Autonomia woli stron ao

Uniwersytet Warszawski
Wydział Prawa i Administracji
Katarzyna Bugalska
Nr albumu 264269
TEMAT PRACY: Autonomia woli stron a ograniczenia wynikające z zasady
swobody umów w stosunkach cywilnoprawnych
Warszawa, kwiecień 2011
1. AUTONOMIA WOLI STRON A SWOBODA UMÓW
Stosunki cywilnoprawne oparte są na metodzie regulacji odnoszącej się do równości
stron, w której brak jest elementu władczego, podporządkowania jednej stronie stosunku
cywilnoprawnego oraz przymusu ze strony organów państwa.1 Zasada ta już w wieku XIX
stała się podstawą dla regulowania prawa zobowiązań.2 Autonomia woli jest pojęciem o
1 Przymus może być zastosowany w sytuacji, gdy następuje niewykonanie obowiązków przez jedną ze stron czy
też pomiędzy stronami powstanie spór. Zatem brak bezpośredniego przymusu ze strony organów państwa nie ma
charakteru absolutnego.
2 Kodeks Napoleona w artykule 1134 ust.1 stanowi: „ umowy legalnie zawarte stają się prawem dla tych, którzy
je zawarli”, ale stosuje się zastrzeżenie, iż umowy te nie mogą naruszać porządku publicznego i dobrych
szerszym zakresie aniżeli zasada swobody umów. Mianowicie ma ona zastosowanie, poza
umowami, do wszelkiego rodzaju stosunków cywilnoprawnych.3 Natomiast przez zasadę
swobody kontraktowania należy rozumieć, w ujęciu węższym, zdolność podmiotów prawa
cywilnego do kreowania stosunków w drodze dwu- lub wielostronnych czynności prawnych. 4
Zdolności, polegającej na możliwości tworzenia stosunków opartych na wzorcach
odbiegających od unormowań umów nazwanych znajdujących się w części szczegółowej
zobowiązań. Nie ulega wątpliwości, że strony mają swobodę w kształtowaniu treści umowy
jedynie w granicach, wyznaczonych przez przepisy prawa przedmiotowego. Do zakresu
swobody umów możemy zaliczyć, w ujęciu szerszym, swobodę kształtowania treści umów
oraz swobodę zawierania umów.
Istnieje możliwość przesądzania o zawarciu albo
niezawarciu umowy oraz możność wyboru kontrahenta, a także kwestia podejmowania
decyzji o zmianie lub rozwiązaniu już istniejącego stosunku umownego. 5 W doktrynie
wskazuje się również na możliwość wyboru formy zawieranej umowy jako jedną z emanacji
swobody umów.6
Zasada swobody umów obligacyjnych stanowi tylko pewien element zakresu
autonomii woli. Odnosi się jedynie do zobowiązaniowych stosunków prawnych, a
realizowana jest poprzez dokonywanie czynności prawnych dwustronnych. Ponieważ ustawa
wprowadza numerus clausus czynności prawnych jednostronnych (takich jak zrzeczenie się
prawa czy testament) to strony chcące wykreować stosunek są ograniczone w tym zakresie. 7
Podobna sytuacja może także czasem mieć miejsce już w dokonywaniu tychże czynności,
ponieważ to racjonalny ustawodawca wskazuje zakres swobody kształtowania treści
czynności prawnych.
Stanowisko w tej kwestii wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 września 2001
r.: „O tym czy stronom danego stosunku prawnego przysługuje kompetencja do określonego
kształtowania treści tego stosunku decyduje zawsze zakres swobody kontraktowej
przyznanej im w tej mierze przez ustawodawcę.”8 Ogólne ograniczenia znajdujemy w
obyczajów.
