zabezpieczenie_miejsca_zdarzenia

Szkoła Policji w Katowicach
Nauki Prawne
Wybrane zagadnienia kryminalistyki
dla policjantów prewencji
Zabezpieczenie miejsca zdarzenia
Aspekty prawne i kryminalistyczne
Opracowanie:
ŁA PO
O
C JI
LI
SZK
nadkom. dr Jerzy Gąsiorowski
Zakład Prawa i Psychologii
Wydawnictwo
Szkoły Policji w Katowicach
2004
2
3
Spis treści
Wstęp
5
Rozdział I
Kryminalistyka w pracy policjanta prewencji
7
Rozdział II
Zabezpieczenie miejsca zdarzenia
1. Podstawa prawna czynności zabezpieczających miejsce zdarzenia
2. Definicja i zakres czynności zabezpieczających
3. Zabezpieczenie miejsca zdarzenia
3.1. Procedury postępowania Policji podczas organizowania
i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa
3.2. Zadania i zakres czynności policjantów zabezpieczających
miejsce zdarzenia
3.3. Zadania dyżurnego jednostki Policji w zakresie
zabezpieczenia miejsca zdarzenia
3.4. Współdziałanie policjantów zabezpieczających miejsce
zdarzenia z prokuratorem
4. Współpraca Policji z innymi podmiotami przy zabezpieczeniu
miejsca zdarzenia
4.1. Współpraca policjantów zabezpieczających miejsce zdarzenia
z osobami fizycznymi i prawnymi
4.2. Współpraca policjantów zabezpieczających miejsce zdarzenia
z koncesjonowanymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi
4.2.1. Pracownik ochrony jako podmiot zabezpieczający
miejsce zdarzenia do czasu przybycia Policji
4.2.2. Zadania i obowiązki pracownika ochrony zabezpieczającego
miejsce zdarzenia do czasu przybycia Policji
4.3. Współpraca ze Strażami gminnymi (miejskimi) i innymi służbami
Rozdział III
Ślady kryminalistyczne, ich ujawnianie i zabezpieczanie oraz procesowe
wykorzystanie
1. Definicja śladu kryminalistycznego
2. Klasyfikacja śladów kryminalistycznych
2.1. Ślady w postaci odwzorowań
2.2. Ślady w postaci plam
2.3. Inne ślady
3. Zasady ujawniania i zabezpieczania śladów kryminalistycznych
3.1. Kryminalistyczne badanie (oględziny) miejsca zdarzenia
3.1.1. Definicja kryminalistycznego badania (oględzin)
miejsca zdarzenia
17
17
22
26
30
33
40
41
42
43
44
45
46
50
53
54
54
56
58
58
59
60
60
4
3.1.2. Podstawy prawne kryminalistycznego badania (oględzin)
miejsca zdarzenia
3.1.3. Zakres kryminalistycznego badania (oględzin)
miejsca zdarzenia
3.2. Ujawnianie śladów kryminalistycznych
3.3. Zabezpieczanie śladów kryminalistycznych
64
4. Procesowe wykorzystanie śladów i dowodów przestępstwa
zabezpieczonych na miejscu zdarzenia
4.1. Definicja dowodu
4.2. Uzyskiwanie i wykorzystywanie dowodów w procesie karnym
Bibliografia
62
63
64
67
68
68
73
5
WSTĘP
Policjanci prewencji niejednokrotnie w ramach wykonywanej służby stykają się
ze zdarzeniami o charakterze przestępczym. Muszą wówczas podjąć niezbędne
działania zabezpieczające miejsce zdarzenia, aby znajdujące się tam ślady i dowody
przestępczej działalności nie uległy zniszczeniu. Mają też obowiązek dołożyć
wszelkich starań, aby – jeżeli jest to możliwe – ująć sprawcę.
Jak dowodzi praktyka, miejsce zdarzenia jest najbogatszym źródłem informacji
o przestępstwie i przestępcy. Dlatego też czynności zabezpieczające miejsce zdarzenia
(przestępstwa) są – z kryminalistycznego punktu widzenia – bardzo istotne, gdyż ich
prawidłowe wykonanie pozwoli w sposób zgodny z aktualną wiedzą i
doświadczeniem kryminalistycznym przeprowadzić kryminalistyczne badanie miejsca
zdarzenia. Badanie to jest podstawową czynnością śledczą i nie ulega wątpliwości, że
jest punktem wyjściowym dalszych czynności taktyczno – technicznych w ramach
realizacji procesu karnego.
W związku z tym, że to właśnie policjanci pionu prewencji pełniący codzienną
służbę w terenie niejednokrotnie jako pierwsi podejmują czynności związane
z dotarciem na miejsce zdarzenia i jego zabezpieczeniem, winni posiąść niezbędną
wiedzę w tym przedmiocie. Konieczność ta podyktowana jest również tym, że to oni
stykają się w swej praktycznej działalności z różnorodnymi śladami pozostawianymi
przez sprawców na różnych podłożach i w różnych warunkach. Jak z powyższego
wynika, to od nich w dużej mierze zależeć będzie, w jakim zakresie ślady te zdoła się
następnie (w ramach kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia) uwidocznić,
utrwalić i wykorzystać w dalszych badaniach identyfikacyjnych. Poza tym – jak
dowodzi praktyka – prawidłowa realizacja czynności kryminalistycznych w procesie
karnym zależy nie tylko od jakości wyposażenia technicznego będącego w dyspozycji
policjantów (specjalistów), ale właśnie od poziomu i zakresu wiedzy
kryminalistycznej, która wyrażać się będzie nie tylko w doborze właściwej metody
ujawniania i zabezpieczania śladów, ale także od podjętych działań zabezpieczających
miejsce zdarzenia przez policjantów prewencji.
Omówienie problematyki związanej z zabezpieczeniem miejsca zdarzenia
w ramach oddzielnego opracowania jest o tyle uzasadnione, że w literaturze
przedmiotu zagadnienie to zazwyczaj poruszane jest w sposób niezbyt obszerny,
a niejednokrotnie nawet i szczątkowy – i to zazwyczaj przy opisie wykonywania
czynności oględzinowych (kryminalistycznych badań) miejsca zdarzenia. W związku
z powyższym wychodząc z założenia, że w sytuacji, gdy naukowe metody śledztwa
znajdują coraz szersze zastosowanie w pracy organów ścigania karnego, a więc i przy
wykonywaniu niezbędnych czynności w ramach kryminalistycznego badania miejsca
zdarzenia [w tym też i zabezpieczenia miejsca zdarzenia (przestępstwa)] i że wiedza
w przedmiotowym zakresie nie może pozostawać wyłączną domeną specjalistów,
w ramach niniejszej pracy omówiono – zdaniem autora – niezbędne dla prawidłowej
realizacji tych zadań zagadnienia.
Na wstępie poruszono więc zagadnienie związane z kryminalistyką sensu largo
i wykorzystaniem w pracy organów ścigania wypracowanych przez nią w ramach
taktyki i techniki kryminalistycznej zasad, metod i środków. Zdefiniowano zatem
6
pojęcie kryminalistyki, a następnie przedstawiono jej istotę i zakres uznając, że jest to
wiedza niezbędna dla pełnego zrozumienia przedmiotowego zagadnienia.
Następnie omówiono problematykę będącą przedmiotem niniejszego
opracowania, a więc zagadnienie sensu stricto związane z zabezpieczeniem miejsca
zdarzenia. Uwzględniono również zakres współpracy Policji w przedmiotowym
zakresie z innymi podmiotami (uzbrojonymi formacjami ochronnymi).
Nie bez znaczenia w przedmiotowych rozważaniach jest również wiedza –
w zakresie ogólnym – dotycząca problematyki śladów kryminalistycznych, gdyż to
one w dużej mierze stanowią przedmiot troski czynności zabezpieczających miejsce
zdarzenia.
Uznano również, że dla pełnej jasności należy zasygnalizować problematykę
kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia, a więc szeregu czynności
niejednokrotnie o skomplikowanym charakterze, na rzecz których są podejmowane
przedsięwzięcia w ramach zabezpieczenia miejsca zdarzenia.
Za zasadne uznano również zasygnalizowanie problematyki związanej
z procesem dowodowym, aby ukazać jego istotę i znaczenie w dowodzeniu sprawcy
przestępstwa faktu dokonania czynu zabronionego w kontekście ujawnianych
i zabezpieczanych śladów kryminalistycznych, które zazwyczaj są podstawą
dowodzenia winy lub niewinności.
Nie ulega wątpliwości, że znajomość problematyki związanej
z zabezpieczeniem miejsca zdarzenia w tak szerokim aspekcie jest niezbędna
współczesnemu policjantowi wykonującemu na co dzień - jak dowodzi praktyka szereg skomplikowanych zadań, w trakcie których styka się on (i co jest bardzo
istotne, stykać nadal będzie) z wieloma śladami i dowodami przestępstwa, i to często o
bardzo zróżnicowanej formie, które powinien w sposób prawidłowy rozpoznawać,
zabezpieczać oraz poprzez prawidłowe czynności zabezpieczające pośrednio
umożliwić ich późniejsze badania przez ekspertów [biegłych, jak i specjalistów
(ekspertów) policyjnych].
Znajomość zagadnień związanych z szeroko rozumianym zabezpieczeniem
miejsca zdarzenia (przestępstwa) – szczególnie w aspekcie kryminalistycznym – jest
również niezbędna dlatego, iż policjanci często w trakcie wykonywania czynności
służbowych o podstawowym charakterze zmuszeni są miejsca takie zabezpieczać
przed utratą śladów i dowodów przestępstwa, które w różny sposób są powiązane
z przestępstwem, sprawcą przestępstwa czy też ofiarą. Umiejętność zatem rozpoznania
ich związku ze zdarzeniem oraz – co jest również bardzo istotne – prawidłowego
zabezpieczenia (w sposób techniczny oraz procesowy) skutkować będzie
prawidłowym przebiegiem postępowania przygotowawczego, a w efekcie i procesu
karnego.
Autor
7
Rozdział I
Kryminalistyka w pracy policjanta prewencji
Przestępczość, tak jak każde zjawisko społeczne, zawsze istnieje w określonym
czasie i w określonym miejscu oraz charakteryzuje się określonymi zewnętrznymi
(zazwyczaj o negatywnym w odbiorze społecznym) cechami.
Jak dowodzi praktyka, przestępstwo jest zjawiskiem złożonym. Jego poznanie
oraz zwalczanie wymaga wiedzy z wielu dyscyplin naukowych. Od wielu lat rola
wiodąca w tym zakresie przypada kryminalistyce, która będąc nauką uniwersalną –
należąc przy tym do systemu nauk prawnych (gdyż wywodzi się z potrzeb prawa
i służy realizacji jego celów) – koncentruje się na taktycznych zasadach i sposobach
oraz technicznych metodach i środkach wykrywania, zabezpieczania, badania
i wykorzystania wszelkich źródeł informacyjnych i informacji o osobach oraz
o zdarzeniach i ich okolicznościach”1. W celu realizacji tych założeń kryminalistyka
opracowuje skuteczne metody działania, a będąc nauką multidyscyplinarną swym
zainteresowaniem obejmuje szereg odrębnych dyscyplin naukowych, w szczególności:
- wśród nauk prawnych: prawo karne materialne, prawo karne procesowe,
kryminologię,
- wśród nauk przyrodniczych i technicznych: medycynę sądową, biologię, genetykę,
chemię, fizykę, matematykę, elektronikę, informatykę,
- wśród nauk społecznych: psychologię, socjologię.
Głównym kierunkiem działań kryminalistyki jest opracowywanie naukowych
metod i środków służących poznaniu prawdy obiektywnej o zdarzeniach, ich
okolicznościach oraz o osobach związanych z tymi zdarzeniami, a następnie
wykorzystanie tej wiedzy do realizacji prawnie określonych celów, zwłaszcza celów
procesu karnego. Realizując te założenia, współczesna kryminalistyka z każdym
rokiem zwiększa skalę humanitarnych, operatywnych i jednocześnie empirycznie
sprawdzonych przez naukę i praktykę (a więc obiektywnych) metod służących
przeciwdziałaniu czynom społecznie niebezpiecznym i zabronionym przez ustawy
oraz – w przypadku popełnienia przestępstwa – ustaleniu (identyfikacji) ich
sprawców.
Do najważniejszych zadań kryminalistyki służących realizacji powyższych
celów zalicza się:
- opracowywanie takich sposobów i metod postępowania organów ścigania
i wymiaru sprawiedliwości, które najskuteczniej doprowadzą do ujawnienia,
wykrycia sprawcy, odzyskania dóbr materialnych będących przedmiotem
przestępstwa, zebrania środków dowodowych i przedstawienia ich przed sądem,
- poznawanie taktyki i techniki przestępczej w celu opracowania sposobów i metod
postępowania zmierzających do zapobiegania przestępstwom przez rozpoznanie
środowiska kryminalnego, rejestrację przestępstw, przestępców i ich modus
1
T. Hanausek [w:] S. Adamczyk, T. Hanausek, J. Jarosz, Kryminalistyka. Zagadnienia wybrane, część I,
Kraków 1971, s. 8.
8
operandi, rejestrację cech identyfikacyjnych przedmiotów, organizowanie
zasadzek, prowadzenie rozmów ostrzegawczych oraz akcji uświadamiających na
temat zagrożenia przestępczością,
- opracowywanie środków i narzędzi technicznych dla organów ścigania i wymiaru
sprawiedliwości, które będą służyć zwalczaniu przestępczości, a w szczególności
doprowadzą do ujawnienia przestępstwa, wykrycia sprawcy, zgromadzenia
środków dowodowych i wykorzystania ich w procesie karnym,
- zapoznawanie się z taktyką oraz narzędziami i środkami technicznymi używanymi
przez przestępców w celu opracowania środków służących zapobieganiu
przestępczości; chodzi tu o środki uniemożliwiające lub utrudniające dokonanie
przestępstwa oraz środki ułatwiające rozpoznawanie i identyfikację sprawcy2.
Zadania te kryminalisytyka realizuje w ramach:
- taktyki kryminalistycznej – jest to dział obejmujący naukę o najskuteczniejszych
metodach szybkiego osiągania zamierzonych celów określonych funkcjami
kryminalistyki. Osiąganie tych celów musi następować zawsze na drodze zgodnej
z etyką i prawem,
- techniki kryminalistycznej – jest to dział obejmujący naukę o wykorzystaniu
technicznych oraz przyrodniczych metod i środków dla realizacji celów
określonych funkcjami kryminalistyki. Technika kryminalistyczna wykorzystuje
zatem osiągnięcia nauk przyrodniczych i technicznych oraz własne doświadczenia.
Jej główne zastosowanie to:
• techniczne ujawnianie śladów oraz
• ich zabezpieczenie i badanie.
Jest zatem skoncentrowana przede wszystkim na dowodach rzeczowych i śladach,
aczkolwiek ma też zastosowanie przy badaniu dowodów osobowych (np. problem
wykorzystania magnetofonu przy uzyskiwaniu informacji).
- strategii kryminalistycznej – jest to dział obejmujący naukę typu prognostycznego,
a mianowicie przewidującą rozwój przestępczości, kierunki i symptomy tego
rozwoju oraz przygotowującą takie metody, środki i przedsięwzięcia, które byłyby
w stanie skutecznie zwalczać tę przestępczość w przyszłości3.
Wymienione powyżej zadania kryminalistyki realizowane są za pomocą taktyki
i techniki kryminalistycznej na potrzeby funkcji:
- rozpoznawczej, która polega na uzyskiwaniu możliwie dużej ilości informacji
dotyczących aktualnych i przyszłych działań. Kryminalistyka wyróżnia:
• rozpoznanie terenowe, które ma dostarczyć maksymalnej wiedzy o terenie
działania. Chodzi tu o takie elementy, jak: topografia terenu, zabudowa,
lokalizacja mieszkań, ich typowe rozplanowanie, ogrody na tym terenie,
wejścia do domów, bramy przechodnie itp.,
• rozpoznanie środowiskowe, które wymaga orientacji w składzie i w strukturze
danego środowiska, jego więzów, wzajemnych powiązań i zależności jego
2
Chodzi tu np. o specjalne konstrukcje zamków i urządzeń alarmowych, jak też pułapki fotograficzne,
znakujące itp. – szerzej patrz: J. Gąsiorowski, Ślady kryminalistyczne, wyd. Szkoły Policji w Katowicach,
Katowice 2001, s. 3 i nast. Patrz też: E. Napieralska – Ozga, Przedmiot, zadania i miejsce kryminalistyki w
systemie nauk [w:] Technika kryminalistyczna, red. W. Kędzierski, tom I, Szczytno 1993, s. 13.
3
T. Hanausek, Kryminalistyka. Poradnik detektywa, Katowice 1993, s. 24 - 25.
9
-
-
członków, ich zainteresowań, sposobie i miejscach spędzania wolnego czasu,
skłonnościach, kolizjach z prawem itp.,
• rozpoznanie problemowe, które oznacza możliwie dobrą orientację w zakresie
problemu objętego zainteresowaniem. Jeżeli zatem problemem jest np.
narkomania, to rozpoznanie problemowe wymaga wiedzy o środkach
odurzających i lekach psychotropowych, o mechanizmach ich działania,
o symptomach ich przyjmowania i o konsekwencjach tego przyjmowania,
• rozpoznanie osobowe – dotyczy już konkretnych, indywidualnych osób.
Zakłada ono konieczność znajomości ich wyglądu, miejsca zamieszkania,
nawyków, słabości, zainteresowań, postaw życiowych, karalności, stosunków
rodzinnych oraz środowiskowych, konfliktów i przyjaźni, kontaktów itp.
wykrywczej – która wiąże się z potrzebą wykrycia:
• określonego zdarzenia, osoby lub rzeczy, albo
• mechanizmu powstania zjawisk, przemieszczania, czy zmian rzeczy lub
zachowań ludzi.
Na odcinku ścigania przestępczości, w większości przypadków nie wykrywa się
przestępstw, lecz ich sprawców. Same fakty zaistnienia przestępstw są bowiem
organom ścigania z reguły znane z zawiadomień o tych przestępstwach lub ze
źródeł własnych. W ramach funkcji wykrywczej następuje aktywizacja
i ukierunkowanie zdobytej w rozpoznaniu wiedzy i poszukiwanie nowych jej
elementów, ale już ściśle powiązanych z przedmiotem wykrywania. Proces
wykrywania obejmuje trzy podstawowe stadia:
• poszukiwanie przedmiotu wykrywania, a także informacji dotyczących tego
przedmiotu,
• ujawnianie tych informacji, a następnie przedmiotu wykrywania,
• stwierdzanie, że ujawniony przedmiot wykrywania jest właśnie tym, którego
poszukiwano.
dowodowej – formalno – prawne aspekty funkcji dowodowej są uregulowane
w kodeksie postępowania karnego i w tych aspektach zagadnieniami dowodowymi
zajmuje się nauka procesu karnego. Jednakże stroną treściową czynności
dowodowych zajmuje się nauka kryminalistyki. A zatem np. prawne podstawy
oględzin są określone w k.p.k., natomiast metody i środki prowadzenia tej
czynności są przedmiotem zainteresowania nauki kryminalistyki. Udowodnione
jest, najogólniej to określając, uzasadnieniem prawnej hipotezy. W procesie
karnym jest to zazwyczaj hipoteza dotycząca tego, że określona osoba jest sprawcą
jakiegoś przestępstwa. W procesie dowodowym występują:
• fakt główny dotyczący przedmiotu sporu np. tego, że X zabił Y,
• fakt dowodowy, zwany niekiedy poszlaką, jest to fakt świadczący o istnieniu,
lub nie istnieniu faktu głównego, a więc np. u X znaleziono pistolet, z którego
zastrzelono Y.
Proces dowodowy podlega ścisłym rygorom określonym w k.p.k., zaś dowodowe
znaczenie poszczególnych faktów ocenia na mocy swobodnej oceny sąd.
Z kryminalistycznego punktu widzenia do najważniejszych czynności o znaczeniu
dowodowym należą:
• oględziny miejsca, osoby, rzeczy,
10
•
•
•
•
oględziny zwłok,
eksperyment kryminalistyczny,
przeszukanie miejsca, pomieszczenia, osoby lub rzeczy,
czynności zabezpieczające dowody (np. pobranie odcisków palców – art. 74 § 2
pkt 1 k.p.k.),
• okazanie osoby, miejsca, rzeczy lub zwłok,
• przesłuchanie świadka, podejrzanego, biegłego,
• konfrontacja,
• ekspertyzy wykonywane przez biegłych.
- zapobiegawczej – nazywanej niekiedy profilaktyczną, która ma bardzo duże
znaczenie, gdyż oczywiste jest, iż lepiej jest zapobiegać jakiemuś negatywnemu
zjawisku (np. przestępstwu), aniżeli za nie karać. Realizacja tej funkcji
(bezpośrednio lub pośrednio) przebiega w trzech kierunkach:
• związanym z czynnikiem zagrażającym,
• związanym z czynnikiem zagrożonym,
• związanym z okolicznościami wzmagającymi ewentualne zagrożenie.
Jak z powyższego wynika, kryminalistyka daje policjantom duże możliwości
operowania w ramach procesu wykrywczego. Niezbędna jest jednak znajomość
zagadnień wchodzących w zakres taktyki i techniki kryminalistycznej przez
policjantów, tak pionu prewencji, jak i służb operacyjno – śledczych. Nie sposób
bowiem wyobrazić sobie policjantów prawidłowo realizujących zadania służbowe
w postępowaniach przygotowawczych baz znajomości tych zagadnień przy
zabezpieczaniu miejsca zdarzenia, przy jego badaniu, zabezpieczaniu śladów działania
sprawcy oraz przy uwzględnianiu i opracowywaniu wersji kryminalistycznych
w ramach wniosków wynikających z materiału dowodowego zebranego na miejscu
przestępstwa, tym bardziej, że jak dowodzi dotychczasowe doświadczenie, miejsce to
jest najbogatszym źródłem informacji o przestępstwie i przestępcy. Poza tym –
z kryminalistycznego punktu widzenia – badanie miejsca zdarzenia jest też
podstawową czynnością śledczą, która powinna stać się punktem wyjściowym
dalszych czynności taktyczno – technicznych w ramach realizacji procesu karnego.
Pożądany stopień aktywności na płaszczyźnie zawodowej pozwala rzetelnie
wykonywać zawód, realizować nakładane przez ustawę o Policji (i inne akty prawne)
zadania – i co za tym również idzie – realizować wymagane przez obowiązujące
w kraju przepisy (prawa karnego, karnego procesowego i policyjnego) obowiązki
w zakresie zapobiegania, czy też zwalczania przestępczości w ramach obowiązującego
systemu prawnego.
Prawidłowe wykonywanie zawodu policjanta wymaga aktywnej postawy
w pracy zawodowej, wysokich kwalifikacji zawodowych oraz specjalistycznego
przygotowania zarówno merytorycznego, jak i praktycznego, gdyż policjant
wyposażony został w prawo stosowania środków głęboko ingerujących w sferę praw
i wolności obywatelskich. Korzystanie z tych środków w sposób sprzeczny z prawem
narusza konstytucyjne swobody osób, w stosunku do których dany środek został
zastosowany, a co za tym również idzie, także pociąga za sobą odpowiedzialność
karną. Dlatego też wszelkie czynności wykonywane w ramach kryminalistyki – obok
przedstawionych powyżej wymogów – winny być realizowane w myśl naczelnych
11
zasad kryminalistyki, które są pewnym systemem postulatów adresowanych do
kryminalistyków, jak i praktyków4. Zalicza się do nich5:
1) zasadę działania zgodnego z etyką zawodową. Jest to najważniejsza z zasad
wiążących kryminalistyka, ważniejsza nawet – jak stwierdza T. Hanausek – od
zasady praworządności, bowiem może on podjąć cały szereg zachowań, które będą
formalnie zgodne z przepisami prawa, a jednak będą naganne. Przez etykę rozumie
się system6 postulatów i założeń nastawionych na ochronę wartości
ogólnoludzkich7. Etyka zawodowa policjanta jest tylko cząstką etyki przyjętej
w danym kraju na określonym etapie jego rozwoju. Wymaga ona prócz
przestrzegania ogólnych zasad etycznych wiążących każdego członka
społeczeństwa, także i liczenia się z pewnymi dodatkowymi nakazami, związanymi
z jego zawodem. Nakazy te aktualnie uregulowane są w załączniku do Zarządzenia
nr 805 Komendanta Głównego Policji z dnia 31.12.2003 r. „Zasady etyki
zawodowej policjanta”8.
2) zasadę praworządności, która wyraża się w postulacie działania na podstawie
prawa i ścisłego przestrzegania jego nakazów. Adresatami tego postulatu są
zarówno:
4
Do głównych źródeł zasad kryminalistyki należy zaliczyć: 1) własne doświadczenia teorii i praktyki
kryminalistycznej, 2) system naczelnych zasad prawa, zwłaszcza procesu karnego, 3) prakseologię, czyli
naukę o zasadach sprawnego działania, 4) psychologię i psychopatologię i 5) taktykę wojskową – szerzej
patrz.
T. Hanausek, op. cit., s. 35. Zasady kryminalistyki, jako dyrektywy postępowania dla organów
procesowych,
a także jako wskazówki interpretacyjne wypracowywane są – tak jak i zasady prawa
procesowego – z czterech powodów: 1) Uzasadnienie historyczne – od chwili wyodrębnienia się i
ukształtowania kryminalistyki jako nauki (koniec XIX w.) wyodrębniała ona zasady kryminalistyczne
korzystając z doświadczeń procesu karnego,
w ramach którego od wieków wypracowywano zasady
procesowe w postaci krótkich, lapidarnych haseł
i postulatów (np. zasady niezawisłości sędziowskiej,
jawności, prawa do obrony oskarżonego) uważanych za najważniejsze i najpilniejsze dla postępowania
sądowego. Uzasadnienie to ukazuje genezę zasad procesowych
i kryminalistycznych. 2) Walory naukowe
konstrukcji zasad – według zwolenników tej koncepcji służą one bezpośrednio uzasadnieniu doniosłej roli,
jaką ma kryminalistyka do spełnienia współcześnie. Konstrukcja zasad pozwala bowiem uporządkować
najbardziej nawet skomplikowane instytucje prawne lub zespoły funkcjonalnie powiązanych instytucji, z
jednej strony wskazując na możliwość wyboru unormowania prawnego tych instytucji, a z drugiej strony
ukazując lepiej ich faktyczne ukształtowanie. 3) Formułowanie zasad kryminalistyki usprawnia proces
dydaktyczny, umożliwiając uporządkowanie skomplikowanych, wieloaspektowych instytucji i przedstawienie
ich w sposób zwięzły. 4) Za formułowaniem zasad przemawiają również względy praktyczne. Ich przydatność
dla praktyki kryminalistycznej (jak też i prawniczej) widzi się przede wszystkim w tym, że z jednej strony
dostarczają podstaw do formułowania określonych dyrektyw interpretacyjnych, a z drugiej strony umożliwiają
zapełnienie luk konstrukcyjnych. Ponadto świadomość istnienia określonych alternatywnych możliwości
ukształtowania instytucji prawnych i kryminalistycznych czy też ich zespołów, wyrażonych przez zasady jako
wzorce, stanowi jeden z najbardziej doniosłych czynników wyznaczających racjonalną pracę legislacyjną.
5
T. Hanausek, op. cit. s. 35 – 39; S. Pikulski, Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Białystok
1997, s. 61 - 95.
6
System ten jest w pewnym stopniu zależny od czasu i przestrzeni. Wymienić należy tu przykładowo
zachowania, które np. w średniowieczu mogły być uznane za etyczne (np. palenie czarownic na stosie), zaś
obecnie są potępiane. Mogą też być zachowania w jednych krajach uważane za etyczne, natomiast w innych
za sprzeczne z etyką – np. wśród niektórych szczepów afrykańskich nieetyczne byłoby, aby gość nie spał z
żoną swego gospodarza.
