tekst PDF

Małgorzata Pietrzak
[email protected]
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytet Jagielloński
Kraków
Transmedia i cross-media w edukacji
1. Wprowadzenie – media w kontekście wiedzy, działań i postaw
Eksplozja medialna, czyli skonstruowanie i szybkie upowszechnienie całej gamy
zupełnie nowych instrumentów gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji [GobanKlas, 2005] umożliwia: dostarczanie informacji o wydarzeniach, wyjaśnianie i komentowanie
informacji, koordynowanie działań społecznych, tworzenie i utrzymywanie więzi grup
i wspólnot, ułatwianie nauki i rozwoju, organizowanie zabawy i relaksu. Dzięki połączeniu
różnych form przekazu informacji, np. tekstu, dźwięku, obrazu, grafiki, animacji, wideo,
multimedia znajdują zastosowanie w wielu dziedzinach, takich jak reklama, sztuka,
edukacja, rozrywka, inżynieria, medycyna, administracja, biznes czy badania naukowe.
Badania wpływu mediów na kształtowanie postaw, przekonań i wartości wskazują,
że media skuteczne zwracają uwagę ludzi na problemy społeczne, ale informacje medialne
mogą „narkotyzować” (dysfunkcja narkotyzująca – termin użyty w 1948 r. przez
R. K. Mertona i P. Lazarsfelda), wywołując stan społecznej apatii, przy przekonaniu, że
poinformowanie jest wystarczające do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym [Baran,
Davis, 2009]. Nadmiar wiadomości prowadzi do pasywnej obserwacji, gdzie posiadanie
informacji zastępuje działanie.
Wśród cyfrowego pokolenia istnieje przekonanie, że wszystkie informacje można
znaleźć w Internecie, zobaczyć lub wysłuchać w atrakcyjnej formie, stąd zbędność
zapamiętywania faktów, gdyż Internet jest wystarczającym źródłem wiedzy. W obliczu
stałego przyrostu wiedzy, konektywiści sprowadzają nauczanie do nabycia umiejętności
sprawnego odnajdywania informacji w sieci. W miejsce zapamiętania i rozumienia faktów,
zjawisk, procesów pojawiła się umiejętność sprawnego dotarcia do miejsc, gdzie
wyjaśnienia takie można znaleźć. Nie czyni to człowieka mądrym, do tego bowiem, oprócz
posiadania kanonu wiedzy ogólnej i podstawowej, istotne jest jej zakotwiczenie w systemie
wartości i umiejętność odpowiedzi na pytania: „Co chcę osiągnąć i dlaczego? Jakie są moje
zobowiązania społeczne i etyczne? Czy moje cele są słuszne, wartościowe społecznie
i moralnie?” [Chmielecka, 2007, s. 5].
W jaki zatem sposób połączyć: wiedzę – rozumienie, wiedzę – jak działać oraz
wiedzę – jak być? W jaki sposób i za pomocą jakich urządzeń działać w szkolnej
rzeczywistości, gdzie do nawyków młodzieży, tzw. cyfrowych tubylców, należy powszechne
i ciągłe korzystanie z wielu urządzeń cyfrowych, a ich światem są portale społecznościowe
i Internet?
W poniższym rozważaniu zaproponuję edukację transmedialną jako strategię
nauczania, wykorzystującą multimedia i naturalne dla ucznia „środowisko internetowe”.
1
W edukacji tej istotnymi elementami kształcenia pozostają: zawartość merytoryczna
przekazywanej wiedzy, odpowiedzialność ucznia za jej poszukiwanie i otwarta postawa
w kontaktach społecznych. Dla uzupełnienia przedstawię edukację z wykorzystaniem
crossmediów, jako już istniejącą w rzeczywistości szkolnej.