3 P. Machnikowski, w: System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań-część ogólna, Warszawa 2006 t. 5, s. 420
4 A. Brzozowski, P. Machnikowski, w: System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań…, t. 5 , s. 419
5 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania- część ogólna, Warszawa 2008, s. 128
6 W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska- Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa
2004, s. 137
7 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania…s.125
8 Wyrok SN z dnia 27 września 2001r., IV CKN 196/01, LEX nr 52798
artykule 58 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.), który określa skutki przekroczenia granic zasady
swobody umów, ponieważ nie może ona naruszać przepisów o charakterze
imperatywnym - wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2002 r. 9 : „Zakres
przysługującej podmiotom kompetencji w kreowaniu swobody umów jest różny w zależności
od tego, o jakiego rodzaju stosunek cywilnoprawny chodzi (np. szerszy w odniesieniu do
stosunków zobowiązaniowych, a węższy w odniesieniu do stosunków prawa rzeczowego), a
także w zależności od cech danego podmiotu (pewne czynności prawne mogą być
dokonywane tylko przez podmioty spełniające określone warunki). Ponadto w niektórych
przypadkach regulacja sytuacji prawnej może być dokonana przez czynność prawną
jednostronną, w innych konieczna jest umowa czy uchwała.”10
2. AUTONOMIA WOLI A GRANICE SWOBODY UMÓW
W kontekście zestawienia autonomii woli i granic swobody umów właściwe jest
odniesienie w pierwszej kolejności do Konstytucji, która w artykule 20 stanowi o swobodzie
działalności gospodarczej i podstawach zakresu zasady swobody umów, a artykuł 22
Konstytucji reguluje kwestię ograniczeń: „ Ograniczenie wolności działalności gospodarczej
jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny”. W
artykule 31 ust. 3 Konstytucji znajdujemy zasadę, że konstytucyjna ochrona wolności i praw
nie ma charakteru absolutnego, gdyż ograniczenia są dopuszczalne aczkolwiek tylko w
ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne i zarazem nie mogą naruszać istoty wolności i praw.
Punktem wyjścia do dalszych rozważań jest treść artykułu 353 1 k.c. stanowiącego, iż:
Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego
treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom
współżycia społecznego. „Artykuł 3531 k.c. nie określa (…)na czym polega czynność, do
dokonania której udziela kompetencji – ogranicza się jedynie do stwierdzenia, że chodzi o
umowę. Umową – jak wiadomo – jest czynność prawna, w której dokonaniu uczestniczą dwie
lub więcej stron i która dochodzi do skutku w wyniku złożenia przez wszystkie strony
zgodnych oświadczeń woli.”11
9 Glosa Z. Radwańskiego, OSP 2003, Nr 10, poz. 124
10 A. Brzozowski, P. Machnikowski, w: System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań…, t. 5 , s. 420
11 P. Machnikowski, w: System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań… t. 5, s. 439
W jego ramach strony mają do
wyboru trzy możliwości: 1) przyjęcie bez
jakichkolwiek modyfikacji określonego typu umowy uregulowanej normatywnie, 2) zawarcie
umowy nazwanej z jednoczesnym wprowadzeniem do niej pewnych odmienności, w tym
również połączenie cech kilku umów nazwanych (tzw. umowy mieszane),
3) zawarcie
umowy nienazwanej, której treść ukształtują według swego uznania, z zachowaniem
ograniczeń wynikających z art. 3531 k.c.12 Zwrócić należy uwagę, iż w umowach
zobowiązaniowych strony nie są zobligowane do stosowania jedynie ustawowych typów
umów. Ponadto uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1995 r., w której stwierdzono,
iż: „Wynikająca z art. 3531 k.c. swoboda kontraktowania obejmuje także możliwość