7
T. Hanausek, op. cit. s. 36.
8
Dz.Urz. KGP z 2004 r., Nr 1, poz. 3. Zasady etyki zawodowej funkcjonariuszy porządku publicznego
uregulowane zostały również w aktach prawnych o charakterze międzynarodowym, jak: Deklaracja o Policji –
Rezolucja 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (Aneks – Etyka zawodowa) i Kodeks
postępowania funkcjonariuszy porządku prawnego zawarty w Rezolucji 34/169 Zgromadzenia Ogólnego
Narodów Zjednoczonych.
12
-
3)
4)
5)
6)
7)
9
władza państwowa, której przedstawiciele muszą działać w oparciu
o obowiązujące przepisy prawne i bezwzględnie przestrzegać nakazów
i warunków, którymi prawo obwarowuje takie działania, jak też
- obywatele kraju, którzy nie powinni naruszać prawa9.
zasadę humanizmu, w świetle której działalność oparta na prawie służyć powinna
zawsze człowiekowi i zawsze musi uwzględniać poszanowanie godności
i osobowości ludzkiej. Z tą zasadą związana jest zasada humanitaryzmu nakazująca
organom władzy takie postępowanie, które oszczędzi człowiekowi zbędnych
stresów, napięć i dolegliwości. Każde postępowanie, zwłaszcza karne skierowane
przeciwko człowiekowi zawsze stanowi dla niego dolegliwość, rodzi stresy
i napięcia. Chodzi jednak o to, aby te dolegliwości, stresy i napięcia były
ograniczone do niezbędnego minimum, które wynika z konieczności stosowania
norm prawnych regulujących dane postępowanie.
zasadę prawdy materialnej (zwanej też prawdą obiektywną). Zasada ta
w kryminalistyce wyraża się w postulacie opracowania i stosowania tylko takich
metod, środków i sposobów działania, które najpełniej pozwoliłyby na uzyskanie
ustaleń zgodnych z rzeczywistością. Z tą zasadą wiąże się cały szereg innych
zasad, których realizacja służy zagwarantowaniu zasady prawdy materialnej.
zasadę obiektywizmu, w myśl której wszelkie badania i czynności
kryminalistyczne winny być całkowicie pozbawione jakiegokolwiek apriorycznego
nastawienia
i uprzedzeń w stosunku do każdej strony postępowania.
Przestrzeganie tej zasady stanowi zarówno realizację założeń humanizmu, jak też
zabezpiecza poznanie prawdy obiektywnej.
zasadę szybkości działania, która wyraża postulat opracowania takich metod,
środków i sposobów działania, które pozwoliłyby na uzyskanie rezultatów
w prowadzonym postępowaniu w możliwie najkrótszym czasie oraz postulat
działania w tym postępowaniu w sposób szybki10. Upływ czasu bowiem wiąże się
z naturalnym zanikaniem śladów, osłabieniem pamięci ludzkiej, a także z prawną
instytucją przedawnienia. Od zasady szybkości można odstąpić tylko wtedy, gdyby
szybkość ta miała się niekorzystnie odbić na osiąganiu prawdy materialnej.
zasadę dokładności badań, poszukiwań i działań. Jest to jedna z zasad, która
zapewnia kryminalistyce jej skuteczność. Tylko bowiem dzięki dokładności
procesów poznawczych można uzyskać istotne dla danej sprawy treści
informacyjne. Każdy sprawca przestępstwa, jak każdy człowiek, popełnia w swojej
działalności błędy. Dlatego nie istnieje tzw. „przestępstwo doskonałe”, gdyż
jeszcze nikt nigdy nie potrafił się z góry zabezpieczyć przed jakimkolwiek błędem.
Wykryć skutki tych błędów można tylko wręcz drobiazgową dokładnością w ich
poszukiwaniu. W praktyce nie zawsze możemy i nie zawsze potrafimy w każdej
sprawie taką dokładność przejawić i dlatego wiele przestępstw pozostaje
niewykrytych, co nie oznacza tego, że są „doskonałe”, a jedynie to, że działania
wykrywcze w konkretnym przypadku nie były doskonałe, zazwyczaj dlatego, że
nie były dokładne. Nie zawsze takie mogą być, gdyż np. ustalenie sprawcy
Naruszenie prawa przez którąkolwiek stronę (władzę lub obywatela) nie zwalnia strony drugiej z obowiązku
przestrzegania przepisów prawnych.
10
Wybitny kryminalistyk francuski E. Locard trafnie zauważył, że „czas, który ucieka, to prawda, która znika
przed nami”.
13
kradzieży koguta nie może zbyt długo wiązać sił i środków organów ścigania.
Należy jednak dążyć do tego, aby dokładność w działaniu była możliwie zawsze
przestrzegana.
8) zasadę celowości działania, która wymaga, aby badania i działania
kryminalistyczne były prowadzone w określonym planem kierunku i aby zawsze
zmierzały do osiągnięcia jakiegoś celu, a nie były prowadzone na zasadzie „sztuka
dla sztuki”.
9) zasada wszechstronności badań i poszukiwań, która wyraża się w postulacie, aby
czynności kryminalistyczne były prowadzone we wszystkich kierunkach, jakie
wyłaniają się przy prowadzeniu konkretnej sprawy. Z zasady tej wynika absolutny
zakaz apriorycznego odrzucania jakiejkolwiek możliwości rozwiązania
zagadnienia. Przykładowo zatem nie wolno z góry odrzucać wersji o sprawstwie
określonej osoby tylko dlatego, że osoba ta jest najbliższą w stosunku do ofiary,
albo dlatego, że jest to osoba zajmująca jakieś wysokie stanowisko
w społeczeństwie, wymagające np. szczególnego zaufania. Światowa kazuistyka
kryminalistyczna zna bowiem przypadki popełniania zabójstw przez osoby
najbliższe w stosunku do ofiar, jak też zna sytuacje, w których sprawcami
przestępstw okazywały się osoby na bardzo wysokich stanowiskach, cieszące się
powszechnym szacunkiem i poważaniem.
10) zasadę tajności, która wyraża się w postulacie nieujawniania poza konieczną
potrzebą, podyktowaną normami prawnymi i względami celowościowymi metod,
środków informacji i ich źródeł jak też braku informacji w konkretnej prowadzonej
sprawie. Zachowanie tajemnicy w konkretnej sprawie jest uzasadnione kilkoma
względami:
- walorami dowodowymi – jeżeli ujawni się szczegóły dokonania przestępstwa
o dany czyn, to wyjaśnienia osoby podejrzanej o ten czyn, a dotyczące
szczegółów tracą na wartości, gdyż szczegóły te może znać każdy i każdy może
przyznać się do tego czynu11,
- skuteczność podejmowanych działań – jest drugim czynnikiem uzasadniającym
potrzebę tajności. Ujawnienie np. tego, że w określonym dniu przygotowuje się
zasadzkę, która ma przyczynić się do ujęcia sprawcy, byłoby czynnikiem
przekreślającym sens organizowania takiej zasadzki, gdyż ostrzeżony sprawca
z całą pewnością nie pojawi się w miejscu zasadzki,
- dobra ocena obywateli – każdy człowiek ma prawo do dobrego imienia.
W etapie działań kryminalistycznych nie ma jeszcze żadnej pewności ani co do
tego, kto jest rzeczywistym sprawcą, ani też co do tego jaki miało przebieg
zdarzenie,
- nie należy upowszechniać wiedzy o metodach realizacji przestępstw, gdyż
zawsze znajdą się chętni naśladowcy. Kryminalistyka zna cały szereg
przypadków tzw. „powielania” metod działania przestępców12,
11
Kazuistyka kryminalistyczna zna przypadki, gdy do jednego przestępstwa, zazwyczaj o spektakularnym
charakterze, jak np. zabójstwa, przyznawało się wiele osób (nawet i 30) – w tym szereg psychicznie chorych.
Tylko dzięki temu, że szczegóły znali jedynie rzeczywiści sprawy, można było ich ustalić.
12
J. Gąsiorowski, Modus operandi sprawców wyłudzeń kredytów bankowych – praca doktorska autora niniejszej
publikacji obroniona w Katedrze Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego
w Katowicach (niepublikowana).
14
-
względy wychowawcze – również uzasadniają potrzebę zachowania
w tajemnicy wielu drastycznych szczegółów przestępstwa. Należy zawsze
pamiętać, że z takimi szczegółami nie powinny się stykać dzieci. Ujawnienie
tych szczegółów nie wyklucza zaś tego.
11) zasadę organizacji walki – jak wspomniano, większość działań kryminalistycznych
jest podejmowana w sytuacji określonej przez Kotarbińskiego jako kooperacja
negatywna, czyli walka. Walka ta, jak każda inna, charakteryzuje się
niezgodnością celów podmiotów biorących w niej udział. Dla osiągnięcia swych
celów każda ze stron musi swoje zachowania w jakiś sposób zorganizować. Zasady
tej organizacji opracowała głównie prakseologia, od której kryminalistyka przejęła
i rozwinęła dla swych potrzeb następujące założenia:
- założenie przygotowania walki przez zebranie i dokładne przeanalizowanie
wszystkich możliwych do uzyskania informacji o przedmiocie walki, terenie jej
działania oraz przeciwniku,
- założenie zmienności planu i sposobu działania,
- założenie utrzymania przewagi sił w chwili decydującego starcia poprzez
właściwą czasowo i miejscowo koncentrację tych sił na kierunku, w którym
przeciwnik jest najsłabszy,
- założenie właściwego wyboru chwili do decydującego natarcia,
- założenie dekoncentracji sił przeciwnika.
12) zasadę dokumentacji czynności. W myśl tej zasady wszystkie czynności
kryminalistyczne powinny być dokumentowane. Podstawową formą dokumentacji
tych czynności, które są prowadzone w ramach postępowania karnego jest
protokół. Ponadto przebieg i wyniki tych czynności mogą być utrwalane (za
wiedzą stron) przy pomocy aparatury utrwalającej obraz i dźwięk.
Dokumentowane powinny być także – w formie notatek czy meldunków –
czynności prowadzone poza ramami tego postępowania, jak np. czynności
operacyjno – rozpoznawcze.
W świetle powyższego można stwierdzić, iż quantum niezbędnej wiedzy
ogólnej i specjalistycznej współczesnemu policjantowi jest niezbędne, gdyż pozwoli
mu wykonywać ten zawód zgodnie z „zasadami sztuki” (a więc zasadami
kryminalistyki, wiedzą kryminalistyczną i wymaganiami ustawowymi) oraz
doskonalić niezbędne do rzetelnego wykonywania czynności służbowych
umiejętności.
Jak powyżej zasygnalizowano, w trakcie realizacji zadań służbowych policjanci
zazwyczaj działają w sferze patologii życia społecznego, wobec czego zmuszeni są
niejednokrotnie ingerować w sferę praw i wolności obywatelskich wchodzących
w zakres prawa materialnego i procedury karnej, cywilnej i administracyjnej. Przy
realizacji tych zadań muszą (mogą) wykorzystywać szeroki wachlarz metod i środków
wypracowanych przez specyficzną dyscyplinę naukową jaką jest kryminalistyka.
Wiedza kryminalistyczna jest chyba najbardziej istotna dla policjanta
wykonującego większość swoich zadań w terenie, gdyż obecnie, w czasach
doskonalenia metod i środków działalności przestępczej, bez należytej wiedzy
kryminalistycznej i odpowiednich warunków jej wykorzystania trudno mówić
o efektywnym postępowaniu przygotowawczym i nowoczesnym postępowaniu
jurysdykcyjnym. Nie ulega też wątpliwości, że bez kryminalistycznego przygotowania
15
do zawodu nie sposób jest efektywnie realizować codzienne zadania i obowiązki
służbowe przez współczesnego policjanta (tak służb prewencji, jak i operacyjno –
śledczych) ale i prokuratora, sędziego czy obrońcę, a w szczególności – skutecznie
i obiektywnie dokonywać czynności dowodowych i oceniać ich rezultaty, tym
bardziej, że na miejscu zdarzenia o charakterze przestępczym można się obecnie
zetknąć
z konglomeratem różnorodnych śladów, tak pozostawionych przez
sprawców
w świecie martwych przedmiotów lub na ciele pokrzywdzonych
osób, jak
i „pozostawionych” w psychice osób, które postrzegły swymi
zmysłami przebieg przestępczego zachowania.
16
17
Rozdział II
Zabezpieczenie miejsca zdarzenia
1.
Podstawa prawna
zdarzenia
czynności
zabezpieczających
miejsce
Sprawca na miejscu zdarzenia o charakterze przestępnym pozostawia ślady
swojej działalności. Ślady te ulegają szybkiemu zniekształceniu a nawet zniszczeniu.
Dlatego też oględziny miejsca zdarzenia należy przeprowadzać niezwłocznie po
ujawnieniu przestępstwa, jak i po stwierdzeniu, że stanowią one czynność konieczną13.
Czas między chwilą popełnienia przestępstwa a przybyciem organów ścigania
absolutnie nie pracuje na korzyść badań. Nieświadome otoczenie, a często złośliwi
poplecznicy i pomocnicy przestępcy14 niejednokrotnie niszczą w tym okresie bardzo
cenne materiały dowodowe, zadeptują ślady stóp, zacierają odciski linii papilarnych
itp. Zjawiska przyrodnicze, jak deszcz, śnieg, upał, mróz czy wiatr (oraz błąkające się
zwierzęta) także mogą uszkodzić materiał dowodowy. Miejsce zdarzenia powinno
zatem być do chwili wszczęcia oględzin jak najprędzej zabezpieczone w sposób
odpowiedni do jego właściwości i zależy od przewidywanych zjawisk, które mogą
spowodować zmiany w tych właściwościach. Obowiązek ten spoczywa przede
wszystkim na funkcjonariuszach policji. Nie mogą się oni uchylać od wykonania tego
obowiązku, nawet gdy nie są na służbie.
Potwierdza to orzeczenie Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia
16.05.1962 r.15 stwierdził jednoznacznie, że funkcjonariusz MO (obecnie Policji –
przypis J. G.), niezależnie od tego, czy jest w służbie, czy też poza służbą, obowiązany
jest pod groźbą odpowiedzialności na podstawie art. 286 k.k. (k.k. z 1932 r. – przypis
J. G.) działać niezwłocznie i niezależnie od grożącego mu niebezpieczeństwa w
każdym przypadku, gdy konieczność ochrony życia lub zdrowia ludzkiego tego
wymaga lub gdy potrzeba zagwarantowania utrzymania porządku lub bezpieczeństwa
publicznego to nakazuje.
Szczególną rolę pracowników policji w zabezpieczeniu miejsca zdarzenia
podkreśla się często w literaturze kryminalistycznej. Niektórzy autorzy w związku
z tym uważają, że zabezpieczenie miejsca zdarzenia przez policjanta to nie tylko
ochrona śladów przed zniszczeniem, lecz także szereg dodatkowych czynności, które
można nazwać „zabezpieczeniem aktywnym”16. Najczęściej zaś należą do nich
następujące działania:
- ustalenie rodzaju zdarzenia,
13
Zgodnie z treścią art. 207 § 1 k.p.k. oględziny miejsca, osoby lub rzeczy są czynnością fakultatywną.
Jak dowodzi praktyka kryminalistyczna, poplecznicy, pomocnicy a niejednokrotnie również i sami sprawcy
pozostają lub pojawiają się ponownie na miejscu przestępstwa, gdzie przyglądają się pracy policjantów aby
zorientować się co do ujawnionych śladów i dowodów przestępstwa oraz zakresu poczynionych ustaleń.
15
Sygn. III K 125/62 – szerzej patrz: Nowe Prawo 1962, nr 12.
16
R. Zelwiański, Śledcze badanie miejsca zdarzenia [w:] Problemy Kryminalistyki 1963, nr 41, s. 35 - 36.
14
18
-
zapobieżenie – w miarę możności – dalszym cierpieniom ludzi i stratom
materialnym (wezwanie pomocy lekarskiej, straży pożarnej, pogotowia
technicznego itp.),
- zatrzymanie znajdującej się na miejscu zdarzenia lub w jego pobliżu osoby
podejrzanej o sprawstwo, poddanie jej – zależnie od właściwości zdarzenia –
przeszukaniu, zabezpieczenie przed samosądem tłumu,
- zbieranie informacji ustalających ewentualnych świadków zdarzenia,
- obserwacja otoczenia i notowanie spostrzeżeń w celu przekazania osobie
prowadzącej postępowanie w danej sprawie17.
Przepisem prawa sensu stricto, w oparciu o który należy zabezpieczać miejsca
zdarzenia do czasu przybycia grupy operacyjno – procesowej jest art. 308 § 1 Kodeksu
postępowania karnego18.
Z treści tego przepisu wynika, że w granicach koniecznych dla zabezpieczenia
śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem,
prokurator albo Policja może w każdej sprawie, w wypadkach nie cierpiących zwłoki,
jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia,
przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać
oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukania lub czynności
wymienionych w art. 74 § 2 pkt 119 w stosunku do osoby podejrzanej, a także
przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności, nie wyłączając pobrania krwi,
włosów i wydzielin organizmu. Po dokonaniu tych czynności, w sprawach, w których
prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, prowadzący postępowanie
przekazuje sprawę niezwłocznie prokuratorowi.
W ramach czynności zabezpieczających ślady i dowody przestępstwa
dopuszczalne są wszystkie niezbędne czynności dowodowe, w tym czynności „nie
cierpiące zwłoki”, nie wymagające decyzji prokuratora, a które prowadzić może
policja w zakresie tzw. czynności natury faktycznej „w granicach koniecznych”
i „w niezbędnym zakresie”. W ramach tych mieści się, obok oględzin miejsca
zdarzenia, również jego zabezpieczenie.
Nadmienić należy, że podjęcie czynności dowodowych wskazanych w § 1 art.
308 § 1 k.p.k. jest jednoznaczne z wszczęciem postępowania przygotowawczego20,
które określić można mianem wszczęcia nieformalnego bądź też faktycznego
następującego poprzez czynności faktyczne, a nie decyzyjne.
17
Por. P. Horoszowski, Śledcze oględziny miejsca, Warszawa 1959, s. 93 - 94; Oględziny śledcze w praktyce
(red. P. Horoszowski), Warszawa 1953, s. 21 - 22; R. Zelwiański, op. cit., s. 35 - 36; J. Gąsiorowski, Ślady
kryminalistyczne, op. cit., s. 15 - 16.
18
Ustawa z dnia 06.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z dnia 04.08.1997 r., Nr 89, poz. 555).
19
Zgodnie z treścią art. 74 § 2 pkt 1 oskarżony jest (...) obowiązany poddać się oględzinom zewnętrznym ciała
oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od
oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać go w celach rozpoznawczych innym osobom.
20
Ustawa nakładając obowiązek zabezpieczenia dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem, obliguje
podmioty mające wykonać te czynności do szybkiego działania zakreślając termin pięciodniowy (art. 308 § 4
k.p.k.) licząc od dnia pierwszej czynności. Od daty wykonania tej czynności, liczony jest też czas trwania
późniejszego postępowania przygotowawczego (art. 308 § 5 k.p.k.).
19
Następnym obowiązującym aktualnie źródłem prawa odnoszącym się do
obowiązku zabezpieczania miejsc zdarzeń (przestępstw) są Procedury postępowania
Policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa21.
Procedury (...) odnoszą się do czynności policyjnych uregulowanych m.in.
w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego i określają
optymalne, jednorodne dla wszystkich jednostek Policji zasady organizacji działania
na miejscu poważnego przestępstwa. W wyraźny sposób identyfikują poszczególne
obszary działania, których dotyczą i wyznaczają czynności, których wykonaniem
kompetentny policjant musi się wykazać w ramach danego obszaru działania.
Rozwiązania znajdujące się w Procedurach (...) mają zastosowanie
w przypadku uzyskania przez Policję wiadomości o zdarzeniu, które może
wyczerpywać znamiona czynu zabronionego, którego wyjaśnienie wymaga podjęcia
określonych działań z wykorzystaniem sił i środków pozostających w dyspozycji Policji
(katastrofa, wypadek, działanie sił przyrody) a także w razie potrzeby dokonywania
oględzin miejsca, osoby lub rzeczy w postępowaniu karnym.
Zgodnie z pkt 4.3 Procedur (...) zadaniami policjantów komórek patrolowych
lub interwencyjnych służby prewencyjnej Policji albo policjantów innych służb, którzy
jako pierwsi przybyli na miejsce przestępstwa, niezależnie od wykonywania czynności
zmierzających do zatrzymania sprawcy przestępstwa, w przypadkach, gdy zatrzymanie
sprawcy lub sprawców jest możliwe w ramach działań pościgowych, są:
1) ograniczenie skutków przestępstwa,
2) ochranianie miejsca przestępstwa przed zmianami przy pomocy środków będących
na ich wyposażeniu osobistym i pojazdów, przy pomocy których pełnią służbę,
3) przekazywanie dyżurnemu jednostki organizacyjnej Policji bieżącej informacji
o sytuacji na miejscu przestępstwa,
4) dokumentowanie w notatniku służbowym oraz w notatkach urzędowych przebiegu
i wyników czynności dokonanych na miejscu przestępstwa.
Stosowanie w powyższym zakresie Procedur (...) przyczynia się, jak dowodzi
praktyka, do wyraźnego zwiększenia sprawności organizacyjnej i skuteczności działań
Policji podejmowanych w celu wyjaśniania okoliczności poważnych przestępstw oraz
stwarza realne przesłanki dla prawidłowego i efektywnego wykorzystania możliwości
dowodowych miejsca przestępstwa.
Zaznaczyć należy, że niektóre z postulatów wymienionych powyżej, które
należy realizować w ramach aktywnego zabezpieczenia miejsca zdarzenia obowiązują
także inne osoby, a wynika to z ustawowego:
- obowiązku prawnego lub
- obowiązku społecznego powiadomienia organów ścigania o przestępstwie.
Obowiązki te wynikają z treści art. 304 k.p.k., który normuje instytucję
zawiadomienia o przestępstwie, jako źródła informacji procesowej, stanowiącego
podstawę wszczęcia postępowania karnego (dochodzenia lub śledztwa).
W tym zakresie art. 304 k.p.k. stanowi, że:
21
Procedury postępowania Policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa
z dnia 07.08.2001 r. L.dz. Ad – 1078/2001.
20
-
§ 1 – Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma
społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Przepis art. 191 §
3 stosuje się odpowiednio22.
- § 2 – Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością
dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane
niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć
niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania
przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie
dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.
- § 3 – Zawiadomienie o przestępstwie, co do którego prowadzenie śledztwa jest
obowiązkowe, lub własne dane świadczące o popełnieniu takiego przestępstwa
Policja przekazuje wraz z zebranymi materiałami niezwłocznie prokuratorowi.
Jak wynika z treści tego przepisu, ustawodawca określił dwojakiego rodzaju
obowiązki zawiadomienia organów ścigania o popełnieniu przestępstwa, przy czym –
zgodnie z kodeksem postępowania karnego:
- społeczny obowiązek zawiadomienia (§ 1) statuuje jedynie w stosunku do osoby
fizycznej,
- obowiązek prawny (§ 2) w stosunku zaś do instytucji państwowych
i samorządowych, które powzięły wiadomość o przestępstwie w związku ze swą
działalnością.
Obowiązek społeczny zawiadomienia o fakcie popełnienia przestępstwa
zgodnie z treścią § 1 art. 304 k.p.k. ma każdy człowiek, więc nie tylko obywatel
polski, ale także obcokrajowiec.
Zgodnie z dyspozycją tego przepisu, jeśli ktoś dowie się o popełnieniu
przestępstwa ściganego z urzędu (np. o zabójstwie, rozboju, kradzieży z włamaniem
itp.), to winien udać się do prokuratora lub na Policję i poinformować o tym fakcie.
Specyfika społecznego obowiązku polega na tym, że jeśli ktoś, kto poweźmie
wiadomość o fakcie popełnienia przestępstwa i nie wypełni ciążącego na nim
społecznego obowiązku, nie może ponieść z tego tytułu żadnej odpowiedzialności
karnej.
Obowiązek prawny zawiadomienia o fakcie popełnienia przestępstwa
ściganego z urzędu spoczywa na instytucjach państwowych, samorządowych, które
w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu takiego przestępstwa.
Są one zobligowane do poinformowania o tym fakcie prokuratora lub Policję. Tak
więc funkcjonariusz publiczny, który nie dopełni tego obowiązku może w związku z
tym ponosić odpowiedzialność karną z art. 231 k.k. Na organach państwowych
i samorządowych ciąży także – co jest istotne dla przedmiotu rozważań – obowiązek
przedsięwzięcia niezbędnych czynności do czasu przybycia Policji lub prokuratora.
Wyrażono to w treści przepisu nakładając na te podmioty obowiązek wydania
stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów
przestępstwa, tj. obowiązek podjęcia takich działań (niezbędnych czynności), które
polegać mają przede wszystkim na zabezpieczeniu miejsca zdarzenia i to tak, aby nie
22
Przepis art. 191 § 3 k.p.k. stanowi, że jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby
bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami, może on zastrzec dane
dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza się
wówczas do instytucji, w której świadek jest zatrudniony, lub na inny wskazany przez niego adres.
21
dopuścić do zatarcia, zniekształcenia śladów i innych dowodów popełnienia
przestępstwa. Działania te w praktyce polegać mogą np. na zamknięciu
pomieszczenia, zabezpieczeniu dokumentu lub dowodu rzeczowego czynu,
odseparowaniu ujętego sprawcy z jednoczesnym powiadomieniem Policji o jego
ujęciu. Powinność ta nie oznacza jednak prawa do podejmowania procesowych
działań zabezpieczających typu przesłuchania, przeszukania itd.
Należy zaznaczyć, iż w pewnym zakresie, prawny obowiązek zawiadomienia
o przestępstwie ustawodawca nałożył również na każdego obywatela. Zgodnie
bowiem
z treścią art. 240 k.k. kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym
przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w (...)
nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega
karze pozbawienia wolności do lat 323. W przepisie tym enumeratywnie wymieniono
typy przestępstw, o popełnieniu których należy niezwłocznie powiadomić organy
ścigania. Są to: art. 118 k.k. – ludobójstwo, art. 127 k.k. – zdrada główna, art. 128 k.k.
– zamach stanu, art. 130 k.k. – szpiegostwo, art. 134 k.k. – zamach na życie
Prezydenta RP, art. 140 k.k. – dywersja, art. 148 k.k. – zabójstwo, art. 163 k.k. –
sprowadzenie niebezpieczeństwa powszechnego, art. 166 k.k. – piractwo w
komunikacji wodnej lub powietrznej i art. 252 k.k. – wzięcie zakładnika.
Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie w tym przypadku obejmuje nie
tylko dokonanie tych czynów, ale też usiłowanie i karalne przygotowanie.
Zawiadomienie staje się prawnym obowiązkiem jedynie w razie posiadania
wiadomości „wiarygodnej”, niekoniecznie zatem prawdziwej. Wynika z tego, że
obywatel nie ma obowiązku wiadomości tej sprawdzać: wystarczy, aby wydawała mu
się prawdziwa, odpowiadała rzeczywistości. Powiadomienie, zgodnie z dyspozycją
przepisu, nastąpić powinno „niezwłocznie”24.
Fałszywe zawiadomienie o jakimkolwiek przestępstwie, a więc ze
świadomością, że go nie popełniono, stanowi przestępstwo z art. 238 k.k., za co
sprawcy grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2
lat.
Zawiadomienie o przestępstwie może być zgłoszone:
- na piśmie lub
- ustnie do protokołu (art. 143 § 1 pkt 1 k.p.k.).
