docpobierz
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Journal of Modern Science JoMS DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031 ISSN 1734-2031 Kwartalnik Quarterly j o m s october december 4/19/2013 . w s g e . e d u 2013 . p | 1l WSGE Zespół redakcyjny / Editorial team Adres / Address Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Małgorzata Such-Pyrgiel Zastępca redaktora naczelnego / Assistant Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Krzysztof Dziurzyński redaktor statystyczny / Statistical Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aurelia Łuczyńska redaktor językowy (język angielski) / English language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Elżbieta Jamróz redaktor językowy (język włoski) / Italian language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aleksandra Ukleja Sekretarz Redakcji / Managing Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr hab. inż. Jerzy Zawisza, Prof. WSGE w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland prof. zw. dr hab. Bronisław Sitek redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Adres redakcji / Editorial Office Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 2 tel./fax +48 022 789 19 03 [email protected] www.joms.wsge.edu.pl Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, ul. Sienkiewicza 2, 05-140 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy, ul. Sienkiewicza 2, 05-410 Józefów, Poland Aleksandra Ukleja tel.: (+48) 22 789 19 03 int. 12 e-m@il: [email protected] j2 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l j o m s . w s g e . e d u . p | l3 WSGE Rada Naukowa / Scientific Committee Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego/Deputy Chairman] Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Dr hab. Piotr Majer, prof. UWM University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. dr hab. Stanisław Mraz Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. dr. hab. Victoria Serzhanova University of Rzeszów, Poland Prof. dr hab. Witold Pokruszyński Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria, Spain Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania Prof. dr hab. Jan Widacki Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University, Poland Prof. dr hab. Zdzisław Majkut Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean “1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania Dr hab. inż. Jerzy Zawisza, Prof. WSGE Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu “1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland dr Lucyna Sikorska Polish Border Guard Training Centre in Kętrzyn, Poland dr Andrzej Wawrzusiszyn University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Korekta / Proofreading - mgr Sławomir Koźlak Skład, łamanie, projekt okładki / Typesetting, type-matter, cover - mgr Miłosz Ukleja i mgr Aleksandra Ukleja Za wersję pierwotną niniejszego czasopisma uznaje się wersję wydaną drukiem. Elektroniczna wersja czasopisma stanowi kopię egzemplarzy wydanych drukiem i jest dostępna pod adresem. The printed version of Journal of Modern Science is the original one. The electronic version of the journal is available as a copy of the original printed version. http://www.wsge.edu.pl/pl/journal-of-modern-science-wydania.html Nakład / Circulation - 150 egzemplarzy / copies Druk i oprawa / Printing and binding P.H.U Multikram Krystyna Tuchalska, ul. Mławska 20 D, 87-500 Rypin tel/fax (+48) 054 280 22 06, [email protected] – Krystyna Tuchalska Wydawca / Publisher Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 2 Aleksandra Ukleja tel./fax +48 022 789 19 03 [email protected] www.wsge.edu.pl © Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Journal of Modern Science jest indeksowany w następujących bazach / Journal of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar • IndexCopernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education list of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible j4 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l Spis treści: Nauki humanistyczne / Humanities......................................................9 Birute Jatkauskiene, Ruta Marija Andriekiene........................................11 The outlines on University Faculty professionalization: Klaipeda University case AnnaZelenková..................................................................................................55 Internationalisation of higher education and the need for new teacher competences Krzysztof Dziurzyński....................................................................................65 Theoretical Aspects of Studies on School Failures Teoretyczne aspekty badań nad niepowodzeniami szkolnymi Jarosław Jastrzębski, Milena Pasiak...........................................................81 Self-esteem and a sense of alienation as predictors of quality of life people with physical disabilities Samoocena i poczucie alienacji jako predyktory jakości życia osób z niepełnosprawnością ruchową Barbara Antczak............................................................................................107 Activity of high school students for their own development and the development of school Aktywność uczniów na rzecz własnego rozwoju, jak również rozwoju szkoły Yanyan Li, Jana Poláchová Vašťatková.....................................................123 Review on Quality of Doctoral Study Program Naukispołeczne/Socialsciences.....................................................143 Bronisław Sitek, Wincenty Bednarek.......................................................142 Illegal acquisition of data by the State. Corruption or necessity? Nielegalne pozyskiwanie danych przez państwo. Korupcja czy konieczność? Haluk Özdemir................................................................................................159 Legacy of the integration strategy and the state of the European Union Jerzy Zawisza...................................................................................................187 Corruption as a crime tool in contemporary world Korupcja narzędziem przestępstw we współczesnym świecie Magdalena Sitek.............................................................................................203 Legal framework for combating corruption in football Prawne ramy zwalczania korupcji w piłce nożnej Miloš Maďar.....................................................................................................221 Arbitration Proceedings in Consumer Disputes - Selected Aspects j o m s . w s g e . e d u . p | 5l WSGE Michal Jesenko.................................................................................................235 The right to information from public authorities in the Slovak Republic Mária Hencovská............................................................................................249 Protection of elections and referendums in criminal law of the Slovak Republic Karnoprawna ochrona wyborów i referendów w Republice Słowackiej Paweł Sitek........................................................................................................265 Aspects of the medical’s legal liability Aspekty odpowiedzialności prawnej lekarza Marcin Bąkiewicz...........................................................................................287 Theoretical and practical determinants defining social policy in contemporary times Teoretyczne i praktyczne inspiracje do współczesnego definiowania polityki społecznej Paweł Chodak...................................................................................................309 Corruption in the Armed Forces violation of the foundations of national security Korupcja w wojsku naruszeniem fundamentów bezpieczeństwa