kreowania czynności abstrakcyjnych, nie ma bowiem żadnych przeszkód, aby stronystosownie do swej <<woli abstrakcji>>- konstruowały zobowiązania wyabstrahowane,
odłączone od istniejącego stosunku prawnego albo istniejące niezależnie od niego. Nie można
też odmówić stronom prawa wyzbywania się w umowie określonych zarzutów”. 13 Zatem
strony nie są związane umowami znajdującymi się w ustawie, ale również mogą kreować
nowe umowy poprzez łączenie poszczególnych elementów umów nazwanych i to zarówno o
charakterze kazualnym jak i abstrakcyjnym. Zasada swobody umów do swego zakresu nie
zalicza jednak stosunków spadkowych, rodzinnych oraz prawnorzeczowych. Przykładowo „w
ramach stosunków prawnorzeczowych strony nie mogą wykreować w drodze czynności
prawnej nowego, nieznanego prawa podmiotowego jednakże nadal to podmiotom tych
stosunków jest pozostawiona decyzja co do ustanowienia samego prawa, dokonywanych
dyspozycji prawnych (rozporządzenia rzeczą) i faktycznych, a także celowości
uruchomiania ochrony prawa (strony nie mogą np. wyłączyć definitywnie ochrony
windykacyjnej czy negatoryjnej własności, ale mogą zdecydować całkowicie autonomicznie o
uruchomieniu tej ochrony, a także poprzez dokonywane przez właściciela dyspozycje
doprowadzić do obezwładnienia roszczenia windykacyjnego (chociaż nie zawsze w sposób
definitywny) w drodze zarzutu typu exceptio domini czy exceptio iuris.”14
Ograniczeniem swobody umów w wymiarze faktycznym pozostaje kwestia umów
adhezyjnych, których treść kształtowana jest przez silniejszą ekonomicznie stronę, które w
znaczący sposób ograniczają swobodę kontraktowania. Mianowicie są to umowy związane z
masowością produkcji i wymiany handlowej towarów i usług. Swoboda drugiej strony jest
12 Wyrok SN z dnia 28 kwietnia 2004r., V CK 379/03, MoP 2004, Nr 11, s 486
13 Uchwała SN z dnia 28 kwietnia 1995 r., III CZP 166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135
14 Fragm. red. M. Safjan, System prawa prywatnego. Prawo cywilne- część ogólna, Warszawa 2007, t.1, s. 40
ograniczona do podstawowego minimum, to znaczy, że decyduje ona jedynie o możliwości
zawarcia umowy albo zrezygnowania. Sformułowana w nauce francuskiej koncepcja contrat
d’adhesion, gdzie kontrakt taki nie był uważany za umowę, lecz aktem jednostronnego
poddania się przez stronę słabszą wzorcowi umowy zaoferowanemu przez stronę silniejszą,
prowadził do powstania rozbieżności w stosowaniu dotychczasowych instytucji prawnych czy
też konieczności stworzenia nowych.15 W polskim systemie prawnym w celu uniknięcia
wątpliwości przyjmuje się posługiwanie koncepcji umowy, gdyż strona słabsza ma wybór
zawarcia albo niezawarcia z takim podmiotem umowy. Przepisy prawne obejmują ochroną
interesy strony słabszej m.in. poprzez przepisy o niedozwolonych postanowieniach
umownych.
Poza ograniczeniami swobody kontraktowania wymienionymi poniżej mają miejsce
również granice autonomii woli stron, ujęte w zakresie prawa publicznego, jak
administracyjnoprawne ograniczenia zasady swobody umów czy regulacje odnoszące się do
zamówień publicznych, ochrony praw własności intelektualnej, prawa spółek, czy też
ograniczenia podmiotowe, dotyczących przykładowo podmiotów niebankowych w prawie
bankowym.16
a) USTAWA
Najważniejsze są ograniczenia wypływające z całokształtu ustawodawstwa zarówno
administracyjnego, konstytucyjnego, karnego. Strony nie mogą kreować stosunków w sposób
sprzeczny z normami bezwzględnie wiążącymi lub semiiperatywnymi. Przykładowo strony
nie mogą przenieść własności nieruchomości pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu
(art. 157 §1 k.c.), czy też strony nie mogą zawrzeć umowy o złożenie fałszywych zeznań.
Reglamentacja swobody umów może być ustalona na podstawie wykładni, interpretacji
przepisów prawnych. Nie jest obligatoryjnym istnienie wyrażenia expressis verbis takiego
ograniczenia.