2. Transmedia. Praktyczne zastosowanie
Termin „transmedia” pojawił się już na początku lat 90. w kontekście rozwoju biznesu
rozrywkowego (franczyzy) na bazie filmów Star Wars i Indiana Jones (gry komputerowe,
książki, zabawki, portale internetowe etc). W 2003 r. Henry Jenkins z Massachusetts
Institute of Technology zwrócił uwagę, że skoordynowane wykorzystanie opowiadania
zamieszczonego na różnych platformach, może stać się atrakcyjne dla odbiorcy
i zaangażować go w przedstawiany w mediach projekt [Jenkins, 2003]. H. Jenkins określił
transmedia jako proces, w którym wielowątkowe elementy fabuły są przekazywane
poprzez różnorodne platformy medialne (TV, Internet, telefon, tablet, gry, ARG) w celu
stworzenia spójnego opowiadania [Jenkins, 2006]. Według M. Giovagnoli transmedia to
narracje, zamieszczone i rozwijane w wielu mediach [Giovagnoli, 2011]. A. Norrington
zwraca uwagę na architekturę projektu medialnego, wybór odbiorcy i strategię
upowszechniania [Norrington, 2010]. Obecnie transmedia wykorzystuje się w kinematografii,
grach komputerowych i wybranych aplikacjach smartfonowych.
Z przeglądu literatury dotyczącej transmediów można określić kilka cech
charakterystycznych dla tego typu projektu – narracji medialnej [Jenkins, 2003, 2006, 2007;
Raybourn, 2007; Norrington, 2010; Giovagnoli, 2011].
Transmedia cechują:
1. multimedialność – korzystają z wielu mediów i platform technologicznych, wykorzystując
i zachowując cechy każdego z nich,
2. złożoność i wielowątkowość – użytkowane media i platformy przedstawiają różne
opowiadania, ale temat (motyw, główna myśl) jest wspólny, poszczególne wątki mogą być
tworzone za pomocą różnych perspektyw narracyjnych,
3. partycypacja i interaktywność – odbiorca transmedialny współtworzy opowieść, stając
się prosumentem (producentem i konsumentem), projektuje i dodaje treści na dowolną
platformę w tzw. punktach wejścia (rabbit wholes),
4. mobilność i elastyczność – prosument śledzi opowiadanie na jednej lub wielu
platformach w zależności od stylu życia, nawyków medialnych, kontekstu (miejsca).
E. Raybourn przedstawia definicje transmediów w kontekście biznesu oraz formułuje
je w odniesieniu do edukacji [Raybourn, 2007].
Transmedia (w przemyśle rozrywkowym) to celowe, skoordynowane i strategiczne
wykorzystanie różnych mediów, by przedstawić spójną historię lub narrację, która rozwija
się w czasie tak, aby stale utrzymywać kontakt z publicznością lub by zainteresować
i zaangażować nowych odbiorców.
Opowieść (narracja) transmedialna (w edukacji) to system komunikatów, które
przedstawiają narrację poprzez wiele platform medialnych, by dostarczyć emocjonalnego
doświadczenia, poprzez osobiste angażowanie uczniów.
2
Transmedialne uczenie się to nabywanie doświadczenia, które powoduje wymierne
zmiany zachowań, zarówno w sferze intelektualnej, jak i postaw.
Według Raybourn narracja transmedialna wymaga wykorzystania:
1. filmów tv, video, komiksów, powieści graficznych, machinima (kontaminacja słów machine
i cinema; oznacza technikę animacji) przedstawiających opowiadanie na różne sposoby,
2. mediów społecznościowych, w celu współtworzenia przez użytkowników treści, które
rozwijają fabułę i zachęcają ucznia do poznania świata,
3. telefonu, telewizji, Internetu umożliwiających użytkownikom wejście (poprzez punkty
wejścia) do opowiadania i do współtworzenia narracji,
4. wszystkich mediów (książek, czasopism), nie tylko mediów cyfrowych, a także
zastosowania LARP (Live Action Role Play – improwizowana drama lub gra terenowa) oraz
ARG (Alternate Reality Games – interaktywna opowieść sieciowa), by odgrywać historię
w świecie rzeczywistym.