Zawiadamiający może zastrzec swe dane dotyczące miejsca zamieszkania do
wyłącznej dyspozycji prokuratora, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia
przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osoby mu najbliższej w związku
z tym zawiadomieniem (§ 1 zd. II w zw. z art. 191 § 3 k.p.k.)25. Zawiadomienie może
23
Prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie, wynikający z art. 240 k.k., nie dotyczy jednak adwokatów
i duchownych, gdy powzięli wiadomość w sytuacjach określonych w art. 178 k.p.k., a więc co do faktów,
o których dowiedzieli się udzielając – odpowiednio – porady prawnej lub prowadząc sprawę oraz przy
spowiedzi. Obowiązek ten dotyczy natomiast dziennikarzy oraz lekarzy.
24
Bezkarne natomiast jest niezawiadomienie o omawianych przestępstwach w przypadku, kiedy osoba zaniecha
tego: zgodnie z § 3 – z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jej samej lub jej najbliższym lub
wówczas, gdy: w myśl § 2 – ma dostateczną podstawę do przypuszczenia, że organ powołany do ścigania
przestępstw wie o przygotowywanym lub dokonanym czynie zabronionym (np. nie zawiadomił o ulicznej
strzelaninie odbywającej się nieopodal komendy Policji), albo gdy zapobiegł popełnieniu przygotowywanego
lub usiłowanego czynu określonego w § 1.
25
W § 3 art. 191 k.k. stwierdza się, że: „jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby
bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami, może on zastrzec dane
22
być zgłoszone prokuratorowi lub Policji, przy czym można je zgłosić także innym
organom uprawnionym do ścigania przestępstw i prowadzenia postępowania
przygotowawczego26.
Każdy obywatel wypełniając swój społeczny lub prawny obowiązek
powiadomienia o przestępstwie, uczynić to może bezpośrednio w wymienionych
wyżej instytucjach (Prokuratura, Policja) oraz w opisanych formach27.
Wykonując ten obowiązek nie jest on zobligowany do podejmowania innych
działań, jak np. zabezpieczających miejsce zdarzenia (przestępstwa), przyjąć jednak
należy, że zabezpieczenie miejsca zdarzenia, i to bez względu na sposób ścigania
przestępstwa, jest chyba nakazem moralności obywatelskiej, a przyjście z pomocą
osobom pokrzywdzonym cierpiącym w wyniku zdarzenia – podstawowym nakazem
humanitaryzmu.
2. Definicja i zakres czynności zabezpieczających
Utrwalenie miejsca zdarzenia (przestępstwa) do czasu oględzin zwane również
zabezpieczeniem, jest czynnością niezbędną z procesowego, ale również konieczną
z czysto technicznego punktu widzenia. Wszystkie ślady znajdujące się na tym
miejscu podlegają mianowicie deformacjom na skutek oddziaływania różnych
czynników podczas powstawania, od chwili powstania do ujawnienia i
zabezpieczenia, od zabezpieczenia do badania oraz w czasie badania w ramach
ekspertyzy.
Można wymienić wiele czynników deformujących ślady – będą to np. opady
deszczu, wysoka temperatura, starzenie się itp.
W ramach realizacji czynności zabezpieczających ślady i dowody przestępstwa
– jak już sygnalizowano – dopuszczalne są wszystkie niezbędne czynności dowodowe.
Policja czynności te może wykonywać w ramach czynności „nie cierpiących zwłoki” –
wówczas nie wymagają one decyzji prokuratora. Czynności te policja prowadzić może
w zakresie tzw. czynności natury faktycznej „w granicach koniecznych”
i „w niezbędnym zakresie”. W ramach tych mieści się, obok oględzin miejsca
zdarzenia, również jego zabezpieczenie.
Zaznaczyć jednak należy, że przedmiotowe „zabezpieczenie miejsce zdarzenia”
nie jest definiowane. Tak więc dla zrozumienia istoty omawianego zagadnienia
niezbędne jest zdefiniowanie poszczególnych pojęć składających się na ten termin
zbiorczy, a więc takich pojęć, jak:
- zabezpieczenie,
- miejsce,
- zdarzenie.
dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza
się wówczas do instytucji, w których świadek jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego adres.
26
Uprawnienia te – zgodnie z treścią art. 312 k.p.k. – przysługują także: organom Straży Granicznej, Agencji
Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz kontroli finansowej, w zakresie ich właściwości oraz innym organom
przewidzianym w przepisach szczególnych (np. Straż Leśna, Państwowa Straż Łowiecka itp.).
27
W sytuacji, gdy obowiązek ten dotyczy przestępstw zaistniałych na terenie obowiązkowo ochranianych
obiektów i obszarów, pracownicy ochrony je zabezpieczający mają również obowiązek powiadomić
administratora obiektu i swoich przełożonych oraz odnotować ten fakt w prowadzonej dokumentacji.
23
Przyjmując, że termin „zabezpieczenie” oznacza „czynienie coś mocniejszym,
trwalszym, odpornym na działanie czegoś, zapewnienie utrzymania się czegoś
w dotychczasowym stanie” oraz „dawanie ochrony, osłony przed czymś, osłanianie,
ochranianie” w kryminalistyce wyróżnia się szeroko stosowane w praktyce28:
- zabezpieczenie procesowe w znaczeniu „dawać ochronę” (w rozumieniu prawa
procesowego) oraz
- zabezpieczenie techniczne, oznaczające „czynić coś trwalszym”.
Kolejnym pojęciem, które należy wyjaśnić jest pojęcie „miejsca”. W nauce
kryminalistyki pojęcie to odnoszone jest do zdarzenia (miejsce zdarzenia) i rozumiane
jest jako29:
wycinek przestrzeni bądź pomieszczenia lub całe pomieszczenie, w którym
mogą się znajdować ślady lub inne rzeczowe źródła informacji
o określonym zdarzeniu, jego przebiegu, osobach w nim uczestniczących
oraz o rolach, jakie osoby te odegrały w tym zdarzeniu.
W rozumieniu kryminalistycznym będzie to zatem nie tylko miejsce czynu,
skutku i zamierzonego skutku (tak, jak w prawie karnym), ale także:
- miejsce przygotowania zdarzenia30,
- miejsce oddalenia się sprawcy po czynie,
- miejsce ukrycia przez niego łupu itp.
Stosowanie pojęcia „zdarzenie” zamiast „przestępstwo” w kryminalistyce jest
najbardziej zasadne. Wynika to z dwóch przyczyn:
- pierwsza przyczyna – wiąże się to z okresem czasu, w którym z reguły
kryminalistyka interesuje się jakimś faktem, zazwyczaj z uwagi na szczególne jego
następstwa. Przykładowo zatem zaistnienie jakiegoś faktu, jak np. zaistnienia
pożaru, znalezienia zwłok, może być spowodowane:
• zbrodniczym działaniem, a więc podpaleniem, zabójstwem, jak i
• brakiem jakiegokolwiek działania ze strony osób trzecich, a więc awarią
instalacji elektrycznej, nieszczęśliwym wypadkiem czy samobójstwem.
Jak z tego wynika, więź przyczynowa pomiędzy ujawnieniem zdarzenia
a przyczyną jego powstania może być różna. Błędem więc byłoby z góry zakładać,
że przyczyną zaistnienia faktu jest przestępstwo, gdyż w grę mogą wchodzić różne
możliwości jego zaistnienia. Teza ta jest o tyle zasadna, że w początkowym etapie
działań kryminalistycznych (badanie miejsca zdarzenia) nie wiemy jeszcze, czy
działanie to było przestępstwem, czy też zachowaniem się osoby niepoczytalnej
(brak wówczas elementu winy, a zatem brak przestępstwa) czy też zdarzeniem od
ludzi niezależnym,
28
G. Kędzierska, Ogólna charakterystyka śladów kryminalistycznych [w:] Technika kryminalistyczna, red.
W. Kędzierski, tom I, wyd. Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, Szczytno 1993, s. 19 - 20.
29
T. Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, Zakamycze 1998, s. 48.
30
Niezależnie od własnej aparatury pojęciowej kryminalistyka wykorzystuje także szereg terminów w takim
znaczeniu, jakie nadały im inne nauki, a zwłaszcza nauka procesu karnego i nauka prawa karnego.
Przykładem jest tu pojęcie przygotowania do przestępstwa – pojęcie to rozumieć należy zgodnie z treścią art.
16 § 1 k.k.: przygotowanie zachodzi wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje
czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania,
w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera
informacje lub sporządza plan działania.
24
-
druga przyczyna – to fakt, że kryminalistyka interesuje się nie tylko
przestępstwami, lecz także innymi ujemnymi zjawiskami, zwłaszcza ze sfery
patologii życia społecznego. Zjawiska te nie muszą być bynajmniej zakazane przez
prawo (np. alkoholizm, samobójstwo), lecz albo wykazują znaczną nośność
kryminogenną (np. alkoholizm), albo strukturalnie swym mechanizmem są
zbliżone do przestępstw (np. tzw. „złożone” samobójstwo popełnione z użyciem
broni palnej może być niekiedy trudne do odróżnienia od zabójstwa
spowodowanego zastrzeleniem człowieka). Tak więc konieczność znajomości
mechanizmów
i sposobów realizacji różnych czynów patologicznych (np.
wspomnianych samobójstw) powoduje zainteresowanie kryminalistyki tymi
czynami, bowiem bez takiej znajomości często nie dałoby się ustalić rzeczywistych
przyczyn ich wystąpienia.
Reasumując zatem – posiłkując się jednocześnie doświadczeniami
kryminalistyki – uznać należy, że miejscem zdarzenia będzie:
obszar – przestrzeń, na którym zaistniało jakieś zjawisko, na którym miało
miejsce przestępcze działanie człowieka lub (i) fakt zawierający cechy
przestępstwa, który spowodował określane materialne zmiany
w obiektywnej rzeczywistości w postaci kryminalistycznych śladów.
Będzie to zatem miejsce (również jako przedmiot kryminalistycznego badania):
- dokonania (popełnienia) przestępstwa,
- zaistnienia jakiegoś skutku, np. śmierci, pożaru, kolizji drogowej,
- obszar przyległy,
- droga przybycia i odejścia sprawcy z miejsca zdarzenia,
- ukrycie się osoby (sprawcy),
- ukrycia zwłok,
- ukrycia (porzucenia) przedmiotów (narzędzi, łupu itp.).
W świetle powyższego przyjąć można, iż poprzez zabezpieczenie miejsca
zdarzenia (w ujęciu kryminalistycznym) rozumieć należy:
zespół taktyczno – technicznych czynności zmierzających do ochrony tego
miejsca przed niepożądanym działaniem człowieka i negatywnym wpływem
warunków atmosferycznych (środowiskowych) oraz do zabezpieczenia
śladów i dowodów przed zatarciem, zniszczeniem lub przemieszczeniem,
a także działań mających na celu ujawnienie źródeł informacji o zdarzeniu
i osobach z nim związanych oraz przerwanie zdarzenia i zapobieżenie
dalszym jego skutkom31.
Jak z powyższej definicji wynika, na zabezpieczenie miejsca zdarzenia składają
się takie czynności (sensu largo), które zmierzają do:
- ochrony określonego miejsca przed niepożądanym działaniem różnych osób,
- ochrony śladów i dowodów przed ich utratą, zniszczeniem, zniekształceniem,
przemieszczeniem przez osoby i zwierzęta lub na skutek niekorzystnych warunków
atmosferycznych czy szkodliwego działania danego środowiska,
- ujawnienia źródeł informacji o zdarzeniu i osobach z nim związanych,
- przerwania i łagodzenia skutków zdarzenia.
31
J. Gąsiorowski, op. cit., s. 14.
25
Jak dowodzi praktyka, jak najszybsze dotarcie do tych miejsc (źródeł
dowodowych) i ich zabezpieczenie warunkuje sprawne prowadzenie postępowania
i zapewnia uzyskanie możliwie najszerszego materiału dowodowego, a co za tym idzie
– najdokładniejsze wyjaśnienie okoliczności zdarzenia. Możliwe jest to jedynie przy
pełnej koordynacji wszystkich wykonywanych na miejscu zdarzenia czynności
i wykorzystaniu wszelkich dostępnych w danej sytuacji metod i technik działania.
W takim ujęciu zabezpieczenie miejsca zdarzenia winno charakteryzować się:
- wielością działań taktyczno – technicznych o niejednolitym z punktu widzenia
procesowo – kryminalistycznego charakterze,
- ścisłym powiązaniem ze sobą poszczególnych czynności, ich wzajemnym
uzupełnianiem i podporządkowaniem wspólnemu celowi, jakim jest
zabezpieczenie miejsca zdarzenia (przestępstwa) do czasu oględzin, w ramach
których będzie zebrana maksymalna ilość informacji o badanym zdarzeniu i jego
sprawcy,
w możliwie jak najkrótszym czasie oraz przy jak najmniejszym
nakładzie sił
i środków,
- zróżnicowanym charakterem tych działań, co z pozycji kryminalistyki oznacza
powiązanie ze sobą w ramach tych (jednostkowych) działań taktycznych metod i
zasad postępowania z technicznymi środkami i sposobami ich realizacji.
Z kryminalistycznego punktu widzenia, czynności te jednoczą w sobie czynności
procesowe (spośród których na plan pierwszy wysuwają się oględziny)
z czynnościami pozaprocesowymi, zarówno operacyjnymi, jak i prewencyjnymi,
- związkiem czasowo – terytorialnym tych działań z miejscem ujawnienia zdarzenia,
co nie oznacza ich ograniczenia jedynie do przedsięwzięć wykonywanych w czasie
i miejscu zdarzenia (przestępstwa), jak i następnie oględzin, gdyż wiele czynności
(np. organizacja grupy operacyjno – procesowej, pościg, penetracja terenu, wywiad
itp.) wykracza poza obszar zabezpieczenia, a więc i oględzin i czas oficjalnego
pobytu zespołu oględzinowego na miejscu zdarzenia.
Innym określeniem, równie ważnym i zintegrowanym ze stosowaną przez
kryminalistykę terminologią jest pojęcie „sprawcy zdarzenia”. Wprowadzenie do
powszechnego stosowania tego terminu przez kryminalistyków jest konsekwencją
rezygnacji z używania w kryminalistyce określenia przestępstwo i zastąpienia go
określeniem zdarzenie – o czym już powyżej sygnalizowano.
Taka interpretacja jest jak najbardziej słuszna. Nie ulega bowiem wątpliwości,
że w sytuacji, gdy mamy już do czynienia – z prawnego punktu widzenia –
z poczytalnym i dojrzałym sprawcą, również unika się określenia przestępca, gdyż
obowiązuje zasada domniemania niewinności, zgodnie z którą o przypisaniu
określonej osobie przestępstwa decyduje dopiero w prawomocnym wyroku sąd.
Natomiast w pierwszych etapach postępowań karnych, w których szczególnie ostro
zaznacza się rola kryminalistyki, nie byłoby wskazane, aby uprzedzać taką
prawomocną decyzję sądu, tym bardziej, że każde działanie ludzkie może okazać się
omylne, a zatem bezkrytyczne; zbyt wczesne posługiwanie się określeniem przestępca
– mogłoby naruszyć prawa człowieka i jego godność osobistą. Z tych też względów
znacznie trafniejsze wydaje się posługiwanie się terminem sprawca zdarzenia.
3. Zabezpieczenie miejsca zdarzenia
26
Jak już powyżej stwierdzono, obowiązek zabezpieczenia miejsca zdarzenia
spoczywa na każdym policjancie, bez względu na to, czy w danym momencie pełni
służbę, czy też nie, jak też bez względu na jego stopień służbowy, zajmowane
stanowisko, przynależność do określonego pionu służbowego.
Jest to przy tym obowiązek aktywnego wykonywania czynności
zabezpieczających, a wynika z charakteru zadań stojących przed Policją, mających na
celu ochronę porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz walkę z przestępczością.
Po uzyskaniu informacji o zdarzeniu wymagającym podjęcia czynności
funkcjonariusz Policji powinien o tym zgłosić dyżurnemu najbliższej jednostki Policji
i niezwłocznie udać się na miejsce zdarzenia. Może również zaistnieć sytuacja, że
policjant pierwszy ujawni fakt zdarzenia wymagający podjęcia działań policyjnych.
Winien on wówczas przedsięwziąć wszystkie niezbędne czynności o charakterze
procesowo – kryminalistycznym.
Czynności te nabierają wówczas charakteru – w myśl § 1 art. 308 k.p.k. –
czynności „nie cierpiących zwłoki”, a więc nie wymagają decyzji prokuratora wobec
czego prowadzić może je policja w zakresie tzw. czynności natury faktycznej
„w granicach koniecznych” i „w niezbędnym zakresie”. W ramach tych mieści się,
obok oględzin miejsca zdarzenia, również jego zabezpieczenie.
Nie oznacza to jednak, że czynności te nie mają wartości dowodowej. Ich
podjęcie – w myśl wskazanych w § 1 art. 308 k.p.k. dyspozycji – jest jednoznaczne
z wszczęciem postępowania przygotowawczego, które określić można mianem
wszczęcia nieformalnego bądź też faktycznego następującego poprzez czynności
faktyczne, a nie decyzyjne. Zazwyczaj pierwszą taką czynnością jest właśnie
zabezpieczenie miejsca zdarzenia.
Przyjmując, że zabezpieczenie miejsca zdarzenia to zespół taktyczno –
technicznych czynności zmierzających do ochrony tego miejsca przed niepożądanym
działaniem człowieka i negatywnym wpływem warunków atmosferycznych
(środowiskowych) oraz do zabezpieczenia śladów i dowodów przed zatarciem,
zniszczeniem lub przemieszczeniem, a także działań mających na celu ujawnienie
źródeł informacji o zdarzeniu i osobach z nim związanych oraz przerwanie zdarzenia
i zapobieżenie dalszym jego skutkom można stwierdzić, że na przestrzeni szeregu lat
w doktrynie wypracowano wiele algorytmów postępowania na miejscu zdarzenia.
Podziały te zazwyczaj składały się z czynności, które zmierzały do:
- ochrony określonego miejsca przed niepożądanym działaniem różnych osób,
- ochrony śladów i dowodów przed ich utratą, zniszczeniem, zniekształceniem,
przemieszczeniem przez osoby i zwierzęta lub na skutek niekorzystnych warunków
atmosferycznych czy szkodliwego działania danego środowiska,
- ujawnienia źródeł informacji o zdarzeniu i osobach z nim związanych,
- przerwania i łagodzenia skutków zdarzenia.
Czynności te wówczas – tak jak i dzisiaj – wyrażały się w odpowiednich
przedsięwzięciach organizacyjnych oraz w stosowaniu różnorodnych form i
sposobów. Proponowano wykorzystywać do tego dostępne środki techniczne w
zależności od rodzaju zdarzenia, miejsca jego położenia, możliwości określonej
jednostki, inwencji osób zabezpieczających itp.
27
W toku ochrony miejsca zdarzenia stosowano (tak jak stosuje się obecnie) dwie
formy:
- osobową, która obejmuje zaangażowanie ludzi do zabezpieczenia miejsca przez
wystawienie posterunku (posterunków),
- techniczną, która zakłada użycie urządzeń i środków w celu jego ogrodzenia
(wykorzystanie lin, płotków, znaków i tablic ostrzegawczych, oświetlenia itp.) oraz
w celu zabezpieczenia śladów przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi
(deszczem, śniegiem, wiatrem, słońcem) przez ich przykrycie dostępnymi
środkami, jak np. opakowania z kartonu, gazety itp.,
przy czym w zależności od rodzaju miejsca i okoliczności zdarzenia obie te formy
mogą (a niejednokrotnie muszą) być stosowane jednocześnie. O wyborze decydują
okoliczności oraz istniejące warunki, łatwość zdobycia środków ochrony itp.32
Intencją, a jednocześnie celem tych działań było (i nadal jest) to, aby miejsce
zdarzenia pozostało w stanie możliwie niezmienionym, aż do przybycia
wykwalifikowanych pracowników organów ścigania, tj. (przy uwzględnieniu
uprzednio stosowanej nomenklatury) grupy dochodzeniowo – śledczej, w skład której
wejść powinni policjanci pionu dochodzeniowego, operacyjnego oraz technicy
kryminalistyki (specjaliści).
Na przestrzeni lat w doktrynie proponowano wiele algorytmów postępowania
na miejscu zdarzenia. Jak słusznie wykazywano, zabezpieczenie miejsca zdarzenia
przez policjanta to nie tylko ochrona śladów przed zniszczeniem, lecz także szereg
dodatkowych czynności, które określano „zabezpieczeniem aktywnym”. Wśród
czynności tych, jak już sygnalizowano uprzednio, najczęściej wymieniano takie
działania, jak:
- ustalenie rodzaju zdarzenia,
- zapobieżenie – w miarę możności – dalszym cierpieniom ludzi i stratom
materialnym (wezwanie pomocy lekarskiej, straży ogniowej, pogotowia
technicznego itp.),
- zatrzymanie znajdującej się na miejscu zdarzenia lub w jego pobliżu osoby
podejrzanej o sprawstwo, poddanie jej – zależnie od właściwości zdarzenia –
przeszukaniu, zabezpieczenie przed samosądem tłumu,
- zbieranie informacji ustalających ewentualnych świadków zdarzenia,
- obserwacja otoczenia i notowanie spostrzeżeń w celu przekazania osobie
prowadzącej postępowanie w danej sprawie.
Ostatecznie w doktrynie, jak i praktyce33 wypracowano katalog czynności
funkcjonariuszy MO, którzy do czasu przybycia grupy dochodzeniowo – śledczej
celem dokonania oględzin miejsca zdarzenia, obowiązani byli w ramach
zabezpieczenia wykonać szereg niezbędnych czynności. I tak np.:
1) P. Horoszowski w 1955 r. proponował, aby wszyscy funkcjonariusze MO –
w związku z oględzinami – wykonywali m.in. takie zadania zabezpieczające, jak34:
32
Por. S. Czerw, Kryminalistyczne badanie miejsc zdarzeń [w:] Technika kryminalistyczna, red. W. Kędzierski,
tom I, Szczytno 1993, s. 73 - 108; J. Gąsiorowski, op. cit., s. 14
33
Patrz: dekret z dnia 21.12.1955 r. o organizacji i zakresie działania Milicji Obywatelskiej (Dz.U. Nr 46, poz.
311).
34
Oględziny śledcze w praktyce, red. P. Horoszowski , wyd. KGMO, Warszawa 1955 i tegoż autora: Śledcze
oględziny miejsca, op. cit., s. 93 - 94.
28
-
ustalenie jakiego rodzaju zdarzenie miało miejsce,
udzielenie niezbędnej pomocy (przy ratowaniu ludzi i mienia) z zachowaniem
możliwie największej ostrożności w celu niezniszczenia śladów,
- usunięcie postronnych osób i uniemożliwiających dostępu komukolwiek
niepowołanemu (nawet innym funkcjonariuszom i komukolwiek, kto nie
wykonuje czynności urzędowych), jak również usunięcie domowników,
- wyszukanie świadków spośród osób obecnych na miejscu oględzin i spisanie
ich personaliów,
- pilne obserwowanie wszystkiego i notowanie spostrzeżonych faktów mogących
mieć znaczenie dla śledztwa,
- niezacieranie żadnych śladów i zabezpieczenie ich przed zniszczeniem (np. aby
uniemożliwić zniszczenie wskutek działania warunków atmosferycznych
należy nakryć ślady, które są na dworze). W razie nieodzownej konieczności
można przenieść pewne przedmioty w bezpieczne miejsce – oczywiście po
uprzednim zanotowaniu i ewentualnie po narysowaniu poprzedniego ich
położenia, pod warunkiem, że ślady nie ulegną zniszczeniu i nie zostaną
naniesione ślady własne,
- niedotykanie rękoma i niepozwalanie na dotykanie innym osobom
przedmiotów, które mogą mieć znaczenie przy użyciu psa tropiącego35,
przy czym wyznaczeni do czynności zabezpieczających funkcjonariusze powinni
przekazać osobie prowadzącej oględziny (po jej przybyciu) wszystkie informacje;
ponadto pozostają oni na miejscu przez cały czas trwania oględzin w celu ochrony
tego miejsca, jak również w celu czynienia obserwacji.
2) W. Gutekunst uważał natomiast, że w ramach tzw. „zabezpieczenia aktywnego”
funkcjonariusze MO obowiązani są przedsięwziąć następujące czynności36:
- ustalić rodzaj zdarzenia,
- zapobiec – w miarę możności – dalszym cierpieniom ludzi i stratom
materialnym (wezwanie pomocy lekarskiej, straży ogniowej, pogotowia
technicznego itp.),
- zatrzymać znajdującą się na miejscu zdarzenia lub w jego pobliżu osoę
podejrzaną o sprawstwo, poddać ją – zależnie od właściwości zdarzenia –
przeszukaniu (rewizji osobistej), zabezpieczyć przed samosądem tłumu,
- zbierać informacje ustalające ewentualnych świadków zdarzenia,
- obserwować otoczenie i notować spostrzeżenia w celu przekazania osobie
prowadzącej postępowanie w danej sprawie37.
Wyjątkowo lakonicznie do problematyki zabezpieczenia miejsca zdarzenia
odnosiła się obowiązująca w strukturach MO od 01.01.1977 r. Instrukcja
dochodzeniowo – śledcza38. Według § 76 ww. dokumentu:
35
Dobrze byłoby, aby w odpowiednim zakresie stosowali się do tych zaleceń wszyscy znajdujący się na miejscu
oględzin, a zwłaszcza przedstawiciele instytucji państwowych i społecznych.
36
W. Gutekunst, Kryminalistyka, Warszawa 1974, s. 97; Por. P. Horoszowski, Śledcze oględziny miejsca, op.
cit., s. 93 - 94; Oględziny śledcze w praktyce, red. P. Horoszowski, Warszawa 1953, s. 21 - 22; R. Zelwiański,
op. cit., s. 35 - 36.
37
Por. P. Horoszowski, Śledcze oględziny miejsca, op. cit., s. 93 - 94; Oględziny śledcze w praktyce, red.
P. Horoszowski, Warszawa 1953, s. 21 - 22; R. Zelwiański, op. cit., s. 35 - 36.
38
Zarządzenie nr 55 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 19.07.1976 r. w sprawie prowadzenia przez Milicję
Obywatelską postępowania przygotowawczego.
29
w każdym wypadku powzięcia wiadomości o przestępstwie jednostka MO,
która otrzymała tę wiadomość (wiadomość o przestępstwie – przypis J.G.),
podejmuje niezwłocznie wszystkie niezbędne działania w celu
zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa, bez względu na to, czy
będzie właściwa do prowadzenia postępowania przygotowawczego.
Następnie dalej można przeczytać, że:
w sprawach o przestępstwa należące do właściwości jednostki MO stopnia
wojewódzkiego, jednostka MO stopnia podstawowego dokonuje
zabezpieczenia miejsca przestępstwa lub zdarzenia i zawiadamia
niezwłocznie jednostkę nadrzędną, która przeprowadza stosowne czynności.
Zakresu i rodzaju tych czynności jednak nie określono, a w dalszej części
przepisu skupiono się na działaniach związanych z oględzinami miejsca zdarzenia.