państwa Ingrida Kairiene, Danguole Seniutiene...................................................333 Corruption prevention in Lithuania’s Police and in the State Border Guard Service Anna Schneiderová.........................................................................................353 Legal discourse markers Piotr Kluz.........................................................................................................367 Justice - traditional or modern? Wymiar sprawiedliwości-„tradycyjny”, czy „nowoczesny” Natasha Cola...................................................................................................389 Il ruolo della bioetica tra diritti umani e sovraffollamento penitenziario Kniecicki Wojciech.........................................................................................405 Dylematy bezpieczeństwa w opinii socjologii Dilemmas of safety in the opinion of sociology Fury Khristianti Fitriyah, Eka Ananta Sidharta.................................419 Forensic accounting and fraud prevention in Indonesia public sector Paulina Siejka...................................................................................................435 The effect of economic migrations on family safety Wpływ migracji zarobkowych na bezpieczeństwo rodziny Michał Synoradzki.........................................................................................451 Four meanings of the “truth” in Polish legal texts Cztery rozumienia prawdy w polskich tekstach prawnych j6 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l Marta Wójcicka...............................................................................................475 Corruption in the Polish energy sector Korupcja w polskim sektorze energetycznym Beata Stefanek-Finda....................................................................................489 The effect of staff on the growth of the safety in the organization Wpływ systemu szkoleń pracowników na wzrost poziomu bezpieczeństwa organizacji Sprawozdania / Conference reports.............................................505 Katarzyna Ferszt-Piłat................................................................................507 Recenzja monografii: Krzysztof Dziurzyński (2012). Postawy polityczne młodzieży a edukacja obywatelska. Wyd. WSGE: Józefów, s. 183 Czesław Marcinkowski.................................................................................515 Recenzja monografii: Przyszłość Europy strategicznej (2013) L`Europe a-t-elle un avenir strategique? - Nicole Gnesotto j o m s . w s g e . e d u . p | 7l WSGE o m 8j | WSGE s . w s g e . e d u . p l Nauki humanistyczne Humanities WSGE | 9 10 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 11-54 Birutė Jatkauskienė Rūta Marija Andriekienė WSGE | 11 12 | WSGE The outlines on University Faculty professionalization: Klaipeda University case prof. dr. Birutė Jatkauskienė PhD in Social Sciences (Education Studies) Klaipėda University Continuing Studies Institute, Andragogy department professor [email protected] Rūta Marija Andriekienė PhD in Social Sciences Klaipėda University Continuing Studies Institute director, Andragogy department professor [email protected] Abstract This paper analyzes the professionalization of University faculty, Klaipėda University faculty approach on their activities (structure) within the context of the development of professionalism. According to foreign countries researches, the majority of University faculty characteristic activities were determined and analyzed: educational activity, research, supervision of MD and PhD students’ research work, services rendered at the university and outside, also professional development. Attention is drawn to the fact that the multi-dimensional structure of University faculty activities implies their new professionalism / professionalization needs. Therefore, there is a need to scan University faculty professional development opportunities. This article aims on the basis of theoretical and empirical study insights in different countries to analyze Klaipėda University faculty operational structure, linking it to the professional development needs. The other objective of this article is to encourage research and the detailed academic discussions on today‘s University faculty performance structure, transformations, the opportunities of activities mutual harmony, professionalism, professionalization development and so on. The article consists of two parts: the first part - University facul- WSGE | 13 ty activity structure in the contexr of professionalization, the second part – the opportunities for the improvement of the University faculty professionalism.. The first part of the article analyzes foreign countries and Klaipėda University carried out faculty activity structure (activity fields) studies. They provide information that the various universities abroad manifest similar tendencies: the university faculty activities are rather qualitative than quantitative nature transformations. The faculty‘s organizational structure consists of the following fields of activity: educational activities, research, supervision of MD and PhD students’ research work, services provided at the University and outside the University, and professional development. After the study at the Klaipėda University, it was alleged that some faculty activities are considered priority (for example, research), and the other are given inferior attention. It is therefore problematic to speak of a professional university faculty professionalization in the holistic sense of professionalism/professionalization. Apart from the fact that the majority of Lithuanian university faculty is self-educated in the sense of high school didactic. However, the real state of university faculty professionalism and professionalization can only be provided by a more detailed research. The second part provides the University faculty’s professional development guidelines on the aspect of activities areas and on typical operations situations aspects. This section also highlights the fact that the faculty professionalization gaps can be reduced or eliminated after the creation of the University Professionalization center providing services for the newly recruited and the existing faculty. Conclusions are drawn on the basis of theoretical and empirical insights. Key words: University faculty professionalism, professionalization, areas of activity, development of professionalism, educational activity Introduction Since its establishment, European universities continue the creation and dissemination mission of their knowledge about nature, man and society. After their gradually gained characteristic structure (faculties, departments, research centers, disciplines, libraries and laboratories), hierarchy 14 | WSGE (rector, vice-rectors, deans, faculty and students), academic degrees and titles, they became a part of science and education system, our society. Certain specific university features distinguish it from other organizations. For example, a strong desire of the university faculty autonomy is regarded as an exclusive feature of the university, also as a larger loyalty to the group of the representatives of the profession, discipline than to the body that has hired him/her (Bourgeois, 1990). One more feature that distinguish university from other organizations is university faculty community3 heterogeneity and fragmentation. This community reminds of a certain type of federation incorporating different profile actors, scattered among different disciplines, departments, faculties, upholding very different professional, social representations, working methods, symbols, culture, technologies and so on. On P. Bourdieu‘s (1997, p. 66) opinion ”University - this is not the community, but the field, with its own competition, specific interests, goals, etc. This part of social area is relatively autonomous, free to create their own rules, independent from the heteronomous influence of other fields.” University organization, activities, mission, functions are analyzed from different perspectives (sociological, organizational, political, didactic, etc.), because they depend on the selection of different object for the analysis. They become abundant and diverse, sometimes controversial university operational objectives, sometimes heterogeneous university users‘ group, in other cases - technologies, simple or complex, that help to realize the vision of the university, sometimes relationships with the external environment. But rarely university faculty organizational structure, professionalization, (becoming a professional), can perform competent functions, and are analyzed as seeking for operational autonomy. In Lithuania, as in Europe, unlike America this topic has been on for a long time and even now is a sort of a kind of taboo. In other words, faculty professionalization is the subject with very little research made. It is rather complicated to give an unambiguous answer to the question what determines university faculty professionalism (only the number of publications, a degree, academic rank, participation in conferences, projects, students’ positive opinions?), the faculty‘s organizational structure, scope, roles, typical performance situations common to most universities teachers, competences necessary to practice the mastering of situations how to become a professional teacher (to be learned through experience, i.e. hammering iron from morning till evening to become a professional blacksmith?), etc. WSGE | 15 Moreover, the researches on professionalization of faculty are not abundant in Lithuania, by the way, as well as throughout Europe. G. J. Rastauskienė, K. Kardelis, I. M. Šečilienė (2009) article is devoted to the analysis of university faculty professional development features. On the opinion of some authors (Guyot, Bonami, 2000), Europe, compared to the U.S. or Canadian scientists (Finkelstein, 1982; Bess, 1982; Whitley, 1984, Clark, 1987, etc.), was only in the genesis phase in such research field on the junction of XX - XXI centuries. The researches made highlighted university faculty’s motivation, performance, the variety of faculty’s under realization, the variety of faculty’s profile heterogeneity, their various performance models. However, the presented models have been more descriptive, thus did not disclose faculty activities’ interrelations or the factors of the performance division into structures, the aspirations for professionalization. For instance, D. Bertrand (1991, 1993; 2003) presented university faculty model, distinguishing the following key activities: teaching, research, supervision of MD or PhD students’ research work, services provided at university, services offered outside university, professional development. However, such breakdown of activities cannot explain how one teacher‘s activity field is related to the other, how they influence each other, and how they all merge into the whole of professionalization. With reference to the analysis of the researches made in in various countries, it can be assumed that university faculty activities have experienced both qualitative and quantitative transformations in recent decades. In order to harmonize the ratio of public requirements for education quality, university performance and faculty professional performance, more discussions should take place on faculty complex performance, based on specialized knowledge and skills. Therefore, the main objective of this paper ,based on theoretical and empirical studies insights in different countries, is to analyze Klaipėda University (KU) faculty operational structure, linking it with the development of professional needs. Another objective of this article - to encourage research and detailed discussions on the present university faculty structure, transformations, activities mutual consistency, professionalism, the opportunities of the development of professionalization and other subjects. Key survey issues: 1. What context does the faculty activity take place? What are the main 16 | WSGE faculty teaching activities fields? What is the approach of the respondents (university faculty) to educational activities (teaching) area? What didactic methods does the faculty apply in their pedagogical activity? For what purposes do they use ICT? 2. What is university faculty approach to students counseling and supervision of their research? What methods are followed? 3. How does the faculty take part in various research programs? What is the faculty approach to research funding? What is the faculty research cooperation? What is the research dissemination? 4. What makes other university teachers‘ servises content? What is KU faculty approach to such services? 5. What makes the content of the faculty services outside university? What is KU faculty approach to such services? 6. What is the faculty approach to their professional development? 7. What are/may be the opportunities for the faculty professionalization? Methodological research provisions. Professionalization may be analizyzed as an internal and external process and as the system (Jatkauskienė, 2013), because only individuals take active part in professionalization, ”professionalize themselves“, any activity, structure, studies, even knowledge (Le Boterf, 2008). Therfore, we can suppose, that there exists a certain professionalization system, which conforms to the general features of the system and the overall concept. KU faculty professionalization phenomenon analysis is based on interaction of individual level E.C. Hughes et al. copyright profession access, however, the professionalization itself cannot be analyzed without its macro level (actual faculty activities, structures, functions, etc.), because the macro level plays a key role in any activity or for an actor at becoming a professional, also identifying and justifying the elements of professionalization. Therefore, this article in addition to the concepts of classic professions, professionals, and professionalization, complies to the access of multi-dimensional professionalization analysis (Roche, 1999). Klaipėda University Continuing Studies Institute Andragogy department has organized the scoping diagnostic study in 2011–2012, which aimed to reveal the respondent(s) (n = 123) approach to the aspects of KU faculty professionalization. Only Klaipėda University faculty took place in the study. KU faculty professionalization is considered a separate research WSGE | 17 objective, however, it may be assumed that the analyzed test data can be applied to describe the situation of professionalization of university faculty in Lithuania. All universities have certain features, common among them: • studies in progress, research, etc. • all the employed faculty with different academic titles and degrees, the length of service and so on. It is characterized by heterogeneity of the formation of faculty; • competitive universities operating environment, etc.; • various employees (administrative, educational, scientific, technical personnel) and the integration of their individual competences, seeking the realization of university mission, etc. After the evaluation of these common features, it was assumed that the study area (KU) is favorable for the case analysis. The applied research methods. In order to analyze the main theoretical aspects of the research issues and to reveal the main study variables, to identify university faculty phenomenon of multi-functionality, authentic