b) ZASADY WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO
15 J. Ciszewski, A. Stępień- Sporek, Prawo cywilne. Zobowiązania i spadki w pytaniach i odpowiedziach,
Warszawa 2009, s. 83-84
16 B. Gnela, Ustawowe ograniczenia swobody umów. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2010
Zakazane jest również kształtowanie stosunków sprzecznych z zasadą słuszności,
sprawiedliwości
czy uczciwości i rzetelności kupieckiej. Najważniejsza jest tu ochrona
strony słabszej w stosunkach zawieranych między profesjonalistami a konsumentami, gdzie
istotą jest zachowanie równowagi między nimi oraz ochrona konsumenta, gdyż często strona
silniejsza zdolna jest do narzucania respektowania własnych interesów. Należy mieć na
uwadze, iż ograniczenia wynikające z przepisów 58 k.c. i 353 1 k.c. mają zastosowanie
również do stosunków między przedsiębiorcami. „Sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego oraz kolidujące z zasadą wolności pracy, i tym samym za naruszające prawo
osób fizycznych do wyboru miejsca pracy i charakteru zatrudnienia, jest stosowanie w
umowie dwóch podmiotów gospodarczych ograniczeń polegających na nakładaniu na tę ze
stron, która zatrudni pracownika drugiej strony, obowiązku zapłaty kary umownej” (art. 353 1
k.c. i art. 10 § 1 Kodeksu Pracy) 17. Ponadto Sąd Najwyższy uznał za sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego takie ustawy, które polegały na jednostronnej przymusowej formie
zaspokajania potrzeb społeczeństwa wraz z brakiem ekwiwalentności świadczeń wzajemnych,
zwane umowami dławiącymi.18 Egzemplifikując postanowienia umowne dotyczące
ograniczeń wolności działalności gospodarczej jednej ze stron, naruszają zasady współżycia
społecznego, zatem są nieważne.19 Mając na względzie zasady współżycia społecznego trzeba
odnieść się również do art. 5 k.c. w celu określenia zakresów zastosowania, ponieważ
możliwe jest istnienie umowy, która nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego,
ale na której postanowienia można podnieść zarzut nadużycia prawa.20
c) WŁAŚCIWOŚĆ/NORMA STOSUNKU PRAWNEGO
Kolejnym ograniczeniem autonomii woli stron jest natura zobowiązania (w artykule
3531 k.c. wymienione jako pierwsze). Istotne jest określenie konkretnych właściwości
każdego zobowiązania, powstającego wskutek umowy. Między innymi zaliczyć do tego
zakresu można: poszanowanie interesów osób trzecich i zasadę bezpieczeństwa obrotu
prawnego.21 Pojęcie natury stosunku prawnego należy utożsamiać z właściwościami
17 Wyrok sądu apelacyjnego z dnia 20 marca 1998, I ACa 136/98, OSA 1999/1/1
18 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania…, s. 131
19 Wyrok SN z dnia 20 maja 2004r., II CK 354/03, OSNC 2005, Nr 5, poz. 91
20 W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska- Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu… s. 146
21 Szerzej: uchwała SN z dnia 7 kwietnia 1993r., III CZP 23/93, OSN 1993, Nr 10, poz. 172
dotyczącymi każdego stosunku obligacyjnego albo danego rodzaju. W szerszym ujęciu natura
pojmowana powinna być jako nakaz poszanowania podstawowych cech stosunku
obligacyjnego, które przesądzają o istnieniu więzi zobowiązania czy też takich więzi, które
istotne są dla konkretnego stosunku prawnego. Przykładem jest zawarcie w umowie
postanowień wyłączających z góry zaspokojenie wierzyciela, czy też zastrzeżenie
nierozwiązywalności stosunku o charakterze ciągłym.22 W ujęciu węższym powinno się
utożsamiać właściwość stosunku prawnego jako nakaz poszanowania normatywnie ujętych
elementów treści konkretnego typu stosunku zobowiązaniowego, których zmiana czy
wyłączenie zdeformowało by wzorzec takiego stosunku. Jako wzór może służyć
postanowienie o wyłączeniu opcji odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności
obdarowanego – art. 898 k.c., a także możliwość jednostronnej zmiany w dowolnym czasie
określonych warunków- uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991r. 23 Niezmiernie
istotną kwestią pozostaje ostrożność w odwoływaniu się do niezbędnych cech danego typu
umów by nie zatracić charakteru dyspozytywności regulowania stosunków cywilnoprawnych.
Ograniczenia swobody umów odnoszą się nie tylko do treści, ale i do celu umowy.
Cel umowy definiuje prof. Z. Radwański jako stan rzeczy, który ma być zrealizowany w
następstwie spełnionej umowy, przy czym jest on zamierzony przez strony albo co najmniej
im znany. 24 Cel umowy musi mieć bezpośredni związek z treścią dokonywanej czynności.
