Sport w polskim kinie 1944-1989 | Pol-Int

Pol-Int
MONOGRAPHIE
Sport w polskim kinie 1944-1989
Beitrag vom: 23.05.2016
Rezension von Prof. Eugeniusz Cezary Król
Redaktionell betreut von M.A. Urszula Kieżun
Pierwsza w polskiej literaturze naukowej próba monograficznego ukazania świata polskiego sportu okiem
kamery filmowej. Uwzględniono zarówno filmy fabularne kinowe i telewizyjne, seriale telewizyjne, jak również
filmy dokumentalne, oświatowe i wydania kronikalne. Autor skupił swoją uwagę na funkcjach, które motywy
sportowe pełniły w filmach. Interesowały go głównie formy sportu wyczynowego. Nie pozostawił jednak na
uboczu sportu amatorskiego i rekreacyjnego, lokującego się w granicach terminu „kultura fizyczna". Pominął
natomiast w całości szkolne etiudy filmowe i filmy animowane.
Z ustaleń statystycznych wynika, w latach 1944-1989 zrealizowano w Polsce blisko 40 filmów fabularnych o
tematyce sportowej, a także około 300 tytułów dokumentalnych i oświatowych, nie licząc tematów sportowych,
które z reguły znajdowały się w wydaniach Polskiej Kroniki Filmowej. Podejmując się analizy tak obfitego zbioru,
autor przyjął określone założenia metodologiczne. Należą do nich dokonania poetyki kulturowej, znanej też pod
nazwą nowego historyzmu. Ujmując rzecz najkrócej, chodzi o uwzględnianie możliwie szerokiego tła, w którym
zaistniało dzieło filmowe. Autor obszernie, choć nie zawsze z należytą jasnością, ukazał we wstępie zasadnicze
determinanty społeczno-polityczne i kulturowe, które należało uwzględniać, aby uzyskać odpowiednio
plastyczne ujęcie relacji między kinem i sportem (s. 11-19).
Uwzględnienie metodologii poetyki kulturowej zostało powiązane z innym ważnym założeniem, a mianowicie z
pojmowaniem filmu jako źródła historycznego. Autor jest zdania, że wielowymiarowy charakter związków
między filmem a historią znakomicie zazębia się z kulturową rolą sportu i jego filmowych odniesień (s. 19-21).
Sport, także w kształcie historycznym, trwa w ludzkiej świadomości przede wszystkim dzięki zapisom filmowym i
fotograficznym. W tym sensie spełnia się filmowa funkcja rejestracji, reprezentacji, zapisu przemian w skali
makro (społeczeństwo), mezo(określone grupy ludzkie) i mikro (postawy i zachowania poszczególnym aktorów i
widzów sportowego widowiska).
Przyjęta w publikacji periodyzacja nie budzi zastrzeżeń, gdyż daty graniczne obejmują wyrazisty okres – od
nastania powstałego po II wojnie światowej nowego porządku politycznego w Polsce aż do jego upadku. Wtedy
to zapoczątkowano wieloaspektowe zmiany, dotyczące także kina i sportu. Zamknęły się dotychczasowe
rozdziały z ich historii, pojawiały się nowe zjawiska i towarzyszące im wyzwania (s. 23). Przedmiotem uwagi
autora jest więc film i sport w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL), jakkolwiek oficjalna nazwa państwa
została wprowadzona dopiero w 1952 roku. Ze względu na specyfikę tego państwa niezmiernie istotną kwestią
stała się obecność mechanizmów kontroli, decydujących o kondycji kina i o wizerunku sportu w filmach. W
każdym podokresie dziejów PRL występował nieco inny obszar kontroli państwowej i – co za tym idzie –
margines swobody wypowiedzi, z czasem zresztą przez samych twórców umiejętnie poszerzany. Autor zwraca
uwagę, że wprawdzie ekranowy wizerunek sportu w PRL przynależał do „państwowej przestrzeni kultury" (s. 25),
to jednak sporo tytułów zdobyło sobie pozycję „autoteliczną", egzystując właściwie poza kontekstem
politycznych. Dotyczyło to zwłaszcza filmów dokumentalnych.
Struktura publikacji ma charakter rzeczowo-chronologiczny i uwzględnia przede wszystkim funkcjonalne
aspekty motywów sportowych w polskim kinie. Przesłanki, na podstawie których dało się wyodrębnić i opisać
owe aspekty, to w pierwszym rzędzie częstotliwość występowania wydarzeń sportowych, ich znaczenie
historyczne i kulturowe, a także autorski charakter wypowiedzi twórców filmów. Dzięki przyjętym procedurom
badawczym autor określił kilka głównych funkcji, które, jego zdaniem, były realizowane w polskich filmach o
sporcie. Funkcjom tym zostały podporządkowane poszczególne rozdziały.
Poprzedził je rozdział pierwszy, wprowadzający, pod tytułem Sport w PRL (s. 45-130), w którym dokonano
szerokiego przeglądu najważniejszych zjawisk zachodzących w polskim sporcie w latach 1944-1989.
