) za imię naruszające zasady języka polskiego;
 decyzja odmawiająca dopuszczalności imienia Dąb (USC w K.), jako imienia drugiego dla chłopca o pierwszym imieniu Tadeusz, jako
imienia pochodzącego od rzeczy pospolitej (decyzja uchylona przez
NSA33);
 decyzja odmawiająca dopuszczalności imienia Nicole (USC w K.),
jako imienia niepozwalającego odróżnić płci dziecka;
 decyzja także w sprawie imienia Nicole (USC w L.), tym razem
uznająca to imię za niedopuszczalne jako imię obcojęzyczne.
Wskazać też można przykłady błędnych decyzji odmawiających zmiany imienia, takich jak:
 decyzja w sprawie odmowy dodania drugiego imienia Junior (USC
w P.), wydana wskutek negatywnej opinii Rady Języka Polskiego34
i następnie uchylona przez Wojewodę Łódzkiego;
 decyzja w sprawie odmowy zmiany drugiego imienia z Sebastian na
Bastian (USC w R.), jako imienia zdrobniałego;
 decyzja w sprawie odmowy zmiany imienia na imię Andrew (USC
w T.), wydana wskutek negatywnej opinii Rady Języka Polskiego.
Zobrazowane przykłady dowodzą, że problemu dysfunkcji organu
administracji publicznej w tym obszarze nie można nie zauważać. Nie
można go bagatelizować. Niewłaściwe podejmowanie decyzji administracyjnych (w ww. przypadkach na skutek niewłaściwego zastosowania norm
prawa materialnego) skutkuje istnieniem poważnej dysfunkcji w pracy
kierownika USC. Jest to tym bardziej niepokojące, że decyzja stanowi
32
Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 5.07.2004 r., Sygn. akt II SA/Wr 2838/03
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/50500CD988).
33
Wyrok NSA z 4.04.2007 r., Sygn. akt II OSK 614/06
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/BA6C0B3D77).
34
Szerzej por. W. Hrynicki, Materialnoprawne aspekty nadawania imion w systemie prawa polskiego a wybrane zagadnienia ochrony języka polskiego, „Ius Et
Administratio”, 2006, nr 1(9), s. 93-110.
70
istotny instrument sterowania procesami społeczno-gospodarczymi i możemy ją traktować jako akt woli organu administracji publicznej, którego
celem jest organizowanie społeczeństwa35. Nie należy zapominać, że każda
decyzja merytoryczna wywołuje podwójne skutki prawne, załatwia bowiem
sprawę in merito, a ponadto wywołuje skutek proceduralny, gdyż kończy
postępowanie w danej instancji36. W końcu decyzja jest oświadczeniem
woli organu administracji publicznej, i to oświadczeniem w imieniu państwa37. Zatem niejako państwo firmuje opisaną dysfunkcję w pracy kierownika USC, co tym bardziej jest niepokojące, zważywszy na rolę jaką imiona
i nazwiska pełnią dla człowieka, charakteryzując i indywidualizując go
w mniejszych i większych społecznościach. Skłania to do postawienia zarzutu działania organów państwa wbrew konstytucyjnym zasadom praworządności oraz demokratycznego państwa prawnego. Jak wspominają
I. Bogucka i T. Pietrzykowski, podstawową praktyczną konsekwencją zasady „praworządności” jest obowiązek starannego przestrzegania przez
urzędnika prawa we wszelkich działaniach służbowych, podejmowanych
„w imieniu” państwa czy reprezentowanego organu. Chodzi tu zarówno
o dbałość o to, aby wszelkie urzędowe czynności prawne dokonywane były
na należytej podstawie prawnej, a także aby podstawa ta była dla zainteresowanych obywateli znana i zrozumiała38.
Dokonując analizy dysfunkcji w administracji publicznej na polu nieprawidłowego informowania obywateli o stanie faktycznym lub prawnym,
a także nieprawidłowego podejmowania decyzji, zarówno w sensie formalnym, jak i materialnym, nie sposób pominąć problemu źródeł tych nieprawidłowości. Wydaje się, że obie z omówionych dysfunkcji są owocem
innych niewydolności identyfikowanych w administracji publicznej, a mianowicie niewłaściwego doboru kadry urzędniczej (w tym, przede wszyst-
35
Zob. E. Knosala, Zarys nauki…, op. cit., s. 156.
Zob. J. Jendrośka, op. cit., s. 91.
37
Zob. E. Ochendowski, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne,
TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2000, ISBN 83-87673-889, s. 143.
38
Zob. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis, Warszawa 2010, ISBN 978-83-7620-507-6, s. 169.
36
71
kim kadry kierującej) oraz nieefektywnego, czy niewłaściwego nadzoru
i kontroli (przede wszystkim wewnętrznej), sprawowanymi nad organami
administracji publicznej i ich pracownikami.
Prawidłowe i najkorzystniejsze funkcjonowanie administracji zależy
od jakości kadr pracujących w organach administrujących, od urzędników
(co nie zmniejsza roli podstaw prawnych działania administracji), struktur
czy innych czynników mających wpływ na efekty tej pracy39. Poziom
i kierunek wykształcenia oraz doświadczenie zawodowe powinny mieć
zatem znaczny wpływ na jakość pracy wykonywanej przez pracowników
administracji publicznej. Niewydolności nie powinna w tym zakresie przejawiać zarówno kadra dokonująca selekcji kandydatów do pracy w organach administracyjnych, jak i kadra kierownicza zarządzająca personelem.
Istotnym też wydaje się właściwy podział zadań pomiędzy urzędnikami
wykonującymi różne funkcje i zajmującymi różne stanowiska. W celu
efektywnej realizacji merytorycznych zadań urzędu, należy dokonać odpowiedniego podziału pracy między urzędników zatrudnionych w urzędzie40.
Nad podziałem zadań powinno czuwać kierownictwo urzędu (nie tylko szef
urzędu). Ilość zadań kierowniczych jest z reguły tak duża, że kierownik
musi być wspomagany przez sztab41.
Jednak na czoło nieprawidłowości w obszarze działania kierownika
i pracowników USC wyłania się problem samego doboru kadry tego urzędu. Od wielu lat, na podstawie art. 6 ust. 2 Prawa o aktach stanu cywilnego,
kierownikiem USC jest organ wykonawczy w gminie – wójt (burmistrz,
prezydent miasta). To rozwiązanie funkcjonuje w naszym ustawodawstwie
od 1945 roku i przenoszone jest sukcesywnie z aktu prawnego do aktu
prawnego regulującego problematykę aktów stanu cywilnego (z niewielką
przerwą)42. Rozwiązanie to dziwi, bowiem z założenia osoby te nie posia39
Zob. J. Szreniawski, op. cit., s. 76.
Zob. E. Knosala, Zarys nauki…, op. cit., s. 145.
41
Zob. E. Knosala, Organizacja administracji publicznej. Studium z nauki administracji i prawa administracyjnego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania
i Marketingu, Sosnowiec 2005, ISBN 83-89275-17-1, s. 146.
42
Poprzednio: Art. 8 ust. 1 dekretu z dnia 25 września 1945 r. – Prawo o aktach
stanu cywilnego (Dz. U. z 1945 r. Nr 48, poz. 272 z późn. zm.) stanowił, że urzęd40
72
dają przygotowania prawniczego lub administracyjnego, a nawet nie muszą
posiadać wykształcenia wyższego, jako wybierane w wyborach powszechnych. Tym niemniej wydaje się, że zadania z zakresu administracji rządowej (nawet te zlecone gminie) wykonywać powinny osoby właściwie do
tego przygotowane, czyli z odpowiednim wykształceniem.
Dobrze się stało, że ustawodawca dostrzegł tę niewydolność i końcem
2008 roku, nowelizując art. 6 Prawa o aktach stanu cywilnego43 postanowił,
że w gminach powyżej 50 tys. mieszkańców wójt (burmistrz, prezydent
miasta) zatrudnia, a w gminach do 50 tys. mieszkańców – może zatrudnić –
inną osobę na stanowisku kierownika USC, a także w każdej gminie – zatrudnia inną osobę na stanowisku zastępcy kierownika USC. Dodatkowo
w tym samym czasie ustawodawca określił w art. 6a Prawa o aktach stanu
cywilnego, wymogi dla kierownika i zastępcy kierownika USC, zatrudnianych przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta), wskazując na konieczność ukończenia studiów prawniczych lub administracyjnych i posiadanie
tytułu magistra (względnie ukończenie podyplomowych studiów administracyjnych) oraz posiadanie łącznie co najmniej pięcioletniego stażu pracy
na stanowiskach urzędniczych (lub pokrewnych). Nadto, poprzez art. 6c
Prawa o aktach stanu cywilnego, nabór na te stanowiska związał z przepisami o pracownikach samorządowych.
nikiem stanu cywilnego jest przełożony gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta),
a jego zastępcą – podwójci, wiceburmistrz, wiceprezydent miasta. Następnie art. 7
ust. 1 dekretu z dnia 8 czerwca 1955 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U.
z 1955 r. Nr 25, poz. 151 z późn. zm.) stanowił, że kierownikiem USC jest przewodniczący prezydium rady narodowej, a jego zastępcą – sekretarz prezydium.
Jedynie od 1 marca 1987 r. do 26 maja 1990 r. kierownik USC był względnie niezależnym organem – terenowym organem administracji państwowej o właściwości
szczególnej stopnia podstawowego. Następnie art. 39 pkt. 2 ustawy z dnia 17 maja
1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych
pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r. Nr 34, poz. 198) powrócił do związania stanowiska
kierownika USC ze stanowiskiem wójta (burmistrza, prezydenta miasta).
43
Ustawa z dnia 19 września 2008 r. o zmianie ustawy – Prawo o aktach stanu
cywilnego oraz ustawy o opłacie skarbowej (Dz. U. z 2008 r. Nr 182, poz. 1121),
weszła w życie 29.10.2008 r.
73
Jakkolwiek wprowadzone w 2008 roku zmiany uznać należy za znaczące dla oceny właściwego wyboru kierownika USC i jego zastępcy,
a nawet rzec by można, krok milowy w stronę „wyrwania” stanowiska kierownika USC ze związania go ze stanowiskiem wójta (burmistrza, prezydenta miasta), nie są wystarczające dla wyeliminowania dysfunkcji w doborze kadry w USC. Po pierwsze zwrócić należy uwagę na fakt, że tylko
w gminach do 50 tys. mieszkańców wójt (burmistrz, prezydent miasta) nie
jest kierownikiem USC ex lege i jest zobowiązany zatrudnić innego kierownika USC, będącego fachowcem – specjalistą z zakresu nauk prawnych
lub administracyjnych. Niestety w gminach do 50 tys. mieszkańców jedynie może to uczynić. Pomijając zasadność (a właściwie brak tej zasadności)
ustalenia granicy 50 tys. mieszkańców, zauważyć należy, że obsadzenie
stanowiska kierownika i zastępcy kierownika USC osobą z odpowiednim
przygotowaniem zawodowym, powinno dotyczyć wszystkich bez wyjątków urzędów stanu cywilnego, także tych w małych miejscowościach,
gdzie świadomość prawna obywateli jest niższa, aniżeli w większych
ośrodkach miejskich. Po drugie, możliwość uzupełnienia wiedzy fachowej
(prawniczej i administracyjnej), niezbędnej dla zapewnienia prawidłowości
podejmowanych rozstrzygnięć (w tym decyzji z zakresu nadawania imion
oraz zmiany imion i nazwisk) przez kierownika i zastępcę kierownika USC
– jedynie podyplomowymi studiami administracyjnymi wydaje się dalece
niesatysfakcjonujące. Najczęściej studia te poruszają jedynie ogólne zagadnienia prawne i administracyjne, gwarantując uzyskanie jedynie powierzchownej wiedzy z zakresu administracji i prawa administracyjnego. Lepszą
jakość w zakresie wykonywanych przez kierownika USC i jego zastępcę
zadań, w tym podejmowanie decyzji administracyjnych, gwarantowałby
wymóg posiadania przez nich wykształcenia magisterskiego prawniczego
lub administracyjnego (bez możliwości uzupełnienia innego wykształcenia
wyższego podyplomowymi studiami administracyjnymi). Po trzecie
w końcu, wydaje się koniecznym wprowadzenie wymogu posiadania przez
pracowników USC wykształcenia administracyjnego co najmniej na poziomie licencjatu, aby zagwarantować wyeliminowanie takich dysfunkcji
w pracy tego urzędu, jak nieprawidłowe informowanie obywateli o stanie
74
faktycznym lub prawnym oraz przygotowywanie wadliwych decyzji administracyjnych. W tym ostatnim zakresie wydaje się, że wymogi zawarte
w art. 6 ust. 1 pkt 3 i ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych44 nie są wystarczające dla pracowników USC.
Trzeba podkreślić, że właściwe wykształcenie dla osób zajmujących poszczególne stanowiska urzędnicze, gwarantuje właściwe działanie administracji publicznej, w tym podejmowanie niewadliwych decyzji administracyjnych. Sposób doboru kadry w aparacie administracji publicznej ma
o tyle doniosłe znaczenie, że od jego przeprowadzenia zależeć będzie
w przyszłości praca tego aparatu45. Podniesienie wymogów w zakresie wykształcenia (i jego ukierunkowania) zarówno dla kierowników i zastępców
USC, jak i pracowników tych urzędów, pozwoliłoby także nieco odpolitycznić i ograniczyć występujące zjawiska nepotyzmu i kumoterstwa
w obsadzaniu tych stanowisk. W tym zakresie słuszny wydaje się postulat
unikania przez urzędników manifestowania swoich poglądów, sympatii
i antypatii politycznych, a także unikanie popadania w zbyt bliskie stosunki
zażyłości z osobami znanymi z działalności politycznej, gospodarczej religijnej bądź lobbystycznej46.
W końcu trzeba podkreślić, że na występowanie zjawisk pejoratywnych w administracji publicznej (na przykładzie kierownika i pracowników
USC), takich jak opisane dysfunkcje w obszarze nieprawidłowego informowania obywateli o stanie faktycznym lub prawnym, nieprawidłowego
podejmowania decyzji, jak też niewłaściwego obsadzania kadry urzędniczej – determinowane jest kolejną niewydolnością współczesnej administracji, jaką są niewłaściwy nadzór i niewłaściwa kontrola. Właściwie
sprawowana kontrola, czyli właściwe badanie stanu istniejącego i porównywanie go ze stanem idealnym (postulowanym) oraz ustalanie zakresu
i przyczyn zidentyfikowanych rozbieżności, a także właściwie sprawowany
44
Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U.
z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 z późn. zm.).
45
Zob. Z. Leoński, Nauka administracji, C. H. Beck, Warszawa 2002, ISBN 8372476-44-6, s. 110.
46
Zob. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, op. cit., s. 229-230.
75
nadzór, a więc nie tylko właściwa kontrola, ale i dysponowanie odnośnymi
instrumentami o charakterze władczym, mającymi moc modyfikowania
zidentyfikowanych u kontrolowanego niewydolności, stanowią podstawy
właściwie funkcjonującej współcześnie administracji publicznej.
System kontroli, jeśli ma spełniać swoje zadania, musi nie tylko wykrywać błędy, ale i określać, jakie sytuacje rodzą błędy, a ponadto musi
zapewniać zapobieganie powstawaniu błędów47. Dobrą administrację charakteryzuje duża efektywność, co oznacza, że działa ona sprawnie przy
minimalnych nakładach kosztów, wykonując stawiane przed nią cele i zadania, a podstawowym celem kontroli jest przede wszystkim usprawnienie
działań administracji, a więc pozwala osiągnąć ową efektywność 48. W teorii prawa administracyjnego wyróżnia się środki kontroli, a ściślej mówiąc
środki nadzoru o charakterze prewencyjnym, które umożliwiają oddziaływanie organu nadzorczego w trakcie kształtowania treści rozstrzygnięcia
oraz środki kontroli stosowane ex post, których celem jest skorygowanie
już podjętego rozstrzygnięcia, a także środki ad personam49.
Dysfunkcje występujące w pracy kierownika USC i obsługującego go
urzędu można zidentyfikować w obszarze nadzoru i kontroli sprawowanymi nad tymi jednostkami właśnie posiłkując się ww. podziałem środków
kontroli. I tak niewłaściwe informowanie obywateli o istniejącym stanie
faktycznym, bądź obowiązującym stanie prawnym oraz związane z tym
niewłaściwe podejmowanie decyzji mają swe źródło m.in. w niewłaściwym
doborze kadry obsługującej USC. Sprawny nadzór wojewody nad USC
powinien podjąć środki prewencyjne w postaci aktów wewnętrznych stawiających wymogi formalne dla potencjalnych pracowników USC, takie
które po pierwsze zminimalizowałyby ryzyko występowania dwóch pierwszych dysfunkcji oraz po drugie dążyłyby do wyeliminowania negatyw-
47
Zob. J. Starościak (red.), Prawo administracyjne, Instytut Nauk Prawnych PAN,
Warszawa 1965, s. 334.
48
Zob. M. Chmaj (red.), Prawo administracyjne. Część ogólna, Wydawnictwo
Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego, Warszawa 2004, ISBN 97883-886907-1-6, s. 279.
49
Zob. J. Starościak, Decentralizacja administracji, PWN, Warszawa 1960, s. 21.
76
nych praktyk stosowanych przy doborze kadry (jak nepotyzm czy kumoterstwo), a więc próbowałyby eliminować także trzecią wymienioną dysfunkcję. Sprawny nadzór powinien także wykorzystywać środki o charakterze
naprawczym (czyli te występujące ex post), by na bieżąco korygować np.
niewłaściwie przekazywane informacje, podejmowane rozstrzygnięcia czy
nawet decyzje kadrowe. W końcu nadrzędnym celem administracji publicznej jest służenie społeczeństwu obywatelskiemu w poszczególnych
dziedzinach życia codziennego, pozostających pod opieką bądź nadzorem
tej administracji. Postulować także trzeba, by właściwie (sprawnie, rzetelnie, obiektywnie) sprawowana kontrola (i ta wewnętrzna i ta zewnętrzna
sprawowana np. przez NIK lub MSWiA) pozwalała usprawnić funkcjonujący system rejestracji stanu cywilnego zarówno ex post, jak i tworząc odnośne wzorce na przyszłość.
Sprawność prowadzonych nadzoru lub kontroli, a w związku z tym
nieistnienie dysfunkcji w tym obszarze administracji publicznej sprzężone
jest także z nieistnieniem dysfunkcji w zakresie doboru kadr, także w samej
jednostce kontrolującej. Skuteczność kontroli wymaga spełnienia określonych warunków, w szczególności dotyczących kontrolera50. Jeśli bowiem
pracownicy organu kontrolującego dobierani są niewłaściwie, a więc
z niedostatecznym przygotowaniem zawodowym (z niewłaściwym wykształceniem lub bez właściwego doświadczenia) lub na zasadzie nepotyzmu i kumoterstwa, wówczas niewłaściwie też sprawowane będą nadzór
i kontrola. Jeśli do tego identyfikowane będą powiązania o charakterze
personalnym, rodzinnym czy towarzyskim pomiędzy pracownikami organu
kontrolowanego i organu kontrolującego, prawidłowości kontroli i nadzoru,
nic i nikt nie zagwarantuje. Obiektywizm i niezależność w takich przypadkach, są mocno zachwiane. Tak zatem nieistnienie dysfunkcji i niewydolności w obszarze kontroli i nadzoru nad organami administracji publicznej
(np. kierownikiem USC) uzależnione jest w znacznej mierze od nieidentyfikowania dysfunkcji w procesie doboru kadr (tak w samym organie, jak
i jednostkach kontrolujących ten organ). Nieistnienie, albo przynajmniej
50
Zob. E. Knosala, Zarys nauki…, op. cit., s. 225.
77
minimalizowanie tych dwu niewydolności, w efekcie zmniejsza z kolei
ryzyko wystąpienia innych dysfunkcji identyfikowanych w administracji
publicznej takich, jak niewłaściwe informowanie obywateli o istniejącym
stanie faktycznym lub obowiązującym stanie prawnym oraz niewłaściwe
podejmowanie decyzji administracyjnych. Nie wolno zapominać, że jednym z kanonów państwa prawnego jest dbałość o zgodność z prawem
funkcjonowania administracji publicznej i ochrona obywatela przed jej
aktami i działaniami, które mogłyby to prawo naruszać51.
Konkludując należy podkreślić, że współcześnie identyfikowanych
jest w administracji publicznej wiele dysfunkcji i niewydolności, takich
jak: niewłaściwe informowanie obywateli o stanie faktycznym lub prawnym ich sprawy (oraz o innych zjawiskach publicznych), nieprawidłowe
podejmowanie decyzji, zarówno w sensie formalnym (nieprawidłowe procedowanie), jak i w sensie materialnym (niewłaściwe rozstrzyganie), nieracjonalne gospodarowanie środkami publicznymi, niewłaściwy dobór kadry
urzędniczej, w tym przede wszystkim kadry kierującej, a także nieefektywne i niewłaściwy nadzór i kontrola, sprawowane nad organami administracji publicznej. Szereg z tych nieprawidłowości identyfikuje się w pracy
kierownika USC oraz urzędu go obsługującego. Dysfunkcje te i nieprawidłowości są ściśle ze sobą powiązane i determinują swe wzajemne występowanie. Niewłaściwy dobór kadr w USC pociąga za sobą tak istotne nieprawidłowości, jak niewłaściwe informowanie obywateli oraz niewłaściwe
rozstrzyganie przez administrację publiczną. Tę pierwszą niewydolność
trzeba by niwelować poprzez podniesienie wymogów w zakresie wykształcenia (i jego ukierunkowania), zarówno dla kierowników i zastępców USC,
jak i pracowników tych urzędów, które pociągnęłoby także nurt odpolitycznienia i ograniczenia zjawisk nepotyzmu i kumoterstwa. Wyższe wymogi stawiane kadrze urzędniczej (w tym kadrze kierowniczej) pozwoliłyby nie tylko podnieść poziom pracy administracji (także USC), w tym
przede wszystkim poziom podejmowanych rozstrzygnięć, ale sprawiłoby
że administracja byłaby pozytywniej postrzegana przez przeciętnego oby51
Zob. J. Zimmermann, op. cit., s. 363.
78
watela, który często opiera swe wiadomości z zakresu prawa, właśnie na
informacjach pozyskanych w różnych urzędach i instytucjach publicznych.
W końcu należy podkreślić, że lepszy i bardziej transparentny dobór kadr
powinien objąć także jednostki kontrolujące organy administracji publicznej (także USC), by w ten sposób zagwarantować bardziej obiektywne,
rzetelne i sprawne przeprowadzanie kontroli i sprawowanie nadzoru nad
nimi. Występujące obecnie dysfunkcje i niewydolności w administracji
publicznej, w tym w urzędach stanu cywilnego, powinny zostać jak najszybciej wyeliminowane, co nie tylko leży w interesie państwa jako takiego, ale przede wszystkim państwa jako zbiorowości obywateli.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
W. Bednarek (red.), Prawo administracyjne. Podstawowe instytucje
w świetle źródeł prawa, doktryny i judykatury, Wydawnictwo UWM,
Olsztyn 2002, ISBN 83-72991-42-1.
A. Błaś, Studia z nauki prawa administracyjnego i nauki administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998,
ISBN 83-22917-45-7.
J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław
2007, ISBN 83-88166-93-1.
I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis, Warszawa 2010, ISBN 978-83-7620-507-6.
M. Chmaj (red.), Prawo administracyjne. Część ogólna, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego, Warszawa
2004, ISBN 978-83-886907-1-6.
W. M. Hrynicki, Materialnoprawne aspekty nadawania imion
w systemie prawa polskiego a wybrane zagadnienia ochrony języka
polskiego, „Ius Et Administratio”, 2006, nr 1(9).
W. M. Hrynicki, Nadawanie oraz zmiana imion i nazwisk. Komentarz,
Gaskor, Wrocław 2010, ISBN 978-83-929684-7-4.
79
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
80
I. Jendrośka, Ogólne postępowanie administracyjne i sądowo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław 2005, ISBN 83-88166-61-1.
B. Jastrzębski, O podstawowych zagadnieniach świadomości prawnej
społeczeństwa, [w:] Ewolucja prawnych form administracji publicznej.
Księga jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin prof. Ernesta Knosali, L. Zacharko, A. Matan, G. Łaszczyca (red.), Oficyna Wolters
Kluwer, Warszawa 2008, ISBN 978-83-760117-4-5.
W. L. Jaworski, Nauka prawa administracyjnego – zagadnienia ogólne, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warszawa 1924.
E. Knosala, Decyzja i doradztwo w administracji publicznej. Studium
z nauki administracji i prawa administracyjnego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Administracji, Bytom 2003, ISBN 83-8858721-8.
E. Knosala, Organizacja administracji publicznej. Studium z nauki
administracji i prawa administracyjnego, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec 2005, ISBN 83-8927517-1.
E. Knosala, Rozważania z teorii nauki administracji, Śląskie Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych,
Tychy 2004, ISBN 83-89055-28-7.
E. Knosala, Zarys nauki administracji, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 978-83-264058-5-3.
E. Kochan, Etyka w pracy administracji, [w:] Podstawy nauki
o administracji, B. Ziemianin (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Administracji w Szczecinie, Szczecin 1998, ISBN 83-87377-56-2.
Z. Leoński, Nauka administracji, C. H. Beck, Warszawa 2002, ISBN
83-72476-44-6.
G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2010.
I. Łętowski, Prawo administracyjne. Zagadnienia podstawowe, PWN,
Warszawa 1990, ISBN 83-01093-43-9.
H. Maurer, Ogólne prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław
2003, ISBN 83-88166-65-4.
20. E. Ochendowski, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne, TNOiK "Dom Organizatora", Toruń 2000, ISBN 83-87673-889.
21. J. Piwowarski, Etyka w administracji publicznej i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83930321-3-6.
22. J. Starościak (red.), Prawo administracyjne, Instytut Nauk Prawnych
PAN, Warszawa 1965.
23. J. Starościak, Decentralizacja administracji, PWN, Warszawa 1960.
24. J. Szreniawski, Wstęp do nauki administracji, Oficyna Wydawnicza
„Verba”, Lublin 2003, ISBN 83-87497-94-0.
25. J. Świątkiewicz, Europejski Kodeks Dobrej Administracji: tekst
i komentarz o zastosowaniu kodeksu w warunkach polskich procedur
administracyjnych, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa
2002.
26. W. Taras, Informowanie obywateli przez administrację, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, ISBN 8304039-05-2.
27. I. Ura, Kierownik USC w systemie organów administracji publicznej,
„Studia Iuridica Lublinensia”, 2007, Nr 10.
28. J. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa
2009, ISBN 978-83-762018-4-9.
29. L. Zacharko, A. Matan, G. Łaszczyca (red.), Ewolucja prawnych form
administracji publicznej. Księga jubileuszowa z okazji 60. rocznicy
urodzin prof. Ernesta Knosali, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa
2008, ISBN 978-83-760117-4-5.
30. K. M. Ziemski, Indywidualny akt administracyjny jako forma prawna
działania administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2005, ISBN 83-23214-58-1.
31. J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Oficyna Wolters Kluwer,
Warszawa 2010, ISBN 83-26403-91-1.
32. Dekret z dnia 25 września 1945 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego
(Dz. U. z 1945 r. Nr 48, poz. 272 z późn. zm.)
81
33. Dekret z dnia 8 czerwca 1955 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego
(Dz. U. z 1955 r. Nr 25, poz. 151 z późn. zm.)
34. Ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego
(Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 z późn. zm.).
35. Ustawa z dnia 19 września 2008 r. o zmianie ustawy – Prawo o aktach
stanu cywilnego oraz ustawy o opłacie skarbowej (Dz. U. z 2008 r.
Nr 182, poz. 1121).
36. Ustawa z dnia 17 maja 1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r.
Nr 34, poz. 198).
37. Ustawy z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska
(Dz. U. Nr 220, poz. 1414 z późn. zm.).
38. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych
(Dz. U. z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 z późn. zm.).
39. Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 5.07.2004 r., Sygn. akt II SA/Wr
2838/03 (http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/50500CD988).
40. Wyrok WSA w Białymstoku z 5.10.2004 r., Sygn. akt II SA/Bk
431/04 (http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/334D10338C).
41. Wyrok NSA z 31.05.2005 r., Sygn. akt OSK 1471/04
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/FACA8FA03A).
42. Wyrok NSA z 4.04.2007 r., Sygn. akt II OSK 614/06
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/BA6C0B3D77).
Recenzent – Reviewer:
dr Adam Gołuch – pracownik Katedry Prawa i Postępowania Administracyjnego na Uniwersytecie Śląskim.
82
JULIUSZ PIWOWARSKI, LESZEK KORZENIOWSKI
Przydatność dalekowschodnich koncepcji
filozofii bezpieczeństwa
dla funkcjonowania służb mundurowych
The usefulness of the concept of the Far East safety philosophy
for functioning of the uniformed services
Abstract: Article shows the specificity of the Far East ideas of risk prevention,
maintenance, recovery and improvement of security. The authors focus mainly
on the Japanese concept. The processes of globalization and intercultural exchange give at the whole humanity’s disposal various traditions. They can also
be used from the viewpoint of securitology. A very important thing is to explain, why the historical “museum of ideas” does not includes the samurai
tradition. Instead, it continuously transforms in the history of Japan, and currently even in the modern history of the majority of cultural ranges. The other
thing is the explanation of the phenomenon of particularly high interest in Japanese security philosophy concept concerning, which is taking place in Poland
(and other countries of the former Warsaw Pact). This popularity was aroused
in the 70’s by huge interest in Budō – the Far Eastern martial arts – which took
place in the Middle East Europe. They were extremely attractive element for
societies immersed in the grim reality of totalitarian communist regimes. This
element combines safety philosophy and spirituality. This article shows how
and to what extent the old Japanese tradition, which has survived to the present
time. Also there are discussed the historical components of the code of ethics –
Bushidō, such as the Seven Virtues of Bushidō or the Confucian Four Beginnings. Finally, there are shown Japanese solidarity and patriotism of self-sacrifice (jikogisei) to the homeland, from the perspective of contemporary history
(Meiji period) and present day (Fukushima).
83
Key words: securitology, Budō, bushi, self-sacrifice
Abstrakt: Artykuł ukazuje specyfikę dalekowschodnich idei związanych
z zapobieganiem zagrożeniom, utrzymaniem, odzyskiwaniem i poprawianiem
stanu bezpieczeństwa. Autorzy artykułu koncentrują się głównie na koncepcji
japońskiej dotyczącej przedmiotu pracy. Niezależnie od powyższego procesy
wymiany międzykulturowej i globalizacji dają całej ludzkości do dyspozycji
różnorodne tradycje. Są one do wykorzystania także z securitologicznego punktu
widzenia. Istotnym elementem jest wyjaśnienie, a nawet uzasadnienie dlaczego
samurajska tradycja nie trafiła do historycznego „skansenu idei”, lecz przeobraża
się bezustannie i rewitalizuje w kolejnych odsłonach historii Japonii, a obecnie
także we współczesnej historii rozwoju większości kręgów kulturowych na
świecie. Odrębnym elementem może być uzasadnienie fenomenu szczególnie
wysokiego zainteresowania japońskimi koncepcjami dotyczących filozofii bezpieczeństwa w Polsce (i innych krajach byłego bloku Układu Warszawskiego).
Popularność tę rozbudziło w latach 70. ogromne zainteresowanie dalekowschodnimi sztukami walki Budō, jakie miało miejsce na terenie Europy Środowowschodniej. Były one powiązanym z filozofią bezpieczeństwa i z duchowością,
niezwykle atrakcyjnym dla wymienionych społeczeństw elementem. Społeczeństwa te bowiem, były do niedawna pogrążone w ponurej rzeczywistości totalitarnych reżimów komunistycznych. Artykuł ten pokazuje, na ile i w jaki sposób
stara japońska tradycja przetrwała do obecnego czasu, o czym pisał w Polsce już
w okresie międzywojennym major Ślósarczyk. Ukazano także historyczne składowe kodeksu etycznego Bushidō, pochodzące głównie z Cesarstwa Chin i starożytnej tradycji Yamato (dawniej Japonia), takie jak Siedem Cnót Bushidō, czy
konfucjańskie Cztery Początki. Ukazano wreszcie japoński solidaryzm (solidarność) klasowy i patriotyzm w samopoświęceniu (jikogisei) na rzecz ojczyzny,
z punktu widzenia historii współczesnej (okres Meiji) i dnia dzisiejszego (Fukushima).
Słowa kluczowe: securitologia, Budō, bushi, samopoświęcenie
84
Artykuł ukazuje specyfikę dalekowschodnich idei związanych
z zapobieganiem zagrożeniom, utrzymaniem, odzyskiwaniem i poprawianiem stanu bezpieczeństwa. Autorzy artykułu koncentrują się głównie na
koncepcji japońskiej. Procesy wymiany międzykulturowej i globalizacji stawiają do dyspozycji całej ludzkości różnorodne tradycje. Są one do wykorzystania także z securitologicznego punktu widzenia. Artykuł ten pokazuje, na
ile, i w jaki sposób, stara japońska tradycja przetrwała do obecnego czasu,
o czym pisał w Polsce już w okresie międzywojennym major Ślósarczyk. Jak
twierdzi profesor Mahbubani – „w I wieku naszej ery Azja wytwarzała zaledwie 76,3 procent światowego PKB, a Europa Zachodnia zaledwie 10,8 procent. Tysiąc lat później osiągi te były podobne i wynosiły odpowiednio 70,3
i 8,7 procent”1. Do argumentów przemawiających za rozważaniem źródeł
moralnej siły płynącej w świat z azjatyckich społeczeństw należy dorzucić
efekty oddziaływania wspomnianej siły, jakie przynosiła i nadal niesie
w wymierzę gospodarczym. Przez większą część udokumentowanych dziejów ludzkości Azja, najludniejszy kontynent świata, miała zarazem największą gospodarkę. Jest to jeden z elementów podstawowych dla bezpieczeństwa ludzkiego2. W świetle tych faktów nie powinna zaskakiwać następująca
prognoza banku Goldman Sachs: w 2050 roku w pierwszej czwórce największych gospodarek świata znajdują się – obok Stanów Zjednoczonych – trzy
państwa azjatyckie, a mianowicie Chiny, Indie i Japonia. Rzecz jasna, nie
stanie się to bez wydatnego udziału ich administracji. Także administracji
porządkiem i bezpieczeństwem publicznym, bazującej na ich najlepszych
wzorcach i historycznych doświadczeniach. Winny być one rozpatrywane
z securitologicznego i z globalnego punktu widzenia.
Dla całości założeń, w tym komplementarności metod uzyskiwania,
a także badania zjawiska bezpieczeństwa, w opinii autorów, istotne jest po1
Kishore Mahbubani, Zachód traci przywództwo w świecie –
http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/74597,azjatycja-ekspansja.html
(20.02.2011); zob. także A. Giddens, Europa w epoce globalnej, PWN, Warszawa
2009, ISBN 978-83-011581-3-2, s. 18-19.
2
Zob. G. Michałowska, Bezpieczeństwo ludzkie, [w:] Świat wobec współczesnych
wyzwań i zagrożeń, J. Symonides (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
2010, ISBN 978-83-738344-4-6.
85
dejście securitologiczne. W polskim środowisku naukowym filozofią bezpieczeństwa, mającą swoje odniesienia do securitologii, czyli nauki
o bezpieczeństwie zajmują się Korzeniowski3, Rosa4, Świniarski5, Ambroży6
i Piwowarski7.
Filozofia dalekowschodnia i jej idee to elementy znakomicie służące zapobieganiu zagrożeniom, utrzymywaniu, odzyskiwaniu i podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa. Autorzy artykułu skupiają się tutaj głównie na koncepcji japońskiej. Nabierająca dynamiki globalizacja8 implikuje procesy
międzykulturowej wymiany. Społeczeństwa różnych kręgów kulturowych
odnajdują w odległych wydaje się tradycjach, analogie tworzenia własnych
systemów wartości, podtrzymywanych i wykorzystywanych z użyciem różnorodnych sposobów i metod. Są one do wykorzystania także z securitologicznego punktu widzenia. Artykuł zmierza do ukazania, na ile i w jaki sposób stary samurajski etos przetrwał aż do obecnych czasów, o czym pisał
w Polsce już w okresie międzywojennym major Ślósarczyk9, a w Japonii na
samym progu XX wieku profesor Nitobe Inazō (1862-1933)10. Tradycja ta
stanowi bowiem bardzo praktyczny i niezwykle komplementarny sposób
realizowania filozofii, w tym filozofii bezpieczeństwa, w codziennej praktyce.
Szczególnie żywiołowy rozwój japońskich sztuk walki Budō po II wojnie światowej stał się nośnikiem japońskiej filozofii bezpieczeństwa. Rozpo3
Zob. L. Korzeniowski, Securitologia: nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 978-83-925072-1-5.
4
Zob. R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1955.
5
Zob. J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa, ULMAK, Warszawa-Pruszków
1997, ISBN 83-87226-04-1.
6
Zob. T. Ambroży, Trening holistyczny metodą kompleksowej uprawy ciała, EAS,
Kraków 2004, ISBN 83-91811-43-3.
7
Zob. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie
Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-762405-7-2.
8
Por. Z. Bauman, Globalizacja, PIW, Warszawa 2006, ISBN 97-88-3060282-7-0.
9
Zob. A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), Towarzystwo Wiedzy
Wojskowej, Warszawa 1939.
10
Zob. I. Nitobe, Bushido dusza Japonii, Keiko Publishers, Warszawa 1993, ISBN
83-85858-00-8.
86
czął się on na zachodzie w latach 50. ubiegłego stulecia, zaś w krajach zaliczanych do tzw. „demoludów” w latach 70. Tu odbiór społeczny był jeszcze
silniejszy niż na Zachodzie. Idee Budō wnoszone do Polski dzięki karate-dō
oraz Jū-jutsu (gałęzie Budō) upowszechniły się wśród, najpierw dziesiątków,
potem setek tysięcy młodzieży szkół średnich i studentów. Wiele z tych osób
z czasem zasiliło szeregi służb mundurowych, także jako instruktorzy walki
wręcz.
Historyczny rozwój Japonii możemy w skrótowym ujęciu podzielić na
cztery okresy. Należy zaznaczyć, że osoby zawodowo historią dokonują
bardziej szczegółowego podziału11. Okres starożytny z wpływami religii
shintō i późniejszymi chińskimi wpływami opartymi na filozofii społecznej
konfucjanizmu i buddyzmu, okres średniowiecza z hegemonią rodzimej kultury i administracji rycerskiej oraz okres nowożytny rozpoczynający się całkowitym zjednoczeniem Japonii w 1600 r., przechodzący w nowoczesność
w drugiej połowie XIX wieku. To trzy okresy, w których ukształtowały się
podstawy honorowego kodeksu wojowników – Bushidō i następnie zostały
wystawione na próbę w konfrontacji z nowoczesnością. Mówiąc dokładniej,
nowoczesność zagościła na Wyspach Japońskich z początkiem okresu Meiji,
wraz z modernizacyjną reformą, rozpoczętą na przełomie 1867-1868 roku.
Za czwarty okres historii Japonii możemy uznać lata, które nastąpiły po
II wojnie światowej. Zaczęła wtedy obowiązywać nowa konstytucja przyjęta
w 1947 roku pod naciskiem okupujących wówczas Japonię Amerykanów.
W początkowym starożytnym okresie pojawili się pierwsi politycznowojskowi przywódcy z cesarzem na czele i z protoplastami samurajów, znanymi już w VI w. p.n.e. jako mononofu. Wojownicy mononofu „walkę przestrzegali jako cześć religii”12, jak dowiadujemy się z pracy Tanaki The Samurai Fighting Arts13.
11
Zob. M. Melanowicz, Historia literatury japońskiej, PWN, Warszawa 2011, ISBN
978-83-01-16431-7, s. 18.
12
F. Tanaka, Sztuki walki samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 2005, ISBN 8389332-14-0, s. 11.
13
Zob. F. Tanaka, Samurai Fighting Arts. The Spirit and the Practice, Kodansha
International Ltd., Tokio 2003, ISBN 47-70028-98-9.
87
Po mitycznym panowaniu pierwszych legendarnych cesarzy na czele
z Jimmu (VII w. p.n.e.), nasilił się w Krainie Wschodzącego Słońca wpływ
stojącej wówczas bardzo wysoko cywilizacji Chin oraz rozwijających się
zgodnie ze wzorami chińskimi królestw Półwyspu Koreańskiego14.
Kluczowe są tutaj, ze społecznego punktu widzenia, dwa prądy filozoficzno-religijne. Jeden to nauki Konfucjusza (551-479 p.n.e.) i jego następców, takich jak Zi Si (492-431 p.n.e.) czy Mencjusz (371-289 p.n.e.), ze
szczególnym elementem inicjującym aplikację tych nauk – stanowiły tak
zwane „Cztery Początki”. Drugim były nauki buddyjskie. Ich psychologiczna
strona miała znaczący wpływ na wzbogacenie i siłę duchowego wnętrza
jednostek, a w szczególności klasy wojowników. Pod względem społecznym
oba te systemy miały ogromny wpływ na mieszkańców Yamato15, przy czym
konfucjanizm miał prawdopodobnie nieco większe znaczenie w rozumieniu
państwowotwórczym ze względu na mocno zarysowaną filozofię społeczną16. A oto Cztery Początki i mające się pojawiać dzięki nim pożądane
efekty:
1. Współodczuwanie generuje „humanitarność” (ren);
2. Poczucie wstydu i dezaprobata w odniesieniu do zachowań kreuje
„sprawiedliwość” (yin);
3. Szacunek przynosi w wyniku dobre obyczaje (li) i godność;
4. Rozróżnianie dobra od zła rozwija „mądrość” (zhi).
Należy pamiętać, iż od VI wieku (538 r.) równolegle z nauką społeczną
Konfucjusza w Japonii rozwijał się buddyzm (butsudō) z jego filozofią, religią, nauką społeczną i psychologią pomagającą przetrwać najtrudniejsze
momenty, których nie brakuje u osób pełniących służbę mundurową.
14
Zob. K. G. Henshall, Historia Japonii, Bellona, Warszawa 2011, ISBN 83-1111936-8, s. 31.
15
„Yamato” – dawna nazwa Japonii. Por. P. Varley, Kultura japońska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, ISBN 83-23321-72-8, s. 23.
16
Por. Y. Xinzhong, Konfucjanizm. Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Kraków 2009, ISBN 978-83-233260-2-1; J. Pawłowski, Państwo
we wczesnej filozofii konfucjańskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2010, ISBN 978-83-235077-1-0.
88
W okresie tym powstała już pierwsza konstytucja Japonii, która otrzymała nazwę „Prawo Siedemnastu Artykułów” (jap. Jūshichi jō-kenpō). Powstała ona w 604 r. z inspiracji księcia Shōtoku. Głównym przesłaniem,
które przewija się przez cały tekst 17 artykułów, jest idea, iż moralność winna podążać przed prawem i pomimo ważności tego drugiego, postawy moralno-etyczne funkcjonariuszy państwa są rzeczą najważniejszą17.
W okresie drugim, którego początek zbiega się ze średniowieczem18, na
Wyspach Japońskich zarysowała się polityczna hegemonia bushi – klasy
rycerskiej, której przedstawicieli nazywano też samurajami. Słowo samuraj
oznacza „człowiek, który służy”. Od XII w. aż po wiek XIX, krajem administrował rząd wojskowy bakufu („rządy spod namiotu”) z wodzem naczelnym
– shōgunem, na pierwszym planie. Cesarz pozostawał osobą panującą, rządy
sprawował jednak w jego imieniu shōgun. On także dbał o sprawy związane
z bezpieczeństwem państwa. Jeśli chodzi o bezpieczeństwo wewnętrzne,
ważną rolę odgrywał poza poglądami filozoficzno-religijnymi, przyjęty przez
rody wojskowe system wychowawczy. Dominującą koncepcja wychowawczą każdego, czy to zamożnego, czy bardzo ubogiego bushi – stało się tennogaku. Słowo to oznacza „wychowanie na cesarza”, zastępowane często
innym, ale ekwiwalentnym terminem shōgungaku – „wychowanie na
shōguna”. Idea ta miała prowadzić dojrzewanie bushi w duchu przywództwa
pozwalającego na bycie „cesarzem”, czyli władcą panującym nad przebiegiem swej egzystencji w tym także swojej kariery oraz czuwającym nad losem i rozwojem założonej przez siebie rodziny.
W indywidualnym rozwoju odpowiadającym za poziom bezpieczeństwa
osobistego (indywidualnego)19 samuraja dominujące zalety to „Siedem Cnót
Bushidō”. Należą do nich20.
17
Zob. M. Kanert, Buddyzm japoński, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004, ISBN
83-88542-97-4, s. 44 i 240-246.
18
Starożytność i średniowiecze w rozumieniu japońskim nie do końca pokrywają się
na osi czasu z europejskimi okresami o analogicznych nazwach. Dla uściślenia por.
K. G. Henshall, op. cit.; C. Totman, Historia Japonii, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2009, ISBN 978-83-233278-7-5.
19
Zob. L. Korzeniowski, Securitologia na początku XXI wieku, „Securitologia”,
2007, nr 5.
89
1. Prawość – Gi i Mądrość – Chi,
2. Odwaga – Yusha,
3. Życzliwość – Jin,
4. Szacunek, Uprzejmość – Rei i Honor – Meiyo,
5. Lojalność – Chūgi, Chujitsu,
6. Szczerość, Uczciwość – Makoto, Shin,
7. Pietyzm rodzinny (nabożność synowska) – Kō.
W wymiarze społecznym upowszechniła się dbałość o pielęgnowanie
konfucjańskich kanonów określanych jako Pięć Relacji Społecznych:21
1. Relacja władca – urzędnik implikuje sprawiedliwość;
2. Relacja ojciec – syn (rodzic – dziecko) wiąże się z miłością;
3. Relacja mąż – żona powoduje szacunek;
4. Relacja starszy brat – młodszy brat rodzi porządek;
5. Relacja przyjaciel – przyjaciel wzmacnia lojalność.
Japoński Wojskowy wchodząc w „rolę cesarza”, podczas wypełniania
zadań bojowych, policyjnych czy obowiązków rodzinnych, swoje postępowanie regulował konsekwentnie poprzez „Dziewięć Kanonów Rządzenia
Cesarstwem”. Bez większych trudności można owe kanony zinterpretować
na użytek współczesny, w miejscu cesarza stawiając oficera służb mundurowych bądź menagera poważnych przedsięwzięć.
1. „Kształtowanie siebie samego, poprzez budowanie siły woli, właściwych i konsekwentnie realizowanych postanowień, oczyszczenie psychiczne i fizyczne także przez odpowiednią dietę i okresowy post;
2. Szanowanie wartości polegające na docenianiu i autentycznym kultywowaniu cnót oraz prostoty pozwalającej na nieuleganie ostentacyjnemu zbytkowi;
3. Rodzinna zażyłość, której efektem jest poświęcanie należytej uwagi
krewnym, uczestniczenie w radościach i trudnych chwilach, jakie są
udziałem całej rodziny i jej poszczególnych członków;
20
Zob. W. Czajkowski. J. Piwowarski, Kreowanie bezpieczeństwa według koncepcji
japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2010, nr 4, s. 214222.
21
Zob. Ibidem, s. 217-218.
90
4. Szanowanie dostojników państwowych poprzez obdarzanie ich zaufaniem i właściwe delegowanie kompetencji;
5. Identyfikowanie się z korpusem urzędniczym [stawianie się w czyjejś
sytuacji, korzystając z własnych doświadczeń – aut.], któremu towarzyszy zachęcanie do szczerości i jej utrwalanie w atmosferze sprzyjającej
budowaniu godności ludzkiej;
6. Traktowanie narodu (podwładnych) jak swoje własne dzieci, między innymi zatrudnianie w odpowiednim czasie i sprawiedliwe wynagradzanie, okazywanie troski w sprawach służbowych i osobistych;
7. Wspieranie rzemieślników, stworzenie warunków dla rozwoju ich
kunsztu i kreatywności poprzez codzienną kontrolę oraz weryfikację
osiągnięć raz na miesiąc i jednocześnie – uczciwe wynagradzanie, adekwatne do efektów pracy;
8. Okazywanie przychylności i pobłażliwości obcokrajowcom, ponieważ, jak uczył Konfucjusz, rzeczy winny mieć swój początek oraz koniec – zatem należy pamiętać o stosownych powitaniach i pożegnaniach gości oraz wykazywać wyrozumiałość, co do nieznajomości
miejscowych obyczajów;
9. Okazywanie uprzejmości książętom feudalnym”22.
Kiedy ostatecznie w 1600 roku doszło do zjednoczenia Japonii, którego
dokonał Tokugawa Ieasu23 (zwany Wielkim), w piętnaście lat później spisano i wprowadzono w życie „Artykuły Rodów Wojskowych” – Buke Shohatto (1615 r.). Powstały one na rozkaz shōguna Tokugawy pod redakcją
komisji, której przewodniczył mnich buddyjski Sūden Ishin.
Pierwszy artykuł Buke Shohatto odzwierciedlał, pomimo występowania
na przestrzeni dziejów drobnych modyfikacji, najistotniejszą myśl przewodnią etosu munduru, którą skreślić można zwięźle słowami „samuraj podąża
22
Zisi, Doktryna Środka (Zhongyong), [w:] Filozofia Wschodu. Wybór tekstów,
M. Kudelska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002,
ISBN 83-23314-87-X s. 343-344; por. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej
źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83930321-3-6, s. 176-177.
23
Bitwa pod Sekigaharą ostatecznie przesądziła o zjednoczeniu Japonii. Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie…, op. cit., s. 138
91
drogą miecza i literatury”24. Koncepcja ta określana mianem bunbu nidō
znana była przynajmniej od czasów Minamoto Yoritomo, czyli od XII wieku. Tak pisał o niej już później, bo w 1645 roku, znany szermierz Musashi:
„samuraj odnajduje swoją Drogę w umiłowaniu dwóch umiejętności bunbu
nidō, Drogi Oręża i Drogi Nauki. Nawet jeśli do żadnej z nich nie ma zdolności, to musi usilnie pracować (...) nad tym, by opanować żołnierskie rzemiosło”25. Równowaga umysłu i ciała, zdolność do użycia w walce zarówno
uzbrojenia, jak i wiedzy, to podstawa skutecznego funkcjonowania służb
mundurowych nie tylko w Japonii. Równowaga ta ma ogromne znaczenie
dla możliwości uporania się zarówno z zagrożeniami zewnętrznymi, jak
i wewnętrznymi26, z jakimi niejednokrotnie zmierzyć się musi policjant albo
wojskowy. Ci, którzy kroczyli kiedyś, oraz Ci, którzy obecnie podążają tzw.
Drogą Wojownika mogą dowiedzieć się, jak pouczał samurajów Konfucjusz:
„Zamiłowanie do nauki zbliża do wiedzy [mądrości – aut.]. Usilny trening
zbliża do cnoty humanitarności. zaś pojąć wstyd to zbliżyć się do męstwa.
Kto poznał te trzy, poznał jak siebie samego kształtować”27. W społeczeństwie kultywującym konsekwentnie od tysiąca lat, jeżeli nie dłużej, właśnie
te wzorce, można oczekiwać, iż jego członkowie nie będą chować się
w trudnych chwilach za plecami tłumu w jego bezimiennej masie, unikając
podjęcia stosownych działań. Tym sposobem świadomy członek zdrowego
organizmu społecznego wiedział, wychowywany od stuleci na cesarza, „jak
rządzić cesarstwem” jak o nie dbać i jak je ochraniać.
Trzeci z omawianych okresów historycznych Japonii nastąpił w trakcie
przeprowadzania reformy modernizacyjnej w okresie Meiji, która rozpoczęła
się w 1868 roku. Nastał wtedy moment wielkiej próby dla rodów wojskowych i ich samurajskiej moralności, opartej na lojalności i samopoświęceniu.
Zniesiony bowiem został dekretem dotychczasowy ustrój oparty na supremacji klasy bushi i najwyższych jej dostojnikach – daimyō. Powstał nowocze24
D. F. Draeger, Tradycyjne budo, Diamond Books, Bydgoszcz 2006, s. 20
M. Musashi, Gorin-no Sho: Księga pięciu kręgów, Diamond Books, Bydgoszcz
2001, ISBN 83-915053-9-1, s. 24.
26
Zob. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka…, op. cit., s. 69.
27
M. Kudelska (red.), op. cit., s. 343.
25
92
sny rząd, natomiast wysokie stanowiska w administracji mogli otrzymywać
dotychczasowi daimyō będący elitą rycerstwa, a także pozostali samuraje,
odtąd właściwie nazywani shizoku28. Byli oni spadkobiercami tradycji Bushidō i posiadali odpowiednie wykształcenie oraz wychowanie i umiejętności,
pozwalające na pełnienie służby publicznej także w naznaczonych przyniesioną z Zachodu nowoczesnością warunkach. Wręcz nieprawdopodobne było
jednak to, że w zbiorowym akcie woli wywodzącym się z samurajskiej idei
samopoświęcenia, wszyscy daimyō przekazali swoją ziemię na rzecz cesarza
i państwa. Jak odnotowuje Andressen: „Kiedy powołano nowy rząd, zmiany
nadeszły bardzo szybko. Jedną z pierwszych była decyzja podjęta przez rody
daimyō [najwyższych wojskowych dostojników – aut.], najpierw z większych księstw, a za nimi z pozostałych, o zrzeczeniu się ziemi, (i kontroli nad
ludźmi), na rzecz cesarza”29 będącego w XIX wieku uosobieniem nowoczesnego japońskiego tworu państwowego Nierzadko gubernatorem nowo powstałej prefektury zostawał dawny daimyō danego obszaru. Zaangażowanie
w unowocześnienie japońskiej administracji i struktur mundurowych, wywodzących się przy tym ze starej samurajskiej tradycji, działającej zgodnie
z regułami honorowego kodeksu Bushidō, pokazuje między innymi kierunek
zmian dotyczący nowych pensji rządowych. Gubernatorzy przyjęli pensje
wynoszące tylko 10% ich poprzednich dochodów z okresu, gdy byli oni jeszcze daimyō. Pensje pozostałych urzędników z samurajskich rodów zmniejszyły się o połowę czyli o całe 50%. Dwa miliony samurajów stanowiło
znaczną siłę, zdolną do rozpętania w tamtych latach groźnej wojny domowej.
Gdyby w owym czasie doszło do takich wydarzeń, Japonia pogrążyłaby się
wówczas w kolonialnym niebycie. Społeczeństwo japońskie i jego publiczni
funkcjonariusze, wywodzący się z armii, pokazali jednak, że oparta na Bus-
28
Shizoku – były samuraj, człowiek, który służył. W odróżnieniu od samuraj człowiek, który służy. Z chwilą nastania reformy Meiji zlikwidowano system feudalny
i samuraje stali się shizoku, nie tracąc jednak swej tożsamości związanej z Bushidō
i świadomością etosu japońskiego rycerza, samuraja.
29
C. Andressen, Krótka historia Japonii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2004, ISBN 83-88938-98-3, s. 72.
93
hidō filozofia30 i wynikający z niej patriotyzm oraz wspierający je solidaryzm klasowy wydźwignęły Kraj Kwitnącej Wiśni w przeciągu czasu krótszego aniżeli pół wieku z pozycji marginalnego pod względem technologicznym państwa do poziomu światowego mocarstwa, które w 1905 roku
rzuciło na kalana euroazjatyckiego rosyjskiego giganta.
Potomkowie samurajów potrafili, nie ujmując nic ze swej dumy, czerpać także siłę z kultywowanej prze siebie cnoty – pokory, podążając do
swych obowiązków i zadań od wieków zgodnie z tradycją określaną jako
Droga Cesarza (tennōgaku). Noszą oni w pamięci przesłanie swych przodków, jak również najnowsze wydarzenia z historii Wysp i z troską myślą
o wielowymiarowym bezpieczeństwie swego państwa. Zarówno przywódcy
polityczni, oficerowie służb mundurowych czy kadra kierownicza firm autentycznie stosują się do tennōgaku31, pamiętając, iż będąc przywódcą jest się
tylko coraz większym sługą, służy się bowiem coraz większej liczbie osób
i jest się odpowiedzialnym za szeroko rozumiane bezpieczeństwo ludzkie32.
O nieprzemijającej koncepcji władcy odbieranej zapewne tak, jak rozumie to
dzisiaj każdy z „50-ciu samurajów” – bohaterskich ratowników z Fukus30
Zob. H. G. Blocker, C. L. Starling, Japanese Philosophy, State University of New
York Press, Nowy Jork 2001, ISBN 07-91450-19-8.
31
F. Tanaka, op. cit., s. 97: „Aby lepiej zrozumieć prawa rządzące ludzką egzystencją, wojownik nie powinien stronić od nauk humanistycznych i filozofii. Wystarczy
rzucić garść tematów: tendō (Prawo Wszechświata), chidō (Prawo Ziemi), jindō
(Prawo Ludzi), shintō, buddyzm, [butsudō – aut.], astrologia, wydarzenia bieżące,
geografia, chemia i przyroda. Krzepkie ciało i nieugięta wola przydają się w wielu
dziedzinach życia, łącznie z polityką, gospodarką, kulturą i sztuką. Ten proces nosi
nazwę tennōgaku (teiōgaku) – „uczenie się na cesarza”.
32
Bezpieczeństwo ludzkie – to wolność od konfliktów międzypaństwowych i konfliktów wewnętrznych, wolność od zagrożenia przestępczością, wolność od chorób,
głodu, zagrożeń wynikających z degradacji środowiska, czy od naruszeń praw człowieka ze strony aparatu państwowego; jest to także posiadanie perspektyw na realizację aspiracji życiowych jednostki poprzez edukację i pracę. Zob. A. Amouel,
What's human security?, „Human Security Journal”, 2006, Vol. 1, p. 10-23; T. DahlEriksen, Human security: A new concept which adds new dimension to human rights
discussions, “Human Security Journal”, 2007, Vol. 5 16-27; P. Ogonowski,
Niedorozwój, głód, choroby, Konferencja Naukowa „Organizacja Narodów Zjednoczonych – bilans i perspektywy”, Warszawa 22 września 2005 –
http://www.unic.un.org.pl/un60/referat.php (14.02.2011); G. Michałowska, op. cit.
94
himy, dowiadujemy się między innymi z pism znanego przedstawiciela administracji wojskowej okresu Edo, Daidōji Yūzan (XVII w.), który mówi, iż
„Bushi czyli rycerz, to całkiem coś innego [aniżeli zwykły pracownik – aut.],
bo on służy także swoim życiem. Co więcej, jego pan jest takim samym sługą i wasalem, tylko na większa skalę, bo on także musi – odpowiednio do
swojej rangi – wypełniać rozkazy na wypadek kłopotów w kraju”33.
Szczególna pasja, jaką przejawiają Japończycy, i którą próbują naśladować przedstawiciele wielu nacji na całym świecie34, wiąże się z konsekwentnym utrzymywaniem przez wieki ciągłości przekazu Bushidō. Chcąc
zrozumieć specyfikę tej pasji, należy, w opinii autorów, zgłębić istotę pojęć
karada de oboeru oraz kotodama. Pierwsze z tych pojęć oznacza dosłownie
„uczenie się całym ciałem” i prowadzi do jedności ciała i umysłu. Owa harmonię uzyskuje się poprzez fizyczny trening, prowadzony z pełnym mentalnym zaangażowaniem. Komplementarny psychofizyczny regularnie kultywowany trening pozwala przekroczyć dualizm ciała i umysłu35, tak jak dzieje
się to w dziedzinie sztuk walki Budō, gdzie obowiązuje holistyczna koncepcja samodoskonalenia i bezpieczeństwa36. Drugim ze wspomnianych pojęć
33
Daidōji Yūzan, Kodeks młodego samuraja. Budō Shoshinshu, Diamond Books.
Bydgoszcz 2005, ISBN 83-89332-09-4, s. 75; por. F. Tanaka, op. cit.
34
W. J. Cynarski uważa, że „w międzynarodowym środowisku martial arts funkcjonują grupy pasjonatów – idealistów, którzy uwewnętrzniają (internalizują) wartości kultur wojowników, co stanowi wyraz ich sprzeciwu wobec dominującej
w świecie kapitalizmu ideologii dorabiania się i „dogadzania” własnym zachciankom. Osoby wybierające trudna drogę wojownika, jako formę samodoskonalenia,
wyżej cenią określone zasady etyczne niż sam trening, a względy samorealizacyjne
od utylitarnego wymiaru znajomości technik walki”. W. J. Cynarski, Teoria
i praktyka dalekowschodnich sztuk walki w perspektywie europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, ISBN 83-73381-18-X, s. 58.
35
The mind-body problem – dylemat psychofizyczny zwany też problemem psychofizycznym lub problemem stosunku duszy do ciała. W czasach nowożytnych dyskusje
na temat stosunku duszy do ciała zapoczątkował Kartezjusz. Zagadnieniem tym zajmowali się później również T. Hobbes, B. Spinoza czy Zou Yan.
36
Zob. T. Ambroży, Wpływ aktywności fizycznej na realizacje potrzeby bezpieczeństwa osobistego i społecznego, Wydawnictwo European Association for Security,
Kraków 2005, ISBN 83-91993-28-0; T. Ambroży, Trening…, op. cit.; J. Harasymowicz, Filozoficzne aspekty Budō oraz źródła ich inspiracji, [w:] Humanistyczna teo95
jest kotodama (pojęcie mające swój niezwykły udział w „ontologii słowa”),
czyli „duch słowa”. Słowo wypowiedziane przez człowieka funkcjonującego
w społeczności, w której funkcjonuje dalekowschodnia filozofia organizmu
społecznego37, oddziałuje z niezwykłą siłą. Stanowi ono niejako odrębny byt,
dysponujący mocą sprawczą pozwalającą na indukowanie określonego przesłania, tożsamego ze znaczeniem wypowiedzianego wyrazu. Jeżeli współczesny samuraj wypowiada słowo kinbensei – pilność, to nie ma na myśli tego,
że należy być pilnym, tylko – jest pilny. Kiedy pisze lub mówi jin – życzliwość, nie mówi o tym, że powinno się być życzliwym, lecz realizuje życzliwość. Słowo gisei lub jikogisei oznacza gotowość do samopoświęcenia.
W dzisiejszej Fukushimie, w której niestabilność reaktora atomowego zagraża krajowi, i być może części ludzkości, gisei oznacza, iż sześć zespołów
liczących po 50 współczesnych samurajów podjęło decyzję, że są gotowi
ofiarować swe życie, by dzięki temu przeżyły tysiące innych ludzi. Ratownicy z Fukushimy pożegnali się już ze swoimi bliskimi i nie żałują podjęcia
tego postanowienia. Swojej decyzji nie zmienią dopóki ofiarowane działanie
będzie prowadziło ich jako współczesnych bushi do wytyczonego celu jakim
jest powstrzymanie nuklearnego niebezpieczeństwa.
Zmierzając do wniosków, można zauważyć następujące prawidłowości:
1. Tradycja oparta na etosie munduru może stanowić o poziomie kultury
etycznej danego środowiska. Sadząc po przykładzie japońskim, rzutuje ona na postawy wielu członków społeczeństwa, także tych, którzy
nie należą do służb mundurowych.
ria sztuk i sportów walki, W. J. Cynarski, K. Obodyński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2003, ISBN 83-73380-57-4.
37
Filozofia organicystyczna to filozofia zakładająca, iż społeczeństwo funkcjonuje
i rozwija się jak żywy organizm, a instytucje społeczne są ze sobą powiązane tak jak
części organizmu (od ich wzajemnej współpracy zależy sprawne funkcjonowanie
społeczeństwa). Jako pierwsi myśliciele, którzy zastosowali metaforę społeczeństwa
jako organizmu w zachodnim kręgu kulturowym byli Platon oraz Arystoteles. Natomiast na Wschodzie analogiczna koncepcje przedstawił m.in. Konfucjusz. Postrzeganie tej koncepcji jako anachronizmu byłoby, w opinii Autorów, błędem, gdyż
ogromna cześć ludzkiej populacji kieruje się nadal organicystyczną wizją społeczną.
Współcześnie nawiązują do tego rodzaju filozofii socjologowie Parsons, Luckmann,
Bellah, Tanquerey.
96
2. Ogromna popularność japońskiej filozofii bezpieczeństwa, czy też –
kultury bezpieczeństwa, opartej na etycznym kodeksie Bushidō dotarła
do Polski na przełomie lat 70. i 80.
3. Należy zauważyć, jak wielką siłę może stanowić poważnie traktowana
tradycja określana jako rycerskość. Gdy pojawia się wielkie zagrożenie
i w tym czasie zdarzy się, że zawiodą ludzie, wtedy nie pomoże nam
w żaden sposób wysoko zaawansowana i sprawnie funkcjonująca technika i technologia. Ale gdy w przypadku ciężkiego kryzysu odmówią
posłuszeństwa środki techniczne, można jeszcze liczyć na skuteczny ratunek wtedy, gdy nie zawiedzie moralnie uzbrojony czynnik ludzki. To
istotna nauka płynąca na cały świat z Fukushimy i spełniającej się tam
współczesnej aplikacji zasad kodeksu Bushidō. Szczególnie ważna jest
ona dla tych, którzy zajmują się zawodowo i z powołania dbałością
o porządek i bezpieczeństwo traktowane zarówno jako pożądany stan
a także uznawane za wartość. Do Formacji, od których owo bezpieczeństwo zależy zaliczamy w pierwszym rzędzie Policję i Wojsko38.
Zapewne należałoby sobie życzyć, aby ich członkowie podążali
uwspółcześnioną wersją Drogi Cesarza.
4. Doniosłą rolę w propagowaniu Modern Bushidō odegrali samuraje –
katolicy. Należeli do nich Nitobe Inazō (1862-1933). Miyabe Kingo
(1860-1951) oraz Kanzō Uchimura (1861-1930)39. Uznawali oni Shin
Bushidō (Modern Bushidō) za rodzaj Nowego Przymierza w wydaniu
japońskim.
5. Zjawisko ciągłości przekazu i jego stabilności (np. kodeks administracyjny Goseibai Shikimoku obowiązywał w Japonii przez 635 lat (12321867) to jeden z elementów ustanawiania polityki i filozofii bezpieczeństwa40.
38
Zob. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka…, op. cit., s. 71-l 13.
Por. P. Nowak, The Way of the Christian Samurai: Reflections for Servant – Warriors of Christ, Publ. R.A.G.E. Media, Londyn 2007, ISBN 09-77223-46-9.
40
R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej i irenologicznej, Wydawnictwo Akademia Podlaska Siedlce 2009, ISBN
978-83-7051-501-0.
39
97
6. Kolejnym czynnikiem mającym znaczenie z securitologicznego punktu
widzenia jest utrzymywanie tożsamości narodowej – czy szerzej –
świadomości obywatelskiej. Filozofia tożsamości41 to taki wątek filozofii bezpieczeństwa, a więc i securitologii, który pozwala z korzyścią
i bez obaw absorbować obce kulturowo, ale istotne systemy myślenia
i działania.
W kończącej konkluzji autorzy niniejszej pracy odwołują się do przesłania Musashi Miyamoto, który powiedział rzecz następującą: „ludzie [błędnie –
aut.] sądzą, że nauka prawa i taktyki walki w praktyce nie zdają się na nic.
I właśnie dlatego tak istotne dla [prawdziwego – aut.] zrealizowania tej Drogi
są dwie rzeczy – trening i nauczanie, aby znajomość taktyki o każdym czasie
i we wszystkich spawach przyniosła korzyści”42.
Referat wygłoszony podczas I Ogólnopolskiego Zjazdu Przedstawicieli Nauki
o Bezpieczeństwie Szczytno, 14-16 czerwca 2011 r.
Bibliografia
1.
2.
3.
41
T. Ambroży, Wpływ aktywności fizycznej na realizację potrzeby bezpieczeństwa osobistego i społecznego, Wydawnictwo European Association
for Security, Kraków 2005, ISBN 83-91993-28-0.
T. Ambroży, Trening holistyczny metodą kompleksowej uprawy ciała,
Wydawnictwo European Association for Security, Kraków 2004, ISBN
83-91811-43-3.
A. Amouel, What's human security?, „Human Security Journal”, 2006,
Vol. 1.
Zob. J. Kojkoł (red.), Filozofia tożsamości, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk
2007, ISBN 978-83-713427-4-5.
42
M. Musashi, Gorin-no Sho…, op. cit., s. 24; por. H. Nakamura, Ways of thinking
of Eastern People: India – China – Tibet – Japan, University of Hawaii Press, London 1964, ISBN 08-24800-78-8.
98
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
C. Andressen, Krótka historia Japonii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2004, ISBN 83-88938-98-3.
Z. Bauman, Globalizacja, PiW, Warszawa 2002, ISBN 97-88-30602827-0.
H. G. Blocker, C. L. Starling, Japanese Philosophy, State University
of New York Press, Nowy Jork 2001, ISBN 07-91450-19-8.
W. J. Cynarski, Teoria i praktyka dalekowschodnich sztuk walki w perspektywie europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rzeszów 2004, ISBN 83-73381-18-X.
W. Czajkowski, J. Piwowarski, Kreowanie bezpieczeństwa według koncepcji japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie,
2010, nr 4.
T. Dahl-Eriksen, Human security: A new concept which adds new dimension to human rights discussions, “Human Security Journal”, 2007,
Vol. 5.
Daidōji Yūzan, Kodeks młodego samuraja. Budō Shoshinsu, Diamond
Books, Bydgoszcz 2004, ISBN 83-89332-09-4.
D. F. Draeger, Tradycyjne budo, Diamond Books, Bydgoszcz 2006,
ISBN 83-89332-18-3.
A. Giddens, Europa w epoce globalnej, PWN, Warszawa 2009, ISBN
978-83-011581-3-2.
J. Harasymowicz, Filozoficzne aspekty Budō oraz źródła ich inspiracji,
[w:] Humanistyczna teoria sztuk i sportów walki, W. J. Cynarski,
K. Obodyński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2003, ISBN 83-73380-57-4.
M. Kanert, Buddyzm japoński, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2005,
ISBN 83-88542-97-4.
J. Kojkoł (red.), Filozofia tożsamości, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk
2007, ISBN 978-83-713427-4-5.
L. Korzeniowski, Securitologia na początku XXI wieku, „Securitologia”,
2007, nr 5.
L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka
i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 978-83-925072-199
18.
19.
20.
21.
22.
23.
5.
M. Kudelska (red.), Filozofia Wschodu, Wybór tekstów, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, ISBN 83-233-1487-X.
Kishore Mahbubani, Zachód traci przywództwo w świecie –
http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/74597,azjatycjaekspansja.html (20.02.2011).
M. Melanowicz, Historia literatury japońskiej, PWN, Warszawa 2011,
ISBN 978-83-01-16431-7.
G. Michałowska, Bezpieczeństwo ludzkie, [w:] Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń, J. Symonides (red.), Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa 2010, ISBN 978-83-738344-4-6.
M. Musashi, Gorin-no Sho: Księga pięciu kręgów, Diamond Books,
Bydgoszcz 2001, ISBN 83-915053-9-1.
H. Nakamura, Ways of thinking of Eastern People: India – China – Tybet
– Japan, University of Hawaii Press, Londyn 1964, ISBN 08-24800-
78-8.
24. L. Nitobe, Bushido dusza Japonii, Keiko Publishers, Warszawa 1993,
ISBN 83-85858-00-8.
25. P. Nowak, The Way of the Christian Samurai: Reflections for ServantWarriors of Christ, Publ. R.A.G.E. Media, Londyn 2007, ISBN 0977223-46-9.
26. P. Ogonowski, Niedorozwój, głód, choroby, Konferencja Naukowa „Or-
27.
28.
29.
30.
100
ganizacja Narodów Zjednoczonych – bilans i perspektywy”, Warszawa
22 września 2005.
J. Pawłowski, Państwo we wczesnej filozofii konfucjańskiej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, ISBN 978-83-2350771-0.
J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.
J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-837624-057-2.
R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
polemologicznej i irenologicznej, Wydawnictwo Akademia Podlaska
Siedlce 2009, ISBN 978-83-7051-501-0.
A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, Warszawa 1939.
F. Tanaka, Samurai Fighting Arts. The Spirit and the Practice, Kodansha
International Ltd., Tokio 2003, ISBN 47-70028-98-9.
F. Tanaka, Sztuki walki samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 2005,
ISBN 83-89332-14-0.
C. Totman, Historia Japonii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, ISBN 978-83-233278-7-5.
P. Varley, Kultura japońska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, ISBN 83-23321-72-8.
Y. Xinzhong, Konfucjanizm. Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, ISBN 978-83-233260-2-1.
Zisi, Doktryna Środka (Zhongyong), [w:] Filozofia Wschodu. Wybór
tekstów, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002,
ISBN 83-23314-87-X.
Recenzent – Reviewer:
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – Kierownik Katedry Teorii i Metodyki Gimnastyki (Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie).
101
102
MICHAELA JURISOVÁ
Legislatívne poňatie trestu smrti od roku 1950 až po
súčasnosť v regióne Československej a Slovenskej republiky
a argumenty za a proti trestu smrti
Legislative concepts for the death penalty in Czechoslovakia
and the Slovak Republic since 1950 to the present day –
arguments pro and conra the death penalty
Abstract: Existing research data are not able to give a convincing proof that
the death penalty deters people from committing crimes more efficiently than
other punishments. However, in many countries, including European Union
countries, the restoration of this strictest kind of penalty is under discussion. In
1966 there was passed the International Pakt on Civil and Political Rights,
which included the right of every human being to the “nherent right to live”. As
a consequence of that, in many countries the death penalty for the most serious
crimes has been abolished. To 1998, in 167 countries the death penalty was
ablished and 14 other anounce this verdict it only for war crimes. In 24
countries executions ceased to take place in practice (de facto amnesty) –
despite the existence of capital punishment in domestic legislation. Currently,
death sentences are used in over 60 countries worldwide. Within European
countries the death penalty is carried out only in Belarus. In Czechoslovakia,
the death penalty was abolished in 1990. The article presents the “way”
of the legislation of the death penalty applicable in the Czech Republic and in
the territory of Slovakia. Author cites various stages of evolution of sanctions
in the form of capital punishment in the legislation of Czechoslovakia since
1950 to the current interpretation of the prohibition of the death penalty in
the Penal Code in the Republic of Slovakia. As a conclusion, after
the presentation of arguments “pro” and “contra”, the author declares the death
penalty as unacceptable.
103
Key words: death penalty, legislation, miscarriage of justice, criminology
Abstrakt: Dotychczasowe wyniki badań naukowych nie są w stanie wskazać
w przekonywujący sposób dowodu na to, iż kara śmierci odstrasza od popełnienia zbrodni bardziej niż inne kary. Niemniej w wielu krajach, w tym
w państwach Unii Europejskiej, trwają dyskusje dotyczące przywrócenia tego
najsurowszego rodzaju kary. W 1966 r. uchwalono Międzynarodowy Pakt
Praw Obywatelskich i Politycznych, w którym zawarto prawo każdej istoty
ludzkiej do „przyrodzonego prawa do życia”. W następstwie tego w wielu
krajach zniesiono karę śmierci za najcięższe zbrodnie. Do 1998 r. karę śmierci
zniosło 167 państw, 14 innych zasądza ją jedynie za zbrodnie wojenne, w 24
następnych zaprzestano wykonywania egzekucji w praktyce (abolicja de facto)
– mimo istnienia tej kary w wewnętrznych uregulowaniach prawnych. Obecnie
wyroki śmierci stosuje się w ponad 60 krajach na świecie. Z państw europejskich kara śmierci wykonywana jest tylko na Białorusi. W Czechosłowacji
kara śmierci została zniesiona w 1990 r. Artykuł przedstawia „drogę”, jaką
pokonała legislacja u naszych południowych sąsiadów, której efektem finalnym było całkowite zniesienie kary śmierci, obowiązujące do chwili obecnej
w obu nowych organizmach państwowych powstałych po rozpadzie Czechosłowacji tj. w Republice Czech i Republice Słowacji. Autorka przytacza poszczególne etapy ewolucji sankcji w postaci kary śmierci w ustawodawstwie
Czechosłowacji od 1950 r. do aktualnie obowiązującej interpretacji zakazu
kary śmierci w Kodeksie karnym obowiązującym w Republice Słowacji.
W konkluzji po przedstawieniu argumentów „za” i „przeciw”, Autorka zajmuje
jednoznaczne, nieakceptujące kary śmierci stanowisko.
Słowa kluczowe: kara śmierci, prawdowawsto, pomyłki sądowe, kryminologia
Môj príspevok by som rada začala slovami, že i v dnešnom
demokratickom svete dochádza častokrát k porušeniu základného práva
človeka – práva na život, a preto by sme sa mali všetci spoločne zamyslieť
a bojovať aby tomu tak nebolo a hlavne zamyslieť sa nad tým, že život je
104
len jeden a je potrebné ho chrániť za každú cenu. A podľa môjho názoru,
pokiaľ bude trest smrti ako absolútny trest vo svete existovať, má diskusia
v akomkoľvek rozmere stále hlboký význam a zmysel, a práve preto Vám
ponúkam v nasledujúcich riadkoch fakty a informácie o jednej z časti tejto
problematiky.
Ako to potvrdili dlhoročné diskusie prívržencov i odporcov, trest
smrti, je jedným z najrozporuplnejších inštitútov trestného práva. Dôležitá
je jeho samotná podstata, ale i najvhodnejší prístup a spôsob ako s trestom
smrti naložiť.
Otázka, na ktorú mnohí hľadajú odpoveď, znie: „Je nevyhnutné
podriadiť právne a kriminologické aspekty trestu smrti výhradne
filozofickým a morálnym úvahám?“ „Zachovať alebo zrušiť trest smrti?“
Túto dilemu možno vraj prekonať len vtedy, ak sa trest smrti nebude
posudzovať iba ako inštitút trestného práva, ale predovšetkým aj ako
kategória etická a ako výraz mravných postojov k hodnote ľudského
života1.