Aktualnie w literaturze przedmiotu – po wieloletnich doświadczeniach
praktycznych – spotyka się szerokie rozumienie czynności niezbędnych w realizacji
zabezpieczenia miejsca zdarzenia. Przybiera ono charakter „zabezpieczenia
aktywnego”, w myśl którego policjant zabezpieczający miejsce zdarzenia ma39:
1) zorientować się jakiego rodzaju zdarzenie zaistniało; czy jest to przestępstwo czy
zdarzenie losowe itp.,
2) w razie potrzeby zorganizować lub udzielić pierwszej pomocy osobom, którym
zagraża niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia, nawet kosztem zniszczenia
niektórych śladów; czynności osób udzielających pomocy ofiarom zdarzenia
powinny być sprowadzone tylko do czynności niezbędnych, aby w miarę
możliwości zatrzeć jak najmniej śladów,
3) zorganizować akcję ratowania mienia, np. lokalizując pożar i gasząc ogień,
odłączając dopływ gazu, prądu, wody oraz poinformować odpowiednie służby
specjalistyczne (Straż Pożarna, Pogotowie Gazowe, Wodne itp.),
4) usunąć z miejsca zdarzenia niepożądane osoby i strzec jego granic, np. poprzez
oznaczenie,
5) chronić ślady i przedmioty przed zniszczeniem, zatarciem, przemieszczeniem lub
kradzieżą,
6) zawiadomić miejscową jednostkę Policji,
7) podjąć czynności nie cierpiące zwłoki, zmierzające do ustalenia i zatrzymania
sprawcy przestępstwa poprzez zorganizowanie działań pościgowych, zasadzki
oraz przeprowadzenie penetracji terenu itp.,
8) zbierać informacje od zgromadzonych osób w celu ustalenia świadków zdarzenia
– od osób tych należy spisać dane personalne,
9) ustalić osoby, które były pierwsze na miejscu zdarzenia i mogły spowodować (lub
spowodowały) pewne zmiany – ustalić charakter tych zmian,
10) wszelkie dostrzeżone fakty i zebrane informacje zapamiętać i notować, a następnie
przekazać je kierownikowi grupy operacyjno – dochodzeniowej,
11) sporządzić po zakończeniu czynności szczegółową notatkę urzędową dotyczącą
zabezpieczenia miejsca zdarzenia.
Czynności te na miejscu zdarzenia nie muszą być wykonywane
chronologicznie. Należy działać zgodnie z potrzebami, a oceny dokonać winien
39
J. Gąsiorowski, op. cit., s. 15 - 16.
30
policjant zabezpieczający to miejsce, chyba że znajdują się osoby ranne i wtedy w
pierwszej kolejności należy ratować życie i zdrowie tych osób.
Nadmienić jednocześnie należy, że aczkolwiek wspomniane czynności
wypływają logicznie z obowiązków i uprawnień policjanta oraz są uznawane za ściśle
związane z zabezpieczeniem miejsca zdarzenia, to jednak znacznie przekraczają
granice pojęcia zabezpieczenie. Ze szczególną rezerwą należy się np. odnieść do
postulatu, aby pierwszy policjant, który zjawił się na miejscu zdarzenia, był
zobowiązany ustalić rodzaj zdarzenia; niejednokrotnie bowiem jest to możliwe
dopiero w końcowych fazach postępowania przygotowawczego. Dlatego przytoczony
postulat należy rozumieć nie jako nakaz, lecz jedynie jako wskazówkę postępowania,
realizowaną w miarę możliwości, a zmierzającą z reguły do ustalenia wstępnych
wersji zdarzenia.
Ostatecznie chcąc poprawić skuteczność działań Policji w sferze reagowania na
przestępstwo, w szczególności przeprowadzania czynności w dochodzeniu
w niezbędnym zakresie, w Komendzie Głównej Policji dokonano w 2001 r.
szczegółowej analizy i oceny dotychczas podejmowanych działań policyjnych podczas
organizowania i przeprowadzania oględzin w ramach nie cierpiących zwłoki
przedsięwzięć po ujawnieniu przestępstwa. Efektem tych prac są wspomniane już
Procedury postępowania Policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin
miejsca przestępstwa.
3.1.
Procedury
postępowania
Policji
podczas
i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa
organizowania
Jak powyżej zasygnalizowano, dążąc do poprawy skuteczności działań Policji
w sferze reagowania na przestępstwo, w szczególności przeprowadzania czynności
w dochodzeniu w niezbędnym zakresie, w Komendzie Głównej Policji dokonano
szczegółowej analizy i oceny dotychczas podejmowanych działań policyjnych podczas
organizowania i przeprowadzania oględzin w ramach nie cierpiących zwłoki
przedsięwzięć po ujawnieniu przestępstwa.
Przyjęte wnioski, po akceptacji przez Kierownictwo Komendy Głównej Policji,
stały się podstawą pracy zespołu tematycznego. W ramach prac zespołu odbyło się
kilka spotkań roboczych, w trakcie których dokonano oceny unormowań prawnych
regulujących prowadzenie oględzin, przeanalizowano sposoby faktycznego
realizowania zadań na miejscach przestępstw, określono zakres niezbędnych prac oraz,
w drodze wielu uzgodnień i konsultacji, wypracowano optymalne rozwiązania
odnoszące się do taktyki działań policyjnych podczas oględzin40. Efektem prac są
obowiązujące aktualnie Procedury postępowania Policji podczas organizowania
i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa.
Biorąc pod uwagę, że Procedury (...) odnoszą się do czynności policyjnych
uregulowanych m.in. w ustawie z dnia 06.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego41,
40
Rangę tego dokumentu podnosi fakt, iż był on także konsultowany w Prokuraturze Krajowej Ministerstwa
Sprawiedliwości.
41
Ustawa z dnia 06.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego [(Dz.U. z dnia 04.08.1997 r.) Dz.U. Nr 89, poz.
555].
31
należy je postrzegać poprzez treść rozdziału 37 tej ustawy, regulującego nadzór
prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym. W tym kontekście szczególne
znaczenie ma treść art. 326 k.p.k., zgodnie z którym policjanci kierujący jednostkami
Policji albo stałymi lub doraźnymi jej strukturami winni konsultować, uzgadniać oraz
uzyskiwać decyzje prokuratora w węzłowych kwestiach, jakie pojawiają się podczas
przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa – i jak należy domniemywać również
i zabezpieczenia miejsca zdarzenia – w szczególności w sytuacjach, gdy przybyły na
miejsce czynności prokurator nie podjął decyzji o osobistym dokonaniu oględzin lub
innych czynności procesowych jak również w kwestii medialnego wykorzystania
ustaleń dokonanych podczas czynności.
Przyjęte rozwiązania poprzez kompleksowe traktowanie problematyki oględzin,
w ramach działania grupy operacyjno – procesowej, stały się podstawą do
przeorientowania pracy wszystkich służb Policji. Procedury (...):
- określiły optymalne, jednorodne dla wszystkich jednostek Policji zasady
organizacji działania na miejscu poważnego przestępstwa,
- nakreśliły prawidłowe zasady zabezpieczania miejsc przestępstw, jak również
organizowania i przeprowadzania oględzin miejsc przestępstw, a w szczególności
poprawną organizację współdziałania zaangażowanych do wyjaśnienia
przestępstwa służb policyjnych od chwili uzyskania wiadomości o przestępstwie
i przejęcia nadzoru nad obszarem, na którym ujawniono przestępstwo przez
policjantów, aż do momentu zakończenia gromadzenia i zabezpieczania wszelkich
informacji i dowodów przestępstwa w ramach oględzin miejsca zdarzenia.
Procedury (...) w wyraźny sposób identyfikują poszczególne obszary działania,
których dotyczą i wyznaczają czynności, których wykonaniem kompetentny policjant
musi się wykazać w ramach danego obszaru działania42.
Stwierdzić należy, że stosowanie Procedur (...):
- przyczyniło się do wyraźnego zwiększenia sprawności organizacyjnej
i skuteczności działań Policji podejmowanych w celu wyjaśniania okoliczności
poważnych przestępstw
oraz
- stworzyło realne przesłanki dla prawidłowego i efektywnego wykorzystania
możliwości dowodowych miejsca przestępstwa. Stało się to możliwe, gdyż podjęto
szerokie działania mające na celu wdrożenie przyjętych rozwiązań do praktyki43.
42
Procedury (...) adaptują, przy uwzględnieniu polskich wymagań prawnych i implikacji wynikających
z ograniczeń organizacyjnych, te elementy Europejskich wytycznych do organizacji badania miejsca
zdarzenia
i Standardów postępowania dla kierujących oględzinami miejsca przestępstwa, które pozwalają
na ocenę zewnętrzną pracy osób odpowiedzialnych za wykonanie określonego zadania, w kontekście
obszarów działania objętych Standardami...
43
W celu realizacji tych postulatów polecono bowiem:
1) Podjąć proces wdrażania i stosowania procedur postępowania Policji stosownie do kompetencji we
wszystkich komórkach organizacyjnych Policji poprzez: a) analizę i weryfikację obowiązujących
w jednostkach Policji aktów prawnych wydanych przez kierowników tych jednostek odnoszących się do
organizacji i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa oraz materiałów o charakterze metodycznym
i instrukcyjnym w kontekście ich zgodności z procedurami, b) dokonanie pełnego rozpoznania
przygotowania jednostek Policji na wszystkich poziomach organizacyjnych Policji do organizowania
i przeprowadzania oględzin w ramach poszczególnych modeli organizacyjnych, w szczególności
w przypadku ujawnienia przestępstwa dla wyjaśnienia, którego powołuje się grupę operacyjno –
procesową, c) dostosowywanie sposobu faktycznego realizowania zadań na miejscach przestępstw w
32
Procedury (...) stosuje się zatem w przypadku:
uzyskania przez Policję wiadomości o zdarzeniu, które może wyczerpywać
znamiona czynu zabronionego, którego wyjaśnienie wymaga podjęcia
określonych działań z wykorzystaniem sił i środków pozostających
w dyspozycji Policji (katastrofa, wypadek, działanie sił przyrody) a także
w razie potrzeby dokonywania oględzin miejsca, osoby lub rzeczy
w postępowaniu karnym.
W przypadku ujawnienia przestępstwa o skomplikowanym charakterze
procesowym, kryminalistycznym i taktycznym działania Policji należy zorganizować
w formie grupy operacyjno – procesowej.
Grupa operacyjno – procesowa to powołana przez kierownika jednostki Policji
lub uprawnionego przez niego policjanta doraźna struktura organizacyjna Policji
składająca się z policjantów lub pracowników służb: kryminalnej, prewencyjnej
i wspomagającej, których zadaniem po ujawnieniu przestępstwa jest zorganizowanie,
przeprowadzenie i udokumentowanie wszelkich czynności zmierzających do ustalenia
i wyjaśnienia okoliczności popełnienia przestępstwa, wykrycia i zatrzymania jego
sprawcy lub sprawców oraz ujawnienia, zebrania, zabezpieczenia i utrwalenia
dowodów osobowych, rzeczowych i z dokumentów.
Skład grupy operacyjno – procesowej, w tym jej zespołów, w każdym
przypadku należy dostosować do rodzaju przestępstwa, obszaru albo obiektu na lub,
w którym ujawniono przestępstwo, zakresu i rodzaju przewidywanych do wykonania
czynności:
- dochodzeniowo – śledczych,
- operacyjno – rozpoznawczych,
- techniczno – kryminalistycznych,
- analitycznych,
- logistycznych i
- administracyjno – porządkowych
oraz do innych specyficznych dla danego przestępstwa okoliczności44.
obszarach: procesowym, operacyjno – rozpoznawczym, techniczno – kryminalistycznym, zabezpieczającym
i logistycznym do standardów określonych w procedurach, d) prowadzenie stałego procesu oceny
kompetencji poszczególnych uczestników oględzin, e) pełne egzekwowanie, określonych w przepisach
policyjnych, zadań komórek organizacyjnych służby prewencyjnej oraz obowiązków policjantów, którzy
jako pierwsi przybywają na miejsce zdarzenia w zakresie zabezpieczania miejsca przestępstwa,
f) kontynuowanie procesu wyposażania komórek organizacyjnych służb policyjnych w środki niezbędne dla
prawidłowego prowadzenia działań związanych z ujawnieniem przestępstwa.
2) Włączyć wymienione regulacje do programów szkolenia i doskonalenia zawodowego w Centralnym Biurze
Śledczym, komendach wojewódzkich (Stołecznej) Policji i jednostkach terenowych im podległych oraz
Szkołach i Ośrodkach Szkolenia Policji.
44
W ramach grupy operacyjno – procesowej można wyodrębnić – poza zespołem zabezpieczającym również
następujące zespoły:
- prewencyjny – to podgrupa policjantów służby prewencyjnej, wspieranych, w miarę potrzeby przez
policjantów służby kryminalnej, której zadaniem jest organizowanie i wykonywanie pościgów, działań
blokadowych i innych w ramach interwencji, akcji i operacji policyjnych,
- oględzinowy – to podgrupa lub podgrupy policjantów z komórek dochodzeniowo – śledczych, laboratorium
kryminalistycznego albo techniki kryminalistycznej, wspomaganych w miarę potrzeby przez biegłych,
której zadaniem jest zorganizowanie i dokonanie czynności procesowej oględzin miejsca lub miejsc
przestępstwa,
- operacyjny – to podgrupa policjantów z komórek kryminalnych, do walki z przestępczością gospodarczą
lub
z innych komórek służby kryminalnej uprawnionych do prowadzenia czynności operacyjno –
33
3.2. Zadania i zakres czynności policjantów zabezpieczających miejsce
przestępstwa
Funkcjonariusze Policji (bez względu na to, czy w danym momencie pełnią
służbę, czy też nie, jak też bez względu na stopień służbowy, zajmowane stanowisko,
przynależność do określonego pionu służbowego), niezależnie od sposobu uzyskania
wiadomości o popełnieniu przestępstwa, mają obowiązek podjąć czynności
zabezpieczające miejsce zdarzenia w niezbędnym zakresie, które określone zostały
w przedmiotowych Procedurach (...).
Z formalno – prawnego punktu widzenia jednak do wykonywania czynności
zabezpieczających miejsce zdarzenia (przestępstwa) od chwili uzyskania wiadomości
o przestępstwie i przejęcia nadzoru nad obszarem albo obiektem, na lub, w którym
ujawniono przestępstwo do zakończenia czynności procesowych w niezbędnym
zakresie oraz zakres kompetencji i odpowiedzialności, a także sposób postępowania
zespołów albo poszczególnych policjantów w związku z ujawnianiem,
zabezpieczaniem, utrwalaniem i gromadzeniem śladów oraz dowodów dla potrzeb
postępowania karnego wyznaczeni zostali policjanci wchodzący w skład grupy
operacyjno – procesowej wyodrębnieni w tzw. zespół zabezpieczający.
Zgodnie z definicją zawartą w Procedurach (...) – zespół zabezpieczający
miejsce przestępstwa to:
wyodrębniona w ramach grupy operacyjno – procesowej podgrupa
policjantów służby prewencyjnej lub policjantów innych służb, której
zadaniem jest ograniczenie skutków przestępstwa i ochranianie miejsca
przestępstwa przed zmianami oraz dostępem osób nieuprawnionych.
Zgodnie z dyspozycjami zawartymi w pkt 4.2 Procedur (...) skierowani na
miejsce przestępstwa policjanci komórek patrolowych lub interwencyjnych służby
-
-
-
-
rozpoznawczych oraz z komórek dzielnicowych lub nieletnich służby prewencyjnej, której zadaniem jest
samodzielne zorganizowanie, przeprowadzenie i udokumentowanie czynności operacyjno –
rozpoznawczych oraz samodzielnie albo we współdziałaniu z policjantami zespołu procesowego czynności
procesowych,
procesowy – to podgrupa policjantów z komórek dochodzeniowo – śledczych, której zadaniem jest
zorganizowanie i dokonanie czynności procesowych w niezbędnym zakresie po ujawnieniu przestępstwa,
z wyłączeniem oględzin miejsca ujawnienia przestępstwa,
analityczny – to podgrupa policjantów służby kryminalnej Policji, w szczególności z jej komórek analizy
kryminalnej, nadzorowanych bezpośrednio przez kierownika grupy operacyjno – procesowej, której
zadaniem jest gromadzenie i przetwarzanie informacji z poszczególnych zespołów grupy operacyjno –
procesowej oraz przekazywanie informacji przetworzonej kierownikowi grupy operacyjno – procesowej
w celu podejmowania decyzji,
logistyczny – to grupa policjantów lub pracowników z komórek organizacyjnych służby wspomagającej
podlegających kierownikowi jednostki Policji, której zadaniem jest zapewnienie policjantom wykonującym
czynności w ramach grupy operacyjno – procesowej odpowiednich warunków materiałowych i socjalnych
wykonywania tych czynności oraz
zespół do spraw kontaktów z dziennikarzami – to policjant lub grupa policjantów odpowiednio
przygotowanych i upoważnionych do udzielania informacji dziennikarzom, której zadaniem jest
gromadzenie informacji przekazywanych przez kierujących poszczególnymi zespołami grupy operacyjno –
procesowej i bieżące przekazywanie informacji przetworzonej przedstawicielom środków masowego
przekazu, z zastrzeżeniem, że rodzaj i zakres informacji nie może utrudniać osiągania celów postępowania
karnego.
34
prewencyjnej Policji albo inni policjanci – bez względu, czy są członkami zespołu
zabezpieczającego, czy też działać mają indywidualnie45 – wykonać powinni
w szczególności46 następujące zadania:
- ocenić sytuację na miejscu przestępstwa poprzez ustalenie jego rodzaju
i przewidywanego jego rozwoju,
- zabezpieczyć miejsca przestępstwa poprzez:
• usunięcie z miejsca przestępstwa niepożądanych osób i niedopuszczanie nikogo
na zabezpieczany obszar lub do obiektu,
• wyraźne oznaczanie drogi poruszania się po miejscu przestępstwa,
z zastrzeżeniem, że jedynym odstępstwem od tej zasady jest konieczność
ratowania życia, zdrowia lub mienia,
- niezwłocznego przekazywania do jednostki Policji informacji o sytuacji na miejscu
przestępstwa, zwłaszcza o potrzebie skierowania na to miejsce dalszych
policjantów z zadaniem zabezpieczania miejsca przed wejściem osób postronnych
oraz o potrzebie wykorzystania środków technicznych przeznaczonych do ochrony
dowodów rzeczowych i śladów kryminalistycznych przed negatywnym wpływem
warunków atmosferycznych,
- bieżącego dokumentowania w notatniku służbowym danych personalnych,
adresowych i osobistych wszystkich osób znajdujących się w rejonie miejsca
przestępstwa lub przybywających w ten rejon.
Poza wymienionymi zadaniami o charakterze ogólnym Procedury (...) określają
również inne zadania dla policjantów komórek patrolowych lub interwencyjnych
służby prewencyjnej Policji albo policjantów innych służb, którzy jako pierwsi
przybyli na miejsce przestępstwa. Niezależnie od wykonywania czynności
zmierzających do zatrzymania sprawcy przestępstwa (w przypadkach, gdy
zatrzymanie sprawcy lub sprawców jest możliwe w ramach działań pościgowych),
policjanci ci – w myśl pkt 4.3 Procedur (...) zobowiązani są:
1) ograniczyć skutki przestępstwa poprzez:
- udzielanie lub zorganizowanie pomocy medycznej uczestnikom przestępstwa,
- ewakuowanie osób z miejsca zagrożonego,
- zabezpieczanie mienia narażonego na zniszczenie lub utratę,
- organizowanie oraz kierowanie akcją ratowniczą do chwili przybycia
właściwych służb ratowniczych,
- ostrzeganie osób znajdujących się w rejonie miejsca przestępstwa
o zagrożeniach oraz o konieczności podporządkowania się wydawanym
poleceniom,
2) ochraniać miejsce przestępstwa przed zmianami przy pomocy środków będących
na ich wyposażeniu osobistym i pojazdów, przy pomocy których pełnią służbę
poprzez:
45
W przypadku ujawnienia przestępstwa o nieskomplikowanym charakterze zadania przewidziane dla grupy
operacyjno – procesowej lub poszczególnych jej zespołów mogą wykonywać pojedynczy policjanci lub jeden
policjant.
46
Termin „w szczególności” oznacza, że nakreślone czynności są jedynie najważniejszymi zadaniami ciążącymi
na funkcjonariuszach zabezpieczających miejsce zdarzenia. Istnieje bowiem możliwość, a czasem
i konieczność, wykonywania innych, nie ujętych w powyższym katalogu czynności, a ich rodzaj i zakres
zależeć powinien od zaistniałego zdarzenia i rozwoju sytuacji.
35
-
wstępne określenie obszaru, na którym mogą znajdować się ślady
kryminalistyczne i dowody przestępstwa i otoczenie tego obszaru taśmą
zabezpieczającą, linami, barierkami itp. (wykorzystanie innych policjantów,
postronnych osób),
- usunięcie z wytyczonego obszaru wszystkich osób i wyraźne zakazanie wstępu
na wyznaczony obszar jakimkolwiek osobom, także osobom, które z tytułu
opieki lub nadzoru mają obowiązek interesowania się miejscem,
- egzekwowanie zakazu wstępu na wyznaczony obszar przed ustaleniem
i oznakowaniem przez nich drogi poruszania się po miejscu przestępstwa,
z zastrzeżeniem, że jedynym odstępstwem od tej zasady jest konieczność
ratowania życia, zdrowia lub mienia,
- zastosowanie specjalnych zabezpieczeń zwłok, śladów kryminalistycznych
i dowodów przestępstwa przed negatywnym wpływem warunków
atmosferycznych
lub
przed
szkodliwym
działaniem
środowiska,
z zastrzeżeniem, że zakazane jest wykorzystywanie dla tego celu przedmiotów
znajdujących się na lub bezpośrednio w pobliżu miejsca przestępstwa,
- dbanie, by ślady kryminalistyczne i dowody przestępstwa nie uległy utracie,
zniekształceniu (zatarciu) albo przemieszczeniu lub zniszczeniu przez osoby
lub zwierzęta,
3) przekazywać dyżurnemu jednostki organizacyjnej Policji bieżące informacje
o sytuacji na miejscu przestępstwa, a w szczególności o:
- podjętych samodzielnie działaniach ratowniczych i zabezpieczających oraz
o ich rezultatach,
- niezbędnym zakresie dalszych działań,
- potrzebie skierowania na miejsce przestępstwa dalszych policjantów lub
wykorzystania innych środków technicznych dla zabezpieczania miejsca
przestępstwa albo ochrony śladów kryminalistycznych i dowodów
przestępstwa,
4) dokumentować w notatniku służbowym oraz w notatkach urzędowych przebieg
i wyniki czynności dokonanych na miejscu przestępstwa, a w szczególności:
- ustalonych danych personalnych, adresowych i osobistych osób związanych
z przestępstwem lub mogących mieć z nim związek (pokrzywdzony,
świadkowie, sprawca itp.),
- ustalonych okoliczności przestępstwa,
- ustalonych zmian, jakie zaistniały na miejscu przestępstwa po jego popełnieniu,
- wykonanych własnych czynności i działań mających na celu ochronę lub
zabezpieczenie materiału dowodowego (zwłok, śladów kryminalistycznych
i dowodów przestępstwa) znajdującego się na miejscu przestępstwa przed
utratą, zniekształceniem (zatarciem), zniszczeniem lub przemieszczeniem,
a także dokładne odnotowywanie:
- wszystkich uprawnionych osób, zarówno funkcjonariuszy Policji, jak
i przedstawicieli innych organów, służb lub inspekcji wchodzących na
wyznaczony obszar miejsca przestępstwa,
- pojazdów przekraczających jego granice,
z uwzględnieniem daty i dokładnej godziny ich przybycia, przyczyny i celu
wejścia lub wjazdu pojazdu na obszar chroniony oraz daty i godziny jego
36
opuszczenia (wprowadzenie specjalnej karty „obecności” na miejscu
przestępstwa).
Biorąc pod uwagę, że dowody z zachowanymi „śladami” przestępstwa na
miejscu zdarzenia często są jedynymi źródłami pozwalającymi na uzyskanie
informacji potrzebnych do rekonstrukcji zdarzenia, co do którego toczy się lub ma się
toczyć proces karny, zabezpieczenie miejsca zdarzenia powinno charakteryzować się
(mimo tak wielu czynności o zróżnicowanym charakterze) wykonywaniem szeregu
czynności odrębnych, a jednocześnie ściśle ze sobą związanych dążeniem do ustalenia
prawdy obiektywnej.
Między tymi czynnościami w trakcie zabezpieczenia wystąpić mogą
najrozmaitsze relacje. Poszczególne działania składające się na zabezpieczenie mogą
być wykonywane przez policjantów je realizujących równocześnie, przy zachowaniu
jednak zasady, iż jedne z nich mogą, a niekiedy muszą wyprzedzać inne,
a przeprowadzenie niektórych umożliwia dopiero realizacja działań je
poprzedzających.
Realizując wszystkie wymienione wyżej czynności związane z
zabezpieczeniem miejsca zdarzenia, a zwłaszcza określone w pkt 1, tj. czynności
wykonywane podczas ograniczania skutków przestępstwa poprzez udzielanie lub
organizowanie pomocy medycznej uczestnikom przestępstwa, ewakuowania osób z
miejsca zagrożonego, zabezpieczania mienia narażonego na zniszczenie lub utratę oraz
organizowania, jak
i kierowania akcją ratowniczą do chwili przybycia
właściwych służb ratowniczych, policjant winien zachować wszelkie zasady
bezpieczeństwa, tak w stosunku do własnej osoby, jak i innych policjantów czy osób
trzecich udzielających mu pomocy. Powinien on przede wszystkim:
1) ostrożnie postępować (zgodnie z posiadaną wiedzą, umiejętnościami,
doświadczeniem),
2) korzystać z posiadanego wyposażenia, m.in. sprzętu i środków ochronnych,
3) zdyscyplinować wszystkie osoby biorące udział w czynnościach – na wszystkich
szczeblach,
4) kierować i koordynować wszelkie działania do czasu przybycia grupy procesowo –
operacyjnej,
5) współdziałać z wszystkimi osobami znajdującymi się na miejscu zdarzenia,
6) zapewnić sobie łączność (z jednostka terenową i pozostałymi uczestnikami
zabezpieczenia) oraz usprawnić obieg informacji,
7) przestrzegać podstawowych reguł bezpiecznego postępowania47.
Reasumując powyższe przyjąć można ujęte w Procedurach (...) zalecenia
praktyczne dla policjantów, którzy jako pierwsi przybyli na miejsce przestępstwa.
W myśl tych zaleceń:
- najważniejszym zadaniem policjantów służby prewencyjnej lub innych
policjantów, którzy jako pierwsi przybyli na miejsce przestępstwa jest ratowanie
życia i zdrowia ludzi oraz ograniczenie ewentualnych zagrożeń dla otoczenia,
- nie wolno im podejmować prób samodzielnego badania miejsca przestępstwa,
47
Reguły te w zależności od rodzaju zdarzenia i wynikłych zagrożeń przybierają różną postać (np. na miejscu
wybuchu spowodowanego awarią instalacji gazowej nie wolno używać otwartego ognia itp.).
37
-
policjant służby prewencyjnej albo inny policjant powinien ocenić ryzyko
naniesienia na miejsce przestępstwa zanieczyszczeń; jeżeli takie zagrożenie
istnieje, ma obowiązek szczegółowego udokumentowania źródeł zanieczyszczenia.
- konieczne jest spisanie danych personalnych, adresowych i w miarę możliwości
danych osobistych wszystkich osób zastanych na miejscu popełnienia
przestępstwa,
- zadaniem pierwszych policjantów lub policjanta na miejscu przestępstwa jest także
dopilnowanie, aby policjanci, przedstawiciele organów państwowych lub
samorządowych (administracji publicznej), przedstawiciele innych służb, poza
prowadzącymi akcję ratowniczą, przedstawiciele inspekcji lub instytucji, mediów
publicznych lub jakiekolwiek inne osoby nie wchodziły na wyznaczony obszar
miejsca przestępstwa bez zgody kierującego oględzinami i bez wynikającego
z prowadzonych czynności uzasadnienia,
- od wszystkich osób wchodzących na wyznaczony obszar obowiązkowo należy
wymagać okazania dokumentu tożsamości i podania przyczyny wejścia.