Ponadto autonomia woli stron mogłaby mieć zastosowanie w kształtowaniu treści
umów dotyczących praw przyrody i związaną z tym niemożliwością świadczenia. 25
Przykładowo można sobie wyobrazić, iż jedna ze stron zobowiązuje się, za uzyskanie
świadczenia wzajemnego, do podarowania gwiazdki z nieba. Jest to niemożliwość trwała,
obiektywna i pierwotna. Zdając się na logikę stwierdzamy, iż podjęcie zobowiązania
niewykonalnego byłoby nieracjonalne, stąd reguluje tę kwestię art. 387 k.c. „umowa o
świadczenie niemożliwe jest nieważna”. Ograniczenia swobody umów w tym zakresie
pochodzą już z prawa rzymskiego, wyrażone w paremii impossibilium nulla obligatio est.
3. SKUTKI PRZEKROCZENIA GRANIC SWOBODY UMÓW
22 Z. Radwański, Zobowiązania, Warszawa 1995, s. 135
23 Uchwała SN z dnia 22 maja 1991r., III CZP 15/91, OSN 1992, Nr 1, poz.1
24 Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania…, s. 129
25 Z. Radwański, Prawo cywilne- część ogólna., Warszawa 2007, s. 280
Problem charakteru prawnego i ważności tego typu umów nie jest nowością w
judykaturze
i piśmiennictwie. Zdawać należy sobie sprawę, że strony mogą uregulować
stosunek prawny, skoro dysponują autonomią woli, który jest sprzeczny z całokształtem
ustawodawstwa czy innymi czynnikami. W celu określenia konsekwencji przekroczenia
granic swobody umów służy artykuł 58 k.c., który stanowi, iż czynność prawna sprzeczna z
ustawą jest nieważna, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jeżeli nieważnością
dotknięta jest tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych
części, chyba że z okoliczności wynika, że bez postanowień, które są dotknięte nieważnością,
czynność nie zostałaby dokonana (artykuł 58 § 3 k.c.). Jeżeli umowa została zawarta
sprzecznie z ustawą, właściwością czy zasadami współżycia społecznego to oznacza, że jest
nieważna, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Ograniczeniem swobody umów jest
praktyka wydawania regulaminów bez potrzeby wyrażania na nie osobnej zgody. Istnieją
regulacje stanowiące iż strona powinna mieć możliwość wcześniejszego zapoznania się z nim
i regulamin nie powinien sprzeciwiać się podstawowym elementom umowy. Ilustracją tej tezy
może być artykuł 3851 § 2 k.c., który stanowi, że jeżeli postanowienia umowy zaliczane są do
niedozwolonych klauzul umownych to nie wiążą one konsumenta, ale strony związane są
umową w pozostałym zakresie. O tym stanowi sentencja wyroku Sądu Najwyższego z dnia
08.12.2005r.: „Zwolnienie leasingodawcy z obowiązku terminowego wydania przedmiotu
leasingu leasingobiorcy należy uznać za sprzeczne z naturą umowy leasingu oraz z
zasadami współżycia społecznego, również w stosunkach między osobami prowadzącymi w
sposób zawodowy działalność gospodarczą (art.3531 i 58 §2 k.c.). Leasingobiorca może
odstąpić od umowy leasingu na skutek zwłoki w wydaniu jej przedmiotu (art. 491 §1 i 7091
k.c.)”.26 Granica swobody umów zostanie przekroczona wówczas, gdy strony ukształtują
stosunek prawny odmiennie niż jednakowo ukształtowana przez ustawodawcę
treść
wszystkich zobowiązań bądź wszystkich zobowiązań określonego rodzaju.27
Przekroczeniem granicy swobody umów, a jednocześnie ograniczeniem autonomii
woli jest dokonanie czynności mającej na celu obejście umowy – czynności in fraudem legis,
pociągającej za sobą sankcję bezwzględnej nieważności, wprowadzonej również przez art. 58
k.c. Czynność taka nie musi być expressis verbis zakazana prawnie, ale dokonanie jej zostało
w celu osiągnięcia skutku zakazanego przez ustawodawstwo. Egzemplifikacją może być art.