Mnohé kriminologické štúdie poukazujú na to, že zločinnosť obvykle
nezávisí na tvrdosti trestu. Ide vraj iba o „mylnú právnickú predstavu“, že
zločinec, predtým ako niečo spácha, sa najprv pozrie do trestného zákona,
aby vedel, čo ho prípadne čaká a neminie, respektíve čo sa mu môže stať,
ak mu bude jeho protiprávny čin dokázaný2. I keď sa na jednej strane do
určitej miery s týmto názorom stotožňujem, na strane druhej, úplné
bezprávie a anarchia by v tomto smere neboli vôbec prípustné, a tak
v tomto príspevku poukazujem na prierez legislatívy upravujúcej
podmienky trestu smrti, počnúc rokom 1950 až po súčasnosť a aktuálnu
právnu úpravu.
Koniec-koncov, v Slovenskej republike je ústavnoprávna rovina
týkajúca sa absolútneho trestu celkom jednoznačná. Trest smrti zakazuje
Ústava Slovenskej republiky článkom č. 15 ods. 3, ako aj Protokoly č. 6
1
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 80967-943881-0-9, s. 11.
2
I. Zoubková, J. Straus, Je trest smrti prevencí před zločinem?, In „Kriminalistická
společnost“, 1996, roč. 5, č. 1, s. 4.
105
a č. 13 Dohovoru o ochrane ľudských práv a základných slobôd. Ak by sme
čo i len na chvíľku rozmýšľali o zrušení zákazu trestu smrti – uvažovali
by sme o zmene ústavy a medzinárodnej zmluvy! Avšak v demokraciách
ani zmena ústavnej normy či medzinárodnej zmluvy nie je vylúčená3.
Vyššie uvedené je však iba akýmsi teoretickým náčrtom, ja sa ale takejto
hypotetickej predstave v mojom príspevku nevenujem a spracúvam fakty
týkajúce sa trestu smrti, ktoré sú historicky a pevne dané.
Zákon č. 86/1950 Zb. – Trestný zákon
Dňa 12. júla 1950 bol vydaný trestný zákon č. 86/1950 Zb., v ktorom
ostal trest smrti v porovnaní s predchádzajúcou právnou úpravou
nedotknutý. „Trest smrti sa vykonáva obesením a v dobe zvýšeného
ohrozenia štátu aj zastrelením“, uvádza § 29 tohto zákona. Okrem
nepolitických trestných činov, napríklad vrážd, bolo použitie spomenutého
zákona rozšírené aj na delikty politického charakteru.
Trest smrti vystupoval v tomto trestom zákone ako jeden z troch
hlavných trestov, a to na prvom mieste (§ 18). Podľa tohto zákona, súdy
mohli uložiť trest smrti v dvadsiatich piatich prípadoch, pričom pri
mnohých trestných činoch bol absolútny trest jedinou sankciou bez
akejkoľvek alternatívy trestu odňatia slobody. Trest smrti sa podľa § 29
ods. 1 vykonával obesením a v dobe zvýšeného ohrozenia štátu zastrelením.
Pozornosť si v tomto zákone zasluhuje i „inštitút trestu odňatia
slobody na doživotie“. Súd mohol rozhodnúť a uložiť namiesto trestu smrti,
„odňatie slobody na doživotie“ alebo „trest odňatia slobody na 15 až 25
rokov“. Bolo to možné ale iba v prípade, ak podľa § 29 ods. 2 citovaného
zákona „by bol trest smrti vzhľadom na osobu páchateľa, alebo na
závažnosť poľahčujúcich okolností neprimerane prísny“. Ako jediná
možnosť vystupoval trest odňatia slobody na doživotie v pätnástich
prípadoch.
V rokoch 1949 – 1953 prišlo v Československu o život viac ako
dvesto ľudí, odsúdených na trest smrti prevažne za politické delikty.
3
D. Lipšic, Trest smrti – predsudky a otázniky, In „Justičná revue“, 2008, roč. 60,
č. 8-9, s. 1229.
106
Posledná politická poprava bola vykonaná v roku 1960. Obeťou sa stal Ján
Bočan.
Do roku 1955 sa zväčša popravovalo v Prahe, Brne či Uherskom
Hradišti. Po roku 1955 bolo vykonávanie popráv centralizované do Prahy
a Bratislavy. V tomto roku došlo aj k zmene takej, že samotné exekúcie sa
preniesli do vnútorných priestorov, pretože dovtedy sa vykonávali zväčša
von a verejne4.
Zákon č. 63/1956 Zb.5
Uvedený zákon zrušil trest odňatia slobody na doživotie a nahradil
ho trestom odňatia slobody na dvadsaťpäť rokov. Tento trest stanovil vedľa
trestu smrti v prípadoch, kde bol absolútny trest v osobitnej časti Trestného
zákona trestom jediným. Možnosť uloženia trestu smrti sa tak stala
fakultatívnou6.
Trestný zákon č. 140/1961 Zb.
Na vyššie uvedenú právnu normu (zákon č. 63/1956 Zb.), nadväzuje
po niekoľkých rokoch Trestný zákon č. 140/1961 Zb.
Priporovnaní tejto zákonnej úpravy s trestnoprávnou úpravou z roku
1950 (Trestný zákon č. 86/1950 Zb.), vrátane významnej novelizácie v roku
4
M. Monestier, Histórie trestu smrti, Vydavateľstvo Rybka Publishers Praha
a Knižní klub Praha, Praha 1998, ISBN 80-86182-05-3, s. 372.
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67943881-0-9, s. 46.
O. Liška, a kol., Tresty smrti vykonané v ČSR v letech 1918 – 1989, 2. vyd., Úřad
dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2006, ISBN 80-86621-09X, s. 247.
J. Vorel, a kol., Československá justice v letech 1948 – 1953 v dokumentech –
Sešity č. 9, 2. díl., Vydal Úrad dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu,
Praha 2004, ISBN 80-86621-05-7, s. 287.
5
pozn. autora – ide o zákon č. 86/1950 Zb. v znení novely č. 63/1956 Zb.
6
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 80967-943881-0-9, s. 49.
O. Liška, a kol., Tresty smrti vykonané v ČSR v letech 1918 – 1989, 2. vyd., Úřad
dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2006, ISBN 80-86621-09X, s. 253.
107
1956, je evidentné, že počet skutkových podstát trestných činov
sankcionovaných trestom smrti sa výrazne zvýšil. Absolútny trest tu bolo
možné uložiť až za tridsaťtri druhov trestných činov (v predchádzajúcom
trestnom zákone bolo vytýčených „len“ dvadsaťpäť druhov trestných činov,
za ktoré bolo možné uložiť absolútny trest)7. Je však nevyhnutné
podotknúť, že možnosť uloženia trestu smrti za spomínané trestné činy bola
rigorózne obmedzovaná. To znamená, že ani u jedného z týchto trestných
činov nevystupoval trest smrti ako jediná alternatíva. Trest smrti
vystupoval ako tá prísnejšia alternatíva trestu odňatia slobody. Napríklad:
„sankcia za trestný čin vraždy bolo odňatie slobody na 10 – 15 rokov alebo
trest smrti“.
Ustanovenie § 29 – „Výnimočný trest“, zákona č. 140/1961 Zb., bolo
zárukou toho, že trest smrti sa bude ukladať naozaj iba vo výnimočných
prípadoch. To znamená, že absolútny trest bol uložený za spáchanie
trestného činu s mimoriadne vysokým stupňom nebezpečnosti pre
spoločnosť. Taktiež musela byť splnená aspoň jedna z podmienok
uvedených v § 29 ods. 1 tohto zákona, a síce, „uloženie trestu smrti
vyžadovala účinná ochrana spoločnosti“ alebo „nebola nádej, že by
páchateľa bolo možné napraviť trestom odňatia slobody do pätnásť rokov“.
7
Citovaný zákon obsahoval (až do 1. júla 1990) tieto skutkové podstaty trestných
činov sankcionovateľných trestom smrti: teror, záškodníctvo, sabotáž,
poškodzovanie štátu svetovej socialistickej sústavy, vyzvedačstvo, vyzvedačstvo
a ohrozenie štát. tajomstva na škodu štátu svetovej socialistickej sústavy, vojnová
zrada, všeobecné ohrozenie, ohrozenie bezpečnosti vzdušného dopravného prostriedku, zavlečenie vzdušného dopravného prostriedku do cudziny, vražda,
genocídium, používanie zakázaného bojového prostriedku, vojnová krutosť,
plienenie v priestore vojnových operácií, neuposlúchnutie rozkazu, sprotivenie
a donútenie porušiť vojenskú povinnosť, násilie voči nadriadenému, vyhýbanie sa
výkonu vojenskej služby, zbehnutie, zbehnutie do cudziny, porušovanie povinnosti
strážnej služby, porušovanie povinnosti služby pri ochrane vzdušného priestoru,
ohrozovanie politického a morálneho stavu jednotky, zbabelosť pred nepriateľom,
nesplnenie bojovej úlohy, opustenie bojových prostriedkov, vydanie bojových
prostriedkov nepriateľovi. Tieto trestné činy sú jednotlivo vymedzené v rozsahu
§ 93 až § 292 zákona č. 140/1961 Zb.
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67943881-0-9, s. 50.
108
Bezprostredne dotýkajúce sa trestu smrti bolo i ustanovenie zákona
č. 140/1961 Zb., podľa ktorého nebolo možné trest smrti uložiť tehotnej
žene alebo osobe, ktorá v čase, keď spáchala trestný čin, neprekročila
osemnásty rok svojho veku8.
Zákon č. 45/1973 Zb.
Novelizácia Trestného zákona č. 140/1961 Zb. zákonom č. 45/1973
Zb. priniesla zmeny najmä v § 29 (porovnaj s vyššie uvedeným). Podľa
novelizácie z roku 1973 mohol súd namiesto trestu smrti uložiť „trest
odňatia slobody od 15 do 25 rokov“. Dôvody, ktoré viedli zákonodarcov
k takejto zmene, spočívali vo veľmi veľkom rozdiele medzi maximálnou
prípustnou hranicou trestu odňatia slobody, a síce 15 rokov, a trestom
smrti. Z praktického hľadiska teda dochádzalo k prípadom, že súd
považoval 15 rokov odňatia slobody za neprimerane mierny trest a na
druhej strane, trest smrti považoval za už neprimerane prísny.
Myšlienka postupného ústupu trestu smrti, sa s novelizáciou Trestného
zákona č. 140/1961 Zb. zákonom č. 45/1973 Zb., stávala čoraz reálnejšou.
Tento priaznivý výsledok bol viditeľný už za prvých päť rokov účinnosti
opisovaného zákona, kedy súdy v celej ČSSR uložili až v 64 prípadoch
namiesto trestu smrti „iba“ výnimočný trest odňatia slobody9.
Zákon č. 175/1990 Zb. – novelizácia Trestného zákona č. 140/1961
Zb. a Trestného poriadku č. 141/1961 Zb. s účinnosťou od 1. júla 1990.
Zákonom č. 175/1990 Zb., ktorým sa mení a dopĺňa Trestný zákon
č. 140/1961 Zb10 bol trest smrti zrušený pre všetky trestné činy. Ako
8
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 80967-943881-0-9, s. 50.
O. Liška, a kol., Tresty smrti vykonané v ČSR v letech 1918 – 1989, 2. vyd., Úřad
dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2006, ISBN 80-86621-09X, s. 256.
9
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 80967-943881-0-9, s. 52.
10
Trestný zákon č. 140/1961 Zb. bol od nadobudnutia účinnosti viac ako 30-krát
novelizovaný, pričom ani týmito početnými zmenami sa nedosiahol stav úplného
109
výnimočný trest sa začal používať „trest odňatia slobody na 15 až 20
rokov“ a „trest odňatia slobody na doživotie“. Prijatím tohto zákona,
s výnimkou rokov 1787 – 179611, sa končí teda niekoľko storočná éra
ukladania a vykonávania trestu smrti na našom území.
„Výnimočným trestom sa rozumie jednak trest odňatia slobody nad 15
až do 25 rokov, jednak trest odňatia slobody na doživotie. Výnimočný trest
môže byť uložený len za trestný čin, u ktorého to tento zákon v zvláštnej
časti dovoľuje“, § 29 menovaného zákona12.
Listina základných práv a slobôd z 9. januára 1991, je práve tou
bodkou za trestom smrti, pretože vo svojom článku č. 6 ods. 3 uvádza, že
„trest smrti sa nepripúšťa“. Rovnakú definíciu prevzala do článku 15
aj Ústava Slovenskej republiky13, a to s účinnosťou od 1. októbra 1992.
Možno je zaujímavosťou, že žiadna významná abolicionistická
kampaň, zrušeniu trestu smrti v bývalom Československu nepredchádzala.
Táto situácia skôr vyvolávala dojem, že odborná právnická verejnosť
zosúladenia Trestného zákona s princípmi nového ústavného zriadenia SR, ako aj
s novými požiadavkami na kvalitu trestnoprávnej ochrany spoločenských vzťahov.
Celý tento legislatívny proces bol zavŕšený prijatím nového Trestného zákona
č. 300/2005 Z.z. a Trestného poriadku č. 301/2005 Z.z.
J. Ivor, a kol., Trestné právo hmotné, 2. vyd. Vydavateľstvo IURA EDITION,
Bratislava 2010, ISBN 978-80-807830-8-2, s. 13.
11
Pozn. autora – od roku 1787 platil „Všeobecný zákonník o zločinoch a trestoch“,
zákonník Jozefa II., kedy absolútny trest nebol ukladaný ani vykonávaný, avšak
v roku 1796 nastal zlom, kedy František II. vydal dekrét umožňujúci trest smrti
opäť začať ukladať a vykonávať.
12
O. Liška, a kol., Tresty smrti vykonané v ČSR v letech 1918 – 1989, 2. vyd., Úřad
dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2006, ISBN 80-86621-09X, s. 259.
13
Zákon č. 460/1992 Zb., čl. 15:
(1) „Každý má právo na život. Ľudský život je hodný ochrany už pred narodením“.
(2) „Nikto nesmie byť pozbavený života“.
(3) „Trest smrti sa nepripúšťa“.
(4) „Podľa tohto článku nie je porušením práv, ak bol niekto pozbavený života
v súvislosti s konaním, ktoré podľa zákona nie je trestné“.
110
prijala tento krok s určitým nesúhlasom a to len teda potvrdzovalo názor
o tom, že ide o výsostne politické pozadie riešenia otázky trestu smrti14.
Podľa R. Fica, pri zrušení trestu smrti v Československu jednoznačne
zohrala najvýznamnejšiu úlohu úzka politická reprezentácia sústredená
okolo vtedajšieho prezidenta Václava Havla. Táto reprezentácia si veľmi
dobre uvedomovala, že Československo potrebuje čo najrýchlejšie vytvoriť
dojem demokratického štátu a abolícia trestu smrti vraj bola, okrem iných,
jedným z vhodných spojovacích článkov s vyspelými právnymi systémami
západnej Európy.
Snaha pripojiť sa v čo najkratšom čase k významným medzinárodným
organizáciám združujúcim krajiny bez trestu smrti bola i v bývalom
Československu tou významnou skutočnosťou pre pochopenie zrušenia
trestu smrti. Predkladatelia novelizácie návrhu Trestného zákona priznali
otvorene: „Jedným z argumentov (za zrušenie trestu smrti) je i to, že nášmu
štátu bráni zatiaľ uzákonený trest smrti v prístupe do niektorých
medzinárodných organizácií. Je v rozpore s Medzinárodným paktom
o ľudských a politických právach“. Predkladatelia návrhu zákona mali na
mysli Radu Európy. Z toho však vyplýva, že navrhovatelia situáciu tak
povediac trošku prikresľovali, pretože v tom čase pre vstup do Rady
Európy existencia trestu smrti, samozrejme primerane upraveného, nebola
prekážkou15.
Súčasnosť
V Súčasnosti sa v oblasti trestného práva riadime aktuálne platným
Trestným zákonom č. 300/2005 Z. z. a Trestným poriadkom
č. 301/2005 Z. z., pričom tieto rekodifikované trestné kódexy nadobudli
účinnosť 1. januára 2006. Avšak platnosti a účinnosti i týchto trestných
14
M. Monestier, Histórie trestu smrti, Vydavateľstvo Rybka Publishers Praha
a Knižní klub Praha, Praha 1998, ISBN 80-86182-05-3, s. 372.
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67943881-0-9, s. 61.
15
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 80967-943881-0-9, s. 70.
111
kódexov predchádzalo od roku 1990 a účinnosti posledného vyššie
spomenutého zákona č. 175/1990 Zb. niekoľko novelizácií v tejto oblasti.
Išlo konkrétne o zákon č. 177/1993 Z.z.16 a zákon č. 248/1994 Z. z.17
V týchto zákonoch sa však v definíciách týkajúcich sa trestu smrti nič
nezmenilo18.
Druhy trestov odňatia slobody sú vymedzené v § 46 Trestného zákona
č. 300/2005 Z. z. nasledovne: „Trest odňatia slobody možno uložiť ako
trest na určitú dobu, najviac na dvadsaťpäť rokov alebo ako trest odňatia
slobody na doživotie“. Podmienku trestu odňatia slobody na doživotie
nájdeme v § 47 tohto zákona: „Trest odňatia slobody na doživotie môže súd
uložiť iba za trestný čin, za ktorý to tento zákon v osobitnej časti dovoľuje,
a len za podmienok, že:
a) uloženie takého trestu vyžaduje účinná ochrana spoločnosti
b) nie je nádej, že by páchateľa bolo možné napraviť trestom odňatia
slobody na dobu do dvadsaťpäť rokov“19.
Každý zo spôsobov výkonu trestu smrti musí byť a je právne
upravený. Niekedy ide o komplikované právne úpravy zachádzajúce do
najmenších detailov, ako je to napríklad v prípade používania smrtiacej
injekcie v USA. Na druhej strane môže ísť i o právnu dikciu. Príklad
nachádzame v iránskom trestnom zákone a to v súvislosti s úpravou výkonu
trestu smrti ukameňovaním2021.
16
Zákon č. 177/1993 Z.z., ktorým sa mení a dopĺňa Trestný zákon.
Zákon č. 248/1994 Z.z., ktorým sa mení a dopĺňa Trestný zákon a zákon
o priestupkoch.
18
J. Ivor, a kol., Trestné právo hmotné, 2. vyd. Vydavateľstvo IURA EDITION,
Bratislava 2010, ISBN 978-80-807830-8-2, s. 13.
19
www.jaspi.justice.gov.sk
(http://jaspi.justice.gov.sk/jaspiw1/htm_zak/jaspiw_mini_zak_zobraz_clanok1.asp?
kotva=k1&skupina=1).
20
Podľa tejto iránskej právnej dikcie o výkone trestu smrti ukameňovaním „kamene používané na usmrtenie nesmú byť také veľké, aby odsúdený skonal po zasiahnutí jednou alebo dvoma ranami, nesmú byť ale ani také malé, aby ich nebolo
možné nazývať kameňmi“.
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67943881-0-9, s. 27.
17
112
S vyššie uvedenou legislatívnou týkajúcou sa trestu smrti veľmi úzko
súvisia aj argumenty hovoriace za alebo proti trestu smrti, pričom tieto
sú zväčša totožné v celosvetovom meradle, a to aj vtedy ak ide o názory
odborníkov či laickej verejnosti z rôzneho teritoriálneho územia.
V odbornej verejnosti i medzi laikmi existuje mnoho názorov na
ukladanie a vykonávanie absolútneho trestu, pričom sa líšia minimálne tým,
že určitá časť z nich je za a určitá proti trestu smrti. V tejto časti
predkladám jednotlivé argumenty a niektorým z nich sa venujem aj
podrobnejšie.
Najčastejšie používanými argumentmi sú:
 za trest smrti hovorí jeho odstrašujúci účinok pre ďalších možných
páchateľov, taktiež odplata páchateľa – takzvaná „sociálna pomsta“,
ochrana spoločnosti pred páchateľom vykonaním jeho popravy,
ekonomický faktor, hovoriaci, že vykonanie trestu smrti je finančne
výhodnejšie pre štát ako doživotný trest odňatia slobody a napokon
je to verejná mienka, z ktorej na základe niekoľkých i časovo
odstupňovaných prieskumov vyplýva, že spoločnosť sa prikláňa viac
k ukladaniu a vykonávaniu trestu smrti ako proti nemu,
 proti trestu smrti hovorí samotná brutalita vykonávania tohto trestu,
časte justičné omyly, najmä v USA, nehumánnosť a ponižujúci efekt,
taktiež nedemokratickosť a nemorálnosť, v mnohých krajinách
i veľmi časté politické zneužívanie tohto absolútneho trestu
a napokon argument, že vykonanie trestu smrti vraj nemá
odstrašujúci účinok.
Verejná mienka
Verejná mienka je určité tvrdenie alebo názor spoločnosti, verejnosti
na danú záležitosť či situáciu, a práve z tohto dôvodu niektoré štáty
a krajiny tvrdia, že verejnosť je silne naklonená trestaniu páchateľov
najzávažnejších trestných činov smrťou a teda zastáva názor, že je za
ukladaniu a vykonávaniu trestu smrti v ich krajine, štáte. Ide napríklad
21
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 80967-943881-0-9, s. 27.
113
o Japonsko, niektoré štáty Stredného východu alebo severnej Afriky, ktoré
argumentujú tým, že štát musí pri prijímaní závažných rozhodnutí
vyjadrovať vôľu ľudu a že je nedemokratické, ak zákonodarcovia ignorujú
verejné cítenie.
Akceptovaním verejnej mienky v tejto oblasti sa pravdepodobne riadili
i niektoré štáty USA, keď umožnili to, aby o tom, či trest smrti bude
ukladaný za najzávažnejšie trestné činy, rozhodli voliči celonárodným
hlasovaním. Takto hlasovali napríklad voliči štátu Kalifornia v novembri
1972, pričom jednoznačne referendom schválili zmenu trestného zákona,
podľa ktorej sa trest smrti stal povinným a jediným trestom napríklad za
krivú výpoveď s následkom smrti nevinnej osoby, vlastizradu... V roku
1978 hlasovali i voliči štátu Oregon, kde išlo o opätovné zavedenie trestu
smrti.
Podľa môjho názoru, na jednej strane by krajiny a štáty mali
rešpektovať názor a postoj verejnosti na ukladanie a vykonávanie trestu
smrti, avšak na strane druhej, je potrebné si uvedomiť a možno si aj
určitým spôsobom a do určitej miery overiť, či je názor verejnosti založený
na objektívnych a dostatočných informáciách o treste smrti. V žiadnom
prípade by sa však verejná mienka nemala zanedbávať.
V Československu došlo k preskúmaniu postoja verejnosti k trestu
smrti prvýkrát v máji 1947. Československý výskumný ústav položil ľudu
otázku: „Taliansky parlament práve odhlasoval zrušenie trestu smrti.
Myslíte si, že by mal byť trest smrti zrušený aj v Československu?“ Proti
zrušeniu trestu smrti sa vyslovilo 54% opýtaných, 25% bolo za jeho
zrušenie a 21% opýtaných nevedelo jednoznačne odpovedať. Prieskum
verejnej mienky bol zopakovaný hneď v tom istom roku, v júli 1947,
krátko po zrušení trestu smrti v ZSSR. Výsledky hovorili jasne, proti
zrušeniu trestu smrti sa vyjadrilo 44%, za jeho zrušenie bolo 36%
opýtaných a 20% opýtaných ľudí nevedelo jednoznačne odpovedať. Podľa
môjho názoru, ak porovnáme tieto dva prieskumy verejnej mienky, tak
dospejeme k tomu, že ľudia boli pri svojich odpovediach pravdepodobne
ovplyvnení, okrem svojho vlastného názoru na trest smrti, i sympatiami
k jednotlivým krajinám, v ktorých sa tesne predtým trest smrti zrušil.
114
Občania bývalého Československa prechovávali pravdepodobne väčšie
sympatie k ZSSR ako k Taliansku, čo je viditeľné i na tom, že za tak krátky
časový odstup medzi jednotlivými prieskumami, kleslo percento
zachovania trestu smrti z 54% na 44% a stúplo percento ľudí, ktorí boli
proti trestu smrti z 25% na 36%. Percento ľudí, ktorí sa nevedeli vyjadriť
jasne za alebo proti trestu smrti je porovnateľné, a síce 21% a 20%.
Ďalší z prieskumov podobného druhu bol zrealizovaný v Prahe, v roku
1965 – 1966, na výskumnej vzorke manuálne pracujúcich obyvateľov,
ktorých počet bol iba 300, teda išlo o podstatne menší výskum v porovnaní
s tými vyššie uvedenými. V tomto prieskume sa za zachovanie trestu smrti
vyjadrilo až 91% opýtaných a zvyšných 9% bolo za jeho zrušenie. V rámci
tohto prieskumu verejnej mienky došlo k takémuto výsledku podľa môjho
názoru preto, že išlo o vzorku ťažko fyzicky pracujúcich respondentov.
V júli 1969 sa taktiež uskutočnil veľmi rozsiahly a komplexný
prieskum názorov verejnosti na trest smrti. Išlo o spoluprácu Výskumného
ústavu kriminologického pri Generálnej prokuratúre ČSSR a Ústavu pre
výskum verejnej mienky Československej akadémie vied. Výsledky tohto
prieskumu hovoria, že za zachovanie trestu smrti sa vyjadrilo 51%
opýtaných, proti 33% opýtaných a 16% ľudí sa nevedelo jednoznačne
vyjadriť.
V roku 1990 hovoria prieskumy verejnej mienky nasledovne: za trest
smrti sa vyjadrilo 49% opýtaných, proti trestu smrti 33% a 18% opýtaných
nevedelo jednoznačne odpovedať. Pred občanov bola postavená otázka:
„V minulých dňoch rokovala federálna vláda o treste smrti. Ste za alebo
proti používaniu trestu smrti?“
V roku 1990 sa uskutočnil posledný prieskum verejnej mienky tohto
druhu a to aj z toho dôvodu, že práve v tomto roku bol zákonom
č. 175/1990 Zb., ktorý dopĺňal zákon č. 140/1961 Zb., trest smrti zrušený
definitívne pre všetky druhy trestných činov a nahradený trestom odňatia
slobody na určitú dobu alebo na doživotie, a tak už pravdepodobne
verejnosť nevidela dôvod na úvahy o treste smrti22.
22
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 80967-943881-0-9, s. 97.
115
Justičné omyly
Nebezpečenstvo justičného omylu je jedným z najčastejšie
opakovaných a najpresvedčivejších argumentov odporcov trestu smrti.
Zrušenie trestu smrti by bolo najúčinnejšou cestou vylúčenia možnosti
justičného omylu, čoho zástancom je enormne veľký počet ľudí.
Niekoľko slávnych matematikov 19. storočia, ako napríklad Laplace,
Cournot alebo Poisson, skúšalo na základe počtov pravdepodobnosti
vypočítať, aký je pomer medzi justičnými omylmi a rozsudkami, ktoré boli
vynesené právom. Matematická pravdepodobnosť justičného omylu je teda
u hrdelných rozsudkov 1 ku 257.
Americkí profesori Hugo Bedau a Michael Radelet ukázali, že iba
v 20. storočí23 bolo v Spojených štátoch 349 ľudí uznaných vinnými za
zločiny, ktoré nespáchali, pričom rozsudok znel na trest smrti. Za rovnaké
obdobie bolo nakoniec z tohto počtu nevinných ľudí, 23 popravených.
Tieto čísla pritom zahŕňajú iba prípady, kedy bol skutočný vrah odhalený
a kedy justičný orgán omyl uznal. Americké združenie pre občianske
slobody odhaduje, že v skutočnosti je počet nevinne popravených 25.
Jedným z najznámejších prípadov justičného omylu je takzvaná
„guildfordská štvorka“. Dňa 20. októbra 1989 anglická vláda zrušila
odsudzujúce rozsudky štyroch ľudí uväznených na doživotie za bombové
atentáty v Guildforde a Woolwichi v roku 1974. Takmer 15 rokov trestu
odňatia slobody týchto ľudí, za trestné činy, ktoré nespáchali. Noviny „The
Times“ v tejto súvislosti uviedli: „Vďaka Bohu a Parlamentu za zrušenie
trestu smrti za vraždu. Pokiaľ by trest smrti existoval aj v roku 1975,
niektorí, ak nie všetci z tzv. guildfordskej štvorky, by boli bývali
popravení“.
Zástancovia trestu smrti majú samozrejme protiargumenty a tvrdia:
„Keďže tolerujeme smrť nevinných v baniach alebo na diaľniciach ako
cenu vývoja alebo vo vojnách ako nevyhnutný dôsledok plošného
bombardovania a podobne, nemôžeme presvedčivo tvrdiť, že riziko
popravy nevinného, udržiavané inak na minime, je stále tak veľké zlo, aby
R. Fico, Verejná mienka o treste smrti, In Justičná revue, s. 9.
23
Išlo konkrétne o roky 1900 až 1985.
116
prevážilo všetky ostatné úvahy (musí existovať hranica, na ktorej by bol
počet zachránených obetí dostatočne veľký na to, aby odôvodnil
a ospravedlnil riziko popravy nevinného, a to najmä tam, kde súdny proces
a odvolacie konanie poskytnutím všetkých výhod vyplývajúcich zo zásady
in dubio pro reo24 redukujú takéto riziko na minimum)“.
Za posledných približne 150 rokov nie je známy prípad, pokiaľ ide
o problematiku justičného omylu na území Slovenska/Československa25.
Odstrašujúci účinok trestu smrti – áno alebo nie?
K najdiskutovanejším otázkam spojeným s trestom smrti patrí, „či má
trest smrti odstrašujúci účinok alebo nie“. Pokiaľ by sa odborníkom
v ktorejkoľvek oblasti a akýmikoľvek metódami podarilo presvedčivo a bez
pochybností dokázať, že trest smrti má výnimočný odstrašujúci účinok
alebo naopak, že preventívny účinok trestu smrti je viac ako zanedbateľný,
zástancovia, alebo na druhej strane odporcovia absolútneho trestu, by
získali argument, ktorým by veľmi úspešne mohli presadzovať svoje
postoje. Takýto dôkaz je však veľmi ťažké získať, a možno práve preto je
ukladanie a vykonávanie trestu smrti stále tak „atraktívnou“ a diskutovanou
témou.
Z mnohých zahraničným poznatkov vieme, že niektoré krajiny
odôvodňujú používanie trestu smrti potrebou odplatiť páchateľovi zlo
a utrpenie, ktoré svojím konaním spôsobil obeti. Na druhej strane, v iných
krajinách sveta, kde sa trest smrti zachoval dodnes, sa výnimočný trest
najčastejšie ospravedlňuje práve poukazovaním na jeho odstrašujúci
účinok, bez ktorého by nebolo možné udržať nárast najzávažnejšej
kriminality, a práve takéhoto názoru je napríklad Čína, Japonsko, USA či
24
In dubio pro reo – z latinčiny – v prípade pochybností treba rozhodnúť
v prospech obžalovaného.
S. Šaling, M. Ivanová-Šalingová, Z. Maníková, Veľký slovník cudzích slov, 5. vyd.,
Vydavateľstvo SAMO, Prešov 2008, ISBN 978-80-891230-7-0, s. 514.
25
M. Monestier, Histórie trestu smrti, Vydavateľstvo Rybka Publishers Praha
a Knižní klub Praha, Praha 1998, ISBN 80-86182-05-3, s. 315.
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67943881-0-9, s. 18.
117
niektoré štáty Afriky. Uznávanie generálno-preventívnej funkcie trestu
smrti bolo typické aj pre bývalé socialistické štáty, a teda i Československo,
aj keď sa práve vo vtedajšej československej vedeckej literatúre objavovali
pochybnosti o úrovni odstrašujúceho účinku trestu smrti.
Opakom vyššie uvedenej preventívnej koncepcie trestu smrti je
„brutalizujúca koncepcia“, ktorá vychádza z hypotézy, že takzvané hrdelné
trestné činy (najmä vraždy) môžu byť popravami páchateľov skôr
stimulované ako potláčané. Podľa tejto brutalizujúcej koncepcie môžu vraj
štáty, ktoré trest smrti zachovali a používajú ho, očakávať viac vrážd ako
v krajinách, ktoré trest smrti zrušili, či už de iure alebo de facto. Podľa
R. Fica práve táto koncepcia získava čím ďalej, tým viac na popularite.
Veľmi opatrný a váhavý postoj zaujala k problematike odstrašujúceho
účinku trestu smrti i vysoko profesionálna správa anglickej kráľovskej
komisie z roku 1953 kde je uvedené, „Trest smrti zjavne zlyháva ako
odstrašujúci prostriedok, pokiaľ dôjde k spáchaniu vraždy. Ale my však
nemôžeme merať jeho úspechy. Nikto nevie povedať, koľko ľudí ustúpilo
od spáchania vraždy zo strachu z tohto trestu. Preto sa musíme spoliehať na
nepriame a neúplné dôkazy. Bolo nám povedané, že prvá vec, na ktorú sa
vrah spýta, keď je zatknutý, často je: Obesia ma za to? A čo z toho
vyvodiť? Že v bežných predstavách ľudí existuje silná asociácia medzi
vraždou a trestom smrti. Všeobecný záver, ktorý sme dosiahli po
podrobnom zhodnotení všetkých dôkazov, ktoré sme mali k dispozícii,
možno formulovať nasledovne. Trest smrti má predpoklady byť účinnejším
odstrašujúcim prostriedkom vo vzťahu k normálnym ľudským bytostiam
ako ktorýkoľvek iný druh trestu a existujú aj určité dôkazy, že tomu tak
v skutočnosti aj je. Ale tento odstrašujúci efekt nepôsobí univerzálne alebo
jednotne. Sú páchatelia, na ktorých vplýva iba obmedzene alebo dokonca
iba nepatrne. Je preto dôležité hľadieť na túto otázku zo správneho uhla
a nezakladať trestnú politiku postihu vrážd na zveličovaných odhadoch
výnimočnej preventívnej sily trestu smrti“.
„A aká je reakcia na takmer neriešiteľnú dilemu odstrašujúceho efektu
absolútneho trestu?“ Výsledkom a teda zároveň aj reakciou je snaha
preniesť riešenie otázky opodstatnenosti alebo neopodstatnenosti trestu
118
smrti najmä do oblasti politiky a filozofie. Podľa mnohých autorov sa práve
tu nachádzajú nedozerné zdroje ďalších diskusií o absolútnom treste.
Mnohí odborníci taktiež tvrdia, že diskusie o treste smrti sa preniesli
z roviny penologickej a kriminologickej do roviny politickej, filozofickej
a morálnej, pretože o zrušení alebo zachovaní trestu smrti sa vraj nemôže
rozhodovať na pôde trestného práva a kriminológie, pretože ide o otázku
politickej a etickej voľby26.
Účelom daného príspevku bolo stručné oboznámenie čitateľa s danou
problematikou či rozšírenie jeho obzoru o problematike legislatívy
týkajúcej sa trestu smrti v minulosti a taktiež argumentoch za a proti trestu
smrti, pričom pevne verím, že tento účel som splnila.
Literatúra
1.
2.
3.
4.
5.
6.
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998,
ISBN 809-67-943881-0-9.
J. Ivor, Trestné právo hmotné, 2. vyd. Vydavateľstvo IURA
EDITION, Bratislava 2010, ISBN 978-80-807830-8-2.
D. Lipšik, Trest smrti – predsudky a otázniky. In „Justičná revue“,
2008, roč. 60, č. 8-9.
O. Liška, a kol. Vykonané tresty smrti v Československu v letech 1918
– 1989, 2. vyd., Úřad dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu,
Praha 2006, ISBN 80-86621-09-X, s. 294 s.
M. Monestier, Historie trestu smrti – Dějiny a techniky hrdelního
trestu od počátku po současnost, Vydavateľstvo Rybka Publishers
Praha a Knižní klub Praha, Praha 1998, ISBN 80-86182-05-3.
S. Šaling, M. Ivanová-Šalingová, Z. Maníková, Veľký slovník cudzích
slov, 5. vyd., Vydavateľstvo SAMO, Prešov 2008, ISBN 978-80891230-7-0.
26
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 80967-943881-0-9, s. 83.
119
7.
8.
9.
J. Vorel, A. Šimáková, L. Babka, Československá justice v letech 1948
– 1953 v dokumentech – Sešity č. 9, 2. díl., Vydal Úrad dokumentace
a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2004, ISBN 80-86621-05-7,
s. 311.
I. Zoubková, J. Straus, Je trest smrti prevencí prěd zločinem? In
„Kriminalistická společnost“, 1996, roč. 5, č. 1, s. 4-8.
www.jaspi.justice.gov.sk.
Recenzent – Reviewer:
doc. Samuel Uhrin – profesor Akademii Policajneho Zboru w Bratysławie.
120
ANDRZEJ CZOP, MAREK SOKOŁOWSKI
Prawo Siedemnastu Artykułów.
Zręby japońskiej kultury administracji
i zarządzania bezpieczeństwem
The Seventeen-Article Constitution.
Foundations of Japanese Culture Administration
and Security Management
Abstract: The authors of this article hopes to show the essential meaning
of the Japanese perspective on law, order and security. Since 50’s in the USA
and European countries we are witnessing the global expansion and popularity
of Budō (the Far East martial arts). Those martial arts positively influence
the improvement of security culture. The authors want to show that it is
worthwhile to study Japanese culture’s achievements, not only because of their
different characteristics, but mainly because they emphasize the honor and
tradition, which are the specificities of uniformed and public services.
The purpose of the creation of “The Seventeen-Article Constitution” was
the implementation of ethical principles, which can ensure the security of the
state and its residents. This document was based not only on Buddhism, already firmly rooted in Japan, but also on the Confucianism. In this work we
can read, that “the Constitution” included the principle stating that each person
is part of a particular group, and should live in harmony with other members.
Besides that, each person should worship the Buddha. Thus it means to show
the respect toward all people and to get rid of negative thoughts, emotions
and actions. In “The Seventeen-Article Constitution” are also included
the foundations of central management. It is also considered to be the initial
Constitution of Japan.
Key words: morality, security, law, uniformed service, public service
121
Abstrakt: Autorzy niniejszego artykułu mają nadzieję przyczynić się do ukazania podstawowego sensu japońskiego spojrzenia na prawo, porządek
i bezpieczeństwo. W USA i w krajach Europy jesteśmy już od lat 50. świadkami mającej wymiar globalny, ekspansji oraz popularności dalekowschodnich
sztuk walki – Budō. Oddziałują one w pozytywny sposób na całym świecie
wpływając na podniesienie poziomu kultury bezpieczeństwa. Autorzy chcą
pokazać, że warto studiować osiągnięcia kultury Japonii, nie tylko z powodu
ich odmiennej specyfiki, ale przede wszystkim dlatego, że zawierają one analogiczny ładunek kultury honoru oraz tradycji, które są z kolei specyfiką każdej służby mundurowej i służby publicznej. Celem stworzenia „Prawa Siedemnastu Artykułów” było wdrożenie zasad etycznych, których respektowanie
zapewni bezpieczeństwo państwu i jego mieszkańcom. Dokument ten opierał
się nie tylko na buddyzmie, mocno już zakorzenionym w tym kraju, ale także
na naukach konfucjanizmu, który funkcjonował w Chinach już od tysiąca lat.
W pracy tej można przeczytać, że „Prawo” zawierało między innymi zasady
mówiące o tym, że każdy człowiek jest częścią określonej grupy i powinien
żyć w harmonii z innymi jej członkami. Poza tym, powinien oddawać cześć
Buddzie usposabiającym prawo naturalne. Tym samym ma wykazywać się
szacunkiem wobec wszystkich ludzi oraz wyzbyć się negatywnych myśli,
emocji i czynów. W „Prawie Siedemnastu Artykułów” zawarte są również
postawy centralnego zarządzania. Jest ono także uważane za proformę konstytucji Japonii.
Słowa kluczowe: moralność, bezpieczeństwo, prawo, służba mundurowa,
służba publiczna
Autorzy niniejszego artykułu, jako pracownicy naukowi Zakładu
Modern Bushidō w Katedrze Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, mają nadzieję przyczynić się do ukazania
podstawowego sensu japońskiego spojrzenia na prawo, porządek
i bezpieczeństwo. Jak zauważył profesor Liker (University of Michigan),
jeszcze w latach 80. i 90. „nierównowaga bilansu wymiany uczenia się była
122
olbrzymia: wiedza płynęła przede wszystkim ze Stanów Zjednoczonych do
Japonii, a przepływ w przeciwnym kierunku właściwie nie istniał. Wiele
było przyczyn tego stanu rzeczy. Jedna z nich było to, że Stany
Zjednoczone [podobnie jak inne kraje zachodu – aut.] nie chciały słuchać”1.
Pomimo, iż Liker koncentrował się na zasadach zarządzania w produkcji
(mających odniesienie do ekonomicznego wymiaru bezpieczeństwa), to
w innych dziedzinach podobnie – przepływ wiedzy i umiejętności na linii
Japonia – Zachód wydaje się być na stosunkowo niskim poziomie.
W USA i w krajach Europy jesteśmy już od lat 50. świadkami mającej
wymiar globalnej ekspansji, popularności dalekowschodnich sztuk walki –
Budō. Oddziałują one w pozytywny sposób na całym świecie, podnosząc
poziom kultury bezpieczeństwa. Zjawisko omawianej ekspansji Budō
uzyskało swą ogromną skalę po zakończeniu II wojny światowej, w czasie
kiedy miała miejsce amerykańska obecność na Wyspach Japońskich.
Wieloaspektowa atrakcyjność koncepcji Budō, która szybko dała się
poznać w latach 70., w takich krajach jak Słowacja, Czechy, Polska czy
Węgry, sprawiła, że bardzo szybko, podobnie jak miało to miejsce w USA
i w Europie zachodniej, sztuki walki dotarły w utylitarnej formie do
szeregów służb mundurowych. Ale Budō, poza swoją niewątpliwą
praktyczną przydatnością o charakterze, manualnym, niesie ze sobą spory
ładunek głębokiej filozofii oraz potencjał opierającej się na niej kultury
bezpieczeństwa. Potencjał ten zbudowany w oparciu o dyrektywy
indywidualnego samodoskonalenia oraz perfekcyjnego współdziałania
w kolektywie, może być bardzo użyteczny dla formowania i zarządzania
systemami bezpieczeństwa nie tylko w krajach, które przechodzą obecnie
okres dynamicznej transformacji społeczno-ustrojowej. Warto studiować
osiągnięcia kultury Japonii, nie tylko dzięki jej odmiennej od naszej
specyfice, ale przede wszystkim dlatego, że zawierają ona analogiczny
ładunek kultury honoru oraz tradycji, które są z kolei specyfiką każdej
służby mundurowej i służby publicznej. Nawet tych, które odpowiadają
1
J. K. Liker, Droga Toyoty, MT Biznes Ltd., Warszawa 2005, ISBN 83-88970-313, s. 21.
123
wysoki poziom stanu bezpieczeństwa Dzięki takim wysiłkom czynionym
z pełnym emocjonalnym zaangażowaniem można odnaleźć we wzorach
japońskich inspirację, dającą moc zrewitalizowania oraz intensyfikacji
tego, co w naszym systemie wartości uległo zrutynizowaniu i w dalszym
efekcie, niepotrzebnemu osłabieniu.
Bezpieczeństwo to szerokie pojęcie, które charakteryzuje się bardzo
szerokim spektrum aspektów. Holistyczny z natury charakter fenomenu
bezpieczeństwa implikuje nie tylko definiowanie go jako „pożądany stan”,
lecz także jako istotną, niezwykle poszukiwaną przez człowieka wartość.
Jego obecność lub brak są powszechnie odczuwane. Bezpieczeństwo
uznawane jest za jedną z podstawowych potrzeb człowieka, której zaspokojenie jest niezbędne w jego codziennej nie zaburzanej destrukcyjnymi
zagrożeniami egzystencji. Stąd tak ważną rzeczą jest sprawne administrowanie bezpieczeństwem w jego wieloaspektowym wymiarze.
Interesującym przykładem takich systemowych działań jest tradycja
japońska, w której ciągłość i zmiana nie są uważane za pojęcia przeciwstawne2. Wspierają się one, począwszy od obszaru spraw rodzinnych
i społecznych, poprzez skuteczną administrację – organizację i zarządzanie
państwem3. Podobnie jest jeśli chodzi o japońską dbałość o prawo i porządek4.
Znamiennym rysem tradycji leżącej u podstaw japońskiej kultury bezpieczeństwa były pierwsze, konstytuujące funkcjonowanie Cesarstwa akty
prawa, jakie pojawiły się na Wyspach Japońskich. W 604 roku n.e. książę
Shotoku jako regent cesarzowej Suiko ogłosił w imieniu monarchini zaprojektowaną przez siebie konstytucję pod tytułem ”Prawo Siedemnastu
2
Por. M. Aluchna, P. Płoszajski, Zarządzanie japońskie. Ciągłość i zmiana, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008, ISBN 83-7378-360-7.
3
Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, nr 2, s. 64-70; J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron”
w Krakowie, 2011, nr 2, s. 69-81.
4
Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, op. cit., 64-70; B. Hołyst, Japonia przestępczość na marginesie cywilizacji, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1994, ISBN
83-21906-57-5.
124
Artykułów”5, która była najprawdopodobniej pierwszym tej rangi zbiorem
zaleceń prawnych, będących podstawowym drogowskazem dla urzędników
piastujących funkcje publiczne w Cesarstwie Japonii. Protokonstytucja ta
ustanawiała jednocześnie system wartości dla poddanych japońskiego
władcy, bowiem z założenia obowiązkiem urzędników było kształtowanie
właściwych postaw zarówno swoich, jak i poprzez przykład własny –
wszystkich poddanych Cesarza. Jednym z celów księcia Shotoku, znanego
także jako książę Umayado oraz utworzonego przezeń „Prawa Siedemnastu
Artykułów” było wdrożenie takich zasad, których respektowanie zapewni
bezpieczeństwo państwu i jego mieszkańcom. Dokument ten opierał się nie
tylko na buddyzmie mocno już zakorzenionym w tym kraju, ale także na
naukach konfucjanizmu, który funkcjonował w Chinach już od tysiąca
lat równolegle z buddyzmem, choć nieco od niego wolniej ulegał inkorporacji w obszar kultury japońskiej.
Konfucjanizm w swym głęboko humanistycznym podejściu szeroko
zajął się człowiekiem w moralnym aspekcie jego funkcjonowania w społeczeństwie. Istotny nacisk na mentalny „trening” związany z filozofią buddyjską i jej centralnymi dewizami zmierzającymi do czynienia dobra na
rzecz „wszystkich odczuwających istot” znakomicie uzupełniał się z naukami Konfucjusza. Taki też charakter miała owa Konstytucja, Jushichijokempo, która moralność będącą manifestacją prawa naturalnego stawiała
ponad stosowanie kar i sankcji. Zawierała ona wskazówki mające na celu
rozwój duchowy i kształtowanie właściwych postaw etycznych człowieka,
który postępując zgodnie z nimi będzie dobrym urzędnikiem sprawnie budującym kulturę bezpieczeństwa państwa. Artykuły Shotoku to także podwaliny zmierzające do wprowadzenia centralnego zarządzania administracją państwową na wzór chiński. A oto najważniejsze artykuły, które znalazły się w omawianym akcie prawa:
Artykuł Pierwszy – miał kluczowe znaczenie, wskazując na harmonię
jako podstawowy czynnik determinujący prawidłowe funkcjonowanie
5
Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie
Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-762405-7-2,
s. 125.
125
człowieka w społeczeństwie. Podkreślono w tym Artykule, że każdy człowiek jest częścią określonej grupy. Jeśli zaś nie jest posłuszny swojemu
ojcu lub władcy to popada w konflikt z mieszkańcami innych osiedli. Brak
zgody rodzi konflikty, których należy unikać dążąc do rozwiązywania sytuacji spornych w drodze dyskursu. Rozwój, dobrobyt i bezpieczeństwo
daje właśnie harmonia, która powinna być główna troską wszystkich ludzi.
Artykuł Drugi – głosił by oddawać cześć Trzem Klejnotom wskazując,
że są nimi Budda, Prawo (Dharma) rozumiane jako prawo naturalne i Sangha (Gmin) czyli wspólnota religijna. Artykuł ten jest pochwałą zasad moralnych które uosabia Budda, istota oświecona będąca wzorem cnót, a także
święte prawo, które reguluje wzajemne relacje pomiędzy ludźmi i społecznościami w których żyją. Wymieniona w Artykule Gmina podkreśla rolę
budowania wspólnoty, która ma charakter nadrzędny jako dobro wspólne
w stosunku do jednostki będącej jej integralną częścią korzystającą z potencjału wspólnoty. Sangha (Gmina) oznacza jednak coś więcej – chodzi tu
również o pomagającą zwykłym zjadaczom chleba świętą Wspólnotę bodhisattwów, oświeconych istot (jakimi mogą poprzez samodoskonalenie stać
się wszyscy ludzie usilnie praktykujący Dharmę) opiekujących się wyznawcami Buddy, a także „wszystkimi odczuwającymi istotami w całym
wszechświecie”.
Artykuł Trzeci – nakazuje by ministrowie byli posłuszni rozkazom cesarza jako najwyższego suwerena. To właśnie podstawa centralnego zarządzania administracją państwa, w którym zależności służbowe schodzą hierarchicznie w dół, a lojalność i oddanie to podstawowe cnoty jakimi musi
się wykazać dobry poddany wobec swego pana.
Artykuł Czwarty – wzywa do stosownego zachowania się, które ma
cechować się szacunkiem wobec wszystkich ludzi, służyć rozwojowi cnót
i kształtowaniu siły charakteru. To zapis podkreślający znaczenie właściwych relacji między członkami społeczeństwa.
Artykuł Piąty – przestrzega przed chciwością i zachłannością, a także
nakazuje by sprawujący władzę nie ulegali pokusie korupcji, ale rozstrzygali sprawy poddanych sprawiedliwie nie uzależniając swoich decyzji od
dodatkowych korzyści.
126
Artykuł Ósmy – nakazuje urzędnikom samodyscyplinę przypominając
im, że na dworze winni stawiać się wcześnie rano, tak by móc jak najwięcej
swego czasu poświęcić na służbę państwu. Nakazuje dyspozycyjność
i przypomina, że gnuśność i lenistwo są występkami, które nie przystoją
sługom cesarza.
Artykuł Dziesiąty – przestrzega przed złością i gniewem, i każe pozostawać otwartym na innych ludzi nawet tych, którzy mają inne zdanie.
Przypomina, że każdy człowiek ma prawo do swoich poglądów i wyrażania
swojej opinii. Nie należy więc być przekonanym wyłącznie do swojej racji,
ale poprzez koncyliację dążyć do wypracowywania kompromisów i stanowiska, które będzie do przyjęcia dla większości ludzi.
Artykuł Czternasty – nakazuje urzędnikom by nie kierowali się zazdrością i zawiścią, które natychmiast rodzą takie same zachowania u innych ludzi i stwarzają dysharmonię, będąc tym samym powodem niepotrzebnych konfliktów.
Artykuł Siedemnasty – Siedemnastu Artykułów nakłania do takiego
sposobu załatwiania ważnych spraw by opierał się on na uzgadnianiu poglądów i istotnych społecznie decyzji z innymi. Trzeba korzystać przy rozstrzyganiu ważnych spraw z mądrości i doświadczenia innych ludzi. Taka
konsultacja zapewni trafność decyzji oraz szerokie poparcie i – w konsekwencji – powodzenie podejmowanego przedsięwzięcia.
Widać wyraźnie, że Prawo Siedemnastu Artykułów jest zbiorem
wskazań jak rządzić kierując się moralną postawą, nie uciekając się do
systemu kar, zakazów i nakazów. Prawo to silnie bazuje na dyrektywach
moralnych i ma charakter perswazji. Tym różni się od tendencji europejskich regulacji, które już w najwcześniejszej historii opisywały naganne
zachowania, przypisując im konkretne, z reguły bardzo surowe kary. Książę Shotoku odwołuje się zaś do uniwersalnych wartości duchowych, które
bez względu na upływ czasu pozostają aktualne odwołując się do prawa
naturalnego. Konstytucja Siedemnastu Artykułów zawiera bardzo wyraźne
przesłanie, iż moralność powinna występować przed prawem, jeśli to
ostatnie ma być aplikowane właściwie oraz skutecznie. Dokument ten mówi jak żyć i w jaki sposób zapewnić pomyślne funkcjonowanie państwa.
127
Punktem wyjścia jest jednak człowiek, zarówno jako jednostka ale przede
wszystkim umiejscowiona w kontekście społecznym. Takie podejście generowało dojrzałą odpowiedzialność. Trzeba pamiętać, że dokument ten nigdy nie został uchylony i formalnie ma w dalszym ciągu moc obowiązującą. Wpisał się on bardzo mocno w mentalność Japończyków, zarówno tych z okresu gdy powstawał jak i tych współczesnych, którzy
w dalszym ciągu żyją zgodnie z duchem zapisanych w nim wskazań. W
646 roku rozpoczęły się reformy Taika, w trakcie których stworzono na
wzór chiński kilka kodeksów tworząc system ritsu-ryo6. Ale tu także normy
prawne miały jednocześnie charakter wskazań moralnych. Celem tych uregulowań było pouczanie i wychowywanie nie zawsze w pełni świadomych
potrzeby pielęgnowania wspólnego dobra poddanych oraz prowadzenie ich
do ideałów, które ukazano w naukach Buddy i Konfucjusza. Chodziło o to,
by o ile tylko to możliwe, nie trzeba było rozstrzygać sporów, ale by im
skutecznie zapobiegać. Ważne było jednak nie tylko stanowienie i promulgowanie prawa, ale także jego propagowanie. Stąd powstał już w 702 r.
Departament Wielkiej Nauki Daigakuriō (przy Ministerstwie Ceremonii
Shikikushō), odpowiadający za elitarne nauczanie przygotowujące do służby w administracji publicznej odpowiedzialna za kształcenie urzędników
szczebla centralnego. W 1232 roku ogłoszono kodyfikację Joei-shikimoku.
Kodeks ten zawierał 51 artykułów i odnosił się wyłącznie do samurajów.
On także w znacznym stopniu posiadał naturę prawa naturalnego odwołując się do zasad – jori. Tłumaczono je jako zasady słuszności i zdrowego
rozsądku. Tu także moralność implikowała prawo, które było jej naturalną
konsekwencją. Okres Kamakura (1185-1333) to dalszy, bardzo dynamiczny
rozkwit buddyzmu w Japonii, który zawładnął nie tylko mentalnością klasy
poszukującej bezustannie metod doskonalenia samodyscypliny – bushi, ale
także ludzi prostych. Samuraje starali się żyć, myśleć i działać zgodnie
z etycznymi kanonami buddyzmu i oferowanymi przezeń metodami treningu psychiki (medytacja).
6
Por. A. Kość, Filozoficzne podstawy prawa japońskiego w perspektywie historycznej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2001, ISBN 83-228-0801-1.
128
W okresie Edo (1600-1868) rząd centralny wprowadził do uregulowań
prawnych zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego
nowe metody, które miały za zadanie odstraszyć naruszających prawo
mieszkańców. O ile system ritsu-ryo dbał o wychowanie poddanych
i sprawował wobec nich funkcję kontrolną podnosząc ich świadomość
prawną o tyle rząd Tokugawa stanął przed innym kluczowym zadaniem.
Chodziło przede wszystkim o użycie wszelkich sposobów zmierzających
do zdławienia wojen domowych. Były one dotychczas próbą sił pomiędzy
daimyō (książęta) mającą wyłonić hegemona spośród najwyżej stojących
w stratyfikacji wojskowej samurajami7. Z okresu tego pochodzą między innymi „Artykuły Rodów Wojskowych” – Buke Shohatto (1615), będące
wówczas ogólnojapońską, ponadklanową interpretacją kodeksu rycerskiego
Bushidō.
Nie ulega wątpliwości, że istniejący od wieków etyczny kodeks postępowania samurajów – Bushidō wywodzi swe korzenie między innymi
z filozofii określającej kulturę etyczną, zawartej w konstytucji „Siedemnastu Artykułów”. W niej właśnie sformułowane zostały niezbędne do osiągnięcia przez zarządzających w imieniu Cesarza cnoty. Zasady te ukształtowała z czasem późniejsza już, wojskowa administracja Japonii – shogunat w tak zwane Siedem Cnót Drogi Wojowników8.
1. Gi: Prawość, rodząca mądrość, sprawiedliwość, etyczność i praworządność.
2. Yusha: Męstwo, niezbędne nie tylko do walki ale niejednokrotnie
i do bycia uczciwym.
3. Jin: Życzliwość wobec wszystkich ludzi, budująca kulturę zaufania
oraz pomagająca w byciu bezstronnym.
4. Reigi: Szacunek, budujący dobre obyczaje i rozwój płynący z zasobów naturalnej hierarchii .
7
Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie…, op. cit., s.138.
Por. J. Piwowarski, Samurajska tradycja w zarządzaniu kryzysowym, [w:] Riešenie krizových situácií v špecifickom prostredí, Wydawnictwo Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011, s. 569-580.
8
129
5 . Makoto: Szczerość, nadająca kulturze zaufania i wymiar kultury
bezpieczeństwa w tak budowanym kapitale społecznym.
6. Chugi, Meiyo: Lojalność i Honor, jako solidne filary kapitału społecznego całego narodu oraz społeczności lokalnych, jako fundament
„architektury” tworzącej zręby kultury bezpieczeństwa.
7. Ko: Pietyzm Rodzinny jako podstawowa i najważniejsza szkoła
uczuć wyższych, dalej – świadomości społecznej oraz szeroko pojętej moralności zawartej we wszystkich powyższych Cnotach Bushidō.
Siedem Cnót Bushidō, to twórcze rozwinięcie zapisów dotyczących filozofii prawa w kształcie jaki pierwotnie wyłonił się z koncepcji prawa
afirmowanej na początku VII wieku przez księcia Shotoku. Legła między
innymi u podstaw dojrzałej motywacji jednostek do wdrażania w codziennej pracy i w zarządzaniu szeroko obecnie na świecie znanej japońskiej
koncepcji kaizen, którą można określić jako proces ciągłego doskonalenia
za równo samego siebie jak i funkcji wielu różnych elementów swego otoczenia. Wyraża ją popularna w Japonii sentencja: „Dziś muszę zwyciężyć
tego człowieka, którym byłem wczoraj”, oparta na starej samurajskiej tradycji. Tradycja ta mówiła między innymi o tym, że bushi egzystuje po to
by w swym życiu dokonać chociaż jeden raz jakiegoś wielkiego czynu,
który rozsławi jego samego, oraz jego rodzinę. Moralność, pilność i ciągła
gotowość do samopoświęcenia, pieczołowicie kultywowane przez bushi
miały dopomóc temu heroizmowi.
Przenieśmy się teraz w obserwacji zjawisk prawości i prawa w kraju
samurajów z wieku VII, XII i XVII-XIX w do czasów późniejszych, do
drugiej połowy wieku XIX. Przełomowym, niezwykle ważnym okresem
w historii japońskiej państwowości i prawodawstwa był okres Meiji, który
rozpoczął się na przełomie 1867/1868 i prowadzona w tym czasie ogromnych rozmiarów reforma modernizacyjna9 rozpoczęta jak wspomniano
9
Por. R. Hartmann, Geschichte des modernen Japan: Von Meiji bis Heisei, Oldenbourg Akademieverlag, Berlin 1996, ISBN 30-50026-37-5; J. Piwowarski, Samodoskonalenie…, op. cit., s.141-142; J. Piwowarski, Rýchlo se rozvijajúce Japonsko
na rázcesti. Niekol’ko vybraných aspektom bezpečnosti východnej Ázie, [w:] Bez130
w latach 1867-1868 przez tak zwaną rewolucję samurajów (pozbawioną
jednak syndromu morderczej gilotyny i mającą w sobie wiele elementów
z obszaru konsensusu). Aby stawić czoła presji mającej nawet cechy inicjowania amerykańskiej i europejskiej kolonialnej ekspansji skierowanej na
Wyspy Japońskie, przestał funkcjonować shogunat (bakufu), pełnia władzy
powróciła do cesarza, jako głowy państwa, a nowy rząd japoński zdecydował się na budowanie nowoczesnego kapitalizmu z jednoczesnym wprowadzeniem prawa na wzór obowiązujący od początku XIX wieku w Europie.
W 1880 roku promulgowano, a w 1882 roku weszły w życie Kodeks Karny
i Kodeks Postępowania Karnego. W tym samym zresztą czasie (1882 r.)
nastąpiło w Japonii odnowienie Bushidō poprzez orędzie Cesarza w formie
Reskryptu do Żołnierzy i Żeglarzy10. Wracając do nowoczesnych modyfikacji prawa karnego w Cesarstwie Japonii, to de facto zastosowano tu przetłumaczone na język japoński francuskie Kodeksy Napoleońskie. Kodeks
Karny wprowadził nieznaną dotąd w Japonii zasadę równości wobec prawa. Poprzednie rządy, w tym także rząd Tokugawa Bakufu wymierzał kary
w zależności od klasowej przynależności podsądnego.
Wprowadzona też została zasada indywidualnej odpowiedzialności za
przestępstwo w miejsce feudalnej zasady kolektywnej odpowiedzialności
karnej osób spokrewnionych ze sprawcą czynu. Rewolucyjną zmianą było
także przyjęcie zasad – Nullum crimen, nulla poena sine lege oraz lex retro
non agit. Takich reguł postępowania nie znał dotąd japoński wymiar feudalnego sądownictwa.
W 1893 roku wszedł w życie opracowany na potrzeby Japończyków
wzorowany na francuskim nowy Kodeks Cywilny. Opracował go Francuz,
pečnostné Fórum, J. Ušiak, J. Lasicová (red.), UMB, Bańska Bystrzyca 2011,
ISBN 978-80-557013-6-3, s. 319-326.
10
Reskrypt cesarski do żołnierzy i żeglarzy, z roku 1882 w piętnastym roku trwania
Reformy Meiji, którego tekst w przedwojennym przekładzie majora Antoniego
Ślósarczyka znajduje się w jego książce Samuraje (japoński duch bojowy), Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, Warszawa 1939, s. 41-44, za: J. Piwowarski, Kodeks
samuraja – administracja w kulturze honoru, „Zeszyt Naukowy” Wydawnictwo
WSPBI „Apeiron” w Krakowie, 2008, nr 2, s. 37-51 (przedruk z „Przegląd Religioznawczy”, 2007, nr 3/225).
131
Gustave E. Boissonade (1825-1910) – wybitny paryski prawnik. Był on
entuzjastą, podobnie jak Hugo Grotius (1583-1645), jak najszerszego zakresu stosowania reguł prawa naturalnego, którego manifestacją była wysokiej klasy moralność11. Uważał on, że system prawa pozytywnego musi
jednocześnie odzwierciedlać wartości prawa naturalnego, które człowiek
odkrywa w procesie poznania intelektualnego. Wyrażał nawet przekonanie,
że prawo pozytywne pozostające w sprzeczności z naturalnym jest jedynie
korupcją prawa. Prawo natury opiera się na przekonaniu, że istnieją prawa
niezmienne, nadrzędne i absolutne. To przekonanie G. Boissonade miało
swe źródło w prawnych koncepcjach epoki oświecenia i – co bardzo ważne
– było ono bardzo bliskie mentalności Japończyków dającej pierwszeństwo
prawości (moralności) przed artykułami prawa stanowionego. Ułatwiło to
w znacznym stopniu recepcję idei znakomitego francuskiego legislatora,
który jako ekspert japońskiego Ministerstwa Sprawiedliwości spędził
w Cesarstwie 21 lat (1873-1895).
Koncepcja Boissonade, zakładając dla systemów prawa nadrzędność
Jus Naturale, była dla Japończyków jednocześnie spójna z chińską ideą –
„drogi Nieba”12. Źródłem stanowienia prawa czyli legislatorem był wprawdzie cesarz, ale obowiązywanie stanowionych przez niego uregulowań
wynikało z tego, że były one ucieleśnieniem uniwersalnego prawa Absolutu, symbolem którego było Niebo. Podejście francuskiego legislatora,
które eksponowało ważność prawa natury, przyczyniło się do sprawnej
recepcji Kodeksu Napoleona na gruncie japońskim. Na podobnej zasadzie
udało się w 1890 roku wprowadzić w życie Konstytucję Meiji, która opierała się na pochodzącej z 1850 roku Konstytucji Królestwa Pruskiego. Absolutna władza cesarza została wpisana w nowoczesne ramy prawne dając
impuls do ukształtowania się japońskiej monarchii konstytucyjnej. Jednocześnie cesarz Mutsuhito promulgował reskrypt w którym przypominał
stare konfucjańskie zasady takie jak miłość dzieci w stosunku do rodziców
11
Por. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6, s. 62 -63.
12
Por. A. Kość, Prawo, a etyka konfucjańska w historii myśli prawnej Chin, Wydawnictwo KUL, Lublin 1998, ISBN 83-90730-83-9.
132
i podporządkowanie się z pełnym oddaniem cesarzowi, przywódcy, który
w państwie traktowanym niczym wielka rodzina był ojcem narodu. Niezależnie od nawiązania do tradycji Japonia szybko wkroczyła na drogę nowoczesności.
Przenosząc się w czasie dochodzimy do okresu po zakończeniu
II wojny Światowej. Gdy Japonia poniosła w niej klęskę taki stan rzeczy
jaki miał miejsce dotąd jeśli chodzi o stan prawny, w tym też i ustawę zasadniczą jeszcze z epoki Meiji, musiał ulec zmianie. W 1946 roku cesarz
Shōwa promulgował nową konstytucję, która została de facto narzucona
przez Amerykanów. Podobno w jeden tydzień dwudziestokilkuosobowy
zespół prawników powołanych jako zespół ekspercki decyzją generała
McArthura, opracował ustawę zasadniczą powierzając Japończykom jedynie tłumaczenie gotowego już tekstu13. Najwyższym organem Cesarstwa
Japonii stał się parlament, który poprzez ustawy stanowi prawo. Cesarz
pozostał wprawdzie „Księciem Nieba” zachowując wielki respekt i szacunek u swoich poddanych, ale obecnie jego rola sprowadza się do kwestii
ceremonialnych i przywództwa moralnego związanego z bogatą i długotrwałą tradycją Cesarstwa. W dalszym ciągu jednak Cesarz uosabia siłę
moralną i jedność państwa, będąc dumą Japończyków, którzy mają świadomość, iż są spadkobiercami tradycji samurajskich.
Patrząc na współczesną Japonię, można się zastanowić, co takiego
sprawia, że Cesarstwo poza tym, że stanowi jedną z czołowych potęg gospodarczych na świecie, to na dodatek jest dziś krajem bardzo bezpiecznym
na tle danych pochodzących z innych uprzemysłowionych i rozwiniętych
państw świata? Należy przypomnieć, że w 1987 roku współczynnik zabójstw wyniósł Japonii 1,4 podczas gdy w Wielkiej Brytanii 4,3 we Francji
4,4 w Niemczech 4,5 a w USA aż 8,6. W przypadku rozboju współczynnik
ten kształtował się w Japonii na poziomie 1,6 w Niemczech 46,8 Wielkiej
Brytanii 60,1 Francji 91,8 a w USA 225,1. Analizując przestępstwa zgwałcenia odnotowujemy, że współczynnik dla Japonii wyniósł 1,4 we Francji
5,3 w Niemczech 9,2 w wielkiej Brytanii 10,4 a w USA 37,5. W kategorii
13
Por. J. Izydorczyk, Hanzai znaczy przestępstwo, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2008, ISBN 8376011502.
133
kradzieże mienia współczynnik dla Japonii określono na 1,13 dla Francji
3,7 Niemiec 4,45 USA 4,86 zaś najwyższy dla Wielkiej Brytanii 5,8.
(„White paper on police 1988r.” National Police Agency, Tokio 1989 r).
Jak wynika z przedstawionej tu statystyki, a proporcje te w dalszym ciągu
są wyjątkowo korzystne dla Japonii i panują tam bardzo wysokie standardy
bezpieczeństwa, a poziom zagrożenia podstawowymi kategoriami przestępczości jest dla Kraju Kwitnącej Wiśni relatywnie niski. Wydaje się, że
przyczyną takiego stanu rzeczy jest prawo moralne w dalszym ciągu silnie
zakorzenione w świadomości Japończyków. Prawo Siedemnastu Artykułów, oraz ponadczasowy w swojej etycznej i heroicznej wymowie Kodeks
Bushidō i zawarte w nich wartości są stale obecne w japońskiej kulturze
bezpieczeństwa. Bardzo ważne znaczenie ma tu także mocne poczucie
wspólnoty i tożsamości Japończyków kierujących się wciąż zasadą wywiedzioną z praktyki Ko oznaczającej Pietyzm Rodzinny, znaną jako relacja
senpai – kōhai. Powoduje ta relacja występowanie zjawiska naturalnej hierarchii, pokrywającej się przeważnie z hierarchią kompetencji i związanych
z nią szacunkiem i ciągłością przekazu14. Osobowość Japończyka może się
w pełni realizować jedynie wewnątrz grupy. Jest on przez kolektyw, do
którego przynależy zawsze oceniany, a pozycja jego zależy od przydatności
i posłuszeństwa okazywanego w obrębie danej społeczności. Dla Japończyka kluczową sprawą jest akceptacja ze strony członków kolektywu,
którego jest on częścią. Motywacją jego działania jest lojalność wobec
grupy. To wszystko powoduje, że jednostka bardzo silnie odczuwa kontrolę
zachowania jaką wobec niego sprawuje otoczenie. Nie pozwala to jednostce na łamanie ustalonych zasad i działanie przeciwne grupie i uznawanemu przez nią systemowi wartości. Gdyby jednak pojawiło się takie naruszenie zasad przyzwoitości, wtedy może spowodować wykluczenie z grupy, utratę twarzy i wstyd, które są często gorsze aniżeli surowa kara. Co
ciekawe nawet w przypadku popełnienia przez członka określonej grupy
społecznej (rodziny, społeczności lokalnej, zawodowej etc.) poważnego
przestępstwa, czy nawet wykroczenia bądź choćby nietaktu, grupa czując
14
Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie…, op. cit., s. 267.
134
się odpowiedzialna za swojego członka, stara się sama rozstrzygnąć jak
„wyregulować” zaistniałą sytuację i jak najlepiej załatwić sprawę za równo
z winowajcą, jednocześnie zapewniając zadośćuczynienie ofiarom niewłaściwego zachowania, bądź ich rodzinom. Takie postępowanie wpływa
oczywiście na fakt, że bardzo wiele przestępstw nie jest zgłaszanych policji
ale wpływa także prewencyjnie, w znacznym stopniu redukując występowanie niepożądanych działań. Stąd, z jednej strony tzw. ciemna liczba może być w Japonii stosunkowo wysoka15, ale – z drugiej strony – z pewnością przeważają tu pożytki płynące ze zmniejszenia kosztów społecznych
oraz wymiernych budżetowych obciążeń, które są związane ze specyficzną
japońską kulturą bezpieczeństwa i stosowaną w jej obrębie „rodzinnospołeczną” prewencją. Równie istotne jak edukacyjna i kontrolna funkcja
grupy, jest nadal, podobnie jak przed wiekami dążenie członków określonych grup do harmonii społecznego współżycia. Od najmłodszych lat każdy Japończyk uczy się zasad, jakich winien przestrzegać nie w obawie
o karę, ale by nie przyczynić się do burzenia tak ważnej dla bezpieczeństwa
społecznej harmonii, sam jednocześnie zachowując w ten sposób godność.
Stąd Japończycy starają się reagować na przejawy nagannych zachowań
czyniąc to dla zachowania ładu i porządku publicznego, a także dla tzw.
zachowania twarzy, co jest mechanizmem charakterystycznym dla wysokiego poziomu kultury honoru. Ludzie wzrastający w takim klimacie społecznym nie odwracają głowy i nie przechodzą obojętnie, gdy widzą naganne czy bezprawne działanie. Wówczas interweniują. Tak silne, kultywowane od wieków zasady i powiązane z nimi nawyki moralne określają
także skuteczność japońskiej wspólnotowej koncepcji zapobiegania przestępczości.
Już w czasach feudalnych, w Kraju Kwitnącej Wiśni funkcjonowały
społeczności (zespoły) złożone z pięciu rodzin tzw. gonin-gumi, które same
dbały o swoje bezpieczeństwo udzielając sobie wzajemnego wsparcia
w sytuacji zagrożenia. Ten system przetrwał aż do czasów Restauracji Meiji. Później dalej jednak funkcjonowały większe ugrupowania (kolektywy)
15
Por. B. Hołyst, op. cit.
135
– na wsiach buraku-kai, a w miastach – chōnai-kai16. Podczas II wojny
światowej tworzone były tzw. tonari-kumi składające się z dziesięciu rodzin. Pełniły one funkcje porządkowe oraz przekazywały władzom informacje istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa. System ten pomimo, że
formalnie został zniesiony, to zwyczajowo funkcjonuje nadal i generuje
dbałość o właściwe zachowania uczestniczącej w nim dobrowolnie większości obywateli. Ma to znaczenie także w sferze profilaktyki kryminalnej.
W Japonii aktywnie działa również Stowarzyszenie Zapobiegania Przestępczości, które ma swoje oddziały w większości miast. Członkowie patrolują
miejsca zagrożone, tworzą systemy sygnalizacji występowania określonych
patologii, starając się by każda w tym zakresie istotna informacja sprawnie
docierała do policji. Japończycy propagują także w swoich lokalnych środowiskach bezpieczne zachowania, ucząc jak nie stać się ofiarą przestępstwa i jak minimalizować jego skutki gdy już się ono wydarzy. Bezpieczeństwa w ruchu drogowym pilnuje blisko pół miliona społecznych kontrolerów, których można spotkać pod szkołami czy na skrzyżowaniach ulic.
W Japonii ludzie nie wstydzą się wspierać policji mając świadomość, że
w ten sposób realizują uniwersalną ideę harmonii, która w efekcie pozwala
im – jak się okazuje – egzystować niezwykle bezpiecznie. Nikt nie nakłada
na tych ludzi formalnego obowiązku stania na straży bezpieczeństwa, ale
wielowiekowa tradycja stawiająca moralność na pierwszym miejscu, jeszcze przed prawem stanowionym, jest dla obywateli moralnym nakazem,
powinnością, a nawet zaszczytem. W tym duchu są ukształtowani potomkowie samurajów od wieków, a efektem takiej postawy są niskie wskaźniki
przestępczości. Idzie za tym poczucie autentycznie wysokiego, a dla ludzi
Zachodu, wręcz niewiarygodnie imponującego poziomu stanu bezpieczeństwa wewnętrznego17 w Kraju Kwitnącej Wiśni.
16
Por. W. Clifford, Crime control in Japan, Lexington Books, Toronto-Londyn
1976, ISBN 06-69001-84-8.
17
Por. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo WSBPI „Apeiron”
w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2, s. 56-60.
136
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
M. Aluchna, P. Płoszajski, Zarządzanie japońskie. Ciągłość i zmiana,
Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008, ISBN 83-7378-360-7.
W. Clifford, Crime control in Japan, Lexington Books, Toronto-Londyn 1976, ISBN 06-69001-84-8.
W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt Naukowy” Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008,
nr 2.
R. Hartmann, Geschichte des modernen Japan: Von Meiji bis Heisei,
Oldenbourg Akademieverlag, Berlin 1996, ISBN 30-50026-37-5.
B. Hołyst, Japonia przestępczość na marginesie cywilizacji, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1994, ISBN 83-21906-57-5.
J. Izydorczyk, Hanzai znaczy przestępstwo, Oficyna Wolters Kluwer,
Warszawa 2008, ISBN 8376011502.
A. Kość, Filozoficzne podstawy prawa japońskiego w perspektywie
historycznej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2001, ISBN 83-228-0801-1.
A. Kość, Prawo, a etyka konfucjańska w historii myśli prawnej Chin,
Wydawnictwo KUL, Lublin 1998, ISBN 83-90730-83-9.
J. K. Liker, Droga Toyoty, MT Biznes Ltd., Warszawa 2005, ISBN
83-88970-31-3.
J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy. Nauka – Praktyka – Refleksje”, 2011, nr 2.
J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim
kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 97883-762405-7-2, s. 125.
J. Piwowarski, Rýchlo se rozvijajúce Japonsko na rázcesti. Niekol’ko
vybraných aspektom bezpečnosti východnej Ázie, [w:] Bezpečnostné
Fórum, J. Ušiak, J. Lasicová (red.), UMB, Bańska Bytrzyca 2011,
ISBN 978-80-557013-6-3.
J. Piwowarski, Samurajska tradycja w zarządzaniu kryzysowym,
[w:] Riešenie krizových situácií v špecifickom prostredí, Wydawnictwo Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011.
137
14. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.
15. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-9303211-2.
16. A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, Warszawa 1939.
Recenzent – Reviewer:
dr hab. Kuba Jałoszyński – pracownik Instytutu Badań nad Przestępczością Kryminalną i Terroryzmem Wyższej Szkoły Policji
w Szczytnie.
138
PAWEŁ PAJORSKI
Aktywność agencji ochrony osób i mienia
na rzecz bezpieczeństwa na poziomie lokalnym
Activity of individuals and property protection agencies
in the field of security at the local level
Abstract: The Author in his article takes up the topic of local crime prevention
and concentrates on the role of specialized armed security formations (SUFO),
which can and should fill in this subject. Commercial protection has a relatively short tradition in Poland. In 1989 the Government began to slowly withdraw from the area of security by giving a large part of it into private hands.
One of the consequences of the statutory mandate of licensed security agency
is the emergence of possibility of local crime prevention with the support
of these agencies. Extracted human communities living in a small territory,
more often cooperate with professional agencies of individuals and property
protection. Protection of Individuals and Property Act, which was proclaimed
in 1997, set a range of rights and obligations for firms performing the tasks
of licensed operator of protection. It left however, undeveloped area of security. In early 90’s of the last century, private firms very quickly began to explore
the field of physical protection of individuals and property. The author is of
the opinion, that (from the perspective of local communities) satisfactory performing tasks of individuals and property protection, includes two basic elements. One of them is to see the possibilities of allies in the struggle for peace
and order of our settlements. Second one concerns SUFO (Specialized Armed
Security Formations) itself – their personnel has to have appropriate qualifications, both professional and ethical, which are supposed to be supported by
proper organizational level and specialized technical equipment.