Zasygnalizować również należy, że prawidłowe wykonanie czynności
zabezpieczających miejsce zdarzenia daje możliwość policjantowi (policjantom) –
poprzez wnioskowanie – ustalenia faktów wskazujących m.in. na:
- przygotowanie przestępstwa,
- motyw działania sprawcy,
- sposób dojścia i odejścia sprawcy z miejsca zdarzenia,
- obecność podejrzanego na miejscu przestępstwa bądź w jego pobliżu,
- drogę poruszania się na miejscu zdarzenia,
- liczbę osób, ich wiek, wzrost, wagę itp.,
- wykonywane czynności,
- posiadane środki służące do popełnienia przestępstwa,
- ustalenie modus operandi sprawcy,
- przedsiębrane działania kamuflażowe.
a ponadto pozwalają – niejednokrotnie jeszcze na miejscu zdarzenia:
- na podjęcie pierwszych czynności wykrywczych (działania zaporowe, pościgowe,
użycie psa tropiącego) po przybyciu grupy procesowo – operacyjnej,
- na rekonstrukcję zdarzenia (w oparciu o czas przygotowania, sposób dokonania,
ilość osób, sposób przybycia i odejścia, środki transportu),
- identyfikację osób i rzeczy, gdyż dają informacje o narzędziach służących do
popełnienia czynu, motywach, czego następstwem może być typowanie osób
podejrzanych,
- umożliwiają wykrycie sprawcy, jeżeli jego indywidualne ślady (cechy) znane są
policjantom lub były rejestrowane w ewidencji.
Wnioskowanie może być przeprowadzone w oparciu o ślady znajdujące się na
miejscu zdarzenia oraz inne poczynione ustalenia (np. rozpytanie świadków
zdarzenia). Polega ono na umiejętnym odczytaniu informacji, jakie ślady te zawierają,
przy czym policjanci zabezpieczający miejsce zdarzenia mogą dodatkowo wspomagać
się tzw. „siedmioma złotymi pytaniami”. Chociaż wnioski te mają charakter
orientacyjny to mogą służyć do budowania pierwszych wersji kryminalistycznych oraz
planowania dalszych czynności zmierzających do wykrycia i ujęcia sprawcy. Wnioski
38
te będą tym bardziej prawdopodobne, im więcej odpowiedzi uzyska się na „siedem
złotych pytań”, tj.:
1. jakiego czynu się dopuszczono?
2. gdzie popełniono czyn?
3. kiedy popełniono czyn?
4. dlaczego sprawca popełnił czyn?
5. w jaki sposób działał sprawca?
6. czym (za pomocą jakich narzędzi) dokonał tego czynu?
7. kto jest sprawcą tego czynu przestępczego?48
Pytania te współczesna kryminalistyka rozwija w sposób następujący:
1. Co się zdarzyło? – należy wyjaśnić czy badane zdarzenie jest przestępstwem,
wykroczeniem, czy też zdarzeniem innego rodzaju, np. nieszczęśliwym
wypadkiem, samobójstwem, pożarem powstałym na skutek wyładowań
atmosferycznych lub samozapalenia, wypadkiem komunikacyjnym na skutek
awarii pojazdu itp.
2. Gdzie nastąpiło zdarzenie? – ustalić, gdzie faktycznie zdarzenie miało miejsce. Czy
na określonym miejscu przebiegało całe przestępstwo, czy też nastąpił skutek
przestępny oraz jakie jeszcze miejsca mogą mieć związek z tym zdarzeniem np.
czy miejsce znalezienia zwłok jest miejscem, gdzie dokonano zabójstwa, czy też
tylko miejscem, gdzie ukryto zwłoki celem zatarcia śladów zbrodni. W takim
przypadku należy szukać miejsca zabójstwa, trasy transportowania zwłok i użytych
pojazdów, miejsca przechowywania i ukrywania narzędzi zbrodni itp.
3. Kiedy zaistniało zdarzenie? – ustalić czas popełnienia przestępstwa na podstawie
analizy powstawania określonych śladów, w tym również na zwłokach ludzkich
oraz na podstawie uzyskanych informacji o zdarzeniu.
4. Jak przebiegało zdarzenie? – ustalić jaki był przebieg zdarzenia, zbadać w jaki
sposób popełniono przestępstwo.
5. Czym popełniono przestępstwo? – ustalić, jakich narzędzi i środków sprawca użył
do popełnienia przestępstwa opierając się na analizie śladów narzędzi, skutków
i pewnych objawów użytych środków.
6. Dlaczego popełniono przestępstwo? – wyjaśnić i ustalić motywy działania sprawcy
przestępstwa, co w wielu przypadkach ułatwia proces wykrycia sprawcy
przestępstwa.
7. Kto dokonał przestępstwa? – ustalić sprawcę przestępstwa, a jeżeli przestępstwo
popełniła grupa, to należy ustalić rolę ich uczestników oraz osoby, które były
związane z danym przestępstwem, np. paserów, podżegaczy, pomocników itp.
Poza tym, jak praktyka dowodzi, ustalone w toku badania fakty są doskonałym
środkiem kontroli oraz sprawdzenia zeznań świadków i wyjaśnień podejrzanego.
W celu znacznego uprawdopodobnienia wyciągniętych wniosków policjanci
przeprowadzający czynności zabezpieczające powinni zakresem tych czynności objąć
(w szczególności) miejsca:
48
Pytania zawarte w regule „siedmiu złotych pytań”, a więc: co się stało? gdzie? kiedy? w jaki sposób? przy
czyjej pomocy i za pomocą jakich środków? kto jest poszkodowany? i kto jest sprawcą? do dnia dzisiejszego
są powszechnie uznawane za najbardziej podstawowe w służbie śledczej. Po dziś dzień formułuje się te
pytania po łacinie w wierszowym, akcentowanym układzie rytmicznym, ułatwiającym ich zapamiętanie: Quis
– quid? Ubi? Quibus auxiliis? Cur? Quo modo? Quando?
39
-
dokonania przestępstwa,
zaistnienia jakiegoś skutku,
terenu przyległego,
drogę przybycia i oddalenia się uczestników zdarzenia (sprawcy, ofiary,
świadków),
- przygotowania środków do popełnienia przestępstwa,
- ukrycia się sprawcy,
- ukrycia zwłok,
- ukrycia czy porzucenia przedmiotów pochodzących z przestępstwa lub mających
z nim związek, np. służących do jego popełnienia.
Wnioski wyciągnięte z obserwacji poczynionych na miejscu zdarzenia policjant
je zabezpieczający powinien przekazać – obok wyników czynności dokonanych na
miejscu zabezpieczenia (przestępstwa) – kierownikowi grupy procesowo –
operacyjnej po przybyciu na miejsce celem przeprowadzenia kryminalistycznego
badania miejsca zdarzenia.
Uwzględniając fakt, że obecnie występuje znaczne zainteresowanie
zdarzeniami
o charakterze przestępnym ze strony przedstawicieli mediów
Procedury (...) nałożyły na kierującego zespołem zabezpieczającym lub policjanta
samodzielnie zabezpieczającego miejsce zdarzenia, do czasu przybycia właściwego
rzecznika albo oficera prasowego, lub innej osoby upoważnionej do kontaktów z
dziennikarzami,
obowiązek
(o
charakterze
fakultatywnym)
udzielania
przedstawicielom środków masowego przekazu informacji, jednak wyłącznie w
granicach własnych kompetencji i tylko na ich wyraźne żądanie oraz po okazaniu
legitymacji prasowej. Jak zaznaczono w przedmiotowym dokumencie udzielane
informacje mogą dotyczyć jedynie ogólnego opisu zdarzenia i nie mogą zawierać
danych mogących posłużyć do identyfikacji jego uczestników lub formułowania sądów
o winie.
Po przybyciu na miejsce przestępstwa zespołu oględzinowego kierujący
zespołem zabezpieczającym lub policjant zabezpieczający miejsce informuje
kierującego tym zespołem o przebiegu i wynikach czynności przeprowadzonych przed
przybyciem zespołu, uzyskanych informacjach i poczynionych spostrzeżeniach.
Kierujący zespołem oględzinowym może powierzyć wykonanie innych zadań
wynikających z bieżącego rozwoju sytuacji policjantom dotychczas zabezpieczającym
miejsce przestępstwa.
3.3. Zadania dyżurnego jednostki Policji w zakresie zabezpieczenia miejsca
przestępstwa
W zakresie zabezpieczenia miejsca zdarzenia istotną rolę odgrywa także
dyżurny jednostki Policji, na terenie której zdarzenie wystąpiło.
Dyżurny jednostki Policji, niezależnie od sposobu uzyskania przez Policję
wiadomości o popełnieniu przestępstwa, w związku z którym zachodzi potrzeba
zorganizowania i skierowania na miejsce jego popełnienia policjantów w celu
dokonania czynności w niezbędnym zakresie, podejmuje działania określone
40
w przepisach o metodach i formach wykonywania zadań przez dyżurnego jednostki
organizacyjnej Policji.
O zdarzeniach, którymi mogą być zainteresowani przedstawiciele środków
masowego przekazu, dyżurny niezwłocznie zawiadamia właściwego rzecznika albo
oficera prasowego, lub inną osobę upoważnioną do kontaktów z dziennikarzami.
Dyżurny jednostki Policji kierowanym na miejsce przestępstwa policjantom
komórek patrolowych lub interwencyjnych służby prewencyjnej Policji albo innym
policjantom, określa i poleca wykonanie w szczególności następujących zadań:
- ocenę sytuacji na miejscu przestępstwa poprzez ustalenie jego rodzaju
i przewidywanego jej rozwoju,
- zabezpieczenie miejsca przestępstwa poprzez:
• usunięcie z miejsca przestępstwa niepożądanych osób i niedopuszczanie nikogo
na zabezpieczany obszar lub do obiektu,
• wyraźne oznaczanie drogi poruszania się po miejscu przestępstwa,
z zastrzeżeniem, że jedynym odstępstwem od tej zasady jest konieczność
ratowania życia, zdrowia lub mienia,
- niezwłoczne przekazywanie do jednostki Policji informacji o sytuacji na miejscu
przestępstwa, zwłaszcza o potrzebie skierowania na to miejsce dalszych
policjantów z zadaniem zabezpieczania miejsca przed wejściem osób postronnych
oraz o potrzebie wykorzystania środków technicznych przeznaczonych do ochrony
dowodów rzeczowych i śladów kryminalistycznych przed negatywnym wpływem
warunków atmosferycznych,
- bieżące dokumentowanie w notatniku służbowym danych personalnych,
adresowych
i osobistych wszystkich osób znajdujących się w rejonie miejsca
przestępstwa lub przybywających w ten rejon.
Ponadto dyżurny jednostki Policji ma obowiązek zlecać zadania policjantom
komórek patrolowych lub interwencyjnych służby prewencyjnej Policji albo
policjantom innych służb, którzy jako pierwsi przybyli na miejsce przestępstwa,
polegających na:
- ograniczeniu skutków przestępstwa,
- ochranianiu miejsca przestępstwa przed zmianami przy pomocy środków będących
na ich wyposażeniu osobistym i pojazdów, przy pomocy których pełnią służbę,
- przekazywaniu dyżurnemu jednostki organizacyjnej Policji bieżących informacji
o sytuacji na miejscu przestępstwa,
- dokumentowaniu w notatniku służbowym oraz w notatkach urzędowych przebiegu
i wyników czynności dokonanych na miejscu przestępstwa, a także dokładnym
odnotowywaniu wszystkich uprawnionych osób, zarówno funkcjonariuszy Policji,
jak i przedstawicieli innych organów, służb lub inspekcji wchodzących na
wyznaczony obszar miejsca przestępstwa, jak i pojazdów przekraczających jego
granice, z uwzględnieniem daty i dokładnej godziny ich przybycia, przyczyny i
celu wejścia lub wjazdu pojazdu na obszar chroniony oraz daty i godziny jego
opuszczenia (wprowadzenie specjalnej karty „obecności” na miejscu
przestępstwa).
41
3.4. Współdziałanie policjantów zabezpieczających miejsce zdarzenia
z prokuratorem
Po ujawnieniu zdarzenia o charakterze przestępczym, Policja ma obowiązek
niezwłocznego powiadomienia właściwego miejscowo prokuratora rejonowego
o podjętych w niezbędnym zakresie czynnościach procesowych. Obowiązek ten
dotyczy zwłaszcza zdarzeń, które Procedury (...) enumeratywnie wymieniają, a więc:
- zdarzeń, których okoliczności uzasadniają podejrzenie przestępnego
spowodowania śmierci,
- przestępstw z użyciem broni palnej, materiałów lub urządzeń wybuchowych,
- katastrof,
- poważnego wypadku w komunikacji lub przy pracy,
- groźnego pożaru,
- awarii.
Policjanci po przybyciu na miejsce zdarzenia prokuratora są obowiązani
wykonywać jego polecenia (nawet przekazane telefonicznie przed przyjazdem) –
a zwłaszcza:
- w zakresie podejmowanych na miejscu przestępstwa przedsięwzięć
zabezpieczających miejsce przestępstwa,
- czynności procesowych
i związanych z nimi
- czynności techniczno – kryminalistycznych.
Kierujący zespołem zabezpieczającym (tak jak w trakcie oględzin kierujący
zespołem oględzinowym) ma obowiązek przedstawić prokuratorowi, który przybył na
miejsce przestępstwa okoliczności zdarzenia oraz przekazać mu informuje o podjętych
działaniach zmierzających do ratowania życia i zdrowia zagrożonych osób oraz mienia
a także o ustaleniach w dokonanych czynnościach.
W przypadku, gdy prokurator podjął decyzję o osobistym dokonaniu oględzin
lub innych czynności procesowych, kierownik grupy operacyjno – procesowej,
kierujący zespołami oględzinowym lub procesowym – współdziałają z prokuratorem
podczas dokonywania tych czynności. Mimo, iż w zapisie tym nie ma odniesienia do
czynności zabezpieczających miejsce zdarzenia to przyjąć należy, że w tym zakresie
również policjantów wykonujących tę czynność obowiązują wymienione wyżej
zalecenia o współdziałaniu z prokuratorem, tj. zastosowania się do wydawanych przez
niego poleceń i wskazówek.
4. Współpraca Policji z innymi podmiotami przy zabezpieczeniu
miejsca zdarzenia
Zgodnie z założeniami (zasadami sztuki i wymogami ustawowymi) czynności
zabezpieczające miejsce zdarzenia winny wykonywać przede wszystkim organy do
tego merytorycznie przygotowane. Dlatego też ustawodawca dał podmiotom
najbardziej profesjonalnie przygotowanym do wykonywania tych czynności, jakim są
42
podmioty instytucjonalne (jak np. Policja)49, możliwość – zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 6
i 7 ustawy o Policji50 – szerokich uprawnień pozwalających ich funkcjonariuszom,
w toku wykonywania czynności (operacyjno – rozpoznawczych, dochodzeniowo –
śledczych i administracyjno – porządkowych), podejmowanych w celu
rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń oraz wypełniania
poleceń sądu, prokuratora, organów administracji rządowej i samorządu
terytorialnego, zwanych „czynnościami służbowymi”:
- żądać niezbędnej pomocy od instytucji państwowych organów administracji
rządowej i samorządu terytorialnego, a także
- zwracania się do jednostek gospodarczych prowadzących działalność w zakresie
użyteczności publicznej i innych jednostek gospodarczych i organizacji
społecznych,
oraz
- zwracania się, w nagłych wypadkach, do każdego obywatela o udzielenie doraźnej
pomocy51.
Zwracać się z żądaniem lub prośbą o udzielenie pomocy policjanci mogą
wówczas, jeżeli wykonanie czynności służbowej (w tym też zabezpieczenie miejsca
zdarzenia) byłoby bez tej pomocy niemożliwe lub znacznie utrudnione52.
Takie rozwiązanie jest zasadne, gdyż w praktyce występuje dużo zdarzeń
o charakterze przestępnym, a organy te nie zawsze mogą się znaleźć w odpowiednim
czasie na miejscu zdarzenia w celu jego zabezpieczenia. Wówczas działania
zabezpieczające podejmować mogą inne podmioty, jak:
49
W instytucjonalnym systemie zwalczającym przestępczość centralne miejsce zajmują trzy formacje:
- Prokuratura (ustawa o prokuraturze – tj.: Dz.U. z 1994 r., Nr 19, poz. 70 z późn. zm.),
- Policja (ustawa z dnia 06.04.1990 r. o Policji – Dz.U. Nr 30, poz. 179 z późn. zm.),
- Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ustawa z dnia 24.05.2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa
Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu – Dz.U. Nr 74, poz. 676).
50
Patrz też: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13.08.1996 r. w sprawie szczegółowego trybu korzystania
przez policjantów z pomocy instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu
terytorialnego, jednostek gospodarczych i organizacji społecznych oraz osób (Dz.U. Nr 107, poz. 501).
51
Przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13.08.1996 r. określają szczegółowe zasady postępowania
w takich przypadkach. I tak np.: do wystąpienia z żądaniem udzielenia pomocy, w wymienionych wyżej
przypadkach, są uprawnieni komendanci Policji lub upoważnieni przez nich policjanci. Wystąpienie takie
sporządza się na piśmie. Z żądaniem udzielenia pomocy przez instytucje państwowe policjanci zwracają się
do kierowników, a w przypadku nieobecności kierowników – do osób aktualnie dysponujących mieniem tych
instytucji. Wymienione wystąpienie komendanta Policji nie jest wymagane, jeżeli policjanci wykonują
czynności służbowe: 1) na pisemne polecenie sądu, prokuratora, organu administracji rządowej lub samorządu
terytorialnego, 2) w celu ratowania życia lub zdrowia ludzkiego, a także mienia, 3) w razie prowadzenia
pościgu za sprawcą przestępstwa. Podobne zasady mają odpowiednie zastosowanie przy zwracaniu się
z prośbą o niezbędną pomoc do jednostek gospodarczych i organizacji społecznych. W nagłych wypadkach
policjanci mają prawo zwrócić się bezpośrednio do każdego obywatela z prośbą o udzielenie doraźnej
pomocy. Warunkiem skorzystania z pomocy obywatela jest wyrażenie przez niego zgody. Policjant,
zwracając się z żądaniem lub prośbą o udzielenie pomocy przez instytucję państwową, jednostkę gospodarczą,
organizację społeczną, a także obywatela, jest obowiązany okazać legitymację służbową. W razie potrzeby,
uzasadnionej okolicznościami zdarzenia, policjant powinien ustalić tożsamość osoby udzielającej pomocy.
Jeżeli wiadomość o wykonywanej w ramach pomocy czynności stanowi tajemnicę państwową, policjant
informuje osobę udzielającą pomocy o obowiązku zachowania tajemnicy.
52
Policjanci występując z żądaniem lub z prośbą udzielenia niezbędnej pomocy od instytucji państwowych,
a także zwracając się do jednostek gospodarczych i organizacji społecznych, oraz w nagłych wypadkach, do
każdego obywatela o udzielenie doraźnej pomocy są obowiązani poinformować o podstawie prawnej oraz
rodzaju i zakresie oczekiwanej pomocy.
43
- osoby fizyczne,
- instytucje państwowe i samorządowe,
- jednostki gospodarcze i organizacje społeczne
czy też ustawowo zobligowane do wykonywania takich czynności:
- koncesjonowane uzbrojone formacje służby ochrony53,
- Straż gminna (miejska) i
- szereg innych podmiotów, jak: Straż Graniczna54, Służba Więzienna55,
wojskowe organy porządkowe56, Inspekcja Celna57, Straż Ochrony Kolei58,
Straż Leśna59, Państwowa Straż Rybacka60, Straże Parku w parkach narodowych61,
Straż Ochrony Przyrody62, Państwowa Straż Łowiecka63.
4.1.
Współpraca policjantów zabezpieczających
z osobami fizycznymi i prawnymi
miejsce
zdarzenia
Jak już uprzednio zaznaczono, zgodnie z treścią art. 304 § 1 k.p.k. i art. 240 k.k.
każda osoba fizyczna ma społeczny i (lub) – w pewnym zakresie – prawny obowiązek
powiadomienia o przestępstwie prokuraturę lub policję64. Wykonując ten obowiązek
osoby fizyczne nie są jednak zobligowane do podejmowania działań zmierzających do
zabezpieczenia danego miejsca zdarzenia (przestępstwa). Ewentualne podjęcie tych
czynności, i to bez względu na sposób ścigania przestępstwa, jest wyłącznie nakazem
moralności obywatelskiej, a przyjście z pomocą osobom pokrzywdzonym cierpiącym
w wyniku zdarzenia – podstawowym nakazem humanitaryzmu.
Osoby fizyczne w takich sytuacjach policjantom zabezpieczającym miejsce
zdarzenia mogą wyłącznie pomóc w ramach zabezpieczenia fizycznego i (lub)
53
Szerzej patrz: J. Gąsiorowski, Pracownik ochrony osób i mienia w systemie przeciwdziałania i zwalczania
przestępczości, wyd. Szkoły Policji w Katowicach, Katowice 2002. Ponadto: uzbrojone formacje służby
ochrony na dzień dzisiejszy stanowią ogromny potencjał nie wykorzystanych jeszcze do końca możliwości.
Pracownicy tych agencji mogą zdecydowanie wpłynąć na poprawę stanu porządku i bezpieczeństwa w kraju,
a zwłaszcza na ograniczenie liczby pospolitych przestępstw kryminalnych, takich jak np. włamania, kradzieże
i napady na osoby i instytucje, gdyż ich liczba (około 200 tys. osób w kraju) oraz wzorowane na
uprawnieniach policyjnych – w węższym jednak zakresie – własne uprawnienia dają możliwości
niejednokrotnie podejmowania skutecznych działań zabezpieczających osoby i mienie, ale i przeciwdziałania
przestępczości.
54
Ustawa z dnia 12.10.1990 r. o Straży Granicznej (Dz.U. Nr 78, poz. 462 z późn.zm.).
55
Ustawa z dnia 26.04.1996 r. o Służbie Więziennej (Dz.U. Nr 61, poz. 283).
56
Ustawa z dnia 21.05.1963 r. o dyscyplinie wojskowej oraz odpowiedzialności żołnierzy za przewinienia
dyscyplinarne i za naruszenia honoru i godności żołnierskiej (tj. Dz.U. z 1992 r. Nr 5, poz. 17). Wojskowymi
organami porządkowymi są: Żandarmeria Wojskowa, służba garnizonowa, służba wewnętrzna jednostki
wojskowej oraz konwój. Patrz też: rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 28.05.1992 r. w
sprawie wojskowych organów porządkowych oraz składu służby garnizonowej (Dz.U. Nr 47, poz. 212).
57
Ustawa z dnia 06.06.1997 r. o Inspekcji Celnej (Dz.U. Nr 71, poz. 449).
58
Ustawa z dnia 27.06.1997 r. o transporcie kolejowym (Dz.U. Nr 96, poz. 593).
59
Ustawa z dnia 28.09.1991 r. o lasach (Dz.U. Nr 101, poz. 444 z późn. zm.).
60
Ustawa z dnia 18.04.1985 r. o rybactwie śródlądowym (Dz.U. Nr 21, poz. 91 z późn. zm.).
61
Ustawa z dnia 16.10.1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 114, poz. 492 z późn. zm.).
62
Op. cit.
63
Ustawa z dnia 13.10.1995 r. – Prawo łowieckie (Dz.U. Nr 147, poz. 713).
64
W sytuacji, gdy obowiązek ten dotyczy przestępstw zaistniałych na terenie obowiązkowo ochranianych
obiektów i obszarów, pracownicy ochrony je zabezpieczający mają również obowiązek powiadomić
administratora obiektu i swoich przełożonych oraz odnotować ten fakt w prowadzonej dokumentacji.
44
technicznego, jednak wyłącznie zgodnie z ich poleceniami. Zabezpieczenie to polegać
może np. na:
- niedopuszczeniu na miejsce zdarzenia żadnych osób, zwierząt itp. czy
- pomocy przy organizacji jego ogrodzenia (np. poprzez dostarczenie,
rozmieszczenie itp. pachołków, taśm czy naturalnych osłon ograniczających dostęp
do danego miejsca).
Inaczej przedstawia się sprawa zabezpieczenia miejsca zdarzenia przez
podmioty opisane w § 2 art. 304 k.p.k., a więc organy państwowe i samorządowe,
które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa
ściganego z urzędu. Podmioty te nie tylko że są zobligowane są do poinformowania
o tym fakcie prokuratora lub Policję, ale ciąży także na nich obowiązek
przedsięwzięcia niezbędnych czynności zabezpieczających ślady i dowody
przestępstwa (przed zatarciem, zniekształceniem śladów) do czasu przybycia Policji
lub prokuratora. Zabezpieczenie to przybrać może formę np.:
- zamknięcia pomieszczenia,
- zabezpieczenia dokumentu lub dowodu rzeczowego czynu,
- odseparowania ujętego sprawcy z jednoczesnym powiadomieniem Policji o jego
ujęciu65.
Nie ulega wątpliwości, że zakres opisanych powyżej czynności ma charakter
wyłącznie prowizoryczny. Spowodowane jest to brakiem wystarczającej
merytorycznej wiedzy kryminalistycznej w tym zakresie. Skutkuje to tym, że osoby
fizyczne, a nawet
i prawne z obowiązków w tym zakresie wywiązują się w sposób
niewystarczający.
4.2.
Współpraca policjantów zabezpieczających miejsce zdarzenia
z koncesjonowanymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi
W praktyce obok podmiotów wskazanych w treści art. 304 k.p.k. i 240 k.k.
zobowiązanych ustawowo do powiadomienia (o charakterze społecznym lub
prawnym)
o przestępstwie oraz podmiotów instytucjonalnych zobowiązanych do
podejmowania czynności w niezbędnym zakresie, a więc i wykonywania czynności
zabezpieczających miejsca zdarzenia, w każdym przypadku zaistnienia przestępstwa
wyróżnić można inne podmioty realizujące również – w oparciu o inne podstawy
prawne – ustawowe zadania w tym zakresie. Wymienić tu należy przede wszystkim
koncesjonowane uzbrojone formacje służby ochrony, do których zalicza się:
- prywatne, a więc komercyjnie działające agencje ochrony osób i mienia
oraz
- wewnętrzne służby ochrony.
Realizacja nałożonych na komercyjnie działające agencje ochrony (jak
i wewnętrzne służby ochrony) w tym obszarze zadań jest możliwa w zakresie
nakreślonym przez uchwaloną w dniu 22.08.1997 r. ustawę o ochronie osób i mienia
(której podstawowe postanowienia weszły w życie 27.03.1998 r.)66.
65
Powinność ta nie oznacza jednak prawa do podejmowania procesowych działań zabezpieczających typu
przesłuchania, przeszukania itd.
66
Dz.U. z dnia 26.09.1997 r., Nr 114, poz. 740 z późn. zm.
45
Zakres przyznanych przez wspomnianą ustawę kompetencji pozwala
pracownikom ochrony skutecznie wypełniać ciążące na nich obowiązki, jak również
skutecznie działać w ramach obowiązującego na dzień dzisiejszy kompleksowego
systemu przeciwdziałania oraz zwalczania przestępczości. Dzieje się tak dlatego, że
aktualnie obowiązujące przepisy prawne w pełnym zakresie umożliwiają,
a niejednokrotnie także i wymuszają współpracę specjalistycznych uzbrojonych
formacji ochronnych z podmiotami instytucjonalnymi, w tym przede wszystkim z:
- Policją oraz
- jednostkami ochrony przeciwpożarowej,
- obrony cywilnej i
- strażami gminnymi (miejskimi) itp.
Zakres i sposób współpracy – obejmujący również zabezpieczenie miejsca
zdarzenia – szczegółowo określony został w rozporządzeniu Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji z dnia 18.12.1998 r.67 Zgodnie z § 3 pkt 3 tego
rozporządzenia współpraca formacji ochronnych z Policją polega w m.in. na
współdziałaniu przy zabezpieczaniu miejsc popełnienia przestępstw i wykroczeń
w granicach chronionych obszarów, obiektów lub urządzeń68.
4.2.1. Pracownik ochrony jako podmiot zabezpieczający miejsce zdarzenia do
czasu przybycia Policji
Przyjmuje się, że czynności zabezpieczające miejsce zdarzenia (przestępstwa)
wykonywane przez pracowników agencji ochrony swym zakresem odpowiadać
powinny czynnościom realizowanym (w ograniczonym jednak zakresie) przez
wyspecjalizowane – przede wszystkim w aspekcie kryminalistycznym – podmioty, jak
Policja i polegać mogą np. na zabezpieczeniu miejsca zdarzenia przed ingerencją osób
trzecich, zabezpieczeniu dokumentów przed zniszczeniem lub ukryciem itp.