scientific literature, sources analysis have been made. The questionnaire is appointed for KU faculty attitudes to their professionalization aspects within the context of multifunctional activity. Survey instrument (questionnaire) was constructed with reference to the scientific literature and empirical assumptions. The validity of the research instrument (internal credibility) was aimed on the basis of the previous studies (Altet, 2000; Guyot, Bonami, 2000; Bertrand, Foucher, 2003, et al) instrument model and expert method. Simulation was performed in order to provide opportunities for the faculty professionalization. Specialized statistical software IBM SPSS Statistics (English - Statistical Package for the Social Sciences) was used for the survey data analysis. Descriptive and multivariate statistical techniques - factor and correlation analysis was applied for quantitative study. Primary quantitative data processing, calculation of averages, mode, standard deviations and percentages has been carried out on the basis of descriptive statistics. Factor analysis method was applied for the study of the internal structure of research variables. Factor analysis was applied only to those constructs that answer format is ordinal scales. KMO (Kaizer-Meyer-Olkin) ratio shows the relevance of variables to factor analysis. Cronbach α coefficient, which described psychometric adequacy of the study variables, test internal consistency, was achieved by factor analysis. During factor analysis by the principal 18 | WSGE components model the test task, expressed in factorial weight L and the correlation coefficient between the variable and the extracted factor was obtained. The structure of university faculty performance within the context of professionalization If today there are talks about the professionalization of university faculty, this is done not for the sake to highlight its amateurish activities, unprofessional nature. By no means, today faculty professionalism is placed new requirements, however, whatever the list of the indicators, describing professional activities may be it will still be just idealistic. In the world of practice a professional is made requirements that have become a common feature to the description of the modern: every employee must be a professional. However, the further, the more difficult it becomes to understand the meaning of the term professional: a professional is not linked solely with qualified, independent, observant, responsible, creative, pro-active staff person. The sense of a professional is also within the whole external imperatives one has to meet in ones activities, missions, performance and absolutely new things (Evetts, 2003). Professionalization no longer means only the defense of professional ethics, and becomes potentially the resolution of organizational norms applicable to each employee. Hence, the emergence of new forms of professionalism may mean the alteration of its meaning when the professionalism control progresses from the employee to the organization or customers (primarily students), who are today so „thirsty of academic knowledge“ not to think about their own real, future professional integration, competences and their relevance to the requirements of real jobs. In this context university faculty professionalization issues become also relevant. Therefore, in case of university faculty one should talk about their, as well as of the representatives of other activities new professionalization, professionalism outlines, the evolution of professionalization or professional level, which is the higher, the more traditionally established for centuries static indicators of faculty professionalism, business rules requirements give way to real business strategy, which determines the actual university faculty performance objectives and the necessities of the society. WSGE | 19 In order to assess university faculty performance, professionalism, to determine the level of professionalization, it is necessary to distinguish the specific faculty activities, see their activity transformations, and it is quite difficult for the context of the action itself: • university activity is influenced by two opposing factors: changes and stability, which are attempted to coordinate by a variety of measures in respect of time and space. For example, one of the changes - higher education becomes a mass phenomenon, when most of the students consider it as a natural extension at the preparation for after-school activities to ensure their professional integration (Bertrand, Foucher, 2003). Many of the students wishing to continue their studies and pay for tuition are forced to work, so faculty has to be prepared for other than traditional study methods and forms; • heterogeneity of faculty formation. On the one hand, faculty is based on the general objectivity, truth, freedom, autonomy, knowledge dissemination, etc. values. On the other hand, faculty belongs to very different institutions which have granted their education, training and profession. They are working in very different fields of knowledge, which put a mark and carry out their academic activities. Faculty differs in positions, scientific degrees, age, seniority, interests and needs that influence their activities and functions; • university faculty is an employee and at the same time a kind of employer, because he/she decides how much strength, time, efforts, to devote to one or the other activity and functions. This research referred to D. Bertrand et al (1991; 1993; 2003) university faculty performance model and to three selected activity fields: teaching (in Lithuanian context this means educational activity, though it causes some semantic contradiction - not all students are young and really have grown out of child’s age), researches, supervision to MD or PhD students‘ research, services rendered at university, services rendered outside university, professional development. Respondents of the study (Klaipėda University faculty) indicated the following most relevant activityfields: 20 | WSGE Table1 The most relevant KU faculty activity fields Activity fields 1. Educational activity (teaching) 2. Research 3. Supervision to students researches 4. Services rendered outside university (eg. project, expertise activity, international cooperation, services to city community 5. Services rendered at university (eg. Department managment, participation in various councils,etc.) 6. Professional development Percent 31,3 % 28,2 % 15,0 % 12,2 % 7,2 % 6,1 % As it can be seen from the above table, the respondents considered priority educational activities (teaching - the revelation of the subject content to students through a variety of means and methods, preparation for lectures, their organization, realization, etc.) (31.3 per cent), research (28.2 per cent) and the supervision of students‘ research work (15.0 per cent). Although the faculty manifest differently in different areas of activity, but it can still be said that they have multi-functionality characteristics of the activity. Least of attention was drawn to professional development issues. Diverse data was received concerning faculty activities in relation to their age, seniority, responsibilities. The younger participants of the study, the clearer they understand the need for professional training. People with higher seniority, have lower interest in professional training. Therefore, the calculated χ2 criterion confirms the assumption that age affects professional development of the faculty (p = 0.000). Associate professors and professors, also persons with higher seniority, appreciate research activities more, while the assistants and lecturers - educational (χ2 criterion p = 0.01). The choice