139
Key Words: security of local communities, SUFO, technical protection, physical protection, information exchange
Abstrakt: Autor w swojej pracy zajmuje się tematem zapobiegania przestępczości lokalnej, koncentrując się na roli specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych (SUFO), jaką mogą i powinny pełnić w przedmiotowym temacie. Funkcjonowanie komercyjnej ochrony w polskich współczesnych realiach
ma stosunkowo krótką tradycję. W 1989 r. państwo powoli zaczęło wycofywać
się z obszaru bezpieczeństwa oddając sporą jego część w prywatne ręce. Jedną
z konsekwencji ustawowego umocowania koncesjonowanych agencji ochrony
jest pojawianie się możliwości zapobiegania przestępczości lokalnej przy
wsparciu ze strony tychże agencji. Wyodrębnione społeczności ludzkie zamieszkujące niewielkie terytorium coraz częściej nawiązują współpracę z profesjonalnymi agencjami ochrony osób i mienia. Ustawa o ochronie osób i mienia, która została ogłoszona w 1997 r. wyznaczyła zakres praw i obowiązków
podmiotów gospodarczych realizujących zadania koncesjonowanych podmiotów ochrony. W latach 90. ubiegłego wieku powstało wiele prywatnych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w zakresie ochrony fizycznej
takich osób i mienia. Autor artykułu wyraża opinię, że satysfakcjonujące
z punktu widzenia lokalnych społeczności pełnienie zadań ochrony osób i mienia wymaga dwóch podstawowych elementów. Pierwszy z nich to dostrzeżenie
możliwości jakie za sobą niosą sojusznicy w walce o ład i porządek naszych
osiedli. Drugi element dotyczy samych SUFO (Specjalistycznych Uzbrojonych
Formacji Ochrony) – ich personel musi posiadać odpowiednie kwalifikacje
profesjonalne i etyczne, poparte odpowiednim poziomem organizacyjnym
i specjalistycznym sprzętem technicznym.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo społeczeństw lokalnych, SUFO, ochrona
techniczna, ochrona fizyczna, wymiana informacji
140
W chwili kiedy autor pisze te słowa mijają 23 lata od momentu pojawienia się w Polsce pierwszych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą w zakresie fizycznej ochrony osób i mienia1, natomiast od momentu ukazania się ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób
i mienia2 upłynęło ponad 14 lat.
Pomimo tak długiego funkcjonowania na terenie naszego kraju, rynku
usług ochrony osób i mienia, i blisko już 15 letniego funkcjonowania ustawy o ochronie osób i mienia, określającej między innymi formy ochrony,
agencje ochrony kojarzone są jedynie z ochroną fizyczną i techniczną
obiektów oraz ochroną transportów wartości pieniężnych. Takie postrzeganie agencji ochrony jest spowodowane charakterem oferowanych usług
przez większość z nich.
Do nieco mniej eksponowanego zakresu usług zaliczana jest ochrona
osób i zabezpieczenie imprez masowych3. Praktycznie w niewielkim stopniu lub wcale dla zwykłego człowieka nie są zauważalne takie formy działalności, jak ochrona osiedli oraz wydzielonych enklaw mieszkaniowych,
transportów przedmiotów wartościowych i niebezpiecznych, ochrona
transportów dokumentów i innych nośników informacji, ochrona obszarów
i urządzeń podlegających, na mocy wyżej wymienionej ustawy, obowiązkowej ochronie4.
Niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, nie wyłączając również właścicieli i osób zarządzających agencjami ochrony, że aktywność profesjonalnych agencji ochrony może, a nawet powinna być skierowana również
w inną stronę. Istnieje wiele rodzajów przedsięwzięć, które mogą
1
Pierwsze podmioty gospodarcze prowadzące działalność w zakresie ochrony osób
i mienia zwane potocznie „firmami ochrony” lub „agencjami ochrony” powstawały
na podstawie obowiązującej ówcześnie ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. z 1988 r. Nr 41, poz. 324 z późn. zm.).
2
Ustawa z dnia 22 grudnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 1997 r.
Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).
3
J. Dworzecki, Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia.
Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo GWSP, Gliwice 2009, ISBN 978-83614012-0-9, s. 7-20.
4
Por. Art. 5 ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).
141
i powinny być realizowane z uwzględnieniem celu jaki stanowi poprawa
bezpieczeństwa społeczności lokalnych5.
Do przedsięwzięć tych zaliczamy:
1. W przypadku katastrof6 – poznanie, informowanie, ratownictwo
techniczne (w miarę posiadanych sił i środków), pierwszą pomoc
przedmedyczną udzielaną ofiarom katastrof.
2. W przypadku kataklizmów7 – ostrzeganie informowanie, rozpoznanie, pierwszą pomoc przedmedyczną udzielaną ofiarom kataklizmu, ratownictwo techniczne (w miarę posiadanych sił i środków).
3. W przypadku zagrożeń aktami terrorystycznymi – profilaktykę,
informowanie, ostrzeganie, pierwszą pomoc przedmedyczną udzielaną ofiarom aktu terrorystycznego, ratownictwo techniczne
(w miarę posiadanych przez agencje ochrony sił i środków), współpracę z Policją, Strażą Pożarną, Obroną Cywilną, Strażą Miejską
oraz innymi służbami ratowniczymi.
4. W zakresie zwalczania przestępczości – szeroko rozumianą profilaktykę, współpracę z Policją, Strażą Pożarną, Strażą Miejską oraz
innymi służbami zaangażowanymi w zwalczanie przestępczości.
5. W przypadku zagrożeń epidemiologicznych – ostrzeganie
i informowanie, współpracę z Policją, Strażą Pożarną, Obroną Cy5
Społeczność lokalna – zbiorowość zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo
niewielkie terytorium, jak np. parafia, wieś, czy osiedle, w której występują silne
więzi wynikające ze wspólnoty interesów i potrzeb, a także z poczucia zakorzenienia i przynależności do zamieszkiwanego miejsca.
6
Katastrofa – „wydarzenie nagłe, tragiczne w skutkach, powodujące straty materialne, w którym ktoś ucierpiał lub poniósł śmierć”. J. Pawłowski (red.), Słownik
terminów z zakresu bezpieczeństwa Narodowego, AON, Warszawa 2002, ISBN
83-88062-23-9, s. 55.
7
Kataklizm (Klęska żywiołowa) – „katastrofa naturalna lub awaria techniczna,
których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich
rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być
skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji
działających pod jednolitym kierownictwem”. Za: art. 3 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia
18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 62, poz. 558
z późn. zm.).
142
wilną, Strażą Miejską oraz innymi państwowymi służbami ratowniczymi.
6. W przypadku konfliktów zbrojnych8 – ochronę i obronę obiektów
obowiązkowej ochrony (zgodnie z art. 5 UOOiM9), współpracę
z Policją, Strażą Pożarną, Obroną Cywilną, Strażą Miejską oraz
Obroną Terytorialną,
7. Inspirowanie oraz inicjowanie technicznej i fizycznej ochrony
osób i mienia, podnoszenie poziomu wiedzy społeczności
w zakresie ochrony mienia i osób.
Moim zdaniem, w zakresie wyżej wymienionych przedsięwzięć profesjonalna agencja ochrony, zatrudniająca świadomych swej roli
i odpowiedzialności, wykwalifikowanych pracowników ochrony jest
w stanie sprostać tego typu wyzwaniom. Niestety, jak wspomniano na
wstępie, większość agencji ochrony osób i mienia ze względu, czy to na
brak świadomości szerokiego spektrum możliwych zagrożeń, czy też ze
względu na brak jasno sprecyzowanego ustawowo obowiązku, a co za tym
idzie finansowego zabezpieczenia podjętych przez agencję ochrony działań
w tym zakresie, nie jest zainteresowana realizacją tego typu zadań. Istnieje
jednakże potrzeba i możliwości włączenia agencji ochrony w tworzenie
bezpieczeństwa społeczności lokalnych. Pamiętać przy tym należy, że bezpieczeństwo lokalne to stan, w którym mieszkańcy danej społeczności lokalnej czują się niezagrożeni w swoim bezpośrednim otoczeniu – miejscu
zamieszkania. Przy czym w celu prowadzenia dalszych rozważań nad bezpieczeństwem społeczności lokalnych należy zauważyć, że poprzez pojęcie
bezpieczeństwo rozumiemy stan, który daje poczucie pewności i gwarancje
jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Jedna z podstawowych potrzeb człowieka to sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś
co człowiek szczególnie ceni, np.: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr
8
Konflikt zbrojny – „rodzaj przemocy zbrojnej polegającej na dążeniu do osiągnięcia celów państwa (koalicji, grupy społecznej) przez wzajemne działanie przy
użyciu sił zbrojnych lub zorganizowanych i uzbrojonych grup”. J. Pawłowski
(red.), op. cit., s. 12.
9
UOOiM – skrót od: Ustawa o ochronie osób i mienia.
143
materialnych10. Zatem bezpieczeństwo pojmowane jako stan niezagrożenia,
spokoju i pewności zależy od siły oddziaływania dwóch tak podstawowych
czynników jak: poziom zagrożenia dóbr prawnie chronionych, rozumiany jako wynik bezprawnego działania innego człowieka (czyny zabronione) lub stanowiący skutek zjawisk losowych m. in. takich, jak działania
sił wyższych (powódź, wichura, pożar itp.) oraz poziom zabezpieczenia
technicznego i ochrony fizycznej. Przy czym przez zagrożenie należy
rozumieć sytuację, w której pojawia się prawdopodobieństwo powstania
stanu niebezpiecznego dla otoczenia11 lub też możliwość wystąpienia zdarzenia, którego naturalnym skutkiem jest naruszenie określonej poprzednio
integralności chronionego obiektu lub bezpieczeństwa ludzi w nim przebywających12. Sposób wzajemnych oddziaływań w/w czynników można
zobrazować tzw. trójkątem bezpieczeństwa wskazującym między innymi
na to, że wraz ze wzrostem poziomu zagrożenia wzrastać powinien, co
najmniej w takim samym stopniu poziom zabezpieczenia i ochrony13.
Oczywistym tutaj wydaje się nawet istnienie nadwyżki poziomu zabezpieczenia i ochrony nad poziomem zagrożenia. Istnieje również potrzeba poszukiwania obiektywnych kryteriów oceny stanu wszystkich elementów
trójkąta.
10
Zob. J. Pawłowski (red.), op. cit., s. 13.
Zob. Ibidem, s. 162.
12
Zob. R. Płaczkowski, Odbiór i konserwacja instalacji sygnalizacji pożarowej,
„Systemy alarmowe”, 2003, Nr 4, s. 59-60.
13
Zob. Z. T. Nowicki, Alarm o przestępstwie, Wydawnictwo „Dom Organizatora”,
Toruń 1997, ISBN 83-86850-58-2, s. 19.
11
144
Rys. 1 „Trójkąt bezpieczeństwa”14
Bezpośrednią przyczyną spadku poczucia bezpieczeństwa obywateli
w Polsce, jest wzrost przestępczości oraz inne zjawiska, niekiedy takie,
które nawet nie są zagrożone karą, mające, w opinii społecznej, wpływ na
bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Subiektywne odczucie zagrożenia
kojarzy się obywatelowi przede wszystkim, z przestępczością, istnieją natomiast jeszcze inne formy zagrożeń. Zwróćmy uwagę, iż J. Czapska zagrożenia dzieli według źródeł ich pochodzenia na trzy podstawowe typy,
takie jak: zagrożenia naturalne i cywilizacyjne (natura i technika), zagrożenia pochodzące ze strony państwa, jego organów i funkcjonariuszy, zagrożenia pochodzące ze strony innych ludzi i organizacji15. Wspomniane inne
– poza przestępstwami – formy zagrożeń, spychane są na plan dalszy gdyż
nie dotyczą przeciętnego „Kowalskiego” w sposób bezpośredni i zdają się
być dla niego bardzo odległe lub wręcz irracjonalne. Pomimo to, wpisują
14
Zob. Z. T. Nowicki, Jak chronić?, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1994, ISBN 83-70665-88-8, s. 272.
15
Zob. J. Czapska, Bezpieczeństwo obywateli. Studium z zakresu polityki prawa,
Polpress, Kraków 2004, ISBN 83-918979-2-3, s.15.
145
się one z chwilą realnego zaistnienia w odczucia dotyczące poziomu bezpieczeństwa.
Wzrost przestępczości, prawdopodobnie charakterystyczny dla „ery
komunizmu”, spowodował adekwatny wzrost zaangażowania Policji
w bezpośrednią z nim walkę pozostawiając, w opinii autora, mniej miejsca
na profilaktykę. W tę lukę powoli „weszły” podmioty komercyjne, funkcjonujące w ramach mniej lub bardziej reglamentowanej przez państwo
działalności gospodarczej, polegającej na świadczeniu usług w zakresie
ochrony osób i mienia.
Brak dostatecznie dużego potencjału pozwalającego na satysfakcjonujące społecznie możliwości skupienia się Policji na profilaktyce
i prewencji spowodował akceptację społeczności lokalnych dla możliwości,
jakie niesie potencjał firm ochrony osób i mienia. Idea wkomponowania
agencji ochrony osób i mienia w satysfakcjonujący system bezpieczeństwa,
działający na poziomie społeczności lokalnych dotyczących na przykład
osiedla, ulicy oraz innych miejsc i terenów o charakterze publicznym, ma
głęboki sens. Zyskała ona szansę powodzenia, gdyż w obecnych realiach
udało się przekonać większość członków lokalnych społeczności
o celowości i słuszności proponowanych rozwiązań. Agencje ochrony,
które cały czas mają ambicję, by być postrzegane jako immanentna część
systemu
bezpieczeństwa
wewnętrznego,
podejmują
działalność
o charakterze parapolicyjnym, polegającą na pełnieniu regularnych patroli
przez pracowników ochrony fizycznej w miejscach publicznych. Wzbudza
to mniej lub bardziej uzasadnione kontrowersje, zwłaszcza, że w ramach
tych działań pojawiają się elementy o charakterze interwencji czy prób
dyscyplinowania zachowań społecznych. Odbywa się to poprzez takie
czynności jak usuwanie z określonych miejsc osób, które swoim zachowaniem naruszają zasady ładu, bezpieczeństwa i porządku, co wiąże się
z wydawaniem poleceń o charakterze władczym, zdobywanie informacji
przez rozpytywanie, itp. Działania tego typu spowodowały powstanie
w społecznościach lokalnych rozłamu. Zwolennicy takiej działalności uzasadniają potrzebę istnienia patroli osiedlowych agencji ochrony osób
i mienia tym, że już sama świadomość możliwości pojawienia się patrolu
146
stanowi swoiste zagrożenie dla potencjalnego przestępcy. Powoduje to
zmniejszenie natężenia czynów karalnych na tym terenie, a niekiedy wręcz
odstąpienie potencjalnych sprawców od popełnienia takiego czynu. Przeciwnicy tej metody zapewnienia bezpieczeństwa społeczności lokalnej,
argumentują swoje stanowisko tym, że żadne badania nie potwierdziły poglądu, iż zagrożeniem dla sprawcy jest obserwacja zdarzenia ze strony
przygodnych świadków. W dodatku podnoszą argument, że ustawa
o ochronie osób i mienia w obowiązującym kształcie nie daje agencjom
ochrony osób i mienia uprawnień szerszych, aniżeli typowe uprawnienia
obywatelskie, jakie można wykorzystać w obliczu zagrożenia poza chronionym obiektem lub obszarem. Co gorsze, ustawa nie definiuje tych pojęć,
toteż czynności podejmowane przez pracowników agencji ochrony osób
i mienia są w takiej sytuacji na granicy prawa. Nie da się jednakże zaprzeczyć, że celowe zaistnienie, w danym rejonie, zorganizowanych grup osób
mogących prowadzić skuteczną obserwację zdarzeń przestępczych oraz
podejmowanie czynności wynikających choćby z uprawnień obywatelskich
(ujęcie na tzw. „gorącym uczynku”16 lub w bezpośrednim pościgu
i przekazanie ujętego policji), jak również mogących odpowiednio wcześnie poinformować policję (czy też Straż Miejską) o istniejącym zagrożeniu, może w sposób znaczący podnieść subiektywne poczucie bezpieczeństwa społeczności lokalnej. Niewykluczone, iż taka prewencja obniży
znacznie poziom zagrożeń. Należy więc, w świetle powyższego, przekonać
społeczności lokalne do tego, że w bezpieczeństwo warto (i należy) inwestować, że bezpieczeństwo niestety musi kosztować (ze względu na zaangażowanie profesjonalnych agencji wykorzystujących swój sprzęt tech16
„Określenie: «ujęcie na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem», zawarte
w art. 17 § 1 pkt. 1-5 ustawy z dnia 10 maja 1985 r. o szczególnej odpowiedzialności karnej (Dz. U. z 1985 r. Nr 23, poz. 101), może odnosić się również do takich
przestępstw trwałych – tj. do sytuacji, gdy sprawca wytworzy i utrzymuje lub tylko
utrzymuje stan przestępny przez pewien okres – których istota polega na podejmowaniu przez sprawcę wielokrotnych działań przestępnych, jeżeli ujęcie to następuje w chwili dokonywania przez niego czynności stanowiących przejaw realizacji ustawowych znamion przestępstwa lub bezpośrednio potem” (Uchwała Składu Siedmiu Sędziów z dnia 10 lipca 1987 r. VI KZP 8/87).
147
niczny oraz potencjał ludzki i jego skuteczność, mobilność, kompetentne,
profesjonalnie wyszkolone kadry pracowników ochrony odczuwalny). Jeśli
się to uda, poziom bezpieczeństwa lokalnego znacznie wzrośnie ze względu na ograniczenie czynów przestępczych w danym rejonie17.
Poza rozważaną strefą aktywności firm ochroniarskich, realizujących
ewentualne zadania służb publicznych, istnieje oczywiście całe spektrum
pozostałych form typowo komercyjnej ochrony osób i mienia, właściwych
branży ochrony. Każda z nich, by wymienić przykładowo ochronę obiektów handlowo-usługowych, rozrywkowych, hotelowo-restauracyjnych,
handlu detalicznego, obrotu finansowego, oświatowo-wychowawczych,
przemysłowych, siedzib instytucji, podmiotów gospodarczych i organizacji,
wpisuje się w panoramę bezpieczeństwa społeczności lokalnej. Mówiąc
krótko, im więcej chronionych obiektów, tym bezpieczniej18. Warto zauważyć, że do niedawna najczęściej realizowana forma ochrony fizycznej stałej, polegająca na ochronie wykonywanej przez obecnego fizycznie na terenie obiektu pracownika ochrony, od pewnego czasu jest zastępowana
przez ochronę polegającą na stałym dozorze sygnałów przesyłanych, gromadzonych oraz przetwarzanych w elektronicznych urządzeniach
i systemach alarmowych, nazywana potocznie monitoringiem.
Jak wskazuje J. Dworzecki „podstawowym celem, a jednocześnie zaletą, monitoringu jest szybkość, pewność i precyzja przekazywanych informacji określających nie tylko zadziałanie systemu, ale również rodzaj
i charakter zaistniałego zdarzenia”19. Niestety do postulowanego ideału
niektórym firmom jest jeszcze bardzo daleko. Na dzień dzisiejszy jeszcze
duża część agencji ochrony odbiera sygnał typu: „alarm w obiekcie” bez
jego konkretnej lokalizacji w samym obiekcie, bez podania jego charakteru
(włamanie, napad, sabotaż, otwarcie pod przymusem, próba nieautoryzo17
Zob. P. Pajorski, Qui prodest?, „BSI Ochrona i Detektywistyka”, 2008, nr 7-8.
Zob. Z. Tomczyk, Firmy ochrony osób i mienia, a bezpieczeństwo społeczności
lokalnych, [w:] Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych,
J. Czapska, W. Krupiarz (red.), Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 1999,
ISBN 978-83-869171-3-6, s. 216.
19
J. Dworzecki, Taktyka i techniki interwencji, Gliwice 2010, Wyd. GWSP, ISBN
978-83-614012-7-7, s. 133.
18
148
wanego dostępu), czy też bez możliwości śledzenia aktualnych stref naruszeń. Taka sytuacja determinuje potrzebę pełnej weryfikacji sygnału alarmowego przez zmotoryzowane patrole kontrolno-interwencyjne zwane
„grupami interwencyjnymi”. Niestety opóźnia to znacząco możliwość podjęcia stosownej interwencji w najdogodniejszym dla pracowników ochrony
miejscu i czasie.
Wydaje się, że przyszłością wszelkiego rodzaju systemów ochrony
staną się dwa systemy świadczenia usług ochronnych. Pierwszy system to
wybór usługi niszowej i jej realizacja na bardzo wysokim, wyspecjalizowanym poziomie. Drugi system to przedsięwzięcia obejmujące kompleksowe
usługi ochrony począwszy od audytu bezpieczeństwa, szacowania zagrożenia i stworzenia polityki bezpieczeństwa firmy lub osoby przez montaż
zabezpieczeń technicznych, stały nadzór i konserwację tych urządzeń po
odebranie sygnału o typie i charakterze zagrożenia, włącznie z podjęciem
reakcji własnymi siłami ochrony.
Najpoważniejszym z problemów monitoringu, jest generowanie przez
systemy alarmowe tzw. fałszywych alarmów, co przy dużej częstotliwości
takich zjawisk spowodowanych użyciem tanich, a co za tym idzie, niskiej
jakości urządzeń, pociąga za sobą gwałtowny wzrost kosztów usługi, a co
gorsze, osłabienie czujności zespołów ochrony, co w efekcie powoduje
możliwość wystąpienia z czasem braku reakcji, ze strony agencji ochrony
na alarm spowodowany rzeczywistym zagrożeniem.
Na tym etapie naszych rozważań należy określić obszary aktywności
agencji ochrony osób i mienia w bezpieczeństwie lokalnym. Mówiąc
o aktywności agencji ochrony należy rozumieć podejmowanie szeregu
przedsięwzięć usprawniających zarówno dotychczas stosowane, jak i nowe
systemy ochrony, które powinny prowadzić do wyłonienia ściślejszej zapory poprzez fakt jej dostosowania do aktualnie występujących zmian
w „technologii” pojawiających się zagrożeń. Przedsięwzięcia te winny się
koncentrować na zagadnieniach organizacyjnych, kadrowych, taktycznych
i technicznych na poszczególnych odcinkach działalności agencji ochrony.
Powinny one również uwzględniać poprawę bezpieczeństwa osobistego
pracowników ochrony. Mało kto jest bowiem świadomy faktu, że zawód
149
pracownika ochrony jest zawodem o wysokim poziomie ryzyka. Ten wysoki poziom ryzyka nie musi oznaczać tolerancji dla nadmiernie wysokiego
poziomu zagrożenia zdrowia i życia osób zatrudnionych w charakterze
pracowników ochrony.
W chwili obecnej można wykazać co najmniej kilka obszarów,
w których agencje ochrony mogą i powinny wykazywać swoją aktywność
w pierwszej kolejności.
Do obszarów tych należą:
1. Wzrost precyzji wymiany informacji pomiędzy koncesjonowanymi agencjami ochrony (nie tylko tymi posiadającymi status SUFO
– Specjalistycznej Uzbrojonej Formacji Ochronnej20), a służbami takimi jak Policja, Straż Pożarna, Straż Miejska, Obrona Cywilna.
2. Określenie konkretnych zadań współpracy pomiędzy wyżej wymienionymi formacjami w realizacji konkretnych przedsięwzięć.
3. Wzmocnienie ochrony fizycznej w miejscach, które zostały rozpoznane i uznane za szczególnie zagrożone oraz, których obowiązek
ochrony wynika wprost z zapisów ustawy o ochronie osób i mienia.
W zasadzie związane to jest z koniecznością zrewidowania poglądów na możliwość realnego prowadzenia przedsięwzięć ochronnych
przez agencje ochrony ze statusem Zakładu Pracy Chronionej, gdyż
zarówno zaplecze logistyczne tych firm jak i przygotowanie zawodowe ich kadry pracowniczej jest, jak się uważa, żadne w przypadku
konieczności przeciwdziałania poważnym potencjalnym zagrożeniom.
4. Wzmocnienie ochrony technicznej w miejscach, które podobnie jak
w przypadku ochrony fizycznej, zostały rozpoznane i uznane za
szczególnie zagrożone. Funkcjonowanie tych zabezpieczeń winno
20
Specjalistyczne Uzbrojone Formacje Ochronne – wewnętrzne służby ochrony
oraz przedsiębiorców, którzy uzyskali koncesje na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia, posiadających pozwolenie na
broń na okaziciela, wydane na podstawie odrębnych przepisów (art. 2 pkt. 7 ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia – Dz. U. z 1997 r. Nr 114,
poz. 740 z późn. zm.).
150
być skorelowane z ochroną fizyczną oraz winno stanowić dla niej
system „wczesnego ostrzegania” i „wstępnego rozpoznania” zbliżających się zagrożeń. Zastosowanie wyłącznie ochrony technicznej
nie jest w stanie powstrzymać zagrożenia lecz stopniem swego zaawansowania może przynajmniej zniechęcić potencjalnych napastników do próby przedostania się na teren chroniony.
5. Okresowe szkolenia pracowników ochrony, umożliwiające zarówno weryfikację jak i podnoszenie poziomu wiedzy oraz umiejętności zawodowych pracowników ochrony, prowadząc do ich specjalizacji w zakresie ochrony fizycznej osób, obiektów, konwojowania
i inkasa, działań zmotoryzowanych zespołów interwencyjno-kontrolnych, zabezpieczenia porządkowo-ochronnego imprez masowych,
zarządzania i obsługi stacji monitorowania, i realizacji procedur
związanych z monitoringiem zarówno systemów sygnalizacji włamania i napadu, sygnalizacji pożarowej, kontroli dostępu jak telewizji dozorowej (obserwacyjnej, CCTV).
6. Edukacja społeczności lokalnej uświadamiająca jej istnienie różnorodnych zagrożeń, prezentująca możliwości zapobiegania im, unikania, sposoby, a także metody minimalizacji ich skutków oraz możliwości i zasady podejmowania działań ratowniczych.
7. Działania ratowniczo-informacyjne skierowane na zapoznanie
ludności z procedurami postępowania w sytuacji zaistniałego zagrożenia.
Aby obraz aktywności agencji ochrony osób i mienia w zakresie działań na rzecz bezpieczeństwa na poziomie lokalnym był w miarę pełny, należy wspomnieć jeszcze o zasadach współpracy agencji ochrony ze służbami i strażami. Współpraca ta jest bardzo ważnym elementem działań na
rzecz bezpieczeństwa społeczności lokalnych, któremu ustawodawca nie
poświęcił, w ustawie z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia,
zbytnio uwagi, zadawalając się enigmatycznym zapisem w treści art. 47,
151
w którym zobowiązuje Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji do
określenia zasad współpracy21.
Zasady współpracy agencji ochrony osób i mienia ze służbami
i strażami, uszczegóławia, wydane na podstawie art. 47 ustawy o ochronie
osób i mienia, rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad
współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją,
jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi)22. Precyzuje ono zasady współpracy specjalistycznych,
uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej, strażami miejskimi (gminnymi), formy współpracy z tymi organami, rodzaje podejmowanych działań, okoliczności
i sytuacje zmuszające strony do podejmowania współpracy23.
Jak łatwo zauważyć rozporządzenie to dotyczy jedynie Specjalistycznych Uzbrojonych Formacji Ochronnych, co w znaczny sposób ogranicza
już na wstępie ilość i kategorię agencji ochrony do tych, które poza uzyskaniem koncesji na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie
ochrony osób i mienia, posiadają pozwolenie na broń na okaziciela wydane
na podstawie odrębnych przepisów wynikających z ustawy o broni i amunicji24. Współpraca ta ma być podejmowana przez kierownika jednostki
chronionej przez SUFO, odpowiednio z właściwym terytorialnie komendantem jednostki organizacyjnej policji, kierownikiem jednostki ochrony
21
Art. 47. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji określił, w drodze rozporządzenia, szczegółowe zasady współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji
ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej
i strażami gminnymi (miejskimi).
22
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U. z 1998 r.
Nr 161, poz. 1108 z późn. zm.).
23
J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Kraków 2011, Wydawnictwo EAS, ISBN 978-83-61645-68-9, s. 159.
24
Art. 29 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz. U.
z 1999 r. Nr 53, poz. 549).
152
przeciwpożarowej, szefem obrony cywilnej i komendantem straży gminnej
(miejskiej), w zakresie wykonywanych zadań ochrony osób i mienia.
Pozostałym agencjom ochrony, nie posiadającym statusu Specjalistycznych Uzbrojonych Formacji Ochronnych, nie określono w ogóle jakichkolwiek zasad współpracy co w rzeczywistości nie daje nawet tak iluzorycznych, jak w przypadku SUFO, prawnych możliwości współpracy.
Czy jest to efektem krótkowzroczności ustawodawcy, czy też może lektury
dzieła Murcka, w którym stwierdza on, że niedopuszczalne jest traktowanie
relacji między policją a prywatnymi firmami jako kontaktów równorzędnych partnerów25, tego nie wiadomo na pewno. Policja musi zachować
niezbędny dystans, aby móc neutralnie realizować swe ustawowe zadania.
Policjanci i pracownicy ochrony mają odmienny etos zawodowy. Kiedy dla
prywatnego przedsiębiorcy pierwszeństwo mają oczekiwania zleceniodawcy, policja musi realizować swoje zadania „bezpartyjne”26.
W powoływanym rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej
i strażami gminnymi (miejskimi) określono, że współpraca SUFO z policją
i strażami gminnymi (miejskimi) polegać ma w szczególności na wymianie
informacji o zagrożeniach w zakresie bezpieczeństwa osób i mienia oraz
zakłócania spokoju i porządku publicznego, współdziałaniu w celu utrzymania spokoju i porządku publicznego podczas zgromadzeń, imprez artystycznych, rozrywkowych i sportowych, w zakresie określonym
w odrębnych przepisach (tj. ustawie o ochronie imprez masowych, współdziałaniu przy zabezpieczeniu miejsc popełnienia przestępstw i wykroczeń
25
Por. J. Czapska, op. cit., s. 203.
Zob. M. Murck, Statement aus der Sicht eines Sozialwisenschaftlers, [w:] Privatisierung von polizeilichen Aufgaben, R. Weiss, M. Plate (red.), Bundeskriminalamt, Wisebaden 1996, s. 127.
26
153
w granicach chronionych obszarów, obiektów lub urządzeń oraz wzajemnych konsultacjach doskonalących metody współpracy27).
Natomiast w przypadku współpracy SUFO z jednostkami ochrony
przeciwpożarowej, to zgodnie z powoływanym rozporządzeniem, polega
ona na podejmowaniu działań ochronnych i zabezpieczających w przypadku wystąpienia w granicach chronionych obszarów, obiektów lub urządzeń pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,
w szczególności na wymianie informacji o powstałych zagrożeniach, wprowadzaniu na teren chronionych obszarów i obiektów jednostek ratowniczych, współdziałaniu przy przeprowadzaniu bezpiecznej ewakuacji ludzi
i mienia, zabezpieczaniu miejsc po pożarze, klęsce żywiołowej lub innym
miejscowym zagrożeniu, w tym uratowanego mienia28.
W przypadku współpracy SUFO z obroną cywilną sprowadza się ona
na mocy powoływanego rozporządzenia do wymiany informacji o powstałych zagrożeniach29.
Należy przy tym zauważyć, że zapisy o współpracy SUFO z Policją,
jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi), są zapisami formalnymi, dotyczącymi (tak na prawdę)
tylko jednej strony. To SUFO mają prawny obowiązek współpracy,
a w zasadzie informowania wyżej wymienionych służb o wszelkich zagrożeniach. W związku z brakiem delegacji ustawowych „wymiana informa27
Por. § 3 i 4 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony
przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U.
Nr 161, poz. 1108 z późn. zm.).
28
Por. § 5 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony
przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U.
Nr 161, poz. 1108 z późn. zm.).
29
Por. § 6 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony
przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U.
Nr 161, poz. 1108 z późn. zm.).
154
cji” jest tylko suchym zapisem w powoływanym wcześniej rozporządzeniu.
Żadna z tych służb nie jest zobligowana prawnie, do wymiany, na zasadzie
wzajemności, informacji o zagrożeniach. W takiej sytuacji prawnej SUFO
stały się tylko i wyłącznie źródłem informacji dla powyższych służb,
a wszelkie pozyskiwane przez SUFO zgodnie z prawem informacje są jedynie potwierdzeniem ogólnie dostępnych informacji. W efekcie policja
traci potężnego liczebnie sojusznika (a przecież możliwa jest stosowna selekcja dystrybuowanych informacji) jednostronnie zostawiając go w wielu
sytuacjach „na lodzie”.
Biorąc jednakże pod uwagę dość powszechnie występujące zjawiska
tzw. moonlighting30 oraz blue drain31 na bazie których budowana jest tzw.
old boy’s network32 oraz zapis w rozporządzeniu mówiący, że „współpraca
(...) polega w szczególności na (...)”, a więc w zakresie wymienionym
w rozporządzeniu w szczególności oraz w innym zakresie, możliwa jest
oficjalna współpraca, umożliwiająca poprawę bezpieczeństwa na poziomie
lokalnym.
Do informacji takich można zaliczyć np. rodzaj, charakter, częstość
i wielkość występujących w danym rejonie zagrożeń, skłonność danego
środowiska do popełniania czynów zabronionych oraz źródłowe przyczyny
już występujących (lub możliwych do wystąpienia) zagrożeń. Ponadto
możliwa jest współpraca agencji ochrony z Policją, czy też strażami gminnymi (miejskimi) np. w zakresie wspólnych patroli w rejonach szczególnie
zagrożonych czynami zabronionymi, a wchodzącymi w skład obszarów
chronionych lub „zawierającymi w sobie” obszary, obiekty lub urządzenia
chronione.
Prawie codziennie prasa, radio, telewizja, Internet, bombardują opinie
publiczną informacjami dotyczącymi zaistniałych w ostatnich godzinach
30
moonlighting (ang. „Księżycowe światło”) – określenie opisujące pracę policjantów dla prywatnych firm w czasie wolnym od pracy.
31
blue drain (ang. „Niebieski dren”) – zjawisko polegające na odchodzeniu doświadczonych policjantów do pracy w prywatnych firmach.
32
old boy’s Network (ang. „Sieć starych kolegów”) – zjawisko przechodzenia
policjantów do pracy w prywatnych firmach, bez zrywania kontaktów z kolegami
w policji.
155
przestępstw, przestępców, ich ofiar, narzędzi zbrodni, strzelanin, kradzieży,
napadów, ucieczek, rozbojów, klęsk żywiołowych, awarii technicznych,
czy też innych zjawisk zagrażających życiu, zdrowiu, majątkowi obywateli,
determinując poziom ich subiektywnego poczucia bezpieczeństwa. Lęk
społeczeństwa przed rzeczywistym, czy też domniemanym zagrożeniem
spowodował poszukiwanie, zarówno ze strony społeczności lokalnych, jak
i coraz mniej wydolnych wszelakich służb bezpieczeństwa i ochrony, rozwiązań, które można byłoby wdrożyć celem podniesienia poziomu poczucia bezpieczeństwa zwykłego obywatela.
Pod koniec lat 80 ubiegłego wieku zakładano, że postrzeganie bezpieczeństwa w środowisku lokalnym będzie zależało od miejsca zamieszkania.
Zagrożenie lokalne miało mieć zmienne natężenie ze względu na wiele
czynników. Jednakże jednym z najważniejszych, miały być przestępstwa
popełniane w rejonie zamieszkania obywateli, toteż w miarę przejmowania
dbałości o bezpieczeństwo przez komercyjne agencje ochrony osób i mienia od służb państwowych, miała następować systematyczna jego poprawa.
Jak się okazuje nie zauważono gwałtownej zmiany poczucia zagrożenia.
Wzrost ilości obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej
ochronie (czy też ochronie z wyboru personelu zarządzającego tymi obszarami, urządzeniami lub obiektami) spowodował chwilowy spadek poziomu
zagrożenia lub raczej jego subiektywnego poczucia przez społeczności
lokalne „sąsiadujące” z tymi obiektami. Jednak prezentowany przez przytłaczającą większość agencji ochrony bardzo jeszcze niski poziom profesjonalizmu i ignorancja zawodowa, spowodowały ponowny wzrost poziomu zagrożeń. Brak odpowiednich, indywidualnie opracowanych procedur działania agencji ochrony osób i mienia oraz iluzoryczny zapis ustawowy o obowiązku współpracy agencji ochrony z jednostkami Policji,
Straży Miejskiej, Straży Pożarnej, Obrony Cywilnej nie gwarantuje odpowiedniej realizacji zleceń z zakresu ochrony społeczeństwa na poziomie
lokalnym. Praktyczne permanentne braki personelu agencji ochrony
w wyszkoleniu, jak również niechęć, wykazywana zarówno przez pracowników ochrony, jak i ich pracodawców, do szkoleń specjalistycznych nie
mogą zagwarantować niczego innego, jak iluzorycznego poczucia bezpie156
czeństwa odpowiadającego iluzorycznym działaniom i umiejętnościom
pracowników ochrony.
Do tego niedoboru wiedzy i umiejętności, którą reprezentuje obecnie
większość personelu agencji ochrony osób i mienia w Polsce, dochodzi
jeszcze sprawność fizyczna i intelektualna (zarówno personelu wykonawczego jak i zarządzającego). Doprowadzenie do sytuacji, w której agencja
ochrony osób i mienia, mająca za zadanie dbałość o bezpieczeństwo obszarów, obiektów i urządzeń wymagających obowiązkowej ochrony ze względu na ich znaczenie dla obronności interesu gospodarczego państwa, bezpieczeństwa publicznego oraz innych ważnych interesów państwa, uzyskuje status Zakładu Pracy Chronionej, wydaje się podejrzane. Zakład taki
zatrudnia do, nierzadko wysoce odpowiedzialnych zadań, nawet osoby
niepełnosprawne „co do których orzeczono całkowita niezdolność do pracy, niepełnosprawność z powodu choroby narządów ruchu oraz takie, którym na podstawie orzeczenie przysługuje pomoc osób drugich”33. Ten stan
rzeczy woła „o pomstę do nieba”. Powody tego są dwa. Po pierwsze przypomina to sytuację ze znanej noweli M. Konopnickiej Miłosierdzie gminy,
gdzie ludzie starzy i niedołężni są katorżniczo wykorzystywani, stanowiąc
źródło łatwego dodatkowego dochodu. Po drugie – co będzie z tymi, których chronią osoby niedołężne, same potrzebujące wsparcia i podwyższonego poziomu ochrony?
Wróćmy jednak do głównego wątku – do nowych możliwości pokazania poziomu bezpieczeństwa lokalnego w oparciu o podmioty z poza sektora publicznego.
Jak widać, z przytoczonych w niniejszym artykule argumentów, agencje ochrony mają do spełnienia istotną rolę w kształtowaniu bezpieczeństwa na poziomie lokalnym. Drzemiący w nich potencjał jest gotowy do
umiejętnego wykorzystania, pod jednym wszakże warunkiem. Warunkiem
tym jest pełna profesjonalizacja usług z zakresu ochrony osób i mienia
świadczonych przez te agencje. Jeżeli natomiast stan osiągniętego wy33
Raport Najwyższej Izby Kontroli, Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania zakładów pracy chronionej zajmujących się ochroną mienia i dozorem, Warszawa, kwiecień 2004 r., nr P/03/100.
157
szkolenia i posiadanej wiedzy personelu tychże agencji, będzie oscylował
na tym co obecnie poziomie to niestety stan bezpieczeństwa nie tylko, że
nie ulegnie radykalnej poprawie ale wręcz się pogorszy.
Bibliografia
J. Czapska, Bezpieczeństwo obywateli. Studium z zakresu polityki prawa, Polpress, Kraków 2004, ISBN 83-918979-2-3.
2. J. Dworzecki, Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób
i mienia. Wybrane zagadnienia, Gliwice 2009, Wyd. GWSP, ISBN
978-83-614012-0-9.
3. J. Dworzecki, Taktyka i techniki interwencji, Gliwice 2010, Wyd.
GWSP, ISBN 978-83-61401-27-7.
4. J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Kraków 2011,
Wydawnictwo EAS, ISBN 978-83-61645-68-9.
5. M. Murck, Statement aus der Sicht eines Sozialwisenschaftlers,
[w:] Privatisierung von polizeilichen Aufgaben, R. Weiss, M. Plate
(red.), Bundeskriminalamt, Wisebaden 1996.
6. Z. T. Nowicki, Alarm o przestępstwie, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 1997, ISBN 83-86850-58-2.
7. Z. T. Nowicki, Jak chronić?, Polska Oficyna Wydawnicza BGW,
Warszawa 1994, ISBN 83-70665-88-8.
8. P. Pajorski, Qui prodest?, „BSI Ochrona i Detektywistyka”, 2008,
nr 7-8.
9. J. Pawłowski (red.), Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa Narodowego, AON, Warszawa 2002, ISBN 83-88062-23-9.
10. R. Płaczkowski, Odbiór i konserwacja instalacji sygnalizacji pożarowej, „Systemy alarmowe”, 2003, Nr 4.
11. Z. Tomczyk. Firmy ochrony osób i mienia, a bezpieczeństwo społeczności lokalnych, [w:] Zapobieganie przestępczości w społecznościach
lokalnych, J. Czapska, W. Krupiarz (red.), Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa 1999, ISBN 978-83-869171-3-6.
1.
158
12. Ustawa z dnia 10 maja 1985 r. o szczególnej odpowiedzialności karnej
(Dz. U. z 1985 r. Nr 23, poz. 101).
13. Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U.
z 1988 r. Nr 41, poz. 324 z późn. zm.).
14. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).
15. Ustawa z dnia 22 grudnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).
16. Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz. U. z 1999 r.
Nr 53, poz. 549).
17. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U.
z 2002 r. Nr 62, poz. 558 z późn. zm.).
18. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją,
jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami
gminnymi (miejskimi) (Dz. U. z 1998 r. Nr 161, poz.1108 z późn.
zm.).
19. Uchwała Składu Siedmiu Sędziów z dnia 10 lipca 1987 r. VI KZP
8/87.
20. Raport Najwyższej Izby Kontroli, Informacja o wynikach kontroli
funkcjonowania zakładów pracy chronionej zajmujących się ochroną
mienia i dozorem, Warszawa, kwiecień 2004 r., nr P/03/100.
Recenzent – Reviewer:
dr Jacek Dworzecki – pracownik Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie.
159
JULIUSZ PIWOWARSKI
Społeczeństwo informacyjne a kultura bezpieczeństwa
Informational society and the culture of safety
Abstract: The article includes discussion about the influence of different
communities and nations on security culture. It concerns a phenomenon
of “informational society”. There is explained the difference between the definitions of “information” and “communication”. It also shows the origin
of the technological revolution, which gave the basis for the technical framework of computerization in the countries leading in science and technology.
Consequently, “informational society” appeared. From the 70’s it has gained
international importance by entering with a strong accent in the processes of
globalization. Information management is very important not only to political
and economic processes, but also during conflicts originating for example from
terrorism. Regardless of the scientific and technological progress, we are dealing with consumerism, and decreasing level of education which accompany
globalization. The values are currently not sufficiently identified and internalized, and thus, currently their use is experiencing a setback. This crisis along
with it the phenomenon of decrease of responsibility, lack of ethical and intellectual hygiene in the use of multimedia, can bring numerous risks. The author
doubts the possibility of creating a unified global civil society. A sense
of communication with the society and co-responsibility for it drifts away.
Thus lowers the level of security culture and the real possibility of autonomous
human development. This problems are waiting for their identification and to
take concrete actions to build security culture in the spirit of sustainable development.
Key words: informative technology, society, security, human capital
161
Abstrakt: W artykule, zawarto rozważania dotyczące wpływu na kulturę bezpieczeństwa, różnych społeczności i narodów w trzeciej w historii ludzkości
rewolucji. Chodzi o fenomen „społeczeństwa informacyjnego”. Objaśniono
różnicę pomiędzy pojęciami „informacja” oraz „komunikacja”. Przybliżono
również genezę rewolucji technicznej, która dała podstawy dla technicznych
ram informatyzacji w przodujących w nauce i technice państwach. Skutkiem
tego było powstanie „społeczeństwa informacyjnego”. Od lat 70. zyskało ono
międzynarodowe znaczenie wpisując się mocnym akcentem w procesy globalizacji. Administrowanie informacją ma wielkie znaczenie nie tylko podczas
harmonijnie prowadzonych procesów politycznych i gospodarczych, ale także
podczas konfliktów, których źródłem jest np. terroryzm. Niezależnie od postępu naukowo-technicznego mamy do czynienia z towarzyszącym globalizacji, konsumpcjonizmem i obniżaniem się poziomu wychowawczo-edukacyjnego. Wartości obecnie nie są w dostatecznym stopniu identyfikowane, internalizowane, a co za tym idzie, posługiwanie się nimi, przeżywa współcześnie
regres. Kryzys ten i rozwijające się wraz z nim zjawisko rozproszenia odpowiedzialności, bądź jej zanik, brak etyczności i higieny intelektualnej w korzystaniu z multimediów, może przynieść rozliczne zagrożenia. Autor pracy wątpi
w możliwość stworzenia jednolitego globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Podano również, że bolączką zatomizowanych społeczeństw czasu
globalizacji jest fakt, że coraz więcej osób zaburza uważność i zdolność wewnętrznego skupienia przed ekranem swojego komputera. Poczucie łączności
ze społeczeństwem i współodpowiedzialność za jego losy oddala się. Tym
samym obniża się poziom kultury bezpieczeństwa i realne możliwości autonomicznego rozwoju człowieka. Sygnalizowane tu problemy czekają na ich
identyfikację oraz na podjęcie konkretnych działań na rzecz budowania kultury
bezpieczeństwa w duchu zrównoważonego rozwoju.
Słowa kluczowe: informatyzacja, społeczeństwo, bezpieczeństwo, kapitał
ludzki
162
Żyjemy obecnie w czasach, w których ludzkość przeżywa kolejny etap
dziejów społecznego rozwoju. Przełomy i odpowiadające im następujące
po sobie etapy takiego rozwoju to rewolucja rolnicza i rewolucja przemysłowa. Teraz przyszła kolej na rewolucję informacyjną. Wiąże się ona
z powszechnością szybkiego dostępu do niespotykanych dotąd objętościowo pokładów informacji oraz, z równie niespotykanymi ułatwieniami
dotyczącymi możliwości komunikowania się. Należy rzecz jasna rozróżnić
informację od komunikowania się. „Na ogół przecież sądzimy, że informacje są po to, by je komunikować, a komunikacja jest przekazywaniem informacji. Tymczasem wiele wysiłku włożono w przeszłości, by gromadzić
informacje, które będą własnością nielicznych, a dla wielu pozostaną
w głębokiej tajemnicy”1 jak twierdzi Jerzy Mikułowski-Pomorski. Uważa
on również, że „większość aktów ludzkiej komunikacji, nie przekazuje
tego, co nazywamy «prawdziwą» informacją, lecz co najwyżej komunikaty
utkane z selektywnie wybranych i celowo zinterpretowanych faktów”, których reprezentatywnymi przykładami są medialne „newsy”2. Konkretyzując
– komunikacja stanowi proces komunikowania, czyli łączenia ludzi, któremu towarzyszy kreowanie wspólnych treści biorących udział w rozbudowywaniu dorobku kultury3. Może być ona źródłem wzrostu odczuwanego
społecznie potencjału, a nawet poczucia tożsamości4 określonych wspólnot.
1
J. Mikułowski-Pomorski, Społeczeństwo informacji czy społeczeństwo komunikujące się, [w:] Społeczeństwo informacji, Universitas, Kraków 2004, ISBN 8324203-32-X, s. 5.
2
Ibidem, s. 5-6.
3
Kultura (z łac. colere – „uprawa, dbać, pielęgnować, kształcenie”) – termin ten
jest wieloznaczny, pochodzi od łac. cultus agri („uprawa ziemi”). Kulturę można
określić jako całokształt dorobku ludzkości, zarówno w sferze materialnej, jak
i duchowej, który był utrwalany, wzbogacany w ciągu dziejów i przekazywany
z pokolenia na pokolenie. Do zasobu kultury zliczają się również charakterystyczne dla danego społeczeństwa wzory postępowania, także to, co
w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie
odziedziczone. Kultura bywa też utożsamiana z cywilizacją. Por. B. PetrozolinSkowrońska (red.), Mała Encyklopedia PWN, PWN, Warszawa 1996, ISBN 8301120-90-8, s. 445.
4
Tożsamość społeczna – „dotyczy cech, jakie jednostce przypisują inni. Cechy te
można rozumieć jako wyznaczniki tego, kim zasadniczo «jest» ta osoba. Jednocze163
Komunikowanie się jest, najprościej rzecz ujmując, synonimem łączności
polegającej na wymianie informacji. Tego rodzaju komunikacji nie należy
mylić z fizycznie realizowanym transportem.
W ujęciu słownikowym, komunikacja określana jest jako „porozumiewanie się, przekazywanie myśli, udzielanie wiadomości”5.
Informacja – jest pojęciem oznaczającym odnotowane w formie spostrzeżeń fakty i komunikaty, które są utrwalone i analizowane, co nierzadko w istotny sposób wpływa na przekonania jednostek. Zainteresowanie informacją jako taką, ma swoje źródło w zainteresowaniu matematyką,
ale oprócz wiedzy teoretycznej, posiada także podłoże niezwykle praktyczne. Jest ono związane chociażby z potrzebami organizmu państwowego.
Przetwarzaniu coraz to większej ilości informacji, zaczęła z początkiem XX wieku służyć, nowa podówczas, weberowska idea biurokracji6.
Gromadzenie i przetwarzanie coraz to większych porcji informacji,
w sposób tyleż uporządkowany, co szybki, umożliwiło pojawienie się
komputerów. Nastąpiło to w okresie II wojny światowej. Technologia od
tego czasu dołączyła do osiągnięć matematyki, która w Europie wyprzedziła ją o trzysta lat. Mowa tu o dokonaniach filozofa i matematyka Leibnitza (1646-1717). Leibnitz oraz Newton (1643-1727) rozwinęli rachunek
różniczkowy i całkowy, dzięki dokonaniu redukcji podstawowych operacji
rachunku różniczkowego, do ujęcia algorytmicznego. Niezbędny był tu
dodatkowy wkład George’a Boole’a (1815-1864), Irlandczyka, który
śnie określają one stosunek jednostki do innych jednostek posiadających takie
same cechy. (…) Zatem tożsamości społeczne maja wymiar zbiorowy. Są znakiem
tego, że jednostki są „takie jak inni”. Tożsamości zbiorowe – oparte na wspólnych
celach, wartościach i doświadczeniach – mogą tworzyć podstawy ruchów społecznych”. Za: A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2008, ISBN 978-83-0114408-1, s. 52.
5
A. Kubisa-Ślipko, Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Językowe Aneks,
Wałbrzych 2005, ISBN 83-86674-56-3, s. 363.
6
Por. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.
164
w 1854 roku wymyślił podstawy dla odrębnej dyscypliny wiedzy matematycznej (algorytmy), potrzebnej dla zbudowania komputera.
Chcąc skrótowo, a nawet w pewnym sensie wybiórczo, pokazać niektóre wydarzenia mające miejsce po drodze do dzisiejszej rewolucji informacyjnej, przenieśmy się w wiek XX.
W 1936 roku „pałeczkę przejął”, od swych historycznie starszych kolegów, angielski matematyk Alan Turing (1912-1954), dążąc do skonstruowania „elektronicznego umysłu”.
Druga wojna światowa nie zakończona formalnie (brak traktatu pokojowego), rozgorzała na nowo w 1946 roku, kiedy to miała miejsce słynna
mowa Churchilla w Fulton. Konflikt przeistoczył się w tzw. zimną wojnę
oraz towarzyszący jej wyścig zbrojeń, dotyczący także technologii przetwarzania informacji. Druga połowa lat 50-tych otworzyła dodatkowo wyścig
kosmiczny, który oczywiście łaknął wsparcia komputerów. Oprócz symulacji służących doktrynie nuklearnych konfliktów, zaczęto w USA posługiwać się satelitami i obróbką informacji, na rzecz doktryny „ograniczonych działań wojennych”, w czasach administracji prezydenta Kennedy’ego. Była to reakcja na aktywność partyzanckich ugrupowań w tzw.
Krajach Trzeciego Świata.
Przypomnijmy, iż w latach 60. Robert McNamara, będąc z wykształcenia matematykiem, pełniąc funkcje sekretarza obrony USA, kompetentnie i zdecydowanie wprowadził w Pentagonie metody zarządzania oparte
o – nazwijmy to – poprawę relacji między człowiekiem a komputerem.
Od początku lat 70. Japan Computer Usage Developement Institute
zaczął realizować ambitny plan przekształcenia społeczeństwa Japonii
w „społeczeństwo informacyjne”. Plan ten określono wówczas jako „narodowy cel 2000”. Istotne jest tu charakterystyczne dla Japończyków współistnienie ciągłości i zmiany7 oraz przenikanie się tradycji i nowoczesności8. Skutkiem tego, konsumpcjonizm miał zostać okiełznany przez intelek7
Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, nr 2.
8
Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, op. cit.; T. Ambroży, J. Piwowarski, Współczesność, tradycja i bezpieczeństwo jako znamienne aspekty wszechstronności All
165
tualną twórczość połączoną z etyczną samodyscypliną oraz z utrzymaniem
harmonii z otaczającą naturą. To niewątpliwie wciąż na nowo odzywające
się echa etycznego kodeksu Bushidō9. Niemniej jednak, scentralizowany
system władzy i pionowej hierarchii uległby metamorfozie w kierunku
„społeczeństwa multicentrycznego”10. Projekt japoński zakładał nacisk na
ideę „odtworzenia podmiotowości”, będącą jednym z centralnych celów
ewolucji ku społeczeństwu informacyjnemu przy jednoczesnym dostrzeganiu potrzeby utrzymania tożsamości narodowej, jako istotnego elementu
bezpieczeństwa wewnętrznego. Zabezpieczano się przed możliwością dominacji kapitału o obcym pochodzeniu w budowaniu usług przetwarzania
danych.
Administracja Stanów Zjednoczonych także podjęła temat informatyzacji i „zaczęła upowszechniać pojęcie «społeczeństwa informacyjnego»
niemal w tym samym czasie co w Japonii”11.
Oczywiście polityka ta objęta była pieczą Białego Domu (między innymi z uwagi na aspekty kultury bezpieczeństwa). Stąd doniosła rola zależnego od prezydenta Nixona (1970) OPT – Office of Telecomunications
Policy. Już z chwilą lądowania na księżycu (1969) USA osiągnęły apogeum technologii podboju kosmosu, a jednocześnie zaczęto propagować
hasło zwiększenia zastosowania elektroniki dla „potrzeb społecznych”.
W czasach prezydentury Reagana, Departament Obrony USA podjął
(w 1983 r.) kolejny etap innowacji, m. in. w dziedzinie technologii komputerowych na rzecz Strategic Defense Initiative (program „Gwiezdne Wojny”).
Pojęcie społeczeństwa informacji od połowy lat 70. dynamicznie
umiędzynarodowiono. W roku 1975 organizacja OECD (Organization
Style Karate, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2009, nr 3, s. 90103.
9
Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie
Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-762405-7-2.
10
Por. Y. Masuda, The Information Society as Post Industrial Society, Institute
for the Information Society, Tokio 1980, ISBN 09-30242-15-7.
11
A. Mattelart, Społeczeństwo Informacji, Universitas, Kraków 2004, ISBN 8324203-32-X, s. 89.
166
for Economic Development and Cooperation) zrzeszające dwadzieścia
cztery najbogatsze na świecie kraje, użyła po raz pierwszy pojęcia „społeczeństwa informacyjnego”. W 1979 roku Rada Ministrów Wspólnoty Europejskiej także sięgnęła do tego sformułowania. „Społeczeństwo informacyjne” i jego idee ucieleśnił pięcioletni program doświadczalny FAST (Forecassting and Assesment in the Field of Science and Technology – 1980).
W 1980 r. Rada Europy przyjęła „zasady rządzące ochroną prywatności
i przekazem przez granicę danych osobowych”. Podobnie uczyniła OECD.
Przypomnieć warto również, że w 1979 roku IBM rozpoczął znamienną dla ducha czasu kampanię reklamową, mówiącą o nadejściu „wieku
informacji”.
Połowa lat 80. przyniosła wielkie zmiany o zasięgu globalnym. Swobodny przepływ kapitału będący skutkiem deregulacji rynków finansowych, zbiegł się z działaniami antymonopolowymi, prowadzonymi na terenie USA przeciwko telekomunikacyjnym i komputerowym potentatom
(takim jak AT&T). Deregulację telekomunikacji przyspieszyły w tym czasie także zmiany technologii, w której pojawiły się, oprócz sieci dużych
prędkości, zjawiska digitalizacji, optoelektroniki oraz urządzenia o potężnej
(w stosunku do dotychczasowych) możliwości pojemności pamięci i towarzyszące skokowi technologicznemu malejące koszty.
W łonie WTO (World Trade Organisation) zawarto w 1997 roku
umowę, której sygnatariuszami było sześćdziesiąt osiem administracji rządowych, dotyczącą otwarcia konkurencyjnych rynków. Umowa weszła
w życie w rok po jej zawarciu, tj. w 1998 roku. Poszczególne kraje, na
przykład Japonia czy Kanada, zastrzegły sobie co prawda – zgodnie ze
swoimi koncepcjami administrowania systemami bezpieczeństwa wewnętrznego – możliwość określania górnego pułapu udziału kapitału obcego w narodowych sieciach telekomunikacyjnych, ale konkurencyjność
w tej branży przedostała się na międzynarodową arenę.
USA oraz Europa w pierwszej połowie lat 90. weszły na drogę tworzenia potężnej infrastruktury informacyjnej mającej służyć zbudowaniu
pojedynczego rynku (National Information Infrastructure – USA).
167
Cywilizacja zachodnia dotarła do punktu, w którym sądzi się, iż „kraj
który najlepiej prowadzi rewolucję informacyjną, będzie silniejszy niż jakikolwiek inny. Ameryka ma widoczną potęgę w sile militarnej i produkcji
gospodarczej [twierdzą Nye i Owens – aut.]. Inną, bardziej subtelną, większą przewagą jest jej zdolność do gromadzenia, przetwarzania, działania na
ich podstawie i rozpowszechniania informacji (…). Przewaga informacyjna
jest istotna jako wzmacniacz siły dyplomacji amerykańskiej(…)”12.
Mówi się tu o „miękkiej władzy” kilku rodzajów informacji. Informacja strategiczna13, informacja o charakterze handlowym oraz otaczająca nas
powszechna informacja w szerokim rozumieniu – medialna.
Eksperci i badacze strategii interesują się administrowaniem informacją w kontekście konfliktów wzniecanych przez terrorystów, karteli zajmujące się narkobiznesem, czy ruchów o charakterze partyzanckim.
W tak zarysowanym polu widzenia, istotne jest przewidywanie poziomu wrażliwości sieci komputerowej na ataki hakerów. W związku
z powyższym, np. armia USA stworzyła Netwar oraz Cyberwar – elementy
służące do prowadzenia walki (a nawet) wojny w przestrzeni informatycznej.
Rozwój techniki, w tym także techniki i technologii komputerowych,
doprowadził do tęsknoty za sprawiedliwą wojną prowadzoną zgodnie
z doktryną „wojny o stratach zerowych”. Doktryna ta zmierza do prowadzenia działań bojowych jako „chirurgicznych uderzeń”14. Praktyka pokazuje, iż doktryna ta jest właściwie utopią, której nie da się zrealizować
w całej rozciągłości, jak to można zauważyć w Iraku czy Afganistanie.
Niezależnie od aspektów czysto prakseologicznych, jeśli chodzi
o użytkowanie technologii informatycznych do celów militarnych i pozamilitarnych, zawsze istnieje tu problem zarządzania bezpieczeństwem.
12
J. S. Nye, W. Owens, America’s Information Edge, „Foreign Affairs”, 1966,
nr 75(2), s. 20.
13
Por. R. O. Keohane, Power and Indepedence In the Information Age, „Foreign
Affairs”, 1998, 77(5), s. 81-94.
14
Por. A. Toffler, H. Toffler, War and Anti-War, Little Brown, Nowy Jork 1993,
ISBN 03-16850-24-1.
168
Jednym z jego istotnych aspektów jest wymiar etyczny. W epoce, która na
wielu obszarach globu kojarzy się obecnie z kultem pieniądza, konsumpcjonizmem i kultem szybkości (wraz z towarzyszącą mu powierzchownością) oraz anarchizującej, egoistycznej wolności zatomizowanych (często
aspołecznych) jednostek, jest to problem dostrzegany słabo, mimo iż jest
on dla bezpieczeństwa kluczowy.
Perfekcjonizm i moralna rzetelność nie są bowiem, najdelikatniej mówiąc, mocnymi stronami dzisiejszych czasów. Technologia, co prawda, ich
wymaga, lecz obecne systemy wychowawczo-edukacyjne dosyć solidnie
elementy te dewaluują. Kryzys wartości przy szybkości działania i skali
możliwości urządzeń komputerowych, może przynieść niewyobrażalne
w swej skali i skutkach zagrożenia.
Autor chce w tym miejscu jasno wyrazić zastrzeżenia wobec utopijnie
radosnych peanów dotyczących koncepcji globalnego (idealnego) społeczeństwa obywatelskiego. Weźmy pod uwagę dosłownie kilka argumentów
zwracających uwagę na zagrożenia dla kultury bezpieczeństwa ze strony
lawinowo przebiegającego, spontanicznego rozwoju sieci informatycznych
i miliardów coraz bardziej zatomizowanych jednostek, egzystujących na
świecie.
1. Po pierwsze – owe miliardy istot ludzkich musiałyby tworzyć społeczeństwo lub przynajmniej pewną ilość harmonijnych organizmów społecznych, opartych na zasadach konsensusowego paradygmatu opisanego
przez socjologa Mertona15.
2. Po drugie – nowe technologie informatyczne i nowe media są na
tyle skomplikowane, a służąca ich użytkowaniu infrastruktura na tyle kosztowna, że „rewolucja informacyjna (…) pozostawiona samej sobie [wygeneruje] poszerzenie przepaści między krajami bogatymi i krajami biednymi”16. W tak bogatym kraju jakim są Stany Zjednoczone, może dotyczyć
to przedstawicieli różnych grup społecznych. Przykładem może tu być Los
15
Robert King Merton (1910-2003) – amerykański socjolog, który skonstruował
między innymi teorie biurokracji, ról społecznych, samospełniających się proroctw
czy ról społecznych.
16
Za: A. Mattelart, op. cit., s. 126.
169
Angeles, opisane przez Castellsa jako niezwykle nowoczesna, ale też i bardzo zróżnicowana społecznie aglomeracja, w której ilość skomputeryzowanych dzieciaków przebija liczba bezdomnych17.
3. Po trzecie – natłok nieselekcjonowanej przez niekompetentnych
odbiorców informacji, może stać się przysłowiową „puszką Pandory”. Odbiorcy są coraz bardziej niekompetentni, gdyż planowo przebiegający rozwój intelektualny i moralny, jaki miał miejsce w tradycyjnej szkole, w dużej mierze oparty o (dobraną właściwie do wieku i potrzeb wychowawczoedukacyjnych) literaturę, został zastąpiony chaotycznymi wyborami, przeważnie obrazkowych informacji z przestrzeni Internetu bądź telewizji.
Dla przykładowego siedmiolatka, dla którego nie mają dosyć czasu
rodzice powierzający jego dojrzewanie reklamom telewizyjnym i komputerowi, dostępność krwawych gier wirtualnych, filmów przedstawiających
pornografię lub tortury, nie stanowi dużego problemu. „pokolenia wychowywane na mediach wizualnych mają inną strukturę percepcji [niż ci, którzy potrafią jeszcze czytać ze zrozumieniem i satysfakcją książkę Niepiśmienni – aut.], skrócony zakres skupienia uwagi, co ma poważne konsekwencje w procesie edukacyjnym”18. To właśnie ci, dzisiaj młodzi ludzie,
będą niebawem rodzicami, przywódcami, członkami służb mundurowych –
policji czy wojska. Ich wkład w kulturę bezpieczeństwa przy niekontrolowanym wypieraniu przez Internet solidnego, dającego prawdziwą autonomię wykształcenia, może okazać się wkładem wątpliwym. Nic bowiem nie
zastąpi treningu mózgu opartego na przetwarzaniu abstrakcyjnych znaków
nazywanych literami w pojęcia, zdania i obrazy zdarzeń budowane we własnej wolnej wyobraźni, jeszcze nie amputowanej przez narzucane nam
„wytwory” ekranów. Ułomności mowy zaczyna towarzyszyć ułomność
logiki i wyobraźni, co gorsze, także wyobraźni w zakresie współodczuwania i pogłębionej inteligencji emocjonalnej.
17
Por. M. Castells, The Informational City, Blackwell, Oxford 1992, ISBN 0631179-37-2.
18
K. Krzysztofek, Rdzenie kultur a dynamika cywilizacji, „Transformacje”,
1995/1996, nr 3/4, s. 151.
170
Oprócz wykształcenia młodej osoby (kapitał ludzki), do rangi problemu urasta kwestia jej wychowania (kapitał społeczny). Poza aspektem
indywidualnym, należy zatem spojrzeć na tą sprawę również w aspekcie
społecznym. Bolączką zatomizowanego społeczeństwa globalnego jest
fakt, że coraz więcej osób o wiele chętniej zaburza uważność i zdolność
wewnętrznego skupienia przed swoim ekranem, aniżeli przyczynia się do
wspólnego budowania kapitału społecznego. Ekranem, który na dodatek
czyni swoim samotnym więźniem, powoli uzależniającego się widza. Poczucie łączności ze społeczeństwem i współodpowiedzialność za jego losy
oddala się, a razem z nim obniża się poziom kultury bezpieczeństwa, skuteczność i realne możliwości autonomicznego rozwoju z szansą na samorealizację19. Do samorealizacji zaś, prowadzi samodoskonalenie i rozwój
w pogłębianym (a nie spłycanym nadmiarem kontaktu z ekranem) wymiarze indywidualnym oraz w wymiarze niewirtualnych oddziaływań kolektywnych. Można uznać, iż do takich nielicznych społeczności, które mają
szansę na taki rozwój, należą środowiska współczesnych wojowników –
służby mundurowe funkcjonujące w oparciu o hierarchię, potrzebę kształcenia się, ale też wspólnych ćwiczeń i potrzebę kultywowania swojego
etosu. Etos ten, jest uwspółcześnioną kulturą bezpieczeństwa, wywodząca
się z kultury honoru przynależnej dawniej rycerstwu, później zaś wojsku
kultywującemu postawy określane jako rycerskość.
Powracając do Mertona, należy z pomocą jego społecznego paradygmatu pokrótce omówić, jak wyglądać miałoby zdrowe społeczeństwo (czy
społeczność) sprawiające wrażenie, iż stanowi ono harmonijnie egzystujący
organizm.
„Paradygmat mertonowski zalicza się do najstarszego («źródłowego»)
nurtu teorii socjologicznych wywiedzionych z rozważań Emila Durkheima,
19
Samorealizacja (samourzeczywistnianie, samoaktualizacja) – „Jest specjalnym procesem stawania się tym, kim się jest; dążeniem do wewnętrznej spójności,
jedności z samym sobą, spełniania swojego przeznaczenia lub powołania. Człowiek samoaktualizujący się musi odznaczać się wieloma własnościami, np. spontanicznością, dystansem wobec zdarzeń, bliskimi związkami z innymi, niezależnością, ale też poczuciem humoru”. Za: J. Strelau, Psychologia, GWP, Gdańsk 2008,
ISBN 978-83-748908-2-3, s. 78.
171
Augusta Comte’a i Herberta Spencera. Jest to rodzaj filozofii organicystycznej (filozofia organiczna) znanej na świecie już co najmniej od czasów
Konfucjusza i Arystotelesa, traktującej społeczeństwo i wszechświat jako
jeden żywy organizm.
1. Pierwsze założenie Mertona mówi o tym, że społeczeństwo jest związkiem złożonym z elementów (jednostek). Związek ten jest czymś więcej niż prosta suma jego składowych elementów. Podobnie jest, gdy
tworzy się związek chemiczny, na przykład wodoru i tlenu, czego wynikiem jest powstawanie wody. To nowa substancja (czy w innym
przypadku – inna jakość), jest całkiem odmienna niż każdy z jej początkowych składników. Taki związek to nie to samo, co na przykład
mieszanina piasku i ryżu.
2. Kolejne, drugie założenie omawianego paradygmatu, mówi o istnieniu
powiązań pomiędzy elementami społeczeństwa (całości społecznej
tworzącej system) zgodnie z następującymi zasadami:
 Każdy element systemu społecznego będący na przykład jego podsystemem, jest powiązany z innym elementem bądź grupą elementów – poprzez powiązania: a) natury poziomej (np. podsystem
edukacyjny – podsystem ekonomiczny); b) natury pionowej (np. stereotyp solidnego Niemca); c) natury dwojakiej – poziomej i pionowej.
 Dany element lub podsystem „współprzyczynia się” do pomyślności
innego elementu, bądź grupy innych elementów, lub też całego systemu społecznego jako całości. Możliwe jest też, iż istnieje taki element, który nie „współprzyczynia się” albo nawet działa (czy wpływa) negatywnie na inny element systemu społecznego, bądź na podsystem doń należący albo na całość systemu społecznego – wtedy
element ten określany jest jako dysfunkcjonalny.
3. Założenie trzecie mówi, że każdy system społeczny zmierza do realizacji powiązań funkcjonalnych. Oznacza to, że dąży on do optymalnego
172
stanu, w którym każdy podsystem społeczeństwa działa funkcjonalnie
– na tym polega równowaga funkcjonalna, czyli stan konsensusu20.
Bibliografia
1. T. Ambroży, J. Piwowarski, Współczesność, tradycja i bezpieczeństwo
jako znamienne aspekty wszechstronności All Style Karate, „Zeszyt
Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2009, nr 3.
2. M. Castells, The Informational City, Blackwell, Oxford 1992, ISBN
06-31179-37-2.
3. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt
Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, nr 2.
4. A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2008, ISBN 978-83-0114408-1.
5. R. O. Keohane, Power and Indepedence In the Information Age, „Foreign Affairs”, 1998, 77(5).
6. K. Krzysztofek, Rdzenie kultur a dynamika cywilizacji, „Transformacje”, 1995/1996, nr 3/4.
7. A. Kubisa-Ślipko, Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Językowe
Aneks, Wałbrzych 2005, ISBN 83-86674-56-3.
8. Y. Masuda, The Information Society as Post Industrial Society, Institute for the Information Society, Tokio 1980, ISBN 09-30242-15-7.
9. A. Mattelart, Społeczeństwo Informacji, Universitas, Kraków 2004,
ISBN 83-24203-32-X.
10. J. Mikułowski-Pomorski, Społeczeństwo informacji czy społeczeństwo
komunikujące się, [w] Społeczeństwo informacji, Universitas, Kraków
2004, ISBN 83-24203-32-X.
11. J. S. Nye, W. Owens, America’s Information Edge, „Foreign Affairs”,
1966, nr 75(2).
20
Por. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.
173
12. B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Mała Encyklopedia PWN, PWN.
Warszawa 1996, ISBN 83-01120-90-8.
13. J. Piwowarski, Etyka w administraji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.
14. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim
kodeksie Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 97883-762405-7-2.
15. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-9303213-6.
16. J. Strelau, Psychologia, GWP, Gdańsk 2008, ISBN 978-83-748908-23.
17. A. Toffler, H. Toffler, War and Anti-War, Little Brown, Nowy Jork
1993, ISBN 03-16850-24-1.
Recenzent – Reviewer:
płk dr Jerzy Depo – Katedra Filozofii i Teorii Bezpieczeńwta w Wyższej
Szkole Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidulnego „Apeiron” w Krakowie.
174
JERZY DEPO
Przestępstwa przeciwko ochronie informacji niejawnych
i innych prawnie chronionych
Offences against the protection of classified information
and other legally protected information
Abstract: Author of this article, relying on the Classified Information Protection Act from 5th of July 2010, describes, that protected information are those,
which disclosure may cause serious harm for the Republic of Poland (among
other thing, threat to national security, disrupt of the functioning of the judiciary, adverse impact on the functioning of the national economy or interfere to
current foreign politics of the Republic of Poland). Depending on the kind of
harm, that disclosure of certain information may cause, specific data are accompanied by the relevant clauses – “secret”, “top secret”, “confident” or “restricted”. Disclosure or abuse (understood here as to use in unlawful manner)
classified information implies sanction of law. They may vary depending on
public function of the person. The Act provides penalties for offenses, which
concern classified and other legally protected information, which are the result
of unlawful obtaining of such information or obstructing to become acquainted
with it. Author also draws attention to offenses associated with computerized
data – their destruction or disruption of the entire system is liable to penalty.
There is also illicit, to make computer programs, which are adjusted to commit
offenses referred to Classified Information Protection Act. Other acts, which
helps to protect safety of information, and which are mentioned by author, are:
Banking Law, Personal Data Protection Act and Act on Counteraction Money
Laundering and Terrorism Founding.
Key words: classified information, secret information, top secret information,
confidential information, sanction
175
Abstrakt: Autor niniejszej pracy, powołując się na Ustawę z dnia 5 sierpnia
2010 r. o ochronie informacji niejawnych, opisuje, że dane, które podlegają
ochronie, to te, których ujawnienie spowodowałoby poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej (między innymi zagrożenie bezpieczeństwa kraju, zakłócenie funkcjonowania organów sprawiedliwości, niekorzystny wpływ na
funkcjonowanie gospodarki narodowej czy utrudnianie prowadzenia bieżącej
polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej). W zależności od rodzaju
wyrządzonej szkody, jaki może spowodować ujawnienie określonych informacji, konkretne dane zostają opatrzone odpowiednimi klauzulami – „tajne”,
„ściśle tajne”, „poufne” oraz „zastrzeżone”. Ujawnienie lub wykorzystanie
(rozumiane tutaj jako posłużenie się w niezgodny z prawem sposób) informacji
niejawnej grozi zastosowaniem sankcji prawa. Różnią się one w zależności od
wykonywanej przez daną osobę funkcji publicznej. Ustawa przewiduje kary za
przestępstwa dotyczące informacji niejawnych i innych prawnie chronionych,
wynikające bądź to z bezprawnego uzyskania takich informacji, bądź utrudniania zapoznania się z nimi. Autor zwraca również uwagę na przestępstwa związane z danymi informatycznymi – karalne jest ich niszczenie czy zakłócenie
całego systemu informatycznego. Niedozwolone jest również wytwarzanie
programów komputerowych przystosowanych do popełnienia przestępstw
określonych w Ustawie o ochronie informacji niejawnych. Inne ustawy, które
pomagają chronić bezpieczeństwo informacji, i które zawarto w artykule, to
Ustawa Prawo Bankowe, Ustawa o ochronie danych osobowych i Ustawa
o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.
Słowa kluczowe: informacja niejawna, informacja tajna, informacja ściśle
tajna, informacja poufna, sankcje
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych1
stanowi, że ochronie prawnej podlegają:
1
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U.
z 2010 r. Nr 182, poz. 1228).
176
1.
2.
2
Dane (informacje o klauzuli „ściśle tajne”), których nieuprawnione
ujawnienie spowoduje wyjątkowo poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:
a) zagrozi niepodległości, suwerenności lub integralności terytorialnej Rzeczypospolitej Polskiej;
b) zagrozi bezpieczeństwu wewnętrznemu lub porządkowi konstytucyjnemu Rzeczypospolitej Polskiej;
c) zagrozi sojuszom lub pozycji międzynarodowej Rzeczypospolitej
Polskiej;
d) osłabi gotowość obronną Rzeczypospolitej Polskiej;
e) doprowadzi lub może doprowadzić do identyfikacji funkcjonariuszy, żołnierzy lub pracowników służb odpowiedzialnych za realizację zadań wywiadu lub kontrwywiadu, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, jeżeli zagrozi to bezpieczeństwu
wykonywanych czynności lub może doprowadzić do identyfikacji
osób udzielających im pomocy w tym zakresie;
f) zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu funkcjonariuszy,
żołnierzy lub pracowników, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze, lub osób udzielających im pomocy w tym
zakresie;
g) zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu świadków koronnych lub osób dla nich najbliższych2.
Dane (informacje o klauzuli „tajne”), których nieuprawnione ujawnienie spowoduje poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to,
że:
a) uniemożliwi realizację zadań związanych z ochroną suwerenności
lub porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej;
b) pogorszy stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z innymi państwami
lub organizacjami międzynarodowymi;
c) zakłóci przygotowania obronne państwa lub funkcjonowanie Sił
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
Ibidem, art. 5 ust. 1, pkt 1-7.
177
utrudni wykonywanie czynności operacyjno-rozpoznawczych
prowadzonych w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwa lub
ścigania sprawców zbrodni przez służby lub instytucje do tego
uprawnione;
e) w istotny sposób zakłóci funkcjonowanie organów ścigania
i wymiaru sprawiedliwości;
f) przyniesie stratę znacznych rozmiarów w interesach ekonomicznych Rzeczypospolitej Polskiej3.
Dane (informacje o klauzuli „poufne”), których nieuprawnione ujawnienie spowoduje szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:
a) utrudni prowadzenie bieżącej polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej;
b) utrudni realizację przedsięwzięć obronnych lub negatywnie wpłynie na zdolność bojową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
c) zakłóci porządek publiczny lub zagrozi bezpieczeństwu obywateli;
d) utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym za ochronę bezpieczeństwa lub podstawowych interesów Rzeczypospolitej Polskiej;
e) utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym za ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa
obywateli lub ściganie sprawców przestępstw i przestępstw skarbowych oraz organom wymiaru sprawiedliwości;
f) zagrozi stabilności systemu finansowego Rzeczypospolitej Polskiej;
g) wpłynie niekorzystnie na funkcjonowanie gospodarki narodowej4.
Dane (informacje o klauzuli „zastrzeżone”), których nieuprawnione
ujawnienie może mieć szkodliwy wpływ na wykonywanie przez organy władzy publicznej lub inne jednostki organizacyjne zadań
w zakresie obrony narodowej, polityki zagranicznej, bezpieczeństwa
publicznego, przestrzegania praw i wolności obywateli, wymiaru
d)
3.
4.
3
4
Ibidem, art. 5 ust. 2, pkt 1-6.
Ibidem, art. 5 ust. 3, pkt 1-7.
178
sprawiedliwości albo interesów ekonomicznych Rzeczypospolitej Polskiej5.
5. Informacje niejawne przekazane przez organizacje międzynarodowe
lub inne państwa na podstawie umów międzynarodowych oznaczonych polskim odpowiednikiem posiadanej klauzuli tajności6.