Obowiązek ten spoczywać powinien przede wszystkim na policjantach, którzy
posiadają ustawowe uprawnienia oraz niezbędną w tym zakresie wiedzę. Pracownicy
ochrony również – co należy szczególnie podkreślić – wiedzę kryminalistyczną w tym
zakresie posiadają. Nabywają ją bowiem podczas przygotowania się do zawodu69
67
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18.12.1998 r. w sprawie określenia
szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami
ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) – (Dz.U. Nr 161, poz. 1108).
68
Poza zabezpieczeniem miejsc popełnienia przestępstw i wykroczeń współpraca ta polegać również –
w szczególności na:
- wymianie informacji o zagrożeniach w zakresie bezpieczeństwa osób i mienia oraz zakłócania spokoju
i porządku publicznego,
- współdziałaniu w celu utrzymania spokoju i porządku publicznego podczas zgromadzeń, imprez
artystycznych, rozrywkowych i sportowych, w zakresie określonym w odrębnych przepisach,
- wzajemnych konsultacjach doskonalących metody współpracy.
69
Na dzień dzisiejszy na terenie kraju działa wiele szkół i placówek oświatowych zajmujących się kształceniem
kadr w zakresie ochrony osób i mienia (jak i usług detektywistycznych). Wymienić tu można m.in.:
Policealną Szkołę Detektywów i Pracowników Ochrony „O`CHIKARA” z siecią szkół o zasięgu
ogólnopolskim czy też działające na terenie woj. śląskiego i kształcące pracowników ochrony osób i mienia:
Prywatne Policealne Studium Policyjne „AS” z siedzibą w Sosnowcu. Wymienione placówki w zakresie
kształcenia kadr realizują przede wszystkim program szkolenia wynikający z rozporządzenia MSWiA z dnia
07.08.1998 r. w sprawie rodzajów dyplomów i świadectw wydawanych przez szkoły i inne placówki
oświatowe, które potwierdzają uzyskanie specjalistycznych kwalifikacji w zakresie ochrony osób i mienia,
46
i dlatego też są (przynajmniej w pewnym zakresie) predysponowani do wykonywania
niektórych tego typu czynności na miejscu zdarzenia.
Pracownicy ochrony stosować mogą wypracowane przez naukę kryminalistyki
metody i środki, przy czym działania te w trakcie zabezpieczania miejsca zdarzenia
nie powinny ingerować w zakres uprawnień i obowiązków podmiotów do tego – w
myśl art. 308 k.p.k. – uprawnionych, tj. komórek procesowych policji czy
Prokuratury.
Wymóg zabezpieczenia miejsca zdarzenia w stanie niezmienionym do czasu
przybycia organów ścigania oznacza, że:
- pracownicy ochrony powinni nie tylko nie dopuścić na miejsce zdarzenia osób
postronnych,
ale także
- sami nie powinni pozostawiać własnych śladów (np. śladów stóp, śladów linii
papilarnych itp.).
Ich działania – obok wymienionych wyżej – polegać powinny również na
dążeniu do zminimalizowania strat wynikłych z popełnienia przestępstwa oraz na
powiadomieniu przełożonych o zaistniałym fakcie.
4.2.2. Zadania i obowiązki pracownika ochrony zabezpieczającego miejsce
zdarzenia do czasu przybycia Policji
Czynności zabezpieczające miejsce zdarzenia opisane powyżej pracownicy
ochrony powinni realizować przy ujęciu sprawców na gorącym uczynku
jakichkolwiek przestępstw, po ujawnieniu faktu dokonania przestępstw lub
różnorodnych zdarzeń
o charakterze przestępnym, a nawet aktów
terrorystycznych. W każdym
z wymienionych typów zdarzeń zakres
realizowanych – zazwyczaj na ochranianych (obowiązkowo lub nie) obiektach70 –
czynności powinien być dostosowany do wymogów miejsca, czasu i okoliczności.
minimalnego zakresu programów kursów pracowników ochrony fizycznej pierwszego i drugiego stopnia oraz
zakresu obowiązujących tematów egzaminów i trybu ich składania, składu komisji egzaminacyjnej i sposobu
przeprowadzania egzaminu (Dz.U. Nr 113, poz. 731) oraz cytowane już rozporządzenie MEN z dnia
03.08.2000 r. w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach: [...] technik ochrony fizycznej
ochrony osób i mienia [...] (Dz.U. Nr 78, poz. 887). Nadmienić należy, że zakres problemowy obejmuje
zagadnienia prawa (karne materialne, procesowe, administracyjne, cywilne, handlowe, finansowe, prawo
pracy), kryminalistykę, kryminologię, psychologię, socjologię, etykę, ekonomię i zarządzanie, a szczególny
nacisk kładzie się na tematykę zawodową, jak: ochrona mienia, konwojowanie, ochronę osób, techniczne
środki zabezpieczeń, sporządzanie planów ochrony oraz czynności związane z prowadzeniem firmy
ochronnej.
70
Do obiektów chronionych należą często: supermarkety, ciągi handlowe, targowiska, miejsca odbywania się
imprez masowych, dyskoteki, restauracje itp. Należy podkreślić, że zakres zadań i obowiązków pracowników
ochrony w tym zakresie nie odbiega od ogólnych kanonów sztuki ochroniarskiej, jednakże każdy ochraniany
obiekt posiada swoistą specyfikę, a niektóre działania określone są ściśle przepisami, jak np. ochrona imprez
masowych czy obszarów podlegających obowiązkowej ochronie – w myśl ustawy o ochronie osób i mienia to
obszar określony przez ministrów, kierowników urzędów centralnych i wojewodów, wydzielony i
odpowiednio oznakowany – należą do nich:
1. w zakresie obronności państwa w szczególności:
- zakłady produkcji specjalnej oraz zakłady, w których prowadzone są prace naukowo – badawcze lub
konstruktorskie w zakresie takiej produkcji,
- zakłady produkujące, remontujące i magazynujące uzbrojenie, urządzenia i sprzęt wojskowy,
- magazyny rezerw państwowych,
47
Pracownik ochrony wykonując czynności zabezpieczające (ochronne) miejsca
zdarzenia samodzielnie, a więc przed przybyciem funkcjonariuszy Policji, powinien71:
- udać się bezzwłocznie na miejsce zdarzenia – jeśli pracownik uzyskał informację
osobiście, powinien zameldować o niej kierownikowi zmiany,
- zorientować się w charakterze zdarzenia,
- zapewnić bezpieczeństwo sobie, innym pracownikom ochrony i osobom
uczestniczącym w zdarzeniu – szczególnie pokrzywdzonym,
- nie dopuścić do popełnienia przestępstwa (wykroczenia), a jeśli doszło do jego
dokonania, ustalić i ująć jego sprawcę,
- podjąć pościg za sprawcą zdarzenia lub zebrać o nim wszelkie możliwe
informacje, m.in. dotyczące rysopisu, ubioru, itp.,
- udzielić lub spowodować udzielenie pomocy osobom, których życiu lub zdrowiu
zagraża niebezpieczeństwo,
- powiadomić osobiście lub za pośrednictwem innych osób służby specjalistyczne,
m.in. pogotowie ratunkowe, straż pożarną, pogotowie techniczne, najbliższą
jednostkę policji i inne zgodnie z potrzebami, podając rodzaj zdarzenia (pożar,
wypadek), jego rozmiary, najdogodniejszą trasę dojazdu,
- wyizolować miejsce zdarzenia oraz zabezpieczyć je na potrzeby procesowe (ślady
i dowody rzeczowe, a także przedmioty, których posiadanie jest zabronione),
- ustalić naocznych świadków zdarzenia lub osoby, które jako pierwsze znalazły się
na miejscu zdarzenia,
- zaprowadzić (przy pomocy innych pracowników ochrony) porządek na miejscu
zdarzenia poprzez usunięcie osób postronnych, niedopuszczenie do powstania
2.
w zakresie ochrony interesu gospodarczego państwa w szczególności:
- zakłady mające bezpośredni związek z wydobyciem surowców mineralnych o strategicznym
znaczeniu dla państwa,
- porty morskie i lotnicze,
- banki i przedsiębiorstwa wytwarzające, przechowujące bądź transportujące wartości pieniężne
w znacznych ilościach,
3. w zakresie bezpieczeństwa publicznego w szczególności:
- zakłady, obiekty i urządzenia mające istotne znaczenie dla funkcjonowania aglomeracji miejskich,
których zniszczenie lub uszkodzenie może stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi oraz
środowiska, w szczególności elektrownie i ciepłownie, ujęcia wody, wodociągi i oczyszczalnie
ścieków,
- zakłady stosujące, produkujące lub magazynujące w znacznych ilościach materiały jądrowe,
wybuchowe bądź chemiczne o dużej podatności pożarowej lub wybuchowej,
- rurociągi paliwowe, linie energetyczne i telekomunikacyjne, zapory wodne i śluzy oraz urządzenia
znajdujące się w otwartym terenie, których zniszczenie lub uszkodzenie może stanowić zagrożenie
dla życia lub zdrowia ludzi, środowiska albo spowodować poważne straty materialne,
4. w zakresie ochrony innych ważnych interesów państwa w szczególności:
- zakłady o unikalnej produkcji gospodarczej,
- obiekty i urządzenia telekomunikacyjne, pocztowe oraz telewizyjne i radiowe,
- muzea i inne obiekty, w których zgromadzone są dobra kultury narodowej,
- archiwa państwowe.
Powyższe wyliczenie rodzajów obiektów obowiązkowo chronionych ma wyłącznie charakter przykładowy,
a nie rozstrzygający. Jest to więc katalog, z którego nie wypływają skutki prawne. O tym, czy konkretny
obiekt, odpowiadający typom określonym w katalogu ustawy, ma być obowiązkowo chroniony, decyduje
dopiero wpisanie go do odpowiedniej ewidencji. Oznacza to, że obiekty i urządzenia, które nie znalazły się
w wymienionej ewidencji, są chronione w formach określonych w ustawie o ochronie – na zasadzie woli osób
nimi zarządzających.
71
J. Gąsiorowski, op. cit., s. 78 - 79.
48
zbiegowiska, zapobieżenie panice, niedopuszczenie do zatarasowania ciągów
komunikacyjnych,
- zabezpieczyć mienie, które zostało uratowane lub wymaga ochrony przed
zniszczeniem czy kradzieżą,
- w razie potrzeby organizować akcję ratowniczą do czasu przybycia organu
uprawnionego do objęcia kierownictwa. Wówczas pracownik ochrony,
organizujący dotychczas działania, informuje przejmującego kierownictwo
o ustaleniach oraz wykonywanych czynnościach.
W przypadku, gdy funkcjonariusz Policji zwróci się do pracownika ochrony
o pomoc przy zabezpieczeniu miejsca zdarzenia winien on zastosować się do poleceń
policjanta i wykonywać nakładane na niego w tym zakresie zadania.
Takie rozwiązanie jest możliwe, gdyż na pracownika ochrony w celu
prawidłowego wykonywania nałożonych na niego ustawowych zadań związanych
z ochroną osób i mienia nałożono szereg uprawnień do stosowania środków głęboko
ingerujących w sferę praw i wolności obywatelskich. Zaliczyć do nich m.in. należy –
wskazane w treści art. 36 ustawy – uprawnienia, które zastosować może on
w granicach i poza granicami chronionych obiektów i obszarów. I tak pracownik
ochrony ma prawo do:
1) ustalenia uprawnień do przebywania na obszarach lub obiektach chronionych72,
2) wezwania osób do opuszczenia chronionego obszaru lub obiektu w sytuacji, gdy
stwierdzi, że dana osoba:
- nie ma uprawnień do przebywania na terenie chronionego obiektu,
- zakłóca porządek (np. znajduje się pod wpływem alkoholu),
3) ujęcia osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia
lub zdrowia ludzkiego, a także dla chronionego mienia73,
4) stosowania środków przymusu bezpośredniego, o których mowa w treści art. 38
ust. 2, tj.: siły fizycznej w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych
technik obrony, kajdanek, pałek obronnych wielofunkcyjnych, psów obronnych,
paralizatorów elektrycznych i broni gazowej oraz ręcznych miotaczy gazu, ale
wyłącznie wobec osób, które uniemożliwiają wykonanie przez niego zadań
określonych w ustawie,
5) użycia broni palnej (w węższym jednak zakresie, niż policjanci) – w następujących
przypadkach :
- w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie lub zdrowie
pracownika ochrony albo innej osoby,
- przeciwko osobie, która nie zastosowała się do wezwania natychmiastowego
porzucenia broni lub innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie
zagrozić może życiu lub zdrowiu pracownika ochrony albo innej osoby,
- przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie, przemocą odebrać broń palną
pracownikowi ochrony,
72
Najczęściej polega to na sprawdzeniu, czy dana osoba ma przepustkę uprawniającą do wejścia na teren
zakładu (np. podczas służby w biurze przepustek). Pracownik ochrony ma również prawo legitymowania
osób, ale tylko w celu ustalenia ich tożsamości (np. w celu identyfikacji osoby popełniającej przestępstwo lub
w celu ustalenia świadków tego zdarzenia).
73
Osobę ujętą należy niezwłocznie przekazać Policji – naruszenie tej zasady jest przestępstwem pozbawienia
wolności.
49
-
w celu odparcia gwałtownego bezpośredniego i bezprawnego zamachu na
ochraniane osoby, wartości pieniężne oraz inne przedmioty wartościowe lub
niebezpieczne.
Podobny zakres działań przysługuje pracownikowi ochrony działającemu poza
granicami chronionych obiektów i obszarów74.
Podsumowując
problematykę
uprawnień
pracowników
ochrony
zasygnalizować należy, że w trakcie wykonywania swoich zadań korzystają oni z
takiej samej ochrony prawno – karnej, jaką objęci są wszyscy obywatele z wyjątkiem
tych pracowników, którzy – zgodnie z treścią art. 42 ustawy – wykonują zadania
ochrony obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie. Ci
pracownicy korzystają ze wzmożonej ochrony prawnej, takiej samej jaka przewidziana
jest w kodeksie karnym dla funkcjonariuszy publicznych75.
Należy wyraźnie zaznaczyć, że ze wzmożonej ochrony karnej korzystają tylko
ci pracownicy, którzy w momencie popełnienia przeciwko nim jednego z wyżej
wymienionych przestępstw spełniają jednocześnie dwa warunki:
- wykonują zadania ochronne na obszarze, obiekcie lub urządzeniu podlegającemu
obowiązkowej ochronie w myśl przepisów rozdziału 2 ustawy o ochronie osób
i mienia,
- przestępstwo zostało popełnione w czasie wykonywania zadań ochronnych na tych
obszarach, obiektach lub urządzeniach.
Wprawdzie wynikające z tego przepisu uprawnienia pracowników ochrony dotyczą
przede wszystkim działań w obrębie ochranianych obiektów, to mimo to są one – i to
w znacznym zakresie – integralnym elementem działań związanych
z przeciwdziałaniem lub zwalczaniem przestępczości. W wielu instytucjach,
przedsiębiorstwach i firmach o państwowym czy prywatnym kapitale dochodzi
bowiem do wielu przestępstw pospolitych i gospodarczych, często o znacznych
stratach globalnych, jak i jednostkowych. Sprawne działanie wewnętrznych służb
ochrony jest zatem bardzo pożądane, a zapewnić je mogą zaprezentowane
uprawnienia.
4.3. Współpraca ze Strażami gminnymi (miejskimi) i innymi służbami
74
Zgodnie z dyspozycją art. 37 ustawy o ochronie osób i mienia pracownik ochrony może wówczas korzystać
z uprawnień do stosowania środków ochrony fizycznej w celu:
- ujęcia osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego,
a także dla chronionego mienia (np. sprawców napadu na konwój wartości pieniężnych). Osoby ujęte – tak
jak w sytuacji powyżej wskazanej – należy również niezwłocznie przekazać Policji oraz
- stosowania identycznych jak wyżej środków przymusu bezpośredniego.
Zaznaczyć należy, że wymienione środki przymusu bezpośredniego oraz broń palna, mogą być stosowane
tylko podczas konwojowania wartości pieniężnych i innych przedmiotów wartościowych lub niebezpiecznych
(np. materiały wybuchowe lub toksyczne), w przypadku gwałtownego, bezprawnego zamachu na
konwojowane wartości lub osoby je ochraniające.
75
Patrz: rozdział XXIX Kodeksu karnego zatytułowany: „Przestępstwa przeciwko działalności instytucji
państwowych oraz samorządu terytorialnego”.
50
Funkcjonariusze Policji mogą również współpracować przy zabezpieczaniu
miejsc zdarzeń (przestępstw) ze strażami gminnymi76, które powoływane są do
ochrony porządku publicznego na terenie gminy77 [w gminach, w których organem
wykonawczym jest burmistrz (prezydent miasta), straż nosi nazwę „straż miejska”78].
Tak jak w przypadku komercyjnych uzbrojonych formacji ochronnych straże
gminne (miejskie) wykonują – zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy – zadania w zakresie
ochrony porządku publicznego wynikające z ustaw i aktów prawa miejscowego79. Do
zadań tych należy w szczególności:
- ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych,
- czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego – w zakresie określonym
w przepisach o ruchu drogowym,
- współdziałanie z właściwymi podmiotami w zakresie ratowania życia i zdrowia
obywateli, pomocy w usuwaniu awarii technicznych i skutków klęsk żywiołowych
oraz innych miejscowych zagrożeń,
- zabezpieczenie miejsca przestępstwa, katastrofy lub innego podobnego zdarzenia
albo miejsc zagrożonych takim zdarzeniem przed dostępem osób postronnych lub
zniszczeniem śladów i dowodów, do momentu przybycia właściwych służb, a
także ustalenie, w miarę możliwości, świadków zdarzenia,
- ochrona obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej,
- współdziałanie z organizatorami i innymi służbami w ochronie porządku podczas
zgromadzeń i imprez publicznych,
- informowanie społeczności lokalnej o stanie i rodzajach zagrożeń, a także
inicjowanie i uczestnictwo w działaniach mających na celu zapobieganie
popełnianiu przestępstw i wykroczeń oraz zjawiskom kryminogennym
i współdziałanie w tym zakresie z organami państwowymi, samorządowymi
i organizacjami społecznymi,
Jak wynika z zakresu tych zadań, strażnicy gminni (miejscy) w trakcie
zabezpieczenia miejsca zdarzenia mogą być niezmiernie przydatni, tym bardziej, że
mają prawo do:
- udzielania pouczeń,
- legitymowania osób w uzasadnionych przypadkach w celu ustalenia ich
tożsamości,
- ujęcia osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia
lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia i niezwłocznego doprowadzenia do
najbliższej jednostki Policji,
76
Patrz: Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 14.04.1998 r. w sprawie zasad
współpracy Policji ze strażami gminnymi oraz zakresu, w jakim Komendant Główny Policji sprawuje
fachowy nadzór nad strażami i udziela im pomocy (Dz. U. Nr 49, poz. 309).
77
Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o strażach gminnych (Dz.U. z dnia 09.10.1997 r., Nr 123, poz. 779 z póżn. zm.
78
Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy, nadzór nad działalnością straży sprawuje wójt, burmistrz (prezydent miasta),
a w zakresie fachowym – Komendant Główny Policji poprzez właściwego terytorialnie komendanta
wojewódzkiego Policji.
79
Strażnik podczas wykonywania czynności służbowych jest obowiązany nosić umundurowanie, legitymację
służbową, znak identyfikacyjny oraz emblemat gminy. Przy wykonywaniu czynności jest obowiązany
przedstawić się imieniem i nazwiskiem, a ponadto na żądanie osoby, której czynności te dotyczą, okazać
legitymację służbową w sposób umożliwiający odczytanie i zanotowanie nazwiska strażnika oraz organu,
który wydał legitymację. Przy wykonywaniu czynności służbowych korzysta on z ochrony prawnej
przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych.
51
-
nakładania grzywien w postępowaniu mandatowym za wykroczenia określone
w trybie przewidzianym przepisami o postępowaniu w sprawach o wykroczenia,
- usuwania pojazdów i blokowania kół pojazdów w przypadkach określonych
w przepisach o ruchu drogowym,
- wydawania poleceń,
- żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych i samorządowych,
- zwracania się, w nagłych przypadkach, o pomoc do jednostek gospodarczych,
prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej oraz organizacji
społecznych, jak również do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy na
zasadach określonych w ustawie o Policji.
oraz stosowania środków przymusu bezpośredniego wobec osób uniemożliwiających
wykonywanie przez niego zadań określonych w ustawie80, przy czym ich stosowanie
winno odpowiadać potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji i w zakresie
niezbędnym do osiągnięcia podporządkowania się wydanym poleceniom81.
Inne podmioty, wymienione już uprzednio, jak np.: Straż Graniczna, Służba
Więzienna, wojskowe organy porządkowe, Inspekcja Celna, Straż Ochrony Kolei82,
Straż Leśna83, Państwowa Straż Rybacka, Straże Parku w parkach narodowych, Straż
Ochrony Przyrody, Państwowa Straż Łowiecka84 również mogą wspomóc
funkcjonariuszy Policji przy zabezpieczeniu miejsca zdarzenia. Podmioty te mają
wprawdzie różny zakres działania, a więc i uprawnienia, jednak przy zabezpieczeniu
miejsca przestępstwa mogą wypełniać podstawowe zadania zlecane przez policjantów.
80
Środkami przymusu bezpośredniego są: 1) siła fizyczna w postaci chwytów obezwładniających oraz
podobnych technik obrony, 2) kajdanki, 3) pałki obronne wielofunkcyjne, 4) psy obronne, 5) paralizatory
elektryczne oraz 6) broń gazowa i ręczne miotacze gazu. Użycie tych środków przez strażnika może nastąpić
przy odpowiednim zachowaniu przepisów o Policji.
81
Zgodnie z art. 18 ust 1 ustawy, jeżeli wymienione wyżej środki przymusu bezpośredniego przy wykonywaniu
zadań okazały się niewystarczające lub ich użycie ze względu na okoliczności danego zdarzenia nie jest
możliwe, strażnik ma prawo użycia broni palnej krótkiej wyłącznie:
1. w celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie strażnika lub innej osoby,
2. przeciwko osobie, która nie zastosowała się do wezwania do natychmiastowego porzucenia broni lub
innego niebezpiecznego narzędzia, którego użycie zagrozić może życiu, zdrowiu strażnika lub innej
osoby,
3. przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie, przemocą odebrać broń palną krótką strażnikowi,
4. w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na wykonywany konwój
dokumentów, przedmiotów wartościowych lub wartości pieniężnych.
82
Patrz: Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 12.05.1999 r. w sprawie
szczegółowych zasad współdziałania straży ochrony kolei z Policją i Strażą Graniczną (Dz.U. Nr 47, poz.
477).
83
Patrz: Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 15.09.1992 r.
w sprawie szczegółowych zasad współdziałania Lasów Państwowych z Policją (Dz.U. Nr 78, poz. 397).
84
Patrz: Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 23.06.1997 r.
w sprawie współdziałania Państwowej Straży Łowieckiej z Policją i Polskim Związkiem Łowieckim (Dz.U.
Nr 73, poz. 460).
52
53
Rozdział III
Ślady kryminalistyczne, ich ujawnianie i zabezpieczanie
oraz procesowe wykorzystanie
Czynności zasygnalizowane w poprzednim rozdziale dotyczące zabezpieczenia
miejsca zdarzenia obejmują przede wszystkim czynności, które powinny być w tym
zakresie przeprowadzone przez wyspecjalizowane służby policyjne.
Ściśle określony cel tych działań, tj. zabezpieczenie przed ingerencją osób
niepowołanych oraz niedopuszczenie do zniekształcenia, przemieszczenia lub
zniszczenia znajdujących się tam śladów, jest istotny z prawno – kryminalistycznego
punktu widzenia, i to z kilku powodów:
- po pierwsze – ślady te jako znamiona zdarzeń przeszłych, związanych
z okolicznościami czynu przestępczego stanowią podstawę odtwarzania historii
przestępstwa,
- po drugie – stanowią często pierwszy, najbardziej pewny, a często też i jedyny oraz
niepowtarzalny materiał dowodowy. Są one najbardziej obiektywnymi
„świadkami” zdarzenia (włamania, wypadku drogowego, zabójstwa, fałszerstwa
itp.),
- po trzecie – umożliwiają identyfikację bezpośrednią lub pośrednią sprawcy
przestępstwa.
Jak z tego wynika, znaczenie śladów w kryminalistyce i procesie karnym jest
duże, gdyż przede wszystkim ich badania stanowić mogą podstawę dla odtworzenia
przebiegu określonego zdarzenia (w tym przestępstwa) i ustalenia osób biorących
w nim udział oraz ról, w jakich ten udział brały. Ślady mogą też być pomocne
w bezpośrednim ujęciu sprawcy zdarzenia, jak np. ślady jego ucieczki. Badanie
śladów może też wskazać czy i jakie związki miały określone osoby ze zdarzeniem
będącym przedmiotem zainteresowania. Ślady mogą też odegrać decydującą rolę przy
identyfikacji osób, miejsc i rzeczy. Tak więc, nieuwzględnienie w postępowaniu
przygotowawczym materialnych przesłanek wynikających m.in. z analizy śladów na
miejscu zdarzenia i oparcie budowanych z tych danych wersji kryminalistycznych
jedynie na rzekomo logicznym powiązaniu przypadkowych informacji zawierają
zawsze niebezpieczeństwo trwonienia sił i środków, będących w dyspozycji organów
ścigania.
Dlatego też prawidłowe wykonanie czynności zabezpieczających miejsce
zdarzenia (o złożonej jednak strukturze), należących przecież do zadań
o podstawowym charakterze każdego funkcjonariusza organów ścigania, jest
niezmiernie ważnym elementem codziennej służby i ma olbrzymie znaczenie dla toku
przyszłego postępowania karnego, tym bardziej, że ślady znajdujące się na miejscu
zdarzenia (przestępstwa), jako znamiona zdarzeń przeszłych, powinny stać się
podstawą odtwarzania przebiegu przestępstwa, jak i udowadniania winy jego sprawcy.
Aby skutecznie czynność tę wykonać, każdy policjant powinien wiedzieć jakich
śladów może się spodziewać na miejscu danego zdarzenia, gdzie mogą (a czasem
54
muszą) się one znajdować, jak je ujawniać, rozpoznawać i przede wszystkim, jak
operatywnie działać, aby śladów tych nie zniszczyć.
1. Definicja śladu kryminalistycznego
Pojęcie śladu w kryminalistyce jest rozumiane wielorako. Wprowadził je po raz
pierwszy Hans Gross, twierdząc, że śladem jest odcisk, odbitka w podatnym materiale,
które mają związek z czynem85.
Niemiecki kryminalistyk E. Anuschat zaproponował definicję określającą ślad
kryminalistyczny jako wszystko, co kryminalistyk potrafi dostrzec i w jakikolwiek
sposób kryminalistycznie wykorzystać86.
Polski kryminalistyk Jan Sehn zdefiniował natomiast pojęcie śladów
następująco: ślady w znaczeniu kryminalistycznym są to zmiany w obiektywnej
rzeczywistości, które jako spostrzegalne znamiona po zdarzeniach będących
przedmiotem postępowania mogą stanowić podstawę do odtworzenia i ustalenia
przebiegu tych zdarzeń zgodnie z rzeczywistością87. Autor przyjął, że śladem będzie
(jest) każda zmiana występująca w obiektywnej rzeczywistości poprzez którą rozumiał
on ludzi, przedmioty i przyrodę. W tym też znaczeniu powyższą definicję przyjęto
jako najbardziej adekwatną dla potrzeb niniejszej pracy.