3. Cross-media. Praktyczne zastosowanie
Za pierwsze znaczące oddziaływanie crossmediów uważa się wydanie w 1977 roku
płyty zawierającej muzyczną ścieżkę (zespołu The Bee Gees) do filmu „Gorączka sobotniej
nocy” [Cross Media Marketing, 2008, s. 61]. D. Marchi, współproducent show Big Brother
we Francji, stworzył zasady funkcjonowania cross-mediów. Cross-media w marketingu to
forma wzajemnej promocji. Przykładowo, materiał nagrany podczas produkcji telewizyjnej
lub filmowej, a który nie został wyemitowany, zamieszczany jest w Internecie celem
przyciągnięcia publiczności. Ponadto za pomocą listów, maili, telefonów i Internetu
podtrzymywany jest kontakt z publicznością, która bierze udział w show (głosuje, zgaduje,
odpowiada etc.). Dodatkowo tworzone są fan kluby, blogi, portale zawierające materiały
z show [Cross Media Marketing, 2008].
Cross-media definiuje się jako wszelkie treści (wiadomości, muzyka, tekst i zdjęcia),
które są tworzone jednokrotnie, ale publikowane w co najmniej dwóch mediach (zarówno
nowoczesnych, jak i tradycyjnych, np. w czasopismach) [Veglis, 2012]. Termin ten jest
często stosowany w odniesieniu do COPE (Create Once Play Everywhere) [Barkhuus,
2001]. Cechą publikowanej treści jest możliwość jej adaptacji do różnych formatów,
by odbiorca mógł do nich dotrzeć dzięki różnym urządzeniom medialnym. Cross-media
pozwalają również na komunikację nadawca – odbiorca.
Opowieść crossmedialna to opowiadanie, w którym fabuła jest tak skonstruowana,
by ściśle wskazywała odbiorcy, na której platformie cyfrowej ma szukać dalszego ciągu
historii. Użytkownik porusza się przez różne media w celu uzyskania wszystkich dostępnych
informacji na temat opowiadanej historii [Antikainen et al., 2004].
4. Transmedia versus cross-media
Z uwagi na multimedialność transmediów i crossmediów oraz zaangażowanie
odbiorców są one często ze sobą mylone. Poniżej wymienione zostały cechy transmediów,
które odróżniają je od crossmediów:
1. umieszczanie odmiennych treści w różnych mediach przy zachowaniu głównego wątku
opowiadania,
3
2. wykorzystanie specyfiki danego urządzenia do zamieszczenia treści w wybranym
formacie tak, aby maksymalnie wykorzystać jego cechy i właściwości,
3. tworzenie „punktów wejścia”' w narracji transmedialnej, przez które użytkownicy mogą
znaleźć się w świecie opowieści,
4. zaangażowanie odbiorcy i udział w narracji poprzez współtworzenie treści.
Z powyższego opisu wynika, że idea edukacji transmedialnej jako angażującej,
kreatywnej, społecznej, znacznie lepiej wpisuje się w nurt współczesnej edukacji niż
edukacja crossmedialna. Należy zauważyć, że portale edukacyjne (http://www.scholaris.pl/;
http://eduseek.interklasa.pl/)
czy
wydawnictwa
(http://www.wszpwn.com.pl/;
http://www.nowaera.pl/) oferują szeroki pakiet materiałów crossmedialnych, w skład których
wchodzą podręczniki, obudowy do nich w postaci filmów, zbiorów zdjęć, materiałów audio.
Są to bardzo wartościowe materiały, ale w kształceniu ważnym jest nie tylko treść lecz
sposób pozyskiwania wiedzy. Dlatego w dalszej części rozważać będę możliwości
zastosowania w edukacji transmediów, których specyfika wymusza aktywność
i zaangażowanie odbiorcy.
5. Miejsce transmediów i cross-mediów w edukacji
Czy przyszłość należy do transmediów? [Czy przyszłość…, 2013]. Transmedia
korzystają z różnych urządzeń medialnych, jednocześnie prezentując zorganizowane treści,
mogą więc posłużyć stworzeniu strategii kształcenia.