W aktualnym stanie prawnym sprawy związane z ochroną i czynami
przeciwko ochronie informacji niejawnych penalizuje, przede wszystkim
ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny7. A czynami przestępczymi są
w szczególności naruszenia przepisów przedmiotowej ustawy (UoOIN)
ujęte w rozdziale XXXIII, w art. 265 – ujawnianie lub wykorzystanie informacji niejawnych, art. 266 – ujawnianie informacji niejawnych
w związku z wykonywaną funkcją, art. 267 – bezprawne uzyskanie informacji, w art. 268 – utrudnianie zapoznania się z informacją, art. 268a –
niszczenie danych informatycznych, art. 269 – uszkodzenie danych informatycznych, w art. 269a – zakłócenie systemu komputerowego
i w art. 269b – wytwarzanie programów komputerowych8.
Ujawnianie lub wykorzystanie informacji niejawnej:
Art. 265 § 1. „Kto ujawnia lub wbrew przepisom ustawy wykorzystuje
informacje niejawne o klauzuli «tajne» lub «ściśle tajne», podlega karze
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”9;
5
Ibidem, art. 5 ust. 4.
W języku angielskim, polskim oznaczeniom odpowiadają: „ściśle tajne” – top
secret, „tajne” – secret, „poufne” – confidential, „zastrzeżone” – restricted.
7
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks Karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88,
poz. 553 z późn. zm.).
8
Ibidem, s. 95-97.
9
Określona tu norma karnoprawna przewiduje dwie różniące się od siebie postacie
popełnienia przestępstwa: 1) ujawnienie informacji niejawnej, 2) wykorzystanie
informacji niejawnej wbrew przepisom ustawy. Różnice dotyczą: 1) sprawcy (strony podmiotowej) przestępstwa – w pierwszym przypadku, sprawcą jest każdy, kto
w sposób uprawniony bądź nieuprawniony wszedł w posiadanie informacji niejawnej, w drugim zaś sprawcą przestępstwa będzie osoba z mocy ustawy zobligowana do ochrony tej informacji, 2) przedmiotowej strony przestępstwa – sposobu
działania sprawcy; w pierwszym przypadku chodzi o ujawnienie informacji,
w drugim – o niezgodne z prawem posłużenie się informacją niejawną
6
179
§ 2. „Jeżeli informację określoną w § 1 ujawniono osobie działającej
w imieniu lub na rzecz podmiotu zagranicznego, sprawca podlega karze
pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”10;
§ 3. „Kto nieumyślnie ujawnia informację określoną w § 1, z którą zapoznał się w związku z pełnieniem funkcji publicznej lub otrzymanym
upoważnieniem, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”11.
Ujawnianie informacji niejawnej w związku z wykonywaną funkcją:
Art. 266 § 1. „Kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie
zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się
w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną,
społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”12;
§ 2. „Funkcjonariusz publiczny13, który ujawnia osobie nieuprawnionej informację niejawną o klauzuli «zastrzeżone» lub «poufne» lub infor10
Przestępstwo określone w § 2 ma kwalifikowaną postać czynu i polega na ujawnieniu informacji niejawnej osobie działającej w imieniu lub na rzecz podmiotu
zagranicznego, a osoba ta może być zarówno obywatelem polski, jak
i cudzoziemcem.
11
W paragrafie 3 ujęto karalność nieumyślnego ujawnienia informacji niejawnej
(dopuszczenia do utraty lub zagubienia materiału niejawnego – dokumentu lub
przedmiotu), przez osoby, które zapoznały się z nią w związku z pełnieniem funkcji publicznej lub otrzymanym upoważnieniem. Sprawca tego czynu odpowiada
jednak tylko wtedy, gdy utrata lub zagubienie materiału niejawnego spowodowało
skutek w postaci ujawnienia informacji niejawnej. O tym, kto jest osobą pełniącą
funkcję publiczną stanowi art. 19.
12
Do znamion przestępstwa określonego w tym przepisie należy ujawnienie lub
wykorzystanie informacji niejawnej tylko wtedy, gdy następuje ono wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu zobowiązaniu.
13
W myśl § 13 k.k. funkcjonariuszem publicznym jest: 1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, 2) poseł, senator, radny, 3) poseł do Parlamentu Europejskiego, 4)
sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania
przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca
sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na
podstawie ustawy, 5) osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego
180
mację, którą uzyskał w związku z wykonywaniem czynności służbowych,
a której ujawnienie może narazić na szkodę prawnie chroniony interes,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”14.
Bezprawne uzyskanie informacji:
Art. 267 § 1. „Kto bez uprawnienia uzyskuje dostęp do informacji dla
niego nieprzeznaczonej, otwierając zamknięte pismo, podłączając się do
sieci telekomunikacyjnej lub przełamując albo omijając elektroniczne, magnetyczne, informatyczne lub inne szczególne jej zabezpieczenie, podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat
2”;
§ 2. „Tej samej karze podlega, kto bez uprawnienia uzyskuje dostęp do
całości lub części systemu informatycznego”;
§ 3. „Tej samej karze podlega, kto w celu uzyskania informacji, do
której nie jest uprawniony, zakłada lub posługuje się urządzeniem podsłuchowym, wizualnym albo innym urządzeniem lub oprogramowaniem”.
Utrudnianie zapoznania się z informacją:
Art. 268 § 1. „Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza, usuwa lub zmienia zapis istotnej informacji albo w inny sposób udaremnia lub znacznie utrudnia osobie uprawnionej zapoznanie się z nią,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności
do lat 2”;
organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie
czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do
wydawania decyzji administracyjnych, 6) osoba będąca pracownikiem organu
kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni
wyłącznie czynności usługowe, 7) osoba zajmująca kierownicze stanowisko w
innej instytucji państwowej, 8) funkcjonariusz organu powołanego do ochrony
bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej, 9) osoba
pełniąca czynną służbę wojskową.
14
Chodzi o funkcjonariusza publicznego, który ujawnia informację niejawną osobie nieuprawnionej, tj. takiej, która nie została przepisami prawa dopuszczona do
jej poznania.
181
§2. „Jeżeli czyn określony w § l dotyczy zapisu na informatycznym
nośniku danych, sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.
Niszczenie danych informatycznych:
Art. 268a § 1. „Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza, usuwa, zmienia lub utrudnia dostęp do danych informatycznych albo
w istotnym stopniu zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie,
gromadzenie lub przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia
wolności do lat 3”;
§ 2. „Kto, dopuszczając się czynu określonego w § l, wyrządza znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy
do lat 5”;
§ 3. „Ściganie przestępstwa określonego w § l lub 2 następuje na
wniosek pokrzywdzonego”.
Uszkodzenie danych informatycznych:
Art. 269 § 1. „Kto niszczy, uszkadza, usuwa lub zmienia dane informatyczne o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa
w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej, innego organu
państwowego lub instytucji państwowej albo samorządu terytorialnego albo
zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub
przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia wolności od 6
miesięcy do lat 8”;
§ 2. „Tej samej karze podlega, kto dopuszcza się czynu określonego
w § l, niszcząc albo wymieniając informatyczny nośnik danych lub niszcząc albo uszkadzając urządzenie służące do automatycznego przetwarzania, gromadzenia lub przekazywania danych informatycznych”.
Zakłócenie systemu informatycznego:
Art. 269a. „Kto, nie będąc do tego uprawnionym, przez transmisję,
zniszczenie, usunięcie, uszkodzenie, utrudnienie dostępu lub zmianę danych informatycznych, w istotnym stopniu zakłóca pracę systemu kompu-
182
terowego lub sieci teleinformatycznej, podlega karze pozbawienia wolności
od 3 miesięcy do lat 5”.
Wytwarzanie programów komputerowych:
Art. 269b § 1. „Kto wytwarza, pozyskuje, zbywa lub udostępnia innym osobom urządzenia lub programy komputerowe przystosowane do
popełnienia przestępstwa określonego w art. 165 § l pkt 4, art. 267 § 3,
art. 268a § l albo § 2, w związku z § l, art. 269 § 2 albo art. 269a, a także
hasła komputerowe, kody dostępu lub inne dane umożliwiające dostęp do
informacji przechowywanych w systemie komputerowym lub sieci teleinformatycznej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.
Kradzież programu komputerowego:
Art. 278 § 1. „Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”;
§ 2. „Tej samej karze podlega, kto bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje cudzy program komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”.
Oszustwo komputerowe:
Art. 287 § 1. „Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia innej osobie szkody, bez upoważnienia, wpływa na automatyczne
przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych
lub zmienia, usuwa albo wprowadza nowy zapis danych informatycznych,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.
Zakres czynów oraz sankcje karne za naruszenie przepisów w zakresie
ochrony określonych informacji penalizują również inne ustawy; m.in.:
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe15:
15
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72,
poz. 665 z późn. zm.).
183
Art. 170 Ust. 4. Zatajanie lub podawanie uprawnionym organom nieprawdziwych informacji dotyczących banku i jego klientów,
Ust. 5. Ujawnianie lub wykorzystywanie niezgodnie z upoważnieniem
informacji bankowych.
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych16:
Art. 49 § 1. Przetwarzanie danych osobowych w zbiorze bez prawa
przetwarzania tych danych;
§ 2 . Przetwarzanie danych wrażliwych bez prawa ich przetwarzania.
Art. 50. Przetwarzanie danych osobowych w zbiorze niezgodnie
z celem utworzenia zbioru.
Art. 51 § 1. Udostępnianie danych osobowych lub umożliwianie dostępu do nich osobom nieupoważnionym.
Art. 52. Naruszenie choćby nieumyślne obowiązku zabezpieczenia
danych osobowych przed zabraniem przez osobę nieuprawnioną, uszkodzeniem lub zniszczeniem.
Art. 53. Nie zgłaszanie do rejestracji zbioru danych będąc do tego
zobowiązanym.
Art. 54. Nie dopełnienie obowiązku poinformowania osoby, której
dane dotyczą, o jej prawach lub przekazania tej osobie informacji umożliwiających korzystanie z praw przyznanych jej w ustawie.
Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu
pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu17:
Art. 35 Ust. 1 pkt. 3. Niedopełnienie obowiązku poinformowania
Generalnego Inspektora Informacji Finansowej o transakcji mogącej mieć
związek z praniem brudnych pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu;
16
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych ( Dz. U.
z 2002 r. Nr 102, poz. 926 z późn. zm.).
17
Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz
finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276.).
184
Ust. 2. Ujawnienie osobom niepowołanym (posiadaczom rachunku
lub osobom, których transakcja dotyczy) informacji zgromadzonych zgodnie z ustawą.
Art. 36. Odmowa przekazania Generalnemu Inspektorowi informacji
lub dokumentów, albo zatajenie lub przekazanie nieprawdziwych danych
dotyczących transakcji, rachunków i osób.
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze
Antykorupcyjnym18:
Art. 107 ust. 2 pkt 9. Utrata przez funkcjonariusza CBA materiału
zawierającego informacje niejawne jest naruszeniem dyscypliny służbowej.
Szczególnym przestępstwem, zarówno przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, jak i informacjom niejawnym, są czyny określone w art. 130 k.k.
Przestępstwo szpiegostwa:
Art. 130 § 1. „Kto bierze udział w działalności obcego wywiadu
przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności
od roku do lat 10”;
§ 2. „Kto, biorąc udział w obcym wywiadzie albo działając na jego
rzecz, udziela temu wywiadowi wiadomości, których przekazanie może
wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia
wolności na czas nie krótszy od lat 3”;
§ 3. „Kto, w celu udzielenia obcemu wywiadowi wiadomości określonych w § 2, gromadzi je lub przechowuje, wchodzi do systemu informatycznego w celu ich uzyskania albo zgłasza gotowość działania na rzecz
obcego wywiadu przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”;
§ 4. „Kto działalność obcego wywiadu organizuje lub nią kieruje, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5, albo karze 25
lat pozbawienia wolności”.
18
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym
(Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).
185
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88,
poz. 553 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r.
Nr 72, poz. 665 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych
(Dz. U. z 2002 r. Nr 102, poz. 926 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276).
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych
(Dz. U. z 2010 r. Nr 182, poz. 1228).
Recenzent – Reviewer:
dr hab. prof. nadzw. Leszek Korzeniowski – kierownik Zakładu Zarządzania na Wydziale Turystki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, prezes European Assosiation for Security (EAS).
186
JULIUSZ PIWOWARSKI
Etyczność funkcjonariusza Policji
The ethics of Police Officer
Abstract: The author starts this article with defining “administration”. In its
formation the “police science” was very important. Also very important for
the structure of the organization is moral motivation of each person, because it
is directly related to the level of ethical culture of the personnel. The article
explains the concepts such as value, ethics and morality, which are crucial to
discuss the problem of ethics of the Police officer. An important element in
the considerations of morality and professional ethics is to see at least two
important facts related to professionals society. Firstly, while thinking about
professional ethics of the Police officers, we are thinking about morality
of a group. Secondly, in order to raise the level of ethical culture of the Police,
we have to face the problem of dealing with adults who are already mentally
shaped to the considerable degree. One can expect that the teaching an adult
of ethics can be problematic. However, scientific data, which allow to view this
problem positively, can be found. There should be constantly emphasized, that
the efficiency of help must be based on a moral and ethical basis of those who
gives it. This implies the need of the constant promotion and preservation
of moral-ethical attitudes among police officers. Only than the likelihood
of ensuring the security of citizens in an appropriate and socially expected
manner is rising.
Key words: policeman, morality, security, administration
Abstrakt: Autor niniejszej pracy wychodzi od wyjaśnienia pojęcia „administracja”, w której kształtowaniu się duże znaczenie miała „nauka o policji”. Dla
struktury danej organizacji niezwykle ważna jest motywacja moralna każdej
187
osoby ludzkiej, ponieważ bezpośrednio wiąże się ona z poziomem kultury
etycznej pracujących w niej osób. W pracy wyjaśnione zostały pojęcia takie,
jak wartość, etyka oraz moralność, które mają kluczowe znaczenie dla omówienia poruszanego przez autora problemu – etyki funkcjonariusza Policji.
Ważnym elementem rozważań o moralności i etyce zawodowej jest dostrzeżenie przynajmniej dwóch istotnych faktów, mających odniesienie do społeczności profesjonalistów. Po pierwsze, myśląc o etyce zawodowej funkcjonariusza
Policji, mówimy jednocześnie o moralności grupowej. Po wtóre zaś, chcąc
podnosić poziom kultury etycznej naszej Policji, mamy do czynienia z problemem ludzi dorosłych, którzy z chwilą, gdy przystępują do pełnienia obowiązków służbowych, są już w znacznym stopniu ukształtowani. Wydawać by się
mogło, że nauczanie etyki w przypadku dorosłej osoby może być sprawą problematyczną, jednak w pracy tej znaleźć można dane naukowe pozwalające
mieć pozytywne odniesienie do tego problemu. Bezustannie należy podkreślać,
że skuteczność działań służących niesieniu pomocy, musi opierać się na solidnej podstawie moralno-etycznej u tych, którzy tę pomoc niosą. Oznacza to
potrzebę nie nachalnego, ale ciągłego propagowania i utrwalania wśród policjantów godnych postaw moralno-etycznych, gdyż tylko wtedy wzrasta prawdopodobieństwo, iż ci, którzy mają zapewnić obywatelom bezpieczeństwo,
będą czynić to we właściwy, społecznie oczekiwany sposób.
Słowa kluczowe: policjant, moralność, bezpieczeństwo, administracja
Policjant jest funkcjonariuszem publicznym pełniącym służbę na rzecz
społeczeństwa w ramach systemu administracji bezpieczeństwem
i porządkiem publicznym. W Rzeczypospolitej Polskiej działa on
w strukturach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Przypomnienie podstawowych pojęć stanowi z kolei o właściwie prowadzonym administrowaniu procesem porozumiewania się. Administrowanie systemami bezpieczeństwa1 i kluczowe z punktu widzenia funkcjo1
System to abstrakcyjny lub fizyczny obiekt, w którym istnieją zespoły elementów
powiązanych w układy realizujące określoną funkcję.
188
nariuszy MSWiA „pojęcie administracji wywodzi się od łacińskich słów:
ministrare, administratio, administrare, co oznacza wykonywać, zarządzać,
służyć (…). Łacińskie pochodzenie słowa administracja nie jest przypadkowe, bowiem to właśnie w Rzymie powstały pierwsze zarodki administracji [cywilizacji Zachodu – aut.], która pozwalała na właściwą koncentrację
siły, jaką dysponowało państwo (…), jej aktywność oparto o zasadę ciągłości i nakierowano na urzeczywistnienie szeroko pojętego dobra wspólnego. W takim ujęciu administrację należało rozumieć jako działalność
trwałą, celową i planową”2.
Nie ulega wątpliwości, iż rozwój człowieka to ciągły wysiłek ukierunkowany na podnoszenie jakości jego egzystencji, jakości będącej funkcją
stopnia uporządkowania wielu procesów. Za uporządkowaniem, którego
wyrazem jest administracja, pojawia się wzrost poziomu bezpieczeństwa
oraz właściwa dynamika rozwoju całych społeczeństw i należących do nich
jednostek. Jak twierdził Znaniecki – „świat indywidualny jest jeden, jest
rzeczywistością praktyczną, światem dynamicznym wartości, w którego
łonie kształtują się jednostki i społeczeństwa”3. Jednocześnie społeczeństwa te potrzebują czynników spajających, intersubiektywnych. Są nimi
elementy kultury wspólnoty, do których należą zarówno system wartości,
jak również przyjęte formy administrowania. „To, co dziś najogólniej ujmując nazywamy administracją, przewijało się jako zjawisko przez całą
Bezpieczeństwo to stan przeciwny do stanu zagrożenia; jest to „stan rzeczy uwalniający od wszelkiej obawy” (M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Gutenberg-Print, Warszawa 1994, ISBN 83-86381-50-7). Bezpieczeństwo
może być traktowane również jako wartość – w ujęciu filozoficznym (por. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako
wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,
Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2, s. 56-59).
Systemy bezpieczeństwa są to elementy wzajemnie powiązane ze sobą w układy,
których celem jest zapewnienie jak najwyższego poziomu bezpieczeństwa
w określonym środowisku.
2
B. Szmulik, S. Serafin, K. Miaskowska, Zarys prawa administracyjnego, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007, ISBN 978-83-748367-2-2, s. 2.
3
F. Znaniecki, Elementy rzeczywistości praktycznej, [w:] Pisma filozoficzne, t. 1,
PWN, Warszawa 1987, ISBN 978-83-010634-0-5, s. 112.
189
historię ludzkiej cywilizacji, odkąd pojedynczy ludzie zaczęli żyć
w wielkich grupach i odkąd z tego powodu zaczęli mieć i zaspokajać takie
potrzeby, których nie mieli dotychczas. (…) Potrzeby te początkowo były
formułowane i realizowane przez panującego, który [z pomocą swoich
służb – aut.] bronił, utwardzał drogi i konstruował mosty, kazał budować
urządzenia irygacyjne, miasta, akwedukty, wodociągi, rządził państwem” 4.
Z czasem formy ustrojowe uległy modyfikacjom i nie tylko monarchowie
kreowali systemy administrowania. Obecnie uporządkowane działania,
naznaczone motywacją do realizacji określonych projektów, powodują, jak
zauważa Jan Zimmermann, „że pojęcie administracji jest wszechobecne.
Mówimy o administracji naszego osiedla lub domu, o administracji gminy
lub państwa, o administrowaniu lasami, wodami lub drogami publicznymi,
o problemach z administracją zdrowia, o organach administracji w przeciwstawieniu do organów sądowych, a także o administrowaniu naszym
gospodarstwem rodzinnym lub budżetem domowym. Źródłosłów tego pojęcia, wywodzący się z łacińskiego słowa ministrare (służyć, wykonywać,
kierować), z przedrostkiem ad nadającym temu działaniu cechę działania
celowego, to synonim pomocy, służby, przewodnictwa, kierownictwa,
prowadzenia, zarządu, zarządzania lub organizowania dla osiągnięcia ustalonego celu itp.”5. Jak już powyżej zostało to powiedziane, właściwie uporządkowany system organizacji i zarządzania, osadzony w celowych i perfekcyjnie dokumentowanych czynnościach, zawsze był czynnikiem sprzyjającym rozwojowi człowieka i jednocześnie podnoszeniu poziomu jego
bezpieczeństwa.
„W XVIII wieku klasyczny model wskazań dla kształtowania aparatu
administracyjnego państw absolutnych stanowiła nauka policji (Polizeilehre, science de la police). Wywodziła się ona z niemieckiej doktryny
kameralistycznej (Kammeralwissenschaft), która obejmowała jednak szerszy [niż można by obecnie sądzić – aut.] krąg zagadnień, bowiem obok
4
A. Błaś, J. Boć, J. Jeżewski, Administracja publiczna, Kolonia Limited, Wrocław
2003, ISBN 83-88166-69-7, s. 18.
5
J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa
2008, ISBN 978-83-760100-3-8, s. 25-26.
190
problemów czysto administracyjnych zajmowała się także finansami państwa oraz ekonomią polityczną. Na przełomie XVII i XVIII wieku niemiecka nauka policji wyodrębnia się stopniowo jako osobna dziedzina
i usamodzielnia. Przyczynili się do tego szczególnie dwaj pisarze: Johann
Heinrich von Justi (1717-1771) i Joseph von Sonnenfels (1733-1817). Pod
pojęciem policji rozumiano wówczas nie tylko sprawy związane z ochroną
bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego, czyli to, co utożsamiamy
dziś z policją, ale także wiele innych dziedzin administracji wewnętrznej
państwa. Można stwierdzić, że określenie «policja» było wówczas niemal synonimem administracji”6.
Mówiąc o współczesności w kontekście założeń Unii Europejskiej, należy podkreślić, iż wzór funkcjonariusza administracji w ustroju o charakterze demokratycznym stanowi zarówno nie lada wyzwanie dla przedstawicieli tej profesji, jak również niesie ze sobą określone nadzieje (w przypadku przybliżania się do tego ideału) na istnienie sporych możliwości,
jakimi dysponuje administracja, jeśli chodzi o zabezpieczanie i podnoszenie jakości życia. Aby możliwości te były w pełni uruchomione i wykorzystane przez administrację publiczną, w tym także administrację bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, poza podnoszeniem perfekcjonizmu elementów systemowych, niezbędna jest, jak już to wcześniej ustaliliśmy,
motywacja moralna. Niezawodnie wielka jest rola motywacji moralnej
każdej osoby ludzkiej. Owa motywacja wiąże się z poziomem kultury
etycznej osób pracujących w danej strukturze organizacyjnej.
Etyka jest dziedziną wiedzy, która stanowi ważną gałąź matki wszystkich nauk – filozofii.
Etyka (gr. ethos – zwyczaj, obyczaj) jest działem filozofii, który
koncentruje się na badaniu moralności. Etyka to nauka o moralności.
Inaczej mówiąc – mamy tu do czynienia z teorią moralności. Etyka stanowi
filozoficzną i normatywną teorię moralności, będąc fundamentem prawdziwej mądrości. Mądrość bowiem jest czymś znacznie więcej aniżeli
zdolnością racjonalnego rozumowania. Etyka tworzy uniwersalne systemy
6
J. Malec, D. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003, ISBN 83-23317-75-5, s. 54-55.
191
myślowe, pozwalające na wyprowadzanie z nich zasad moralnego postępowania.
Moralność to zespół, ogólnie uznawanych w danej społeczności, reguł postępowania, norm i wzorców, które określają co jest dobre, a co
niewłaściwe. Jest zatem moralność społecznym zjawiskiem, służącym regulowaniu relacji pomiędzy ludźmi poprzez przyjmowanie określonych
postaw i wyrażających je zachowań7. Ma to na celu ułatwianie współżycia
jednostek z innymi osobami i grupami ludzi, przyczynianie się do wzrostu
wspólnego dobra.
Moralność przybierała i może nadal przybierać różny charakter. Profesor Maria Ossowska wyróżnia sześć jej rodzajów:
1) moralność tradycyjna,
2) moralność cnót – dążenie do osobistej doskonałości,
3) moralność zachęty i nagany,
4) moralność imperatywna (obowiązku),
5) moralność aspiracji,
6) moralność twórcza8.
Rodzaje te mogą przenikać się, uzupełniać, przybierać określone nasilenie w różnych kulturach i okresach ich trwania. Mogą też, zdaniem Ossowskiej, uzupełniać je dodatkowe aspekty – na przykład mistyczny, racjonalny, intuicyjny, refleksyjny, rygorystyczny, a wreszcie kolektywny bądź
indywidualny.
Mówiąc o etyce należy zauważyć, iż w dziedzinie tej występują trzy
główne nurty:
1) etyka opisowa,
2) etyka normatywna (etyka właściwa),
3) metaetyka.
Etyka opisowa zajmuje się badaniem i naukowym opisem oraz wyjaśnieniem stanu faktycznego, w jakim moralność znajdowała się (w różnych
7
E. Hurlock, Rozwój młodzieży, PWN, Warszawa 1983, ISBN 83-01061-39-1,
s. 330.
8
M. Ossowska, Socjologia moralności. Zarys zagadnień, PWN, Warszawa 2005,
ISBN 83-01140-09-7, s. 114-115.
192
historycznych okresach), czy też znajduje się, w różnorodnych grupach
społecznych, zawodowych, a także w odmiennych społeczeństwach.
Etyka normatywna formułuje i uzasadnia normy moralne oraz wartości, ustalając, co jest moralnie dobre, a co złe. Ten dział etyki określamy
terminem „etyka właściwa”.
Należy przypomnieć, że jednym centralnych pojęć etyki normatywnej
jest wartość. Jest ona „sprecyzowaną lub dającą się wywnioskować koncepcją tego, co godne pożądania, charakterystyczną dla jednostek lub grupy
i wywierającą wpływ na wybór dostępnych sposobów, środków i celów
działania”. Tak więc wartość oznacza „wszystko to, co cenne, godne pożądania i wyboru, co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń”9, co nadaje sens
poczynaniom człowieka.
Florian Znaniecki10 wyraził znamienny pogląd, że wartości są elementami pierwotnymi w stosunku do przedmiotów czy przekazywanych treści.
Podobnie sądził Stanisław Brzozowski, uznając w Filozofii czynu, iż zaistnienie pewnych faktów jest zawsze efektem, przyjmowanego przez autorów tych zdarzeń, punktu widzenia wobec otaczającej rzeczywistości11.
Etyka normatywna ma na względzie cele praktyczne. Formułuje ona
ideały (idee), oparte na wartościach wzorce i godne uwagi zasady postępowania.
Metaetyka to młody dział etyki, którego początki datowane są na progu
XX wieku i wiążą się z postacią brytyjskiego filozofa George’a Edwarda
Moore’a12. Metaetyka, z pomocą logiki, epistemologii oraz metodologii
9
S. Jedynak (red.), Mały słownik etyczny, Oficyna Wydawnicza „BRANTA”,
Bydgoszcz 1999, ISBN 83-86605-52-9, s. 280.
10
Florian Znaniecki (1882-1958) – jeden z głównych przedstawicieli socjologii
humanistycznej.
11
S. Brzozowski, Filozofia czynu. Monistyczne pojmowanie dziejów i filozofia
krytyczna, [w:] Brzozowski, W. Mackiewicz, S. Brzozowski, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 137-152.
12
George Edward Moore (1873-1958) – brytyjski filozof, współtwórca nurtu znanego jako filozofia analityczna. Zob. G. E. Moore, Zasady etyki, DeAgostini, Altaya 2003, ISBN 83-73161-23-6.
193
nauk, zajmuje się badaniem problematyki dotyczącej obszaru etyki normatywnej13.
Etyka stosowana zajmuje się wpływaniem na ludzi w celu motywowania ich do podejmowania wysiłku o charakterze moralnym, do moralnej
samokontroli i samodyscypliny.
Wartości realizowane czy to przez dowolną osobę, czy też konkretnie
przez funkcjonariusza Policji, wymagają spełnienia następujących warunków:
1) udział świadomego podmiotu – osoby,
2) istnienie określonego sposobu postępowania tejże osoby,
3) postępowanie podmiotu winno opierać się na uznanym systemie wartości,
4) posiadanie odpowiedzialności moralnej podmiotu (tu – funkcjonariusza),
5) posiadanie wolności decyzji i postępowania,
6) stanowienie przez daną osobę w trakcie jej działania źródła decyzji
i odpowiedzialności związanej z tym działaniem.
Problemy, które są przedmiotem refleksji etycznej, zazębiają się
z podejściem antropologiczny14. Antropologia filozoficzna i etyka filozoficzna wzajemnie na siebie rzutują. Należy zauważyć, iż pojawienie się
dobra bądź zła dotyczy kogoś konkretnego, jakiejś osoby stanowiącej podmiot doświadczony w sposób pozytywny bądź negatywny (w jego odczuciu). Można zapewne uznać, że istnieje pierwotność podmiotu czynu
w stosunku do samego postępowania. Refleksje etyczne są zatem motywami pochodnymi w stosunku do zagadnień antropologicznych.
13
Metodologia nauk – to jedna z dziedzin filozofii nauk, rozstrzygającej o tym,
które poglądy uznaje się za naukowe, których zaś za naukowe nie uznaje się,
z jednoczesnym uzasadnieniem tych rozstrzygnięć. Metodologia zajmuje się metodami budowania teorii naukowych poprzez stosowne procedury badawcze
i przynależne do ich arsenału: twierdzenia, prawa, hipotezy i pojęcia naukowe.
14
Antropologia – nauka o pochodzeniu człowieka, jego rozwoju i zróżnicowaniu,
zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczności, obejmuje różne
aspekty jego istnienia: biologiczny, filozoficzny, religijny, kulturowy i społeczny.
194
Kolejną dziedziną nauki istotną dla omawianych tu zagadnień jest także
socjologia moralności15 – dział socjologii, który dotyczy badań systemów
wartości i ich funkcjonowania w różnych społecznościach oraz w całych
społeczeństwach, badań zjawisk o charakterze moralnym, ich genezy
i wpływu na społeczeństwo. Za twórcę socjologii moralności uznaje się
Emile’a Durkheima16, który rozpatrywał społeczeństwo w sposób organicystyczny17– jako organizm stanowiący całość samą w sobie. Należy przy
tym pamiętać, że Durkheim był spadkobiercą koncepcji organicyzmu Auguste’a Comte’a18 i Herberta Spencera19. „Durkheim, nadając przyczynowy
priorytet całości społecznej, rozpatruje części systemu jako coś, co spełnia
podstawowe funkcje, potrzeby lub wymogi całości (…). Takie sformułowania oznaczają co najmniej pogląd, że systemy społeczne mają potrzeby,
które muszą być zaspokajane, jeśli ma się uniknąć stanów nienormalnych”20. Durkheim dostrzegał też potrzebę socjalizacji, czyli wychowania
niezbędnego dla zachowania bezpiecznego rozwoju społeczeństw. W opinii
Durkheima, gęstość zaludnienia powoduje wzrost zwartości duchowej
i integracji społeczeństwa. Jednocześnie w warunkach wzrostu gęstości
zaludnienia pojawia się jednak zjawisko rywalizacji, którego nadmierny
wzrost jest czynnikiem w znacznym stopniu zagrażającym kulturze etycznej i tym samym – porządkowi społecznemu. Do pewnego stopnia kom-
15
Por. M. Ossowska, op. cit.; por. J. Mariański, Socjologia moralności, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, ISBN 83-73633-91-X.
16
Emile Durkheim (1858-1917) – filozof, socjolog, pedagog.
17
Por. Słownik wyrazów obcych, J. Kamińska-Szmaj (red.), Europa, Wrocław
2001, ISBN 83-87977-08-X, s. 563 (organicyzm).
18
Auguste Comte (1798-1857) – francuski filozof. Zob. A. Comte, The Positive
Philosophy of Auguste Comte, Nabu Press, Charlston 2010, ISBN 978-11-4608618-9.
19
Herbert Spencer (1820-1903) – angielski filozof, przedstawiciel ewolucjonizmu
i organicyzmu w naukach społecznych. Zob. H. Spencer, Zasady etyki, Wydawnictwo Spółki Nakładowej Warszawskiej, Warszawa 1884 .
20
J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 2008, ISBN 97883-011407-2-4, s. 13-14.
195
pensuje ten fakt potrzeba kooperacji – „specjalizacja sprzyja wzrostowi
(…) skłonności do akceptacji etyki wzajemnych obowiązków”21.
Zanim przejdziemy do elementów deontologii, wiążącej się z obowiązkami zawodowymi policjanta, przyjrzyjmy się jeszcze kilku podstawowym
elementom będącym ważnymi pojęciami o charakterze moralno-etycznym.
1. Przedrozumienie. Arno Anzenbacher zwraca uwagę na istnienie
zjawiska tzw. przedrozumienia – otóż: „posiadamy (…) mniej więcej
spójną i zgodną wiedzę o znaczeniu tego, co moralne”22. To intuicyjne
przeświadczenie potwierdzają najnowsze badania psychologów, do których
zaliczają się prace Kagana czy White’a23. Przekonują nas one o tym, że
małe, dwuletnie dziecko, które nie doświadczyło jeszcze rozwiniętego
procesu wychowawczego w postaci nagród i kar, posiada zdolność wartościowania ludzkich zachowań pod kątem dobra i zła (słuszne/niesłuszne). To wręcz niesamowita – w pozytywnym rozumieniu – informacja, z której możemy jako ludzie być dumni i pokładać w niej ogromne i uzasadnione nadzieje.
Po dokładnym zastanowieniu się nad takim wynikiem badań naukowych, można zdać sobie sprawę z tego, iż funkcjonowanie moralnej dyspozycji od samego początku zaistnienia bytu ludzkiej osoby jest wręcz niesamowite, a zarazem niezwykle cenne. Odpowiedzialne dbanie o ten prawdziwy skarb jest zatem wielkim obowiązkiem każdego człowieka – rodzica,
nauczyciela i wreszcie nas wszystkich.
2. Ocena moralna. Czyny, jakich dokonują ludzie, w tym także my sami, są przez nas oceniane. Czynimy to intuicyjnie (poprzez „przedrozu21
Zob. E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, PWN, Warszawa 1999, ISBN
83-01125-08-X; por. P.S. Cohen, Modern Social Theory, Basic Books, Londyn
1968, s. 35.
22
A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, Wydawnictwo WAM, Kraków 2008,
ISBN 978-83-750505-4-7, s. 11.
23
Zob. J. Kagan, The Second Year: the Emergence of Self-Awareness, Harvard
University Press, Cambridge 1981, ISBN 978-06-747966-2-1; R. W. White, Motivation reconsidered. The concept of competence, „Psychological review”, 1959,
nr 66, s. 297-333, za: A. Manenti, Żyć ideałami. Między lękiem a pragnieniem,
Wydawnictwo WAM, Kraków 2005, ISBN 83-73185-41-0, s. 48.
196
mienie”) i racjonalnie. Na podstawie czynów oceniamy również ich autorów, czyli stojące za konkretnymi czynami osoby. W przypadku zauważenia pewnych tendencji u określonych osób, „nazywamy je dobrymi lub
złymi, moralnymi lub niemoralnymi, sumiennymi lub niesumiennymi. Naszą moralną ocenę odnosimy wreszcie również do zjawisk społecznych,
(…) do instytucji, struktur, ustrojów i praw, kwalifikując je jako sprawiedliwe lub niesprawiedliwe, ludzkie albo nieludzkie”24.
3. Norma moralna. Norma moralna to forma wywierania wpływu na
zachowania osób poprzez aprobowanie zachowań ocenianych jako te, które
są właściwe i reprezentują sobą dobro oraz dezaprobatę dla tych postępków, które należy ocenić jako niewłaściwe i kojarzone są ze złem. Normy
moralne przyjmują postać zwerbalizowaną (słowną). Przykładami sformułowań będących normami moralnymi są:
 Bądź człowiekiem prawym!
 Chroń życie!
 Dbaj o dobro wspólne!
 Szanuj ludzką godność!
4. Sumienie. „Ogólną wiedzę o dobru i złu stosowaną w obcowaniu
z ludźmi zaczynamy sumieniem”25. Ta wiedza sprowadza się do przekonania, że należy czynić dobro i zaniechać czynienia zła. Prowadzi to także do
konkluzji i związanych z nimi odczuć mówiących o tym, iż nie można swojego dobra budować na czyjejś krzywdzie. Dobro indukuje dalsze dobro.
Zło indukuje się także – niestety w postaci dalszego zła. Zaś „fala krzywdy
powróci”26 zawsze do tej osoby, która ją wywołała.
Sumienie służy nam jako „drogowskaz”, metaforycznie określane było
jako: „tajemniczy głos” (I. Kant), „zew” (M. Heidegger), czy też „głos
Boga” (św. Tomasz z Akwinu). Ten wewnętrzny mechanizm pozwala na
dokonywanie wyborów dotyczących tego, co w określonych sytuacjach
powinniśmy czynić, czego zaś należy zaniechać. Sumienie powoduje też, iż
po zaistnieniu w naszym życiu negatywnych postępków odczuwamy dys24
A. Anzenbacher, op. cit., s. 12.
Ibidem, s. 12.
26
Por. B. Prus, Powracająca fala, Książka i Wiedza, Warszawa 1952.
25
197
komfort, będący swoistą sankcją moralną, skłaniający nas do poprawy na
przyszłość (zaniechania czynienia zła) i ewentualnego podjęcia działania
zmierzającego do zadośćuczynienia.
„W każdym teoretycznym uzasadnieniu koncepcji prawa naturalnego
jest możliwe odkrycie bezpośrednich elementów sumienia (…). Aby to
zrobić, należy przedstawić koncepcję prawa naturalnego św. Tomasza
z Akwinu jako szczególnie istotną, między innymi dlatego, że prawo naturalne umiejscawia [ową koncepcję – aut.] we wnętrzu moralności, gdyż stoi
ona na straży godności osoby ludzkiej”27.
Dlatego też istotne jest kształtowanie sumienia i dbanie o to, by nie ulegało ono moralnej „erozji”, gdyż sama wiedza o tym, co jest dobre, a co
złe, jest niewystarczająca do realizacji prawego postępowania28. „Decyzje
sumienia wiążą się [bowiem] za pośrednictwem systemu motywacji
z mechanizmem psychologiczno-fizjologicznym kontroli postępowania
(system wykonawczy). Wniosek – jeżeli istnieje słabe powiązanie systemu wykonawczego z systemem motywacji, może nie dojść do zrealizowania decyzji sumienia29. Warto głęboko przemyśleć powyższe spostrzeżenie.
5. Odpowiedzialność. Polega ona na słuchaniu głosu sumienia
i w efekcie – na rezygnacji z czynienia rzeczy, które chcemy uczynić, wiedząc jednocześnie, że mogłyby one być złe dla innej osoby. Odpowiedzialność polega także i na tym, że poświęcamy pewien nasz własny wysiłek, by
czynić to, co właściwe, tak jak tego spodziewają się po nas inni ludzie.
Dokładnie tak, jak sami chcielibyśmy, by oni czynili nam. Odpowiedzialność rodzi pomiędzy ludźmi, czy pomiędzy instytucjami i ludźmi, zaufanie
i zwiększa poziom poczucia bezpieczeństwa. Odpowiedzialność wiąże się
także ze zdolnością jednostek do odczuwania wstydu oraz do występowa-
27
Międzynarodowa Komisja Teologiczna, W poszukiwaniu etyki uniwersalnej.
Nowe spojrzenie na prawo naturalne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego im. Jana Pawła II, Kraków 2010, ISBN 978-83-743824-2-7, s. 44.
28
Por. Jan Paweł II, Encyklika Veritatis Splendor, 06.08.1993, nr 64.
29
E. C. Merino, R.G. de Haro, Teologia moralna fundamentalna, Wydawnictwo M, Kraków 2004, ISBN 83-72218-76-5, s. 305.
198
nia u nich odczuwania winy w przypadkach popełnienia błędów. Zwłaszcza
tych błędów, które mają charakter moralno-etyczny, na przykład dotyczących bycia osobą sprawiedliwą.
Zdaniem E. Levinasa, „odpowiedzialność jest tym, co wyłącznie spada
na mnie i czego jako człowiek nie mogę odrzucić”30.
Ingarden wyróżnia cztery rodzaje odpowiedzialności:
„1. Ktoś ponosi odpowiedzialność za coś albo inaczej mówiąc – jest za
coś odpowiedzialny.
2. Ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś.
3. Ktoś jest za coś pociągany do odpowiedzialności.
4. Ktoś działa odpowiedzialnie”31.
Mamy zatem do czynienia z odpowiedzialnością o charakterze metafizycznym, psychologicznym, prawnym oraz moralnym.
Według ks. prof. Tischnera, „człowiek to istota skierowana ku wartościom (…). Trzeba powiedzieć, że właśnie w poczuciu odpowiedzialności
wyraża się w sposób najbardziej źródłowy prawda człowieka”32.
6. Dojrzałość. Uważa się, iż dojrzałość osoby ludzkiej, przejawiająca
się poprzez bycie uczciwym i odpowiedzialnym, jest wyrazem prawdziwej
wolności człowieka. Uciekając od odpowiedzialności i uczciwości, niekiedy bezwiednie dokonujemy samoograniczenia własnej wolności oraz
godności osobistej. Ta ostatnia cecha – godność – jest w istotny sposób
powiązana z kulturą honoru, przynależną długiej tradycji służb mundurowych i towarzyszącej im kulturze bezpieczeństwa.
7. Wartość własna. Jak pisze Anzenbacher, odnosząca się do poczucia
własnej wartości „kwalifikacja moralna dotyczy w jedyny w swoim rodzaju
sposób wartości i godności człowieka jako człowieka. Z jednej strony chodzi przy tym o świadomość własnej wartości, a więc o szacunek dla sa-
30
E. Levinas, Etyka i Nieskończony, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii
Teologicznej, Kraków 1991, ISNB 83-85245-09-X, s. 57.
31
R. Ingarden, Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998,
ISBN 83-08027-81-4, s. 73-74.
32
J. Tischner, Myślenie według wartości, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak,
Kraków 1981, ISBN 83-24001-89-1, s. 49.
199
mego siebie, z drugiej – o wartość i szacunek danej osoby w oczach innych”33 osób należących do tej samej wspólnoty co osoba, której wartość
podlega społecznej ocenie. Jedną ze składowych wartości własnej danej
osoby jest ocena środowiska zawodowego oraz tych, którzy korzystają
z usług owego środowiska. Wiąże się to z szacunkiem naznaczonym dyrektywą wzajemności, z poczuciem godności i z odpowiedzialnością jednostki.
Dodajmy w tym miejscu, dla porównania z praktyką (doświadczeniami)
i nauką Zachodu, iż – w znanej już obecnie na całym świecie nauce neokonfucjańskiej – uważa się za Konfucjuszem, że ten, kto nie posiada poczucia godności, szacunku i odpowiedzialności, przestaje być w pełni
człowiekiem34.
8. „Cztery Początki”. Zgodnie z omawianym tu starożytnym przekazem, afirmowane są tak zwane „Cztery Początki” – współczucie, wstyd,
szacunek i odróżnianie dobra od zła. Cztery Początki można traktować jak
cztery kończyny ludzkiego organizmu lub jak cztery rogi jednego pokoju:
1) współodczuwanie – jest ono początkiem autentycznej humanitarności,
2) poczucie wstydu i nieakceptowanie zła – daje początek sprawiedliwości oraz samodoskonaleniu,
3) poczucie szacunku – daje początek dobrym obyczajom i ludzkiej
godności,
4) umiejętność odróżniania dobra od zła – jest początkiem prawdziwej mądrości35.
Uchwycenie w swoim prywatnym i zawodowym życiu Czterech Początków daje – jak uczy konfucjańska nauka społeczna – możliwość bycia
człowiekiem w pełnym znaczeniu tego słowa. Jest to pomocne również
33
A. Anzenbacher, op. cit., s. 15.
Por. Mencjusz (Mengzi), Księga Mencjusza, za: Księga Mencjusza, przekł.
A. I. Wójcik, [w:] Filozofia Wschodu. Wybór tekstów, M. Kudelska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, ISBN 83-23314-87-X,
s. 351-352.
35
Por. Mencjusz (Mengzi), op. cit., s. 352.
34
200
w skutecznej realizacji osobistego samodoskonalenia poprzez rozwój zawodowy i prowadzi do kształtowania coraz wyższej wartości własnej.
W dobie globalizacji można uznać, iż przytoczone tu dalekowschodnie
doświadczenia w swej istocie mają zastosowanie w każdej kulturze.
Jeśli chodzi o etykę zawodową, należy zauważyć, iż towarzyszy jej
istotne pytanie: czy moralność powszechna (i odpowiadająca jej etyka)
oraz moralność zawodowa różnią się? „Twierdzi się nieraz, że etyka zawodowa nie wprowadza co prawda innych obowiązków, ale inaczej określa
hierarchię wśród tych samych obowiązków, które są uznawane również
w etyce ogólnej”36.
Filozof i teoretyk prawdy, profesor Jan Woleński, uważa, że „etyka zawodowa nie powinna zmieniać hierarchii poszczególnych norm etyki ogólnej. Trzeba pamiętać, że ogólnych moralnych norm nie jest znowu tak wiele”37.
Wydaje się jednak, iż mogą istnieć profesje i określone dla nich przypadki, w których niektóre wartości mogą ulec pewnemu przesunięciu na osi
pokazującej skalę hierarchii wartości, gdyż „w istocie moralności zawodowej zawiera się idea, że reprezentanci jakiegoś zawodu są bardziej ograniczeni [czy też ukierunkowani – aut.] przez swoje zawodowe wartości niż
byliby, gdyby nie reprezentowali tego zawodu. Innymi słowy, (…) moralność zawodowa przyznaje wartościom zawodowym wyższą pozycję
w hierarchii etycznej”38. Opinię tę wyraża między innymi Benjamin Freedman, przy czym zauważa, iż sytuacja powyższa nie prowadzi do powstania
negatywnych konsekwencji jako wyniku przetasowań w hierarchii wartości. „Twierdzę, że społeczeństwo powinno dawać i daje swobodę tym, którzy są fanatycznie [czyli z pasją – aut.] oddani pewnemu ideałowi. Akceptujemy to, że nie wszyscy z nas mają te same zadania moralne, że niektóre
wartości są szczególnie drogie dla niektórych z nas. Jeżeli dana wartość
36
W. Galewicz, Spór o pozycję etyk zawodowych, Universitas, Kraków 2010,
ISBN 978-83-242128-1-1, s. 24.
37
J. Woleński, Przeciw etyce zawodowej, „Etyka”, 1994, nr 27, s. 186.
38
B. Freedman, A Meta–Ethics for Professional Morality, „Ethics”, 1978, nr 89,
s. 10.
201
wiąże się z zawodem o szczególnym znaczeniu dla społeczeństwa, ta akceptacja jest jeszcze bardziej jasna”39.
Ważnym elementem rozważań o moralności i etyce zawodowej jest dostrzeżenie przynajmniej dwóch istotnych faktów, mających odniesienie do
społeczności profesjonalistów. Po pierwsze, myśląc o etyce zawodowej
funkcjonariusza Policji, mówimy jednocześnie o moralności grupowej. Po
wtóre zaś, chcąc podnosić poziom kultury etycznej naszej Policji, mamy do
czynienia z problemem ludzi dorosłych, którzy z chwilą, gdy przystępują
do pełnienia obowiązków służbowych, są już w znacznym stopniu ukształtowani.
Jeśli chodzi o problem pierwszy, to moralność grupowa danej społeczności może w mniejszym bądź większym stopniu przybliżyć się do moralności postulowanej lub zaprojektowanej dla rozważanej grupy zawodowej.
Wiadomo jednak, że kultura etyczna w znacznej mierze opiera się jednak
na wyniesionych z dzieciństwa i z młodości nawykach przyswojonych
w rodzinie oraz w szkole (socjalizacja w grupach pierwotnych i wtórnych).
Byłoby najlepszym rozwiązaniem, gdyby dobrze zinternalizowana (przyswojona) moralność grupowa w jak najwyższym stopniu pokrywała się lub
była „przetłumaczalna” na późniejsze założenia etyki zawodowej określonego kolektywu profesjonalistów, w omawianym przypadku – funkcjonariuszy Policji.
Przypominamy w tym miejscu raz jeszcze (!) niezwykle doniosłą informację, jaką stanowi fakt, potwierdzony przez wyniki badań psychologów,
iż człowiek rodzi się z już posiadaną predyspozycją do odróżniania
dobra od zła. To, co wielokrotnie było przywoływane w pismach starożytnych mędrców Zachodu i Wschodu, opierających się na wiedzy intuicyjnej,
znalazło obecnie potwierdzenie naukowe. „Zrozumienie, co jest słuszne
[czy] błędne, nie jest [tylko] pochodną uwarunkowań rodzinnych, lecz
jest [już] obecne w dziecku przed rozpoczęciem procesu socjalizacji [!]
opierającej się na systemie nagrody i kary. Badania empiryczne potwierdzają prace White’a nad tą kompetencją jako pierwotną motywacją
39
Ibidem, s. 14.
202
w człowieku”40. Jeżeli zatem w rozwoju psychologicznym jednostek pojawiają się negatywne tendencje, jest to dowodem na roztrwonienie „kapitału
początkowego”, z jakim rozpoczynały swoje życie, dowodem występujących gdzieś zaniedbań, bądź ewidentnych nieprawidłowości, które spowodowały destrukcyjne zmiany w autonomicznym systemie wartości. Jest to
niewybaczalne marnotrawstwo, któremu należy z całą mocą przeciwdziałać
na każdym etapie osobniczego i moralnego rozwoju człowieka.
Drugi problem, to – przypomnijmy – fakt, iż dorosłe osoby podejmujące
obowiązki zawodowe są już w znacznym stopniu ukształtowane osobowościowo, a co za tym idzie – także w aspekcie moralnym posiadają już określone nawyki. Trudno nawyki te zmienić poprzez akademicką perswazję,
a tym bardziej poprzez odbycie krótkich, formalnych kursów (o charakterze
„koncertu życzeń”). Szkolenia te mogą czasami, stać się, bardzo szkodliwie
oddziałującym na sferę etyczności, kursem hipokryzji.
Realna poprawa umiejętności, czy jak niektórzy mówią – kompetencji
etycznych, kształtuje się znacznie lepiej poprzez różnego rodzaju, służący
temu celowi trening (działanie praktyczne) aniżeli poprzez teoretyzowanie
(nie podważając roli teorii w badaniach naukowych). Jedną z metod treningu moralności jest podejmowanie w grupach powiązanych ze sobą bliżej
osób (uczelnia, praca, szkolenia) dyskusji nad wybranymi problemami moralnymi, występującymi w określonych sytuacjach. Pomaga to dokonać
pozytywnych modyfikacji w systemie wartości dyskutantów, co potwierdziły eksperymenty Kaplana41. W treningu moralności holistycznie współdziałają serce i rozum (mądrość i racjonalność). Wszelkie motywacje
i podejmowane ich śladem decyzje, w tym także te decyzje, które rozwiązują moralne dylematy, opierają się na mądrości wspieranej inteligencją
emocjonalną oraz na logicznym, rozumowym działaniu, na co zwracał
40
A. Manenti, op. cit., s. 48; por. J. Kagan, op. cit.
M. F. Kaplan, Integracja informacji w myśleniu moralnym. Implikacje teoretyczne i metodologiczne, [w:] Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania,
J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Ossolineum, Wrocław 1990, ISBN
83-04033-81-X.
41
203
uwagę między innymi prof. Kotarbiński42. Przypomnijmy, że mądrość
w pełnym rozumieniu to znacznie więcej aniżeli wyłącznie racjonalne
(choć także bardzo potrzebne) działanie.
Wszystkie wspomniane dotychczas składniki kultury etycznej (takie jak:
sumienie, odpowiedzialność czy dojrzałość) są podstawą kultury bezpieczeństwa. Nabierają one szczególnego znaczenia, gdy chodzi o takie zawody, dla których bardzo istotne są kompetencje wykraczające poza samą
wiedzę i umiejętności określonej profesji. Kompetencje te, czyli posiadane
umiejętności, należy to raz jeszcze dobitnie zaznaczyć, wykraczają poza
wiedzę teoretyczną i praktyczne zawodowe umiejętności udokumentowane
stosownymi dyplomami, a nawet bogatymi doświadczeniami o czysto profesjonalnym charakterze.
Jak więc uczyć etyki ludzi dorosłych, w kontekście jej niezwykłej ważności dla podstaw filozofii i kultury bezpieczeństwa, jakimi winien dysponować policjant? Jak przekazywać potrzebę podejmowania moralnych wyborów i wskazywać korzyści płynące z ich dokonywania?
Zdanie sobie sprawy z różnic pomiędzy fenomenem (zjawiskiem) moralności a teorią moralności, czyli etyką, jest dla tych, którzy mają przekazywać wiedzę etyczną, punktem wyjścia do skutecznego nauczania oraz do
wyraziście manifestujących się kompetencji w omawianym moralno-etycznym obszarze u tych, którzy są nauczani43.
Przypomnijmy – przekaz wiedzy z zakresu etyki, będący li tylko krytykowanym już „koncertem życzeń” („masz być taki to a taki”), jest albo
nieskuteczny, albo też jest on czymś jeszcze gorszym – „toksyczną” lekcją
obłudy. Przekaz ten, tak ważny i specyficzny, jeżeli ma być przekazem
skutecznym i moralnie właściwym, musi zawierać liczne uzasadnienia.
Powinien także intensywnie wpływać na motywacje jednostek i tworzo42
Por. T. Kotarbiński, Żyć zacnie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, ISBN 8310093-35-7.
43
Por. B. Chyrowicz, Etyka dla nauczycieli etyki, „Diametros”, 2010, nr 25,
s. 2-19. Artykuł. prof. Barbary Chyrowicz wnikliwie i kompleksowo omawia
aspekty przekazu – nauczania etyki wśród osób dorosłych. Cenne wskazówki
i spostrzeżenia kierowane są do nauczycieli etyki tak, by ich zajęcia były dalekie
od nierealizowalnej fikcji.
204
nych przez tych ludzi grup zawodowych – na przykład funkcjonariuszy –
oraz na budowaną wspólnie tożsamość (świadomość grupową), opartą na
elementach specyfiki zawodowej.
Przekaz dotyczący problemów moralno-etycznych powinien ponadto
bazować na rozpatrywaniu konkretnych historii, wydarzeń, przypadków,
w których istnieje możliwość zastosowania zarówno pozytywnych, jak
i niegodnych sposobów postępowania. Chodzi o to, by osoby, które tworzą
grupę zawodową funkcjonariuszy Policji, włączyły do elementów kultury
organizacyjnej swojego miejsca pracy własne autentyczne przekonania
o tym, co w ich opinii będzie słuszne, a co niewłaściwe i by konsekwentnie
według tych wspólnie deklarowanych przekonań w swojej służbie postępowały. Pomocne tu będą sposoby uaktywniające empatię (współodczuwanie) osób nauczanych, które – dzięki filozofii praktycznej, jaką jest etyka –
w różnych zdarzeniach będą potrafiły coraz lepiej poznać odczucia osób
skrzywdzonych na skutek możliwych nie-etycznych zachowań funkcjonariuszy. Policjant powinien umieć wczuć się w sytuację osób, z którymi
negocjuje, osób, których sprawy zależą od podejmowanych przez niego
rozstrzygnięć. To poważna odpowiedzialność trzymać w swoich rękach los
drugiego człowieka.
Kolejnym istotnym elementem nauczania etyki, oddalającym ryzyko
braku przyswojenia lub nawet odrzucenia etycznych wskazań, jest możliwie jak najrozleglejsze rozlokowanie tych treści w określonych kontekstach
wielu innych niż etyka przedmiotów, których naucza się policjanta. To
podczas zajęć dotyczących opisu i nabywania umiejętności z różnych dziedzin winno się systematycznie eksponować etyczny kontekst szlachetnych
zachowań pewnych postaci i niewłaściwych czynów innych osób,
z uwzględnieniem skutków różnych rodzajów postępowania. Mówiąc
o skutkach, w opinii autora tej książki, wskazane jest zniwelowanie często
obecnie występującej dysproporcji, polegającej na zbyt małym eksponowaniu odpowiedzialności moralnej (aspekt wewnętrzny) na rzecz odpowiedzialności prawnej (aspekt zewnętrzny). Dysproporcja ta może być dodatkowym źródłem erozji sumienia i osłabienia płynącej z niego siły moralnej.
205
Istotnym elementem zwiększającym realne możliwości odczuwalnego,
pozytywnego wpływu uczenia zasad etyki jest prowadzenie tegoż nauczania przez osobę, co do której słuchacze – funkcjonariusze lub studenci
szkoły policyjnej – mają pewność, iż jest ona faktycznym autorytetem
w określonej dziedzinie, reprezentującym poziom ekspercki – z racji swoich doświadczeń zawodowych, popartych stosowną wiedzą. Ważnym elementem jest tu także czynnik wywołujący zaufanie oparte na głębokim
przekonaniu, iż przekaz owego autorytetu jest szczery i nie ma on nic
wspólnego z hipokryzją czy wręcz z nieprawdą44.
Następny ważny element w procesie nauczania etyki, o którym już nieco wspomniano, to taki sposób przekazu, który prowadzi do sytuacji powodującej, że słuchacze samodzielnie dochodzą do właściwych z moralnego
punktu widzenia przekonań i wniosków. Tak czynili od wieków ci, którzy
byli skutecznymi nauczycielami etyki. „Sokrates [a niewątpliwie do takich
mistrzów należał – aut.] pomagał bowiem rodzić się «prawdzie», którą
uczniowie – nie bez pomocy Mistrza – odkrywali w trakcie dyskusji”45.
Każdy krąg kulturowy – od zachodniego (euroamerykańskiego) począwszy, poprzez hinduistyczny, konfucjański, prawosławny, islamski aż po
japoński – posiada swoje dawne przekazy religijno-filozoficzne, których
moralne przesłania opierają się na konkretnych sytuacjach, w jakich znalazły się osoby będące bohaterami owych przekazów. Z historii tych wynikają określone wnioski, podobnie jak ma to miejsce w przypadku bajek mających swój morał. Ludzie dorośli potrzebują analizować aktualne zdarzenia,
mając jednak możliwość stania się autorami wniosków – „morałów”, do
których dojdą w sposób niezależny, aczkolwiek z życzliwą pomocą służącego im swoim doświadczeniem autorytetu. Istotną uwagą wydaje się być
to, by przekaz opierał się, gdy tylko to możliwe, na aktualnych
44
Zob. J. M. Bocheński, Co to jest autorytet?, [w:] Logika filozofia. Wybór pism,
J. M. Bocheński (red.), PWN, Warszawa 1993, ISBN 83-01105-90-9, s. 240-243.
45
B. Chyrowicz, op. cit., s. 9.
206
i rzeczywiście (realnie) zaistniałych sytuacjach46, aniżeli na przykładach
wyimaginowanych47.
Etyka dla nauczycieli etyki, udoskonalana w miarę zdobywania coraz
głębszych doświadczeń, nie powinna w przypadku Policji być „spychana”
li tylko w kierunku dowódców, wykładowców i instruktorów. Każdy policjant, biorąc udział w zdarzeniach, w których jego działania, mające charakter pouczenia, upomnienia bądź mediacyjny, są istotą rozwiązania określonego problemu, powinien posiadać umiejętności dotyczące przekonywania osób do zachowań właściwych moralnie i zgodnych z prawem. Przykładem mogą tu być niełatwe interwencje w sprawach rodzinnych. Zatem
każdy funkcjonariusz Policji winien zdać sobie sprawę z faktu, że
w jakimś stopniu ma obowiązek być także „nauczycielem etyki”. To
zadanie wymaga zaś określonych umiejętności.
Niezbędne dla wypełniania misji policjanta jest bezustanne podtrzymywanie świadomości, że mamy tu do czynienia z pojęciem określanym jako służba. Służba stanowi także misję Policji jako całej instytucji i wymaga od poszczególnych funkcjonariuszy niezwykle głębokiej motywacji. Motywacja do pełnienia służby w Policji winna być oparta na
szczególnej postawie stanowiącej rodzaj powołania. Posiadanie powołania
do służby w Policji oznacza istnienie u pewnej grupy osób permanentnej gotowości do skutecznego niesienia pomocy tam, gdzie wystąpi jej
niezbędna potrzeba.
Należy bezustannie podkreślać, że skuteczność działań służących niesieniu pomocy musi opierać się na solidnej podstawie moralno-etycznej
u tych, którzy tę pomoc niosą. Oznacza to potrzebę nie nachalnego, ale
ciągłego propagowania i utrwalania wśród policjantów godnych postaw
moralno-etycznych. Odczuwanie potrzeby samodoskonalenia, jako metody
podniesienia własnej wartości, wiąże się ze świadomością wewnętrznego
wzmocnienia tego, co uznajemy za prawe.
46
Zob. J. Daney, The Role of Imaginary Cases in Ethics, „Pacific Philosophical
Qauterly”, 1985, nr 66, s. 141-153.
47
Por. B. Chyrowicz, op. cit., s. 10.
207
Bibliografia
1.
A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, Wydawnictwo WAM, Kraków 2008, ISBN 978-83-75050-54-7.
2. A. Błaś, J. Boć, J. Jeżewski, Administracja publiczna, Kolonia Limited, Wrocław 2003, ISBN 83-88166-69-7.
3. J. M. Bocheński, Co to jest autorytet?, [w:] Logika filozofia. Wybór
pism, J. M. Bocheński (red.), PWN, Warszawa 1993, ISBN 83-0110590-9.
4. B. Chyrowicz, Etyka dla nauczycieli etyki, „Diametros”, 2010, nr 25.
5. P. S. Cohen, Modern Social Theory, Basic Books, Londyn 1968.
6. A. Comte, The Positive Philosophy of Auguste Comte, Nabu Press,
Charlston 2010, ISBN 978-11-460861-8-9.
7. J. Daney, The Role of Imaginary Cases in Ethics, „Pacific Philosophical Qauterly”, 1985, nr 66.
8. E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, PWN, Warszawa 1999,
ISBN 83-01125-08-X.
9. A. B. Freedman, A Meta–Ethics for Professional Morality, „Ethics”,
1978, nr 89.
10. W. Galewicz, Spór o pozycję etyk zawodowych, Universitas, Kraków
2010, ISBN 978-83-242128-1-1.
11. E. Hurlock, Rozwój młodzieży, PWN, Warszawa 1983, ISBN 8301061-39-1.
12. R. Ingarden, Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998, ISBN 83-08027-81-4.
13. Jan Paweł II, Encyklika Veritatis Splendor, 06.08.1993, nr 64.
14. S. Jedynak (red.), Mały słownik etyczny, Oficyna Wydawnicza
„BRANTA”, Bydgoszcz 1999, ISBN 83-86605-52-9.
15. M. F. Kaplan, Integracja informacji w myśleniu moralnym. Implikacje
teoretyczne i metodologiczne, [w:] Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania, J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Ossolineum, Wrocław 1990, ISBN 83-04033-81-X.
16. J. Kagan, The Second Year: the Emergence of Self-Awareness, Harvard University Press, Cambridge 1981, ISBN 978-06-747966-2-1.
208
17. J. Kamińska-Szmaj (red.), Słownik wyrazów obcych, Wrocław 2001,
ISBN 83-87977-08-X, s. 563.
18. T. Kotarbiński, Żyć zacnie, Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, ISBN
83-10093-35-7.
19. E. Levinas, Etyka i Nieskończony, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej
Akademii Teologicznej, Kraków 1991, ISNB 83-85245-09-X.
20. M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Wydawnictwo GutenbergPrint, Warszawa 1994, ISBN 83-86381-50-7.
21. J. Malec, D. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003, ISBN 8323317-75-5.
22. A. Manenti, Żyć ideałami. Między lękiem a pragnieniem, Wydawnictwo WAM, Kraków 2005, ISBN 83-73185-41-0.
23. J. Mariański, Socjologia moralności, Wydawnictwo KUL, Lublin
2006, ISBN 83-7363-391-X.
24. Mencjusz (Menzig), Księga Mencjusza, przekł. A. I. Wójcik,
[w:] Filozofia Wschodu. Wybór tekstów, M. Kudelska (red), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, ISBN 83-2331487-X.
25. E. C. Merino, R. G. de Haro, Teologia moralna fundamentalna, Wydawnictwo M, Kraków 2004, ISBN 83-72218-76-5.
26. Międzynarodowa Komisja Teologiczna, W poszukiwaniu etyki uniwersalnej. Nowe spojrzenie na prawo naturalne, Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Papieskiego im. Jana Pawła II, Kraków 2010, ISBN
978-83-743824-2-7.
27. G. E. Moore, Zasady etyki, DeAgostini, Altaya 2003, ISBN 83-7316123-6.
28. M. Ossowska, Socjologia moralności. Zarys zagadnień, PWN, Warszawa 2005, ISBN 83-01140-09-7.
29. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-9303211-2.
209
30. A. Prus, Powracająca fala, Książka i Wiedza, Warszawa 1952.
31. H. Spencer, Zasady etyki, Wydawnictwo Spółki Nakładowej Warszawskiej, Warszawa 1884.
32. B. Szmulik, S. Serafin, K. Miaskowska, Zarys prawa administracyjnego, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007, ISBN 978-83748367-2-2.
33. J. Tischner, Myślenie według wartości, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 1981, ISBN 83-24001-89-1.
34. J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 2008,
ISBN 978-83-011407-2-4.
35. J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Oficyna Wolters Kluwer,
Warszawa 2008, ISBN 978-83-760100-3-8.
36. F. Znaniecki, Elementy rzeczywistości praktycznej, [w:] Pisma filozoficzne, t. 1, PWN, Warszawa 1987, ISBN 978-83-010634-0-5.
Recenzent – Reviewer:
dr hab. Kuba Jałoszyński – pracownik Instytutu Badań nad Przestępczością Kryminalną i Terroryzmem Wyższej Szkoły Policji
w Szczytnie.
210
BARTOSZ SOLIŃSKI
Partnerstwo publiczno-prywatne w inwestycjach
z zakresu wykorzystania odnawialnych źródeł energii
Public-private partnership
in using of renewable energy sources
Abstract: This article concerns using and exploring the field of cooperation
between public and private entity in public-private partnership. It proves, that
this cooperation may have measurably benefits for the both sides. Most benefits will have local communities, which get higher quality of customer service,
as the result of higher efficiency, elasticity of functioning of private entity in
market conditions, better methods of satisfying their needs or lower cost
of energy services. There will also appear ecological benefits, which are one
of the basic effects of renewable energy sources investments. In this article you
can also find not only the elements of subjective legislation, but also a short
history of public-private partnership. What more, the author noticed, that in
Poland this kind of partnership is yet not developed enough. It is happening,
because examples of good partnership are not aired enough and the average
citizen associates its with the infamous privatization process. Independently
of numerous benefits, which public-private partnership may bring, it should be
born in mind, that there are some problems of creating both sides’ attitude.
The author diagnose also the development of usage the renewable energy
sources in Poland and gives examples of its coexistence with public-private
partnership.
Key words: public administration, renewable energy, public-private cooperation
211
Abstrakt: Niniejsza praca dotyczy wykorzystania i eksploatowania pola szeroko rozumianej współpracy pomiędzy podmiotami publicznymi i prywatnymi
w ramach tak zwanego partnerstwa publiczno-prywatnego. We współdziałaniu
tym, istnieje szansa efektywnego wykorzystania odnawialnych źródeł energii.
W pracy udowodniono, że współpraca taka może przynieść wymierne korzyści
dla obu ze stron. Najbardziej jednak skorzystają na tym lokalne społeczności,
które uzyskają wyższą jakość obsługi, w wyniku m.in. wyższej efektywności
i elastyczności funkcjonowania w warunkach rynkowych podmiotów prywatnych, lepsze metody zaspokajania ich potrzeb czy np. niższe koszty korzystania z usług energetycznych. Uzyskane zostaną również korzyści ekologiczne,
które przecież są jednym z podstawowych efektów wdrażania inwestycji
z sektora energetyki odnawialnej. W niniejszej pracy znaleźć można nie tylko
elementy przedmiotowego prawodawstwa, na mocy którego możliwe jest nawiązanie partnerstwa publiczno-prywatnego, ale również jego krótką historię.
Co więcej, autor zauważa, że Polsce taki rodzaj partnerstwa jeszcze nie jest
znacząco rozwinięty. Dzieje się tak dlatego, ponieważ przykłady dobrej współpracy nie są dostatecznie nagłaśniane, a przeciętnemu obywatelowi kojarzy się
ona ze zjawiskami, które okryły złą sławą procesy prywatyzacji. Niezależnie
wymienionych tu licznych korzyści, jakie niesie za sobą partnerstwo publiczno-prywatne, należy mieć na uwadze problemy z kształtowaniem licznych
postaw przedstawicieli obu stron przedmiotowego partnerstwa. Autor zdiagnozował również rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce
i podał przykłady wdrożenia w niego inwestycji partnerstwa publiczno-prywatnego.
Słowa kluczowe: administracja publiczna, energia odnawialna, współpraca
publiczno-prywatna
Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP), najczęściej jest realizowane
w ramach odpowiedniego prawodawstwa, polega na współpracy przedsiębiorców wspartych prywatnym kapitałem z podmiotem publicznym,
w zakresie świadczenia usług pożytku publicznego przez podmioty pry212
watne. Rozwiązania w odpowiednich aktach prawych powinny być tak
skonstruowane, aby w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego możliwa
była realizacja praktycznie każdego rodzaju zadań należącego do sektora
publicznego, na co szczególny wpływ będzie miała odpowiednio szeroka
możliwość swobodnego ustalania zasad i warunków współpracy między
podmiotami.
Jest to stosunkowo popularny instrument wsparcia inwestowania
(w szczególności rozwoju infrastruktury i świadczenia usług powszechnego
pożytku gospodarczego) w sektor publiczny w większości krajów rozwiniętych świata. W Polsce, mimo wielu wysiłków (w tym przede wszystkim
legislacyjnych), ta forma współpracy wciąż znacząco się nie rozwinęła,
czego przyczyn należy doszukiwać się w wielu źródłach, jednak jak się
wydaje, jedną z najbardziej oczywistych jest fakt, że przykłady dobrej
współpracy nie są dostatecznie nagłaśniane, a przeciętnemu obywatelowi
kojarzy się z niezbyt cenioną w Polsce prywatyzacją oraz z możliwymi
nadużyciami na styku instytucji publicznych i prywatnych1. Wiąże się to
oczywiście z wątpliwościami dotyczącymi etyczności przedstawicieli podmiotów prawnych wpisujących się do uzyskiwania możliwości partycypacji
w przedmiotowym partnerstwie, bądź postaw etyczno-moralnych samych
urzędników2.
Jak się wydaje wykorzystanie partnerstwa publiczno-prywatnego podczas implementacji inwestycji z sektora energetyki odnawialnej, daje
ogromne szanse podmiotom publicznym, w tym przede wszystkim gminom, w realizacji swych zadań publicznych, dotyczących w szczególności
zaopatrywania lokalnej społeczności gminnej w energię elektryczną
i cieplną oraz ochronę środowiska naturalnego.
Zobowiązania w zakresie ochrony środowiska klimatu i wykorzystania
odnawialnych źródeł energii w Polsce, wynikają zarówno z krajowych, jak
1
Por. P. Wiśniewski, Korupcja w obszarze zamówień publicznych w Polsce – zagrożenia i rekomendacje na przyszłość, „Analizy i Opinie”, 2006, nr 10.
2
J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.
213
i międzynarodowych aktów prawnych3. Znaczący ciężar tych inwestycji
ponoszony będzie przez sektor publiczny, w ramach realizacji ustawowych
obowiązków.
Podstawa prawna partnerstwa publiczno-prywatnego
W pierwszej kolejności należałoby się przyjrzeć, czym jest partnerstwo publiczno-prywatne. Szereg autorów konstruuje własne definicje, ale
najbardziej właściwą wydaje się być definicja The National Council for
Public Private Partnerships4, w której partnerstwo publiczno-prywatne
określone jest jako: oparte na umowie porozumienie między jednostkami
publicznymi i podmiotem prywatnym o charakterze komercyjnym, dzięki
któremu umiejętności i zasoby każdego z sektorów wykorzystywane są
przy dostarczaniu usług odbiorcom i udostępnianiu obiektów użytkownikom.
Pierwsze próby wykorzystania instytucji partnerstwa publiczno-prywatnego w prawodawstwie polskim podjęto w 2005 roku, tworząc ustawę
o partnerstwie publiczno-prywatnym (ustawę z dnia 28 lipca 2005 roku
o partnerstwie publiczno-prywatnym5), której głównym celem było pobudzenie inwestycji w sektorze publicznym. Niestety doświadczenia z implementacji tej ustawy, która wprowadzała stosunkowo skomplikowane
i sformalizowane procedury, nie były zadawalające i nie przyczyniły się do
pobudzenia tego typu inwestycji. Niektórzy autorzy wyrażali też pogląd, że
3
Por. Energy for the future: renewable sources of energy, White Paper
for a Community Strategy and Action Plan, 1997, COM (97) 599; Ustawa z dnia
10 kwietnia 1997 r. – Prawo Energetyczne (Dz. U. z 1997 r. Nr 54, poz. 348);
Minister Środowiska, Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016, Warszawa 2008, http://www.mos.gov.pl (13.12.2011); a także
w szerszym ujęciu w pracy I. Soliński , B. Soliński, R. Ranosz, Uwarunkowania
rozwoju energii odnawialnej w Polsce na tle Unii Europejskiej, [w:] Szanse i zagrożenia rozwoju rynku energetycznego w Europie i Polsce, Jan Pyka (red.), Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2007, ISBN 978-83-724699-0-8.
4
Oficjalna strona internetowa The National Council for Public Private Partnerships, http://www.ncppp.org (13.12.2011).
5
Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U.
z 2005 r. Nr 169, poz. 1420).
214
współpraca między podmiotami prywatnymi i publicznymi była łatwiejsza
przed wejściem jej w życie6. Należy przecież pamiętać, że taka współpraca
była możliwa i realizowana na podstawie ogólnych regulacji z zakresu
prawa cywilnego.
W roku 2008 uchwalono nową ustawę dotyczącą zasad kształtowania
współpracy przez podmioty prywatne i publiczne – ustawę z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym7. W ustawie tej ponownie
określono zasady współpracy podmiotów (prywatnego i publicznego), starając się uprościć dotychczas obowiązujące skomplikowane i sformalizowane procedury. Podjęto także próbę zdefiniowania partnerstwa publicznoprywatnego – w artykule 1 § 2 – (…) przedmiotem partnerstwa publicznoprywatnego jest wspólna realizacja przedsięwzięcia oparta na podziale zadań i ryzyk pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym.
Realizacja i finansowanie zadań publicznych przez gminę
Istotą samorządu jest powierzenie zarządu sprawami publicznymi samym zainteresowanym, czyli członkom lokalnej społeczności. Wspólnoty
samorządowe tworzone są na trzech poziomach podziału terytorialnego
kraju. Zarówno gmina, powiat czy też województwo, stanowi więc związek
społeczeństwa, powołany do samodzielnego wykonywania określonych
zadań8.
Do zadań gminy, jako jednostki samorządu terytorialnego, zgodnie
z ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym9, należą wszystkie
sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz
6
Por. W. Gonet, Partnerstwo publiczno-prywatne – niewykorzystana szansa na
realizację zadań w sektorze publicznym, „Przegląd Prawa Publicznego”, 2008,
nr 7-8, s. 6.
7
Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U.
z 2008 r. Nr 19, poz. 100).
8
Por. J. Szreder, Współdziałanie sektora publicznego i prywatnego w rozwoju
lokalnym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania w Słupsku, Słupsk 2004,
ISBN 978-88-3884731-8-0.
9
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142,
poz. 1591 z późn. zm.).
215
innych podmiotów. W ramach partnerstwa publiczno-prywatnego, gminy
mogą więc zaspakajać zbiorowe potrzeby wspólnoty (lokalnej społeczności), poprzez określone zadania własne danej gminy, które w kontekście
potencjalnych możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii
w ramach partnerstwa obejmują m.in. sprawy (które zostały określone
w art. 7 ustawy o samorządzie gminnym):
 ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,
 wodociągów i zaopatrzenia w wodę,
 kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk
i unieszkodliwiania odpadów komunalnych,
 zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
 utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej
oraz obiektów administracyjnych,
 promocji gminy.
Przekazanie gminie, w drodze ustawy, szerokiego wachlarza zadań
własnych, pociąga za sobą konieczność zapewnienia niezbędnych do ich
wykonania środków finansowych. Niestety często na realizację ogromnych
potrzeb gminnych inwestycji nie wystarcza środków własnych, pozyskanych w wyniku zwiększenia dochodów własnych gminy lub uzyskania
subwencji.
Zgodnie z art. 9. ustawy o samorządzie gminnym, w celu wykonywania zadań, gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać
umowy z innymi podmiotami, w tym z organizacjami pozarządowymi,
a więc może oczywiście wykorzystać instytucje partnerstwa publicznoprywatnego. Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 4 ustawy o finansach publicznych z dnia 30 czerwca 2005 roku gmina, jako podmiot należący do sektora finansów publicznych, jest zobowiązana do przestrzegania
określonych zasad gospodarowania środkami publicznymi10.
10
Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2005 r.
Nr 249 poz. 2104).
216
Ramy współpracy gminy i przedsiębiorcy
Przedmiotem partnerstwa publiczno-prywatnego w rozumieniu ustawy
z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, jest wspólna realizacja przedsięwzięcia przez podmiot publiczny (np. gminę) i partnera prywatnego (przedsiębiorcę). Współpraca ma być oparta na podziale
zadań i ryzyka pomiędzy oboma uczestnikami partnerstwa, a przedsięwzięcie takie może dotyczyć budowy lub remontu obiektu budowlanego,
świadczenie usług, wykonania dzieła, w szczególności wyposażenia składnika majątkowego w urządzenia podwyższające jego wartość lub użyteczność, lub obejmować inne świadczenia – połączone z utrzymaniem lub
zarządzaniem składnikiem majątkowym, który jest wykorzystywany do
realizacji przedsięwzięcia publiczno-prywatnego lub jest z nim związany.