of activity fields of the study among men and women is essentially the same (this is confirmed by the estimated χ2 criterion p-value p = 0.113). By the aspect of the performed activities and functions the same KU faculty describes themselves primarily as a teacher (30.8 per cent.), and as a teacher and scientist (40.4 per cent.): WSGE | 21 Fig.1 KU faculty self-description by the activity fields and functions As it can be seen from the data, only a small proportion (1.9 per cent) of faculty tend only to research or artistic activity, there are not so many people, researchers hermits, that tend to one of this area. From the comparison of data by job duties, it is clear that associate professors and professors describe themselves primarily as teachers and researchers, artists (χ2, criterion p = 0.01), but the study men’s and women’s self-description is essentially the same (the estimated χ2 criterion p value p = 0.113). Educational Activities. At the increase of the competitiveness among European and the world high education forces universities treat seriously and with responsibility not only the faculty carried out research, but also educational activity, which is inseparable from the knowledge of high school didactic. Today it is hard to convince oneself and others that the competencies of high school didactics are acquired naturally, as it was in the old routine, and ,of course, throughout all faculty activity areas. It‘s 22 | WSGE hard to believe that every productive scientist and expert in ones field can become a professional educator without being trained high school didactics, using in ones work not only the medieval university lecturers characteristic lectio and disputatio didactic methods. Though educational activity field, on the opinion of survey respondents, is considered a priority, but it does not lack problems in conjunction with the professionalization of university teachers. More than a half of the study respondents (58.8 per cent) completely agreed with the statement that in the winter and the spring session educational activity (teaching) is their main activity (factor analysis reliability coefficient KMO = 0.82 indicates that the data is suitable for factor analysis, Cronbach α = 0.70 indicates a fair internal reliability and reveals that the claims, forming factor, are homogeneous): The first factor combines the following statements: during winter and spring sessions educational activities (instruction) is my main activity (,831); I convey my students specialized knowledge (,740); the goal of my teaching - to develop students‘ core competences (,741). The second factor is for didactic methods and strategy (I apply such teaching strategy that meets the overall objective and the concept of the study program (,597); I use a number of didactic methods (349), and the third is devoted for the mechanism of assisstance to students (I think it is important to create an assisstance mechanism to support students’ learning (740); I apply didactic techniques to students‘ needs (-, 018), my role - to facilitate the acquisition of students’ specialized knowledge (,864). The respondents were asked to point out what didactic methods they use in their study process at present. Their responses are given in the below illustration: WSGE | 23 Fig.2 Most teachers lately used didactic methods As it can be seen from the data, lectio and disputatio methods are prevailing. But in order to apply diverse didactic techniques, one needs to be acquainted with the variety of didactic methods, techniques, strategy diversities, their advantages, disadvantages, and so on. It can, therefore, be assumed that the high school didactic knowledge is not the strongest KU faculty expertise area. This is confirmed by the factor analysis (KMO ˂ 0.73; Cronbach α = 0.74). Relatively, the first factor was described by the traditional didactic methods, and the second – by innovative one. The first includes the follow- 24 | WSGE ing statements: lecture, group discussion, workshops; the second - all the rest. It is obvious that the first factor reveals that lecture (, 889), group discussion (,789) dominate as the main university faculty didactic methods. The second factor shows that these methods, such as keeping the session with a colleague (-, 574) is not very common in faculty practice. KU faculty apply ICT for the following objectives: Fig.3 ICT application in the process of study The data clearly speaks about the fact that ICT is often used as a storage medium during lectures (88.2 per cent), very often searching for information on the Internet (51.9 per cent), or consulting the students (48.9 per cent). The performed factor analysis leads to the following assumptions: the use of ICT could be more efficient in organizing and realizing individual WSGE | 25 students‘ work, extending to the variety of didactic methods and opportunities. The latter idea is also coherent with the faculty, who argue that ICT is useful on the aspect of the didactic methods (64.7 per cent), and very useful for preparing to lectures (76.4 per cent). (KMO < 0.8; Cronbach α = 76): Fig.4 ICT benefits for the faculty activity Three factors of ICT application have been discerned through multivariate analysis by the principal components method in faculty activities: the realization of didactic activities, transformations and communication of didactic activity, and cooperation. The first factor consists of the following statements: ICT facilitates my daily teaching activities (,969); ICT facilitates the preparation for lectures (,764); ICT facilitates the evaluation of the results (,672); ICT sustains the students’ concentration of attention (,659); ICT helps the teacher to manage the activities (,793). The second factor - ICT radically changes teaching (,735); ICT affects the quality of 26 | WSGE teaching (,652); ICT allows me to become a mentor (,632). The third factor - ICT improves student counseling (,762); ICT facilitates international cooperation (,849). Factor analysis reveals that ICT development cannot replace the faculty during the expansion of the scope of knowledge, but it can create perfect conditions for suggestive and comfortable introduction of knowledge and information , for closer pedagogical relations, for the training of the effective education and skills levels, also the implementation of new educational strategies by reducing resources and staff. Today, not only in Lithuania, but also in many countries there is no special, qualified high school didactics study for the prospective university faculty. Thus, in many countries university faculty on the sense of didactics are self-taught. Hence, only by teaching one can learn to teach, and to acquired a high school didactic skills and experience (Knight et al., 2006), in other words, only hammering teaches one to become a professional blacksmith. The history is silent about how many students suffered or suffer, and it is alleged that the faculty themselves tend not to talk about it out loud, as researches are in lack in this field in Lithuania. The first theoretical work for university faculty professional development in the field of the analysis of high education didactics began in North America around 1980. They emphasize faculty professional development programs, the accounts of their competency issues. European research in this field appeared in the last decade of the twentieth century in the Netherlands after the establishment of the international network INQAAHE (The International Network for Quality Assurance Agencies in Higher Education), and after Great Britain published Dearing report in 1997. For the first time, an official report has dealt on the compatibility issues of faculty’s professionalism in the highest