Od 2000 roku w Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu
Jagiellońskiego prowadzone są zajęcia kursowe Absolwent na rynku pracy, Dydaktyka
geografii i Dydaktyka przyrody z wykorzystaniem multimedialnych urządzeń nauczania oraz
technik: microteaching, webquesting, quodlibet, e-portfolio, learning snapshots. Chcąc
połączyć zajęcia terenowe, doświadczenia laboratoryjne, pracę kreatywnymi technikami
de Bono w sali wraz z technikami ICT w spójną całość stworzono projekt Transmedia
in Science Education [Pietrzak, 2013]. Projekt ten, złożony w 2013 roku, do Rektorskiego
Funduszu Rozwoju Dydaktyki „Ars Docendi”, ma na celu przygotowanie studentów do
zintegrowanego nauczania przyrody, na poziomie ponadgimnazjalnym z wykorzystaniem
transmediów i ICT. Celem umieszczenia w kursie opowiadania transmedialnego było
poznanie wpływu środowiska geograficznego na osadnictwo Krakowa. Fabułę filmu cechuje
układ sytuacyjny, statyczny, złożony. Główny wątek, a zarazem narracja, opiera się na
obserwacji krajobrazu prowadzonej z tarasu Wawelu. Wątki poboczne, na które składa się
7 modułów, nie cechuje żadna hierarchizacja, natomiast relacje między modułami stanowią
istotę filmu. Są to relacje czasowe (np. czas geologiczny, historyczny), relacje przyczynowoskutkowe (np. ukształtowanie terenu a osadnictwo) oraz związki teleologiczne (np.
historyczne decyzje polityczne a rozwój miasta).
Strategia kształcenia i architektura zawartości ww. kursu zostały opracowane
w oparciu o przemyślenia związane z możliwością zastosowania transmediów w edukacji.
Poniżej prezentuję ich wyniki i propozycję zdefiniowania terminologii trans i cross –
medialnej w odniesieniu do edukacji.
Transmedialna edukacja to dochodzenie do wiedzy poprzez zaangażowanie
uczniów „badaczy” przez nauczyciela „narratora-przewodnika” w eksplorację naukowego
4
multiformatowego
opowiadania
oraz
współtworzenie
treści
edukacyjnych
z wykorzystaniem ICT celem dzielenia się wiedzą w mediach społecznościowych.
W tak sformułowanej definicji, transmedialna edukacja jest potraktowana jako
strategia nauczania. Ze względu na inspirowanie zaangażowania uczniów, zaliczyć
ją można do jednej z dróg kształtowania postaw. Uczniowie podejmują bowiem działania
społecznie użyteczne, doceniane przez szkołę w przekonaniu, że działania te, w pełni
zrozumiane, staną się trwałym nawykiem w dorosłym życiu.
Transmedia w edukacji – zorganizowany (i usystematyzowany) sposób
wykorzystania urządzeń medialnych, umożliwiający poznanie i eksplorację treści
edukacyjnych, ich współtworzenie i udostępnianie. Powyższa definicja klasyfikuje
transmedia jako środek dydaktyczny.
Transmedialne opowiadanie edukacyjne – film (obraz) wraz z tekstem, będący
narracją, np. opisem wydarzenia, wyjaśnieniem procesu, wytłumaczeniem danego zjawiska,
przedstawieniem danego obiektu, posiadający punkty wejścia, które umożliwiają uczniowi
szczegółową eksplorację głównego tematu i współtworzenie narracji. Narrator transmedialny
to nauczyciel – przewodnik. Prosument to uczeń – badacz.
Postulowane cechy transmediów w odniesieniu do edukacji:
1. naukowy temat przewodni oraz usystematyzowane, wielowątkowe, barwne, opowiadanie,
mogące podlegać eksploracji na poziomie poszczególnych wątków, a także na linii czasu
oraz w różnych miejscach przestrzeni (odpowiedzialnym za treści jest narrator);
2. zamieszczenie wielu niezależnych, ciekawych wątków, wiążących się z tematem
przewodnim (odpowiedzialnym za treści jest narrator);
3. możliwość eksploracji i pogłębiania wątków przez badaczy-uczniów;
4. możliwość poszukiwania, odkrywania i zamieszczania na różnych platformach nowych
wątków, łączących się z tematem przez narratora i uczniów;
5. prowadzenie on-line badań i doświadczeń naukowych (dociekań naukowych);
6. możliwość zadawania pytań, dyskusji na forum, wyjaśniania i komentowania informacji;
7. przedstawianie efektów obserwacji, analiz, prognoz, wniosków, syntez, wyników badań,
rezultatów projektów na wielu platformach i w różnych formatach, w celu dostarczania
unikatowych treści innym uczniom.