Gmina prowadzi działalność gospodarczą mającą głównie charakter
użyteczności publicznej, która to jest rozumiana, jako zadania własne gminy, określone w art. 7 ustawy o samorządzie gminnym, których celem jest
bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności, w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych i jej celem nie jest prowadzenie działalności ukierunkowanej na zysk. Natomiast dla przedsiębiorcy jedną z głównych przesłanek nawiązania wzajemnych relacji
z gminą o charakterze użyteczności publicznej, w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego, jest chęć osiągnięcia zysku. W doborze realizowanych
zadań i określenia ich zakresu oraz celu, przy współpracy podmiotu publicznego (np. gminy) i prywatnego (przedsiębiorcy), należy pamiętać, że
gminy powinny kierować się większą społeczną i ekonomiczną efektywnością świadczonych usług.
W ustawie o partnerstwie publiczno-prywatnym określono definicję
umowy. Przez umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym partner prywatny zobowiązuje się do realizacji przedsięwzięcia za wynagrodzeniem
oraz poniesienia w całości albo w części wydatków na jego realizację lub
poniesienia ich przez osobę trzecią, a podmiot publiczny zobowiązuje się
do współdziałania w osiągnięciu celu przedsięwzięcia, w szczególności
poprzez wniesienie wkładu własnego.
217
Przepisy nie wskazują określonego wariantu umowy w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego wiążącej oba podmioty, a ustawa określa
dla niej jedynie ogólne ramy. W ramach umowy obie strony mogą zdecydować, że w celu jej wykonania powołają spółkę kapitałową (spółkę
z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółkę akcyjną), lub spółkę osobową
(komandytową, czy też komandytowo-akcyjną). Różnica pomiędzy tymi
grupami spółek, polega na formie odpowiedzialności wspólników za zobowiązania poszczególnych spółek. W tym przypadku należy pamiętać, że
forma działalności powinna być adekwatna do potrzeb konkretnego przedsięwzięcia. Gmina posiada w takiej spółce wszystkie prawa i obowiązki
wspólnika wynikające z kodeksu spółek handlowych.
Gmina jest zobowiązana do współdziałania w osiągnięciu celu przedsięwzięcia poprzez wniesienie wkładu własnego w postaci składnika majątkowego, co może nastąpić, jak określono w art. 9 ust. 1 ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym, w drodze sprzedaży, użyczenia, użytkowania, najmu albo dzierżawy mienia gminnego. Najczęściej następuje więc
wyodrębnienie ze struktur partnera publicznego (w tym przypadku gminy)
odpowiednich zasobów, struktur, czy też osób odpowiedzialnych za realizację przedsięwzięcia, które zajmują się wyłącznie jego realizacją w ramach partnerstwa.
Możliwe jest w ramach tej ustawy wprowadzenie preferencyjnych zasad przekazywania nieruchomości gminnych, która może być:
 nieodpłatnie przekazana w drodze umowy partnerowi prywatnemu
lub spółce, o której mowa w art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia
2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. z 2009 r. Nr 19,
poz. 100), na czas realizacji przedsięwzięcia w ramach partnerstwa
publiczno-prywatnego,
 sprzedana bezprzetargowo partnerowi prywatnemu lub spółce,
o której mowa w art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r.
o partnerstwie publiczno-prywatnym, jeżeli sprzedaż stanowi wniesienie wkładu własnego podmiotu publicznego.
Ustawa umożliwia również wykorzystanie w ramach partnerstwa
wszelkich składników majątkowych znajdujących się już w dyspozycji
218
partnera publicznego, które w danym momencie z różnych przyczyn nie
były wykorzystywane do innych celów.
Model i forma współpracy przy realizacji inwestycji
z zakresu wykorzystania odnawialnych źródeł energii
Model i forma współpracy przy realizacji inwestycji z zakresu wykorzystania odnawialnych źródeł energii może opierać się najczęściej o:
 umowę o zarządzanie (umowy cywilno-prawne),
 umowę eksploatacyjną (w formule koncesji komunalnych i kontraktów BOT),
 model kooperacyjny (spółka celowa – project finance).
W przypadku modelu BOT, inwestor buduje obiekt (np. ciepłownię),
eksploatuje ją, a po określonym okresie eksploatacji (np. 20 lat) przekazuje
ją gminie. Ten model może być rozszerzony także o umowę dotyczącą
eksploatacji istniejącej infrastruktury w danej sferze usług komunalnych
(np. sieci ciepłowniczej). W przypadku project finance powoływana jest
nowa spółka, w której udziały posiada zarówno podmiot publiczny i podmiot prywatny11.
Formuła BOT łącząca budowę i eksploatację obiektu niejako motywuje podmioty prywatne do stosowania najlepszych praktyk wykonawczotechnologiczno-produkcyjnych, by koszty eksploatacyjne nie przekroczyły
znacząco założeń, bo w tym przypadku inwestor w trakcie eksploatacji
będzie musiał ponosić dodatkowe obciążenia.
Partnerstwo publiczno-prywatne w inwestycjach
wykorzystujących odnawialne źródła energii
Tendencji wzrostu popularności partnerstwa publiczno-prywatnego
w krajach rozwiniętych należy doszukiwać się w wielu przyczynach,
z których niewątpliwie jedną z głównych jest podniesienie świadczenia poziomu usług publicznych wynikające ze wsparcia ich implementacji przez
11
Obie formy współpracy zostały szeroko opisane w pracy E. Gajewska (red.),
Przedsięwzięcia BOT w rozwoju infrastruktury komunalnej, ARK, Warszawa
1999, ISBN 978-83-912892-1-1.
219
kapitał prywatny, który często dysponuje odpowiednią wiedzą, doświadczeniem w świadczeniu usług i działalności w warunkach rynkowych. Kolejną z przyczyn, która skłania sektor publiczny do wykorzystania tego
instrumentu współpracy, jest ograniczony zasób środków finansowych
przeznaczonych na świadczenie coraz większego wachlarza usług publicznych, a właśnie partnerstwo publiczno-prywatne pozwala na jak najmniejsze angażowanie środków publicznych w realizacje celów.
Właśnie przy wykorzystaniu wiedzy, doświadczenia i kapitału prywatnego istnieje dla podmiotu publicznego możliwość, optymalnego wypełnienia zadań publicznych, w jak największym zakresie spełniających
oczekiwania lokalnej społeczności (klienta). Tego typu przedsięwzięcia
dotyczą szczególnie inwestycji, których skala i znaczenie, bądź wielkość
zaangażowanego kapitału nie pozwalają się obejść pojedynczym źródłem
finansowania (środkami publicznymi).
Jak się wydaje, dużą szansę wykorzystania tej instytucji mają inwestycje należące do zadań publicznych gminy, dotyczące w szczególności
gminnych usług komunalnych związanych z zaopatrywaniem gminy
w energię elektryczną i cieplną oraz ochronę środowiska naturalnego,
w ramach których istnieje szansa wykorzystania odnawialnych źródeł energii.
Należy podkreślić, że wybór sposobu zarządzania usługami komunalnymi, jest wyborem politycznym. Jedna opcja zakłada, że rola samorządu
powinna ograniczać się do stworzenia odpowiednich warunków dla świadczenia usług komunalnych przez podmioty prywatne, a druga opcja, że
wykonywanie usług komunalnych należy przekazać podmiotom sektora
publicznego, a władze gminy powinny aktywnie i bezpośrednio ingerować
w gospodarkę lokalną12.
Usługi komunalne mają charakter monopoli naturalnych, powinny
więc podlegać specjalnym mechanizmom regulacyjnym, które powinny
chronić odbiorców tych usług przed skutkami monopolistycznych zachowań. Działania związane ze świadczeniem usług komunalnych, powinny
12
Por. J. Zysnarski, Partnerstwo publiczno-prywatne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo ODDK, Gdańsk 2003, ISBN 83-71877-49-8.
220
więc być zorganizowane sprawnie i w sposób efektywny tak, aby obywatele nie byli zmuszeni ponosić kosztów błędnych decyzji, czy też z tych
wyników pracy lokalnej administracji.
Generalnie można postarać się zakreślić następujące rodzaje inwestycji, które mogą być wspólnie realizowane, a związane są z lokalnym wykorzystywaniem odnawialnych źródeł energii:
 działania w obszarze ochrony środowiska (np. zagospodarowanie
odpadów i wykorzystanie biogazowni, czy też zastępowanie konwencjonalnych źródeł wytwórczych, źródłami wykorzystującymi
energię odnawialną, charakteryzującymi się znacznie mniejszymi
emisjami substancji szkodliwych i gazów cieplarnianych),
 wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej z odnawialnych źródeł
energii (modernizacja, adaptacja istniejących ciepłowni poprzez wykorzystywanie w nich paliwa bimasowego, czy też tworzenie nowych źródeł wytwórczych energii elektrycznej np. elektrownie wiatrowe, elektrownie fotowoltaiczne),
 modernizacja systemów ciepłowniczych w ramach realizowanych
inwestycji dotyczących wytwarzania ciepła z wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii (np. jako element koniecznych inwestycji
dotyczących powstania i funkcjonowania ciepłowni opalanej biomasą),
 modernizacja systemów oświetleniowych z wykorzystaniem hybrydowych źródeł energii odnawialnej (np. źródła światła zasilane przez
panel fotowoltaiczny i elektrownię wiatrową),
 wykorzystywanie instalacji solarnych w budownictwie (w budynkach jedno i wielorodzinnych oraz budynkach użyteczności publicznej).
Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce
Obecnie obserwuje się w Polsce duże zainteresowanie inwestycjami
z sektora energetyki odnawialnej, co przedstawia się wzrostem mocy zainstalowanych w poszczególnych jej technologiach (tabela 1) – choć nie tak
221
dużym, jaki zaobserwowano w innych krajach europejskich13 – oraz przyrostem wytwarzania energii elektrycznej w odpowiednich źródłach energii
odnawialnej (rysunek 1). W kolejnych latach dynamika rozwoju ma być
jeszcze wyższa, aby możliwe było spełnienie zobowiązań Polski wynikających z Polityki Energetycznej Unii Europejskiej i osiągnięcie 15%
udziału energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii finalnej w Polsce.
Tabela 1. Moce zainstalowane w instalacjach wykorzystujących odnawialne źródła energii14
Rodzaj źródła
Elektrownie na biogaz
Elektrownie na biomasę
Elektrownie fotowoltaiczne
Elektrownie wiatrowe
Elektrownie wodne
Technologia współspalania
biomasy w elektrowniach
konwencjonalnych
Razem
13
Moc zainstalowana [MW]
2004 r.
2009 r.
22
71
52
252
Brak danych
0,001
57
725 ( w połowie roku
2010 ok. 1000 MW)
1081
945
brak instalacji
38 instalacji, brak danych o szacunkowych
mocach
1212
1993
Por. I. Soliński, B. Soliński., R. Ranosz, Uwarunkowania…, op.cit.
Opracowanie własne na podstawie danych z oficjalnych stron: Urząd Regulacji
Energetyki
(URE),
http://www.ure.gov.pl
(13.12.2011)
i Eurostat,
http://www.epp.eurostat.ec.europa.eu (13.12.2011).
14
222
Rys. 1. Trendy przyrostu wytwarzanej energii elektrycznej w odpowiednich źródłach energii odnawialnej15
Jak się wydaje wykorzystanie partnerstwa publiczno-prywatnego podczas implementacji inwestycji z sektora energetyki odnawialnej, daje gminom ogromne szanse realizacji swych zadań publicznych. W ramach partnerstwa, stosunki między podmiotami są kształtowane w taki sposób, aby
ryzyko ponosiła ta strona, która najlepiej potrafi je kontrolować i zarządzać. Ideą partnerstwa jest przecież wykonywanie przez partnerów tych
czynności, które potrafią wykonywać jak najlepiej i obustronne czerpanie
korzyści z realizacji zadań. Istnieje wiele przedsiębiorstw, które dysponują
odpowiednią wiedzą i doświadczeniem w zakresie technologii wykorzystania odnawialnych źródeł energii, mających duży potencjał inwestycyjny,
który może być pozytywnie wykorzystany przez gminę.
Już jakiś czas temu pojawiło się więc pytanie, jak połączyć interesy
tych obu grup, aby zintensyfikowały one swoje działania w tym obszarze
w celu osiągnięcia odpowiednich efektów. Pewnym rozwiązaniem jest
15
Opracowanie własne.
223
właśnie formuła współpracy tych dwóch grup w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego.
Korzyści ze współpracy w ramach
partnerstwa publiczno-prywatnego.
Należy zastanowić się, jakie mogą być korzyści z takiej współpracy?
Można przypuszczać, że potencjalne zyski, które towarzyszą inwestycją
wykorzystujących odnawialne źródła energii i leżą w kręgu zainteresowania prywatnych inwestorów (przedsiębiorców), są głównym motorem ich
zaangażowania. Nie należy jednak zapominać o szeregu innych dodatkowych korzyści, które czerpią przedsiębiorcy z wzajemnych relacji z podmiotem publicznym, możliwych do osiągnięcia w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego, do których zaliczyć możemy m.in. długoterminowe
kontrakty na sprzedaż towarów lub usług (np. sprzedaży energii i jej przesyłu – energii elektrycznej lub cieplnej), korzystne warunki udostępnienia
nieruchomości należących do podmiotu publicznego (np. gminy), czyli
terenów lub budynków przeznaczonych pod inwestycję.
Natomiast w kręgu zainteresowań władz i społeczności lokalnych
(jednostek sektora publicznego) leży szereg efektów, które związane są
z pozyskaniem doświadczonego i wiarygodnego partnera prywatnego i wykorzystaniem lokalnie, inwestycji z sektora energetyki odnawialnej. Do
efektów tych można zaliczyć m.in. wyższą efektywność i elastyczność
funkcjonowania w warunkach rynkowych, lepsze metody zaspokajania
potrzeb i wyższą jakość obsługi klienta (społeczności lokalnej), sprawniejszą organizację pracy, redukcje kosztów itp. Z kolei do efektów towarzyszących inwestycjom z sektora energetyki odnawialnej, można zaliczyć
korzyści ekologiczne związane z uniknięciem emisji gazów cieplarnianych
i innych substancji szkodliwych w procesie wytwarzania energii, które są
niezaprzeczalnymi i jednymi z podstawowych efektów implementacji inwestycji z sektora energetyki odnawialnej. W wyniku implementacji technologii wykorzystujących odnawialne źródła energii powstaje efekt ekologiczny z powodu uniknięcia emisji szkodliwych substancji do atmosfery.
Przykładowe korzyści ekologiczne dla wykorzystania elektrowni wiatrowej
224
mogą być skalkulowane następująco.16 W celu wyprodukowania 1 MWh
energii elektrycznej, należy zużyć 500 kg węgla, co powoduje wyemitowanie do atmosfery m.in.:
 850 kg CO2,
 10 kg SO2,
 11 kg CO,
 4 kg NOx.
Pozyskanie zatem 1 MWh energii wytworzonej w elektrowni wiatrowej, pozwala uniknąć tych emisji. Można więc wyliczyć, że elektrownia
wiatrowa o mocy 1MW, przy założeniu współczynnika wykorzystania mocy Cf na poziomie 0,3, wytworzy energię pozwalającą na uniknięcie emisji
następujących wielkości szkodliwych substancji [ton/rok]:
 2233,8 ton/rok CO2,
 26,3 ton/rok SO2,
 28,9 ton/rok CO,
 10,5 ton/rok NOx.
Kolejnym efektem towarzyszącym implementacji inwestycji z zakresu
odnawialnych źródeł energii jest zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego państwa, czy też danych regionów (gmin, powiatów, województw).
Następuje ono m.in w wyniku dywersyfikacji dostaw energii (zmniejszeniu
konieczności importu energii pierwotnej z paliw kopalnych) i decentralizacji jej wytwarzania (generacja rozproszona – wytwarzanie energii w układach w pobliżu bezpośrednich użytkowników).
Wykorzystanie energii odnawialnej eliminuje zapotrzebowania na paliwa (poza biomasą) i charakteryzuje się odnawialnością zasobów w czasie.
Te cechy, zwłaszcza w obliczu coraz większych zmian cen paliw kopalnych, nabierają bardzo dużej wagi. Energia ta jest dostępna lokalnie, służy
więc rozwojowi lokalnych rynków energii, rozwojowi infrastruktury energetycznej (w tym lokalnej infrastruktury komunalnej), poprawiając konkurencyjność sektora energetycznego. Warto także zwrócić uwagę na efekty
16
Por. I. Soliński, J. Ostrowski, B. Soliński, Energetyka wiatrowa – komputerowy
system monitoringu, Wydawnictwo AGH, Kraków 2010, ISBN 978-83-746424-60.
225
związane z promowaniem rozwoju regionalnego (w szczególności obszarów wiejskich, jako gmin przyjaznych ludziom i środowisku), tworzeniem
nowych miejsc pracy bezpośrednio przy implementacji i obsłudze inwestycji, rozwojem branży wykonawczej i produkcyjnej przy produkcji urządzeń
i linii technologicznych oraz produkcji i przygotowaniu biomasy
i biopaliw17. Efekty te niestety, jak dotychczas, były dość często niedostrzegane przez władze i lokalne społeczności. Może właśnie teraz zostaną dostrzeżone.
W ramach partnerstwa dotyczącego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, podczas konstrukcji umowy i powoływaniu spółki, przede
wszystkim należy postarać się określić wzajemny podział obowiązków. Do
zadań partnera prywatnego może należeć np.:
 wykonanie studium możliwości i biznes planu planowanej inwestycji,
 wykonanie niezbędnej dokumentacji techniczno budowlanej,
 pozyskanie finansowania inwestycji (montaż finansowy),
 ubezpieczenie inwestycji,
 realizację fazy budowlanej inwestycji,
 oddanie inwestycji do działania,
 bieżące administrowanie inwestycją.
Natomiast do zadań partnera publicznego należeć może:
 przekazanie nieruchomości gminnych,
 tworzenie i wykonanie niezbędnych zmian w planach zagospodarowania przestrzennego,
 przekazanie istniejącej infrastruktury (np. drogi, sieci energetyczne,
budynki itp.),
 udzielenie niezbędnych pozwoleń i koncesji,
 udzielenie gwarancji i poręczeń,
 nawiązanie pozytywnych relacji ze społecznością lokalną.
17
Por. B. Soliński, Present State and Perspectives of the Renewable Energy Development in Poland, materiały z konferencji Proceedings of the Conference The
Great Wall World Renewable Energy Forum and Exhibition, Pekin 23-27.10.2006.
226
Zakończenie
Wykorzystanie formuły współpracy pomiędzy podmiotami publicznymi i prywatnymi w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego, w których istnieje szansa wykorzystania odnawialnych źródeł energii jest możliwe i jak to wykazano może przynieś wymierne korzyści dla obu stron. Co
najważniejsze beneficjentem tych korzyści będą lokalne społeczności, które
w wyniku m.in. wyższej efektywności i elastyczność funkcjonowania
w warunkach rynkowych podmiotów prywatnych, poprzez lepsze metody
zaspokajania ich potrzeb, sprawniejszą organizację pracy uzyskają wyższą
jakość obsługi, niższe koszty korzystania m.in. z usług energetycznych.
Uzyskają także wymierne korzyści ekologiczne, które są niezaprzeczalnymi i jednymi z podstawowych efektów implementacji inwestycji
z sektora energetyki odnawialnej. Niezależnie wymienionych tu licznych
korzyści, jakie niesie za sobą partnerstwo publiczno-prywatne, należy – co
powinno mieć na uwadze problemy z kształtowaniem licznych postaw
przedstawicieli obu stron przedmiotowego partnerstwa18.
Bibliografia
1.
2.
3.
E. Gajewska (red.), Przedsięwzięcia BOT w rozwoju infrastruktury
komunalnej, ARK, Warszawa 1999, ISBN 978-83-912892-1-1.
W. Gonet, Partnerstwo publiczno-prywatne – niewykorzystana szansa
na realizację zadań w sektorze publicznym, „Przegląd Prawa Publicznego”, 2008, nr 7-8.
J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-9303213-6.
18
Por. M. Tabernacka, Interes indywidualny a interes publiczny w planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym, [w:] Płaszczyzny konfliktów w administracji
publicznej, M. Tabernacka, R. Raszewska-Skałecka (red.), Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 978-83-264058-6-0; J. Piwowarski, op. cit.
227
4.
5.
6.
7.
8.
9.
B. Soliński, Present State and Perspectives of the Renewable Energy
Development in Poland, Materiały z konferencji Proceedings
of the Conference The Great Wall World Renewable Energy Forum
and Exhibition, Pekin 23-27.10.2006.
I. Soliński, J. Ostrowski, B. Soliński, Energetyka wiatrowa – komputerowy system monitoringu, Wydawnictwo AGH, Kraków 2010, ISBN
978-83-746424-6-0.
I. Soliński, B. Soliński, R. Ranosz, Uwarunkowania rozwoju energii
odnawialnej w Polsce na tle Unii Europejskiej, [w:] Szanse i zagrożenia rozwoju rynku energetycznego w Europie i Polsce, Jan Pyka (red.),
Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2007, ISBN 978-83724699-0-8.
J. Szreder, Współdziałanie sektora publicznego i prywatnego w rozwoju lokalnym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania w Słupsku, Słupsk 2004, ISBN 978-88-3884731-8-0.
M. Tabernacka, Interes indywidualny a interes publiczny w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, [w:] Płaszczyzny konfliktów
w administracji publicznej, M. Tabernacka, R. Raszewska-Skałecka
(red.), Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 978-83264058-6-0.
P. Wiśniewski, Korupcja w obszarze zamówień publicznych w Polsce
– zagrożenia i rekomendacje na przyszłość, „Analizy i Opinie”
2006, nr 10.
10. J. Zysnarski, Partnerstwo publiczno-prywatne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo ODDK, Gdańsk 2003, ISBN 83-71877-49-8.
11. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001
r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).
12. Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U.
z 2005 r. Nr 249 poz. 2104).
13. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym
(Dz. U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1420).
228
14. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym
(Dz. U. z 2008 r. Nr 19, poz. 100).
15. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 roku – Prawo Energetyczne (Dz. U.
z 1997 r. Nr 54, poz. 348).
16. Energy for the future: renewable sources of energy, White Paper for
a Community Strategy and Action Plan,1997, COM (97) 599.
17. Minister Środowiska, Polityka ekologiczna państwa w latach
2009-2012 z perspektywą do roku 2016, Warszawa 2008,
http://www.mos.gov.pl (13.12.2011).
18. Oficjalna strona internetowa The National Council for Public Private
Partnerships, http://www.ncppp.org, (13.12.2011).
19. Oficjalna strona internetowa Urząd Regulacji Energetyki (URE),
http://www.ure.gov.pl (13.12.2011).
20. Ofiicjalna
strona
internetowa
Eurostat,
http://www.epp.eurostat.ec.europa.eu (13.12.2011).
Recenzent – Reviewer:
dr Bogusław Płonka – młodszy inspektor Izby Celnej w Krakowie, wykładowca w Instytucie Spraw Publicznych UJ.
229
JULIUSZ PIWOWARSKI
Bezpieczeństwo i samodoskonalenie
jako elementy świętej Drogi Wojownika
Security and self-improvement as part of the Warrior’s Holy Way
Abstract: The author of this article is trying to prove that today (as in ancient
times) exist people, who commit themselves to self-improvement based on the
so-called Warrior’s Way. They have much in common with ancient warriors
form the Far East. Moreover, it is the culture of honor that determines the value
of different nations and all humanity. Despite the fact, that oriental warfare
systems are invariably associated with the concept of physical culture, it is
their sense of nobleness that determines their special and unique identity. Today you can find many followers of continuation of their own self-improvement process based on the challenges associated with the achievement of psychophysical perfectionism, which is an integral factor in any martial art.
The Warrior’s Knight Way carries lots of character of the martial arts schools,
which even today meet the needs of safety and self-realization of a person.
Decisive influence here have religious systems of India, Tibet, China, Korea
and Japan. The author of this article believes, that the decisive factor of personal development (in the Far East Martial Art) is the Buddhist philosophicalreligious system and psychology associated with it. In the background appears
here neoconfucianism as a combination of Buddhism and Confucian philosophy of the social organism. Not without a meaning are ideas from Hindu (India), Taoism (China) and Sith religion (Japan). Inherent in the Far East martial
arts are the traditional transmission and ritual..
Key words: The strength of a warrior, self-realization, a sense of security,
Buddhism, Confucianism
231
Abstrakt: Autor niniejszej pracy próbuje dowieść, że współcześnie egzystują
(podobnie jak w dawnych czasach) ludzie, którzy podejmują trud samodoskonalenia w oparciu o tak zwaną Drogą Wojownika. Mają oni wiele wspólnego
z dawnymi wojownikami Dalekiego Wschodu. Ponadto to właśnie kultura
honoru stanowi o wielkości różnych nacji oraz całej ludzkości. Pomimo faktu,
że orientalne systemy wojenne, zwłaszcza w europejskim kręgu kulturowym,
nieodmiennie kojarzą się z pojęciem kultury fizycznej, to właśnie poczucie
wzniosłości związanej z ich szczególną misją (niesioną przez ludzi Drogi)
stanowi o ich równie szczególnej i niepowtarzalnej tożsamości. Dzisiaj znaleźć
można wielu zwolenników kontynuowania procesu własnego samodoskonalenia w oparciu o wyzwania związane z osiągnięciem perfekcjonizmu psychofizycznego, stanowiącego nieodłączny czynnik każdej sztuki walki. Rycerska
Droga Wojownika niesie za sobą dużo historycznie ukształtowanego charakteru szkół walki realizujących, także współcześnie, zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa i samorealizacji człowieka. Decydujący wpływ mają tu systemy
religijne Indii, Tybetu, Chin, Korei i Japonii. Autor niniejszej pracy sądzi, że
decydującym w dalekowschodniej Sztuce Walki czynnikiem rozwoju człowieka jest buddyjski system filozoficzno-religijny i powiązana z nim psychologia. Na drugim planie pojawia się tu neokonfucjanizm będący połączeniem
buddyzmu i konfucjańskiej filozofii organizmu społecznego. Nie bez znaczenia
są także wątki hinduistyczne (Indie), taoistyczne (Chiny) i religii sithów (Japonia). Nieodłączną cechą dalekowschodnich sztuki walki są tradycyjny przekaz
i nobilitujący sztukę walki rytuał.
Słowa kluczowe: Siła wojownika, samorealizacja, poczucie bezpieczeństwa,
Buddyzm, konfucjanizm
232
W dalekowschodnich odmianach Sztuki Walki niezwykle istotnym,
a może nawet wiodącym elementem, jest dążenie do autonomicznego rozwoju i bezpieczeństwa poprzez element duchownego samodoskonalenia.
Element ten powoduje, że systemy bojowe stają się jednocześnie drogą
życia, metodą samorealizacji dla wielu osób odczuwających silną potrzebę
odnalezienia sensu swej egzystencji1. Pomimo faktu, że orientalne systemy
wojenne, zwłaszcza w europejskim kręgu kulturowym nieodmiennie kojarzą się z pojęciem kultury fizycznej, to właśnie poczucie wzniosłości związanej z ich szczególną misją stanowi o ich równie szczególnej i niepowtarzalnej tożsamości. Misję tą podejmują zwolennicy kontynuowania procesu
własnego samodoskonalenia, w oparciu o perfekcjonizm psychofizyczny,
jako nieodłączny czynnik, w każdej dziedzinie sztuki walki. Kroczą oni
konsekwentnie rycerską drogą wojownika. To ostatnie określenie ma o tyle
istotne znaczenie, że istnieją dwa typy wojowników: rycerze i żołdacy.
O tych drugich mówi chińskie przysłowie, iż „nie robi się z dobrej stali
podków, nie ma dobrego żołnierza z dobrego człowieka”2. Historia cywilizacji odnotowuje jednak rozwój i trwanie etosu rycerskiego, i to na skalę,
która przekracza rozmiary zjawiska marginalnego. Kultura honoru stanowi
o wielkości różnych nacji oraz całej rodziny ludzkiej. O osobach, które
tworzyły ten etos, Japończycy mówią „czym jest kwiat wiśni pośród kwiatów, tym bushi3 pośród wszystkich ludzi”4. Etos rycerski to motyw towarzyszący przez długi ciąg dziejów historii rozwoju człowieka i budowanych
przez niego cywilizacji. Motyw ten jest niezwykle istotnym elementem
jakości ludzkiego życia, w szczególności związany z ową jakością potrzeby
bezpieczeństwa. „Łącząc refleksję historyczną z analizami, współczesność,
1
Por. J. M. Bocheński, Sens życia i inne eseje, Wydawnictwo PHILED, Kraków
1993, ISBN 83-86238-05-4.
2
Por. E. Baka, Dao bohatera: idea samorealizacji w chińskich wewnętrznych sztukach walki, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008, ISBN 978-83-604905-7-0.
3
Słowo bushi oznaczało wojownika wysokiej klasy, jeśli chodzi o poziom kunsztu
wojennego, a także o poziom intelektualny, moralny i dystyngowany sposób bycia.
W Japonii bushi, czyli rycerze zwani byli także samurajami.
4
Por. J. Norman, Japoński wojownik, Diamond Books, Bydgoszcz 2006, ISBN 8389332-19-1.
233
już we wstępie godzi się przypomnieć, że zainteresowanie sprawami bezpieczeństwa (...) swoje apogeum znalazło dziś, gdy świat, w którym żyjemy
znalazł się w punkcie zwrotnym, w którym na progu XXI wieku zastanawiamy się, jak przetrwać ma gatunek ludzki i reprezentujące go nie do końca rozumiejące się kręgi kulturowe. Optymalny poziom braku zagrożenia
decyduje nie tylko o przetrwaniu, ale także o możliwościach dalszego rozwoju cywilizacji. Ten pożądany stan bezpieczeństwa definiowany jest jako
«przeciwieństwo zagrożenia» oraz jako «stan rzeczy uwalniający od wszelkiej obawy»”5.
Zdaniem autora niniejszego artykułu, ograniczenie „dostępu” człowieka do świata idei – na przykład poprzez ich pogardliwe traktowanie –
może stanowić czynnik mocno ograniczający możliwość podnoszenia poziomu bezpieczeństwa. Pogłębianie rozumowania dotyczącego obszaru
niezwykle bliskiego tej hipotezie odnaleźć można między innymi
u Richarda Malcolma Weavera6.
Praformy Budō7 były i są nadal mocno powiązane z dalekowschodnimi prądami filozoficzno-religijnymi. Systemy wojenne będące poprzed5
J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo
jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,
Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2, s. 56-57; por. R. Rosa, Zarys polskiej
filozofii bezpieczeństwa, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2008, ISBN
978-83-7051-475-4, s. 6; S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Wydawnictwo
MUZA, Warszawa 2003, ISBN 83-73191-97-6.
6
Por. R. M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1996, ISBN 978-83-6133441-6-2.
7
„Budō (jap.) – liczne odmiany, metody Sztuki Walki, biorące swój początek
w Kraju Kwitnącej Wiśni. W odróżnieniu od Bujutsu, także oznaczającego techniki
i metody walki wręcz, ale w znaczeniu głównie użytkowym, Budō sugeruje uduchowione Bujutsu”. Za: J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo
w samurajskim kodeksie Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN
978-83-762405-7-2, s. 19; por. D. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha International, Tokio 1969; S. Mol, Classical Fighting Arts of Japan, Kodansha International, Tokio 2001, ISBN 47-70026-19-6; M. Ueshiba, Budō. Teaching of the Founder of Aikidō, Kodansha International, Tokio 1991. „Z kolei duchowo-etycznym, honorowym kodeksem japońskich rycerzy, niejako definiującym
mentalny aspekt Budō, jest Bushidō. Określa ono sposób postępowania, wytycza
234
nikami dzisiejszego jū-jutsu czy karate pojawiły się już w starożytności na
subkontynencie indyjskim (np. kalaripayatt), w Tybecie (Lama kung fu),
w Chinach (wu shu), w Korei (np. hapkido) i w całej Azji kontynentalnej,
a także na archipelagu Ryūkyū (Okinawa: naha-te, shuri-te, tomari-te).
Ratti i Westbrook uważają, że „wszystkie prace dotyczące karate prowadzą
czytelnika poza granice dawnej Japonii na wyspy Archipelagu Ryūkyū, do
Korei, Chin, Tybetu i podobnych krajów [choćby Indii, Birmy czy Wietnamu – aut.], w których metody takie zawsze cieszyły się wielką popularnością (...). Najczęściej przyjmuje się, że «sztuka pięści» mogła rozwinąć
się niejako mimochodem jako «produkt uboczny» starożytnych ćwiczeń
wykonywanych w Indiach i Chinach w celu osiągnięcia stanu całkowitej
integracji, [samourzeczywistnienia poprzez systemy – aut.] ćwiczeń podobnych do dzisiejszej jogi lub tai ch’i chan. Celem tych ćwiczeń było
także utrzymanie ćwiczącego w zdrowiu i dobrej kondycji”8.
Duży wpływ na charakter historyczny szkół walki realizujących potrzebę bezpieczeństwa i samorealizacji człowieka, mają systemy religijne
Indii, Tybetu, Chin, Korei i Japonii. Zwrócił także na to uwagę w swojej
pracy Sztuki walki budo w kulturze Zachodu ich praktyk oraz mistrz Budō –
profesor W. J. Cynarski: „Poszczególne dalekowschodnie odmiany sztuki
walki posiadają różnorodną podbudowę filozoficzną, gdyż powstały na
bazie poszczególnych wielkich religii Azji: hinduizmu, buddyzmu, taoizmu
(...) elementami łączącymi japońskie Budō [którego gałęzią jest karate –
aut.] są Bushidō i [buddyzm – aut.] zen, który w największym stopniu
wpłynął na samą kulturę [łączącą w tym przypadku elementy – aut.] z tradycji buddyjskiej, taoizmu i hinduskiej jogi”9. Powoduje to, że dalekowschodnie systemy walki od zarania dziejów niosą w sobie spory ładunek
drogę samorealizacji (samodoskonalenia) bez zajmowania się manualnymi szczegółami aplikacji technik bojowych”. J. Piwowarski, Samodoskonalenie…, op.cit.,
por. Yamamoto Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha International, Tokio 1979.
8
O. Ratti, A. Westbrook, Sekrety Samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 1997,
ISBN 83-90669-31-5, s. 302.
9
J. W. Cynarski, Sztuki walki budo w kulturze Zachodu, Wydawnictwo WSP,
Rzeszów 2000, ISBN 83-72620-72-5, s. 21.
235
duchowości będącej elementem Drogi, jak już zaznaczono wcześniej, określanym w Japonii terminem dō.
Niezależnie od powyższych stwierdzeń autor niniejszej pracy sądzi, że
decydującym w dalekowschodniej Sztuce Walki czynnikiem rozwoju
człowieka jest buddyjski system filozoficzno-religijny i powiązana z nim
psychologia. Na drugim planie pojawia się tu neokonfucjanizm będący
połączeniem buddyzmu i konfucjańskiej filozofii organizmu społecznego10.
„Ucieleśniona duchowość” działa w Sztuce Walki poprzez liczne fakty
podobieństw, analogii i przenikania się zarówno technik manualnych, jak
też, co ważniejsze, także poprzez przenikanie się systemów filozoficznoreligijnych lub, co jest jeszcze istotniejsze, występujących w nich duchowych analogii pokazanych między innymi poprzez objawienia. Nie mogą
tego przesłonić nawet, z pozoru odmienne terminy, podnoszonych w objawieniach analogonów pojęć czy zagadnień.
Dla przykładu z tekstu A. I. Wójcik można dowiedzieć się, że „Traktaty [wczesnych buddyjskich – aut.] szkół (...) zachowały [się] we fragmentach i przekazach późniejszych filozofów. Jednak wypracowany przez
nie aparat pojęciowy oraz sposób tłumaczenia i interpretowania sutr obowiązywał przez wszystkie następne stulecia. Posłużono się metodą analogii
(geyi). Zrównywała ona koncepcje buddyjskie z taoistycznymi i neotaoistycznymi”11.
Autor tego tekstu podaje liczne przykłady dotyczące filozofii chińskiej, świetnie ilustrujące przenikanie się największych orientalnych kierunków filozoficzno-religijnych i konstatuje następująco: „Era nowożytna
w filozofii chińskiej została właściwie zdominowana przez jeden z nich.
Był nim neokonfucjanizm, w ramach którego dokonała się niezwykła synteza dotychczasowego rozwoju myśli chińskiej. Myśliciele neokonfucjań10
Por. T. Doktór, Nowe ruchy religijne i parareligijne w Polsce, Verbinum, Warszawa 1999, ISBN 83-71920-74-1; H. Nakamura, Ways of thinking of Eastern
Peoples: India – China – Tibet – Japan, University of Hawaii Press, Hawaje 1964,
ISBN 978-08-248007-8-9.
11
A. I. Wójcik, Buddyzm szkół chińskich, [w:] Filozofia Wschodu, B. Szymańska
(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, ISBN 83-23314987-X, s. 327.
236
scy włożyli w jedną, spójną wizję trzy kierunki: taoizm, konfucjanizm
i buddyzm. Powstała, mówiąc naszym współczesnym językiem, filozofia
organizmu (…)”12. Chiński przykład jest symptomatyczny dla całej Azji,
w której łatwiej pojawia się dostrzeganie Całości, a także jej percepcja poprzez holistyczne odczuwanie, myślenie i praktyki religijne z użyciem ciała
– mowy – umysłu.
Należy do tych praktyk po części i Droga Sztuki Walki. Tak więc
mówiąc o koncepcjach filozofów i mędrców Dalekiego Wschodu odbieramy je jako odkryte (podkreślenie autora: nie wynalezione, lecz odkryte)
i zwerbalizowane prawdy, częstokroć będące efektem czynnej holistycznej
praktyki ciało – mowa – umysł. Przykładem powyższego, w buddyjskiej
praktyce dotyczącej drzewa schronienia, jest: jednoczesność dotycząca
czynności, pokłon – mantra – wizualizacja, czy z kolei w karate paralelna
jednoczesność: ruch – okrzyk – percepcja przestrzeni podczas wykonania
kata karate, będącego ćwiczeniem umiejętności bojowych, a zarazem
szczególnym rytuałem będącym formą medytacji w ruchu. Odnajdujemy
zatem dalekowschodnie prądy religijno-filozoficzne jako możliwości niezwykle praktycznej drogi samodoskonalenia, nie zaś jako konstrukty, wynikające ze spekulacji filozoficznych związanych tylko z wysiłkiem intelektualnym, którego efektem może być koncepcja, czyli teoria. Teoria, za
którą niekiedy, na dodatek może stać nadzieja twórcy danego konstruktu,
by dopiero go wdrożyć w sferę praktyki. Tendencja do teoretyzowania,
jeżeli już nie „dorabiania” praktyki do teorii jest daleka sposobowi myślenia i działania ludzi Wschodu, a także wszystkich ludzi Drogi. Dlatego też,
bardzo bliska jest mi związana z dalekowschodnią (i nie tylko wschodnią)
duchowością koncepcja analogii istotnie odróżniająca się od analogii koncepcji. Droga Karate-dō, podobnie jak buddyzm, a szerzej – dalekowschodni rodzaj duchowości stanowiący jej religijno-filozoficzny trzon,
opiera się na autentycznym, bezpośrednim doświadczaniu rzeczywistości.
Rzeczywistości wykraczającej poza ofertę iluzorycznej namiastki rzeczywistości – samsary.
12
Ibidem.
237
Z praktyki praform bujitsu przekształconych w Budō, czy wręcz będących jednocześnie owym Budō (Drogą Sztuki Walki) wyłoniło się na samym początku XX wieku współczesne Karate-dō. Za ojca tego już nowoczesnego systemu walki wyrastającego jednakowoż z bardzo starych tradycyjnych korzeni, uważa się mistrza Gichina Funakoshi, który jako ambasador okinawskiego karate ustanowił i rozsławił tę nazwę w Japonii, zmieniając przy tym nieco jej pisownię i propagując ją jako Drogę Życia, czyli
Karate-dō.
W swoim sztandarowym dziele (które po raz pierwszy zobaczyło
światło dzienne w 1922 r.) zatytułowanym Karate-dō Kyōhan, ambasador
i twórca współczesnego kształtu „sztuki pustej ręki” Gichin Funakoshi
konsekwentnie używa dwojakiego zapisu słowa „karate”, zależnego od
kontekstu, w jakim jest ono użyte13. Pojawiający się więc zapis Karate-dō
rozumiemy jako metoda samodoskonalenia i droga życia, czyli Droga Karate, oraz zapis „karate” oznaczający poziom zewnętrzny tej metody, czyli
system treningu, jego specyfikę z wszelkimi atrybutami techniki, taktyki,
biomechaniki, fizjologii i filozofii, która jest obszarem wspólnym dla sztuki
walki tak w zapisie z dużej, jak i z małej litery, przeprowadzającym nas
w wyższe obszary egzystencji i samodoskonalenia niż tylko zewnętrzny.
Obszary te zawierają właśnie pierwiastek duchowości, bez którego pokazany system nie mógłby już pretendować do bycia Karate-dō. Karate-dō
pozbawione elementu duchowości byłoby jedynie swoistym falsyfikatem,
mogącym przynieść w perspektywie więcej szkody, aniżeli pożytku.
W czasach upowszechniania się „sztuki pustej ręki” w „erze Funakoshiego” (w okresie czasu rozpoczynającym się wraz z początkiem XX
stulecia, a kończącym się z chwilą wybuchu II wojny światowej) na terenie całej Japonii, możemy mówić, że ukształtowane zostało współczesne
Karate-dō.
Następny etap rozprzestrzeniania się Budō (a w tym także Karate-dō),
poza Japonię, czyli do Stanów Zjednoczonych i Europy, oraz na cały świat,
nazywam etapem uniwersalnego karate. W Europie grunt do jego przyjęcia
13
Por. G. Funakoshi, Karate-dō Kyōhan, Kodansha International, Tokio 1996,
ISBN 08-70111-90-6.
238
został ustanowiony jeszcze przed I wojną światową przez pojawienie się tu
innej gałęzi Budō – jaką jest jū-jitsu. Niektóre źródła stosują nieco odmienny zapis: ju-jitsu, oznaczający jednak to samo zjawisko. (Początki
egzystowania jū-jutsu w Europie datowane są już na pierwszą dekadę XX
wieku). Należy jednak zaznaczyć potrzebę zarówno uszanowania, jak też
czerpania ze specyfiki związanej z tożsamością poszczególnych gałęzi
Budō, czy idąc głębiej – różnych styli i szkół karate, jak też potrzebę odnajdywania istoty Sztuki Walki in general.
Karate-dō to przejaw dążenia do bezpieczeństwa i innego istotnego
elementu egzystencji ludzkiej, jakim jest wolność rozumiana w jej wszystkich aspektach, także tym aspekcie, który przejawia się w utrzymywaniu
tożsamości. Dotyczy to także poszczególnych odmian Sztuki Walki i ich
tradycji. Wiąże się to jednocześnie z walką o poczucie wolności, jak też
z zapewnieniem sobie autonomicznego bezpieczeństwa, manifestującego
się między innymi możliwością zachowania tożsamości. Ma to miejsce
zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym (kolektywnym).
W sposób autorytatywny wypowiada się na ten temat znawca tematu
będący zarazem praktykiem i mistrzem hapkido, ju-jitsu i karate – profesor
S. Sterkowicz: „Dla sztuki walki zachowanie tożsamości pomimo zachodzących zmian jest sprawą centralną. Nieodłączną cechą sztuki walki są
tradycje i rytuał. Rytuał i język decydują o narodowym charakterze [danej
odmiany – aut.] sztuki walki, następnie musztra [ćwiczenia kihon i etykieta
– aut.] i ćwiczenia formalne, które świadczą o głębszym znaczeniu sztuk
walki [aniżeli czystego sportu, czy rekreacji – aut.]. Podobnie istnieją [tu]
uzasadnione powody do kontynuacji praktyki medytacji”14.
Istnieje zatem możliwość przyjrzenia się Drodze Karate-dō i rozprzestrzenianiu się tej koncepcji jako stylu życia – fenomenu kulturowego
o niezwykle wszechstronnym, pozytywnym oddziaływaniu w globalnej
skali w postaci zjawiska uniwersalnego karate. Nie chodzi tu o stworzenie
jakby jeszcze jednego nowego „szyldu”. Idzie o to, by znaleźć elementy
będące wspólnym mianownikiem przydatności, popularności oraz progresji
14
S. Sterkowicz, Ju-jitsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Wydawnictwo
AWF, Kraków 1998, s. 14.
239
rozprzestrzenienia się i oddziaływania idei Karate-dō na cały świat, poprzez jego uduchowienie, którego obszar na Zachodzie przeszedł głęboki,
odczuwalny kryzys. Postępując dalej z tym zamiarem, chcemy w tym
wspólnym mianowniku odnaleźć jego najistotniejszy motyw – element
„dō” oznaczający drogę samourzeczywistnienia. Największa wartość, jaką
niesie ze sobą Karate-dō objawia się poprzez dojście do istotnego wniosku,
wynikającego też z definicji Sztuki Walki15. Otóż, pragnąc zapewnić bezpieczeństwo osobom bliskim i istotnym wartościom stanowiącym o sensie
naszego życia, konieczne najpierw jest posiadanie umiejętności umożliwiających zapewnienie wieloaspektowego bezpieczeństwa samemu sobie.
Stwierdzenie to wydaje się być tyle proste, co logiczne, ale jego faktyczna
realizacja nastręcza już pewne trudności, z którymi ludzie rycerskiej Drogi
Wojownika muszą i chcą się zmierzyć. Ci, którzy walczą, jeżeli nie mają na
to własnego poglądu i towarzyszącej walce metody samorealizacji, jeżeli
nie są ludźmi Drogi, a jedynie maszynami realizacyjnymi, nie potrafią uporać się z problemami natury psychologicznej, a cóż dopiero duchowej,
określającej sens naszego istnienia. Mają problemy z rozróżnieniem dobra
i zła, tym samym z nagromadzeniami określanymi w buddyzmie jako karmiczne16, które z czasem są powodem demontażu ich siły, niezbędnej do
skutecznego działania, powodem utraty wolności i niezależności, a także
autentycznej nieustraszoności wojownika. Ta ostatnia bowiem – a jest to
15
J. Piwowarski, W. Czajkowski, Kreowanie bezpieczeństwa według koncepcji
japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2010, nr 4, s. 214222.
16
Prawo karmy – prawo przyczyny i skutku, poprzez moc którego powstaje nasza
przyszłość, przynosząca radość i szczęście oraz smutek i cierpienie, które powstają
z naszych intencji, emocji i myśli oraz z oddziaływań i skutków naszych czynów
(w ich pozytywnych i negatywnych kontekstach) i niesionych przez nie wszystkie
porcji energii będących wytworzonym przez nas samych budulcem naszej radosnej
lub smutnej przyszłości. „Czyny przeszłego życia wywierają swój skutek we właściwym sobie czasie, tak jak kwiaty i owoce, bez żadnych zabiegów z zewnątrz,
zawsze się pojawią, gdy nastanie pora”. (Za: H. Ringgren, Ǻ. Ström, Religie
w przeszłości i w dobie współczesnej, Książka i Wiedza, Warszawa 1975, ISBN
83-03031-15-5, s. 349.) Mówiąc krócej – prawo karmy przynosi radość i szczęście
oraz smutek i cierpienie, adekwatnie do uczynionego (ciałem, mową i umysłem)
dobra albo zła.
240
temat na odrębne rozważanie – jest tożsama z cechą uczciwości. Uczciwość
i nieustraszoność to dwie strony tej samej monety, choć nie dla wszystkich
jest to natychmiast zrozumiałe i oczywiste. Powinniśmy bowiem pamiętać,
że sam fakt bycia wojownikiem nie implikuje bezpośrednio, iż osoba nim
będąca, głęboko przyswoiła sobie wartości moralno-etyczne, będące podstawą prawdziwej godności i źródłem autentycznej nieustraszoności, a także nieustannego rozwoju. Poza swoim pozytywnym oddziaływaniem, tak
rozumiana Droga jest jakby wartością samą w sobie, mającą przy tym dobroczynny wpływ nie tylko na jednostki, ale też na całe społeczności. Mówiąc językiem socjologii zarówno grupy pierwotne, jak i grupy wtórne.
Grupy takie to ćwiczące rodziny, to związki religijne czy podobne do nich
społeczności Dojō (szkół karate, czy innych odmian Budō) skupione wokół
postaci mistrza, praktykujące pod jego czujnym okiem.
Pozytywny potencjał tych grup działa w oparciu o znaną dziś na całym świecie dalekowschodnią wizję społeczeństwa organicystycznego, czy
o reguły paradygmatu społecznego w rozumieniu Merona-Malinowskiego.
W paradygmacie tym współdziałanie i wzajemne wspieranie się przeważa
nad rywalizacją i wyklucza drapieżność, reprezentowaną przez społeczny
paradygmat stawiający na walkę klas, mającą być źródłem mechanicystycznej koncepcji liniowego postępu. Dokładniejsza analiza Karate-dō
pomaga zagłębić się w składniki filozofii organizmu, stanowiące cały istotny dla niej system wartości i narzędzi w buddyzmie nazywanych zręcznymi
środkami, bo takimi są one w rzeczywistości. Podkreślam, że chodzi o coś
znacznie więcej niż tylko o zręczność manualną, tak istotną dla karate
w jego zewnętrznej postaci – o coś znacznie, znacznie więcej. Nie można
tego „czegoś” odnaleźć poza obszarem rozwoju duchowego dotyczącego
zarówno jednostki, jak i grupy. Współczesne już w pełni japońskie Karate-dō Funakoshiego z początków XX wieku rozprzestrzeniło się poza Japonię i stało się „własnością świata” w postaci karate uniwersalnego. Warto
poza tym próbować odpowiedzieć sobie na istotne pytanie, zadane nieco
przekornie z europocentrycznego punktu widzenia, które w lapidarnym
skrócie brzmi: „Dlaczego właśnie Orient?”.
241
Jakie zatem zaistniały powody – zapewne niebłahe – że upojony swoją
wyższością Zachód i żyjący tu ludzie dostrzegli – pomimo swego poczucia
wyższości – wartości Orientu i to na tyle wyraziście, że wielu z nich uległo
głębokiej fascynacji ideami i wartościami przesyconymi duchowością płynącą z Dalekiego Wschodu? Fascynacja ta w wielu przypadkach nie była
bynajmniej ani krótkotrwała, ani też powierzchowna. Fascynacja, która
wsparta badaniem, dociekaniem, niezliczonymi poszukiwaniami i próbami
pozwoliła rozwinąć zaufanie do niezwykle wartościowej, pozbawionej
jakiejkolwiek (w tym komercyjnej, czy politycznej) obłudy oferty dalekowschodnich systemów religijno-filozoficznych. Z systemami owymi zintegrowane były metody praktyki o niespotykanej na Zachodzie głębi. Zaskakiwały one pozytywnie rozmiarami efektów swego oddziaływania na różne
sfery egzystencji ludzkiej. Było i jest to istotne dla rozwoju i kreatywności
dotyczącej wnętrza jednostek, jak też kreatywności i rozwoju w ich otoczeniu na poziomach zewnętrznym, wewnętrznym i – zapewne – poziomie
tajemnym ciała, mowy i umysłu, w dwóch przenikających się wzajemnie
i wzajemnie wzmacniających wymiarach – indywidualnym oraz grupowym, a także – w dwóch współegzystujących w harmonijnej równowadze
postaciach – faktycznej i skodyfikowanej, w siedmiu przenikających się
aspektach – duchowym, intelektualnym, rodzinnym, organizacyjno-zarządczym, zdrowotnym, ekonomicznym i szczególnym już aspekcie codziennej
praktyki, na przykład uniwersalnego karate, buddyzmu, taoizmu, kriya
yogi, czy konfucjanizmu. Do codziennej praktyki należy zaliczyć także etos
wykonywanej przez nas pracy, która winna poprzez zarządzanie nią i związane z nią samodoskonalenie być źródłem rozwoju i satysfakcji.
Te minimum siedemnaście przenikających się na wszystkie możliwe
sposoby elementów rozwoju decydują o holistycznej kreatywności dokonującej się we wnętrzu oraz w otoczeniu ludzi Drogi, także Świętej Ścieżki
Wojownika – „Tę rzecz należy wziąć sobie do serca i dobrze zapamiętać”,
jak powiedział Miyamoto Musashi (Gorin-no Sho).
Jak twierdzi Cynarski, wskazując na „współczesnego arystokratę” –
osobę podążającą w swym samodoskonaleniu drogą wojownika „szlachectwo XXI wieku posiada inny wymiar i znaczenie niż w starożytności
242
lub w czasach feudalnych. Szlachectwo obecnie nie jest bowiem dziedziczone. Współczesny rycerz jest arystokratą ducha, osobą dążącą do wiedzy, mądrości i wartości wyższych, człowiekiem [autentycznej – aut.]
przestrzegającym zasad etyki normatywnej”17.
Czas wojowników, którzy powtarzają odwieczną drogę prawdziwych
rycerzy wcale nie przeminął i nie trzeba – poprzestając na oderwanych od
rzeczywistości marzeniach – zapoznawać się w tym celu z treścią filmu
science fiction Gwiezdne Wojny czy Władca Pierścieni, by wiedzieć, gdy
się już jest na Drodze, iż autentyczni wojownicy – rycerze istnieli, istnieją
i będą istnieć nadal. Będą rozwijać się i służyć czującym istotom
w niemającym ani początku ani końca czasie.
Referat został wygłoszony przez Autora na III Międzynarodowym Kongresie
Religioznawczym w Toruniu, Religie i religijność w świecie współczesnym,
w dniu 14 września 2011 roku.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
E. Baka, Dao bohatera: idea samorealizacji w chińskich wewnętrznych sztukach walki, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008,
ISBN 978-83-604905-7-0.
J. M. Bocheński, Sens życia i inne eseje, Wydawnictwo PHILED, Kraków 1993, ISBN 83-86238-05-4.
J. W. Cynarski, Sztuki walki budo w kulturze Zachodu, Wydawnictwo
WSP, Rzeszów 2000, ISBN 83-72620-72-5.
W. J. Cynarski, Sztuki walki IDŌ: IDŌKAN, SIP, Rzeszów 2009,
ISBN 978-83-613128-5-7.
T. Doktór, Nowe ruchy religijne i parareligijne w Polsce, Verbinum,
Warszawa 1999, ISBN 83-71920-74-1.
D. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha International,
17
W. J. Cynarski, Sztuki walki IDŌ: IDŌKAN, SIP, Rzeszów 2009, ISBN 978-83613128-5-7, s. 77.
243
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
244
Tokio 1969.
G. Funakoshi, Karate-dō Kyōhan, Kodansha International, Tokio
1996, ISBN 08-70111-90-6.
H. Nakamura, Ways of thinking of Eastern Peoples: India – China –
Tibet – Japan, University of Hawaii Press, Hawaje 1964, ISBN 97808-248007-8-9.
J. Norman, Japoński wojownik, Diamond Books, Bydgoszcz 2006,
ISBN 83-89332-19-1.
S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Wydawnictwo MUZA, Warszawa 2003, ISBN 83-73191-97-6.
S. Mol, Classical Fighting Arts of Japan, Kodansha International,
Tokio 2001, ISBN 47-70026-19-6.
J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiał z II Konferencji Naukowej
Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-9303211-2
J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim
kodeksie Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 97883-762405-7-2.
J. Piwowarski, W. Czajkowski, Kreowanie bezpieczeństwa według
koncepcji japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron”
w Krakowie, 2010, nr 4.
O. Ratti, A. Westbrook, Sekrety Samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 1997, ISBN 83-90669-31-5.
H. Ringgren, Ǻ. Ström, Religie w przeszłości i w dobie współczesnej,
Książka i Wiedza, Warszawa 1975, ISBN 83-03031-15-5.
R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2008, ISBN 978-83-7051-475-4.
S. Sterkowicz, Ju-jitsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Wydawnictwo AWF, Kraków 1998.
M. Ueshiba, Budō. Teaching of the Founder of Aikidō, Kodansha International, Tokio 1991.
20. R. M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Wydawnictwo Profesjonalnej
Szkoły Biznesu, Kraków 1996, ISBN 978-83-6133441-6-2.
21. I. Wójcik, Buddyzm szkół chińskich, [w:] Filozofia Wschodu,
B. Szymańska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2001, ISBN 83-233-14987-X.
22. Yamamoto Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha
International, Tokio 1979.
Recenzent – Reviewer:
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – Kierownik Katedry Teorii i Metodyki Gimnastyki (Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie).
245
TADEUSZ AMBROŻY
Kultura fizyczna a bezpieczeństwo
Physical culture and safety
Abstract: At the beginning of this article, the author explains, what “safety”
means in a securitology context (science of security). He claims, that it should
be a major element of physical culture science and sport theory. It’s about two
trends of physical culture securitology – one is looking for safety in sports, and
the second one wants to use physical culture to prevent different types
of threats (both: inner – individual and outside – collective safety). One
of many physical culture’s goals is to aim for efficient human body. By its
help, we become humans, that can unleash the strength to maximize our psychophysical effectiveness. Through physical exercise we shape up our fitness.
In basic range, its enough to satisfy individual’s needs, which are related to
everyday life. It influences the people’s work, both physical and mental. This
kind of activity allows to rebuild physical strength lost by the illness, free from
stress and prepare human body for overcoming adversity. Organized physical
activity is also an element, which brings people together. It satisfy the need
of social participation and appreciation (or rivalry). What is equally important
– it allows to get perfection, both corporal and psychophysical. The most important thing is that sports activity should not be make any threat by itself. It
should be safe. Physical culture influences self-control, what leads to selfimprovement.
Key words: risks, dysfunction, counteracting, training, securitology
Abstrakt: Autor na początku swojej pracy wyjaśnia pojęcie „bezpieczeństwo”
w kontekście nauki o bezpieczeństwie – securitologii. Uważa, że powinno ono
stać się istotnym elementem nauk o kulturze fizycznej i teorii sportu. Chodzi tu
o dwa nurty securitologii kultury fizycznej – ten, który poszukuje bezpieczeń247
stwa sportu, jak również nurt zmierzający do posłużenia się kulturą fizyczną na
rzecz przeciwdziałania różnym zagrożeniom bezpieczeństwa w wymiarach
zewnętrznym i wewnętrznym (indywidualnym i kolektywnym). Jednym z celów kultury fizycznej jest dążenie do optymalnej sprawności ludzkiego ciała.
To dzięki niemu stajemy się ludźmi, którzy mogą wyzwalać w sobie siły
i możliwości, pozwalające na maksimum psychofizycznej efektywności. Poprzez trening kształtujemy sprawność fizyczną. W zakresie podstawowym,
wystarcza ona do zaspokojenia indywidualnych potrzeb, związanych z życiem
codziennym. Ma to swoje przełożenie na efektywność wykonywanej przez
człowieka pracy, zarówno fizycznej, jak i umysłowej. Taka aktywność pozwala na odnowę sił fizycznych utraconych poprzez chorobę, może uwolnić
człowieka od stresu i dobrze przygotować do pokonywania różnych przeciwności. Zorganizowana aktywność fizyczna jest również elementem zbliżającym
do siebie ludzi, zaspokajającym w wysokim stopniu potrzebę społecznego
uczestnictwa i uznania (czy rywalizacji sportowej). Co równie istotne – pozwala na uzyskanie doskonałości zarówno cielesnej, jak i psychofizycznej.
Najważniejsze jest jednak, by aktywność sportowa sama nie stwarzała zagrożenia – podejmowana aktywność powinna być bezpieczna. Ostateczne konkluzje dotyczące kultury fizycznej i jej roli w podnoszeniu bezpieczeństwa człowieka wiąże się z rolą kultury fizycznej w samoorganizacji jednostek i kolektywów ludzkich. Kultura fizyczna bowiem, oddziałuje na podniesienie poziomu samoorganizacji człowieka poprzez natychmiastową samokontrolę.
Uzyskujemy ją w przypadku spowodowania przez samych uczestników dysfunkcji w zorganizowanej aktywności fizycznej i poprzez realizację procesu
psychofizycznego samodoskonalenia.
Słowa kluczowe: zagrożenia, dysfunkcje, przeciwdziałanie, trening, securitologia
Bezpieczeństwo jest obecnie przedmiotem zainteresowania wielu
dziedzin nauki. Na progu XX i XXI wieku popyt na bezpieczeństwo wzrósł
niepomiernie po atakach na wieże WTC w Nowym Jorku (2001 r.). For248
malnie, jako stricte naukowa dyscyplina „nauki o bezpieczeństwie” zostały
zarejestrowane, jako jedna z dziedzin nauk humanistycznych, na początku
2011 roku. Od tamtej pory uznawane są one za pełnoprawną dziedzinę
naukową. Spora część badaczy – w Polsce między innymi profesor Korzeniowski – określa ją wspólną nazwą „securitologia”1. Korzeniowski podkreśla rolę securitologii w badaniu i postulowaniu określonych procesów,
które służą konstruowaniu diagnozy i skutecznego przeciwdziałania różnorakim zagrożeniom. Pojęcie „bezpieczeństwo” oznacza pewien obiektywny
stan, zasadniczo polegający na braku zagrożenia. Przez „zagrożenie” natomiast, rozumiemy zjawisko, lub zespół zjawisk stwarzających prawdopodobieństwo wystąpienia określonych rodzajów wydarzeń czy stanów niekorzystnych dla ludzkiej egzystencji (w tym dla zdrowia, życia i dla zaistnienia pomyślnych perspektyw dla dalszego prawidłowego rozwoju)2. Należy
jednak zaznaczyć, że jest owo zagrożenie w takim ujęciu utożsamiane
z pojęciem specyficznej sytuacji zachodzącej w określonym czasie
i miejscu oraz z pojęciem układu wzajemnych relacji człowieka i jego otoczenia. W zbliżony sposób definiuje stan zagrożenia Porada3. Określa go
mianowicie, jako system wzajemnie powiązanych elementów (czynników)
i przyporządkowanych im własności, mających wpływ na powstanie, rozwój i rezultaty społecznych zjawisk, które w konkretnym społeczeństwie,
negatywnie wpływają na zdrowie, życie i wszelkie inne wartości. Bezpieczeństwo i eliminacja zagrożeń, jako obiekty badań, mają zarówno charakter interdyscyplinarny, jak i multidyscyplinarny. Wszelkie działania, które
w sposób naukowy wskazują perspektywę niwelowania zagrożeń dla ist1
Por. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 83-91993-28-0.
2
Por. L. Korzeniowski, op. cit.; J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan
oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji
Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietna 2008 r., Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2.
3
V. Porada, Teoretický rozbor policejní informace, situace a identifikace policejní
činnosti, „Bezpečnostní teorie a praxe”, Sbornik Policejní Akademie ČR, Praga
2003, s. 263, za L. Korzeniowski, Osobowość menadżerów w warunkach zagrożenia biznesu, „Zeszyty metodyczno-naukowe”, Wydawnictwo AWF w Katowicach”, Nr 19, s. 200.
249
nienia rozwoju i normalnego funkcjonowania człowieka, dotyczą również
całego obszaru nauk kultury fizycznej. W ten obszar szczególnie wpisuje
się bezpieczeństwo indywidualne, które bezpośrednio dotyczy każdej jednostki ludzkiej, z takimi składowymi jak wieloaspektowo pojmowana
sprawność funkcjonowania organizmu, stan zdrowia i – patrząc szerzej –
jakość życia człowieka.
Wydaje się, że securitologia, jako nauka o szeroko rozumianym bezpieczeństwie, powinna stać się również istotnym elementem nauk
o kulturze fizycznej i teorii sportu, zarówno poszukując bezpieczeństwa
w obrębie sportu, ale także w zakresie posłużenia się kulturą fizyczną na
rzecz przeciwdziałania zagrożeniom. Ten drugi element, zarówno
w obszarze bezpośredniego oddziaływania kultury fizycznej, jak też przy
jej pomocy, czyli pośrednio, w szerszych kręgach społecznych, jest możliwy do realizacji między innymi poprzez:
1. Poprawę sprawności fizycznej.
2. Wykorzystanie utylitarnych aspektów opanowanych umiejętności
ruchowych.
3. Podejmowanie wszelkiej aktywności ruchowej w zdrowotnym
aspekcie bezpieczeństwa, w której nie bez znaczenia pozostaje ich
systematyczność i intensywność.
4. Organizację oraz administrowanie i prowadzenie amatorskiej i wyczynowej rywalizacji sportowej.
5. Wzmocnienie struktury osobowości aktywnego uczestnika zajęć fizycznych4.
6. Podnoszenia poziomu kompetencji społecznych uczestników kultury
fizycznej5.
4
Por. J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji autonomicznego systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron”
w Krakowie, 2011, nr 2, s. 31-41.
5
Widać to między innymi przez stosownie koncepcji „uczenia się całym ciałem”
wykorzystywanej w japońskich sztukach walki Budō. Por. J. Piwowarski, Etyka
w administracji i jej źródła (w szczególności rozdział Dalekowschodnie aspekty
etyki w administracji i zarządzaniu), Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6, s. 148-180.
250
Jednym z celów kultury fizycznej jest sprawne ludzkie ciało. To dzięki
niemu stajemy się ludźmi, którzy mogą wyzwalać w sobie siły i możliwości, pozwalające na maksimum psychofizycznej efektywności działania.
Aktywna partycypacja i czerpanie z dobrodziejstw kultury fizycznej, może
pełnić funkcję:
1. Stymulacji (funkcja rozwojowa).
2. Adaptacji (funkcja przystosowawcza).
3. Kompensacji (funkcja wyrównawcza).
4. Korektywy (funkcja naprawcza).
Poprzez działania ruchowe kształtujemy sprawność fizyczną. W zakresie podstawowym, wystarcza ona do zaspokojenia indywidualnych potrzeb, związanych z życiem codziennym. Ma to niewątpliwie swoje przełożenie, na efektywność wykonywanej przez człowieka pracy, zarówno fizycznej, jak i umysłowej. W szerszym zakresie, taka aktywność pozwala na
odnowę sił fizycznych utraconych poprzez chorobę, pozwala ona uwolnić
człowieka od stresu i łatwiej pokonywać przeciwności dnia codziennego.
Jest również elementem zbliżającym do siebie ludzi, zaspokajającym
w wysokim stopniu potrzebę społecznego uczestnictwa i potrzebę uznania.
Jako działalność elitarna, służy z kolei uzyskaniu mistrzostwa sportowego,
umożliwia zaspokojenie potrzeby rywalizacji sportowej, a także uzyskanie
doskonałości zarówno cielesnej, jak i – w szerszym wymiarze – psychofizycznej. Najważniejsze jest jednak, by aktywność sportowa sama nie stwarzała zagrożenia. Należy pamiętać, że podejmowana aktywność powinna
być bezpieczna – nie może obniżać poziomu bezpieczeństwa bytu jednostki.
Istotny wpływ na poczucie bezpieczeństwa ma także poza sprawnością
fizyczną poczucie własnej autonomii i tożsamości w oparciu o stabilny
system akceptowanych przez siebie wartości. Zaspokajanie jedynie potrzeb
podstawowych (fizjologicznych), nie modyfikuje systemu wartości człowieka, w znany i pożądany sposób6. Osoba, której uniemożliwiono zaspokojenie choćby jednej z podstawowych potrzeb, może być uznana za cho6
Por. A. Maslow, Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa
1990, ISBN 83-21111-18-1.
251
rą lub niedopełnioną. Dobre lub zdrowe społeczeństwo można więc zdefiniować jako takie, które pozwala dojść do głosu najwyższym celom. Staje
się to możliwe jedynie poprzez zaspokojenie jego wszystkich podstawowych potrzeb, w tym – potrzeby bezpieczeństwa. Sprawnie funkcjonujące, zdrowe społeczeństwo jest w stanie zapewnić swoim członkom wystarczające poczucie względnego bezpieczeństwa zewnętrznego, chroniąc
ich przed siłami przyrody, zmianami klimatu, napadem wroga, chaosem,
tyranią oraz zapewniając odpowiednią edukację i opiekę zdrowotną itd.
Dlatego też, członkowie tak widzianej, sprawnie funkcjonującej społeczności, nie odczuwają już żadnych dodatkowych potrzeb z zakresu bezpieczeństwa, które można zaliczyć do czynnych motywatorów. Potrzeby te, stanowią jednak aktywny i dominujący czynnik, mobilizujący zasoby organizmu
człowieka w sytuacjach ekstremalnych, takich jak choroba, wojna, klęski
żywiołowe, napady wroga czy inne długotrwałe trudne sytuacje. Stają się
one także nadrzędne w życiu społecznym, ilekroć powstaje rzeczywiste
zagrożenie życia, zdrowia, prawa, porządku i władzy. Można przypuszczać,
że u większości ludzi zagrożenie chorobą lub innego rodzaju katastrofą,
spowoduje ucieczkę od chaotycznie generowanych potrzeb (zachcianek)
oraz potrzeb wyższego rzędu, do silnie zarysowanej potrzeby bezpieczeństwa.
Warto tu przypomnieć, że jednym z podstawowych determinantów
sprawnego, a zarazem bezpiecznego funkcjonowania społeczeństwa, jest
preferowany wśród jego członków styl życia, wraz z jedną z jego składowych – aktywnością fizyczną. Nie można tej aktywności traktować jako
marginalny dodatek do życia. Chodzi tu o rozwiniętą aktywność życiową,
łączącą się z autentyczną potrzebą i wewnętrznym imperatywem w odniesieniu do wzmożonego obszaru aktywności człowieka. Ruch stanowi więc
powrót do naturalnych funkcji organizmu: rozwija człowieka w bio-psychospołecznym wymiarze, przynosi zadowolenie, podnosi poczucie własnej wartości, kształtuje twórcze postawy i uczy racjonalniej żyć7.
7
Por. W. Mynarski, Wartości ciała jako motyw aktywności fizycznej człowieka,
[w:] Badawcze podejście do sztuk i sportów walki. Podręcznik dla służb mundurowych, Jacek Sikora (red.), Wydawnictwo Szkoły Policji, Katowice 2004.
252
Wartości, jakie jednostka akceptuje i ceni, odgrywają istotną rolę
w funkcjonowaniu jej osobowości oraz programowaniu wszelkich podejmowanych przez nią działań. Można by określić te działania mianem administrowania jakością życia8, będącego jednocześnie administratorem autonomicznym systemu bezpieczeństwa9. Analizując możliwe do zaobserwowania relacje pomiędzy potrzebami ruchu i bezpieczeństwa,
a wartościami, można stwierdzić, że wartości kształtują potrzeby, bądź na
odwrót, że są przez nie determinowane. Na przykład tzw. potrzeby wyższego rzędu, są na ogół kształtowane przez wartości powszechnie akceptowane w danym społeczeństwie, a potrzeby podstawowe wpływają na treść
i układ wartości10. Wartość określana jest przez wykazanie, ile coś jest
warte11. Jeśli chodzi o potrzeby ruchu i bezpieczeństwa, dotyczą one urzeczywistnionych (a nie tylko potencjalnych i niespełnionych) możliwości.
Są obiektywnym nośnikiem wartości, wartością dla podmiotowego adresata12.
Trening sprawności ciała od wieków stanowił naturalną potrzebę
człowieka i, bezpośrednio lub pośrednio, wpływa na bezpieczeństwo danej
jednostki. Funkcje aparatu ruchu, jako narzędzia do realizacji takich, czy
innych zamierzeń, były rozmaite. Należało do nich, m.in. wykonywanie
codziennych czynności takich jak praca, obrona i ucieczka, zdobywanie
pożywienia oraz przekazywanie uczuć i emocji. Historia i styl życia człowieka oraz rodzaj prowadzonej działalności, odciskają na ciele ludzkim
swoje piętno. Na przykład jedną z istotnych funkcji ciała, jest jego funkcja
jako oręża, wykorzystywanego do walki obronnej prowadzonej z napastni8
Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, nr 2, s. 64-90.
9
Por J. Piwowarski, W. Czajkowski, Kreowanie bezpieczeństwa według koncepcji
japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2010, nr 4,
s. 214-222.
10
Por. L. J. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami, PWN, Warszawa 1999, ISBN 83-01127-41-4.
11
Por. J. Lipiec, Świat wartości, FALL, Kraków 2001, ISBN 83-86505-53-2.
12
Por. L. Korzeniowski, T. Ambroży, Potrzeba aktywności fizycznej i bezpieczeństwa a hierarchia wartości w treningu holistycznym, „Annales. Medicina”, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2005, nr 3, s. 21-25.
253
kiem. Przez szereg stuleci, głównym celem doskonalenia ludzkiej sprawności, było zapewnienie bezpieczeństwa (osobistego, rodziny, społeczności,
a wreszcie – narodu i ojczyzny), które związane jest z potrzebą pokonania
wroga i wykazaniem swojej bojowej, i psychofizycznej wyższości nad nim.
Cel ten mógł zostać osiągnięty tylko przez zespoły zdrowych, sprawnych
i pełnych sił witalnych osobników.
W miarę rozwoju cywilizacji, dążenie do uzyskania cielesnej doskonałości i zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, pociąga za sobą
różnorodne zachowania w odniesieniu do dysponowania ciałem. Zachowania te, z kolei, realizują autoteliczne i instrumentalne wartości. Do najczęściej eksponowanych w literaturze wartości odnoszących się do ciała, należą zdrowotne, utylitarne, estetyczne, hedonistyczne i agonistyczne. Wysportowany, sprawny i silny, a więc zdrowy człowiek, jest osobnikiem
efektywnym, a jego psychofizyczne zalety są użyteczne poza sportem, także w wielu innych dziedzinach życia, również dla pozostałych członków
społeczności, do której należy. Zdrowotne wartości ciała i ich związek
z zapewnieniem bezpieczeństwa, wyraża się współcześnie w formie działań
reparacyjnych, prewencyjnych i kreacyjnych13.
Podczas opanowywania nowych umiejętności ruchowych (za pośrednictwem ćwiczeń ogólnie usprawniających), niejako samoistnie wyeksponowaniu ulega ich wartość użytkowa (utylitarna). Ciało ludzkie od zawsze
stanowiło niezwykle skuteczne narzędzie do pracy i do obrony14. Obecnie,
w czasie pokoju, dominują dwa główne nurty użytecznego treningu. Pierwszy – preparacyjny – zwiększający przydatność do pracy, drugi – rekreacyjny – odnawiający siły po jej wykonaniu15. Dojrzałe i poważne traktowanie kształtowania oraz podtrzymywania sprawności fizycznej, jako pewnego rodzaju stylu życia, staje się w cywilizowanym świecie nie tylko
13
Por. A. Pawłucki, Pedagogika wartości ciała, AWF, Gdańsk 1996.
Por. M. Drwięga, Ciało człowieka. Studium z antropologii filozoficznej, Księgarnia Akademicka, Kraków 2005, ISBN 83-71888-23-6; koncepcja „uczenia się
całym ciałem” (jap. Karada de oboeru); por. J. Piwowarski, Samurajska tradycja
w zarządzaniu kryzysowym, [w:] Riešenie krizových situácií v špecifickom prostredí, Wydawnictwo Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011, s.569-580.
15
Por. W. Mynarski, op. cit.
14
254
przydatne czy pożądane, ale nawet konieczne. Na marginesie można dodać,
iż jest to obecnie również modne. Ciało poddawane systematycznemu,
właściwie zaplanowanemu treningowi fizycznemu, z założenia jest zdrowe
w większości swoich komponentów i jako takie może być przyzwoitym
gwarantem bezpiecznej egzystencji. Ukształtowane poprzez aktywność
fizyczną ciało, jest również czynnikiem spełnienia potrzeby wartości estetycznych. Estetyka ciała może się wyrażać w jego kształtach oraz
w sposobie poruszania się. Jednym z motywów podnoszenia sprawności
fizycznej, pozostaje ochrona własnego ciała przed zagrożeniami wypływającymi z zewnątrz, możliwa wskutek uzyskania przewagi nad rywalem lub
napastnikiem, bądź pozwalająca na uzyskanie kontroli (panowania) nad
określonym zjawiskiem.
Zagrożenia nie są kategorią samoistną, ponieważ zawsze odnoszą się
do określonego podmiotu, względem którego manifestują swój destrukcyjny charakter. Mogą one spowodować szkodliwe następstwa dlatego, że
każdy możliwy podmiot (człowiek, system, organizacja, zasoby naturalne)
charakteryzuje się, mniejszą lub większą, na nie podatnością. W każdym
podmiocie istnieją określone słabe strony, które w przypadku uaktywnienia
się konkretnego zagrożenia, mogą przekształcić jego potencjalność, w zagrożenie realne – w zaistniałą szkodę. Zagrożenia, które występują w określonej sytuacji można rozpatrywać zatem w kategoriach konkretności
i abstrakcyjności. Abstrakcyjnymi nazywamy zagrożenia, potencjalnie występujące w danych okolicznościach (np. fakt nielegalnego posiadania broni
palne jest zjawiskiem potencjalnie groźnym). Rzeczywistymi, są zagrożenia, które realnie wystąpiły w danej, konkretnej sytuacji (co odnosząc do
poprzedniego przykładu może zamanifestować się jako oddanie strzału
z jednostki broni palnej)16.
Należy podkreślić, że dynamiczny rozwój cywilizacji, pociąga za sobą
wiele zmian dotyczących stylu życia człowieka. Z jednej strony, rozwój
różnych dziedzin nauki prowadzi do zabezpieczenia przed skutkami tych
16
Por. T. Hanausek, Zarządzanie bezpieczeństwem – nowa dziedzina nauki,
[w:] Bezpečnosť a ochrana majetku, LIPORT LFK, Koszyce 2001, ISBN 8391502-63-5.
255
zmian oraz do eliminacji wielu zagrożeń. Dotyczy to tak samo zagrożeń
wewnętrznych (m.in. możliwość leczenia wcześniej nieuleczalnych chorób), jak i zewnętrznych (np. jednoczenie się państw w celu przeprowadzenia działań pokojowych i procesów rozbrojenia, możliwość przewidywania
klęsk żywiołowych czy poszerzenie horyzontów poznawczych, w celu
znacznego uniezależnienia się od gwałtowanych warunków środowiska
naturalnego). Z drugiej jednak strony, mamy do czynienia ze zjawiskami
polegającymi na powstawaniu nowych, specyficznych zagrożeń takich, jak
zanieczyszczenie i degradacja środowiska naturalnego, rozwój wielu, nieznanych dotąd chorób społecznych oraz zagrożeń zewnętrznych (np. terroryzmu).
Systematyczne obniżanie poziomu aktywności fizycznej, prowadzi do
coraz powszechniejszego występowania chorób cywilizacyjnych. Choroby
te występują najczęściej nie tylko na skutek małej aktywności fizycznej, ale
również przez nieadekwatne w stosunku do realnego wydatku energetycznego odżywianie17. Mało aktywny styl życia prowadzi także do zaistnienia
zmian zwyrodnieniowych stawów. Ponadto, w dobie postępującej komputeryzacji, poważne zagrożenie stanowi tzw. „siedzący tryb życia”, który
w znacznym stopniu ogranicza zdolności psychomotoryczne człowieka
oraz eliminuje naturalną potrzebę ruchu.