quality teaching and research activities (Fanghanel et al., 2007). After the evaluation of close ties between teaching and learning (studies) interdependence, studies on the British report-based researches began in other countries. In the middle of 2000, ENQA (the European Association for Quality Assurance in Higher Education) anticipated the main faculty quality management directions with respect to the whole European higher education space. Didactic education for university faculty is not mandatory in Lithuania. In other words, no prior high school didactic skills are required for university employment. High school didactic skills are developed mostly at some doctoral studies. It is not a rare case when during the whole career WSGE | 27 a university professor has never attended a high school didactic training programs or nobody has assisted during the first years of their employment at the university. When talking with colleagues, one can often hear that they have learned to teach after they have transferred, in their opinion, their best teacher’s performance model and professional behavior. Then the question arises as to why university highlights didactics so little? Maybe didactics is the „kick out“ of the campus, just because it is not a „respectable“ discipline as philosophy, medicine, the arts, languages, etc.“ Maybe university values only science, but not the studies and not the student who only occasionally reveals systematic scientific truths? Maybe didactics restricts the freedom of faculty activity, instructs on the methods, ways and means of action? One should not understand so straightforward objective of high school didactics. High school didactics will not constrain the freedom of faculty, if it is understood deeper: „cautious, modest, adequately provided with appropriate knowledge and documents, but also directed towards the activity, offering only authentic interpretation of the mode of action from the position of a university faculty „(Durkheim, 1999, p.79 .).Therefore, a high school didactics cannot „prescribe“ a magic recipe, because it may contradict to university faculty independence, to the concept of the variety of complex activity situations. Only faculty, taking into account the specific situation of his/her educational activity, students‘ own personal characteristics, needs, learning techniques, styles has to understand how one or the other method, technique, strategy, satisfies oneself and the students. But in order words to understand, one needs to be acquainted with the didactic methods, techniques, strategies, diversities, advantages, disadvantages, and so on. Therefore, sooner or later university when faced with a new generation of students, and the general public needs and demands of faculty professionalism, will have to consider how to install a high school didactics in faculty professionalization process or university activity strategy. Research. The main research activity objective is the development of new knowledge and dissemination. The following typical operational situations can be distinguished during the implementation of the research: formulation of scientific problem, placing forward of hypothesis, the development of the research conception, data collection, analysis, interpretation, etc. In addition to these research activities commonly occurring in university faculty typical situations also can be attributed other: search of research funding sources, retrieval, management of research activities, 28 | WSGE scientific results, production dissemination and other. It is obvious that such typical activity situations require different than the necessary skills to manage typical activities of didactical situations. The end of the twentieth century studies, carried out in the U.S. (Bess, 1982), revealed that university faculty activity is very complex, rich, poorly coordinated, imposing constant stress, low-productive and difficult. Researches, carried out in the United States, Canada and France, present rather different results. For example, 43.1 per cent of the Quebec University faculty argue that the didactic and scientific activities dynamics are independent from each other; 29.9 per cent respondents say that they participate in the students’ research peripheral fields or outside their research program range (13, 7 per cent.) (Bertrand, Foucher, 2003). According to R. Barnett (1992) university faculty educational and scientific activities require specific skills of completely different character. Therefore, educational and scientific activities are difficult to harmonize without special training and experience. As previously, funding is also the main ”artery” of every research at present. On the opinion of KU faculty their research activity is most often funded by the University (38.6 per cents), project (34,1 per cent.) funds: Fig.5 Funding of research/artistic activity WSGE | 29 But perhaps one should not forget the fact that the main source of the large amount of research carried out at the University was and still is at present the faculty (especially the professorship) and doctoral forces, and initiative under their leadership, which had not always been based on other than personal finance. Only a little more than half (51.06 per cent) of the faculty indicated that sought funding from various existing sources for research / artistic activities. It was not known from this study whether the request was granted. Assumption from the survey data suggests that faculty, in cooperation with other universities or different organizations and institutions carry out different types of research. The main aim of some – the development of the basic scientific knowledge within university, the other’s – the usage of application oriented knowledge within socio-economic environment, the development mostly outside university with other social partners. This research did not attempt to find out the reasons why the faculty chose one or other cooperation, because their choices may be stipulated by the majority of different factors: interests, research interests, age, ability to work in a team, the opportunity to earn extra income, foreign language acquisition, and so on. As it can be seen from the survey data, KU faculty tend to cooperate with foreign universities (88.9 per cent), suggesting that they are prone to teamwork. 75 per cent of respondents cooperate with ministries, and this suggests that they are prone to applied research. 53.3 per cent of respondents indicated that they consider international cooperation very important, and significant (17.8 per cent.) in research / artistic activities: Fig.6 The importance of international cooperation 30 | WSGE Research is not just a process, it means the achieved results of the most varied forms: a new product, service, technology, scientific publications (the most common research activities of the product), and other. Therefore, KU faculty was asked whether they have participated in the recent years at various research / artistic production dissemination processes. Their responses are presented below in a summary form in the figure below: Fig.7 Dissemination of the research product The illustrated data confirms the fact that KU faculty coordinate with each other in several forms of dissemination of research output, but the most common are the scientific publications (97.6 per cent) and presentations at conferences (93.48 per cent). Almost a half (46.3 per cent) of the faculty- respondents said that they follow the dissemination of the research output during lectures. It goes without saying that the monographs or scientific studies are not prepared every year, thus this form of dissemination of research output is not so popular. WSGE | 31 Supervision of MD or PhD