Występujący w definicji Sehna przymiotnik „kryminalistyczny” sugeruje, że
chociaż wszystkie zmiany w obiektywnej rzeczywistości są śladami, to jednak nie
wszystkie są śladami kryminalistycznymi, a tylko te, które mają związek ze
zdarzeniem będącym przedmiotem postępowania karnego. Przymiotnik
„spostrzegalne” natomiast oznacza, że ślady ujawnia się z pomocą wszystkich
zmysłów oraz dostępnych środków technicznych wspomagających te zmysły, jak np.
lupa powiększają, latarka, mikroskop, źródło promieniowania UV, aparatura
termowizyjna itp. w zależności od poszukiwanego śladu.
2. Klasyfikacja śladów kryminalistycznych
Współczesna kryminalistyka rozróżnia trzy rodzaje śladów pozostawionych
przez sprawców przestępstw, z którymi funkcjonariusz Policji może się zetknąć na
miejscu zdarzenia. Są to:
1. Ślady, które są spostrzegalne zmysłami ludzkimi bez pomocy specjalistycznego
sprzętu, takie które można sfotografować na miejscu ich ujawnienia bądź
znalezienia oraz przechowywać jako materiał dowodowy. Do śladów tych zaliczyć
można np. plamy krwi, kawałki zbitej szyby, ślady uzębienia, ślady stóp w postaci
odcisków, narzędzia użyte do popełnienia przestępstwa oraz inne tego typu ślady.
2. Ślady pozornie niespostrzegalne przez człowieka – są to ślady, które można
spostrzec i uczynić widocznymi za pomocą różnorodnych środków technicznych,
a także aparatury czy to na miejscu zdarzenia, czy też w laboratorium, np.: ślad
linii papilarnych ujawniony za pomocą ninhydryny, ślady przerobienia
85
H. Gross, Handbuch fur Untersuchungsrichter, Polizeibeamte, Gendarmen u.s.w.
E. Anuschat, Kriminalistische Spurenkunde, Berlin 1933, s. 10.
87
J. Sehn, Ślady kryminalistyczne [w:] Z zagadnień kryminalistyki 1960, nr 1, s. 47.
86
55
dokumentów widziane w świetle promieni UV, ślad termiczny ujawniony kamerą
termowizyjną, ślad w postaci nawarstwionej odbitki obuwia ujawniony i widoczny
w świetle ukośnym latarki itp.
3. Ślady niespostrzegalne przez zmysły człowieka – mianem tym określa się ślady
w postaci zapachu, który otacza sprawcę (także inną osobę) i ciągnie się za nim
wszędzie gdziekolwiek się on porusza. Ślady takie nie są spostrzegalne przez
którykolwiek ze zmysłów ludzkich, nawet przy użyciu środków technicznych; do
ich wykrywania oraz porównywania wykorzystuje się biodetektor zapachu jaki
posiada pies służbowy88.
Jak z powyższego wynika, ślady kryminalistyczne mają dwie istotne cechy:
- po pierwsze – są one następstwami jakiś zachowań, a więc wykazują z tymi
zachowaniami powiązanie przyczynowo – skutkowe,
- po drugie – ślady mają charakter materialny oraz są możliwe do wykrycia
i zbadania89.
Ślady kryminalistyczne w zależności od obranego kryterium można różnie
klasyfikować, tzn. dzielić, grupować według obranej cechy.90 Od lat dwudziestych
naszego wieku w literaturze przedmiotu przewija się podział wszystkich śladów
przede wszystkim w oparciu o dwie grupy, przy czym kryterium stanowi stopień
zorganizowania materii, w której ślady powstają. Te dwie grupy śladów to:
- ślady substancyjne, jak np. ślady linii papilarnych, plamy krwi, włókna, ślady
obuwia,
- ślady istniejące w świadomości, zwane również śladami pamięciowymi, jak
wygląd osoby, odgłos strzału, mowa, krzyk itp.
Podział ten jest najogólniejszym podziałem, ale wyznaczającym jednocześnie
główny przedmiot zainteresowania techniki kryminalistycznej, a mianowicie ślady
substancyjne. Nie oznacza to oczywiście, że ślady istniejące w świadomości osób
mających ze zdarzeniem (przestępstwem) związek pozostają poza zainteresowaniem
kryminalistyki. Na równi ze śladami substancyjnymi są one poszukiwane
i jednocześnie procesowo utrwalane przez podmioty realizujące dany proces karny.
Ślady ujawnione na miejscu zdarzenia można również podzielić w sposób
następujący:
- ślady powstałe wskutek działania sprawcy podczas popełniania czynu
przestępczego,
- ślady spowodowane przez sprawcę lub jego pomocników w celu wprowadzenia
w błąd organów ścigania, np. poprzez wskazanie innej drogi ucieczki, innego
motywu dokonania przestępstwa itp.,
- ślady pozostawione przez inne osoby przed lub po zdarzeniu.
Podkreślić należy, że w przypadku tego podziału często trudno jest dotrzymać
warunku rozłączności, ponieważ zdarza się, że jeden ślad dostarcza informacji
zarówno o czynie, jak i jego sprawcy.
88
J. Gąsiorowski, Ślady kryminalistyczne, op. cit., s. 26; M. Łachacz, Odorologia kryminalistyczna, Toruń 1998,
s. 6.
89
Szerzej patrz: J. Gąsiorowski, op. cit.
90
Cechą identyfikacyjną jest właściwość charakteryzująca pod jakimś względem istoty żywe i ich czynności,
rzeczy lub stany. Cechy te wykorzystywane są w badaniach identyfikacyjnych. Por. G. Kędzierska, op. cit.,
s. 15 – 16; ponadto: M. Kulicki, Kryminalistyka, Toruń 1994, s. 246 i nast.
56
Zaprezentowane powyżej podziały śladów, mimo ich dużej przydatności, są
jednak zbyt ogólne i nie oddają w pełni ich istoty i znaczenia dla celów
identyfikacyjnych i dowodowych. Dlatego też ślady dzieli się według bardziej
przejrzystych, a więc i przydatnych dla praktyki kryminalistycznej, następujących
kryteriów91:
1) W zależności od możliwości spostrzegania, biorąc pod uwagę ich wielkość, dzieli
się je na:
- makroślady,
- mikroślady,
przy czym zaliczenie śladów do pierwszej lub drugiej grupy jest uwarunkowane
jedynie możliwością ich spostrzegania przez podmiot ujawniający, nie ma
natomiast nic wspólnego z jego rodzajem: np. szkło w postaci tafli jest
makrośladem, ale jego drobiny zaliczane są do mikrośladów.
2) Według mechanizmów powstawania dzieli się ślady na:
- odwzorowania,
- plamy,
- i inne.
Podkreślić należy, iż podział ten ma duże znaczenie praktyczne. Zaliczając
dany ślad do jednej z powyższych grup, równocześnie określa się mechanizm jego
powstania, a z kolei znajomość mechanizmu powstania śladu pozwala wnioskować
o rodzaju czynności wykonywanych przez osobę (sprawcę) podczas zdarzenia92. Z
tego też powodu, dla pełnego zrozumienia zawartych w dalszej treści opisów
poszczególnych śladów mieszczących się w tej kategorii, dokonam ich krótkiej
charakterystyki.
2.1. Ślady w postaci odwzorowań
Warunkiem koniecznym powstania odwzorowania jest bezpośredni kontakt
powierzchni dwóch przedmiotów, a więc:
- uzyskującego ślad, określonego jako podłoże,
- oraz tworzącego ślad, którym jest przedmiot działający z określoną siłą na podłoże
i odwzorowujący na tym podłożu cechy swojej powierzchni.
Przedmiotami tworzącymi ślady mogą być przykładowo: dłoń, obuwie, opona,
narzędzie, zęby itp., a powstałe w ten sposób ślady odpowiednio się klasyfikuje, np.
jako:
- ślady daktyloskopijne, czyli ślady linii papilarnych palców, dłoni,
- ślady traseologiczne (obuwia, środków transportu – opony itp.),
- ślady mechanoskopijne (narzędzi, śladów działania narzędzi itp.),
- i inne.
Jak praktyka dowodzi, odwzorowania powstają jako:
- odciski,
91
92
Op. cit.
Przykładowo mechanizm powstania śladu linii papilarnych polega na kontakcie dłoni z podłożem, zatem
istnienie na jakimkolwiek podłożu śladu linii papilarnych świadczy o dotykaniu tego podłoża przez człowieka.
57
- odbitki,
przy czym rodzaj odwzorowania zależny jest od właściwości podłoża, tzn. jego
plastyczności i twardości.
Odciski powstają w podłożach o dużej plastyczności i małej twardości, jak
np. w glebie, wosku, czekoladzie; odbitki natomiast – na podłożach o małej
plastyczności, ale dużej twardości, np. na szkle, drewnie, tworzywie sztucznym.
W przypadku, gdy przedmiot tworzący ślad ma większą twardość od podłoża,
powstaje odcisk. Plastyczność podłoża umożliwia powstanie śladu w postaci
wgłębienia z odwzorowanymi cechami powierzchni przedmiotu tworzącego ślad.
Odbitki występują również jako odwzorowania w postaci:
- nawarstwionej,
- odwarstwionej.
Odbitki nawarstwione powstają na skutek naniesienia jakiejkolwiek substancji
przez przedmiot tworzący ślad na podłoże, jak np. naniesienie substancji potowo –
tłuszczowej przez dłoń na szybę. Jeżeli natomiast z podłoża pokrytego warstwą jakiejś
substancji (kurz, pył drzewny), część tej substancji zostaje zabrana przez przedmiot
tworzący ślad, to powstaje odbitka odwarstwiona (np. obuwie zbiera z zakurzonej
podłogi część kurzu).
Odwzorowania powstają w sposób statyczny lub dynamiczny. Powstałe w ten
sposób ślady określa się mianem:
- statyczne,
- dynamiczne93.
Przedmiot tworzący ślad może działać na podłoże z siłą o różnej wartości.
Kierunek działania tej siły jest określony wartością kąta od 0° do 180°. Gdy kierunek
działania siły jest prostopadły do podłoża to powstają ślady statyczne, a gdy siła jest
skierowana na podłoże pod kątem dużo mniejszym lub większym od 90°, powstają
wówczas ślady dynamiczne.
Warto podkreślić, iż jeden przedmiot tworzący ślad może tworzyć ślady, tak
statyczne, jak i dynamiczne. Jest to zależne od kąta, pod jakim siła działa na podłoże.
Np. opona w czasie jazdy pozostawia ślad statyczny, ale w momencie zablokowania
kół powstaje ślad dynamiczny.
Do najważniejszych właściwości odwzorowania, branych w każdym przypadku
w badaniach identyfikacyjnych pod uwagę, zaliczyć należy:
- jego kształt,
- wielkość
oraz
- rozmieszczenie cech grupowych i indywidualnych.
2.2. Ślady w postaci plam
93
Por. P. Horoszowski, Śledcze oględziny miejsca, Warszawa 1959, s. 62 - 64; patrz też: J. Orzechowski,
Zasadność podziału śladów mechanoskopijnych na statyczne i dynamiczne [w:] Problemy Kryminalistyki
1992, nr 195 – 196, s. 13 - 14.
58
Plamy są tworzone przez substancje płynne, półpłynne, półtłuste, galaretowate
kleiste, substancje tłuste i sproszkowane oraz niektóre substancje lotne. W zależności
od warstwy i podłoża plamy mogą występować jako widoczne lub niewidoczne.
Przyczyny powstania plam to:
- rozlanie,
- rozsypanie,
- wyciek substancji na podłoże.
Plamy mają zazwyczaj kształt nieregularny, zależny od morfologii, chłonności
i plastyczności podłoża. W praktyce najczęściej spotyka się plamy krwi, wydzielin,
wydalin, wyrobów lakierniczych, olejów, smarów, substancji łatwopalnych itp.
Badania identyfikacyjne plam mają na celu określenie składu jakościowego
i ilościowego substancji tworzącej plamę.
2.3. Inne ślady
Do innych śladów są zaliczane te zmiany w obiektywnej rzeczywistości, które
nie są odwzorowaniem lub plamą. W tej grupie znajdują się ślady powstałe na skutek
różnych, często zupełnie odmiennych mechanizmów. Zalicza się do nich:
- przedmioty pozostawione, porzucone, zgubione na miejscu zdarzenia, odzieży,
zwłokach, np.: części odzieży, niedopałki papierosów, szkło, łuski, pociski,
dokumenty94, narzędzia, zęby, paznokcie, włosy, gleba, włókna,
- zmiany w usytuowaniu przedmiotów lub ich części na skutek przemieszczenia,
np.: przestawione krzesło, uchylone okno, otwarte drzwi,
- ślady w świadomości, np.: zapach, smak, wygląd osoby,
- zmiany wywołane działaniem, np.: prądu elektrycznego, substancji
radioaktywnych, ciepła, wilgoci, fal dźwiękowych, broni palnej.
Poza tym należy jeszcze poruszyć jeden bardzo istotny aspekt związany
z ujawnianiem śladów, a mianowicie z tzw. ustaleniem negatywnym czyli
stwierdzeniem braku śladów typowych dla danego zdarzenia.
Powszechnie w kryminalsityce przyjmuje się, że brak śladów jest szczególną
odmianą śladów kryminalistycznych, rzutującą (obok nadmiaru lub nienaturalnego
usytuowania innych śladów na miejscu zdarzenia) na przebieg i kierunek
postępowania karnego. Przykładowo:
- brak opiłków pod miejscem przepiłowania kłódki przez rzekomego włamywacza
świadczyć może o sfingowaniu włamania,
- brak śladów krwi na miejscu znalezienia okaleczonych zwłok świadczy o tym, że
miejsce to nie jest miejscem zabójstwa,
- brak wody w płucach rzekomego topielca daje podstawę do wnioskowania, że
zgon nastąpił z innych przyczyn przed wrzuceniem zwłok do wody.
Reasumując można stwierdzić, że wśród wielości rodzajów śladów
kryminalistycznych odróżnić można:
94
Na temat zabezpieczania na miejscu zdarzenia dokumentów patrz: J. Gąsiorowski, Dokumenty. Studium
prawno – kryminalistyczne, wyd. Szkoły Policji w Katowicach, Katowice 2002.
59
-
ślady pozwalające bezpośrednio zidentyfikować sprawcę zdarzenia (tzw. ślady
bezpośrednie), do których zaliczymy np. ślady linii papilarnych, ślady zębów,
ślady stóp,
- ślady umożliwiające zidentyfikowanie osób drogą pośrednią (tzw. ślady
pośrednie), jak np. ślady narzędzi, ślady użycia broni palnej itp.
Ślad bezpośredni wskazuje osobę, która pozostawiła ślad, ślad pośredni
natomiast – przedmiot, od którego ślad pochodzi.
Ślady, stanowiąc źródło różnorodnych informacji o przestępstwie i jego
sprawcy, stają się (po zabezpieczeniu procesowo – kryminalistycznym) zbiorem
rzeczowych środków dowodowych w postępowaniu i wykorzystywane mogą być do:
- wnioskowania, które jest procesem intelektualnym prowadzącym do myślowej
rekonstrukcji zdarzenia i określenia właściwości osoby, która była sprawcą
zdarzenia. Wnioskowanie stwarza możliwość uzyskania odpowiedzi na siedem
„złotych pytań”,
- eliminacji, która jest odrzuceniem czegoś, co jest zbędne. Jest to proces badawczy,
który odrzuca lub potwierdza przynależność grupową śladów. Eliminacja ma
charakter porządkujący i pozwala na ocenę rzeczywistych związków materiału
dowodowego z porównawczym,
- identyfikacji, która jest wyszukiwaniem cech wspólnych. W kryminalistyce
identyfikacja to proces badawczy, polegający na określeniu przynależności śladu
do osoby lub przedmiotu,
- rejestracji. Niektóre ślady, odznaczające się trwałością cech, z uwagi na ich
właściwości lub pochodzenie mogą być włączone do odpowiednich zbiorów, aby
następnie służyć za materiał porównawczy czy wzorzec w dalszych badaniach
w przypadku ujawnienia podobnych śladów w przyszłości.
3. Zasady ujawniania i zabezpieczania śladów kryminalistycznych
Ślady, aby mogły spełnić w procesie karnym swoją rolę muszą być
uwiarygodnione, tzn. fachowo ujawnione, zabezpieczone i dokumentacyjnie związane
z miejscem zdarzenia. Odbywa się to w ramach tzw. kryminalistycznego badania
miejsca zdarzenia, które jest kolejnym etapem (po zabezpieczeniu miejsca zdarzenia)
w realizacji czynności mających na celu wykorzystanie śladów w procesie karnym.
60
3.1. Kryminalistyczne badanie (oględziny) miejsca zdarzenia
3.1.1. Definicja kryminalistycznego badania (oględzin) miejsca zdarzenia
Badanie miejsca zdarzenia o charakterze kryminalistycznym95 – w myśl
czynności dowodowych wskazanych w § 1 art. 308 k.p.k. – jest swoistym procesem
składającym się z różnorodnych operacji cząstkowych o charakterze taktycznym
i technicznym wychodzących poza potoczne rozumienie oglądania. Oględziny
wymienione w tym przepisie to nie tylko spostrzeganie wzrokowe. Jest to
spostrzeganie – w zależności od właściwości miejsca i śladów zdarzenia – za pomocą
wszystkich organów zmysłowych96.
Oględziny – to przede wszystkim ścisła, szczegółowa i celowa obserwacja,
spostrzeganie za pomocą wszystkich zmysłów oraz środków i metod techniki badań
naukowych97. W zakres oględzin wchodzą obok czynności spostrzegania i badania
także inne czynności integralnie z nimi związane. Są to różnorodne pod względem
taktycznym i technicznym czynności usprawniające spostrzeganie i badania
eksperymentalne:
- z jednej strony – stanowiące sposoby ujawniania i analizowania właściwości
miejsca zdarzenia
- a z drugiej – czynności utrwalające wyniki tych badań.
Przed podjęciem czynności oględzinowych niezbędne jest jednak podjęcie tzw.
czynności przygotowawczych. Czynności te, wykonywane przed podjęciem badań
kryminalistycznych, w zależności od właściwości wersji zdarzenia i jego miejsca
mogą mieć charakter trojaki:
- po pierwsze, jeżeli wstępna wersja zdarzenia nie wyjaśnia dokładnie, gdzie to
zdarzenie nastąpiło, czynności przygotowawcze mają na celu jego określenie;
polegają wówczas na przeszukaniu okolicy, czyli penetracji okolicy,
- po drugie, jeżeli miejsce zdarzenia jest dokładnie ustalone, czynności
przygotowawcze do badań miejsca zdarzenia nabierają charakteru zabezpieczenia
(osobowego i technicznego) tego miejsca,
- po trzecie, w niektórych wypadkach rzeczą konieczną staje się przedsiębranie
czynności przygotowawczych, zwanych w prakseologii czynnościami
melioracyjnymi, czyli polepszającymi98.
95
W kryminalistyce, a przede wszystkim w literaturze przedmiotu badanie miejsca zdarzenia określa się często
przymiotnikiem „kryminalistyczne”. Dokonuje się tego w celu podkreślenia charakteru tych czynności, ich
znaczenia i wagi dla procesu karnego. Oznacza to, że podmiot dokonujący badań posiada gruntowną wiedzę
kryminalistyczną i doświadczenie oraz dysponuje odpowiednim sprzętem technicznym i środkami, które
umożliwiają przeprowadzenie szczegółowych badań miejsca zdarzenia. Natomiast termin „badanie” oznacza
dokładne poznanie za pomocą analizy naukowej poprzez sprawdzenie, wyjaśnienie, przyglądanie się,
dotykanie, spostrzeganie, słuchanie – wypytywanie się, dowiadywanie się, poddawanie oględzinom,
dokonywanie doświadczeń – prób itp.
96
M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, t. I, s. 73; W. Gutekunst, op. cit.,
s. 81
97
P. Horoszowski, Śledcze oględziny miejsca, Warszawa 1959, s. 17; S. Śliwiński, Polski proces karny przed
sadem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1959, s. 332; J. Sehn, Ślady kryminalistyczne, ZKK 1969, t.
I, s. 49; W. Gutekunst, op. cit.
98
W. Gutekunst, op. cit., s. 93 - 94.
61
Za najbardziej adekwatną do potrzeb niniejszego opracowania uznać należy
definicję, z której wynika, że:
kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia to zespół czynności
procesowych i pozaprocesowych, taktycznych i technicznych dokonywanych
w ramach procesu karnego, których celem jest uzyskanie na miejscu
zdarzenia maksymalnej ilości informacji o samym zdarzeniu i osobach
w nim uczestniczących oraz utrwalenie i zabezpieczenie materiału
dowodowego99.
Schematycznie można to ująć w sposób niżej przedstawiony:
KRYMINALISTYCZNE BADANIE MIEJSCA ZDARZENIA
CZYNNOŚCI PROCESOWE
CZYNNOŚCI POZAPROCESOWE
(operacyjne)
CZYNNOŚCI TAKTYCZNO – TECHNICZNE
Definicja ta w sposób wyraźny określa cele przeprowadzania tego typu badań
stawiane ich uczestnikom. Do zadań tych należy przede wszystkim zaliczyć:
- ujawnienie i zabezpieczenie wszelkich śladów kryminalistycznych,
ale także i:
- ustalenie faktycznych okoliczności zdarzenia i uzyskanie odpowiedzi na pytanie,
czy mamy do czynienia z działaniem przestępnym, czy też ze zdarzeniem o innym
charakterze (np. wypadek, działanie sił przyrody),
- ustalenie czasu i miejsca dokonania czynu,
- ustalenie motywu czynu,
- ustalenie taktyki i techniki działania sprawcy (modus operandi)100 oraz narzędzi,
którymi sprawcy się posługiwali,
- utrwalenie dla postępowania ogólnego obrazu i stanu miejsca zdarzenia,
- umożliwienie zbudowania realnych wersji kryminalistycznych (śledczych)
o przebiegu zdarzenia i jego sprawcy.
W kontekście powyższych rozważań stwierdzić należy, iż oględziny stanowić
będą fragment badania miejsca zdarzenia. W związku z powyższym rozumieć je
należy jako:
czynność procesową, w trakcie której organ prowadzący oględziny po
szczegółowym zapoznaniu się z ich przedmiotem, którym może być miejsce,
osoba, rzecz lub zwłoki, podejmuje działania polegające na wykrywaniu,
99
J. Gąsiorowski, Ślady kryminalistyczne, op. cit., s. 19.
Szerzej patrz: J. Wnorowski, Sposób działania jako środek identyfikacji sprawcy przestępstwa, Warszawa
1978; także: J. Gąsiorowski, Modus operandi sprawców wyłudzeń kredytów bankowych – praca doktorska
autora niniejszej publikacji ..., op. cit.
100
62
zabezpieczaniu i wstępnym zbadaniu szeroko rozumianych śladów
kryminalistycznych, w celu ujawnienia charakteru i okoliczności
zaistniałego zdarzenia oraz ustalenia jego sprawcy101.
3.1.2. Podstawy prawne kryminalistycznego badania (oględzin) miejsca zdarzenia
Podstawą prawną sensu stricto, w oparciu o którą należy przeprowadzić
oględziny miejsca zdarzenia jest powoływany już kilkakrotnie art. 308 § 1 k.p.k. Z
jego treści wynika, że w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów
przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, prokurator albo
Policja może w każdej sprawie, w wypadkach nie cierpiących zwłoki, jeszcze przed
wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić
w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie
potrzeby z udziałem biegłego (...).
Zaznaczyć należy, iż w przepisie tym, jak i w k.p.k. nie są określone
zasady przeprowadzania oględzin (poza ogólnymi wytycznymi dotyczącymi
szczególnych przypadków), a jedynie ogólne wytyczne co do możliwości
przeprowadzania takiej czynności procesowej. Przykładowo przebieg oględzin
spenalizowano także w:
- art. 207 § 1 k.p.k., gdzie stwierdza się, że w razie potrzeby dokonuje się oględzin
miejsca, osoby lub rzeczy102, a w
- art. 208 k.p.k., że oględzin lub badań ciała, które mogą wywołać uczucie wstydu,
powinna dokonać osoba tej samej płci, chyba że łączą się z tym szczególne
trudności; inne osoby odmiennej płci mogą być obecne tylko w razie konieczności,
a sposób jej dokumentowania, w:
- art. 143 § 1 pkt. 3 k.p.k., gdzie widnieje zapis, że przeprowadzenie oględzin
wymaga spisania protokołu,
- art. 147 § 1 k.p.k., w którym zezwala się w trakcie przebiegu czynności
protokołowanych na utrwalenie oględzin za pomocą urządzenia rejestrującego
obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić
osoby uczestniczące w czynności103,
- art. 148 § 1 k.p.k., w którym wymieniono te elementy, które protokół powinien
zawierać, a więc:
• oznaczenie czynności, jej czasu i miejsca oraz osób w niej uczestniczących,
• przebieg czynności oraz oświadczenia i wnioski jej uczestników,
• wydane w toku czynności postanowienia i zarządzenia, a jeżeli postanowienie
lub zarządzenie sporządzono osobno, wzmiankę o jego wydaniu,
• w miarę potrzeby stwierdzenie innych okoliczności dotyczących przebiegu
czynności,
101
M. Goc, Oględziny [w:] Kryminalistyka (red. J. Widacki), Warszawa 1999, op. cit., s. 17.
Jeżeli przedmiot może ulec przy badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, część tego przedmiotu należy
w miarę możności zachować w stanie nie zmienionym, a gdy to nie jest możliwe – stan ten utrwalić w inny
sposób.
103
Zapis obrazu lub dźwięku, a także przekład zapisu dźwięku stają się załącznikami do protokołu. Strona ma
prawo otrzymać na swój koszt jedną kopię zapisu dźwięku lub obrazu.
102
63
-
art. 150 § 1 k.p.k., który nakazuje, że z wyjątkiem protokołu rozprawy lub
posiedzenia protokół podpisują osoby biorące udział w czynności. Przed
podpisaniem należy go odczytać i uczynić o tym wzmiankę. Jeżeli w czynności
protokołowania bierze udział policjant wcześniej zabezpieczający miejsce
zdarzenia to on również podpisuje protokół oględzin104.
Poza wymienionymi przepisami prawnymi obowiązującymi w przedmiotowym
zakresie są wymienione już uprzednio Procedury postępowania Policji podczas
organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa. Zawarte w tym
dokumencie rozwiązania w całości dotyczą kryminalistyczno – organizacyjnych
aspektów realizacji oględzin na miejscu przestępstwa. W związku z tym, że
zagadnienia te sensu stricto nie są przedmiotem niniejszego opracowania nie będą
szerzej poruszane.
3.1.3. Zakres kryminalistycznego badania (oględzin) miejsca zdarzenia
Jak wcześniej wspomniano, w toku kryminalistycznego badania miejsca
zdarzenia wykonuje się różnorodne czynności procesowe, jak i operacyjne, w wyniku
których uzyskuje się pewną liczbę informacji o zdarzeniu i jego sprawcy. W istocie
„kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia” obejmuje:
- zabezpieczenie miejsca zdarzenia do czasu oględzin,
- kryminalistyczne oględziny miejsca, będące podstawowym elementem
kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia, składające się z następujących
stadiów:
• wstępnego, zwanego również ogólnoorientacyjnym lub organizacyjnym,
• statycznego, obejmującego utrwalenie za pomocą opisu protokolarnego,
planów kryminalistycznych i zdjęć fotograficznych zastanej sytuacji, a w
szczególności rozmieszczenia śladów względem siebie,
• dynamicznego, polegającego na dokładnym poszukiwaniu, ujawnianiu
i zabezpieczaniu śladów kryminalistycznych,
• końcowego, będącego logicznym uogólnieniem czynności oględzin, służącego
budowaniu wersji cząstkowych oraz ogólnych zdarzenia i jego sprawcy,
- przeszukanie (penetracja) terenu przyległego do miejsca zdarzenia i – ewentualnie
– zorganizowanie bezpośredniego pościgu (połączone z przeprowadzeniem
rozmów dotyczących zdarzenia),
- użycie psa tropiącego,
- rekonstrukcję zdarzenia na podstawie ujawnionych śladów i zebranych informacji
o przebiegu zdarzenia (jest to zasadniczy etap budowania wersji
kryminalistycznych o zdarzeniu i jego sprawcy),
- weryfikacja w oparciu o eksperyment kryminalistyczny (na podstawie
ujawnionych śladów) przyjętych wersji i hipotez,
104
Osoba uczestnicząca w czynności może podpisując protokół zgłosić jednocześnie zarzuty co do jego treści;
zarzuty te należy wciągnąć do protokołu wraz z oświadczeniem osoby wykonującej czynność protokołowaną.