Uwzględnione zostały najrozmaitsze obszary, na czele z wyścigami kolarskimi (Wyścig Pokoju!) i piłką nożną;
wydarzenia w tej dziedzinie sportu autor uznał za reprezentatywne zwierciadło PRL-owskiego sportu. Nie
zabrakło rozważań o odbiciu sportu w mass mediach, w literaturze, a nawet w kulturze muzycznej PRL. Kilka
stron zostało też poświęconych architekturze sportowej, gdzie uwagę może wzbudzić nadmiernie, jak się zdaje,
krytyczny osąd Stadionu Dziesięciolecia w Warszawie (s.72-73), był to w końcu w swoim czasie jeden z
najpiękniejszych obiektów tego typu w Europie.
Kolejne rozdziały dotyczą, jako się rzekło powyżej, funkcji sprawowanych przez motywy sportowe w filmach. I
tak rozdział drugi traktuje o funkcji propagandowej i ideologicznej. Są to sfery nie w pełni tożsame, ale w emisji
obrazów sportu złączone tak mocno ze sobą, że nie ma powodu, aby je rozdzielać. W rozdziale trzecim została
ukazana funkcja dydaktyczna sportu. Ów dydaktyzm nieodmiennie łączył się w warunkach systemu
politycznego PRL z propagandą. To była, według autora, istota ówczesnej recepcji sportu, postrzeganego
zarówno przez uczestników, jak też obserwatorów sportowych wyczynów. Jak tę istotę oddawano w dziełach
filmowych, pokazano na konkretnychprzykładach w rozdziale czwartym. Mowa tam zarówno o wymiarze
fizycznym i ideowym istoty sportu, a także o związanych z tą sferą wypaczeniami. W rozdziale piątym znalazły
się rozważania o historycznej funkcji motywów sportowych, przywoływanych w polskich filmach. Autor trafnie
zauważył, że kulturowe znaczenie sportu to nie tylko fascynacja aktualnymi, choćby najbardziej doniosłymi
wydarzeniami, ale także odniesienia do kontekstów narodowych, patriotycznych i politycznych, występujących w
bliższym lub dalszym porządku historycznym. Rozdział szósty nawiązuje do funkcji metaforycznej sportu. Tę
ulotną i trudną do zdefiniowania kategorięfilm ukazywał w formie refleksji nad człowiekiem, jego
ograniczeniami i zdolnościami do pokonywania barier, a w szerszym planie takich obszarów, jak kwestia
wolności, w tym wolności wyboru, a także walki czy też jej zaniechania. Wreszcie rozdział siódmy i ostatni
posłużył za pole do rekonstrukcji obrazów polskiego społeczeństwa, tak jak one się jawiło przez pryzmat
filmowych wizerunków sportu.
Autor ma rację sądząc, że możliwe byłoby wyodrębnienie innych funkcji realizowanych przez motywy sportowe
w polskich filmach. Wystarczy choćby wymienić problem wizerunku męskości i kobiecości, albo – z zupełnie
innej perspektywy – obrazu zagranicy w tle sportowej rywalizacji, albo jeszcze co innego: związki sportu i
humoru, nierzadko skrywające przysłowiowe „drugie dno", podteksty polityczne, niezauważone przez cenzurę.
Każdemu z tych zagadnień należałoby jednak poświęcić osobne studium, co stanowi swoiste wyzwanie dla
innych badaczy tej problematyki.
Publikacja nie zawiera tradycyjnego zakończenia, ale taką rolę spełnia w znacznym stopniu rozdział siódmy. Z
jego części finalnej (s. 450-451) można odczytać trafną tezę autora, że ze sposobu prezentacji wydarzeń
sportowych w polskim filmie da się odczytać wiele treści, wzbogacających wiedzę na temat społeczeństwa
polskiego i jego kultury w dobie PRL-u. Z pewnością przyczyniają się do tego rozważania o obecności sportu w
obrazie filmowym, zawarte na kartach recenzowanej książki. Niewątpliwą jej zaletą jest rozległy materiał
źródłowy, poddany poprawnym zabiegom analitycznym. Zwraca też uwagę erudycyjny i udany pod względem
stylistycznym charakter wywodów. Całości dopełnia rozbudowany warsztat naukowy, a więc analiza
dotychczasowego stanu badań, szeroka warstwa przypisów i bogata, zróżnicowana bibliografia. Szkoda jedynie,
że w tej interesującej, dobrze skonstruowanej i cennej poznawczo książce zabrakło warstwy ilustracyjnej. Gdy
się czyta o ważnych wydarzeniach i bohaterach aren sportowych, aż się prosi, choćby w skromnym wyborze, o
ikonograficzne przywołania.
���
Zitierweise:
Prof. Eugeniusz Cezary Król: Rezension zu: Dominik Wierski: Sport w polskim kinie 1944-1989, 2014, in:
https://www.pol-int.org/de/node/2277#r4387.
https://www.pol-int.org/de/node/2277?j5Q6rewycZ5HtUDXTWpx7UZE=1&r=4387