student researches. Supervision of MD and PhD student research can be defined as a set of human and technical resources for student’s self-study process consulting, many-sided assistance to student’s setting the goal, research project, presentation or public defense. Any supervision of students’ work begins during BD studies from counseling (Anderson, 2002). During KU study the respondents were asked to give their opinion on the statements related to student counseling through BD studies: Fig.8 The faculty opinion on the counseling of BD students As the responses show, KU faculty considers counseling a part of their activities (86.54 per cent); neither study organizers nor assistants and consult themselves trust counseling (81.25 per cent). (KMO <0.8; Cronbach α = 0.72). Time, rewards for student counseling, supervision of their research work should be assessed for career advancement, professional development (Anderson, 2002). This is a highly satisfactory faculty activity that 32 | WSGE allows the integration of the skills of the existing didactic activities field in a specific area of research, and to use the obtained results in educational activities. On the opinion of KU faculty, counseling, supervision of BD and PhD students’ work allows the faculty to orient themselves towards research activities (72.22 per cent) by providing methodological basis: Fig.9 The peculiarities of MD and PhD student couseling, supervision of their work KU faculty believes that counseling, supervision of the students’ research work is a challenging activity (55.0 per cent), but the time and efforts are not properly assessed on the aspects of the faculty career, professional development or salary (KMO <0.8; Cronbach α = 0.78). Relatively splitting the statements into two factors: the first – the benefits from supervision and counseling (1-2 assertions), the second - deficiencies (3-4 assertions), it can be said that supervision of the students’ work and counseling is a complex activity that requires a really great faculty efforts, however, they are often not properly evaluated. WSGE | 33 Advisory work to MD and PhD students demands from faculty some specific skills as well – mastery of coaching, tutorship, mentorship because the students face not only cognitive but also affective, personal (ignoring supervisor, difficulties of communication, different binding activity vision, personal conflicts, inadequate student’s preparation for studies and so on), or organizational (always busy manager, occasional meetings with the supervisor, too low department head or faculty support, etc.) or professional (manager’s incompetence in respect to research theme, weak interest of the head in the subject, etc.) and the nature of problems. Therefore, by supervising the work the advisors play not so much traditional roles: a personal source, an expert, a research project manager, an experienced partner, a master of the situation, a counselor, a teacher, a motivational motivator, a specialist in coaching, a mentor, a tutor, etc. It is aknowledged (Prégent, 2001) that the advisory work to MD and PhD students cannot be homogenuous, suitable for all faculty and students. However, in any case this activity should be systematic, practical and operative, forming students‘and faculty‘s certain skills. Among other things such area faculty operating principles are quite important (Mussel, 2008): the advisor and the student agree that both will work systematically and methodically; the advisor and the student agree that the student is primarily responsible for his study; the advisor and the student agree on their overall performance optimization and meetings effectiveness. The fourth principle provides a clear two-way communication: the advisor and the student get along well with each other, thus keeping student’s membership within the researchers the community. Discussing the supervision of MD and PhD students’ research work problems, it is worth to discuss on the following issues: faculty necessary competence for this activity, personal qualities, efforts to focus on this activity, the achieved results, the style of advising, the number of students drop out, etc. Universiy faculty who have become MD and PhD students‘ advisors have very few activity models to help them to realize this activity (Sharp, Peters, Howard, 2002). Most often their model is of the empirical type, based on their own or former advisors‘ behaviour, activity, principals, experience that they used to imitate or modify. One can only suppose the situation in Lithuania is the same, because more detailed researches are in future. Other faculty services provided at the university. It is unlikely that 34 | WSGE any university could exist without its faculty other services: management of departments, faculties, research institutes, research councils, research programs, other university departments, participation in various commissions, committees and Senate, subunits or project coordination and other services. Either way these services influence the requirements for the quality of studies, research and other activity coordination. Faculty takes part in campus activities, curriculum accreditation, faculty certification, and other processes. Finally, faculty is involved in trade union activity, which can also be seen as a service provided by the university. Thus, it can be assumed that the faculty services provided for the university are very diverse and at the same time important. Poor faculty services provided at the university may have negative consequences for other teachers, their activities, and at the same time to the whole university activity, however, it is difficult to predict the suitability of any particular teacher to one or other services (Lamont, 2009). KU study aimed to reveal the variety of other services provided by the faculty at the University, but not the quality of services. KU faculty who participated in the study said that they have served as the department head at the University (30.2 per cent) in recent years. Further analysis of the study showed that not all the teachers think of other services provided at the University as significant: WSGE | 35 Fig.10 The importance of other faculty services at the University On the opinion of KU faculty, participation in Trade union, associations is least significant (62.07 per cent), however, even the faculty’s participation in the Council of Science or Senate is very significant only to 7.41 per cent of respondents. This, apparently, is not the specific KU faculty approach, because the comparison of studies conducted in Canada, the Quebec University in 1990-1991 and in 2002-2003, is of a similar trend – on the faculty’s opinion the importance of other services provided at the University has decreased in 14 per cent within ten years. (Bertrand, 2004). The same stydy found out that the Quebec University faculty with less seniority and faculty-women are not so active in the provision of services at the University, however, this fact cannot prove that the mentioned persons are more active in research, educational or advisory work to MD and PhD students‘ research. In other words, faculty passivity in one activity can also be related with their passivity in other fields of activity. 