Poprzez fascynację technicznymi ułatwieniami życia, sami doprowadzamy do wystąpienia hipokinezji. Technika kojarzy się z nowoczesnością,
staje się nie tylko modą, ale przede wszystkim wymogiem dnia dzisiejszego. Z kolei aktywność fizyczna zaczyna być błędnie kojarzona z nadludzkim wysiłkiem, brudem i dyskomfortem. Zdaniem Łobożewicza18 łatwo przyzwyczajamy się do komfortu, sytości i bezruchu zapominając, że
jest to działalność destrukcyjna dla organizmu, tym samym stanowiące tak
na prawdę podstawę zdrowia zabiegi hartujące, przesuwają się dzisiaj
w świadomości wielu osób w strefę „dyskomfortu”. Do zabiegów realnie
17
Por. H. Kuński, Promowanie zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2000, ISBN 83-71714-15-7.
18
Por. T. Łobożewicz, Turystyka jako forma kultury fizycznej w życiu człowieka,
PTNKF, Warszawa 1988.
256
podnoszących jakość życia zaliczyć można przykładowo ćwiczenia fizyczne wykonywane regularnie, nierzadko na otwartej przestrzeni,
w zmiennych warunkach pogodowych – podnoszą one sprawność układu
odpornościowego (immunologicznego), czyli w sposób naturalny i nie
wymagający finansowych nakładów – hartują organizm.
Innym zagrożeniem staje się natłok bodźców zewnętrznych, między
innymi informacji i reklam, który powoduje, iż ulegamy zjawiskom niepokoju i stresu. W pokonywaniu czy rozładowaniu stresu można jednak skutecznie wykorzystać mechanizmy fizjologiczne, które występują podczas
regularnego podejmowania aktywności fizycznej. Dzieje się tak dlatego, że
podczas wysiłku fizycznego krew przemieszcza się głównie do układu mięśniowego, co powoduje, że mózg jest mniej dotleniony, dzięki czemu „wyłącza się” i wypoczywa19. Wypoczynkowi temu sprzyja jednocześnie psychofizyczna (a więc i psychiczna) koncentracja na chwilowo odmiennych
priorytetach. Najważniejsze staje się wyparcie stresu. Odmianę tę powodować może silne ukierunkowanie wolicjonalne, związane z określoną
pasją, występującą w obszarze kultury fizycznej. Zwiększone zaangażowanie w proces samodoskonalenia obserwuje się między innymi
w dziedzinie sztuk i sportów walki, będących nośnikami specyficznego,
opartego na wielowiekowej tradycji etosu20.
Identyfikacja zagrożeń oparta jest zawsze na kryteriach przyjmowanych z różnych pozycji określonej dyscypliny naukowej lub opiera się ją na
zadanym celu, który chcemy osiągnąć. Identyfikacja ta jest jednak niezwykle ważna, ponieważ decyzje prowadzące do zapewnienia bezpieczeństwa
mogą zostać podjęte jedynie na podstawie prognozy zagrożeń, które są
poprawnie określone. W związku z tym, można wyodrębnić tyle rodzajów
bezpieczeństwa, ile jest różniących się czynników zewnętrznych mających
możliwość wpływania na stan w jakim znajduje się obserwowany podmiot.
Warto tutaj zaznaczyć, że stan zagrożenia zewnętrznego, w każdej sytuacji może doprowadzić do obniżenia się poziomu sprawności fizycznej
19
Por. W. Mynarski, op. cit.
Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie
Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-762405-7-2.
20
257
poniżej stanu, który w danej sytuacji uznawalibyśmy za odpowiedni. Człowiek sprawny łatwiej znosi zagrożenia zewnętrzne, a utylitarność umiejętności ruchowych pozwala mu przetrwać nawet w ekstremalnych warunkach. Ponadto, aktywność ruchowa zarówno w formie rekreacyjnej, jak
i wyczynowej, pozytywnie wpływa na stosunki międzyludzkie. Kodeks
etycznego postępowania w sporcie czyli zasada fair play skutecznie mogą
być przenoszone na życie codzienne. Podobnie przecież robili Starożytni
Grecy, przerywając wszelkie wojny na czas igrzysk olimpijskich.
Wyróżniając dwa podstawowe rodzaje zagrożeń: zewnętrzne
i wewnętrzne, można jednocześnie stwierdzić, że obowiązek zapewnienia
poczucia bezpieczeństwa dotyczy przede wszystkim działania organów
państwowych i służb ochrony. Tutaj jednostka pełni funkcję pomocniczą.
Od niej natomiast, zależy większość czynników determinujących bezpieczeństwo i realizacja potrzeby bezpieczeństwa, a instytucje zewnętrzne
pełnią tu rolę wspomagającą jego działania.
Należy podkreślić jednak, że odpowiedni poziom sprawności fizycznej, jest w stanie zmniejszyć poczucie zagrożenia, a tym samym poprawić
poczucie bezpieczeństwa w obu przypadkach. Aktywność fizyczna wspomaga rozwój, doskonali człowieka, podnosi efektywność jego pracy
i życia, jest również elementem kształtującym zdrowie i niezależność. Wypracowany poprzez ćwiczenia fizyczne poziom sprawności, pozwala na
skuteczne unikanie zagrożeń zewnętrznych, zmniejszanie stopnia ich szkodliwości lub skuteczne przeciwdziałanie im.
Pamiętać należy, że spośród wielu elementów otaczającego nas świata,
w którym niekiedy czujemy się osaczeni i zagrożeni, także i my sami momentami stanowimy dla siebie zagrożenie wskutek własnych nierozważnych działań. Nie jest to jednak dla osób kierujących się zdrowym rozsądkiem sytuacja do zaakceptowania. Pragniemy bowiem być przygotowani na
ewentualną napaść (niespodziewany atak) i trenujemy własne ciało, by móc
– w chwili zagrożenia – mu sprostać. Dominującą rolę odgrywają w tej
kwestii sporty walki, które poprzez specjalistycznie ukierunkowaną technikę służą bezpośrednio ochronie ciała.
258
Już w czasach starożytnych kapłani, lekarze i filozofowie zalecali wykorzystanie ćwiczeń fizycznych w celu doskonalenia wszechstronnej
sprawności, poprawy zdrowia, zapobiegania chorobom oraz przedwczesnemu starzeniu się. Także obecnie, coraz większe grupy ludzi poszukują
sposobów na zapewnienie sobie bezpiecznej egzystencji oraz zapobieganie
negatywnym skutkom zagrożeń spowodowanych rozwojem cywilizacji.
W tym właśnie celu podejmują różnego rodzaju naturalną aktywność fizyczną.
Warto jednak zaznaczyć, że aktywność fizyczna sama w sobie może
stwarzać zagrożenia. Człowiek, który ją podejmuje narażony jest na przemęczenie, przetrenowanie czy różnego rodzaju uszkodzenia ciała. Z tego
powodu należy dokładnie kontrolować intensywność aktywności fizycznej
(tu odgrywa rolę obecność fachowca – trenera) oraz dostosowywać ją do
aktualnych możliwości ćwiczącego. Do zagrożeń może prowadzić również
niekontrolowana rywalizacja sportowa. Mogą one mieć postać nieopanowanej chęci zdobycia tytułu mistrza (np. przez używanie destrukcyjnego
dla organizmu dopingu), jak i w obrębie strony organizacyjnej, dotyczącej
przeprowadzania zawodów sportowych (np. chuligańskie zachowania kibiców podczas meczów piłkarskich, nie tylko na stadionie, ale również poza
nim). Ponadto, warto w tym miejscu zaznaczyć, że sprawne i zdrowe ciało,
a w zasadzie jego ponadprzeciętne możliwości, mogą być wykorzystane
w działaniach niezgodnych z prawem. Przykładem mogą być tu przestępcy,
którzy doskonalą swoje ciało, aby pokonywać lub zastraszać swoich przeciwników lub ofiary. Dobór osób do grup przestępczych odbywa się często
na podstawie ich wyglądu (nie bez znaczenia jest duża masa mięśniowa
kandydatów) oraz zasobu niezbędnych umiejętności ruchowych (m.in.
strzelanie, walka wręcz), sytuujących się w obszarze umiejętności związanych z walką.
Z powyższej analizy wynika, że zarówno nadmiar, jak i niedostatek
aktywności fizycznej, mogą stanowić dla człowieka zagrożenie. Zagrożeniem innego rodzaju może stać się niewłaściwa postawa moralno-etyczna.
Dlatego sprawność fizyczna, która wpływa pośrednio na zapewnienie poczucia bezpieczeństwa oraz na stan zdrowia, wymaga systematycznej,
259
przemyślanej i wielokierunkowej troski człowieka, tak w sensie fizjologicznym, jak również w pogłębionym podejściu zmierzającym do komplementarnego z uprawą fizyczną, podnoszenia kultury etycznej ćwiczącego.
Przy racjonalnym podejściu do treningu fizycznego, osiągnięte efekty
mogą zapewnić człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, stać się tarczą, która chroni człowieka przed niebezpieczeństwami życia codziennego oraz
przed zgubnym wpływem negatywnych aspektów cywilizacji. W celu osiągnięcia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa, należy także opanować
szereg użytkowych (utylitarnych) umiejętności ruchowych, które mogą
stanowić dodatkowy, skuteczny sposób sprostania różnorodnym czynnikom
środowiskowym i umożliwiają zaradność w każdej sytuacji. Elementy
świata przyrody są niebezpieczne, zanim nie zostaną bliżej poznane. Rozpoznanie ich, pozwala lepiej przygotować się i właściwie reagować na zachodzące zmiany. Nawet w przypadkach ekstremalnych, wiedza o żywiole,
w połączeniu z własną sprawnością i zasobem specjalnych umiejętności,
jakie stają się dostępne człowiekowi przez zaangażowanie w podnoszeniu
osobistego poziomu kultury fizycznej, pozwala człowiekowi bezpiecznie
przetrwać niebezpieczne chwile.
W kontekście powyższego warto – powracając w niniejszych rozważaniach do obszaru sztuk walki – zwrócić uwagę na elementy samodoskonalenia i pojawiającej się w podjętych tu rozważaniach roli kultury etycznej. Czynniki te stanowią równocześnie o możliwości podnoszenia na coraz
wyższy poziom kultury bezpieczeństwa, tak w wymiarze indywidualnym,
jak i kolektywnym. Transparentnym przykładem może być tutaj zaproponowana przez Kondratowicza21 polska interpretacja kodeksu etycznego
walki, która zawiera szereg reguł mogących wpłynąć korzystnie na kształtowanie się osobowości człowieka w kontekście zaspokajania potrzeby
bezpieczeństwa:
1. Nieustannie dążyć do pełnego i prawdziwego opanowania sztuki
walki tak, aby ciało, umysł, charakter i umiejętności stawały się doskonalsze.
21
Por. K. Kondratowicz, Jiu-Jitsu. Sztuka walki obronnej, Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”, Warszawa 1991, ISBN 83-90017-27-X.
260
2. Zawsze być uprzejmym, serdecznym i uczciwym wobec innych ludzi, wyzbywając się gwałtowności, agresji i arogancji.
3. Ze wszech miar unikać walki i nie rozpoczynać jej, chyba że jest to
konieczne; uznać, że nierozegrana walka, jest walką zwycięską.
4. Poznane techniki wykorzystywać wyłącznie w obronie koniecznej,
bądź w stanie wyższej konieczności, tj. w razie bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia, w celu odparcia ataku napastnika, a także w razie potrzeby udzielenia pierwszej pomocy osobie napadniętej,
będącej w niebezpieczeństwie.
5. Kierując się względami humanitarnymi, osoba uprawiająca sporty
walki podczas obrony koniecznej powinna dążyć, do poskromienia
napastnika w sposób możliwie łagodny, unikając technik obronnych
lub kontratakujących, które mogłyby spowodować uszkodzenie ciała.
Każda stosowana obrona musi być współmierna do stopnia zagrożenia.
6. Zgodnie ze szlachetnymi zasadami samoobrony, należy udzielić pomocy nawet agresywnemu napastnikowi, jeżeli w czasie akcji doznał
obrażenia ciała.
Ostateczne konkluzje dotyczące kultury fizycznej i jej roli w podnoszeniu bezpieczeństwa człowieka wiąże się z rolą kultury fizycznej w samoorganizacji jednostek i kolektywów ludzkich. Kultura fizyczna bowiem,
w sposób holistyczny oddziałuje na podniesienie poziomu samoorganizacji
człowieka poprzez natychmiastową samokontrolę, którą odzyskujemy po
zaistnieniu nieprawidłowości w organizacji procesu psychofizycznego samodoskonalenia. „Barometrem” samokontroli jest tu nasz organizm i występujące w nim mechanizmy fizjologiczne. Natychmiast określają one
zaniedbania, błędy, czy dysfunkcje samoorganizacji. Staja się tym samym
istotnym, bezpośrednio odczuwalnym czynnikiem kształtowania naszej
filozofii organizacji22,wraz z jej ontologicznymi, epistemologicznymi
i etycznymi aspektami. Filozofia ta w znacznym stopniu służy do budowania kultury bezpieczeństwa.
22
J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy”
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, nr 2, s. 69-82.
261
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
262
W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, nr 2.
M. Drwięga, Ciało człowieka. Studium z antropologii filozoficznej,
Księgarnia Akademicka, Kraków 2005, ISBN 83-71888-23-6.
T. Hanausek, Zarządzanie bezpieczeństwem – nowa dziedzina nauki,
[w:] Bezpečnosť a ochrana majetku, LIPORT LFK, Koszyce 2001,
ISBN 83-91502-63-5.
K. Kondratowicz, Jiu-Jitsu. Sztuka walki obronnej, Wydawnictwo
„Czasopisma Wojskowe”, Warszawa 1991, ISBN 83-90017-27-X.
L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka
i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 83-91993-28-0.
L. Korzeniowski, T. Ambroży, Potrzeba aktywności fizycznej i bezpieczeństwa a hierarchia wartości w treningu holistycznym, „Annales.
Medicina”, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2005, nr 3.
L. Korzeniowski, Osobowość menadżerów w warunkach zagrożenia
biznesu, „Zeszyty metodyczno-naukowe”, Wydawnictwo AWF w Katowicach, Nr 19, s. 200.
L. J. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami, PWN,
Warszawa 1999, ISBN 83-01127-41-4.
H. Kuński, Promowanie zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000, ISBN 83-71714-15-7.
J. Lipiec, Świat wartości, FALL, Kraków 2001, ISBN 83-86505-53-2.
T. Łobożewicz, Turystyka jako forma kultury fizycznej w życiu człowieka, PTNKF, Warszawa 1988.
A. Maslow, Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1990, ISBN 83-21111-18-1.
W. Mynarski, Wartości ciała jako motyw aktywności fizycznej człowieka, [w:] Badawcze podejście do sztuk i sportów walk. Podręcznik
dla służb mundurowych, Jacek Sikora (red.), Wydawnictwo Szkoły
Policji, Katowice 2004.
A. Pawłucki, Pedagogika wartości ciała, AWF, Gdańsk 1996.
15. J. Piwowarski, W. Czajkowski, Kreowanie bezpieczeństwa według
koncepcji japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2010, nr 4.
16. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-9303213-6.
17. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-9303211-2.
18. J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji
autonomicznego systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy”
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, nr 2.
19. J. Piwowarski, Samurajska tradycja w zarządzaniu kryzysowym,
[w:] Riešenie krizových situácií v špecifickom prostredí, Wydawnictwo Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011.
20. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim
kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 97883-762405-7-2.
21. J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, nr 2.
22. V. Porada, Teoretický rozbor policejní informace, situace a identifikace policejní činnosti, „Bezpečnostní teorie a praxe”, Sbornik Policejní Akademie ČR, Praga 2003.
Recenzent – Reviewer:
dr hab. Krzysztof Kaganek – Katedra Turystyki i Rekreacji Akademii
Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie.
263
264
JULIUSZ PIWOWARSKI
Prolegomena do rozważań
na temat indyjskich korzeni kultury bezpieczeństwa
i Drogi Wojownika
Prolegomena to the considerations of the Indian roots of security culture
and the Warrior’s Way
Abstract: In the article can be found an explanation what the “Warrior
of the Light” metaphor means in the modern world. This figure can often be
seen in anyone, who cares about security culture. The value of security culture
has grow enormously in the time, when the crisis of all the values began.
The author wants to concentrate on the Far East aspects of security culture,
which gained in the twentieth century high acceptance also in the western cultural tradition. Of a great importance were here Martial Arts with its numerous
Far Eastern varieties, which gives opportunity not only for great physical development, but above all, have a great influence on the human psyche. For this
reason, one of the main issues of this work is to understand what “The Way”
(jap. dō) really is. It is considered to be a method of human self-realization
based on the domain of Martial Arts. Helpful in this task will be to examine
how this method was seen by the creators of contemporary Budō, Funakoshi
Gichin (living and working in the late nineteenth and early twentieth century),
and Ōyama Masutatsu (living in the mid-twentieth century). The author focuses
also on the history and philosophy of Budō, which aims for spirituality of martial arts, going back to Indo-European original source.
Key words: self-improvement, self-realization, the Warrior’s Way, Martial
Arts, security
265
Abstrakt: W niniejszej pracy znaleźć można wyjaśnienie, co oznacza metafora
„Wojownik Światła” we współczesnym świecie. Postać taka niejednokrotnie
może być widziana w każdym, kto dba o kulturę bezpieczeństwa. Wartość
kultury bezpieczeństwa niepomiernie wzrosła w czasach, w których nastał
kryzys wszelkich wartości. Autor pragnie skoncentrować się na dalekowschodnich aspektach kultury bezpieczeństwa, które zyskały w XX wieku szeroki
odbiór także w zachodnim kręgu kulturowym. Wielkie znaczenie miała tutaj
Sztuka Walki wraz z jej licznymi dalekowschodnimi odmianami, które nie
tylko pozwalają doskonale rozwinąć fizyczność, ale przede wszystkim, mają
wielki wpływ na kształtowanie psychiki człowieka. Z tego powodu jednym
z głównych zagadnień niniejszej pracy jest rozumienie czym jest „Droga” (jap.
dō), metoda samourzeczywistnienia człowieka oparta o sferę Sztuki Walki.
Pomocne w tym zadaniu będzie zbadanie, w jaki sposób postrzegali ją twórcy
współczesnego Budō, Funakoshi Gichin żyjący i działający na przełomie XIX i
XX wieku, oraz Ōyama Masutatsu w połowie XX wieku. Autor skupia się
również na historii oraz filozofii Budō, która zmierza do uduchowienia sztuk
walki, powracając do indoeuropejskiego praźródła.
Słowa kluczowe: samodoskonalenie, samourzeczywistnienie, Droga Wojownika, Sztuka Walki, bezpieczeństwo.
Artykuł ten przeznaczony jest dla osób, które odczuwają silną potrzebę
samodoskonalenia się – dla „wojowników światła”1. Wojownik Światła to
nie ten, który z kimś ciągle „wygrywa”, ale ten, który z czasem staje się
niezwyciężonym. To drugie wcale nie musi oznaczać, iż jest się championem.
Pomiędzy tymi dwoma stanami występuje znaczna różnica, a może
nawet „przepaść” tak wielka jak ta, która jest – tu autor czuje się
w obowiązku, żeby przeprosić za nieco drastyczne porównanie – pomiędzy
kszatriją z rodu Śakya (Buddą obecnej epoki) czy mistrzem Jezusem
z Nazaretu z jednej strony, a postaciami z talk-show o nazwie Big Brother
1
Zob. P. Coelho, The manual of the Warrior of the Light, HarperColins, Nowy Jork
2003, ISBN 81-72235-45-1.
266
z drugiej. Ci pierwsi stali się przebudzonymi (stan buddy), wybrańcami
Absolutu (christos – wybraniec, namaszczony). Ci drudzy natomiast, jak
zauważył pewien dżentelmen powożący „zaczarowaną dorożką”
w Krakowie – cytuję – „są to żałośni kolesie ze szkoły świń”. Jeżeli ktoś
zna wspomniany program telewizyjny, zapewne dostrzeże to, co miał na
myśli krakowski dorożkarz. Wojownik światła toczy walkę ze swymi słabościami, z negatywnymi emocjami, udoskonala swój umysł i stąd czerpie
coraz to większą siłę. Unika atakowania innych, uznając takie działanie za
szkodliwe lub zbędne. Sam będąc atakowanym – pozostaje finalnie niezwyciężony, mimo iż czasem ponosi porażki. Niektóre z owych „porażek”
są jednak tylko złudzeniem tych ludzi, którzy pragną bezustannie „wygrywać”, i których nie stać na nic ponadto. Ten tekst – to nie żadna bajka, podobnie jak wojownik światła nie jest postacią z iluzji. Przyszedł czas,
w którym człowiek, który w wielu miejscach na Ziemi niestety oduczył się
zastanawiać nad czymś tak bardzo istotnym jak sens życia, winien powrócić
do tych rozważań. Należy tak czynić, ponieważ nic co człowiek uzyskał
w swym cywilizacyjnym rozwoju, nie jest dane raz na zawsze, na wieczność. Dlatego też potrzebni są wojownicy światła, którzy utrzymują na wiele zręcznych sposobów kulturę bezpieczeństwa wśród ludzi. Na co dzień są
to zwyczajni (chociaż niebylejacy) nauczyciele, policjanci, rzemieślnicy,
artyści czy menadżerowie. Mężczyźni i kobiety każdej rasy i narodowości.
Podobnie jak dawniej, także dzisiaj są światu niezwykle potrzebni.
Żyjemy obecnie w dość specyficznej i niebezpiecznej zarazem epoce.
To czas głębokiego kryzysu wartości. Erozja systemów wartości nabrała
wymiaru globalnego. Jest to jeden z aspektów globalizacji. Jednocześnie
omawiane zjawisko kryzysu wartości zaczyna być coraz wyraźniej dostrzegane poprzez pryzmat takich chociażby dziedzin jak filozofia bezpieczeństwa towarzysząca bezustannie ewoluującej kulturze bezpieczeństwa i jej
wymiarom – duchowemu, psychologicznemu, socjologicznemu czy wreszcie wymiarowi prakseologicznemu i etycznemu.
267
Nabiera zatem znaczenia pogłębione zainteresowanie problematyką
wartości, ich internalizacja2 czyli przyswajanie jako przekonań mających
wpływ na moralne postawy jednostek i etos3 określonych społeczności.
Różne systemy filozoficzno-religijne dają niejednokrotnie wyraz wartościom, które, mimo że – jak tu powiedziano – należą do pozornie odmiennych systemów, to jednak okazują się mieć ze sobą wiele wspólnego.
Autor pragnie skoncentrować się na dalekowschodnich aspektach kultury bezpieczeństwa i prakseologii, które zyskały także szeroki odbiór
w zachodnim kręgu kulturowym licząc od początków XX wieku. Mając na
myśli bezpieczeństwo, skuteczność i będącą ich „napędem” motywację ku
samodoskonaleniu, można powiązać rozwój i manifestowanie się wymienionych tu elementów z fenomenem Sztuki Walki będącej istotnym komponentem kultury bezpieczeństwa. Sztuka Walki z kolei łączy się z szeroko
rozumianą, związaną z ową Sztuką – Drogą Wojownika. „Sztuka Walki
ukazywała [tym, którzy jej się bez reszty poświęcili – aut.] fascynującą
drogę samorealizacji”4.
Uzyskanie bardzo wysokiej sprawności fizycznej na tej Drodze to nieomal „uboczny” efekt duchowej niezależności i dojrzałości psychicznej.
Osiąga się ją, wraz z ową niezależnością i dojrzałością od tysięcy lat poprzez dążenie do ideału mistrzostwa osiąganego w holistycznym5 sprzężeniu pracy nad własnym ciałem i umysłem. Współczesny renesans dążeń
tego typu zbiegł „się w czasie z szerszym otwarciem na kulturę Orientu,
2
Internalizacja – uwewnętrznianie – mechanizm obronny polegający na przyjmowaniu za własne narzucanych z zewnątrz postaw, poglądów, norm i wartości.
3
Etos – realizowany i obowiązujący w grupie społecznej, społeczności czy kategorii społecznej zbiór idealnych wzorów kulturowych (ideałów), jasno określonych.
Dzięki zaangażowaniu w realizację tych wzorów zachowań uwidaczniają się wartości danej grupy oraz kształtuje się oraz odtwarza styl życia.
4
J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium Columbinium, Kraków 2011, ISBN 978-83-7624-057-2, s. 7.
5
Holizm – (od gr. holos – całość) to pogląd (przeciwstawny redukcjonizmowi),
według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy
o prawidłowościach rządzących ich składnikami.
268
w której samodoskonalenie [mające wysoce komplementarny charakter –
aut.] zajmuje istotne miejsce”6.
Sztuka Walki to między innymi sposób na uczynienie z ciała ludzkiego
perfekcyjnego narzędzia do walki. Jednak to, co dostrzegają w owej Drodze
życia prawdziwi mistrzowie Sztuki to fakt, iż nie ciało jest tu właściwym
obiektem treningu samodoskonalenia. Ciało jest tak naprawdę narzędziem
do trenowania umysłu7. Należy przy tym pamiętać, że – jak pisze Jung –
„słowo umysł w tej formie w jakiej jest ono uznawane na Wschodzie, ma
znaczenie metafizyczne”8, oznacza ono zatem coś jeszcze więcej aniżeli
możliwość racjonalnego rozumowania.
Pierwsze zwiastuny filozoficzno-religijnych systemów tkwiących
u podstaw Drogi pojawiły się w nowożytnej Europie „dzięki Jezuitom, takim jak Franciszek Ksawery (1506-1552) czy Mateo Ricci (1552-1610).
Hinduskie dzieła objawione (śruti) «Upaniszady» zostały w 1657 roku
przetłumaczone na język perski (…) a na tej podstawie Anguetil du Perron
na przełomie 1801 i 1802 roku stworzył łaciński przekład świętych tekstów
Indii”9.
Obecne oczekiwanie na możliwy do zrealizowania ideał autentyzmu,
samodyscypliny i nowego typu emocjonalności, postrzeganej najpierw
u bohaterów coraz bardziej dostępnej kultury masowej, a szczególnie sztuki
filmowej, a potem w kontaktach osobistych, prowadziło wielu ludzi cywilizacji zachodniej w kierunku kultury Dalekiego Wschodu. Jej historyczny
dorobek dał licznym osobom poczucie oryginalności, bezpieczeństwa
i posmak tajemnicy, czego przykładem stał się duchowy a zarazem utylitarny przekaz japońskiego Budō10. Przekaz ten powiązany głównie
6
J. Piwowarski, op. cit., s. 7.
Umysł – jako analogon pojęcia „duch”, coś znacznie więcej niż rozum.
8
C. G. Jung, Psychologia a religia zachodu i wschodu, Wydawnictwo KR, Warszawa 2009, ISBN 978-83-8915-898-7, s. 479.
9
J. Piwowarski, op. cit., s. 15.
10
Budō (jap.) – liczne odmiany, metody Sztuki Walki, biorące swój początek
w Kraju Kwitnącej Wiśni. W odróżnieniu od Bujutsu, także oznaczającego techniki
i metody walki wręcz, ale w znaczeniu głównie użytkowym, Budō sugeruje uduchowione Bujutsu. Por. D. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha In7
269
z filozoficzno-religijnym nurtem buddyzmu, przeplatającego się z systemami indyjskiej czy tybetańskiej jogi oraz chińskiego taoizmu
i konfucjanizmu.
Jednym z głównych zagadnień niniejszej pracy jest rozumienie czym
jest „Droga” (jap. dō), metoda samourzeczywistnienia człowieka poprzez
sferę Sztuki Walki. Pomocne w tym zadaniu będzie zbadanie, w jaki sposób
postrzegali ją twórcy współczesnego Budō, Funakoshi Gichin żyjący
i działający na przełomie XIX i XX wieku, oraz Ōyama Masutatsu w połowie XX wieku. Ponieważ wspomniane pojęcie bardzo bliskie jest istniejącemu w filozofii i psychologii terminowi „samorealizacja”, należy także
wstępnie określić jak można „samourzeczywistnienie” rozumieć. Na przykład, zgodnie z poglądami inspirowanego w znacznym stopniu myślą Dalekiego Wschodu Carla Gustawa Junga, „urzeczywistnienie jest to postępowanie nacechowane autentyzmem, «przytomną egzystencją», dającą
świadomość własnej osobowości, własnego człowieczeństwa, w połączeniu
z pełną odpowiedzialnością za własne «ja»”11. Według Junga „osobowością
staje się tylko ten, kto może świadomie powiedzieć «tak» swemu wewnętrznemu głosowi i tylko osobowość potrafi znaleźć swoje właściwe
miejsce w zbiorowości, tylko ona posiada prawdziwą moc tworzenia społeczności, to znaczy zdolna jest być integralną częścią grupy ludzkiej, a nie
tylko numerem w masie ludzkiej (...) Tak więc samourzeczywistnienie zarówno w znaczeniu indywidualnym, jak i pozaosobowym, zbiorowym, staje
się decyzją moralną i właśnie ta decyzja użycza swej mocy procesowi doternational, Tokio 1969, ISBN 08-70114-36-0; S. Mol, Classical Fighting Arts
of Japan, Kodansha International, Tokio 2003, ISBN 47-70026-19-6; M. Ueshiba
Budō. Teaching of the Founder of Aikidō, Kodansha International, Tokio 1991,
ISBN 47-70020-70-8. Z kolei duchowo-etycznym, honorowym kodeksem japońskich rycerzy, niejako definiującym mentalny aspekt Budō, jest Bushidō. Określa
ono sposób postępowania, wytycza drogę samorealizacji (samodoskonalenia) bez
zajmowania się manualnymi szczegółami aplikacji technik bojowych. Por. Y. Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha International, Tokio 1979,
ISBN 07-57000-26-6.
11
J. Jacobi, Psychologia C.G. Junga, Wydawnictwo Szafa, Warszawa 2000, ISBN
83-85713-02-6, s. 147; por. C. G. Jung, The Integration of the Personality, Kegan
Paul, Trench, Trubner & Co, Londyn 1948.
270
chodzenia do nadświadomości (...) samourzeczywistnienie jest przeto (...)
niezbędnym warunkiem wstępnym przy podejmowaniu wyższych zobowiązań, nawet gdy polegają one tylko na realizowaniu możliwie najlepszych
form i możliwie największego zasięgu dla swego życia indywidualnego”12.
Podkreślę, że przywołanie myśli Junga w tym kontekście jest dodatkowo
uzasadnione przez powszechnie znaną, głęboką fascynację twórcy psychologii analitycznej koncepcjami pochodzącymi z Dalekiego Wschodu13.
Z powyższym twierdzeniem dobrze korespondują słowa mistrza Ōyamy Masutatsu: „(...) ludzie widzą w karate możliwość niewielkiego choćby
protestu przeciwko przerostom organizacyjnym nowych czasów. Wielkie
organizacje decydują o losach ludzkości; wielkie narody narzucają ton całemu światu. Nic dziwnego, że w takich warunkach ludzie oddają się treningowi karate, aby odbudować nieco z godności indywidualnej istoty
ludzkiej”14.
Kontynuując „dwugłos” Junga – Europejczyka i Japończyka Ōyamy
dotyczący motywacji poszukiwań samourzeczywistnienia i ewentualnego
powiązania go z będącą gałęzią Budō Drogą Karate, można zwrócić uwagę
na to, że w obu przypadkach motywem skłaniającym do podjęcia samorealizacji jest przede wszystkim pragnienie odnalezienia sensu życia. Co prawda, we współczesnej psychologii ta kategoria nie należy do najważniejszych, ale na przykład Victor Frankl stwierdził, że wiele przypadków
trudności psychicznych, jakie przeżywają ludzie w zbiurokratyzowanej,
stechnicyzowanej i w znacznej mierze odhumanizowanej cywilizacji nie
jest neurozami w sensie klinicznym, ale stanowią one problemy, których
podłożem jest poczucie bezsensu i bezcelowości życia15. Podobnie Jolande
12
J. Jacobi, op. cit., s. 147.
Por. C. G. Jung, Podróż na Wschód, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa
1989, ISBN 83-85041-09-5. Warto przypomnieć, iż przyjaciel i sąsiad Junga, Herman Hesse także popularyzował myśl Orientu w książce o tytule Journey
to the East, wydanej w roku 1971.
14
M. Ōyama, Mas Ōyama’s Karate Philosophy. The Kyokushin Way, Japan Publications Inc., Tokio 1979, ISBN 08-70404-60-1, s. 5.
15
Por. V. Frankl, Psychoterapia dla każdego, Wydawnictwo PAX, Warszawa
1978; The Doctor and the Soul, Bantam Book, New York 1969, ISBN
13
271
Jacobi zaznacza, iż „to bezsens życia właśnie jest formą powszechnej neurozy naszej epoki, w której wszystkie podstawowe wartości niebezpiecznie
się chwieją, a ludzkość ulega całkowitej dezorientacji duchowej
i psychicznej. Wobec nacisków świata zewnętrznego, jego technicyzacji
i kryzysu wartości, jedynym ratunkiem i siłą napędową, o ile możemy ją
zrozumieć, wydaje się tutaj w zasadzie tylko dążenie do samourzeczywistnienia”16. Powyższe poglądy można poprzeć również rozważaniami takich
autorytetów psychologii i psychoanalizy jak Erich Fromm oraz Karen Horney17.
Wśród adeptów Sztuki Walki znane i cenione jest powiedzenie
„w słabości siła”, a interpretowane jest ono między innymi w ten sposób, że
uświadomienie sobie niedoskonałości należy wykorzystać w celu rozwinięcia swych fizycznych i psychicznych możliwości. To z kolei znakomicie
koresponduje z inną wypowiedzią Jacobi: „w pewnych okolicznościach
sama neuroza staje się podnietą do walki o całość osobową, która według
Junga stanowi zadanie, cel i zarazem najwyższe dobro, jakie człowiek może
osiągnąć na ziemi”18.
Pojęcie samorealizacji użyte zostało po raz pierwszy przez Kurta
Goldsteina, który w swojej koncepcji miał poprzednika przede wszystkim
w osobie Ericha Fromma, zostało zaś ono rozwinięte szczególnie mocno
przez przedstawicieli psychologii humanistycznej, Abrahama Maslowa
i Carla Rogersa19. Użytecznym narzędziem analizy zgromadzonego w tej
pracy materiału wydaje się koncepcja samorealizacji autorstwa Jana Rataj0394743172; Nieuświadomiony Bóg, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1978; Homo
Patiens, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1984; Man’s Serach for Meaning, Perseus
Publishing, Nowy Jork 2000, ISBN 08-07014-26-5.
16
Za: J. Jacobi, op. cit., s. 179.
17
Por. E. Fromm, Mieć czy być?, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1997, ISBN
978-83-751035-0-2; K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, PWN,
Warszawa 1982, ISBN 978-83-730129-4-3.
18
Za: J. Jacobi, op. cit., s. 145.
19
Por. A. Maslow, W stronę psychologii istnienia, Wydawnictwo PAX, Warszawa
1986, ISBN 83-7301-232-X; A. Maslow, Motivation and Personality, Harper,
Nowy Jork 1954, ISBN 978-00-604198-7-5; C. Rogers, On Becoming a Person,
Houghton Mifflin Company, Boston 1968, ISBN 03-95755-31-X.
272
czaka. W koncepcji Ratajczaka istotnym jest to, że możliwe jest jej zastosowanie do zbadania problemu samodoskonalenia się na Drodze Wojownika. Ujmuje ona wzajemnie się przenikające obszary – teoretyczny oraz
praktyczny – przy czym ten drugi obszar nie tylko, że nie jest pominięty,
ale wręcz przeciwnie – Ratajczak eksponuje rolę czynnika filozoficzno-religijnego i metafizycznego w podążaniu drogą Sztuki Walki. Jak zaznacza,
w każdej koncepcji samorealizacji powinno się wskazać dwie sfery,
a mianowicie: 1. sferę teoretycznych założeń i wynikającą z niej: 2. sferę
praxis czyli, jak ją nazywa, sferę „metodyki działania”. Metodyka każdej
teorii samorealizacji, której realne formy można obserwować, staje się
w pełni zrozumiała dopiero w kontekście założeń teoretycznych, spośród
których założenia metafizyczne, ze względu na swą ogólność i podstawowe
założenia, są najważniejsze. „(...) Teorie samorealizacji traktujemy jako
teorie filozoficzne” zaś „(...) Kategoria samorealizacji odsyła do określonej
koncepcji człowieka, do określonej antropologii filozoficznej”. Pierwszeństwo teorii zaznacza się według Ratajczaka w tym, że „(...) formy samorealizacji są praktyczną realizacją teorii samorealizacji. Możemy je wyjaśnić
w oparciu o rekonstrukcje teorii samorealizacji. (...) Teorie bowiem poprzez
cele, które sobie stawiają, wyznaczają określoną praktykę, organizują praxis – sferę, w której obserwujemy określone formy (...) zachowań. Roboczo
przyjmujemy, że samorealizacja jest samostymulującym się (opartym na
względnej autonomii podmiotu ludzkiego) procesem psychofizycznym,
zmierzającym do realizacji istoty człowieczeństwa. Ponieważ istnieją różne
filozoficzne ujęcia istoty człowieczeństwa i dróg jej realizacji, istnieją więc
różne teorie samorealizacji”20. W doktrynach mówiących o samourzeczywistnieniu nie sposób więc abstrahować od koncepcji aksjologicznych, co
angażuje wiele zagadnień dotyczących sposobu istnienia wartości, ich uniwersalności oraz stosunku do określonych międzykulturowo moralności,
prawa i religii.
20
J. Ratajczak, Dwie teorie samorealizacji, [w:] The Peculiarity of Man, vol 7,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Warszawa 2002, s. 607 oraz
następne strony (Materiały z Konferencji „Tradycyjne i współczesne systemy wartości”), ISBN 83-87798-36-3.
273
Podążając za myślą Ratajczaka będę należy zrekonstruować filozoficzno-religijne aspekty teorii stanowiącej o duchowym fundamencie praktyki Sztuki Walki.
Filozofia i jej zastosowanie w rozumieniu Dalekiego Wschodu jest
związane z reguły z tradycją konkretnego, bezpośredniego przekazu nauk,
pochodzącego od autentycznego, uznanego mistrza (guru, lama, roshi),
który z kolei może powołać się na przyjęcie tych nauk od swojego mistrza.
Ów ciąg kolejno następujących po sobie mistrzów mający gwarantować
niezmienność istoty przekazywanej doktryny nazywa się „linią przekazu”.
Na jej początku figuruje z reguły postać boska czy półboska, postać mityczna, bądź szczególnie wyróżniający się w danym okresie historycznym
wojownik, ponadprzeciętna osobowość mistrza-przywódcy. Także i dzisiaj
w kręgach współczesnych wojowników, w dalszym ciągu jest bardzo istotna możliwość powołania się na mistrza, reprezentującego autentyczną, ciągłą linię przekazu. Jak się wydaje, podobne nastawienie posiadali stoicy,
jednak na Zachodzie rosnący dystans pomiędzy teorią i praktyką stał się
z czasem faktem. Do problemu „żywej filozofii” jako praktyki duchowej
nawiązuje m.in. P. Hadot21, który zwraca naszą uwagę na potrzebę powiązania rozwoju fizycznego, intelektualnego i duchowego – w pracy nad samym sobą – jako postulatu dobrego wykształcenia uniwersyteckiego. Jak
pisze z kolei Malcolm Weaver: „Zanim nastał wiek fałszu, utrzymywano,
że poza każdą prawdą stoi jakaś koncepcja jej doskonałego wypełnienia. Ta
właśnie idea dawała zapał do pracy [którą możemy skojarzyć również ze
Sztuką Walki – aut.] i stanowiła miarę osiągniętego sukcesu. W wymiarze,
w jakim obowiązywała ta koncepcja, w pracy istniała ideologia, ponieważ
robotnik pracował ciężko nie tylko po to, aby uzyskać środki do życia, ale
także, aby zobaczyć wcielenie owego ideału w swym dziele. Dumę rzemieślnika dobrze obrazuje powiedzenie, że pracować to znaczy modlić się,
gdyż świadomy wysiłek zrealizowania ideału jest pewnym rodzajem pobożności. Dawny rzemieślnik nigdy się nie spieszył, ponieważ doskonałość
nie liczy się z czasem, a tandetna praca jest hańbą dla charakteru. Sam cha21
Zob. P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, Wydawnictwo PAN IFIS,
Warszawa 1992, ISBN 83-89372-08-8.
274
rakter jest wyrazem samokontroli, która nie wynika z wybierania najłatwiejszej drogi. Gdy charakter zakazuje pobłażania sobie, transcendencja
wciąż jeszcze unosi się w powietrzu”22. Przemiany, jakie nastąpiły na Zachodzie, zwłaszcza w okresie późnego średniowiecza, szczególnie związane
z recepcją innej koncepcji czasu, doprowadziły do pojawienia się zupełnie
innego stosunku do pracy i innych działań ludzkich, już nie zawsze mających na celu sakralny nakaz samodoskonalenia poprzez te działania23.
Czy zatem istnienie niezaspokojonej potrzeby posiadania określonego
sposobu samorealizacji spowodowało na Zachodzie przyjęcie, dalekowschodnich systemów Sztuki Walki jako własnych?
Ideę Drogi życia można porównać do „stylu życia” w sensie użytym
przez Adlera24, dla którego przyjęty świadomie i konsekwentnie realizowany styl życia jest głównym motywem samodoskonalenia kierującego
człowieka ku jego samorealizacji, ku „wzrastaniu” tak ważnej dla psychologicznej teorii Adlera osobowości. „Styl życia jest główną idiograficzną
zasadą Adlera (…) Każdy człowiek ma ten sam cel w życiu, lecz istnieją
niezliczone sposoby osiągnięcia tego celu”25.
Jedną z najbardziej wysublimowanych wersji stylu życia będącego zarazem pogłębionym elementem egzystencji określonym jako Droga życia
jest kodeks honorowy samurajów, rycerzy japońskich – Bushidō. Ale i tu –
przedstawiciele nurtu samurajskiego, jak na przykład Ōyama Masutatsu26,
niejednokrotnie wskazują na Indie jako na duchowe epicentrum szlachetnej
Drogi, ukształtowanej być może już od czasów władcy Aśoki 27, także jako
Droga Cesarza, oparta na uniwersalnym wszechprzenikającym wszelką
22
R. M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły
Biznesu, Kraków 1999, ISBN 978-83-61344-16-2, s. 77.
23
Por. A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, PIW, Warszawa 1976.
24
A. Adler (1870-1937) – austriacki psychiatra, psycholog i pedagog, twórca psychologii indywidualnej.
25
J. Piwowarski, op. cit., s. 36.
26
Por. B. A. Haines, Karate’s History and Traditions, Charles E. Tuttle Co., Tokio
1968, ISBN 0804803412; M. Ōyama, This is karate, Japan Publication Inc., Tokio
1973, ISBN 08-70402-54-4.
27
Aśoka (304-232 w. p.n.e.) – buddyjski cesarz; por. J. Piwowarski, op. cit.,
str. 42.
275
rzeczywistość Prawie. Prawo to nie jest czymś zewnętrznym w stosunku do
świata lecz stanowi jego immanentny komponent. Skutkiem tego styl życia,
Droga może zostać dostrzeżona jako przejaw rzeczywistości bardziej uniwersalny aniżeli jej jednostkowe przejawy. Sfera psychiki i umysłu integrują się na Drodze z cielesnością człowieka.
Na potrzebę takiej integracji wskazują współcześni psychologowie,
chociażby Abraham Maslow. Co prawda, niektórzy komentatorzy teorii
Maslowa sądzą, że w większym stopniu jest ona „świeckim odpowiednikiem religii niż psychologią naukową”28, jednak całkowite odrzucenie jej
naukowości jest raczej nieporozumieniem. Z punktu widzenia religijno-filozoficznego, spojrzenie Maslowa jest zaletą a nie wadą. Tym bardziej, że
przed pojawieniem się psychologii humanistycznej nauka psychologii na
ogół „dobrowolnie ograniczyła się do zaledwie połowy należnego jej obszaru, i to ciemniejszej, nędzniejszej połowy. Maslow podjął się dostarczenia drugiej połowy obrazu, jaśniejszej, lepszej połowy i stworzenia portretu
całej osoby”29. W odróżnieniu od Freuda, czy współczesnych mu, także
zajmujących się teorią osobowości Goldsteina i Angyala, opierających swe
badania na przypadkach osób mających psychiczne defekty, „Maslow wykorzystał wyniki swych badań nad zdrowymi i twórczymi osobami, by
dojść do pewnych sformułowań dotyczących osobowości. Maslow [podjął
krytykę psychologii – aut.] za jej «pesymistyczną, negatywną i ograniczoną» koncepcję człowieka. Sądził, że „psychologia zajmuje się więcej słabościami niż silnymi stronami ludzi, że dokładnie zbadała grzechy pomijając
przy tym cnoty. Psychologia rozpatruje życie w kategoriach jednostki, czyniącej rozpaczliwe wysiłki, by uniknąć przykrości, a nie takiej, która stara
się osiągnąć szczęście”30. Maslow przeprowadził intensywne i zakrojone na
szeroką skalę badania nad grupą samorealizujących się ludzi – dążąc do
zbadania specyficznych cech, dla starannie wybranych, niezwykle wybitnych jednostek. Podejście, które prezentuje Maslow jest bardzo bliskie
28
C. S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, PWN, Warszawa 2002, ISBN 83-0109240-8, s. 260.
29
Ibidem, s. 253.
30
Ibidem, s. 253-255.
276
przyjętej w pracy optyce pojmowania sensu egzystencji, która upatruje
wzorów osobowych w tym co w człowieku najlepsze.
Na subkontynencie indyjskim ukształtował się jeden z najstarszych
kręgów kulturowych ludzkości. Nazwa „Indie” bierze się od rzeki Indus.
Już pięć tysięcy lat temu rozkwitła tu cywilizacja o bardzo wysokim poziomie rozwoju. Kojarzona jest ona z miastami Mohendżo – Daro i Harappa. Bardzo prawdopodobne, iż już wtedy, pięć tysięcy lat temu istniały
systemy specjalnych psychofizycznych ćwiczeń, które określa się jako systemy jogi31.
Co prawda, joga pozornie32 niewiele ma wspólnego ze sztukami walki,
jednak stanowi ona całościowy system samorealizacji oparty na samodyscyplinie ciała i umysłu, i ustawicznym treningu. Ponieważ zasady jogi,
znajdujące się właściwie we wszystkich systemach filozoficznoreligijnych
Indii, wpłynęły w zasadniczy sposób na umysłowość Hindusów, przypuszczać można, że jako ogólne zasady samodoskonalenia stały się także istotnym elementem systemów walki zrodzonych na indyjskim gruncie, ostatecznie w środowisku kszatrijów, prawdopodobnie źródłowo związanym
z Ariami, podbijającymi drawidyjskie ziemie. Indie zawdzięczają swą jedność wielu głębokim przyczynom, głównie zaś sile tradycji [religijnej]. „Do
potęgi tradycji dołącza się w Indiach upodobanie do kodyfikowania, któremu podlega większość czynności”. Także czynności należących do
kunsztu wojennego33.
31
Por. E. Słuszkiewicz, Pradzieje i legendy Indii, Wydawnictwo ISKRY, Warszawa 1980, ISBN 83-88238-65-5; M. Eliade, Joga. Nieśmiertelność i wolność, PWN,
Warszawa 1984, ISBN 83-01-02268-X; Patanjali i joga, Wydawnictwo Pegaz,
Warszawa 1984, ISBN 83-856390-6-3.
32
Por. Y. Konishi, Karate Nyūmon, Tokio 1958.
33
„Ponieważ tradycji przypisuje się tam wartość bezdyskusyjną, rozwój następuje
w sposób dość wyszukany, raczej drogą częściowych przekształceń niż gwałtownych zmian. (…) Na przykład w dziedzinie literatury autorytet dawnych dzieł tak
dalece nie podlega dyskusji, że uznaje się go niezmiennie od kilku tysięcy lat,
a nowe utwory są, ogólnie biorąc, jedynie ich komentarzami”. Por. J. Auboyer,
Sztuka Indii, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1975, s. 12;
M. Czerniak-Drożdżowicz, Studia nad pańćaratrą. Tradycja i współczesność, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, ISBN 978-83-233251-7277
Według Miłkowskiego34, czołowi eksperci sztuk walki, zwłaszcza spoza Chin i Japonii, miejsca narodzin karate upatrują w Indiach35. Na przykład
Bruce A. Haines w Karate’s History and Traditions36 oraz Masutasu Ōyama
w Esencial Karate, This is Karate i w Advanced Karate, skłaniają się do
takiej opinii37.
W Indiach najpóźniej około V w. p.n.e. znane były co najmniej dwie
umiejętności posiadające cechy charakterystyczne dla Karate-do, będącego
jedną z gałęzi Budō. Pierwsza z nich to metoda celowego utwardzania rąk
dla potrzeb walki, co było uzyskiwane dzięki uderzeniom o kamienne płyty,
a zapewne także w inne służące temu celowi przedmioty. Przypomina to
charakterystyczne dla treningu karate metody budowania kime38 i przystosowania powierzchni uderzeniowych do tego, by stały się bronią. Uzyskuje
się to dzięki uderzeniom w makiwarę (jap: przyrząd do ćwiczenia precyzji
i wzmacniania ciosów oraz kopnięć) celem zwiększenia mocy technik
8; G. Flood, An Introduction to Hinduism, Cambridge University Press, Cambridge
1996, ISBN 978-05-214387-8-0.
34
Jerzy Miłkowski (ur. 1951) – doktor nauk medycznych, podpułkownik Wojska
Polskiego, absolwent i nauczyciel akademicki Wojskowej Akademii Medycznej
w Łodzi. Autor szesnastu książek medycznych i o sztukach walki. Instruktor karate, także znawca pokrewnych systemów Budō jū-jutsu i aikidō. Niezwykle zasłużony, jako jedna z nielicznych w Polsce osób, w komplementarnym rozumieniu pogłębionego znaczenia Drogi Karate w rozwoju tak fizycznej tężyzny jak i osobowości człowieka. Prawdopodobnie bez Miłkowskiego, w większości szkół Karatedō w Polsce mielibyśmy do czynienia wyłącznie z powierzchownym plagiatem
karate nie wykraczającym poza wymiar jeszcze jednej dyscypliny sportoworekreacyjnej, traktowanej jako jedna z wielu ofert konsumpcyjnej rzeczywistości.
Dzięki Miłkowskiemu i kilku osobom do niego podobnym zaistniało w Polsce
prawdziwe Karate-dō, dokładnie tak jak było to zamierzeniem propagujących tę
Sztukę twórców, takich jak G. Funakoshi, G. Yamaguchi, czy M. Ōyama. [Do
grona wspomnianych osób oprócz Miłkowskiego niewątpliwie, choć zapewne nie
wymieniam wszystkich, należy zaliczyć Kondratowicza, Tokarskiego, Świerczyńskiego – aut.]
35
J. Miłkowski Sztuki i sporty walki Dalekiego Wschodu, Sport i Turystyka, Warszawa 1987, ISBN 83-217-2559-7, s. 137.
36
B. A. Haines, op. cit.
37
Por. Y. Konishi, Yasashii Karate No Narai Kata, Tokio 1957; B. A. Haines, op.
cit.
38
kime (jap.): psychofizyczna koncentracja we właściwym miejscu i czasie.
278
i uodpornienia powierzchni uderzeniowych. Towarzyszą temu testy tameshiwary39, stanowiące wyższą formę sprawdzenia kime. Wymaga to podjęcia ryzyka w próbach łamania za pomocą ciosów lub kopnięć twardych
przedmiotów. Drugą ze wspomnianych umiejętności Ariów było wykonywanie tańców wojennych charakteryzujących się wysokim stopniem
realizmu w odtwarzaniu przebiegu walki wręcz. Wielokrotne powtarzanie
takich form nieodparcie kojarzy się z kata karate, czyli skodyfikowanymi
formami ruchowymi, uważanymi przez wielu mistrzów za esencję Karatedo. Jak uważa Miłkowski, spostrzeżenia te związane są z analizą fragmentów „Sutry Lotosu” oraz z analizą układów charakterystycznych dla posążków z tego okresu”40, co potwierdzają również wypowiedzi Ōyamy i Hainesa.
W książce o kultowym41 dla ćwiczących Sztukę Karate znaczeniu, noszącej tytuł This is Karate, Masutatsu Ōyama twierdzi: „Od czasu gdy karate jest w zrozumiały sposób łączone z kempō [chin. chuan-fa – aut.] i od
czasu gdy księga I-Chin-Ching została sprowadzona [do Chin przez Bodhidharmę – aut.] z Indii, można uważać, że źródłem karate są Indie. Hinduskie metody samoobrony są starsze nawet niż te, które pochodzą z Grecji;
były one już usystematyzowane w mniej lub bardziej spójne systemy trzy
tysiące lat temu. Rzeźby i malowidła odkryte przez archeologów w Indiach
pokazują, że system walki pokrewny karate egzystował w Indiach w czasach Śakyamuniego”42. Nie można się dziwić, że mistrzowie wielu wschod-
39
tameshiwary (jap.) – test łamania przedmiotów, sprawdzający precyzję i moc
technik karate.
40
Zapewne chodzi tu o okres, który można sytuować pomiędzy V w. p.n.e., a kilku
pierwszymi stuleciami naszej ery. Por. J. Miłkowski, op. cit., s. 138.
41
Nie staram się nadużywać znaczenia słowa „kultowy”, co tak często obecnie ma
miejsce. Na przełomie lat 60.i 70. tylko jeden człowiek w Polsce, zamieszkały na
Górnym Śląsku dysponował dziełem M. Ōyamy This is karate. Z tego też powodu
osoba ta była uważana (przynajmniej na południu kraju) za niemal najważniejszą
postać karate w ówczesnym PRL-u. W roku 1974 znaczenie tej osoby zostało zredukowane, ale za pomocą wysiłku innej znanej postaci polskiego karate.
42
M. Ōyama, op.cit., s. 309; Kempō (jap.) – termin, rozumiane także jako Karate.
Kempō to japońska wymowa Chuan-fa sztuki walki wręcz pochodzącej od indyj279
nich form Sztuki Walki chcą widzieć jej korzenie w dalekiej starożytności
na terenach Indii. Z naukowego punktu widzenia należy dokładnie
i krytycznie przyjrzeć się ich przekazom, niemniej jednak nie można z góry
zaprzeczyć prawdziwości tych wypowiedzi.
Można podejrzewać, że w czasach Buddy istniały już usystematyzowane odmiany Sztuki Walki. We wspomnianej Sutrze Lotosu, w rozdziale
czternastym jest wzmianka o tym, jak Budda poucza bodhisattwę Mandżuśriego, że: „(...) w sferze działania i zbliżenia bodhisattwa zatrzymując się
w stanie cierpliwości (...) szuka zażyłości z królami i książętami... a nie
z tymi, co walczą za pomocą pięści (...)”43. Dalsze wzmianki o sztukach
walki w Indiach można znaleźć w Sutrze Hangyō-kyō44, w której czytamy
o walce bez broni pomiędzy księciem Nanda, przyrodnim bratem Buddy,
a Dewadattą, który był prawdopodobnie kuzynem Śiakjamuniego45.
Buddyzm, jakkolwiek obserwowaną także w dżinizmie ideą ahinsy, nie
wykluczał podjęcia walki w słusznej sprawie46. Znane są, już od czasów
buddyjskiego cesarza Aśoki, przypadki podejmowania przez buddystów
walki47, nie zawsze nawet uzasadnianej wyższą koniecznością, jak to było
na przykład w późniejszym okresie w walkach między rywalizującymi ze
sobą klasztorami buddyjskimi w Tybecie lub Japonii48.
skiego mnicha Bodhidharmy, który zawiadywał w północnych Chinach klasztorem
Shaolin. Por. B. A. Haines, op. cit., s. 19 i 91.
43
W. Soothil, The Lotus of the Wonderful Law, Oxford University, Oxford 1930,
s. 181.
44
Japońska nazwa Sutry – Buddhacarita-carya sutra.
45
Zob. M. Butrym, W. Orlińska, Tajemnice kung-fu, Sport i Turystyka, Warszawa
1983, ISBN 83-217-2498-1, s.11; por. B. A. Haines, op. cit., s. 19.
46
Por. J. Sieradzan, Buddyzm a wojna, [w:] „Studia Religiologica”, 2003, nr 36,
s. 119-132.
47
Nie chodzi tu w żadnym przypadku o zbrojny podbój Kalingi przez Aśokę, ale
o późniejsze, już po nawróceniu się cesarza na buddyzm, działania ochronne związane z utrzymywaniem jedności państwa.
48
Przykładem takich walk buddystów powodowanych względami doktrynalnymi
były walki pomiędzy przedstawicielkami Gelugpy i Dzongkapy w Tybecie,
zwłaszcza za panowania V Dalajlamy. Por. S. Arutjunow, G. Swietłow Starzy
i nowi bogowie Japon, PIW, Warszawa 1973, s. 37; R. Tsunoda, W. T. de Bary,
D. Keene Sources of Japanese Tradition, Nowy Jork 1959; Ch. Eliot, Japanese
280
Powracając do refleksji nad poszukiwaniem religijno-kulturowych korzeni Budō (w tym Karate-dō) subkontynencie indyjskim, można stwierdzić po pierwsze, że „Indie zawdzięczają swą jedność wielu głębokim przyczynom, głównie zaś sile tradycji, która uczyniła z nich prawdziwy «rezerwat» religijny. Ponieważ tradycji przyznaje się tam wartość bezdyskusyjną,
rozwój następuje raczej drogą ewolucyjnych przekształceń, niż gwałtownych zmian. W dziedzinie literatury religijnej autorytet dawnych dzieł tak
dalece nie podlega dyskusji, że uznaje się go nieodmiennie od paru tysięcy
lat (...)”49. Z Mahabharaty należącej do smrti dowiadujemy się o roli pełnionej przez kszatrijów, będących w sensie ideowym protoplastami samurajów: „Mędrcy mówią, że zabijanie wrogów i prawe zarządzanie są dla
nas [kszatrijów] odpowiednimi zajęciami. Zaletami kszatrijów są miłosierdzie i dyscyplina, które uwidaczniają się, gdy wykonują oni swoje obowiązki (dharma)”50. O ile trudno wykazać bezpośredni związek historyczny
kszatrijów i samurajów, to niewątpliwie ideały rycerskie przyświecające
tym dwom grupom rysują się jako bardzo do siebie zbliżone. Lojalność
i obowiązek względem swojej społeczności wydają się bowiem ukształtowane w obu przypadkach bardzo podobnie. Szczególną filozofię walki,
która można porównać do koncepcji japońskich samurajów znajdujemy
w indyjskiej Bhagawadgicie. Każda rozmowa Śri Kriszny z Ardżuną, stawianym jako wzór wojownika, kończy się poleceniem Kriszny, by podjął
walkę. Z jednej strony ta sytuacja odnosi się do historycznej (?) bitwy na
Buddhism, Londyn 1964, ISBN 07-00702-63-6 (m.in. s. 282). W okresie Sengokujidai (kraj w wojnie) słabość shōgunatu doprowadziła do tego, że w Japonii buddyjskie klasztory dla swej obrony przekształciły się w twierdze pełne zbrojnych
mnichów – sōhei. Oddziały różnych szkół walczyły między sobą. Dla przykładu
w XV w. sōhei szkoły tendai zeszli z góry Hi’ei, wkroczyli do Kyōto, spalili klasztor szkoły shingon i pozbawili życia wielu jego mieszkańców. Zbrojna konfrontacja
szkół tendai i nichirenshū w 1532 roku zakończyła się porażką zwolenników Nichirena.
49
J. Auboyer, op. cit., s. 12.
50
Krishna Dharma, Mahabharata. The Greatest Spiritual Epic of All Time, Torchlight Publishing, Badger, California 1998, ISBN 978-18-8708-917-3; por. Vyasa,
Mahabharata. Epos staroindyjski, Wydawnictwo Armoryka, Sandomierz 2008,
ISBN 978-83-602765-7-0 (wznowienie edycji z 1911 roku, wersja skrócona).
281
polu Kuru, z drugiej stosuje się do wewnętrznej walki, jaką każdy,
a szczególnie kszatrija, stoczyć musi z samym sobą. Pole (sanskr. k etra)
w odniesieniu do człowieka to reprezentacja wszystkich możliwości na
które nakierowane są instynkty i świadome działania, pośród których należy wybrać te, które są zgodne z obowiązkiem (sanskr. dharma).
Oryginalną odmianą walki, którą można by nazwać „hinduskim karate”, uprawianą po dzień dzisiejszy jest kalaripajat51, w której walczy się
zarówno bez użycia broni, jak też przy pomocy różnych rodzajów uzbrojenia, co jest podobne do okinawskiego kobudō52, w którym style karate
współistnieją z różnymi sposobami posługiwania się bronią. Ujętą w system
sztuką walki uprawianą w kaście kszatriów był bojowy system vajramushti
(sanskr.), co można przetłumaczyć jako „diamentowa pięść”. Tradycja Karate-do nie tyle w hinduizmie jednak, co w buddyzmie widzi swój ideowy
początek, połączony następnie z elementami taoizmu i konfucjanizmu.
Niewątpliwie Indie jako rodzimy kraj buddyzmu wywarły na tej doktrynie
zasadniczy wpływ w sferze filozofii i religii, zwłaszcza jeżeli weźmie się
pod uwagę fakt, że najbliższy buddyzmowi światopogląd hinduizmu
ukształtował się w filozofii Upaniszadów. Utwory te powstały, jak się
obecnie powszechnie sądzi, w środowisku kszatrijów. „Najbardziej indyjskie są oczywiście nurty ortodoksyjne, które przez wedyzm i braminizm
kształtowały szeroko rozumiany hinduizm. Ale Indie są również kolebką
buddyzmu, który rozszerzał się po całej Azji, by na północy przyjąć formę
buddyzmu tybetańskiego, a po dotarciu na wschód, w Chinach przybrać
postać buddyzmu chan (w Japonii buddyzm zen)”53. Zarówno dla buddyzmu, jak i hinduizmu ważne jest to, że „filozofia w Indiach nie ma charakteru czysto teoretycznego. Decyzja o wejściu na drogę wynika z wyboru
51
Por. S. Tokarski, Sztuki Walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Wydawnictwo Glob, Szczecin 1989, s. 204 i dalsze.
52
Okinawskie Kobudō oznacza walkę wręcz wspartą różnymi rodzajami broni
(niepalnej) np. tonfa, nunchaku, sai, bō; dla porównania japoński termin Kobudō
oznacza „stare Budō” w odróżnieniu od „nowego Budō” – Gendaibudō.
53
M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu,
t. I, red. B. Szymańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
2001, ISBN 83-23314-87-X, s.11.
282
określonego modelu życia”54. Ten model w Indiach był określony przez
dharmę rozumianą jako powinność kastowa, związana z określoną darśaną,
czyli „światopoglądem”55.
Jak wyjaśnia wytrawny znawca hinduizmu, profesor Kudelska, darśana „oznacza (...) pogląd, sposób widzenia, ale też sposób ustosunkowywania się do świata; określa zatem nie tylko postawę w sensie teoretycznym, ale określony i realizowany w praktyce model życia. Dlatego
filozofia staje się [w Indiach – aut.] sposobem życia, sposobem postępowania, drogą, która ma z góry określony cel”56.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
S. Arutjunow, G. Swietłow Starzy i nowi bogowie Japon, PIW, Warszawa 1973.
J. Auboyer, Sztuka Indii, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1975.
M. Butrym, W. Orlińska, Tajemnice kung-fu, Sport i Turystyka, Warszawa 1983, ISBN 83-217-2498-1.
P. Coelho, The manual of the Warrior of the Light, HarperColins,
Nowy Jork 2003, ISBN 81-72235-45-1.
M. Czerniak-Drożdżowicz, Studia nad pańćaratrą. Tradycja
i współczesność, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
2008, ISBN 978-83-233251-7-8.
D. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha International,
Tokio 1969, ISBN 08-70114-36-0.
M. Eliade, Joga. Nieśmiertelność i wolność, PWN, Warszawa 1984,
ISBN 83-01-02268-X.
M. Eliade, Patanjali i joga, Wydawnictwo Pegaz, Warszawa 1984,
ISBN 83-856390-6-3.
54
Ibidem, s. 13.
Termin ten wydaje się tu najbardziej odpowiedni ze względu na słowo Darśana,
utworzone od rdzenia drś, czyli „patrzenie”, „widzenie”, „pogląd”.
56
M. Kudelska, op. cit. s.12.
55
283
9. Ch. Eliot, Japanese Buddhism, Londyn 1964, ISBN 07-00702-63-6.
10. G. Flood, An Introduction to Hinduism, Cambridge University Press,
Cambridge 1996, ISBN 978-05-214387-8-0.
11. V. Frankl, Homo Patiens, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1984.
12. V. Frankl, Man’s Serach for Meaning, Perseus Publishing, Nowy Jork
2000, ISBN 08-07014-26-5.
13. V. Frankl, Nieuświadomiony Bóg, Wydawnictwo PAX, Warszawa
1978.
14. V. Frankl, Psychoterapia dla każdego, Wydawnictwo PAX, Warszawa
1978.
15. V. Frankl, The Doctor and the Soul, Bantam Book, New York 1969,
ISBN 0394743172.
16. E. Fromm, Mieć czy być?, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1997,
ISBN 978-83-751035-0-2.
17. A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, PIW, Warszawa
1976.
18. P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, Wydawnictwo PAN IFIS,
Warszawa 1992, ISBN 83-89372-08-8.
19. A. Haines, Karate’s History and Traditions, Charles E. Tuttle Co.,
Tokio 1968, ISBN 08-04803-41-2.
20. S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, PWN, Warszawa 2002, ISBN
83-01-09240-8.
21. K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, PWN, Warszawa
1982, ISBN 978-83-730129-4-3.
22. J. Jacobi, Psychologia C.G. Junga, Wydawnictwo Szafa, Warszawa
2000, ISBN 83-85713-02-6.
23. C. G. Jung, Podróż na Wschód, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa
1989, ISBN 83-85041-09-5.
24. C. G. Jung, Psychologia a religia zachodu i wschodu, Wydawnictwo
KR, Warszawa 2009, ISBN 978-83-8915-898-7.
25. C. G. Jung, The Integration of the Personality, Kegan Paul, Trench,
Trubner & Co, Londyn 1948.
26. Y. Konishi, Karate Nyūmon, Tokio 1958.
27. Y. Konishi, Yasashii Karate No Narai Kata, Tokio 1957.
284
28. Krishna Dharma, Mahabharata. The Greatest Spiritual Epic of All
Time, Torchlight Publishing, Badger, California 1998, ISBN 978-188708-917-3.
29. M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia
Wschodu, t. I, red. B. Szymańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, ISBN 83-23314-87-X.
30. A. Maslow, Motivation and Personality, Harper, Nowy Jork 1954,
ISBN 978-00-604198-7-5.
31. A. Maslow, W stronę psychologii istnienia, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1986, ISBN 83-7301-232-X.
32. J. Miłkowski Sztuki i sporty walki Dalekiego Wschodu, Sport i Turystyka, Warszawa 1987, ISBN 83-217-2559-7.
33. S. Mol Classical Fighting Arts of Japan, Kodansha International,
Tokio 2003, ISBN 47-70026-19-6.
34. M. Ōyama, Mas Ōyama’s Karate Philosophy. The Kyokushin Way,
Japan Publications Inc., Tokio 1979, ISBN 08-70404-60-1
35. M. Ōyama, This is karate, Japan Publication Inc., Tokio 1973, ISBN
08-70402-54-4.
36. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim
kodeksie Bushido, Collegium Columbinium, Kraków 2011, ISBN 97883-7624-057-2.
37. J. Ratajczak, Dwie teorie samorealizacji, [w:] The Peculiarity of Man,
vol 7, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Warszawa
2002, Materiały z Konferencji Tradycyjne i współczesne systemy wartości, ISBN 83-87798-36-3.
38. C. Rogers, On Becoming a Person, Houghton Mifflin Company, Boston 1968, ISBN 03-95755-31-X.
39. J. Sieradzan, Buddyzm a wojna, [w:] „Studia Religiologica”, 2003,
nr 36.
40. E. Słuszkiewicz, Pradzieje i legendy Indii, Wydawnictwo ISKRY,
Warszawa 1980, ISBN 83-88238-65-5.
41. W. Soothil, The Lotus of the Wonderful Law, Oxford University, Oxford 1930.
285
42. Y. Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha International, Tokio 1979, ISBN 07-57000-26-6.
43. R. Tsunoda, W. T. de Bary, D. Keene Sources of Japanese Tradition,
Nowy Jork 1959.
44. M. Ueshiba Budō. Teaching of the Founder of Aikidō, Kodansha International, Tokio 1991, ISBN 47-70020-70-8.
45. Vyasa, Mahabharata. Epos staroindyjski, Wydawnictwo Armoryka,
Sandomierz 2008, ISBN 978-83-602765-7-0.
46. R. M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Wydawnictwo Profesjonalnej
Szkoły Biznesu, Kraków 1999, ISBN 978-83-61344-16-2.
Recenzent – Reviewer:
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – Kierownik Katedry Teorii i Metodyki Gimnastyki (Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie).
286
JACEK DWORZECKI
Współczesne modele szkolenia policyjnego w RP
jako element zapobiegania dysfunkcjom w pełnieniu służby
Contemporary models of the Police training in the Republic of Poland
as an element of prevention against dysfunctions when being on duty
Abstract: Administration and public security officer’s vocational training
course is an element that was changing in the Republic of Poland many times
since the creation of the Police unit in 1990. This article attempts to present
forms of the current teaching forms carried out in schools and training centers
of the Police. There are discussed the legal basis, supervision and the process
of course of Policemen’s vocational training. This training can be divided into
4 phases: basic training (obligatory), the forms of professional training, officers’ studies and officers’ training (for graduates). There are presented the required exams, forms of credit and qualifications obtained during basic training.
This training is the only one that all of the police officers have to pass, when
starting their professional career. Its goal is to equip the officer with practical
skills and technical knowledge that allows to perform basic tasks in the public
service. In terms of the professional training the article shows forms of credit,
and specialist courses program. To apply for officers studies, a policeman has
to obtain superior’s referral. This article also discusses the rules of recruitment
process and the conditions of the officers’ exam. The final form of policemen’s
professional training is officers’ training for graduates. There are described the
conditions of recruitment and the knowledge needed to pass the qualifying
examination. This article also includes (in outline) the results of the inspection
carried out in the Republic of Poland teaching units by the Supreme Chamber
of Control.
Key words: Police, security, training, vocational development, dysfunction
287
Abstrakt: Przebieg szkolenia zawodowego funkcjonariuszy administracji
porządku i bezpieczeństwa publicznego jest elementem, który wielokrotnie
ulegał w Rzeczpospolitej Polskiej zmianom od czasu powołania w 1990 r. formacji policyjnej. Niniejszy artykuł stanowi próbę przedstawienia form dydaktycznych aktualnie realizowanych w szkołach i ośrodkach szkolenia Policji.
Omówione zostały podstawy prawne, nadzór oraz przebieg szkolenia zawodowego policjantów. Szkolenie to można podzielić na 4 etapy: szkolenie podstawowe (obowiązkowe), formy doskonalenia zawodowego, studia oficerskie oraz
szkolenia oficerskie (dla absolwentów szkół wyższych). Przedstawione zostały
wymagane egzaminy, formy zaliczenia i uprawnienia uzyskane w trakcie szkolenia podstawowego. Szkolenie to, jest jedynym, które przechodzą wszyscy
policjanci rozpoczynający karierę zawodową, a jego celem jest wyposażenie
funkcjonariusza w umiejętności praktyczne oraz wiedzę fachową pozwalającą
na wykonywanie podstawowych zadań na służbie. W kwestii doskonalenia
zawodowego zaprezentowane zostały formy zaliczenia oraz program kursów
specjalistycznych. Na studia oficerskie policjant może aplikować dopiero po
uzyskaniu skierowania, na wniosek przełożonego. Niniejszy artykuł omawia
zasady rekrutacji na powyższe studia oraz warunki zaliczenia egzaminu oficerskiego. Ostatnią formą szkolenia zawodowego policjantów są szkolenia oficerskie dla absolwentów szkół wyższych. Omówione zostały warunki rekrutacji
oraz zakres wiedzy niezbędny do zdania egzaminu kwalifikacyjnego. W niniejszym artykule zaprezentowano również (w zarysie) wyniki działań kontrolnych
zrealizowanych przez Najwyższą Izbę Kontroli w jednostkach dydaktycznych
polskiej Policji.
Słowa kluczowe: Policja, bezpieczeństwo, szkolenie, doskonalenie zawodowe,
dysfunkcje
Wstęp
Policja, która jest państwową formacją mundurową, pełni rolę fundamentu w zakresie realizacji zadań w obszarze bezpieczeństwa wewnętrz288
nego. Bezpieczeństwo (w szczególności publiczne) jest wysoce pożądanym
stanem, a zarazem istotną wartością. Stanowi ono domenę państwa, jako
suwerennej organizacji społeczeństwa, zgodnie z art. 5 Konstytucji RP1.
Elementem, który decyduje o skuteczności, profesjonalizmie i etyczności grup dyspozycyjnych funkcjonariuszy administracji porządkiem
i bezpieczeństwem publicznym, jest prawidłowe szkolenie zawodowe. Należy podkreślić, iż jest to także niezwykle istotny czynnik zapobiegający
wystąpieniu dysfunkcji w aparacie policyjnym. Temu właśnie służyć ma
wielostopniowy model szkolenia funkcjonariuszy MSWiA.
Przebieg szkolenia zawodowego policjantów jest elementem, który
wielokrotnie ulegał ewolucji od czasu powołania w 1990 r. formacji policyjnej. Mimo tworzenia różnorakich modeli i schematów szkoleniowych,
na początku drogi zawodowej policjanta zawsze znajdowało się szkolenie
określane, jako „podstawowe”. Szkolenie to, jest jedynym, które przechodzą wszyscy policjanci rozpoczynający karierę zawodową, a jego celem jest
wyposażenie funkcjonariusza w umiejętności praktyczne oraz wiedzę fachową pozwalającą na wykonywanie podstawowych zadań w służbie.
W kolejnych latach służby funkcjonariusz ma możliwość uczestniczenia w kursach doskonalenia zawodowego, podnoszących wiedzę i umiejętności na zajmowanym stanowisku służbowym. Dotyczy to również szkoleń,
w wyniku których funkcjonariusz ma możliwość zmiany zajmowanego
stanowiska w poszczególnych pionach Policji, np. zmiana służby prewencyjnej na kryminalną. Policjant w służbie stałej ma również możliwość
odbycia studiów wyższych, bądź odbycia kursu dla absolwentów szkół
wyższych, a następnie złożenia egzaminu oficerskiego i mianowania na
I stopień oficerski.
Najwyższa Izba Kontroli (dalej: NIK) po przeprowadzonej kontroli organizacji i realizacji procesu szkolenia i doskonalenia zawodowego
w Policji (kontrolą objęto okres od lipca 2003 r. do czerwca 2005 r.) nega1
J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo
jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,
Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2, s. 56-60.
289
tywnie oceniła działania Komendanta Głównego Policji, „który wprowadzając istotne, a przy tym niecelowe zmiany, destabilizował ustalony system szkolenia zawodowego policjantów”2. Dotyczyło to również zajęć doskonalenia zawodowego w jednostkach terenowych Policji, w szczególności niskiej frekwencji policjantów w zajęciach podnoszących sprawność
fizyczną i umiejętności strzeleckie. Negatywnie oceniono również brak
nadzoru i kontroli realizacji szkolenia i doskonalenia zawodowego ze strony komendanta głównego Policji, w tym także brak systemu badania efektywności szkolenia i doskonalenia zawodowego3.
Kontrolerzy NIK jednocześnie stwierdzili, że szkoły Policji posiadają
dobrą bazę szkoleniową i dobre warunki zakwaterowania słuchaczy.
W ocenie NIK szkoły posiadają jednak zbyt mało miejsc w stosunku do
potrzeb szkoleniowych. Pozytywnie została oceniona kadra naukowo-dydaktyczna szkół Policji, którą charakteryzował wysoki poziom wykształcenia i doświadczenia zawodowego. Jednakże kadra policyjna szkół odbyła,
w ocenie NIK, zbyt małą ilość praktyk w komendach i komisariatach Policji, co nie stwarzało możliwości aktualizowania wiedzy w zakresie bieżących zagrożeń stanu bezpieczeństwa, form przestępczości i metod ich zwalczania4.
2
Kontrolę przeprowadził Departament Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz wszystkie (z wyjątkiem opolskiej) delegatury NIK. Kontrolą objęto wszystkie jednostki Policji organizujące i realizujące przedsięwzięcia w zakresie
szkolenia i doskonalenia zawodowego policjantów, tj.: Komendę Główną Policji,
wszystkie komendy wojewódzkie Policji i Komendę Stołeczną Policji (17 jednostek) oraz wszystkie 5 szkół Policji. Ponadto o informacje dotyczące przedmiotu
kontroli, w trybie art. 29 pkt. 2f ustawy z dnia 22 stycznia 2010 r. o NIK (Dz. U.
z 2010 r. Nr 227, poz. 148), zwrócono się do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz kierowników wszystkich 3 ośrodków szkolenia Policji i wszystkich
12 oddziałów prewencji Policji. Zob. Oficjalna strona internetowa Najwyższej Izby
Kontroli
http://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/kontrole,240.html
(16.12.2010).
3
Zob. Departament Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Informacja o wynikach kontroli organizacji i realizacji procesu szkolenia i doskonalenia
zawodowego w Policji, Warszawa 2006, nr kontroli P/05/080, nr ewid.
5/2006/PO5080/KOB, s. 4-5.
4
Ibidem, s. 7.