Crossmedialna edukacja to przyswajanie wiedzy poprzez zaangażowanie uczniów
w eksplorację naukowych treści przedstawianych w różnych formatach na różnych
urządzeniach medialnych.
Cross-media w edukacji – zorganizowany (i usystematyzowany) sposób
wykorzystania urządzeń medialnych, umożliwiający poznanie i eksplorację treści
edukacyjnych.
Cechy crossmediów: naukowy temat przewodni, możliwość wyboru urządzenia
i formatu przedstawianych danych w zależności od indywidualnego stylu uczenia się,
możliwość samokontroli wiedzy, poszukiwanie nowych wątków łączących się z tematem
i ich eksploracja.
5
6. Multimedia w edukacji – refleksja aksjologiczna
Szkolna edukacja oceniana jest jako przestarzała, męcząca, nieskuteczna
wychowawczo [Kołodziejczyk, 2013]. Współczesna szkoła nie potrafi bronić wartości, bo
zaakceptowała polikulturowy relatywizm [Dróżdż, 2000]. Według deklaracji rodziców,
z komputerów korzysta już kilkanaście procent trzylatków i połowa pięciolatków. Wśród
pierwszoklasistów rozpoczynających szkołę we wrześniu 2010, aż 79 proc. korzystało
z komputera w domu i 90 proc. wśród dzieci będących w 3-4 klasie [Diagnoza społeczna,
2011].
Definicja umiejętności XXI wieku wymienia kompetencje wizualne, muzyczne
i cyfrowe, obejmujące znajomość sposobów oddziaływania obrazów i dźwięków, biegłość
w rozpoznawaniu i wykorzystywaniu tego działania, sprawność przekształcania obrazów,
dźwięków i dostosowywania ich do różnych formatów, a także rozpowszechniania [A Global
Imperative, 2005]. Zdaniem N. Postmana edukacja za pomocą obrazu apeluje nie do
rozumu, ale do emocji, a w dodatku transfer informacji zachodzi tylko w jednym kierunku
[Postman, 1996]. Przytaczane w artykule J. Morbitzera wyniki badań G. Smalla oraz
N. Carra wskazują, że młodzi użytkownicy Internetu, mając dostęp do coraz większej ilości
informacji, rozumieją i wiedzą coraz mniej, ich wiedza staje się wyrywkowa
i powierzchowna, pozbawiona błyskotliwości i znajomości szerszego kontekstu [Morbitzer,
2012, s. 5].
W społeczeństwie cyfrowym G. Siemens propaguje konektywizm, będący integracją
zasad poznawanych w teoriach chaosu, samoorganizacji, samoporządkowania czy teorii
systemów [Siemens, 2004]. Edukacja, w świetle teorii konektywizmu jest procesem, który
odbywa się w zawiłym gąszczu zasobów informacyjnych, stąd kluczową kompetencją jest
krytyczne myślenie i selekcja informacji. W praktyce oznacza to, że „wiedzieć jak”
i „wiedzieć co” zostaje zastąpione przez „wiedzieć gdzie” [Sawiński, 2012].
Polemizując z tą myślą H. Jenkins, prekursor idei transmediów, podkreśla, że
umiejętność czytania i pisania, winna nadal pozostać główną kompetencją w XXI
wieku, natomiast umiejętności cyfrowe powinny być traktowane jako kompetencje
społeczne [Jenkins, 2007]. Sokrates twierdził, że prawdziwie wzbogaca wiedza zdobyta
poprzez własne rozumowanie, dlatego istotnym jest sposób dochodzenia do wiedzy [Kot,
1996]. N. Postman powołując się na badania J. Deweya napisał, że uczymy się tego, co
robimy [Postman, 1996]. W edukacji transmedialnej pobudzamy zaangażowanie uczniów.