26 Wyrok SN z 8 grudnia 2005r., II CK 297/05, LexPolonica nr 1610989
27 P. Machnikowski, Swoboda umów według 3531 KC. Konstrukcja prawna, Warszawa 2005, s. 335
108 k.c., gdy osoba fizyczna byłaby jednocześnie pełnomocnikiem osoby prawnej i
dokonywała czynności z samym sobą. 28
4. PODSUMOWANIE
Autonomia woli stron jest fundamentalną zasadą prawa cywilnego i implikuje swobodne
kształtowanie stosunku prawnego przez jego strony. Mogą w tym celu modyfikować, a nawet
rozwiązać łączący je stosunek prawny. Zasada ta napotyka na ograniczenia mieszczące się m.
in. w art. 3531 k.c. Ograniczeniem tej swobody jest konieczność aby czynność prawna była
zgodna z prawem, zasadami współżycia społecznego oraz z treścią i naturą zobowiązania.
Zasada swobody umów jest jedynie elementem autonomii woli stron, która w swym zakresie
obejmuje również jednostronne czynności prawne, jednakże praktyka wykazuje większe
znaczenie umów aniżeli tych ostatnich. Zatem strony mają możliwość podejmowania decyzji
w jaki sposób ukształtować treść umowy, co pociąga za sobą wzrost znaczenia rozwoju
stosunków gospodarczych. Problematyka ustawowych ograniczeń swobody umów ma
ogromne znaczenie zarówno teoretyczne jak i praktyczne. Wzrost liczby norm prawnych
bezwzględnie wiążących lub semiimperatywnych prowadzi do zastanowienia się nad
celowością tak licznych ograniczeń, gdyż swoboda kontraktowania wiąże się z gospodarką
rynkową, gdzie autonomia decyzji odgrywa znaczącą rolę. Jedno z ograniczeń stanowi
ustawodawstwo, w którym mieszczą się również przepisy prawa publicznego. Zatem dzięki
instrumentarium prawa cywilnego
chroniony jest,
(sankcjom za naruszenie granic swobody umów)
poza autonomią woli stron, nadrzędny interes publiczny oraz ochrona
konsumenta, jako strony słabszej. Należy zadać pytanie czy ustawowa ochrona wyżej
wymienionych wartości nie prowadzi do zbytnich ograniczeń autonomii woli stron.
5. BIBLIOGRAFIA
a) Literatura
1. J. Ciszewski, A. Stępień- Sporek, Prawo cywilne. Zobowiązania i spadki w pytaniach i
odpowiedziach, Warszawa 2009
28 Uchwała SN z 30 maja 1990r., OSN 1990, poz. 124
2. W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska- Bocian, Zobowiązania.
Zarys wykładu, Warszawa 2004
3. B. Gnela, Ustawowe ograniczenia swobody umów. Zagadnienia wybrane, Warszawa
2010
4. P. Machnikowski, w: System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań-część ogólna,
Warszawa 2006 t. 5
5. P. Machnikowski, Swoboda umów według 3531 KC. Konstrukcja prawna, Warszawa
2005
6. Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania- część ogólna, Warszawa 2008
7. Z. Radwański, Zobowiązania, Warszawa 1995
8. Z. Radwański, Prawo cywilne- część ogólna., Warszawa 2007
9. Red. M. Safjan, System prawa prywatnego. Prawo cywilne- część ogólna, Warszawa
2007, t.1
b) Materiały źródłowe
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku
2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny Dz.U. Nr 16 poz. 93
c) Orzecznictwo
1. Glosa Z. Radwańskiego, OSP 2003, Nr 10, poz. 124
2. Uchwała SN z 30 maja 1990r., OSN 1990, poz. 124
3. Uchwała SN z dnia 28 kwietnia 1995 r., III CZP 166/94, OSNC 1995, nr 10, poz. 135
4. Uchwała SN z dnia 7 kwietnia 1993r., III CZP 23/93, OSN 1993, Nr 10, poz. 172
5. Uchwała SN z dnia 22 maja 1991r., III CZP 15/91, OSN 1992, Nr 1, poz.1
6. Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 20 marca 1998, I ACa 136/98, OSA 1999/1/1
7. Wyrok SN z 8 grudnia 2005r., II CK 297/05, LexPolonica nr 1610989
8. Wyrok SN z dnia 27 września 2001r., IV CKN 196/01, LEX nr 52798
9. Wyrok SN z dnia 28 kwietnia 2004r., V CK 379/03, MoP 2004, Nr 11
10. Wyrok SN z dnia 20 maja 2004r., II CK 354/03, OSNC 2005, Nr 5, poz. 91