290
Szkolenie i doskonalenie zawodowe policjantów realizowane jest na
podstawie wielu aktów prawych, a najistotniejsze z nich, to:
 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (art. 34 ust. 3 stanowi, że
„warunkiem uzyskania kwalifikacji zawodowych niezbędnych do
mianowania na wyższe stanowisko służbowe, jest ukończenie przez
policjanta: szkolenia zawodowego podstawowego, szkolenia zawodowego dla absolwentów szkół wyższych, Wyższej Szkoły Policji
w Szczytnie”5);
 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie wymagań w zakresie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i stażu służby, jakim powinni odpowiadać policjanci na stanowiskach komendantów Policji i innych
stanowiskach służbowych oraz warunków mianowania na wyższe
stanowiska służbowe6;
 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego
w Policji (określa warunki odbywania szkoleń i doskonalenia zawodowego, uwzględniając rodzaje szkoleń i doskonalenia zawodowego,
tryb, warunki i formy ich odbywania, sposób i organizację ich prowadzenia oraz nadzór na ich realizacją)7;
 Zarządzenie nr 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia
28 września 2007 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji
i zakresu działania komend, komisariatów i innych jednostek organi5
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277
z późn. zm.).
6
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 czerwca
2007 r. w sprawie wymagań w zakresie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych
i stażu służby, jakim powinni odpowiadać policjanci na stanowiskach komendantów Policji i innych stanowiskach służbowych oraz warunków mianowania na
wyższe stanowiska służbowe (Dz. U. z 2007 r. Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).
7
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 czerwca
2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń zawodowych oraz
doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126, poz. 877 z późn.
zm.).
291
zacyjnych Policji (przepisy § 32, 33 i 34 określają zakresy działania
Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, szkół oraz ośrodków szkolenia
Policji)8;
 Decyzja nr 863 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 grudnia 2007
r. w sprawie opracowywania, wprowadzania, zmiany i uchylania
programów szkolenia zawodowego i programów nauczania (określa
procedurę opracowywania, wprowadzania, uchylania i zmiany programów szkolenia zawodowego oraz programów kursów specjalistycznych)9.
Komendant Główny Policji za pośrednictwem kierownika komórki
właściwej w sprawach szkolenia Komendy Głównej Policji, sprawuje nadzór nad realizacją szkoleń oraz doskonalenia centralnego. W zakresie realizacji doskonalenia lokalnego nadzór sprawują: komendant wojewódzki
(Stołeczny) Policji (w komendzie wojewódzkiej/Stołecznej Policji oraz
w podległych jednostkach organizacyjnych), komendant – rektor Wyższej
Szkoły Policji w Szczytnie, komendant szkoły policji, dyrektorzy biur lub
równorzędnych komórek organizacyjnych (w Komendzie Głównej Policji)10. Na poczet realizacji zadań szkoleniowych przez jednostki dydaktyczne w budżecie Policji na 2011 r. zarezerwowano kwotę 30 mln zł11.
1.
8
Szkolenie podstawowe
Zarządzenie nr 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 września 2007 r.
w sprawie szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania komend, komisariatów i innych jednostek organizacyjnych Policji (Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 18,
poz. 135 z późn. zm.).
9
Decyzja nr 863 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 grudnia 2007 r. w sprawie
opracowywania, wprowadzania, zmiany i uchylania programów szkolenia zawodowego i programów nauczania (Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 23, poz. 176).
10
§ 69 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń
zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126,
poz. 877 z późn. zm.).
11
Policja wydała na wyżywienie oraz działalność szkoleniową: w 2008 r. – 36 886
052,34/ 7 802 952,15; w 2009 r. – 35 939 376,26/2 829 055,75; a w 2010 r. zabezpieczono środki w wysokości: 33 000 000,00/2 000 000,00. Zob. Odprawa roczna
w KWP w Katowicach (styczeń 2011).
292
Jak wskazuje D. Wójcik „szkolenie zawodowe podstawowe jest fundamentalną podbudową dla przyszłego funkcjonowania każdego policjanta.
Ponadto wskazuje ono na obszary działalności służbowej, które zostaną
wypełnione w procesie dalszego kształcenia policjanta, w zależności od
wykonywanych zadań służbowych. Konstrukcja programu nauczania bazuje na założeniu, według którego nadbudowa niezbędnej wiedzy zawodowej, specjalistycznej, następuje na wiedzy ogólnej, wyniesionej z systemu
szkolnictwa powszechnego”12.
Kwestię szkolenia zawodowego podstawowego reguluje cytowane
uprzednio rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
z dnia 19 czerwca 2007 r. Realizacja szkolenia zawodowego podstawowego
prowadzona jest w oparciu o program wprowadzony decyzją nr 9 Komendanta Głównego Policji z dnia 11 stycznia 2010 r. zmieniającą decyzję
w sprawie wprowadzenia programu szkolenia zawodowego podstawowego13.
Szkolenie zawodowe podstawowe jest obowiązkowe dla nowo przyjętych policjantów. Celem tego szkolenia jest przygotowanie funkcjonariuszy do wykonywania zadań w służbie prewencyjnej i kryminalnej na podstawowych stanowiskach wykonawczych14. Fakt rozszerzenia szkolenia
podstawowego o zagadnienia istotne w pracy funkcjonariuszy służby kryminalnej, wynika z braków kadrowych, jakie zaczęły występować w tym
12
D. Wójcik, Policja w systemie organów administracji (ujęcie zagadnienia
w programie szkolenia podstawowego policjantów), [w:] Policja w strukturach
administracji publicznej, A. Babiński, P. Bogdalski (red.), Wydział Wydawnictw
i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2005, ISBN 978-83-746201-7-8,
s. 109.
13
Decyzja nr 9 Komendanta Głównego Policji z dnia 11 stycznia 2010 r. zmieniająca decyzję w sprawie wprowadzenia programu szkolenia zawodowego podstawowego (Dz. Urz. KGP z 2010 r. Nr 2, poz. 5).
14
Zob. B. Martyniak-Mróz, Szkolenia w Policji po nowemu, strona internetowa
Kwartalnika Policyjnego – http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/nr2/szkolenia.html
(04.09.2010).
293
pionie15. Szkolenie zawodowe podstawowe prowadzi się dla policjantów
według jednolitego programu szkolenia, przygotowującego funkcjonariuszy
do wykonywania podstawowych zadań służbowych na stanowiskach, na
których są wymagane podstawowe kwalifikacje zawodowe.
Szkolenie prowadzone jest w systemie stacjonarnym, jednak w szczególnie uzasadnionych przypadkach komendant główny Policji może zezwolić na odbycie przez policjanta szkolenia w systemie samokształcenia
kierowanego, polegającego na indywidualnym toku nauczania, udziale
w obowiązkowych instruktażach oraz konsultacjach, uzyskiwaniu zaliczeń
oraz składaniu egzaminów określonych w programie szkolenia zawodowego policjantów, przystąpienia do egzaminu końcowego w terminie wyznaczonym dla policjantów odbywających to samo szkolenie w systemie
stacjonarnym.
Na szkolenie podstawowe kieruje się policjanta bezpośrednio po przyjęciu do służby. Słuchacz kwaterowany jest w jednostce szkoleniowej. Natomiast słuchacza zamieszkałego w miejscowości, w której znajduje się
jednostka szkoleniowa lub w miejscowości pobliskiej, kierownik jednostki
szkoleniowej może, na pisemny raport słuchacza i za zgodą jego przełożonego, zwolnić z obowiązku zakwaterowania w tej jednostce, jeżeli nie zakłóci to przebiegu szkolenia i realizacji procesu dydaktycznego oraz nie
ograniczy jego udziału we wszystkich zajęciach przewidzianych programem szkolenia zawodowego policjantów.
Szkolenia zawodowe podstawowe prowadzą szkoły policyjne w Pile,
Słupsku, Katowicach, Centrum Szkolenia Policji w Legionowie oraz ośrodki szkolenia Policji w Sieradzu, Gdańsku i Poznaniu oraz Wyższa Szkoła
Policji w Szczytnie. Jednostki szkoleniowe mają obowiązek prowadzenia
dokumentacji szkoleń16.
Słuchacz podlega ocenie, obejmującej przyswojenie wiedzy i opanowanie umiejętności, określonych w obowiązującym dla danego szkolenia
15
Zob. P. Maciejczak, Rewolucji nie będzie, strona internetowa Kwartalnika Policyjnego –http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/nr1/wywiad.html (01.01.2010).
16
J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Oficyna Drukarska
Z. Spyra, Kraków 2011, ISBN 978-83-626740-1-5, s. 243-258.
294
zawodowego policjantów programie. Oceniania okresowego słuchacza
dokonuje się po zakończeniu części szkolenia i następuje to w formie zaliczenia lub egzaminu, w zależności od treści będących przedmiotem szkolenia. Słuchacz, który otrzymał negatywną ocenę z zaliczenia ma prawo przystąpić do zaliczenia poprawkowego. W przypadku otrzymania negatywnej
oceny z zaliczenia poprawkowego, słuchacz ma prawo do przystąpienia do
zaliczenia komisyjnego, po pozytywnym zaopiniowaniu raportu
o dopuszczenie do takiego egzaminu przez kierownika jednostki szkoleniowej. Szkolenie podstawowe kończy się egzaminem końcowym przeprowadzanym przez komisję egzaminacyjną. Przewidziano również egzamin końcowy, poprawkowy i komisyjny. Wykluczeniu z egzaminu (zaliczenia)
podlega słuchacz, który korzysta z pomocy innych osób, posługuje się niedozwolonymi urządzeniami, materiałami lub środkami, bądź w inny sposób
zakłóca jego przebieg. Wykluczony słuchacz otrzymuje ocenę negatywną,
zachowując prawo do egzaminu (zaliczenia) poprawkowego i komisyjnego17.
Jest to jeden z elementów budowania „infrastruktury etycznej”18 oddziałującej na osobowość funkcjonariusza Policji. Powoduje to zainicjowanie procesu, który wymaga przenoszenia uwagi funkcjonariusza z odpowiedzialności o charakterze regulaminowym na odpowiedzialność moralną,
mającą coraz wyraźniej zinternalizowany charakter19. Między innymi w ten
sposób adept sztuki policyjnej staje się pełnowartościowym funkcjonariuszem o coraz dojrzalszej osobowości20.
17
Zob. § 26, 27, 28, 31, 32 i 36 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków
odbywania szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U.
z 2007 r. Nr 126, poz. 877 z późn. zm.).
18
Por. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,
Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6, s. 114.
19
Zob. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6, s. 202-203
20
Zob. J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji autonomicznego systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron”
w Krakowie, 2011, nr 2, s. 31-40.
295
Absolwent szkolenia podstawowego otrzymuje świadectwo ukończenia szkolenia zawodowego, zawierające ogólny wynik nauki oraz ocenę
z egzaminu końcowego21. Słuchacza zwalnia się, usuwa, skreśla lub umożliwia dokończenie przerwanego szkolenia w przypadku wystąpienia warunków określonych w rozporządzeniu z dnia 19 czerwca 2007 r.22. Rozporządzenie nie określa długości trwania szkolenia. Natomiast według programu
wprowadzonego decyzją nr 9 z dnia 11 stycznia 2010 r.23, założono, iż zostanie przeprowadzonych 968 godzin lekcyjnych podczas 124 dni szkoleniowych. Poprzedni program obejmował przeprowadzenie 1112 godzin
podczas 146 dni szkolenia. Modyfikacja ilości godzin lekcyjnych objęła
zagadnienia związane ze stosowaniem chemicznych środków obezwładniających (zagadnienie będzie realizowane w ramach doskonalenia
zawodowego dla tych funkcjonariuszy, którzy winni posiadać te umiejętności w dalszej służbie) oraz w związku z wejściem w życie decyzji nr 374
z dnia 22 września 2009 r.24 w sprawie adaptacji zawodowej policjantów
w służbie przygotowawczej25.
Zgodnie ze wskazaną wyżej decyzją (nr 374) policjanci w służbie
przygotowawczej poddawani są procesowi adaptacji zawodowej, który
kończy się z upływem tej służby (3 lata od przyjęcia do służby).
Adaptacja zawodowa ma w szczególności na celu ugruntowanie oraz
pogłębienie wiedzy i umiejętności zawodowych oraz doskonalenie samo21
Zob. § 42 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126,
poz. 877 z późn. zm.)
22
Zob. Ibidem, § 43, 44 i 45.
23
Decyzja nr 9 Komendanta Głównego Policji z dnia 11 stycznia 2010 r. zmieniająca decyzję w sprawie wprowadzenia programu szkolenia zawodowego podstawowego (Dz. Urz. KGP z 2010 r. Nr 2, poz. 5)
24
Decyzja nr 374 Komendanta Głównego Policji z dnia 22 września 2009 r.
(Dz. Urz. KGP z 2009 r. Nr 13, poz. 66).
25
Zob. Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych
i Administracji na zapytanie nr 6451, strona internetowa Interpelacje, zapytania
i pytania
poselskie,
http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/270CCEA9
(26.12.2009).
296
dzielnych i zespołowych sposobów wykonywania obowiązków służbowych. Realizacja procesu następuje przez szkolenie zawodowe podstawowe, delegowanie policjanta do czasowego pełnienia służby w oddziale
prewencji Policji albo samodzielnym pododdziale prewencji, wykonywaniu
obowiązków służbowych w jednostce organizacyjnej przy wsparciu opiekuna służbowego. Opiekun służbowy jest odpowiedzialny za przygotowanie i przebieg adaptacji zawodowej26.
2.
Doskonalenie zawodowe
Doskonalenie zawodowe w Policji reguluje cytowane uprzednio rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19
czerwca 2007 r., w którym czytamy, że „celem doskonalenia zawodowego,
zwanego dalej «doskonaleniem», jest w szczególności nabywanie, aktualizowanie, rozszerzanie oraz pogłębianie wiedzy i umiejętności zawodowych
policjanta, wymaganych przy wykonywaniu przez niego zadań i czynności
służbowych, a także uzyskanie przez niego dodatkowych uprawnień, w tym
uprawnień instruktorskich”27.
Doskonalenie policjantów organizowane jest, jako:
 doskonalenie centralne – przez szkoły policyjne i Wyższą Szkołę Policji w Szczytnie, w formie kursów specjalistycznych, i innych niż
kursy specjalistyczne przedsięwzięć, zwanych „innymi przedsięwzięciami”;
 doskonalenie lokalne – przez jednostki lub komórki organizacyjne
jednostek Policji w formie innych przedsięwzięć;
 doskonalenie zewnętrzne – przez podmioty z poza policji28.
26
Decyzja nr 374 Komendanta Głównego Policji z dnia 22 września 2009 roku
w sprawie adaptacji zawodowej policjantów w służbie przygotowawczej (Dz. Urz.
KGP z 2009 r. Nr 13, poz. 66).
27
§ 48 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń
zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126,
poz. 877 z późn. zm.).
28
Zob. Ibidem, § 49 i 50.
297
Formą centralnego doskonalenia zawodowego są kursy specjalistyczne, prowadzone w systemie stacjonarnym i elektronicznego kształcenia na odległość, na podstawie programu nauczania określonego przez komendanta głównego Policji29. Inne przedsięwzięcia prowadzi się m.in. na
podstawie zidentyfikowanych potrzeb jednostek organizacyjnych policji
i na podstawie programu ustalonego przez komendanta szkoły policyjnej
lub rektora Wyższej Szkoły Policji. Program zawiera cel przedsięwzięcia,
jego formę i temat, warunki i czas realizacji oraz liczbę uczestników. Kierownicy jednostek lub komórek organizacyjnych Policji zostają pisemnie
poinformowani o rodzaju przedsięwzięcia, jego terminie, limicie miejsc,
terminach naboru oraz o warunkach, jakie muszą spełniać kierowani na nie
policjanci30. Słuchacz kursu może podlegać okresowej ocenie, ewentualnie
kurs może kończyć się egzaminem, jeżeli wymaga tego charakter przekazywanej wiedzy lub kształconych umiejętności. Absolwent otrzymuje
świadectwo ukończenia kursu z wpisanym ogólnym wynikiem nauki oraz
oceną z egzaminu końcowego, przy czym, jeżeli kurs nie kończy się egzaminem, zamiast oceny stosuje się przekreślenie31. Do dnia 31 grudnia 2007
r. katalog programów szkoleń i kursów specjalistycznych obejmował około
400 pozycji. Według informacji Komendy Głównej Policji, w październiku
2008 r., katalog programów kursów specjalistycznych obejmował 79 pozycji. Zmniejszenie ilości programów spowodowane było koniecznością dostosowania ich treści do rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego
w Policji.
W związku z określeniem przez komendanta głównego Policji priorytetów na lata 2007–2010, jako najistotniejsze programy wskazano m.in.:
 program szkolenia zawodowego podstawowego;
 program kursu specjalistycznego dla dzielnicowych;
 program kursu specjalistycznego dla policjantów do spraw nieletnich;
29
Zob. Ibidem, § 51, 52 i 54.
Zob. Ibidem, § 55 i 56.
31
Zob. Ibidem, § 59-61.
30
298
 program kursu specjalistycznego w zakresie taktycznych aspektów
prowadzenia postępowania w sprawach nieletnich;
 program kursu specjalistycznego w zakresie ruchu drogowego;
 program kursu specjalistycznego w zakresie zwalczania przestępczości narkotykowej;
 program kursu specjalistycznego dla policjantów służby kryminalnej
wykonujących czynności operacyjno-rozpoznawcze;
 program kursu specjalistycznego w zakresie analizy kryminalnej;
 program kursu specjalistycznego dla policjantów realizujących zatrzymanie niebezpiecznych przestępców;
 program kursu specjalistycznego dla policjantów podejmujących interwencję wobec osób agresywnych i niebezpiecznych;
 program kursu specjalistycznego dla policjantów służby kryminalnej
w zakresie sprawowaniem nadzoru nad prowadzeniem pracy operacyjnej;
 program kursu specjalistycznego w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej;
 program kursu specjalistycznego dla policjantów realizujących zadania fizycznego zwalczania terroryzmu w zakresie podstawowym.
Realizacja programów zmierza do coraz skuteczniejszego zapobiegania i zdecydowanej eliminacji przestępstw i wykroczeń, szczególnie uciążliwych dla społeczności lokalnych oraz rozpoznania i zwalczenia przestępczości kryminalnej, gospodarczej i korupcyjnej, w tym przede wszystkim
o charakterze zorganizowanym32.
Komendant Główny Policji wprowadza poszczególny program szkolenia na podstawie decyzji, w której określa jednostkę organizacyjną realizującą szkolenie. Wskazać należy, że profile kursów są dostosowane do
poszczególnych służb policyjnych: kryminalnej, prewencyjnej i lotnictwa
32
Biuro Kadr i Szkolenia Komendy Głównej Policji, Strategia szkolnictwa policyjnego na lata 2007–2009, s. 21-25., zob. oficjalna strona internetowa Policji –
http://www.policja.pl/ftp/pliki/strategia_szkolnictwa_policyjnego_na_lata_20072009.pdf (16.12.2011).
299
Policji oraz wspomagającej33, przy czym zdarzają się kursy, które są adresowane do policjantów różnych służb, np. służby prewencyjnej i kryminalnej (np. kurs specjalistyczny dla policjantów realizujących zatrzymanie niebezpiecznych przestępców), kurs doskonalenia zawodowego dla
policjantów i pracowników Policji z języka angielskiego – poziom I.
Oferta szkoleniowa szczebla centralnego opracowywana jest na podstawie zdiagnozowanych potrzeb poszczególnych jednostek i komórek organizacyjnych Policji oraz oczekiwań samych policjantów. Poszczególne
komendy wojewódzkie mają wpływ na zakres programowy oraz ofertę
szkoleniową, m.in. poprzez opiniowanie projektu nowego programu szkoleniowego34.
Doskonalenie lokalne prowadzi się zgodnie z ustalonymi przez kierownika jednostki organizacyjnej Policji albo jej komórki, potrzebami
w szczególności, jako: zajęcia prowadzone w celu utrzymania, bądź podnoszenia sprawności fizycznej oraz umiejętności strzeleckich policjantów,
instruktaż w zakresie niezbędnym do prawidłowego wykonywania zadań
i czynności służbowych. Zajęcia prowadzi się na podstawie planu i programu tych zajęć. Doskonalenie lokalne prowadzą kierownicy jednostek
i komórek organizacyjnych Policji, a także policjanci, pracownicy Policji
oraz inne osoby posiadające doświadczenie, wiedzę i umiejętności, a gdy to
jest niezbędne – także uprawnienia instruktorskie35. Doskonalenie ze33
Rodzaje służb i jednostek wchodzących w skład Policji określa art. 4 ustawy
z 12 lutego 2007 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.), natomiast nazewnictwo poszczególnych komórek, m.in. § 19, 20 i 21 zarządzenia
nr 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 września 2007 roku w sprawie
szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania komend, komisariatów i innych jednostek organizacyjnych Policji (Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 18, poz. 135
z późn. zm.).
34
Zob. J. Sokołowska, A. Białoskórska, Mobilność edukacyjna i zawodowa osób
bezpośrednio związanych z bezpieczeństwem w województwie opolskim, strona
internetowa Opolskiego Zintegrowanego Operacyjnego Programu Rozwoju Regionalnego –http://www.zporr.wup.opole.pl/ (12.01.2010).
35
§ 62, 63 i 66 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
z dnia 19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania
szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r.
Nr 126, poz. 877 z późn. zm.).
300
wnętrzne prowadzone jest po stwierdzeniu potrzeb, które nie mogą zostać
zaspokojone w ramach doskonalenia centralnego lub lokalnego.
3.
Studia oficerskie
Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie prowadzi trwające 6 semestrów,
studia niestacjonarne pierwszego stopnia, na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne dla policjantów w służbie stałej, którzy posiadają świadectwo
dojrzałości oraz złożyli raport i uzyskali zgodę (skierowanie) na podjęcie
studiów, wydaną przez właściwego przełożonego (komendant główny Policji, komendant wojewódzki/stołeczny Policji, komendant – rektor Wyższej
Szkoły Policji w Szczytnie, komendant szkoły policyjnej). Nabór na studia
prowadzony jest na podstawie wyników postępowania rekrutacyjnego,
obejmującego test wiedzy składający się z 60 zadań testowych wielokrotnego wyboru. Zadania oceniane są w skali od 0-1 punktu (zadania obejmują
wiedzę ogólną o Policji oraz wiedzę o świecie współczesnym – 30/30)36.
Studia prowadzone są w ramach tygodniowych zjazdów edukacyjnych –
średnio 6-7 zjazdów w semestrze. Kształcenie policjantów, którzy uzyskali
skierowanie jest nieodpłatne. Realizowane treści nauczania przewidują
1394 godziny zajęć, co stanowi 69% wymiaru godzin studiów stacjonarnych37. Absolwent uzyskuje tytuł zawodowy licencjata na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne. Ukończenie studiów daje możliwość złożenia egza-
36
Uchwała nr 103/2009 Senatu Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie z dnia 25 maja
2009 r. w sprawie ustalenia warunków i trybu rekrutacji policjantów na studia niestacjonarne pierwszego stopnia na kierunku „Bezpieczeństwo wewnętrzne”
w WSPol. w Szczytnie w roku akademickim 2010/2011. Zob. strona internetowa
Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie http://www.wspol.edu.pl/s/remository/funcstartdown/112/ (05.09.2010).
37
Zob. Zasady rekrutacji na studia pierwszego stopnia w roku akademickim
2010/2011, strona internetowa Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie –
http://www.wspol.edu.pl/s/rekrutacja/studia-I-stopnia/560-zasady-rekrutacji-nastudia-pierwszego-stopnia-w-roku-akademickim-2010-2011 (03.09.2010).
301
minu oficerskiego38. Przystąpić do egzaminu oficerskiego może policjant,
który spełnia następujące warunki:
 jest mianowany albo powołany na stanowisko, dla którego jest określony policyjny stopień etatowy w korpusie oficerów Policji;
 ukończył szkolenie zawodowe dla absolwentów szkół wyższych albo
studia w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie;
 uzyskał pozytywną opinię lub okresową ocenę w rozumieniu przepisów o opiniowaniu służbowym funkcjonariuszy Policji39.
Egzamin obejmuje test wiedzy i test umiejętności (jednakowe dla policjantów wszystkich rodzajów służb), które są oceniane odrębnie, i które
służą sprawdzeniu wiedzy, i umiejętności niezbędnych do wykonywania
zadań służbowych. Test wiedzy trwa 70 minut i składa się z 60 pytań ocenianych w skali od 0 do 1 za pytanie. Uzyskanie z testu 42 punktów uprawnia policjanta do przystąpienia do testu umiejętności, który składa się
z dwóch zadań podlegających odrębnej ocenie w skali od 0 do 30 punktów,
przy czym policjant przystępuje do kolejnego zadania po uzyskaniu, co
najmniej 21 punktów z zadania poprzedniego. Uzyskanie mniej niż
42 punktów z testu wiedzy lub mniej niż 21 punktów z któregokolwiek
z dwóch zadań skutkuje wystawianiem oceny niedostatecznej. Ocenę taką
uzyskuje również policjant, który korzysta z pomocy innych osób, posługuje się niedozwolonymi urządzeniami, materiałami lub środkami, lub
w inny sposób zakłóca jego przebieg. Uzyskanie oceny niedostatecznej powoduje, iż ponowne przystąpienie do egzaminu może nastąpić dopiero po
upływie roku od dnia jego zakończenia40. Po złożeniu egzaminu z wyni38
Na pierwszy stopień policyjny w korpusie oficerów młodszych Policji może być
mianowany policjant, który spełnia warunki określone w art. 25 ust. 1, ukończył
studia w Wyższej Szkole Policji lub szkolenie zawodowe dla absolwentów szkół
wyższych, został mianowany lub powołany na stanowisko, dla którego został określony stopień i złożył egzamin oficerski – art. 50 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990
roku o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277).
39
§ 2 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
19 lipca 2007 r. w sprawie mianowania policjantów na stopnie policyjne (Dz. U.
z 2007 r. Nr 145, poz. 1017).
40
Zob. Ibidem, § 5, 8, 9 i 12.
302
kiem pozytywnym, funkcjonariusz otrzymuje świadectwo złożenia egzaminu oficerskiego z wpisaną oceną końcową, na którą składa się suma
punktów uzyskanych w poszczególnych etapach41. Złożenie egzaminu oficerskiego z wynikiem pozytywnym stanowi podstawę do wystąpienia
o mianowanie na pierwszy stopień oficerski42.
4.
Szkolenie oficerskie
Szkolenie zawodowe dla absolwentów szkół wyższych realizowane
jest w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie w oparciu o decyzję nr 270 Komendanta Głównego Policji z dnia 6 lipca 2009 r. zmieniającą decyzję
w sprawie szkolenia zawodowego dla absolwentów szkół wyższych43.
Szkolenie jest prowadzone dla funkcjonariuszy w służbie stałej44, według
jednolitego programu szkolenia, przygotowującego policjantów do wykonywania zadań służbowych na stanowiskach, na których są wymagane kwalifikacje zawodowe wyższe45. Na szkolenie to można skierować policjanta,
który spełnia następujące warunki46:
41
Zob. Ibidem, § 10 i 11.
Zob. Ibidem, § 14 i 17.
43
Zob. Decyzja nr 270 Komendanta Głównego Policji z dnia 6 lipca 2009 r. zmieniająca decyzję w sprawie szkolenia zawodowego dla absolwentów szkół wyższych
(Dz. Urz. KGP z 2009 r. Nr 9, poz. 44).
44
Funkcjonariusz po przyjęciu do Policji zostaje mianowany policjantem w służbie
przygotowawczej. Okres służby przygotowawczej trwa 3 lata, po czym policjant
zostaje mianowany na stałe – art. 29 ustawy z dnia 12 lutego 2007 r. o Policji
(Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.), wskazujący również wyjątki od tej
zasady.
45
Wykaz stanowisk został zamieszczony w załączniku do rozporządzenia Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie wymagań w zakresie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i stażu służby, jakim powinni odpowiadać policjanci na stanowiskach komendantów Policji i innych stanowiskach służbowych oraz warunków ich mianowania na wyższe stanowiska
służbowe (Dz. U. z 2007 r. Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).
46
Odstępstwa od wymienionych warunków zostały określone w art. 34 ust. 2 i 56
ust. 1 z dnia12 lutego 2007 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn.
zm.).
42
303
 posiada wykształcenie wyższe z tytułem zawodowym magistra lub
innym równorzędnym tytułem;
 złożył pisemny raport w tej sprawie;
 ma zapewnione, bezpośrednio po ukończeniu szkolenia, stanowisko
służbowe, na którym są wymagane kwalifikacje zawodowe wyższe
lub pełni służbę na stanowisku służbowym, dla którego określono policyjny stopień etatowy w korpusie oficerów Policji;
 najpóźniej w dniu ukończenia szkolenia, spełni wymóg w zakresie
stażu służby, od którego uzależnione jest mianowanie lub powołanie
na stanowisko służbowe;
 uzyskał pozytywną opinię służbową47.
Policjant jest przyjmowany na szkolenie dla absolwentów szkół wyższych po zaliczeniu postępowania kwalifikacyjnego składającego się z testu
wiedzy zawierającego 60 pytań, w szczególności z zakresu szkolenia podstawowego (skala ocen od 0 do 1 za każdą odpowiedź, warunkiem zaliczenia jest uzyskania co najmniej 42 punktów – udzielenie poprawnej odpowiedzi na 70 proc. zadań)48. Pytania testowe konstruowane są z następujących zagadnień49:
 część ogólna prawa karnego i prawa wykroczeń;
 część szczególna prawa materialnego i prawa wykroczeń;
 postępowanie na miejscu zdarzenia do chwili oględzin;
 oględziny rzeczy i miejsca zdarzenia;
 przyjęcie informacji o przestępstwie;
 etyka zawodowa i prawa człowieka;
 ustalenie tożsamości;
 użycie środków przymusu bezpośredniego;
 użycie broni palnej;
47
§ 11 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń
zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126,
poz. 877 z późn. zm.).
48
Zob. B. Martyniak-Mróz, op. cit.
49
Zob. J. Dworzecki, op. cit., s. 271-273.
304
 udzielenie pierwszej pomocy;
 zatrzymanie, dokonywanie kontroli osobistej, przeglądania zawartości bagażu, sprawdzenia ładunku, oraz pobierania od osób wymazu
ze śluzówki policzków;
 przeszukanie osoby, pomieszczeń i rzeczy, udzielanie pomocy
i asysty;
 przeprowadzanie interwencji;
 pełnienie służby patrolowej;
 poszukiwanie osób ukrywających się przed organami ścigania lub
wymiarem sprawiedliwości, postępowanie w przypadku ujawnienia
osoby o nieustalonej tożsamości;
 postępowanie w przypadku otrzymania informacji o utracie rzeczy
oraz w sytuacji ujawnienia rzeczy poszukiwanej;
 służba konwojowa;
 służba ochronna w pomieszczeniach dla osób zatrzymanych;
 pełnienie służby na drogach i kontrola uczestników ruchu drogowego;
 postępowanie z osobami znajdującymi się pod wpływem alkoholu
lub podobnie działającego środka;
 wprowadzenie do postępowania w sprawach o wykroczenia;
 postępowanie mandatowe;
 czynności wyjaśniające w sprawach o wykroczenia;
 postępowanie przyśpieszone;
 ujawnianie nieletnich sprawców czynów karalnych i wykazujących
przejawy demoralizacji50.
Słuchacz kwaterowany jest w jednostce szkoleniowej, jednakże może
zostać od tego obowiązku zwolniony na identycznych zasadach, jak
w przypadku szkolenia podstawowego51. Policjant – słuchacz podlega oce50
Zob. Postępowanie kwalifikacyjne na szkolenie zawodowe dla absolwentów szkół
wyższych, strona internetowa Wyższej szkoły Policji w Szczytnie –
http://www.wspol.edu.pl/s/aktualnoci/archiwum/458-postepowanie (01.09.2010).
51
Zob. § 16 i 13 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji
z dnia 19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania
305
nie, obejmującej przyswojenie wiedzy i opanowanie umiejętności, określonych w obowiązującym dla danego szkolenia zawodowego policjantów
programie52. Stopień opanowania umiejętności i przyswojenia wiedzy
sprawdza się przez ocenianie bieżące i okresowe.
Ukończenie szkolenia daje możliwość złożenia egzaminu oficerskiego
i uzyskanie stopnia podkomisarza. Egzamin odbywa się na identycznych
warunkach, jak w przypadku absolwenta studiów oficerskich. Należy podkreślić, że to właśnie korpus oficerski ma największy wpływ na kulturę
organizacyjną Policji, a tym samym na skuteczność i tzw. odbiór społeczny
tej instytucji w naszym kraju53.
Zakończenie
Policja w Polsce ma już 21 lat. Jest to licząca sto tysięcy funkcjonariuszy uzbrojona formacja mundurowa. W najbliższym czasie, ta państwowa
grupa dyspozycyjna będzie musiała podołać ogromnemu wyzwaniu, które
dotyczyć będzie zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim uczestnikom
EURO 2012.
Sporym wyzwaniem dla tej formacji będzie również utrzymanie aktualnie wysokiego wskaźnika wykrywalności przestępstw i wykroczeń oraz
poczucia bezpieczeństwa u obywateli naszego kraju. Podołanie ww. zadaniom nie będzie możliwe bez kontynuacji, prawidłowej realizacji dostępnych form szkolenia i doskonalenia zawodowego funkcjonariuszy policji.
Pejoratywne przesłanki natury ekonomicznej nie powinny mieć wpływu na
obniżenie standardów szkolenia policyjnego.
szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r.
Nr 126, poz. 877 z późn. zm.).
52
Zob. W. Trzcińska, Kształcenie i doskonalenie kadr kierowniczych Policji,
[w:] Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy, t. 1, A. Szymaniak, W. Ciepiela
(red.), Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań 2007, ISBN 978-83-6067714-8, s. 187-196.
53
Zob. J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, nr 2, s. 69-81.
306
Bibliografia
1.
I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis, Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6, s. 114.
2. J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Oficyna Drukarska Z. Spyra, Kraków 2011, ISBN 978-83-626740-1-5.
3. P. Maciejczak, Rewolucji nie będzie, strona internetowa Kwartalnika
Policyjnego – http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/nr1/wywiad.html
(01.01.2010).
4. B. Martyniak-Mróz, Szkolenia w Policji po nowemu, strona internetowa
Kwartalnika
Policyjnego
–
http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/nr2/szkolenia.html (04.09.2010).
5. W. Trzcińska, Kształcenie i doskonalenie kadr kierowniczych Policji,
[w:] Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy, t. 1, A. Szymaniak,
W. Ciepiela (red.), Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań
2007, ISBN 978-83-606771-4-8.
6. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.
7. J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji
autonomicznego systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy”
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, nr 2.
8. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-9303211-2.
9. J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, nr 2.
10. J. Sokołowska, A. Białoskórska, Mobilność edukacyjna i zawodowa
osób bezpośrednio związanych z bezpieczeństwem w województwie
opolskim, strona internetowa Opolskiego Zintegrowanego Operacyjnego
Programu
Rozwoju
Regionalnego
–
http://www.zporr.wup.opole.pl/ (12.01.2010).
307
11. D. Wójcik, Policja w systemie organów administracji (ujęcie zagadnienia w programie szkolenia podstawowego policjantów), [w:] Policja w strukturach administracji publicznej, A. Babiński, P. Bogdalski
(red.), Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji,
Szczytno 2005, ISBN 978-83-746201-7-8.
12. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43,
poz. 277 z późn. zm.).
13. Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 r. o NIK (Dz. U. z 2010 r. Nr 227,
poz. 148).
14. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
19 czerwca 2007 r. w sprawie wymagań w zakresie wykształcenia,
kwalifikacji zawodowych i stażu służby, jakim powinni odpowiadać
policjanci na stanowiskach komendantów Policji i innych stanowiskach służbowych oraz warunków mianowania na wyższe stanowiska
służbowe (Dz. U. z 2007 r. Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).
15. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania
szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji
(Dz. U. z 2007 r. Nr 126, poz. 877 z późn. zm.).
16. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
19 lipca 2007 roku w sprawie mianowania policjantów na stopnie policyjne (Dz. U. z 2007 r. Nr 145, poz. 1017).
17. Zarządzenie nr 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 września
2007 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania
komend, komisariatów i innych jednostek organizacyjnych Policji
(Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 18, poz. 135 z późn. zm.).
18. Decyzja nr 863 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 grudnia 2007 r.
w sprawie opracowywania, wprowadzania, zmiany i uchylania programów szkolenia zawodowego i programów nauczania (Dz. Urz.
KGP z 2007 r. Nr 23, poz. 176).
308
19. Decyzja nr 270 Komendanta Głównego Policji z dnia 6 lipca 2009 r.
zmieniająca decyzję w sprawie szkolenia zawodowego dla absolwentów szkół wyższych (Dz. Urz. KGP z 2009 r. Nr 9, poz. 44).
20. Decyzja nr 374 Komendanta Głównego Policji z dnia 22 września
2009 roku w sprawie adaptacji zawodowej policjantów w służbie
przygotowawczej (Dz. Urz. KGP z 2009 r. Nr 13, poz. 66).
21. Departament Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
Informacja o wynikach kontroli organizacji i realizacji procesu szkolenia i doskonalenia zawodowego w Policji, Warszawa 2006, nr kontroli P/05/080, nr ewid. 5/2006/PO5080/KOB, s. 4-5.
22. Uchwała nr 103/2009 Senatu Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie
z dnia 25 maja 2009 r. w sprawie ustalenia warunków i trybu rekrutacji
policjantów na studia niestacjonarne pierwszego stopnia na kierunku
„Bezpieczeństwo wewnętrzne” w WSPol. w Szczytnie w roku akademickim 2010/2011, strona internetowa Wyższej Szkoły Policji
w Szczytnie
–
http://www.wspol.edu.pl/s/remository/func-startdown/112/ (05.09.2010).
23. Oficjalna strona internetowa Najwyższej Izby Kontroli –
http://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/kontrole,240.html
(16.12.2010).
24. Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych
i Administracji na zapytanie nr 6451, strona internetowa Interpelacje,
zapytania i pytania poselskie,
http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/270CCEA9 (26.12.2009).
25. Biuro Kadr i Szkolenia Komendy Głównej Policji, Strategia szkolnictwa policyjnego na lata 2007–2009, oficjalna strona internetowa
Policji –
khttp://www.policja.pl/ftp/pliki/strategia_szkolnictwa_policyjnego_na
_lata_2007-2009.pdf (16.12.2011).
26. Zasady rekrutacji na studia pierwszego stopnia w roku akademickim
2010/2011, strona internetowa Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie –
http://www.wspol.edu.pl/s/rekrutacja/studia-I-stopnia/560-zasady-re-
309
krutacji-na-studia-pierwszego-stopnia-w-roku-akademickim-20102011 (03.09.2010).
27. Postępowanie kwalifikacyjne na szkolenie zawodowe dla absolwentów
szkół wyższych, strona internetowa Wyższej szkoły Policji w Szczytnie
–http://www.wspol.edu.pl/s/aktualnoci/archiwum/458-postepowanie
(01.09.2010).
28. Odprawa roczna w KWP w Katowicach (styczeń 2011).
Recenzent – Reviewer:
dr inż. Barbara Kaczmarczyk – wykładowca z zakresu zarządzania kryzysowego w Ośrodku Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej.
310
JERZY DEPO
Bezpieczeństwo informacji niejawnych
i innych prawnie chronionych
Safety of classified information
and other legally protected information
Abstract: The author in his work states that the information is of a great importance politically as well as socially and economically. For this reason it is so
important to ensure an adequate level of security of information. It may affect
the nationwide interest since state’s wealth, prosperity, citizens’ standards
of living and their safety, hang on both redistribution and proper security
of information. The greatest importance for this topic has citizens’ access to
information and the possibility of its processing and dissemination. Proper level
of access to information by citizens is ensured primarily by Polish Constitution.
Some regulations can also be found in the Press Law. The study describes also
information hazard that could significantly affect the security of citizens and
the state. These include: civil rights violations, cyber terrorism, espionage, or
risk of unfortunate chance occurrence (such as natural disaster or power breakdown). In Poland, the legal system of information’s security consists of many
elements that are mentioned in this paper. The author points out, however, that
the stated procedures can be reduced to a few core principles. There are also
enumerated , functional sub-systems for the protection of classified information. In this paper, are also cited the principles of protection of classified
information which can be found in various acts.
Key words: classified information, secret information, top secret information,
confidential information
311
Abstrakt: Autor w swojej pracy zaznacza, że informacja posiada wielkie znaczenie zarówno polityczne, jak i społeczne i ekonomiczne. Z tego właśnie powodu tak ważne jest zapewnienie odpowiedniego stopnia bezpieczeństwa informacji. Może ono wpływać na interes ogólnonarodowy, ponieważ zasobność
państwa, dobrobyt, stopa życiowa obywateli i ich bezpieczeństwo, są zależne
właśnie od informacji, zarówno jej redystrybucji, jak i właściwego zabezpieczenia. Podstawowe znaczenie w tym temacie ma dostęp obywatela do informacji oraz możliwość ich przetwarzania i rozpowszechniania, zwłaszcza, gdy
przynajmniej w Polsce, nie ma już cenzury. Odpowiedni dostęp do informacji
zapewnia obywatelom przede wszystkim Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, ale przepisy na ten temat znaleźć można również w Prawie Prasowym.
W pracy wyliczono również zagrożenia informacyjne, które znacząco mogą
wpływać na stan bezpieczeństwa obywateli i państwa. Są to między innymi:
naruszanie praw obywatelskich, cyberterroryzm, szpiegostwo czy zagrożenia
losowe (jak klęski żywiołowe czy awarie zasilania). W Polsce prawny system
bezpieczeństwa informacji składa się z wielu elementów, które wymienia się
w niniejszej pracy. Autor zaznacza jednak, że sformułowane w nich procedury
postępowania można sprowadzić do kilku najistotniejszych zasad. Wylicza też,
z jakich podsystemów zadaniowo-funkcyjnych składa się system ochrony bezpieczeństwa informacji niejawnych. W pracy tej znaleźć można również przytoczone zasady ochrony informacji niejawnych i innych prawnie chronionych,
które zawarte są w różnych przywołanych ustawach.
Słowa kluczowe: informacja niejawna, informacja tajna, informacja ściśle
tajna, informacja poufna
(…) by zachować posiadaną tajemnicę
nie wystarczy samo milczenie...
Paul Claudel (1868-1955)
312
W drugiej dekadzie XXI wieku truizmem jest twierdzenie, że informacja posiada olbrzymie znaczenie polityczne, społeczne i ekonomiczne.
Dysponowanie prawdziwą, istotną, dokładną i aktualną informacją było
bowiem, i nadal pozostaje, jednym z istotnych elementów prawidłowego
funkcjonowania państwa, organizacji i obywatela.
Bezpieczeństwo informacji jest więc nie tylko normą i koniecznością,
ale także bezwzględnym obowiązkiem każdego urzędnika, przedsiębiorcy,
nauczyciela i studenta2. Jest działaniem w dobrze pojętym interesie ogólnonarodowym, gdyż zasobność państwa, dobrobyt, stopa życiowa obywateli
i ich bezpieczeństwo są zależne właśnie od informacji. Także kontakt
z organami władzy państwowej czy samorządowej łączy się z pozyskiwaniem i wymianą informacji, i dlatego należy zauważyć, że podstawowe znaczenie w tym przedmiocie ma dostęp obywatela do informacji
oraz możliwość ich przetwarzania3 czy rozpowszechniania.
Pierwszy zapis znajdziemy w rozdziale Konstytucji, zatytułowanym
Wolności i prawa osobiste, gdzie art. 54 ust. 1 stanowi: „Zapewnia się każdemu wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”. Wyraża on w ten sposób wolę społeczeństwa do
tworzenia porządku prawnego szanującego wolność człowieka. Dawno
minęły już czasy, gdy cenzura dbała o „właściwy” odbiór społeczny przekazywanych informacji. Teraz jednak o wiele bardziej istotnym wydaje się
1
1
Słowo „informacja” pochodzi od łacińskiego słowa informatio i ma dwa konteksty, w których jest stosowane, a mianowicie jako akt kształtowania umysłu i jako
akt przekazywania wiedzy. Przedmiotem naszych rozważań będzie tu właśnie kontekst drugi, w którym informacja oznacza wiedzę.
2
Stanowi o tym Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U.
Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), w której zapisano, iż „Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne” (art.
82), „obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej” (art. 83) i „obrona Ojczyzny” (art. 85 ust. 1).
3
Przetwarzaniem informacji niejawnych są wszelkie operacje wykonywane
w odniesieniu i na tych informacjach (wytwarzanie, modyfikowanie, kopiowanie,
klasyfikowanie, gromadzenie, przechowywanie, przekazywanie lub udostępnianie)
– art. 2 pkt 5 Ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych
(Dz. U. z 2010 r. Nr 182, poz. 1228).
313
być cel przekazywania informacji. Chociaż szeroko rozumiane media, bez
wątpienia, mają bardzo wielkie znaczenie w kreowaniu odbioru informacji,
to jednak nikt nie może zarzucić, że nie jest możliwe szybkie dotarcie do
informacji obiektywnej i wielopłaszczyznowej. W Polsce możliwości takie
gwarantuje ustawa z 26 stycznia 1984 roku – Prawo prasowe4, która w art. l
mówi: „Prasa, zgodnie z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej, korzysta
z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego
informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej”.
Polska ustawa zasadnicza zawiera również bardzo istotne zapisy dla tej
problematyki w rozdziale Wolności i prawa polityczne, w którym podkreślono raz jeszcze wolność dostępu do informacji. Art. 61 mówi:
„1. Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów
władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu
gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej
i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa.
2. Prawo do uzyskiwania informacji oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów,
z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu. 3. Ograniczenie prawa,
o którym mowa w ust. l i 2 może nastąpić wyłącznie ze względu na określone w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego interesu gospodarczego państwa”5.
Przepisy te mają kluczowe znaczenie dla zrozumienia charakteru tego
prawa. Jest ono bowiem powszechne, ale może podlegać ograniczeniom
z w/w powodów. Z kolei art. 74 ust. 2 w rozdziale Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne zapewnia, iż „3. „Każdy ma prawo do in4
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r. Nr 5,
poz. 24 z późn. zm.).
5
Zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzenie Marta Derlatka, LexisNexis, Warszawa 2011, ISBN 978-83-762064-3-1, s. 46.
314
formacji o stanie i ochronie środowiska”, co jest jak gdyby konsekwencją
zapisów art. 61 Konstytucji.
Istotne znaczenie dla upowszechniania wolności informacyjnej
w naszym państwie miały: uchwalona 4 listopada 1950 r. w Rzymie Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności6 oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony
16 grudnia 1966 roku7.
Wolność dostępu do informacji, jak już wyżej wspomniano, ma charakter konstytucyjny. Niewątpliwą więc wolą narodu winno być jej poszanowanie.
W chwili obecnej nie istnieją poważne zagrożenia dla bezpieczeństwa
państwa, a także przeszkody uniemożliwiające konsekwentną i suwerenną
realizację strategicznych celów RP. Niemniej jednak ABW odnotowuje
szereg niekorzystnych zjawisk i tendencji, które w konsekwencji mogą
mieć negatywny wpływ na ogólny stan bezpieczeństwa Polski. Polska nadal
pozostaje celem operacji wywiadowczych różnych służb specjalnych, zarówno z uwagi na pozycję polityczno-ekonomiczną w regionie, jak też ze
6
Art. 10 tej deklaracji stwierdzał, iż „Każdy ma prawo do wolności wyrażania
opinii. Prawo to ma obejmować wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania
i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu
na granice państwowe (...). Korzystanie jednak z tych wolności pociągających za
sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym,
warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę
i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu
na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na
ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze
względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie
powagi i bezstronności władzy sądowej”. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn.
zm.).
7
Art. 19 ust. 2 tego dokumentu stanowi, że „Każdy ma prawo do wyrażania opinii;
prawo to obejmuje swobodę poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania
wszelkich informacji i poglądów, bez względu na granice państwowe (...). Realizacja tego prawa może być ograniczona jedynie ze względu na poszanowanie dobrego imienia innych oraz ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo zdrowia lub moralności publicznej” (Dz. U. z 1977 r. Nr 38,
poz. 167).
315
względu na przynależność do NATO i związaną z tym faktem rolą militarną.
Także, w związku z coraz bardziej masowym wykorzystywaniem systemów i sieci teleinformatycznych8 we wszystkich rodzajach działalności,
problem występujących zagrożeń i sposobów przeciwdziałania im jest jednym z kluczowych problemów związanych z elektronicznym przetwarzaniem danych.
W sumie, rozwój znaczenia informacji w życiu obywatela i państwa,
wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, gwarantowana na
mocy art. 54 ust. 1 Konstytucji9 oraz powszechność przetwarzania danych
w systemach i sieciach teleinformatycznych, powoduje zarówno zwiększenie skali zagrożeń jak i zmniejsza możliwość bezpośredniej kontroli poszczególnych etapów procesu jej przetwarzania.
Do zagrożeń informacyjnych wpływających na stan bezpieczeństwa
państwa i obywateli zalicza się m.in.10:
 nieuprawnione ujawnienia informacji, tzw. „wycieki” lub „przecieki”
(pomyłkowe, polityczne, komercyjne – wynikające z chciwości, chęci rewanżu, zastraszenia),
 naruszanie przez władze praw obywatelskich,
 asymetria w międzynarodowej wymianie informacji,
 działalność grup świadomie manipulujących przekazem informacji,
 niekontrolowany rozwój nowoczesnych technologii bioinformatycznych,
 przestępczość komputerową (naruszenie integralności danych przetwarzanych przez system teleinformatyczny – modyfikowanie, doda8
Ustawa o ochronie informacji (art. 2 ust. 6) stanowi, że systemem teleinformatycznym jest system, który tworzą urządzenia, narzędzia, metody postępowania
i procedury stosowane przez wyspecjalizowanych pracowników, w sposób zapewniający wytwarzanie, przechowywanie, przetwarzanie lub przekazywanie informacji. Natomiast siecią teleinformatyczną jest organizacyjne i techniczne połączenie
systemów teleinformatycznych.
9
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, op. cit., s. 44.
10
Za: P. Bączek, Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, ISBN 83-217255-59-7, s. 85-154.
316
nie,
zniszczenie;
nieuprawnione
skopiowanie
danych
i wyprowadzenie ich z miejsca pracy; specjalistyczne włamania do
systemów komputerowych; nieuprawniony dostęp do zasobów systemu dzięki ujawnieniu haseł innych użytkowników; zniszczenie
elementów lub całości infrastruktury technicznej systemu teleinformatycznego);
 cyberterroryzm (blokowanie dostępu do systemów, włamania do systemu, niszczenie lub destabilizacja systemu),
 walkę informacyjną,
 zagrożenia asymetryczne,
 szpiegostwo,
 nieodpowiednie warunki pracy urządzeń teleinformatycznych (np.
wilgotność, temperatura),
 zagrożenia losowe (klęski żywiołowe, zakłócenia w telekomunikacji,
awaria zasilania, itp.),
 niezamierzone błędy, pomyłki i zaniedbania pracowników, defekty
sprzętu i oprogramowania.
Podstawowymi elementami aktualnie tworzącymi prawny system bezpieczeństwa informacji w Polsce są (w kolejności ich uchwalenia):
 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – Ustawa z dnia 2 kwietnia
1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483, ze zmianami w 2006 i 2009 r.),
 Ustawa z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej
(Dz. U. Nr 112, poz. 1198 ze zm.),
 Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych
(Dz. U. Nr 182, poz. 1228),
 ratyfikowane bilateralne umowy międzynarodowe o wzajemnej
ochronie informacji niejawnych11,
11
Ratyfikowanymi bilateralnymi umowami międzynarodowymi o wzajemnej
ochronie informacji niejawnych są umowy z: Albanią, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Estonią, Finlandią, Francją, Hiszpanią, Łotwą, Norwegią, RFN, Rosją, Rumunią, Słowacją, Szwecją, Ukrainą, USA, Wielką Brytanią i Irlandią Północną
oraz Włochami.
317







12
umowy między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego oraz Unii
Europejskiej12,
inne ustawy i akty wykonawcze odnoszące się do tego obszaru,
a w szczególności:
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 25 sierpnia 2005 r.
w sprawie podstawowych wymagań bezpieczeństwa teleinformatycznego (Dz. U. Nr 171, poz. 1433),
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 29 września 2005 r.
w sprawie trybu i sposobu przyjmowania, przewożenia, wydawania
i ochrony materiałów niejawnych (Dz. U. Nr 200, poz. 1650),
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 czerwca 2010 r. w sprawie
organizacji i funkcjonowania kancelarii tajnych (Dz. U. z 2010 r. Nr
114, poz. 765),
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.
w sprawie przekazywania informacji, udostępniania dokumentów
oraz udzielania pomocy służbom i instytucjom uprawnionym do
prowadzenia poszerzonych postępowań sprawdzających, kontrolnych
postępowań sprawdzających oraz postępowań bezpieczeństwa przemysłowego (Dz. U. Nr 258, poz. 1750),
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.
w sprawie wzorów zaświadczeń stwierdzających odbycie szkolenia
w zakresie ochrony informacji niejawnych oraz sposobu rozliczania
kosztów przeprowadzenia szkolenia przez Agencję Bezpieczeństwa
Dotyczy: 1) Umowy między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego
o ochronie informacji, sporządzonej w Brukseli dnia 6 marca 1997 roku (Dz. U.
z 2000 r. Nr 64, poz. 740), 2) Umowy Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego
o przekazywaniu informacji technicznych dla celów obronnych, sporządzonej
w Brukseli 19 października 1970 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 742), 3) Umowy
o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności, w przypadku których zostały złożone wnioski o udzielenie patentów, sporządzonej w Paryżu
21 września 1960 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 744), 4) Umowy między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o współpracy w dziedzinie informacji atomowych, sporządzonej w Paryżu dnia 18 czerwca 1964 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 143,
poz. 1594), oraz Traktatu Akcesyjnego podpisanego dnia 16 kwietnia 2003 r.
(Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864 z późn. zm.).
318
Wewnętrznego lub Służbę Kontrwywiadu Wojskowego (Dz. U.
Nr 258, poz. 1751),
 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.
w sprawie wzorów poświadczeń bezpieczeństwa (Dz. U. Nr 258, poz.
1752),
 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.
w sprawie wzoru decyzji o odmowie wydania poświadczenia bezpieczeństwa (Dz. U. Nr 258, poz. 1753),
 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.
w sprawie wzoru decyzji o cofnięciu poświadczenia bezpieczeństwa
(Dz. U. Nr 258, poz. 1754),
 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie
wzorów kwestionariusza bezpieczeństwa przemysłowego, świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego decyzji o odmowie wydania
świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego oraz decyzji o cofnięciu
świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego (Dz. U. Nr 86, poz.
470),
 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2011 r.
w sprawie przygotowania i przeprowadzania kontroli stanu zabezpieczenia informacji niejawnych (Dz. U. Nr 93, poz. 541),
 Wytyczne szefa ABW z dnia 31 grudnia 2010 r. w sprawie postępowania z informacjami niejawnymi międzynarodowymi,
 Decyzja nr 165/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 kwietnia
2011 r. w sprawie sprawowania nadzoru nad ochroną informacji niejawnych w resorcie obrony narodowej.
Sformułowane w nich procedury postępowania można sprowadzić do
następujących zasad:
1. Ochronie podlegają wszystkie informacje niejawne, niezależnie od
formy i sposobu ich wyrażenia, a także będące w stadium ich przetwarzania;
2. Ograniczonego dostępu – według niej „Informacje niejawne mogą
być udostępnione wyłącznie osobie dającej rękojmię zachowania tajemnicy i tylko w zakresie niezbędnym do wykonywania przez nią
319
pracy na zajmowanym stanowisku” (art. 4 ust. 1 Ustawy o ochronie
informacji)13;
3. Dopuszczenie do pracy lub pełnienia służby na stanowiskach albo
zlecenie prac związanych z dostępem informacji niejawnych o klauzuli „poufne” lub wyższej może nastąpić wyłącznie osobom posiadającym poświadczenia bezpieczeństwa oraz przeszkolonym w zakresie ochrony informacji niejawnych (art. 21 ust. 1 ww. ustawy),
4. Podporządkowania środków ochrony klauzuli informacji14, tzn. stosowane w oparciu o przepisy ustawy oraz wydanych do niej aktów
wykonawczych środki ochrony fizycznej15 i zasady bezpieczeństwa
obiegu dokumentów muszą być adekwatne do klauzuli tajności wytwarzanych, przetwarzanych, przekazywanych i przechowywanych
informacji;
5. Dostosowania zakresu środków ochrony fizycznej do uwarunkowań
i specyfiki danej jednostki organizacyjnej (instytucji)16;
13
Mówiąc najprościej, rękojmia zachowania tajemnicy oznacza spełnienie ustawowych wymogów dla zapewnienia ochrony informacji niejawnych przed ich
nieuprawnionym ujawnieniem m.in.: niekwestionowana lojalność wobec RP, niekaralność za przestępstwa umyślne ścigane z oskarżenia publicznego, nienaganne
zachowanie w środowisku, zachowania seksualne, brak nałogów (spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków) lub dolegliwości psychicznych, zrównoważenie
psychiczne, uwarunkowania finansowe – posiadanie majątku nieprzekraczającego
uzyskiwanych dochodów, brak związków z osobami z tzw. grup ryzyka (czy nie
ma powiązań bądź kontaktów z obcymi służbami specjalnymi, grupami przestępczymi lub organizacjami wywrotowymi).
14
Klauzula tajności – stopień niejawności informacji lub materiału (dokumentu,
przedmiotu), który jednoznacznie określa też środki ochrony danej informacji.
Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 sierpnia 2010 r. wprowadzono następujące zasady oznaczania klauzul tajności: „00” – dla klauzuli „ściśle tajne”; „0” – dla klauzuli „tajne”, „Pf” – dla klauzuli „poufne”, i „Z” – dla klauzuli
„zastrzeżone”.
15
Przez ochronę fizyczną należy rozumieć zespół przedsięwzięć ochronnych realizowanych przez warty i służby wewnętrzne lub specjalistyczne uzbrojone formacje
ochronne przedsiębiorców, portierów i dozorców, a także psy wartownicze.
16
W myśl art. 1 ust. 2 ustawy jednostką organizacyjną są: 1) organa władzy publicznej (Sejm, Senat, Prezydent RP, organa administracji rządowej, organa jednostek samorządu terytorialnego, sądy i trybunały, organa kontroli skarbowej),
320
6. Podporządkowania środków ochrony klauzuli tajności informacji,
poziomowi dostępu do nich zatrudnionych osób i faktycznie występujących zagrożeń (stosowanie środków w szczególności chroniących przetwarzane informacje przed: a) działaniem obcych służb
specjalnych, b) zamachem terrorystycznym lub sabotażem, c) kradzieżą lub zniszczeniem materiału, próbą wejścia osób niepowołanych do pomieszczeń, w których są przetwarzane informacje niejawne, d) nieuprawnionym dostępem do informacji o wyższej klauzuli tajności niż wynika to z posiadanych uprawnień – art. 8 i 45
Ustawy o ochronie informacji)17;
7. Zakazu zmiany klauzuli tajności, tj. kontroli twórcy nad sposobem
ochrony informacji (osoba, która jest upoważniona do podpisania dokumentu lub oznaczenia innego niż dokument materiału, ma prawo
do przyznania klauzuli tajności, bez zgody tej osoby lub jej przełożonego klauzula tajności nie może być obniżona ani zniesiona; art. 6
ust. 1, 2 i 3 Ustawy o ochronie informacji).
8. Informacje niejawne podlegają ochronie do czasu zniesienia lub
zmiany klauzuli tajności. Zniesienie lub zmiana klauzuli tajności są
możliwe wyłącznie po wyrażeniu pisemnej zgody przez osobę, która
ją ustanowiła, albo jej przełożonego w przypadku ustania lub zmiany
ustawowych przesłanek ochrony.
2) jednostki organizacyjne podległe ministrowi ON lub przez niego nadzorowane,
3) jednostki Narodowego Banku Polskiego, 4) inne niż wymienione państwowe
osoby prawne, 4) jednostki podległe organom władzy publicznej lub przez nie
nadzorowane, 5) przedsiębiorstwa zamierzające ubiegać się lub wykonujące na
podstawie przepisów prawa zadania związane z dostępem do informacji niejawnych.
17
Stosownie do art. 46 ustawy – „W celu uniemożliwienia osobom nieuprawnionym dostępu do informacji niejawnych o klauzuli „poufne" lub wyższej należy
w szczególności: 1) zorganizować strefy ochronne; 2) wprowadzić system kontroli
wejść i wyjść ze stref ochronnych; 3) określić uprawnienia do przebywania w strefach ochronnych; 4) stosować wyposażenie i urządzenia służące ochronie informacji niejawnych, którym przyznano certyfikaty”.
321
9. Za ochronę informacji niejawnych odpowiedzialny jest kierownik
jednostki organizacyjnej18, w której takie informacje są wytwarzane,
przetwarzane lub przechowywane (Art. 14 Ustawy o ochronie informacji).
10. Kancelaria tajna stanowi wyodrębnioną komórkę organizacyjną,
w zakresie ochrony informacji niejawnych podległą bezpośrednio
pełnomocnikowi ochrony, obsługiwaną przez pracowników pionu
ochrony, odpowiedzialną za właściwe rejestrowanie, przechowywanie, obieg i wydawanie takich materiałów uprawnionym osobom (art.
42 Ustawy o ochronie informacji).
Zgodnie z wytycznymi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, której
szef pełni funkcję krajowej władzy bezpieczeństwa (art. 11 ust. 1 ustawy)19,
aby skutecznie chronić informacje, trzeba przede wszystkim opracować
i wdrożyć odpowiedni plan ochrony informacji, a pierwszym krokiem, jaki
należy podjąć, jest stworzenie wykazu informacji, które mają być chronione. Kolejnym zaś etapem jest opracowanie procedur oraz stworzenie
instrukcji dla ochrony informacji. Następnie trzeba wyznaczyć osoby
z dostępem do informacji niejawnych oraz techniczne zabezpieczenie systemów, w których dokonuje się przetwarzanie informacji.
Na system ochrony (bezpieczeństwa) informacji niejawnych w RP
składa się zaś sześć podsystemów zadaniowo-funkcyjnych). Są to:
 bezpieczeństwo osobowe, które obejmuje: kwestię dostępu do informacji niejawnych i regulacje związane z prowadzeniem postępowań
sprawdzających osób ubiegających się o dostęp do takich informacji;
18
Kierownikiem jednostki może być: właściciel, dyrektor, dowódca, komendant,
rektor, a w podmiotach prawa handlowego – zarząd.
19
W odniesieniu do Ministerstwa Obrony Narodowej, jednostek organizacyjnych
podległych lub nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej, ataszatów
obrony w placówkach zagranicznych oraz wobec żołnierzy w służbie czynnej wyznaczonych na stanowiska służbowe w innych niż wymienione jednostkach organizacyjnych, szef ABW pełni tę funkcję za pośrednictwem Szefa Służby Kontrwywiadu Wojskowego (art. 11 ust. 3 ustawy). Do organów państwowych i instytucji
wykonujących zadania w zakresie ochrony informacji niejawnych należą nadto:
Komitet Ochrony Informacji Niejawnych działający przy Radzie Ministrów, Najwyższa Izba Kontroli.
322
szkolenia20,
21
 bezpieczeństwo przemysłowe ,
 ewidencje, przechowywanie i udostępnianie akt sprawdzających,
 kancelarie tajne i środki bezpieczeństwa fizycznego, odnoszące się
do wskazań gdzie i w jaki sposób można przechowywać te informacje,
22
 ochrona informacji niejawnych międzynarodowych .
Pewne zasady ochrony informacji niejawnych i innych prawnie chronionych zawarte są również w innych ustawach; m.in. w:
1) Kodeksie postępowania administracyjnego23:
a) Art. 74 § 1 – Prawa stron do wglądu w akta sprawy, sporządzania
z nich notatek, kopii lub odpisów nie stosuje się do akt sprawy zawierającej

20
Zgodnie z art. l9 ust. 1, 2 i 3 szkolenie w zakresie ochrony informacji przeprowadza się w celu zapoznania z: 1) przepisami dotyczącymi ochrony informacji
niejawnych oraz odpowiedzialności karnej, dyscyplinarnej i służbowej za ich naruszenie, w szczególności za nieuprawnione ujawnienie informacji niejawnych; 2)
zasadami ochrony informacji niejawnych w zakresie niezbędnym do wykonywania
pracy lub pełnienia służby, z uwzględnieniem zasad zarządzania ryzykiem bezpieczeństwa informacji niejawnych, w szczególności szacowania ryzyka; 3) sposobami ochrony informacji niejawnych oraz postępowania w sytuacjach zagrożenia dla
takich informacji lub w przypadku ich ujawnienia. Szkolenie przeprowadza się nie
rzadziej niż raz na 5 lat, a przeprowadzają je odpowiednio ABW lub SKW (dla
pełnomocników ochrony i ich zastępców oraz dla kierowników jednostek,
w których są przetwarzane informacje niejawne o klauzuli „ściśle tajne” i „tajne”),
a dla pozostałych osób – pełnomocnik ochrony.
21
Bezpieczeństwo przemysłowe to wszelkie działania związane z zapewnieniem
ochrony informacji niejawnych udostępnianych przedsiębiorcy, jednostce naukowej lub badawczo-rozwojowej w związku z wykonywaniem umów lub zadań wynikających z przepisów prawa.
22
Informacje niejawne międzynarodowe to informacje pochodzące od podmiotów
zagranicznych lub wytwarzane w ich interesie, które na podstawie zobowiązań
przyjętych przez RP – wymagają ochrony przed nieuprawnionym dostępem lub
ujawnieniem na poziomie jednoznacznym wskazanym poprzez odwołanie się do
klauzul tajności obowiązujących w RP. Informacją niejawną międzynarodową jest
także polska informacja niejawna, jeżeli zostaje udostępniona partnerowi zagranicznemu.
23
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego
(Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).
323
informacje niejawne o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”, a także do
innych akt, które organ administracji publicznej wyłączy ze względu na
ważny interes państwowy;
b) Art. 82 pkt 2 – Nie mogą być świadkiem w postępowaniu administracyjnym osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych na okoliczności objęte tajemnicą, jeżeli nie zostały w trybie określonym obowiązującymi przepisami zwolnione od obowiązku zachowania
tej tajemnicy.
2) Kodeksie postępowania cywilnego24:
a) Art. 153 § 1 – „Sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia
lub jego części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie
sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności lub jeżeli mogą
być ujawnione okoliczności objęte ochroną informacji niejawnych”;
b) Art. 248 § 1 – „Każdy obowiązany jest przedstawić na zarządzenie sądu w oznaczonym terminie i miejscu dokument znajdujący się w jego
posiadaniu i stanowiący dowód faktu istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy,
chyba że dokument zawiera informacje niejawne”;
c) Art. 259 pkt 2 – Świadkami w postępowaniu cywilnym nie mogą
być wojskowi i urzędnicy niezwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli „zastrzeżone” lub „poufne”, jeżeli ich zeznanie
miałoby być połączone z jej naruszeniem.
3) Ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej
Polskiej25:
a) Art. 64 ust. 5 pkt 5 – „Żołnierze w czynnej służbie wojskowej
i żołnierze rezerwy, którzy w związku z nadaniem przydziałów kryzysowych lub przydziałów mobilizacyjnych mają lub będą mieć dostęp do informacji niejawnych, podlegają, na zasadach określonych w przepisach
o ochronie informacji niejawnych, właściwemu postępowaniu sprawdzającemu”;
24
Ustawa z dnia 1 grudnia 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U.
z 1964 r. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).
25
Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn. zm.).
324
b) Art. 176 ust. 1a – „Osoby, o których mowa w ust. 1, które mają
lub mogą mieć dostęp do informacji niejawnych, podlegają, na zasadach
określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych, właściwemu
postępowaniu sprawdzającemu”.
4) Ustawie o pracownikach urzędów państwowych26:
a) Art. 17 ust. 2 pkt 5 – pracownik urzędu państwowego jest obowiązany dochować tajemnicy związanej z wykonywaniem obowiązków.
5) Ustawie – Prawo prasowe27:
a) Art. 14 ust. 5 – „Dziennikarz nie może opublikować informacji,
jeżeli osoba udzielająca jej zastrzega to ze względu na tajemnicę zawodową”.
6) Ustawie o Państwowej Inspekcji Sanitarnej28:
a) Art. 29a – „Uzyskane przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w trakcie kontroli informacje, dokumenty i inne dane zawierające tajemnicę prawnie chronioną kontrolowanego nie mogą być przekazywane
innym organom ani ujawniane, jeżeli nie jest to konieczne ze względu na
ochronę życia lub zdrowia człowieka, z wyłączeniem żądania sądu lub prokuratora w związku z toczącym się postępowaniem”.
7) Ustawie o rybactwie śródlądowym29:
a) Art. 23 pkt 8 lit. c – W czasie wykonywania czynności służbowych strażnik Państwowej Straży Rybackiej jest uprawniony do wstępu
i wjazdu na „wały przeciwpowodziowe, śluzy, tamy, na teren elektrowni,
młynów i tartaków wodnych, przepompowni oraz innych urządzeń piętrzących wodę z wyjątkiem terenów i obiektów Sił Zbrojnych, Straży Granicznej i Policji oraz innych, których szczególne przeznaczenie stanowi informacje niejawne o klauzuli tajności: «tajne» lub «ściśle tajne»”.
26
Ustawa z dnia 16 września 1982 r o pracownikach urzędów państwowych.
(Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.).
27
Ustawa z 26 stycznia 1984 r. o prawie prasowym (Dz. U. z 1984 r. Nr 5, poz. 24
z późn. zm.).
28
Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U.
z 2006 r. Nr 122, poz. 851 z późn. zm.).
29
Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r o rybactwie śródlądowym. (Dz. U. z 2009 r. Nr
189, poz. 1471.).
325
8) Ustawie o prokuraturze30:
a) Art. 45 ust. 4 – Przy powołaniu prokurator składa ślubowanie wobec Prokuratora Generalnego „(...) obowiązki mojego urzędu wypełniać
sumiennie, dochować tajemnicy prawnie chronionej, a w postępowaniu
kierować się zasadami godności i uczciwości”;
b) Art. 49a ust. 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu o stanie majątkowym stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie
przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”
określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych, chyba że prokurator, który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich ujawnienie.
W szczególnie uzasadnionych przypadkach osoba uprawniona do odebrania
takiego oświadczenia może je ujawnić, mimo braku zgody składającego
oświadczenie. Oświadczenie przechowuje się przez 6 lat;
c) Art. 77 ust. 1a – „W celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych
o popełnienie przewinienia zawierającego znamiona przestępstwa ujawnienia informacji z postępowania karnego stanowiących informacje niejawne
o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» rzecznik dyscyplinarny,
w trakcie wstępnego wyjaśniania okoliczności, o których mowa w ust.1,
może polecić biegłemu zastosowanie wobec prokuratora mającego dostęp
do tych informacji, za jego zgodą, środków technicznych mających na celu
kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby”.
9) Ustawie o Rzeczniku Praw Obywatelskich31:
a) Art. 4 – Przed przystąpieniem do wykonywania obowiązków
Rzecznik składa przed Sejmem ślubowanie: „Ślubuję uroczyście, że przy
wykonywaniu powierzonych mi obowiązków Rzecznika Praw Obywatelskich dochowam wierności Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (...), że
będę strzec godności powierzonego mi stanowiska oraz dochowam tajemnicy prawnie chronionej”;
30
Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz. U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39
z późn. zm.).
31
Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, (Dz. U.
z 2001 r. Nr 14, poz. 147 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162.).
326
b) Art. 13 ust. 2 – „W sprawach stanowiących informację niejawną
o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» udzielanie informacji
i umożliwienie Rzecznikowi wglądu do akt następuje na zasadach i w trybie
określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych”.
10) Ustawie o Policji32:
a) Art. 14 ust. 5 – Administrator danych osobowych, o którym mowa
w ustawie z 29 sierpnia 1997 r., jest obowiązany udostępnić funkcjonariuszowi Policji dane osobowe, na podstawie imiennego upoważnienia Komendanta Głównego Policji, komendantów wojewódzkich Policji lub
uprawnionego policjanta, okazanego przez policjanta wraz z legitymacją
służbową. Fakt udostępnienia tych danych podlega zaś ochronie na podstawie ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych;
b) Art. 17 ust. 1 pkt 8 – W celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały
zawierające informacje niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe, jeżeli inne środki okazały się niewystarczające, funkcjonariusz
Policji ma prawo użycia broni palnej;
c) Art. 27 ust. 1 – Przed podjęciem służby policjant składa ślubowanie „(...) ślubuję służyć wiernie Narodowi, chronić ustanowiony Konstytucją Rzeczypospolitej porządek prawny, strzec bezpieczeństwa Państwa
i jego obywateli (...) Ślubuję strzec tajemnic związanych ze służbą, honoru,
godności i dobrego imienia służby oraz przestrzegać zasad etyki zawodowej”;
d) Art. 62 ust. 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu funkcjonariusza o stanie majątkowym stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają
ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”;
e) Art. 132 w ust. 3 pkt 9 – Utrata przez funkcjonariusza materiału
zawierającego informacje niejawne jest naruszeniem dyscypliny służbowej.
11) Ustawie o Straży Granicznej33:
32
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277
z późn. zm.).
327
a) Art. 9 ust. 1b – Administrator danych osobowych, o którym mowa
w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. udostępnia funkcjonariuszowi SG posiadane
dane na podstawie imiennego upoważnienia Komendanta Głównego Straży
Granicznej, komendanta oddziału Straży Granicznej lub upoważnionego
funkcjonariusza, okazanego przez funkcjonariusza wraz z legitymacją służbową. Fakt udostępnienia tych danych podlega ochronie na podstawie
ustawy o ochronie informacji niejawnych;
b) Art. 24 ust. 1 pkt 9 – Jeżeli środki przymusu bezpośredniego zastosowane w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego
zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały zawierające informacje
niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe okazały się niewystarczające, funkcjonariusz SG ma prawo użycia broni palnej;
c) Art. 33 ust. 1 – Przed podjęciem służby funkcjonariusz Straży
Granicznej składa ślubowanie „(...) Ślubuję stać nieugięcie na straży niepodległości i suwerenności oraz strzec nienaruszalności granicy państwowej (...) Ślubuję ściśle przestrzegać zasad Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej i obowiązującego porządku prawnego oraz ofiarnie i sumiennie
wykonywać powierzone mi zadania, przestrzegać dyscypliny służbowej,
wykonywać rozkazy i polecenia przełożonych, dochować tajemnic związanych ze służbą, strzec dobrego imienia służby, honoru i godności, a także
przestrzegać zasad etyki funkcjonariusza Straży Granicznej”;
d) Art. 91a ust. 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu funkcjonariusza SG o stanie majątkowym, stanowią tajemnicę prawnie chronioną
i podlegają ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli
tajności „zastrzeżone”.
12) Ustawie o Inspekcji Ochrony Środowiska34:
a) Art. 10 – „Kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej oraz
kontrolowana osoba fizyczna, z zachowaniem przepisów o ochronie informacji niejawnych oraz o zakwaterowaniu sił zbrojnych, obowiązani są
33
Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej ( Dz. U. z 2005 r.
Nr 234, poz. 1997 z późn. zm.).
34
Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r.o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2007 r.
Nr 44, poz. 287 z późn. zm.).
328
umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli, w szczególności umożliwić dokonanie kontroli przestrzegania wymagań ochrony środowiska”.
13) Ustawie o radiofonii i telewizji35:
a) Art. 36 ust. 2 pkt 1 – Nie udziela się koncesji, jeżeli rozpowszechnianie programu przez wnioskodawcę mogłoby spowodować zagrożenie
interesów kultury narodowej, dobrych obyczajów i wychowania, bezpieczeństwa i obronności państwa oraz zagrożenie dla bezpieczeństwa informacji niejawnych.
14) Ustawie o Najwyższej Izbie Kontroli36:
a) Art. 30 ust. 4 – „Kontrolę spraw lub dokumentów zakwalifikowanych jako «ściśle tajne» przeprowadza się na podstawie legitymacji służbowej i odrębnego upoważnienia wydanego przez Prezesa Najwyższej Izby
Kontroli”;
b) Art. 40 ust. 2 pkt 1 – Odmowa udzielenia kontrolerowi wyjaśnień
może mieć miejsce jedynie w przypadku, gdy wyjaśnienia mają dotyczyć
tajemnicy prawnie chronionej, a kontroler nie posiada właściwego upoważnienia;
c) Art. 44 ust. 1 – „Osoba obowiązana do zachowania w tajemnicy
informacji niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» lub «poufne» może
być przesłuchana w charakterze świadka co do okoliczności, których dotyczy ten obowiązek”;
(a) ust. 2 – „Osoba obowiązana do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» może być przesłuchana w charakterze świadka co do okoliczności, których dotyczy ten
obowiązek, tylko po zwolnieniu od obowiązku zachowania tajemnicy,
udzielonym na piśmie przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli”.
15) Ustawie o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej37:
35
Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2004 r.
Nr 253, poz. 2531 z późn. zm.).
36
Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U. z 2007 r.
Nr 231, poz. 1701 z późn. zm.).
329
a) Art. 20d ust. 2 pkt 2 lit. b – Kontrolujący działalność Wojskowej
Agencji Mieszkaniowej ma prawo wglądu do wszelkich dokumentów związanych z działalnością Agencji, pobierania oraz zabezpieczania dokumentów i innych materiałów, z zachowaniem przepisów o tajemnicy prawnie
chronionej;
b) Art. 20j ust. 2 pkt 1 – Odmowa złożenia kontrolującemu wyjaśnień może nastąpić jedynie w przypadkach gdy wyjaśnienia mają dotyczyć
tajemnicy prawnie chronionej, a kontroler nie posiada właściwego upoważnienia.
16) Ustawie o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników
i płatników38:
a) Art. 22 ust. 3 – „Minister Finansów może, w drodze rozporządzenia, ze względu na ochronę informacji niejawnych, uregulować odrębnie
tryb nadawania numerów identyfikacji podatkowej oraz warunki posługiwania się tymi numerami.”
17) Ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora39:
a) Art. 19 ust. 1 – W wykonywaniu mandatu poseł lub senator ma
prawo, jeżeli nie narusza to dóbr osobistych innych osób, do uzyskiwania
informacji i materiałów, wstępu do pomieszczeń, w których znajdują się te
informacje i materiały, oraz wglądu w działalność organów administracji
rządowej i samorządu terytorialnego, a także spółek z udziałem Skarbu
Państwa oraz zakładów i przedsiębiorstw państwowych i samorządowych,
z zachowaniem przepisów o tajemnicy prawnie chronionej;
(a) ust. 2 – „Zasady i tryb udostępniania posłom i senatorom informacji niejawnych określają przepisy o ochronie informacji niejawnych.”
18) Ustawie o niektórych uprawnieniach pracowników urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz funk-
37
Ustawa z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2005 r. Nr 41, poz. 398 z późn. zm.).
38
Ustawa z dnia 13 grudnia 2004 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników (Dz. U. z 2004 r. Nr 269, poz. 2681 z późn. zm.).
39
Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz. U.
z 2003 r. Nr 221, poz. 2199 z późn. zm.).
330
cjonariuszy i pracowników urzędów nadzorowanych przez tego ministra40:
a) Art. 9 ust. 1 – „Minister właściwy do spraw wewnętrznych może
zezwalać pracownikom, policjantom, strażakom, funkcjonariuszom Straży
Granicznej lub funkcjonariuszom Biura Ochrony Rządu na udzielenie wiadomości stanowiącej informację niejawną o określonej osobie lub instytucji. Zezwolenie to nie może jednak dotyczyć informacji uzyskanych
w czasie wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych.”
19) Ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji41:
a) Art. 62 ust. 1 – Informacje uzyskane przy opracowaniu stanu
prawnego i majątku przedsiębiorstwa stanowią tajemnicę podlegającą
ochronie na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych.
20) Kodeksie postępowania karnego42:
a) Art. 156 § 4 – „Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne», przeglądanie akt, sporządzanie odpisów i kserokopii odbywa się z zachowaniem
rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd”.
b) Art. 179 § 1 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» mogą być
przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko
po zwolnieniu tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony”;
c) Art. 180 § 1 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» lub «poufne» lub
tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić
40
Ustawa z dnia 21 czerwca 1996 r. o niektórych uprawnieniach pracowników
urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz funkcjonariuszy i pracowników urzędów nadzorowanych przez tego ministra (Dz. U.
z 1996 r. Nr 106, poz. 491, z późn. zm.).
41
Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. z 2002
r. Nr 171, poz. 1397 z późn. zm.).
42
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z
1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
331
zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że
sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy,
jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej”;
d) Art. 184 § 1 – „Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach
świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu
w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka,
w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia
w sprawie. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron i objęte
jest tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”;
(a) § 5 – „Na postanowienie w sprawie zachowania w tajemnicy okoliczności, o których mowa w § 1, świadkowi i oskarżonemu, a w postępowaniu przed sądem także prokuratorowi, przysługuje w terminie 3 dni zażalenie. Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd właściwy
do rozpoznania sprawy. Postępowanie dotyczące zażalenia toczy się bez
udziału stron i jest objęte tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli
tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”;
e) Art. 225 § 1 – Jeżeli kierownik instytucji państwowej lub samorządowej albo też osoba, u której dokonano zatrzymania rzeczy lub u której
przeprowadza się przeszukanie, oświadczy, że wydane lub znalezione przy
przeszukaniu pismo lub inny dokument zawiera informacje niejawne lub
wiadomości objęte tajemnicą zawodową lub inną tajemnicą prawnie chronioną albo ma charakter osobisty, organ przeprowadzający czynność przekazuje niezwłocznie pismo lub inny dokument bez jego odczytania prokuratorowi lub sądowi w i opakowaniu;
(a) § 2 – „Tryb wskazany w § 1 nie obowiązuje w stosunku do pism
lub innych dokumentów, które zawierają informacje niejawne o klauzuli
«zastrzeżone» lub «poufne» albo dotyczą tajemnicy zawodowej lub innej
tajemnicy prawnie chronionej, jeżeli ich posiadaczem jest osoba podejrzana
o popełnienie przestępstwa, ani w stosunku do pism lub innych dokumen-
332
tów o charakterze osobistym, których jest ona posiadaczem, autorem lub
adresatem”;
f) Art. 226 – „W kwestii wykorzystania dokumentów zawierających
informacje niejawne lub tajemnicę zawodową, jako dowodów
w postępowaniu karnym, stosuje się odpowiednio zakazy i ograniczenia
określone w art. 178-181. Jednakże w postępowaniu przygotowawczym
o wykorzystaniu, jako dowodów, dokumentów zawierających tajemnicę
lekarską decyduje prokurator”;
g) Art. 237 § 3 pkt 10 – „Kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych są dopuszczalne tylko wtedy, gdy toczące się postępowanie lub
uzasadniona obawa popełnienia nowego przestępstwa dotyczy szpiegostwa
lub ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle
tajne»”;
h) Art. 338 § 3 – „Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli «tajne» lub «ściśle tajne», oskarżonemu
doręcza się odpis aktu oskarżenia bez uzasadnienia. Uzasadnienie aktu
oskarżenia udostępnia się jednak z zachowaniem rygorów określonych
przez prezesa sądu lub sąd”;
i) Art. 361 § 2 – Przepisu § 1, mówiącego o obecności na rozprawie
osób nie biorących udziału w postępowaniu, nie stosuje się, jeżeli zachodzi
obawa ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub
„ściśle tajne”;
j) Art. 448 § 2 – „W wypadku wniesienia apelacji przez prokuratora,
obrońcę lub pełnomocnika dołącza się do zawiadomienia odpis apelacji
strony przeciwnej, chyba że w sprawie była wyłączona jawność rozprawy
ze względu na ochronę informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne»
lub «ściśle tajne»”.
21) Kodeksie karnym wykonawczym43:
a) Art. 11.1 – „Sąd, kierując orzeczenie do wykonania, przesyła jego
odpis lub wyciąg, ze wzmianką o wykonalności, a w wypadku orzeczenia
prawomocnego – z datą jego uprawomocnienia się, odpowiedniemu orga43
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 1997 r.
Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).
333
nowi powołanemu do wykonywania orzeczenia. Sąd przesyła dyrektorowi
zakładu karnego lub aresztu śledczego orzeczenie wraz z uzasadnieniem,
jeżeli zostało sporządzone i nie zawiera informacji niejawnych o klauzuli
tajności «tajne» lub «ściśle tajne», oraz dane zawierające imię, nazwisko
i adres pokrzywdzonego”.
22) Ustawie – Prawo o ruchu drogowym44:
a) Art. 73 ust. 3a – „Producent blankietów dowodów rejestracyjnych, pozwoleń czasowych, nalepek kontrolnych i innych dokumentów
wymaganych do rejestracji pojazdów, a także starostowie przekazują odpłatnie wojewodzie mazowieckiemu odpowiednio: blankiety dowodów
rejestracyjnych, pozwoleń czasowych, nalepek kontrolnych i innych dokumentów wymaganych do rejestracji pojazdów, a także zalegalizowane tablice rejestracyjne niezbędne do rejestracji (...) Informacje dotyczące przekazanych blankietów dowodów rejestracyjnych, pozwoleń czasowych, nalepek kontrolnych i innych dokumentów wymaganych do rejestracji oraz
tablic rejestracyjnych podlegają ochronie zgodnie z przepisami o ochronie
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”.
23) Ustawie o świadku koronnym45:
a) Art. 23 – Zgodnie z przepisami o ochronie informacji niejawnych
ochronie podlegają: treść zeznań świadka (do chwili uprawomocnienia się
postanowienia sądu o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka) oraz okoliczności i zakres ochrony lub pomocy świadkowi.
24) Ustawie o Trybunale Konstytucyjnym46:
a) Art. 23 ust. 1 – „Rozprawy Trybunału są jawne, jeżeli przepis
szczególny nie stanowi inaczej. Przewodniczący składu orzekającego może
wyłączyć jawność ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”;
44
Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2005 r.
Nr 108, poz. 908 z późn. zm.).
45
Ustawa z dnia o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 232, z 2009 r.;
Nr 178, poz. 1375 oraz z 2010 r. Nr 127, poz. 857).
46
Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjny (Dz. U. z 1997 r.
Nr 102, poz. 643 z późn. zm.).
334
(a) ust. 2. – Sędziowie Trybunału są upoważnieni do dostępu do informacji niejawnych związanych z rozpoznawaną przez Trybunał sprawą;
(b) ust. 3. – „Świadek lub biegły może być przesłuchany co do okoliczności stanowiących informację niejawną o klauzuli tajności «tajne» lub
«ściśle tajne» po zwolnieniu przez uprawniony organ od obowiązku zachowania tajemnicy. Odmowa zgody może być uzasadniona jedynie ważnym
interesem państwa”;
(c) ust. 4. Świadek lub biegły nie korzysta z prawa odmowy złożenia
zeznań, jeżeli Trybunał uzna taką odmowę za nieuzasadnioną.
25) Ustawie – Prawo o ustroju sądów wojskowych47:
a) Art. 28 § 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu sędziego
o stanie majątkowym stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają
ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych, chyba że sędzia, który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich
ujawnienie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach podmiot uprawniony do odebrania oświadczenia może je ujawnić pomimo braku zgody
składającego oświadczenie. Oświadczenie przechowuje się przez 6 lat.
26) Ustawie o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne48:
a) Art. 8 ust. 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu złożonym przełożonemu o działalności gospodarczej małżonka, stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych
o klauzuli tajności „zastrzeżone”;
b) Art. 10 ust. 3 – „Informacje zawarte w oświadczeniu osoby pełniącej funkcje publiczne o stanie majątkowym, stanowią tajemnicę prawnie
chronioną i podlegają ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych
o klauzuli tajności «zastrzeżone» określonej w przepisach o ochronie in47
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U.
z 2007 r. Nr 226, poz. 1676 z późn. zm.).
48
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz. U. z 2006 r. Nr 216, poz.
1584; z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 oraz z 2009 r. Nr 178, poz. 1375.).
335
formacji niejawnych, chyba że osoba, która złożyła oświadczenie, wyraziła
pisemną zgodę na ich ujawnienie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach osoba uprawniona do odebrania oświadczenia może je ujawnić pomimo braku zgody składającego oświadczenie. Oświadczenie przechowuje się
przez 6 lat”.
27) Ustawie o ochronie osób i mienia49:
a) Art. 35a – Pracownik ochrony, któremu mają być powierzone zadania pełnomocnika ochrony lub pracownika pionu ochrony, musi dodatkowo spełnić wymagania określone w tej ustawie o ochronie informacji
niejawnych.
28) Ustawie o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych50:
a) Art. 41a ust. 5 – „Informacje zawarte w oświadczeniu o stanie
majątkowym stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie
przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności, chyba że osoba, która złożyła oświadczenie, wyraziła pisemną zgodę na ich ujawnienie”.
29) Ustawie – Odynacja podatkowa51:
a) Art. 13a – „Rada Ministrów może, w drodze rozporządzenia, nadać uprawnienia organów podatkowych: 1) Szefowi Agencji Wywiadu,
2) Szefowi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, 3) Szefowi Centralnego Biura Antykorupcyjnego, 4) Szefowi Służby Wywiadu Wojskowego,
5) Szefowi Służby Kontrwywiadu Wojskowego – jeżeli jest to uzasadnione
ochroną informacji niejawnych i wymogami bezpieczeństwa państwa”;
b) Art. 82 § 4 – „Informacje o założonych i zlikwidowanych rachunkach bankowych, udzielane władzom państw obcych na podstawie umów
o unikaniu podwójnego opodatkowania, oznacza się klauzulą: «Tajemnica
49
Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 2005 r.
Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.).
50
Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 i Nr 127, poz. 858.).
51
Ustawa z dnia 14 stycznia 2005 – Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8,
poz. 60 z późn. zm.).
336
skarbowa», a ich przekazanie następuje w trybie przewidzianym dla dokumentów zawierających informacje niejawne o klauzuli «zastrzeżone»;
c) Art. 179 § 1 – Nie stosuje się prawa wglądu do akt podatkowych,
jeśli znajdują się w nich dokumenty zawierające informacje niejawne,
a także do innych dokumentów, które organ podatkowy wyłączył z akt
sprawy ze względu na interes publiczny;
d) Art. 195 pkt 2 – Świadkami w sprawach podatkowych nie mogą
być „osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych
na okoliczności objęte tajemnicą, jeżeli nie zostały, w trybie określonym
obowiązującymi przepisami, zwolnione od obowiązku zachowania tej tajemnicy”;
e) Art. 296 § 2 – Dokumenty i protokoły zeznań, po ich wykorzystaniu są wyłączane z akt sprawy i przechowywane w kasach pancernych,
szafach pancernych tub w urządzeniach służących ochronie informacji niejawnych o klauzuli „poufne”;
f) Art. 297 § 1 – Akta zawierające informacje o stanie kont i obrotach bankowych naczelnicy urzędów skarbowych oraz naczelnicy urzędów
celnych udostępniają wyłącznie: ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych, innym naczelnikom urzędów skarbowych, urzędów celnych i organom kontroli skarbowej, Generalnemu Inspektorowi Informacji
Finansowej, sądom i prokuratorowi, Rzecznikowi Praw Obywatelskich,
Prokuratorowi Generalnemu, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służbie Wywiadu
Wojskowego, Centralnemu Biuru Antykorupcyjnemu, Policji, Żandarmerii
Wojskowej, Straży Granicznej, Służbie Więziennej, Biuru Ochrony Rządu
i ich posiadającym pisemne upoważnienie funkcjonariuszom lub żołnierzom w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania sprawdzającego.
30) Ustawie – Prawo bankowe52:
a) Art. 104 – Bank, osoby w nim zatrudnione oraz osoby za których
pośrednictwem bank wykonuje czynności bankowe, są obowiązane zacho52
Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. – Prawo handlowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72,
poz. 665 z późn. zm.).
337
wać tajemnicę bankową, która obejmuje wszystkie informacje dotyczące
czynności bankowej, uzyskane w czasie negocjacji i w trakcie zawierania
umowy;
b) Art. 105 w ust. 1 w pkt 2 lit. k – „Bank ma obowiązek udzielenia
informacji stanowiących informację bankową wyłącznie: 1/ innym bankom
i instytucjom kredytowym, 2/ na zasadzie wzajemności innym instytucjom
ustawowo upoważnionym do udzielania kredytów, 3/ innym bankom, instytucjom kredytowym lub instytucjom finansowym w zakresie niezbędnym do wykonywania obowiązujących je przepisów 4/ na żądanie Komisji
Nadzoru Finansowego, sądu lub prokuratora w związku z toczącym się
postępowaniem, Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, prezesa NIK
oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego
Biura Antykorupcyjnego, Policji, Żandarmerii Wojskowej, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu i ich posiadających pisemne
upoważnienie funkcjonariuszy lub żołnierzy w zakresie niezbędnym do
przeprowadzenia postępowania sprawdzającego na podstawie przepisów
o ochronie informacji niejawnych”;
c) Art. 110 pkt 6 – Bank może pobierać prowizje i opłaty za wykonane czynności bankowe (przygotowanie, sporządzenie i przekazanie informacji), z wyjątkiem: sądu i prokuratora, Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, prezesa NIK oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu
Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Policji, Żandarmerii
Wojskowej, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu
w związku z postępowaniami sprawdzającymi prowadzonymi na podstawie
przepisów o ochronie informacji niejawnych.
31) Ustawie o ochronie danych osobowych53:
a) Art. 30 pkt 1 – Administrator danych odmawia udostępnienia danych ze zbioru, jeżeli spowodowałoby to ujawnienie wiadomości zawierających informacje niejawne;
53
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U.
z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.).
338
b) Art. 32 ust.1 pkt 4 – Każdej osobie przysługuje prawo do kontroli
przetwarzania danych, które jej dotyczą oraz uzyskania informacji o źródle,
z którego pochodzą dane jej dotyczące, chyba że administrator danych jest
zobowiązany do zachowania w tym zakresie w tajemnicy informacji niejawnych lub zachowania tajemnicy zawodowej;
c) Art. 43 w ust.1 pkt 1 – Z obowiązku rejestracji zbioru danych
zwolnieni są administratorzy danych zawierających informacje niejawne.
32) Ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych54:
a) Art. 79 ust.1 – Indywidualne dane zawarte na kontach ubezpieczonych i kontach płatników składek, a także w rejestrach prowadzonych
przez Zakład oraz dane źródłowe będące podstawą zapisów na tych kontach
i w rejestrach stanowią tajemnicę prawnie chronioną Zakładu. Do przestrzegania tej tajemnicy obowiązani są: 1/ pracownicy Zakładu; 2/ członkowie Rady Nadzorczej Zakładu;
(a) ust. 2 – Powyższy przepis stosuje się również do indywidualnych
danych osób, przetwarzanych w Zakładzie, w zakresie przyznawania, ustalania i wypłaty świadczeń z ubezpieczeń społecznych, a także świadczeń
finansowych z budżetu państwa oraz o dokonanych wypłatach, w związku
z realizacją zadań zleconych Zakładowi na podstawie odrębnych przepisów.
33) Ustawie o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu55:
a) Art. 11 ust. 2b – „Na stanowisko Prezesa Instytutu Pamięci nie
może być powołana również osoba, której działalność związana z dostępem
do informacji niejawnych lub objęta ochroną jako informacja niejawna
uniemożliwia szczegółowe przedstawienie informacji o przebiegu swojej
służby, pracy lub współpracy”;
54
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 i Nr 218, poz. 1690 oraz z 2010 r. Nr 105,
poz. 668.).
55
Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji
Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63,
poz. 424. z późn. zm.).
339
b) Art. 22. ust. 1 – „Prezes Instytutu Pamięci może, w szczególnie
uzasadnionych wypadkach, zezwolić na ujawnienie wiadomości stanowiącej informację niejawną oraz na udostępnienie dokumentów lub materiałów
zawierających informacje niejawne określonej osobie lub instytucji, jeżeli
zachowanie tajemnicy uniemożliwiałoby wykonanie wskazanych w ustawie
zadań Instytutu Pamięci”;
(a) ust. 2 – „W odniesieniu do dokumentów przekazanych do archiwum Instytutu Pamięci, Prezesowi Instytutu Pamięci przysługują uprawnienia określone w art. 6 ust. 7 ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie
informacji niejawnych”;
b) Art. 39 ust. 1 – „Odpowiednio Szef Agencji Bezpieczeństwa i szef
Agencji Wywiadu lub Minister Obrony Narodowej może zastrzec na określony czas, że do określonych dokumentów nie może mieć dostępu żadna
inna osoba, poza wyznaczonymi przez nich pełnomocnikami”;
(a) ust. 4 – „Zastrzeżenie podlega ochronie zgodnie z przepisami
o ochronie informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle
tajne»”.
34) Ustawie. o pracownikach sądów i prokuratury56:
a) Art. 6 pkt 3 – „Urzędnik obowiązany jest dochowywać tajemnicy
prawnie chronionej”.
35) Ustawie o sejmowej komisji śledczej57:
a) Art. 11e ust. 1 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» mogą
być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek,
tylko po zwolnieniu ich od obowiązku zachowania tajemnicy przez właściwy organ”;
b) Art. 11f – Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy prawnie
chronionej innej niż informacje niejawne o klauzuli tajności „tajne” lub
„ściśle tajne” mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga
56
Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądu prokuratury (Dz. U.
z 2007 r. Nr 162, poz. 1125 z późn. zm.).
57
Ustawa z dnia 21 stycznia 1999 r. o sejmowej komisji śledczej (Dz. U. z 2009 r.
Nr 151, poz. 1218.).
340
się ten obowiązek, chyba że komisja zwolni je od obowiązku zachowania
tajemnicy;
c) Art. 11h ust. 2 – Wiadomości uzyskane w toku przesłuchań,
o których mowa stanowią tajemnicę prawnie chronioną.
36) Ustawie o własności przemysłowej58:
a) Art. 57 ust. 1 – „Wynalazek tajny stanowi tajemnicę prawnie
chronioną”;
b) Art. 266 ust. 2 pkt 6 – Ekspertem może być osoba posiadająca odpowiednie do zakresu zadań poświadczenie bezpieczeństwa upoważniające
do dostępu do informacji niejawnych, wydane na podstawie ustawy z dnia
5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych;
c) Art. 268 ust. 4 – Przy powołaniu ekspert składa ślubowanie wobec
Prezesa Urzędu Patentowego „(…) dochować tajemnicy prawnie chronionej, a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości”;
d) Art. 270 w ust. 1 pkt 4 – Ekspert jest obowiązany dochowywać tajemnicy prawnie chronionej.
37) Ustawie o giełdach towarowych59:
38) Art. 54 w ust. 1 pkt 6 – „Informacje stanowiące tajemnicę zawodową mogą być ujawnione wyłącznie na żądanie: a/ sądu lub prokuratora,
b/Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, c/ prezesa Najwyższej Izby
Kontroli d/ biegłego rewidenta upoważnionego do kontroli finansowej oraz
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Policji, Żandarmerii Wojskowej, Straży Granicznej,
Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu i ich upoważnionych pisemnie
funkcjonariuszy lub żołnierzy – w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania sprawdzającego na podstawie przepisów o ochronie
informacji niejawnych”.
58
Ustawa z dnia 30 stycznia 2000 r. o własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r. Nr
119, poz. 1117 z późn. zm.).
59
Ustawa z dnia 26 październik 2000 r. o giełdach towarowych (Dz. U. z 2010 r.
Nr 48, poz. 284 i Nr 81, poz. 530.).
341
39) Ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu60:
a) Art. 22 ust. 1 – „Na żądanie kontrolera instytucje obowiązane są
zobowiązane do przedkładania wszelkich dokumentów i materiałów niezbędnych do przeprowadzenia kontroli, o której mowa w art. 21 ust. 1,
z wyłączeniem dokumentów i materiałów zawierających informacje niejawne”;
b) Art. 29 – Do ujawnienia Generalnemu Inspektorowi wszelkich informacji w trybie i zakresie przewidzianym ustawą nie stosuje się przepisów ograniczających udostępnianie danych objętych tajemnicą, z wyjątkiem
informacji niejawnych.
40) Ustawie o Inspekcji Handlowej61:
a) Art. 16 ust. 5 – „Uzyskane w trakcie kontroli informacje dotyczące stosowanej przez kontrolowanego technologii lub stanowiące tajemnicę handlową są prawnie chronione; nie dotyczy to informacji, których
ujawnienie jest niezbędne ze względu na konieczność usunięcia zagrożeń
związanych z produktem lub usługą”.
41) Ustawie o żegludze śródlądowej62:
a) Art. 47b – Informacje z systemu usług rzecznych „RIS”, w zakresie bezpieczeństwa, i wydajności transportu rzecznego, podlegają ochronie
zgodnie z przepisami o ochronie informacji niejawnych.
42) Ustawie o Biurze Ochrony Rządu63:
a) Art. 22 – Przed podjęciem służby funkcjonariusz BOR składa ślubowanie „(...) ofiarnie i sumiennie wykonywać powierzone mi obowiązki,
przestrzegać dyscypliny służbowej, wykonywać polecenia przełożonych,
60
Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz
finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276.).
61
Ustawa z dnia 1 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2009 r. Nr 151,
poz. 1219.).
62
Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz. U. z 2006 r.
Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).
63
Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (Dz. U. z 2004 r.
Nr 163, poz. 1712 z późn. zm.).
342
dochować tajemnic związanych ze służbą, strzec dobrego imienia służby,
honoru i godności”;
b) Art. 25a – „Funkcjonariusza zwalnia się ze stanowiska służbowego i przenosi do dyspozycji Szefa BOR w przypadku odmowy wydania
mu poświadczenia bezpieczeństwa zgodnie z przepisami ustawy z dnia
5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych;
c) Art. 35 ust. 1 pkt 8 – Funkcjonariusza BOR zwalnia się ze służby
prawomocnej odmowy wydania poświadczenia bezpieczeństwa zgodnie
z przepisami ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych.
43) Ustawie o wykonywaniu Konwencji o zakazie prowadzenia
badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz
o zniszczeniu jej zapasów64:
a) Art. 22 – Informacje uzyskane w związku z realizacją postanowień Konwencji, oznaczone klauzulą OPCW restricted, podlegają ochronie
i są udostępniane na 1. zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych, dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”. 2. Informacje uzyskane w związku z realizacją postanowień
Konwencji, oznaczone klauzulą OPCW protected, podlegają ochronie i są
udostępniane na zasadach określonych w przepisach, o których mowa
w ust. 1, dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „poufne”. 3. Informacje uzyskane w związku z realizacją postanowień Konwencji, oznaczone
klauzulą OPCW highly protected, podlegają ochronie i są udostępniane na
zasadach określonych w przepisach, o których mowa w ust. 1, dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne”. 4. „Informacje uzyskane od
podmiotów i przedsiębiorców, o których mowa w art. 2, w związku z obowiązkiem ustanowionym w art. 14, oraz oznaczone odpowiednimi klauzulami, podlegają ochronie i są udostępniane na zasadach określonych
w przepisach, o których mowa w ust. 1, odpowiednio do przyznanej klauzuli tajności”.
64
Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu Konwencji o zakazie prowadzenia badań , produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz zniszczeniu
jej zapasów (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 812).
343
44) Ustawie o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych65:
a) Art. 6 pkt 4 – „Do zadań Komendanta Głównego Policji, będącego Szefem Krajowego Centrum informacji Kryminalnych należy
w szczególności 1/ gromadzenie, przetwarzanie i przekazywanie informacji
kryminalnych (...) 4/ zapewnienie bezpieczeństwa gromadzonym
i przetwarzanym w Centrum informacjom kryminalnym, zgodnie
z przepisami ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (...) oraz przepisami ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie danych osobowych”;
b) Art. 16 ust. 1 – Informacje kryminalne gromadzone, przetwarzane
i przekazywane podlegają ochronie określonej w przepisach o ochronie
informacji niejawnych;
c) Art. 40 ust. 2 – Przekazanie informacji za granicę do kraju, który
nie daje gwarancji ich ochrony, „co najmniej takie, jakie obowiązują na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”, może nastąpić jedynie po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw zagranicznych oraz krajowej władzy bezpieczeństwa.
45) Ustawie – Prawo wodne66:
a) Art. 158 – „Kontrolowany, z zachowaniem przepisów o ochronie
informacji niejawnych oraz o zakwaterowaniu sił zbrojnych, jest obowiązany umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli, w szczególności
umożliwić dokonanie czynności, o których mowa w art. 157 ust. 2”.
46) Ustawie o kuratorach sądowych67:
a) Art. 74 – Przed podjęciem obowiązków aplikant kuratorski składa
ślubowanie wobec prezesa sądu okręgowego i kuratora okręgowego
„(...) sumiennie
wypełniać
obowiązki
aplikanta
kuratorskiego,
65
Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu
informacji kryminalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 153).
66
Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239,
poz. 2019 z późn. zm.).
67
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. Nr 98, poz. 1071
z późn. zm.).
344
w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości oraz dochować tajemnicy prawnie chronionej”.
47) Ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych68:
a) Art. 66 – Przy powołaniu sędzia składa ślubowanie wobec Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej „(...) obowiązki sędziego wypełniać sumiennie, sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie według mego sumienia, dochować tajemnicy prawnie chronionej,
a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości”;
b) Art. 85 § 4 – Wobec osoby pełniącej urząd na stanowisku sędziego, postępowania sprawdzającego przewidzianego w ustawie z dnia
5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych nie przeprowadza się.
Przed przystąpieniem do pełnienia obowiązków sędzia zapoznaje się
z przepisami o ochronie informacji niejawnych i składa oświadczenie
o znajomości tych przepisów, a informacje niejawne mogą być udostępnione sędziemu tylko w zakresie niezbędnym do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim, pełnienia powierzonej funkcji lub wykonywania
powierzonych czynności;
c) Art. 87 § 6 – Informacje zawarte w oświadczeniu majątkowym sędziego stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”,
określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych, chyba że sędzia,
który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich ujawnienie.
„W szczególnie uzasadnionych przypadkach podmiot uprawniony, zgodnie
z § 2 lub § 4, do odebrania oświadczenia może je ujawnić pomimo braku
zgody składającego oświadczenie”;
d) Art. 150 § 4 – Przed podjęciem pracy referendarz sądowy składa
ślubowanie wobec prezesa sądu okręgowego „(...) sumiennie i starannie
wykonywać obowiązki urzędowe, przestrzegać prawa, kierować się zasadami godności i uczciwości oraz dochować tajemnicy prawnie chronionej”.
48) Ustawie – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia69:
68
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U.
Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.).
345
a) Art. 41 § 2 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» mogą być
przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko
po zwolnieniu tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony”;
b) § 3 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji
niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» lub «poufne» lub tajemnicy
związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co
do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd zwolni
te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie
stanowią inaczej. Na postanowienie sądu służy zażalenie”;
c) Art. 70 § 3 – „W razie wyłączenia jawności na rozprawie mogą
być obecni, poza osobami biorącymi udział w postępowaniu, po jednej osobie wskazanej przez każdą ze stron, chyba że zachodzi obawa ujawnienia
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne». Sąd
może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie prowadzonej z wyłączeniem jawności”.
49) Ustawie o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach
porządkowych70:
a) Art. 29 ust. 6 – „Żandarmeria Wojskowa w celu realizacji ustawowych zadań może korzystać z informacji o osobie, w tym danych osobowych uzyskanych przez uprawnione organy, służby i instytucje państwowe
w wyniku wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych lub prowadzenia kontroli operacyjnej, oraz przetwarzać je w rozumieniu ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych bez wiedzy i zgody osoby, której dane dotyczą. Administrator danych, o których mowa
w ust. 2, jest obowiązany udostępnić dane na podstawie imiennego upoważnienia Komendanta Głównego Żandarmerii Wojskowej lub komendanta
oddziału Żandarmerii Wojskowej okazanego przez żołnierza Żandarmerii
69
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.).
70
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.).
346
Wojskowej, wraz z legitymacją służbową. Fakt udostępnienia tych danych
podlega ochronie na podstawie ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie
informacji niejawnych”;
b) Art. 31 w ust. 1 pkt 13 – Przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych, w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców
oraz uzyskania i utrwalenia dowodów, „bezprawnego ujawnienia lub wykorzystania informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» i «ściśle tajne»
(...) sąd okręgowy, może w drodze postanowienia, zarządzić kontrolę operacyjną”;
c) Art. 36 ust. 3 – „W razie odmowy zwolnienia żołnierza Żandarmerii Wojskowej lub osoby udzielającej mu pomocy w wykonywaniu
czynności operacyjno-rozpoznawczych od obowiązku zachowania
w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle
tajne» w związku z postępowaniem karnym albo odmowy zezwolenia na
udostępnienie materiałów zawierających informacje niejawne o klauzuli
tajności «tajne» lub «ściśle tajne», pomimo żądania prokuratora lub sądu,
zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym w sprawie o przestępstwo przeciwko pokojowi lub ludzkości, przestępstwo wojenne, przestępstwo przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, przestępstwo zamachu terrorystycznego albo też przestępstwo zabójstwa lub spowodowania ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu, którego następstwem była śmierć człowieka, Minister Obrony Narodowej przedstawia żądane wyjaśnienia i materiały Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdzi, że uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest konieczne do zapewnienia prawidłowości postępowania karnego, Minister
Obrony Narodowej jest zobowiązany zwolnić od obowiązku zachowania
w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle
tajne» żołnierza Żandarmerii Wojskowej albo udostępnić żądane wyjaśnienia i materiały zawierające informacje niejawne o klauzuli tajności «tajne»
lub «ściśle tajne»”;
(a) ust. 4 – Dane o osobie, o której mowa, mogą być ujawnione na żądanie prokuratora również w razie uzasadnionego podejrzenia, że popełniła
ona przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego w związku z wykony347
waniem czynności operacyjno-rozpoznawczych. W takim przypadku Minister Obrony Narodowej przedstawia żądane wyjaśnienia i materiały Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdzi, że uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest konieczne do zapewnienia prawidłowości postępowania karnego, Minister
Obrony Narodowej jest zobowiązany zwolnić od obowiązku zachowania
w tajemnicy informacji;
d) Art. 39 – „Ujawnienie danych o osobie, co do której zachodzi
uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo ścigane z oskarżenia
publicznego w związku z wykonywaniem przez tę osobę czynności operacyjno-rozpoznawczych, może nastąpić tylko na żądanie prokuratora lub
sądu. W takim przypadku Minister Obrony Narodowej przedstawia żądane
wyjaśnienia i materiały Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego. Jeżeli
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdzi, że uwzględnienie żądania
prokuratora lub sądu jest konieczne do zapewnienia prawidłowości postępowania karnego, Minister Obrony Narodowej jest obowiązany zwolnić od
obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» żołnierza Żandarmerii Wojskowej i udostępnić żądane wyjaśnienia i materiały zawierające informacje niejawne
o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”;
e) Art. 43 w ust. 1 pkt 8 – „w celu odparcia bezpośredniego i gwałtownego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały zawierające
informacje niejawne albo środki pieniężne lub inne przedmioty wartościowe”, gdy środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające, żołnierze ŻW maja prawo użycia broni palnej .
50) Ustawie o dostępie do informacji publicznej71:
a) Art. 22 ust. 1 – „Podmiotowi, któremu odmówiono prawa dostępu
do informacji publicznej ze względu na wyłączenie jej jawności z powołaniem się na ochronę danych osobowych, prawo do prywatności oraz tajemnicę inną niż informacja niejawna, tajemnica skarbowa lub tajemnica staty-
71
Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U.
Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).
348
styczna, przysługuje prawo wniesienia powództwa do sądu powszechnego
o udostępnienie takiej informacji”.
51) Ustawie o podpisie elektronicznym72:
a) Art. 18 ust. 5 – Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Służba Kontrwywiadu Wojskowego, zgodnie z właściwością określoną w przepisach o ochronie informacji niejawnych, dokonują oceny przydatności
urządzeń, do ochrony informacji niejawnych i wydają stosowne certyfikaty
bezpieczeństwa;
52) Ustawie o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu73:
a) Art. 5 ust. 1 pkt 1, 2 i 3 – Obok zadań związanych z rozpoznawaniem, zapobieganiem i zwalczaniem zagrożeń godzących w bezpieczeństwo, suwerenność i międzynarodową pozycję, niepodległość i nienaruszalność jego terytorium, do zadań ABW należy również rozpoznawanie,
zapobieganie i wykrywanie przestępstw „a) szpiegostwa, terroryzmu, bezprawnego ujawnienia lub wykorzystania informacji niejawnych i innych
przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa”, oraz „realizowanie,
w granicach swojej właściwości, zadań związanych z ochroną informacji
niejawnych oraz wykonywanie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa
w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych”;
b) Art. 9 ust. 4 – „Szefowie Agencji, każdy w zakresie swojej właściwości, określają w drodze zarządzeń, stanowiące informacje niejawne
szczegółowe zasady tworzenia funduszu operacyjnego i gospodarowania
tym funduszem”;
c) Art. 12 ust. 1 – Do zadań Kolegium do Spraw Służb Specjalnych
należy m.in. formułowanie ocen i wyrażanie opinii w sprawach „zagrożeń o
zasięgu ogólnokrajowym w zakresie ochrony informacji niejawnych, nią w
72
Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz. U. Nr 130,
poz. 1450 z późn. zm.).
73
Ustawa z dnia 9 lutego 2010 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz
Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154.).
349
sytuacji zagrożenia o zasięgu ogólnokrajowym, powstałej informacji niejawnych, oraz dokonywanie oceny skutków informacji”;
(a) ust. 4 – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może delegować
swojego przedstawiciela do udziału w posiedzeniach Kolegium, spełniającego wymagania określone w przepisach o ochronie informacji niejawnych
w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli tajności „ściśle
tajne”;
(b) ust. 6: „Sekretarza Kolegium powołuje, spośród osób spełniających wymagania określone w przepisach o ochronie informacji niejawnych
w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli tajności «ściśle
tajne», i odwołuje Prezes Rady Ministrów”;
d) Art. 15 pkt 5 – Szefem ABW i Szefem AW może być, która m.in.
„spełnia wymagania określone w przepisach o ochronie informacji niejawnych w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli tajności «ściśle tajne»”;
e) Art. 26 w ust.1 pkt 8 – „w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały
zawierające informacje niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe”, gdy środki przymusu bezpośredniego są niewystarczające, funkcjonariusz ABW ma prawo użycia broni palnej;
f) Art. 39 ust. 6 – „W razie odmowy zwolnienia funkcjonariusza,
pracownika lub osoby udzielającej im pomocy w wykonywaniu czynności
operacyjno-rozpoznawczych od obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» albo odmowy zezwolenia na udostępnienie materiałów stanowiących informacje
niejawne o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» pomimo żądania
prokuratora lub sądu, zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym
o przestępstwo określone w art. 105 § 1 Kodeksu karnego lub o zbrodnię
godzącą w życie ludzkie albo o występek przeciwko życiu lub zdrowiu, gdy
jego następstwem była śmierć człowieka, Szef ABW albo Szef AW przedstawia żądane materiały oraz wyjaśnienie Pierwszemu Prezesowi Sądu
Najwyższego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdzi, że
uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest konieczne do prawidłowo350
ści postępowania karnego, Szef ABW albo Szef AW jest obowiązany zwolnić od zachowania tajemnicy lub udostępnić materiały objęte tajemnicą”;
g) Art. 47 ust. 1 – Przed podjęciem służby funkcjonariusz ABW albo
AW składa ślubowanie „(...) służyć wiernie Narodowi, chronić ustanowiony Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej porządek prawny, strzec bezpieczeństwa Państwa i jego obywateli, nawet z narażeniem życia. Wykonując powierzone mi zadania, ślubuję pilnie przestrzegać prawa, dochować
wierności konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, przestrzegać
dyscypliny służbowej oraz wykonywać rozkazy i polecenia przełożonych.
Ślubuję strzec tajemnicy prawnie chronionej, honoru, godności i dobrego
imienia służby oraz przestrzegać zasad etyki zawodowej”;
h) Art. 116 lit 3 – „Szefowie Agencji, każdy w zakresie swojego
działania, określą, w drodze zarządzeń, stanowiące nominacje niejawne,
stanowiska służbowe i stopnie etatowe, zaszeregowanie tych stanowisk do
grup uposażenia i przypisanych im stopni etatowych”.
53) Ustawie – Prawo lotnicze74:
a) Art. 58 ust. 2 – Rejestr lotnisk jest jawny, ale dokumenty stanowiące podstawę do dokonania wpisu w rejestrze podlegają ochronie zgodnie z przepisami ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji
niejawnych.
54) Ustawie – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi75:
a) Art. 96 § 1 – „Sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia
lub części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy
zagraża moralności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu,
a także gdy mogą być ujawnione okoliczności stanowiące informacje niejawne”.
55) Ustawie o Sądzie Najwyższym76:
74
Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze (Dz. U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696
z późn. zm.).
75
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.).
351
a) Art. 27 § 1 – Przy powołaniu sędzia Sądu Najwyższego składa
ślubowanie wobec Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej „(…) stać na straży prawa, obowiązki sędziego wypełniać sumiennie, sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie według mego sumienia,
dochować tajemnicy prawnie chronionej, a w postępowaniu kierować się
zasadami godności i uczciwości”.
56) Ustawie o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz
o stopniach i tytule w zakresie sztuki77:
a) Art. 17 ust. 5 – „Obowiązek publikacji nie dotyczy rozprawy habilitacyjnej zawierającej informacje niejawne”.
57) Ustawie – Prawo pocztowe78:
a) Art. 10 ust. 3 – Stwierdzenie, że wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie usług pocztowych nie zagraża obronności, bezpieczeństwu państwa lub bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu, następuje
po zasięgnięciu opinii Ministra Obrony Narodowej, ministra właściwego do
spraw wewnętrznych lub Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
„Opinia nie wymaga uzasadnienia, jeżeli naruszałoby to przepisy ustawy
z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych”;
b) Art. 26 w ust. 2 pkt 4 – Przesyłka pocztowa może być wydana ze
skutkiem doręczenia, także „osobie uprawnionej do odbioru przesyłek
w urzędzie organu władzy publicznej, o którym mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1
ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, jeżeli
adresatem przesyłki jest dany organ władzy publicznej”.
58) Ustawie o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych79:
76
Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240,
poz. 2052 z późn. zm.).
77
Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz
o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595, z 2005 r. Nr 164,
poz. 1365 oraz z 2010 r. Nr 96, poz. 620.).
78
Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. z 2008 r. Nr 189,
poz. 1159, z 2009 r. Nr 18, poz. 97 i Nr 168, poz. 1323 oraz z 2010 r. Nr 47,
poz. 278.).
79
Ustawa z dnia 11września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych
(Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 593, Nr 107, poz. 679, Nr 113, poz. 745 i Nr 127,
poz. 57.).
352
a) Art. 58 ust. 4 – „Informacje zawarte w oświadczeniu majątkowym
żołnierza stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych, chyba że żołnierz
zawodowy, który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich ujawnienie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach Minister Obrony Narodowej może je ujawnić pomimo braku zgody składającego oświadczenie”;
b) Art. 59 ust. 2 – Dowódca jednostki wojskowej może zakazać żołnierzowi zawodowemu wyjazdu za granicę w celach niezwiązanych
z zawodową służbą wojskową, jeżeli wymaga tego wzgląd na przestrzeganie przepisów ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, albo istotne sprawy organizacyjne;
c) Art. 107 ust.3 – Zezwolenie, o którym mowa w ust. 2, może być
przez Ministra Obrony Narodowej zawieszone lub cofnięte, jeżeli wymagają tego względy ochrony informacji niejawnych oraz potrzeby Sił Zbrojnych.
59) Ustawie – Prawo zamówień publicznych80:
a) Art. 4 pkt 5 – Ustawy o której mowa, nie stosuje się m.in. do „zamówień zawierających informacje niejawne, jeżeli wymaga tego istotny
interes publiczny lub istotny interes państwa”.
60) Ustawie o funduszach inwestycyjnych81:
a) Art. 280 ust. 1 – Do zachowania tajemnicy zawodowej obowiązani są: 1/ osoby wchodzące w skład organów nadzorczych oraz pracownicy – towarzystwa, depozytariusza, podmiotu prowadzącego rejestr
uczestników funduszu, podmiotów pośredniczących w zbywaniu i odkupywaniu jednostek uczestnictwa, innych podmiotów pozostających
z towarzystwem lub funduszem w stosunku prawnym, członkowie rady
inwestorów oraz osoby upoważnione przez Przewodniczącego Komisji
Nadzoru Finansowego;
80
Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U.
z 2010 r. Nr 113, poz. 759.).
81
Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146,
poz. 1546 z późn. zm.).
353
b) Art. 280 ust. 2 – Tajemnicą zawodową jest tajemnica obejmująca
informację uzyskaną w związku z podejmowanymi czynnościami służbowymi w ramach zatrudnienia, stosunku zlecenia lub innego stosunku prawnego, dotyczącą chronionych prawem interesów podmiotu związanego
z działalnością funduszu inwestycyjnego;
c) Art. 281 ust. 1 – Informacje stanowiące tajemnicę zawodową mogą być ujawniane wyłącznie na żądanie: 1/ sądu lub prokuratora, 2/ Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, 3/ prezesa Najwyższej Izby Kontroli, 4/ naczelnika, dyrektora i inspektora urzędu kontroli skarbowej,
5/ upoważnionego rewidenta oraz – Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Anty korupcyjnego, Policji, Żandarmerii Wojskowej, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Biura Ochrony
Rządu i ich upoważnionych pisemnie funkcjonariuszy lub żołnierzy
„w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania sprawdzającego
na podstawie przepisów o ochronie informacji niejawnych”.
61) Ustawie – Prawo telekomunikacyjne82:
a) Art. 123 ust. 9 – Jeżeli uzasadnienie odmowy udzielenia rezerwacji częstotliwości, jej zmiana lub cofnięcie albo odmowa wydania pozwolenia radiowego lub jego cofnięcie następuje „ze względu na okoliczności
prowadzące do zagrożenia obronności, bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa i porządku publicznego, i zawiera informacje niejawne, zamiast uzasadnienia doręcza się zawiadomienie, że uzasadnienie takie zostało sporządzone”;
b) Art. 201 ust. 4 i 5 – Jeżeli kontrola wykazała, że działalność telekomunikacyjna podmiotu mogłaby zagrozić obronności, bezpieczeństwu
państwa lub bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu, prezes Urzędu
Komunikacji Elektronicznej może, w drodze decyzji, zakazać podmiotowi
kontrolowanemu wykonywania działalności telekomunikacyjnej, zmienić
lub cofnąć rezerwację częstotliwości lub przydział numeracji;
82
Ustawa z dnia 16 lica 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171,
poz. 1800 z późn. zm.).
354
(a) ust. 6 – Przed wydaniem takiej decyzji prezes UKE zasięga opinii
Ministra Obrony Narodowej, ministra właściwego do spraw wewnętrznych,
Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Szefa Agencji Wywiadu,
w zakresie ich właściwości. Jeżeli uzasadnienie opinii w powyższej sprawie
zawiera informacje niejawne, zamiast uzasadnienia doręcza się „zawiadomienie, że uzasadnienie zostało sporządzone”;
c) Art. 202 ust. 4 – Działania, o których mowa, Prezes UKE może
także podejmować „na wniosek organów właściwych w sprawach obronności, bezpieczeństwa państwa oraz bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Jeżeli uzasadnienia do wniosku tych organów zawierają informacje niejawne, zamiast uzasadnień doręcza się informację, że uzasadnienia takie
zostały sporządzone”.
62) Ustawie o zawodzie tłumacza przysięgłego83:
a) Art. 7 ust. 1 – Tłumacz przysięgły składa wobec Ministra Sprawiedliwości ślubowanie według następującej roty: „Mając świadomość
znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem, przyrzekam uroczyście, że powierzone mi zadania tłumacza przysięgłego będę wykonywać
sumiennie i bezstronnie, dochowując tajemnicy prawnie chronionej oraz
kierując się w swoim postępowaniu uczciwością i etyką zawodową”.
63) Ustawie o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych84:
a) Art. 91 ust. 5 – Osoba wezwana w charakterze świadka w sprawie
naruszenia dyscypliny finansów publicznych może odmówić udzielenia
odpowiedzi na pytania co do okoliczności stanowiących informacje niejawne, chyba, że zostanie zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy
w trybie i na zasadach określonych w odrębnych przepisach. „Zwolnienia
można odmówić tylko wtedy, gdyby złożenie wyjaśnień lub udzielenie
odpowiedzi mogło wyrządzić poważną szkodę państwu”;
83
Ustawa z dnia 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego (Dz. U.
Nr 273, poz. 2702 oraz z 2006 r. Nr 107, poz. 722.).
84
Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny
finansów publicznych (Dz. U. z 2005 r. Nr 14, poz. 114 z późn. zm.).
355
(a) ust. 6 – „Świadek może odmówić odpowiedzi na poszczególne
pytania ze względu na obowiązek zachowania tajemnicy związanej
z wykonywaniem zawodu lub funkcji, co do okoliczności, na które rozciąga
się ten obowiązek, chyba że sąd zwolni go z obowiązku zachowania tajemnicy. Zwolnienie to może dotyczyć wyłącznie okoliczności, która nie może
być ustalona przed komisja orzekającą lub w postępowaniu odwoławczym
na podstawie innych dowodów”;
b) Art. 96 ust. 3 – „Dokumenty, opinie lub inne informacje, zawierające informacje niejawne, przekazuje się rzecznikowi dyscypliny w trybie
i na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych
tylko w przypadku zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy”;
c) Art. 119 ust. 2 pkt 1 – „Wyłączenie jawności rozprawy przed komisją orzekającą może nastąpić wyłącznie ze względu na bezpieczeństwo
państwa lub ochronę informacji niejawnych”.
64) Ustawie o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne85:
a) Art. 25 ust. 2 – Kontrola ponadsektorowych i sektorowych projektów informatycznych oraz działania systemów teleinformatycznych nie
może dotyczyć informacji niejawnych lub informacji i danych stanowiących inną tajemnicę prawnie chronioną, zawartych w kontrolowanych systemach teleinformatycznych oraz rejestrach publicznych, jak również prowadzić do ich ujawnienia ani narażać na ujawnienie, z zastrzeżeniem art. 26
ust. 3 pkt 4;
b) Art. 26 w ust. 3 pkt 4 – kontrolę, o której mowa przeprowadzają
kontrolerzy posiadający aktualne poświadczenia bezpieczeństwa upoważniające ich do dostępu do informacji niejawnych – w przypadku gdy kontrola ma dotyczyć systemów teleinformatycznych lub rejestrów publicznych
zawierających informacje i dane stanowiące informacje niejawne o klauzuli
tajności „poufne” lub wyższej.
65) Ustawie o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów86:
85
Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadnia publiczne (Dz. U. Nr 64, poz. 565 z późn. zm.).
356
a) Art. 19 ust. 1 – „Dane osobowe dotyczące potencjalnego dawcy,
dawcy, potencjalnego biorcy i biorcy są objęte tajemnicą i podlegają ochronie przewidzianej w przepisach o tajemnicy prawnie chronionej oraz
w przepisach dotyczących dokumentacji medycznej prowadzonej przez zakłady opieki zdrowotnej”.
66) Ustawie o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa87:
a) Art. 33 – Przed wręczeniem aktu mianowania radca Prokuratorii
Generalnej i starszy radca Prokuratorii Generalnej, składają wobec Prezesa
Prokuratorii Generalnej ślubowanie „(...) obowiązki swoje wypełniać sumiennie, dochować tajemnicy prawnie chronionej, a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości”.
67) Ustawie o obrocie instrumentami finansowymi88:
a) Art. 147 – Tajemnica zawodowa obejmuje informacje uzyskane
przez osobę wymienioną w art. 148 ust. 1, w związku z podejmowanymi
czynnościami służbowymi w ramach pozostawania w stosunku pracy, zlecenia lub w innym stosunku prawnym.
b) Art. 148 ust. 1 – Do zachowania tajemnicy zawodowej są obowiązani: 1/ maklerzy i doradcy, 2/ osoby wchodzące w skład statutowych organów finansowych, 3/ osoby pozostające w stosunku pracy, zlecenia lub
innym stosunku prawnym, 4/ osoby wchodzące w skład zespołu doradczego, 5/ inne osoby, jeżeli obowiązek taki wynika z przepisów innych
ustaw;
c) Art. 149 pkt 7 – „Informacje stanowiące tajemnicę zawodową, są
ujawniane wyłącznie na żądanie: sądu lub prokuratora, Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, podmiotu
uprawnionego do badania sprawozdań finansowych oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji
86
Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu
komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1411 i z 2009 r. Nr 141,
poz. 1149.).
87
Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U.
z 2005 r. Nr 169, poz. 1417 z późn. zm.).
88
Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz. U.
Nr 183, poz. 1538 z późn. zm.).
357
Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Policji, Żandarmerii Wojskowej, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu i ich upoważnionych pisemnie funkcjonariuszy lub żołnierzy – w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania sprawdzającego na podstawie przepisów o ochronie informacji niejawnych”.
68) Ustawie o zwrocie osobom fizycznym niektórych wydatków
związanych z budownictwem mieszkaniowym89:
a) Art. 6a – „Jeżeli jest to uzasadnione ochroną informacji niejawnych i wymogami bezpieczeństwa państwa, do przyjmowania wniosków,
wydawania decyzji określających kwotę zwrotu oraz do dokonywania
zwrotu kosztów, uprawnione są organy wymienione w art. 13a ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8,
póz. 60, z późn. zm.)”.
69) Ustawie o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym90:
a) Art. 4 ust. 3 – „Szef Centralnego Biura Antykorupcyjnego określi,
w drodze zarządzenia, stanowiące informacje niejawne szczegółowe zasady
tworzenia funduszu operacyjnego, o którym mowa w ust.2, oraz gospodarowania tym funduszem”;
b) Art. 7 ust. 1 pkt 5 – Szefem CBA lub jego zastępcą może być
osoba, która „spełnia wymagania określone w przepisach o ochronie informacji niejawnych w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli
tajności „ściśle tajne”;
c) Art. 16 ust. 1 pkt 8 – W celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały
zawierające informacje niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe, jeżeli środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające, funkcjonariusz CBA ma prawo użycia broni palnej;
89
Ustawa z dnia 29 sierpnia 2005 r. o zwrocie osobom fizycznym niektórych wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym (Dz. U. Nr 177, poz. 1468
z późn. zm.).
90
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U.
Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).
358
d) Art. 28 ust. 5 – „W przypadku odmowy zwolnienia funkcjonariusza, pracownika lub osoby udzielającej im pomocy w wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych od obowiązku zachowania w tajemnicy
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» albo
odmowy zezwolenia na udostępnienie materiałów stanowiących informacje
niejawne o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» pomimo żądania
prokuratora lub sądu, zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym
o zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych oraz
godzących w życie ludzkie albo o występek przeciwko życiu lub zdrowiu,
gdy jego następstwem była śmierć człowieka, Szef CBA przedstawia żądane materiały oraz wyjaśnienie Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego.
Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdzi, że uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest konieczne do prawidłowości postępowania
karnego, Szef CBA jest obowiązany zwolnić od zachowania tajemnicy lub
udostępnić materiały objęte tajemnicą”.
70) Ustawie o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie
Wywiadu Wojskowego91:
a) Art. 1 – „Tworzy się Służbę Kontrwywiadu Wojskowego, zwaną
dalej SKW, jako służbę specjalną, właściwą w sprawach ochrony przed
zagrożeniami wewnętrznymi dla obronności Państwa, bezpieczeństwa
i zdolności bojowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, zwanych dalej
SZRP, oraz innych jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej”;
b) Art. 5 w ust. 1 pkt 3 – Do zadań SKW należy również „realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań określonych w przepisach
ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych”;
c) Art. 11 ust. 3 – „Szefowie SKW i SWW, każdy w zakresie swojej
właściwości, po zatwierdzeniu przez Ministra Obrony Narodowej, określają, w drodze zarządzeń, stanowiące informacje niejawne szczegółowe
zasady tworzenia i gospodarowania funduszem operacyjnym”;
91
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz
Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz. U. Nr 104, poz. 709 i Nr 218, poz. 1592,
z 2007 r. Nr 25, poz. 162 oraz z 2009 r. Nr 85, poz. 716).
359
d) Art. 16 pkt 5 – Szefem SKW i SWW może zostać osoba, która
„spełnia wymagania określone w przepisach ustawy z dnia 5 sierpnia 2010
r. o ochronie informacji niejawnych w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli tajności «ściśle tajne»;
e) Art. 25 pkt 3 – W granicach swoich zadań funkcjonariusze SKW
wykonują: „1/ czynności operacyjno-rozpoznawcze, 2/ analityczno-informacyjne, 3/ wynikające z przepisów ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r.
o ochronie informacji niejawnych”;
f) Art. 27 ust. 9 – Minister Obrony Narodowej, za zgodą Prezesa
Rady Ministrów, określi, w drodze zarządzenia, sposób i tryb realizacji
przez SKW i SWW swoich obowiązków, uwzględniając przepisy ustawy
z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji;
g) Art. 30 ust. 1 pkt 6 – W celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały
zawierające informacje niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe, jeżeli środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające, funkcjonariusz SKW ma prawo użycia broni palnej;
h) Art. 39 ust. 7 – Szefowie SKW i SWW, każdy w zakresie swojego
działania, określają, w drodze zarządzeń, szczegółowy tryb wydawania
i przechowywania dokumentów, o których mowa w ust. 2 i 3, oraz posługiwania się tymi dokumentami, z uwzględnieniem wymogów dotyczących
ochrony informacji niejawnych”;
i) Art. 43 ust. 6 – „W razie odmowy zwolnienia funkcjonariusza,
pracownika lub osoby udzielającej im pomocy w wykonywaniu czynności
operacyjno-rozpoznawczych od obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» albo odmowy zezwolenia na udostępnienie materiałów stanowiących informacje
niejawne o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» pomimo żądania
prokuratora lub sądu, zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym
o przestępstwo określone w art. 105 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. –
Kodeks karny lub o zbrodnię godzącą w życie ludzkie albo o występek
przeciwko życiu lub zdrowiu, gdy jego następstwem była śmierć człowieka,
Szef SKW albo Szef SWW przedstawia żądane materiały oraz wyjaśnienie
360
Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu
Najwyższego stwierdzi, że uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest
konieczne do prawidłowości postępowania karnego, Szef SKW albo Szef
SWW jest obowiązany zwolnić od zachowania tajemnicy lub udostępnić
materiały objęte tajemnicą”.
71) Ustawie o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu
Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego92:
a) Art. 76 ust. 4 – „Szef SKW i Szef SWW, każdy w zakresie swojego działania, określą, w drodze zarządzeń, stanowiące informacje niejawne stanowiska służbowe i stopnie etatowe, zaszeregowanie tych stanowisk do grup uposażenia i przypisanych im stopni etatowych”;
b) Art. 106 ust. 2 pkt 7 – Utrata przez funkcjonariusza służbowej
broni palnej, amunicji lub legitymacji służbowej, a także materiału zawierającego informacje niejawne jest naruszeniem dyscypliny służbowej.
72) Ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia93:
a) Art. 76 ust. 2 – „Uzyskane przez organy urzędowej kontroli żywności, w trakcie kontroli, informacje, dokumenty i inne dane stanowiące
tajemnicę przedsiębiorcy nie mogą być przekazywane innym organom ani
ujawniane, jeżeli nie jest to konieczne ze względu na ochronę życia lub
zdrowia człowieka, z wyłączeniem żądania sądu lub prokuratury w związku
z toczącym się postępowaniem”.
73) Ustawie o ujawnianiu informacji o dokumentach organów
bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów94:
a) Art. 9 – Osoby składające oświadczenie lustracyjne, w zakresie
jego treści, są zwolnione z mocy prawa z obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych;
92
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (Dz. U. Nr 104, poz. 710,
z 2009 r. Nr 114, poz. 957 oraz z 2010 r. Nr 113, poz. 745).
93
Ustawa z dnia 25 sierpni 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U.
z 2010 r. Nr 136, poz. 914).
94
Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach
organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów
(Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 z późn. zm.).
361
b) Art. 18 ust. 2a – „Sąd może wyłączyć jawność całości albo części
rozprawy również na żądanie prokuratora Biura Lustracyjnego lub prokuratora oddziałowego biura lustracyjnego Instytutu Pamięci Narodowej, jeżeli zachodzi obawa ujawnienia informacji niejawnych”.
74) Ustawie o systemie oceny zgodności wyrobów przeznaczonych
na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa95:
a) Art. 14 ust. 2 – Spełnienie zgodności wyrobów na potrzeby obronności i bezpieczeństwa, z wymaganiami określonymi w specyfikacji technicznej, ocenia Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Służba Kontrwywiadu Wojskowego, zgodnie z właściwością wskazaną w przepisach
o ochronie informacji niejawnych, przez wystawienie opinii w tej sprawie.
75) Ustawie o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych
i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia
bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym96:
a) Art. 13 ust. 6 – Dane jednostkowe zawarte w rejestrze producentów i handlowców podlegają ochronie na zasadach określonych w ustawie
z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, z wyłączeniem
ich danych ekonomicznych i handlowych;
b) Art. 22 ust. 4 – Do informacji, o tworzonych i utrzymywanych zapasach obowiązkowych ropy lub paliw, stosuje się odpowiednio przepisy
ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych,
z wyjątkiem informacji juz przetworzonych lub zagregowanych w sposób
uniemożliwiający ich powiązanie lub identyfikację z konkretnym przedsiębiorcom;
c) Art. 45 – Do informacji zawartych w dokumentach o zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia paliwowego państwa oraz planach
95
Ustawa z dnia 17 listopada 2006 r. o systemie oceny zgodności wyborów przeznaczonych na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa (Dz. U. Nr 235, poz.
1700).
96
Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych
i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym (Dz. U. Nr 52, poz. 343,
z 2008 r. Nr 157, poz. 976, z 2009 r. Nr 3, poz. 11 oraz z 2010 r. Nr 81, poz. 532).
362
wdrożenia ograniczeń stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia
5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych.
76) Ustawie o Państwowej Inspekcji Pracy97:
a) Art. 44 ust. 1 – „Pracownicy wykonujący czynności kontrolne są
odpowiedzialni za sumienne wykonywanie swoich obowiązków, w szczególności za rzetelne i obiektywne ujmowanie i dokumentowanie wyników
kontroli oraz za przestrzeganie przepisów o ochronie informacji niejawnych”.
77) Ustawie o licencji syndyka98:
a) Art. 15 ust. 1 – Osoba, której przyznano licencję syndyka, składa
wobec Ministra Sprawiedliwości, przed wpisem na listę osób posiadających
licencję syndyka składa ślubowanie według następującej roty: „Mając
świadomość znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem,
ślubuję uroczyście, że powierzone mi obowiązki w postępowaniu upadłościowym lub naprawczym będę wypełniać sumiennie i bezstronnie, dochowując tajemnic prawnie chronionych oraz kierując się w swym postępowaniu zasadami godności, uczciwości i etyki”.
78) Ustawie o koncesji na roboty budowlane lub usługi99:
a) Art. 4 w ust. 1 pkt 1 – „Przepisów ustawy nie stosuje się
w przypadku zawierania umowy, której wykonanie jest związane z dostępem do informacji niejawnych o klauzuli tajności .poufne" lub wyższej albo
jeżeli jej wykonaniu muszą towarzyszyć szczególne środki bezpieczeństwa,
albo jeżeli wymaga tego ochrona podstawowych interesów państwa”.
79) Ustawie o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury100:
97
Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89,
poz. 589 z późn. zm.).
98
Ustawa z dnia 25 czerwca 2007 r. o licencji syndyka (Dz. U. Nr 123, poz. 850
oraz z 2009 r. Nr 223, poz. 1777).
99
Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi
(Dz. U. Nr 19, poz. 101, Nr 157, poz. 1241 i Nr 223, poz. 1778 oraz z 2010 r.
Nr 224 poz. 675.).
100
Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury (Dz. U. Nr 26, poz. 157, Nr 56, poz. 459, Nr 178, poz. 1375 i Nr 223,
poz. 1777.).
363
a) Art. 24 – Przed objęciem obowiązków aplikant aplikacji ogólnej
składa ślubowanie wobec Dyrektora Krajowej Szkoły „(...) dbać o dobre
imię Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury oraz dochować tajemnicy
prawnie chronione”;
b) Art. 30 – Przed objęciem obowiązków aplikant aplikacji sędziowskiej albo prokuratorskiej składa ślubowanie wobec Dyrektora Krajowej
Szkoły (…) w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości,
dbać o dobre imię Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury oraz dochować tajemnicy prawnie chronionej”.
80) Ustawie o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach
uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze
publicznym101:
a) Art. 101 ust. 2 – Przekazanie Komisji Nadzoru Audytowego dokumentacji rewizyjnej z badania sprawozdań finansowych i nadzoru publicznego „powinno być zgodne z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r.
o ochronie danych osobowych i z ustawą z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, a tajemnica zawodowa powinna być odpowiednio chroniona”.
81) Ustawie o Służbie Celnej102:
a) Art. 8 ust. 8 – Przepisów o tajemnicy celnej nie stosuje się do informacji podlegających ochronie na podstawie przepisów o ochronie informacji niejawnych;
b) Art. 123 ust. 2 – Treść oświadczenia funkcjonariusza o stanie majątkowym jego konta stanowi tajemnicę prawnie chronioną i podlega
ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych.
82) Ustawie o Służbie Więziennej103:
101
Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym (Dz. U. Nr 77, poz. 64.).
102
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Cywilnej (Dz. U. Nr 168, poz. 1323
i Nr 201, poz. 1540.).
103
Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz. U. Nr 79,
poz. 523.).
364
a) Art. 20 pkt 6 – Jeżeli środki przymusu bezpośredniego użyte
w celu odparcia bezpośredniego zamachu na konwój ochraniający osoby,
broń palną, amunicję, materiały zawierające informacje niejawne, pieniądze
lub inne przedmioty wartościowe, są niewystarczające, funkcjonariusz ma
prawo użycia broni palnej lub psa służbowego;
b) Art. 29 pkt 5 – Pracownikiem jednostki organizacyjnej Służby
Więziennej może być osoba dająca „rękojmię zachowania tajemnicy, stosownie do wymogów określonych w przepisach ustawy z dnia 5 sierpnia
2010 r. o ochronie informacji niejawnych”;
c) Art. 41 ust. 1 – Podejmując służbę, funkcjonariusz SW składa pisemne ślubowanie „(...) rzetelnie wykonywać powierzone mi zadania funkcjonariusza tej Służby i przełożonych, przestrzegając Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i wszystkich przepisów prawa, jak również tajemnic
związanych ze służbą, a także zasad etyki zawodowej, ze szczególnym
uwzględnieniem poszanowania godności ludzkiej oraz z dbałością o dobre
imię służby”.
83) Ustawie o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie
danych gospodarczych104:
a) Art.34 pkt 8 – Kontrolujący działalność gospodarczą biura informacji gospodarczych jest uprawniony do dostępu do informacji prawnie
chronionych, z zastrzeżeniem przepisów ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r.
o ochronie informacji niejawnych.
Bibliografia
1.
2.
P. Bączek, Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, ISBN 83-21725559-7.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzenie Marta Derlatka,
LexisNexis, Warszawa 2011, ISBN 978-83-762064-3-1.
104
Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych
i wymianie danych gospodarczych (Dz. U. Nr 81, poz. 530.).
365
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
366
Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 1 grudnia 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach
o wykroczenia (Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r.
Nr 5, poz. 24 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U.
z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1676 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. – Prawo handlowe (Dz. U. z 2002 r.
Nr 72, poz. 665 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych
(Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze (Dz. U. z 2006 r.
Nr 100, poz. 696 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. z 2008 r.
Nr 189, poz. 1159, z 2009 r. Nr 18, poz. 97 i Nr 168, poz. 1323 oraz
z 2010 r. Nr 47, poz. 278.).
Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych
(Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759.).
Ustawa z dnia 16 lica 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U.
Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r.
Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.).
18. Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 21 listopada 1967 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn.
zm.).
19. Ustawa o pracownikach urzędów państwowych z dnia 16 września
1982 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.).
20. Ustawa o prawie prasowym z 26 stycznia 1984 r. (Dz. U. z 1984 r.
Nr 5, poz. 24 z późn. zm.).
21. Ustawa o rybactwie śródlądowym z dnia 18 kwietnia 1985 r. (Dz. U.
z 2009 r. Nr 189, poz. 1471.).
22. Ustawa o prokuraturze z dnia 20 czerwca 1985 r. (Dz. U. z 2008 r.
Nr 7, poz. 39 z późn. zm.).
23. Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich, z dnia 15 lipca 1987 r.
(Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162.).
24. Ustawa o Straży Granicznej z dnia 12 października 1990 r. ( Dz. U.
z 2005 r. Nr 234, poz. 1997 z późn. zm.).
25. Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz.
277 z późn. zm.).
26. Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska z dnia 20 lipca 1991 r.
(Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.).
27. Ustawa o radiofonii i telewizji z dnia 29 grudnia 1992 r. (Dz. U.
z 2004 r. Nr 253, poz. 2531 z późn. zm.).
28. Ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli z dnia 23 grudnia 1994 r. (Dz. U.
z 2007 r. Nr 231, poz. 1701 z późn. zm.).
29. Ustawa o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 22 czerwca 1995 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 41, poz. 398 z późn.
zm.).
30. Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora
(Dz. U. z 2003 r. Nr 221, poz. 2199 z późn. zm.).
31. Ustawa z dnia 21 czerwca 1996 r. o niektórych uprawnieniach pracowników urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz funkcjonariuszy i pracowników urzędów nadzorowanych przez tego ministra (Dz. U. z 1996 r. Nr 106 poz. 491, z późn.
zm.).
367
32. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji
(Dz. U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 z późn. zm.).
33. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjny (Dz. U.
z 1997 r. Nr 102, poz. 643 z późn. zm.).
34. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz. U.
z 2006 r. Nr 216, poz. 1584; z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 oraz z 2009 r.
Nr 178, poz. 1375.).
35. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.
z 2005 r. Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.).
36. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 i Nr 127, poz.
858.).
37. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 i Nr 218, poz. 1690 oraz
z 2010 r. Nr 105, poz. 668.).
38. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej –
Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U.
z 2007 r. Nr 63, póz. 424. z późn. zm.).
39. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądu prokuratury
(Dz. U. z 2007 r. Nr 162, poz. 1125 z późn. zm.).
40. Ustawa z dnia 21 stycznia 1999 r. o sejmowej komisji śledczej (Dz. U.
z 2009 r. Nr 151, poz. 1218.).
41. Ustawa z dnia 30 stycznia 2000 r. o własności przemysłowej (Dz. U.
z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.).
42. Ustawa z dnia 26 październik 2000 r. o giełdach towarowych (Dz. U.
z 2010 r. Nr 48, poz. 284 i Nr 81, poz. 530.).
43. Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276.).
44. Ustawa z dnia 1 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2009
r. Nr 151, poz. 1219.).
45. Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz. U.
z 2006 r. Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).
368
46. Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (Dz. U.
z 2004 r. Nr 163, poz. 1712 z późn. zm.).
47. Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu Konwencji o zakazie prowadzenia badań , produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz zniszczeniu jej zapasów (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz.
812.).
48. Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 153.).
49. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. Nr 98,
poz. 1071 z późn. zm.).
50. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.).
51. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej
(Dz. U. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).
52. Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz. U.
Nr 130, poz. 1450 z późn. zm.).
53. Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U.
Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.).
54. Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65,
poz. 595, z 2005 r. Nr 164, poz. 1365 oraz z 2010 r. Nr 96, poz. 620.).
55. Ustawa z dnia 11września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 593, Nr 107, poz. 679,
Nr 113, poz. 745 i Nr 127, poz. 857.).
56. Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U.
Nr 146, poz. 1546 z późn. zm.).
57. Ustawa z dnia 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego
(Dz. U. Nr 273, poz. 2702 oraz z 2006 r. Nr 107, poz. 722.).
58. Ustawa z dnia 13 grudnia 2004 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji
podatników i płatników (Dz. U. z 2004 r. Nr 269, poz. 2681 z późn.
zm.).
369
59. Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie
dyscypliny finansów publicznych (Dz. U. z 2005 r. Nr 14, poz. 114
z późn. zm.).
60. Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411
i z 2009 r. Nr 141, poz. 1149.).
61. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2005 r. o zwrocie osobom fizycznym niektórych wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym (Dz. U.
Nr 177, poz. 1468 z późn. zm.).
62. Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadnia publiczne (Dz. U. Nr 64, poz. 565 z późn.
zm.).
63. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).
64. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o służbie funkcjonariuszy Służby
Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego
(Dz. U. Nr 104, poz. 710, z 2009 r. Nr 114, poz. 957 oraz z 2010 r.
Nr 113, poz. 745.).
65. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. z 2010 r. Nr 136, poz. 914.).
66. Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści
tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 z późn. zm.).
67. Ustawa z dnia 17 listopada 2006 r. o systemie oceny zgodności wyborów przeznaczonych na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa
(Dz. U. Nr 235, poz. 1700.).
68. Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej, produktów
naftowych i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach
zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku
naftowym (Dz. U. Nr 52, poz. 343, z 2008 r. Nr 157, poz. 976,
z 2009 r. Nr 3, poz. 11 oraz z 2010 r. Nr 81, poz. 532.).
69. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy
(Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.).
370
70. Ustawa z dnia 25 czerwca 2007 r. o licencji syndyka (Dz. U. Nr 123,
poz. 850 oraz z 2009 r. Nr 223, poz. 1777.).
71. Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub
usługi (Dz. U. Nr 19, poz. 101, Nr 157, poz. 1241 i Nr 223, poz. 1778
oraz z 2010 r. Nr 106, poz. 675.).
72. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa
i Prokuratury (Dz. U. Nr 19, poz. 101, Nr 157, poz. 1241 i Nr 223, poz.
1778 oraz z 2010 r. Nr 106, poz. 675.).
73. Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych
oraz o nadzorze publicznym (Dz. U. Nr 77, poz. 64.).
74. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Cywilnej (Dz. U. Nr 168,
poz. 1323 i Nr 201, poz. 1540.).
75. Ustawa z dnia 9 lutego 2010 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154.).
76. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz. U. Nr 79,
poz. 523.).
77. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (Dz. U. Nr 81, poz. 530.).
78. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych
(Dz. U. 2010 nr 182 poz. 1228).
79. Ustawa z dnia 14 stycznia 2005 – Ordynacja podatkowa (Dz. U.
z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.).
80. Traktat Akcesyjny podpisany dnia 16 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2004
r. Nr 90, poz. 864 z późn. zm.).
81. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
uchwalona 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284
z późn. zm.)
82. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony
16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).
83. Umowa o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących
obronności, w przypadku których zostały złożone wnioski o udzielenie
371
patentów, sporządzona w Paryżu 21 września 1960 r. (Dz. U. z 2000 r.
Nr 64, poz. 744.).
84. Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o współpracy w dziedzinie informacji atomowych, sporządzona w Paryżu 18
czerwca 1964 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 143, poz. 1594.).
85. Umowa Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego o przekazywaniu
informacji technicznych dla celów obronnych, sporządzona w Brukseli
19 października 1970 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 742.).
86. Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o ochronie
informacji, sporządzona w Brukseli 6 marca 1997 r. (Dz. U. z 2000 r.
Nr 64, poz. 740.).
Recenzent – Reviewer:
dr hab. prof. nadzw. Leszek F. Korzeniowski – kierownik Zakładu Zarządzania na Wydziale Turystki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, prezes European Assosiation for Security (EAS).
372
Noty o Autorach
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – doktor nauk o kulturze fizycznej, Wicemistrz Świata w karate, kierownik Katedry Teorii i Metodyki
Gimnastyki (Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie), Wiceprezes EAS’u (European Association for Security), stały konsultant Zakładu
Kultury Fizycznej Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron“ w Krakowie, ekspert rządowy w dziedzinie kultury
fizycznej.
płk mgr Andrzej Czop – absolwent prawa UJ, wieloletni Komendant
Miejski Policji w Krakowie, a następnie Naczelnik Wydziału Patologii
Społecznej i Wydziału Profilaktyki Komendy Głównej Policji
w Warszawie, autor i koordynator wielu projektów z zakresu profilaktyki,
także publikacji z zakresu patologii i przestępczości nieletnich, pracownik
Zakładu Modern Bushido w Katedrze Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa
Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”
w Krakowie.
płk dr Jerzy Depo – wysoki oficer Wojska Polskiego w stanie spoczynku,
posiada 10-letni staż na stanowisku kierownika jednostki organizacyjnej
Wojskowych Służb Specjalnych, były dziekan Wydziału Nauk SpołecznoPrawnych w Wyższej Szkole Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, pracownik Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa w tejże szkole.
dr Jacek Dworzecki – pracownik Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie, w pracy naukowej koncentruje się wokół zagadnień dotyczących bezpieczeństwa wewnętrznego w II i III RP, autor kilkudziesięciu pozycji (monografii, podręczników i artykułów) poświęconych
tej problematyce, zawodowo związany z grupami dyspozycyjnymi.
dr hab. prof. nadzw. Marta Grzybowska – kierownik Katedry Administracji i Zarządzania WSBPI „Apeiron” w Krakowie, wykładowca Krakowskiej Akademii, specjalizuje się w instytucjach administracji i dziejach
myśli politycznej II Rzeczpospolitej; prawnik – ukończyła aplikację prokuratorską i radcowską, aktywny członek stowarzyszeń prawniczych.
dr Wojciech Mateusz Hrynicki – doktor nauk prawnych, absolwent Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, pracownik Izby Skarbowej w Katowi373
cach, adiunkt w Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu, wykładowca w Wyższej Szkole Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, autor wielu publikacji między innymi w zakresie problematyki imion i nazwisk oraz rejestracji stanu cywilnego.
por. Michaela Jurisová – asystentka Katedry Kryminologii Akademii Policyjnej w Bratysławie, pracownik dydaktyczny tej uczelni, na kierunku
Ochrona osób i majątku, prowadzi ćwiczenia dla studentów z przedmiotów
kryminologia, prewencja kryminalna oraz pedagogika i psychologia penitencjarna, uczestniczy w projektach badawczych realizowanych przez Akademię Policyjną w Bratysławie.
dr hab. prof. nadzw. Leszek F. Korzeniowski – kierownik Zakładu Zarządzania na Wydziale Turystki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, wykładowca i członek komisji studiów doktoranckich Wydziału Inżynierii Specjalnej Uniwersytetu w Żylinie (Słowacja),
prezes European Assosiation for Security (EAS).
ppłk dr Robert Odler – adiunkt w Katedrze Nauk Policyjnych Akademii
Policyjnej w Bratysławie, pracownik naukowo-dydaktyczny, który zajmuje
się problematyką organizacji i funkcjonowania formacji o policyjnym charakterze w krajach Unii Europejskiej, uczestnik międzynarodowych projektów badawczych poruszających zagadnienia w obszarze bezpieczeństwa
wewnętrznego Unii Europejskiej.
mgr inż. Paweł Pajorski – członek International Bodyguard Association
(IBA), członek i instruktor Polskiego Związku Instruktorów Służb Mundurowych, absolwent Wydziału Strategiczno-Obronnego Akademii Obrony
Narodowej w Warszawie, ekspert do spraw bezpieczeństwa i ochrony.
dr Juliusz Piwowarski – Rektor Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, specjalności naukowe: religioznawstwo, filozofia bezpieczeństwa, członek International Martial Arts
and Combat Sports Scientific Society (IMACSSS), od 1971 r. nieprzerwanie uprawia sztuki walki: posiada 8 dan karate, 8 dan kickboxing, 5 dan jujitsu.
dr inż. Bartosz Soliński – wykładowca WSBPI „Apeiron” w Krakowie
i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, specjalności: energetyka odnawialna, finanse przedsiębiorstw, matematyczne metody zarządzania, zarządzanie ryzykiem.
374
mgr Marek Sokołowski – oficer Policji, pedagog, historyk, współpracownik Katedry Filozofii Bezpieczeństwa Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, praktyk walki obronnej: posiada 5 dan karate, 3 dan combat ju-jitsu.
inż. Pavel Soukop – asystent w Katedrze Kryminologii Akademii Policyjnej w Bratysławie, pracownik naukowy, uczestniczy w projektach badawczych dotyczących problematyki bezpieczeństwa wewnętrznego, które są
inicjowane zarówno przez Akademię Policyjną w Bratysławie, Policję Republiki Słowackiej jak i inne podmioty podlegające Ministerstwu Spraw
Wewnętrznych Republiki Słowackiej.
375
376