Nauczyciel wprowadzając uczniów do opowiadania transmedialnego, aranżuje oglądanie
filmu w metodyczny sposób. Jego treść i obraz podlegają naukowej dyskusji i weryfikacji
w różnych źródłach informacji, w czym pomocne są mobilne urządzenia medialne. Narracja
transmedialna wymusza, by w klasie czy podczas lekcji terenowych uczniowie rozwijali
umiejętności językowe i uczyli się wnikliwego postrzegania otaczającej rzeczywistości,
zadawali pytania, przestrzegali zasad społecznego współżycia.
7. Edukacja transmedialna – moda czy szansa?
J. Morbitzer stwierdza, że to nie Internet powinien kształtować oblicze szkoły, to
obowiązkiem szkoły jest wskazywać cele oraz racjonalne obszary i optymalne metody
wykorzystania tego niewątpliwie bardzo użytecznego medium [Morbitzer, 2010].
6
Dzięki zastosowaniu technologii znanej pokoleniu cyfrowych tubylców
i poruszaniu się w bliskim im świecie medialnym edukacja transmedialna powinna:
1. umożliwić holistyczne widzenie zjawisk przyrodniczych, społecznych, kulturowych
poprzez wielowątkową zawartość merytoryczną opowiadania transmedialnego tworzoną
przez specjalistów;
2. zaktywizować uczniów do samodzielnego dochodzenia do wiedzy poprzez eksplorację
wielowątkowego opowiadania transmedialnego, tworzenie i umieszczanie nowych treści
edukacyjnych;
3. umożliwić uczniom dialog z nauczycielem przewodnikiem, obdarzenie zaufaniem
nauczyciela prowadzącego narrację naukową, który z racji szerszej wiedzy
i umiejętności krytycznej analizy informacji, refleksyjności i odpowiedzialności za ucznia,
wspomaga go w rozwoju intelektualnym, wprowadza w świat wartości, uczy kreatywności;
4. umożliwić nauczycielowi aktualizować wiedzę i umiejętności technologiczne poprzez
odpowiadanie na pytania uczniów, wyjaśnianie podsuwanych przez uczniów zagadnień,
dyskutowanie pojawiających się problemów, zapoznawanie się z nowymi urządzeniami
medialnymi i oprogramowaniem.
Wykorzystanie transmediów w edukacji jest wyjątkowe, ponieważ wymaga od
uczniów krytycznego myślenia o nowych mediach i uczy umiejętności korzystania z mediów
jako odbiorca i twórca. To powoduje konieczność zaangażowania się, tworzenia i dzielenia
się pomysłami oraz wytworami, komunikacji na portalach społecznościowych i współpracy.
Ideą wprowadzenia edukacji transmedialnej jest rozszerzenie kompetencji, a nie
odstawienie starych umiejętności, by zrobić miejsce na inne. W edukacji transmedialnej
ważna jest treść (wiedzieć co, jak, dlaczego), sposób zdobywania odpowiedzi na powyższe
pytania i postawa gotowości dzielenia się wiedzą. Wprowadzeniu nowej technologii musi
towarzyszyć refleksja aksjologiczna, uświadamiająca celowość podejmowanych działań.
Bibliografia
A Global Imperative: The Report of the 21st Century Literacy Summit. The New Media
Consortium (2005). http://www.nmc.org/pdf/Global_Imperative.pdf [dostęp 13.06.2013]
Antikainen H., Kangas S., Vainikainen S.: Three views on mobile cross media
entertainment. VTT Information Technology, Espoo 2004.
http://www.souplala.net/show/crossmedia_entertainment.pdf [dostęp 13.06.2013]
Baran, S., Davis, D.: Mass Communication Theory (fifth edition). Wadsworth, Boston 2009
Barkhuus, L., Cauchi, M., McLean, K., Pruzan, R.: Cross media under surveillance.