64
-
-
-
-
w uzasadnionych przypadkach powtórne lub kontrolne przeprowadzenie oględzin
bądź sprawdzenie określonych ich czynności celem zweryfikowania prawdziwości
poczynionych ustaleń,
zabezpieczenie dopływu informacji z miejsca zdarzenia (w tym ustalenie
świadków, pokrzywdzonych, domniemanych sprawców, ewentualnie ich wyglądu
zewnętrznego),
inne działania operacyjne, np. sprawdzanie alibi wytypowanych sprawców,
korzystanie ze zbiorów ewidencji kryminalnej, współpraca z informatorami,
obserwacja,
w uzasadnionych przypadkach organizacja pułapek kryminalistycznych lub
zasadzki na miejscu zdarzenia105.
3.2. Ujawnianie śladów kryminalistycznych
Ujawnianie śladu kryminalistycznego to jego wyszukiwanie, lokalizowanie
(określenie miejsca położenia, umiejscawianie)106. Czynności te są stosunkowo proste,
gdy ślad jest duży, barwny, kontrastuje z podłożem, na którym się znajduje. Jeżeli
jednak ślad jest mały, o barwie podobnej do barwy podłoża, jego zlokalizowanie jest
utrudnione. Często po zlokalizowaniu śladu w celu możliwości obserwacji śladu przy
zwykłym oświetleniu stosuje się różne środki, np. proszki daktyloskopijne do śladów
linii papilarnych, luminol do śladów krwi, promieniowanie nadfioletowe do śladów
fałszowania dokumentów itd.
Z technicznego punktu widzenia przy ujawnianiu śladów kryminalistycznych
powszechnie stosuje się – w zależności od rodzaju śladów – następujące techniczne
metody:
1. fizyczne, do których zalicza się:
- metody optyczne – polegające na poszukiwaniu śladów za pomocą oka
nieuzbrojonego lub za pomocą przyrządów powiększających,
- metody mechaniczne – w ramach których poszukiwanie śladów realizowane
jest za pomocą proszków daktyloskopijnych (przy śladach daktyloskopijnych),
2. chemiczne – w ramach których ujawnienia dokonuje się za pomocą środków
chemicznych (np. roztworów ninhydryny, azotanów itp.).
3.3. Zabezpieczanie śladów kryminalistycznych
Utrwalenie śladów kryminalistycznych, zwane również zabezpieczeniem, jest
czynnością niezbędną z procesowego, ale również konieczną z czysto technicznego
punktu widzenia. Wszystkie ślady podlegają mianowicie deformacjom na skutek
105
Przedstawiony zakres kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia nie wyczerpuje katalogu czynności
możliwych do wykonania na miejscu zdarzenia. Wykonywanie ich uzależnione jest w dużej mierze od rodzaju
i charakteru zdarzenia, sił i środków będących w dyspozycji danej jednostki oraz wiedzy, umiejętności
i doświadczenia zawodowego podmiotu (policjanta) realizującego wymienione czynności.
106
G. Kędzierska, op. cit., s. 19.
65
oddziaływania różnych czynników podczas powstawania, od chwili powstania do
ujawnienia i zabezpieczenia, od zabezpieczenia do badania oraz w czasie badania
w ramach ekspertyzy.
Uprzednio wymieniono już wiele czynników deformujących ślady tak
substancyjne, jak i pozostające w świadomości człowieka. Dla przypomnienia – przy:
- śladach substancyjnych będą to np. opady deszczu, wysoka temperatura, starzenie
się itp.,
natomiast
- ślady w świadomości (pamięciowe) mogą być deformowane przez właściwości
osobnicze człowieka, odbierającego dany ślad (stan słuchu, wzroku), warunki
zewnętrzne towarzyszące śladowi, jak np. nocna pora, duża odległość czy inne
(zakłócające) odgłosy. Zdarza się też, że w czasie przechowywania w pamięci
powstają dodatkowe zniekształcenia właściwości śladu.
W odniesieniu do śladów przyjąć należy tożsame co uprzednio rozumienie
terminu „zabezpieczenie”. Tak więc zabezpieczenie śladów kryminalistycznych to:
„czynienie coś mocniejszym, trwalszym, odpornym na działanie czegoś, zapewnienie
utrzymania się czegoś w dotychczasowym stanie” oraz „dawanie ochrony, osłony
przed czymś, osłanianie, ochranianie”. W kryminalistyce wyróżnia się szeroko zresztą
stosowane w praktyce:
- zabezpieczenie techniczne, oznaczające „czynić coś trwalszym”,
- zabezpieczenie procesowe w znaczeniu „dawać ochronę” w rozumieniu prawa
procesowego.
W zabezpieczeniu technicznym powszechnie stosuje się następujące metody:
- wykonanie odlewu śladu za pomocą takich środków, jak: gips, masy silikonowe
(ślady obuwia, ślady narzędzi),
- przeniesienie śladu na folię daktyloskopijną (ślady linii papilarnych, mikroślady),
- zabranie śladu z całym lub częścią podłoża, na którym się znajduje,
- zebranie śladu z podłoża (opiłki metalowe, niedopałki papierosów),
- sfotografowanie śladu107.
Zastosowanie jednej z przedstawionych metod jest uwarunkowane rodzajem
śladu i podłoża, na którym ślad ten występuje, posiadanymi środkami technicznymi
oraz wiedzą i umiejętnościami manualnymi osoby zabezpieczającej.
Obowiązującą formą zabezpieczenia procesowego jest protokolarne (art. 143 §
1 pkt 3 k.p.k.) dokumentowanie przebiegu oględzin, a zatem i umieszczenie
w protokole oględzin stosownego opisu. Czynność ta ma na celu utrwalenie dowodu,
który może ulec zmianie, może zaginąć, czy stać się przedmiotem zamachu. Z tego
względu utrwalenie wyników oględzin w protokole ma nie mniej istotne znaczenie,
niż same czynności oględzinowe.
Podmiot protokołujący przebieg oględzin (a więc i poszukiwanie, ujawnianie
i zabezpieczanie śladów) w trakcie jego sporządzania winien respektować zasady
107
Za stosowaniem fotografii w kryminalistyce przemawiają jej właściwości, a przede wszystkim:
- dokładność, z jaką są utrwalane szczegóły obiektów,
- możliwości rejestrowania zjawisk i przedmiotów względnie ich cech niewidocznych okiem nie
uzbrojonym, także zjawisk i zdarzeń niepowtarzalnych,
- stosunkowo duża trwałość dokumentacyjna.
66
wynikające z przepisów k.p.k., jak i praktyki kryminalistycznej. Zgodnie z tymi
zasadami108:
- protokół oględzin musi być sporządzony bezpośrednio w trakcie trwania danej
czynności, w tym samym czasie, miejscu i w obecności wszystkich jej
uczestników. Niedopuszczalne jest sporządzanie protokołu po zakończeniu
czynności (np. po powrocie do jednostki) na podstawie notatek, zapisków i
szkiców,
- treść protokołu powinna być redagowana w czasie teraźniejszym, w formie
bezosobowej. Forma taka podkreśla obiektywizm opisu,
- zasadnicza treść protokołu powinna obejmować wyczerpujący opis istotnych dla
wyjaśnienia sprawy ustaleń. Należy unikać szczegółowego opisu tych elementów
otoczenia, które nie mają bezpośredniego związku ze sprawą109,
- redakcja tekstu musi być syntetyczna, zwięzła i rzeczowa. Cały tekst powinien być
tak skomponowany, aby na jego podstawie osoba nie znająca danego miejsca czy
rzeczy łatwo mogła się zorientować co do jego istotnych właściwości. Wymaga to
również stosowania ujednoliconej terminologii110, co pozwoli czytającemu na
myślowe odtworzenie obrazu miejsca zdarzenia w chwili dokonywania tej
czynności,
- protokół oględzin musi zawierać w porządku chronologicznym dokładny opis
wszelkich działań podejmowanych przez uczestników oględzin, niezależnie od
tego, czy przyniosły one oczekiwane rezultaty czy też nie. Opis musi zapewnić
jednoznaczność co do zakresu wykonanych czynności, tak aby na jego podstawie
można było ocenić rzetelność i prawidłowość przeprowadzenia oględzin,
- protokół jest pisemnym utrwaleniem zastanego stanu. Powinien więc jedynie go
opisywać, bez sugestii czy wniosków własnych lub osób trzecich,
- protokół z oględzin może być uzupełniony dokumentacją techniczną w postaci
dokumentacji fotograficznej, nagrania wideo albo szkicu,
- po zakończeniu oględzin protokół musi być odczytany (art. 150 § 1 k.p.k.)
i podpisany zarówno przez kierującego daną czynnością procesową, jak i przez
wszystkich jej uczestników.
Znalezione na miejscu oględzin ślady kryminalistyczne muszą być formalnie
zabezpieczone poprzez umieszczenie w protokole oględzin stosownego opisu. Opis
taki powinien zawierać111:
- sposób znalezienia lub ujawnienia danego śladu,
- w przypadku śladów wymagających ujawnienia – czyli zastosowania specjalnych
technik lub metod obserwacji koniecznych dla jego wizualizacji czy stwierdzenia
występowania – niezbędnym jest dokładne opisanie wszelkich podjętych czynności
oraz uzyskanych rezultatów,
108
M. Goc, op. cit., s. 35 - 36.
Ogólny wygląd otoczenia czy inne mniej istotne szczegóły można udokumentować za pomocą zdjęć
ogólnoorientacyjnych lub posługując się podkładami geodezyjnymi albo dokumentacją techniczną budynku.
110
Patrz: W. Kuczma, J. Szkatulski, Wybrane pojęcia kryminalistyczne, wyd. Szkoły Policji w Słupsku, Słupsk
1997.
111
M. Goc, op. cit., s. 36.
109
67
-
charakterystykę samego śladu poprzez określenie jego dokładnej lokalizacji,
kształtu oraz cech charakterystycznych. Podstawową zasadą sporządzania
protokołów z oględzin jest obiektywny opis zastanej sytuacji112,
- informacje o zastosowaniu dodatkowych metod utrwalenia jego wyglądu
(sfotografowaniu lub naniesieniu na szkic albo wykonaniu szkicu specjalnego
danego śladu lub grupy śladów)113,
- oznaczenie ewidencyjne śladu – zgodnie z przyjętą kolejnością należy każdemu
znalezionemu lub ujawnionemu śladowi nadać indywidualne, niepowtarzalne
oznaczenie (numer). Numer użyty do oznaczenia śladu przy dokumentowaniu
danej czynności nie może zostać powtórnie użyty do oznaczenia czegokolwiek;
każdy jednostkowy ślad musi mieć swój własny, indywidualny numer,
- informację o dalszym postępowaniu z danym śladem, a więc zastosowanej
metodzie jego zebrania i zabezpieczenia technicznego przed zniszczeniem
i destrukcyjnym wpływem środowiska oraz sposobie zabezpieczenia formalnego.
W praktyce stosuje się specjalne formularze protokołu oględzin, których układ
ułatwia przestrzeganie wszelkich wymogów formalnych i porządkowanie zebranych
informacji. Wzorów takich dokumentów jest kilkanaście, dostosowanych do
dokumentowania różnych rodzajów zdarzeń, jak np. protokół oględzin miejsca, osoby,
zwłok, protokół oględzin miejsca wypadku drogowego, pojazdu itp.
Zabezpieczony ślad musi zostać również – poza faktem udokumentowania
w protokole oględzin – trwale oznaczony i zabezpieczony przed uszkodzeniem,
zniszczeniem, jak i nieuprawnionymi próbami manipulowania przy nim. Dokonać
tego można poprzez jego opakowanie zewnętrzne, które spełniać musi następujące
wymogi:
- ochraniać cechy identyfikacyjne śladu przed zmianami pod wpływem naturalnych
czynników zewnętrznych,
- być odpowiednio trwałe, aby nie uległo uszkodzeniu w trakcie przechowywania
i transportu,
- mieć charakter jednorazowy, tak aby każda próba jego pokonania i dostania się do
samego śladu powodowała nieodwracalne widoczne uszkodzenia.
4. Procesowe wykorzystanie śladów i dowodów przestępstwa
zabezpieczonych na miejscu zdarzenia
Ślady i dowody przestępstwa ujawnia i zabezpiecza się na miejscu zdarzenia,
jak i w toku późniejszych działań operacyjnych i procesowych, przede wszystkim po
to, aby można je było wykorzystać w procesie karnym do udowodnienia winy (lub
niewinności) sprawcy przestępstwa. Jest to podstawowe zadanie organów ścigania,
112
Oznacza to, iż w treści protokołu powinno się wpisywać jedynie ustalenia faktyczne, dokonane w trakcie
oględzin, tj. fakty stwierdzone w sposób jednoznaczny i bezsporny.
113
Szkic uzupełniając treść protokołu, daje większe możliwości poprawnego wyobrażenia obrazu obszaru oraz
rozmieszczenia na nim istotnych śladów i innych elementów. Szkice wykonuje się:
- gdy potrzebne jest dokładne określenie wymiarów obszaru, przedmiotów lub śladów albo ich wzajemnego
rozmieszczenia,
- jeżeli za pomocą opisu słownego i zdjęć fotograficznych nie można w sposób przejrzysty przedstawić
obrazu zastanej sytuacji.
68
gdyż uzyskiwanie i ocena materiału dowodowego należy do podstawowych zadań
procesu karnego. Wynik tych działań prowadzi do poznania prawdy obiektywnej
o przebiegu zdarzeń, będących w zainteresowaniu podmiotu dowodzenia, którym
(między innymi) jest Policja.
4.1. Definicja dowodu
Ze względu na cel procesu karnego (w tym również postępowania w sprawach
o wykroczenia), jakim jest rozstrzygnięcie o jego przedmiocie, dowody mają w nim
zasadnicze znaczenie, a uzyskane za ich pomocą informacje stanowią podstawę
ustaleń faktycznych, decydujących o treści decyzji wydawanych w procesie karnym,
w tym także rozstrzygnięć o głównym przedmiocie procesu. Dlatego też za dowód
słusznie uznaje się każdy dopuszczalny przez prawo procesowe środek służący
ustaleniu okoliczności mających znaczenie dla tego rozstrzygnięcia114.
Nie jest to jednak definicja ustawowa. Trudno jest wypracować definicję
„dowodu”, gdyż Kodeks postępowania karnego używa tego terminu do oznaczenia
różnych pojęć, np. środka dowodowego, źródła dowodowego, czynności dowodowej,
wniosku dowodowego itp. Najogólniej rzecz biorąc, przyjąć można, że
dowodem jest każda okoliczność, która w przypisanej przez prawo formie
potwierdza lub wyklucza fakt popełnienia przestępstwa, wskazuje na winę
lub niewinność osoby i wpływa na stopień odpowiedzialności karnej115.
Przedmiotem dowodzenia są (będą) zatem te fakty, które należy udowodnić,
aby mogło nastąpić rozstrzygnięcie, przy czym w konkretnej sprawie przedmiot ten
zależny będzie od rodzaju przestępstwa i okoliczności towarzyszących jego
popełnieniu.
4.2. Uzyskiwanie i wykorzystywanie dowodów w procesie karnym
Ustaleń faktycznych dokonuje się w toku postępowania dowodowego
rozumianego jako zespół czynności procesowych, polegających na uzyskaniu danych
o faktach dla dowodzenia, tj. procesu myślowego, polegającego na uzasadnieniu
prawdziwości określonego sądu za pomocą innych sądów uznanych uprzednio za
prawdziwe116.
Przez prawdziwe ustalenie faktyczne rozumieć należy takie, które zostało
udowodnione. Udowodnienie zachodzi natomiast wówczas, gdy w świetle
przeprowadzonych dowodów fakt przeciwny dowodzonemu jest niemożliwy lub
wysoce nieprawdopodobny. Spełnione przy tym winny być dwa warunki:
- obiektywna przekonywalność dowodów, czyli taka ich siła, że każdy normalnie
oceniający człowiek nabiera przekonania o prawdziwości danego ustalenia,
114
Kodeks postępowania karnego z komentarzem T. Grzegorczyka, Zakamycze 1998, s. 329.
I. Wojciechowska, Postępowanie przygotowawcze, Piła 1998, s. 94.
116
A. Cieciora, S. Matarewicz, Zabezpieczenie dowodów z poszlak w kryminalistycznym badaniu miejsca
zdarzenia [w:] Materiały sympozjum nt. Kryminalistyczne badanie – oględziny miejsca zdarzenia
w teorii i praktyce, część I, Szczytno 1984, s. 6.
115
69
-
przekonalność subiektywna wywołana u organu oceniającego, która winna być
całkowita i bezwzględna117.
Jak wynika z powyższego, dopóki organ ma zasadne, choćby najmniejsze
wątpliwości, dopóty dany fakt nie może być uznany za udowodniony, a więc nie
stanowi ustalenia faktycznego, które może być podstawą rozstrzygnięcia118.
Drogę do poznania prawdy można zatem ująć schematycznie w następujący
sposób:
PODMIOT DOWODZENIA
(organ procesowy)
POŚREDNIK
(źródło dowodowe i środek dowodowy)
FAKT (zdarzenie)
SĄD O FAKCIE
W postępowaniu dowodowym udowadnia się nie tylko czyn zarzucany
podejrzanemu. Przedmiotem dowodu są także liczne fakty, których istnienie lub
nieistnienie wskazuje na przestępstwo. Ze względu na rolę, jaką odgrywają te fakty
w dowodzeniu, określa się je mianem:
- faktu głównego, którego stwierdzenie jest głównym celem postępowania
dowodowego119,
- faktów dowodowych (ubocznych), z których istnienia lub nieistnienia można
wyciągnąć
wniosek o istnieniu faktu głównego lub o innym fakcie
120
dowodowym .
117
Kodeks postępowania karnego, op. cit., s. 26 - 27.
Podkreślić jednocześnie należy, iż udowodnienie nie musi zawsze oznaczać, że dane ustalenie musiało
wynikać bezpośrednio z konkretnych dowodów. Może ono wypływać także z nieodpartej logiki sytuacji
stwierdzonej konkretnymi dowodami, jeżeli stanowi ona oczywistą przesłankę, na podstawie której
doświadczenie życiowe nasuwa jednoznaczny wniosek, że dana okoliczność faktyczna istotnie wystąpiła.
119
Takim faktem będzie zdarzenie, które wypełnia znamiona przestępstwa, np. w sprawie o przestępstwo
kradzieży (art. 278 k.k.) ustala się, że dokonany został zabór w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej.
120
Fakty dowodowe często nazywane są poszlakami. Przykładem poszlaki przy zabójstwie będzie fakt
przebywania sprawcy na miejscu zbrodni, nabycie lub posiadanie narzędzia, którym zadano cios ofierze,
odgrażanie się, że ją zabije itp.
118
70
Przedmiotem dowodzenia może być także zagadnienie bezprawności czynu.
Okoliczności tych nie ustala się w każdej prowadzonej sprawie, a tylko wówczas, gdy
zachodzi potrzeba: np. podejrzany powołuje się na działanie w obronie koniecznej,
błędzie lub też przedstawia świadectwo lekarskie o przebytej chorobie psychicznej,
stwarzając tym samym wątpliwości co do jego poczytalności w chwili czynu.
W toku postępowania przygotowawczego winny być ustalone zarówno
okoliczności obciążające podejrzanego, jak i odciążające. W sprawach o przestępstwa
skutkowe należy ponadto udowodnić rozmiar wyrządzonej szkody i wysokość strat.
W niektórych postępowaniach przedmiotem dowodzenia mogą też być okoliczności
sprzyjające popełnieniu przestępstw, np. brak kontroli w przedsiębiorstwie,
niedostateczne zabezpieczenie mienia przed kradzieżą itp.
Jak wynika z powyższego, dowodzenie jest procesem złożonym, a osiągniecie
celu procesu karnego (czyli wykrycie prawdy obiektywnej) będzie możliwe wówczas,
gdy podmiot prowadzący postępowanie zastosuje pewne uproszczenia ułatwiające
rozstrzygnięcia i skracające proces, a wynikające chociażby z doświadczenia
życiowego. Ma to w procesie olbrzymie – z kryminalistycznego punktu widzenia –
znaczenie, a dotyczy zwłaszcza sytuacji, które żadnych wątpliwości nie budzą.
Mówimy wówczas o surogatach udowodnienia, które występują w różnej postaci
i nasileniu. Są nimi:
- notoryjność – czyli posiadanie przez organ procesowy i strony niespornej wiedzy
o pewnych faktach. Rozróżnia się notoryjność:
• powszechną, tj. wiedzę (np. o zdarzeniu) nieograniczonej liczby osób w danym
środowisku i miejscu, w którym toczy się proces,
• urzędową, a więc wiedzę organu procesowego o pewnych faktach, uzyskaną
dzięki swojej działalności służbowej za pomocą środków kryminalistycznych,
jak i pozakryminalistycznych,
- oczywistość – to jeszcze wyższy stopień notoryjności powszechnej, którą posiada
każdy przeciętnie wykształcony człowiek,
- uprawdopodobnienie – w tym przypadku sytuacja jest nieco inna. Udowodnienie
nie jest wymagane nie dlatego, że fakt nie budzi wątpliwości, lecz dlatego, że
udowodnienie nastąpi później, a teraz wystarczy tylko pewien stopień
prawdopodobieństwa, np. postępowanie wszczyna się, gdy zachodzi „uzasadnione”
przypuszczenie popełnienia przestępstwa; podejrzany musi mieć obrońcę, gdy
zachodzi „uzasadniona” wątpliwość co do jego poczytalności; zarzuty przedstawia
się podejrzanemu, gdy istnieją do tego „dostateczne” podstawy. Ustawa nie określa
stopnia prawdopodobieństwa, ale musi ono być na tyle wysokie, by nie wzbudzać
wątpliwości co do zasadności konkretnej czynności procesowej,
- domniemanie – to sąd o wysokim prawdopodobieństwie jakiegoś faktu wysnuty
z innego faktu, nie budzącego wątpliwości. Wymienia się domniemanie:
• faktyczne, które można obalić przeciwdowodem, ale bez niego nie można się
objeść; postępowanie dowodowe byłoby bowiem długie i uciążliwe,
• prawne, czyli nakazane przez przepis prawa, np. domniemanie niewinności (art.
5 § 1 k.p.k.)121.
121
Por.: I. Wojciechowska, op. cit., s. 96 - 97 oraz Kodeks postępowania karnego, op. cit., s. 328 - 337.
71
Jak z powyższego wynika, podmiot prowadzący postępowanie karne chcąc
uzyskać zakładany efekt, tj. wykryć sprawcę przestępstwa i udowodnić mu sprawstwo
powinien dokonać rekonstrukcji zdarzenia, czyli odtworzyć jego przebieg i ustalić:
- czy czyn miał miejsce,
- czy ten czyn stanowi przestępstwo (wykroczenie) oraz
- kto ponosi odpowiedzialność karną za ten czyn.
Aby organ procesowy mógł wywiązać się z obowiązków w tym zakresie, musi
dysponować odpowiednim materiałem dowodowym i właściwie go wykorzystać
w postępowaniu dowodowym. Dotarcie do źródeł (dowodów) i uzyskanie jak
największej ilości informacji o zaistniałym zdarzeniu możliwe jest w drodze
określonej przepisami prawa, a mianowicie poprzez poszukiwanie, wprowadzanie do
procesu
i przeprowadzanie dowodów.
72
73
BIBLIOGRAFIA
1. Adamczyk S., Hanausek T., Jarosz J., Kryminalistyka. Zagadnienia wybrane, część
I, Kraków 1971.
2. Anuschat E., Kriminalistische Spurenkunde, Berlin 1933.
3. Cieciora A., Matarewicz S., Zabezpieczenie dowodów z poszlak
w kryminalistycznym badaniu miejsca zdarzenia [w:] Materiały sympozjum
nt. Kryminalistyczne badanie – oględziny miejsca zdarzenia w teorii i praktyce,
część I, Szczytno 1984.
4. Cieślak M., Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955, t. I.
5. Czerw S., Kryminalistyczne badanie miejsc zdarzeń [w:] Technika
kryminalistyczna, red. W. Kędzierski, tom I, Szczytno 1993.
6. Gąsiorowski J., Dokumenty. Studium prawno – kryminalistyczne, wyd. Szkoły
Policji w Katowicach, Katowice 2002.
7. Gąsiorowski J., Modus operandi sprawców wyłudzeń kredytów bankowych – praca
doktorska autora niniejszej publikacji obroniona w Katedrze Kryminalistyki
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
(niepublikowana).
8. Gąsiorowski J., Pracownik ochrony osób i mienia w systemie przeciwdziałania
i zwalczania przestępczości, wyd. Szkoły Policji w Katowicach, Katowice 2002.
9. Gąsiorowski J., Ślady kryminalistyczne, wyd. Szkoły Policji w Katowicach 2001.
10. Goc M., Oględziny [w:] Kryminalistyka, red. J. Widacki, Warszawa 1999.
11. Gross H., Handbuch fur Untersuchungsrichter, Polizeibeamte, Gendarmen u.s.w.
12. Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Zakamycze 1998.
13. Hanausek T., Kryminalistyka. Poradnik detektywa, Katowice 1993.
14. Hanausek T., Kryminalistyka. Zarys wykładu, Zakamycze 1998.
15. Hołyst B., Kryminalistyka, Warszawa 1983.
16. Horoszowski P., Śledcze oględziny miejsca, Warszawa 1959.
17. Kędzierska G., Ogólna charakterystyka śladów kryminalistycznych [w:] Technika
kryminalistyczna, red. W. Kędzierski, tom I, Szczytno 1993.
18. Kędzierska G., Oględziny w kodyfikacji z 1969 r. i z 1997 r. [w:] Policja 2000, nr
3.
19. Kryminalistyka, red. J. Widacki, Warszawa 1999.
20. Kuczma W., Szkatulski J., Wybrane pojęcia kryminalistyczne, wyd. Szkoły Policji
w Słupsku, Słupsk 1997.
21. Kulicki M., Kryminalistyka, Toruń 1994.
22. Łachacz M., Odorologia kryminalistyczna, Toruń 1998.
23. Napieralska – Ozga E., Przedmiot, zadania i miejsce kryminalistyki w systemie
nauk [w:] Technika kryminalistyczna ,red. W. Kędzierski, tom I, Szczytno 1993.
24. Oględziny śledcze w praktyce, red. Horoszowski P., Warszawa 1953.
25. Oględziny śledcze w praktyce, red. Horoszowski P., wyd. KGMO, Warszawa 1955.
26. Orzechowski J., Zasadność podziału śladów mechanoskopijnych na statyczne
i dynamiczne [w:] Problemy Kryminalistyki 1992, nr 195 – 196.
27. Pikulski S., Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Białystok 1997.
28. Sehn J., Ślady kryminalistyczne [w:] Z zagadnień kryminalistyki 1960, nr 1.
74
29. Śliwiński S., Polski proces karny przed sadem powszechnym. Zasady ogólne,
Warszawa 1959.
30. Widacki J., Kryminalistyka, 1999.
31. Wojciechowska I., Postępowanie przygotowawcze, Piła 1998.
32. Zelwiański R., Śledcze badanie miejsca zdarzenia [w:] Problemy Kryminalistyki
1963, nr 41.