ECHELON thesis. The IT University of Copenhagen, 2001.
http://www.itu.dk/people/barkhuus/echelon.pdf [dostęp 13.06.2013]
Chmielecka E.: Edukacja dla społeczeństwa mądrości (2007). http://www.eedukacja.net/czwarta/_referaty/sesja_I/01_e-edukacja.pdf [dostęp 13.06.2013]
Cross Media Marketing. Direct Marketing Specialists. Data-Dynamics Inc. 14, 2002.
http://www.data-dynamix.com/cross-media-marketing [dostęp 1.10.2008]
7
Czy przyszłość należy do transmediów? Konferencja organizowana przez MediaDesk, 2324.04.2013. Warszawa http://mediadeskpoland.eu/1362394690/ [dostęp 13.06.2013]
Diagnoza społeczna 2011. WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW – RAPORT.
Red. J. Czapiński, T. Panek. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2011.
http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2011.pdf [dostęp 13.06.2013]
Dróżdż A.: Mity i utopie pedagogiczne. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej,
Kraków 2000
Giovagnoli M.: Transmedia storytelling: Imagery, shapes and techniques. ETC Press,
Pittsburgh 2011
Goban-Klas T.: Cywilizacja medialna. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
2005
Jenkins H.: Confronting the Challenges of Participatory Culture – Media Education for the
21st Century. “Nordic Journal of Digital Literacy” 2007, Nr 02.
https://www.idunn.no/ts/dk/2007/02/confronting_the_challenges_ofparticipatoryculture__media_education_for_the?languageId=2 [dostęp 13.06.2013]
Jenkins H.: Convergence culture: Where old and new media collide. New York University
Press, New York 2006
Jenkins H.: Transmedia storytelling. Technol Rev. 2003.
http://www.technologyreview.com/news/401760/transmedia-storytelling/ [dostęp 13.06.2013]
Kołodziejczyk W.: Media o edukacji (2013). http://www.edunews.pl/edukacja-na-codzien/media-i-edukacja/2282-media-o-edukacji#jacommentid:2265 [dostęp 13.06.2013]
Kot S.: Historia wychowania. T. 1. Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII. Wydaw.
Akadem. Żak, Warszawa1996
Morbitzer J.: Medialność a sprawność edukacyjna ucznia (2012).
http://www.up.krakow.pl/ktime/symp2012/referaty_2012_10/morbitz.pdf [dostęp 13.06.2013]
Morbitzer J.: Szkoła w pułapce Internetu (2010).
http://www.ktime.up.krakow.pl/ref2010/morbitz.pdf [dostęp 13.06.2013]
Norrington A.: Harnessing ‘e’ in Storyworlds: Engage, Enhance, Experience, Entertain
(2010). http://www.intelyway.com/administrator/arhivi/Vid_Gajsek-MUZEJI/e-point.pdf
[dostęp 13.06.2013]
Pietrzak M.: Transmedia in Science Education. Wniosek o dofinansowanie z Rektorskiego
Funduszu Rozwoju Dydaktyki „Ars Docendi”. Biuro Prorektora UJ ds. dydaktyki, 2013
Postman N.: Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business
(1996).
http://floatingworldweb.com/@EBOOKS/@PDF/ESSAYS/Amusing%20Ourselves%20to%20
Death.pdf [dostęp 13.06.2013]
Postman N.: Technopoly: The Surrender of Culture to Technology (1996).
http://www.pdfebookds.com/technopoly-the-surrender-of-culture-to-technology-PDF1-33952/
[dostęp 13.06.2013]
8
Raybourn E. M.: Applying simulation experience design methods to creating serious gamebased adaptive training systems. Interacting with Computers. „Elsevier” 2007
Sawiński J.: Konektywizm, czyli rewolucja w uczeniu się? (2012).
http://www.edunews.pl/badania-i-debaty/badania/1077-konektywizm-czyli-rewolucja-wuczeniu-sie [dostęp 13.06.2013]
Siemens G.: Connectivism: A Learning Theory for the Digital Age (2004).
http://www.elearnspace.org/Articles/connectivism.htm [dostęp 13.06.2013]
Veglis A.: From Cross Media to Transmedia Reporting in Newspaper Articles. “Publishing
Research Quarterly” 2012, Volume 28, Issue 4, pp. 313-324
9