36 | WSGE The study was interested in how KU faculty evaluates their coordination activity. The study data revealed that KU faculty considers coordination activity creating didactic innovations (33.33 per cent), study programs (31.11 per cent), organization of studies (33.33 per cent) as very important. The lower significance is given to the monitoring of the activity performance of faculty with lower seniority p (29.7 per cent). On the opinion of KU faculty, who took part in the study, on the management of a subunit is not given high significance: Fig.11 The significance to the management activities by different management levels By the method of multivariate analysis of principal components two factors have been isolated: management on the University level (L = 0.766), management on the Faculty level (L = 0.784) (KMO0 <8, Cronbach α = 0.76). It needs to emphasize that on the opinion of KU faculty in terms of WSGE | 37 the management to a department the importance is associated with the management level, and the management to a department (21.43 per cent) is a given very significant level, significant – the management on Faculty level (43.33 per cent). KU faculty was asked if the recent evaluation activity is significant for them. Their responses are presented in the figure below: Fig.12 The significance priorities of the assessment activity Evaluation objects may be very various, therefore, faculty assessment activity is also various, depending on the desired valuation object : learning achievements, competencies, competence, real course of study, program, students‘ final works, etc. assessment, attributable to faculty educational (teaching) activity. However, faculty takes part also in other assessment process, eg., program, course, expertise and assessment of components, faculty qualification assessment, final works under the guidance of colle- 38 | WSGE gues, the assessment of dissertations and so on. As can be seen from the submitted data, KU faculty does not provide quite the same significance to the assessment activity with respect to the assessment object: the most significant is the assessment of programs, courses, components (34.88 per cent), staff qualification assessment (34.15 per cent), theses, dissertation assessment (33.33 per cent). The maximum factorial weight gets to the assessment factor of study programs (L = 0,762) (KMO <0.8, Cronbach α = .72). In practice, a university faculty activity is stipulated by a series of objective and subjective factors, which do not always ensure the right conditions for innovation, development and deployment. Usually, an innovative teacher assigned a narrower activity assessment context implicating aspirations to discover something new in innovation. This approach reflects a more public sphere of economic life, since innovations are identified with the economic development „engine“ (Daukilas, 2010). Through new ideas more rational, innovative solutions are achieved, and costs are cut with their help. Therefore, during KU study faculty assessment of innovation development and the dissemination of knowledge in certain areas were inquired. The study results revealed that faculty gives the utmost significance (25.58 per cent) to innovative didactic model implementation, to innovations in research development and their practical application (25.53 per cent), to innovations in the commercialization of research (19.51 per cent). During the factor analysis, the statements were conditionally divided into two factors: research and educational activity. The first factor combines the statements: the development of the research and their possible application in practice (L=,809), research commercialization (L =, 776). The second factor combines the following statements: the implementation of innovative didactic methods (L=, 948), the development of study on policy, analysis (L=,182). University is open to innovation and to the best specialists in its field: scientists, teachers, administrators, able to create and foster a stimulating learning environment and the effective learning support. However, it is necessary to develop the attractive working environment, to ensure continuous training and the recognition of research and educational excellence, promotion for the faculty to be able to create and implement innovations, to accept the knowledge society challenges and actively to participate in WSGE | 39 the lifelong learning, to motivate their students. Services provided outside university. It is rather difficult to define precisely services provided by university faculty outside the university. Many of these services are very disproportionately distributed in all faculty activity aspects. It is argued that the services provided outside university, is the smallest of all faculty activities, however, quite controversial (Bertrand, Foucher, 2003) due to some reasons: • The relevance, importance of services provided outside university. In many cases, one may confront faculty who refuse or are not willing to provide services outside university because of their indifference to public needs. Such pressure emerged especially at the end of the twentieth century at the introduction of highlighting university and social partners’ cooperation. However, even those teachers, who provide their services outside university, were also criticized for the fact that they, when offering their services mind not so much the university, research, but personal interests (Lamont, 2009). Therefore, the balance of this faculty performance in this field is very fragile and easily disturbed, regardless of whether faculty will be happy or unwilling to participate in the provision of services. In most cases university is not finally decided on the services that university faculty could or should provide outside the university to the satisfaction of the general public interests and needs; • clients receiving these services and the specifics of the service itself. Apparently we are to accept the fact that university faculty are really useful by taking part in various professional clubs, associations, nonprofit organizations and etc. But at the same time it should be noted, that some faculty provide their services also to private businesses and organizations and receive significant rewards for their services, knowledge and competencies. At the same time it is worth discussing whether the indirect university sources are not used in such cases, and at work time, the purpose of which is of a different nature than the desire for personal profit; • discussions on the fact that faculty should be duly compensated and or not compensated in addition for services provided outside university. This study has identified a relatively low KU faculty service provision outside the University: 40 | WSGE Fig.13 The importance of faculty services outside University The respondents give the greatest significance to public relations (14.63 per cent), to outside expertise (7.14 per cent). And really very low significance is given to University activity development (5.20 per cent). Faculty professional development. Faculty professional development is highlighted in this study into a separate activity. However, some authors believe it is not appropriate to single it out because professional development is largely based on self education, as it continues throughout the whole working period, if he or she wishes to maintain the level of professionalism and to improve. This study inquired about the time (in per cent) for professional development given over the last years. WSGE | 41 Table 2 Yearly time for professional development Reading, the analysis of scientific literature Informal education, self education Conferences, seminars Meetings Informal communication with colleagues Meetings with the representatives of cultural, social, economic environment Other In % 28,6 18,5 40,1 6,1 4,6 2,1 - Therefore, in general we can say that KU faculty develop their skills at conferences, reading, analyzing scientific literature, self educating and in other ways. The study does not provide for professional development time, significant differences neither by position nor on the seniority. This can be interpreted that the service training, that tops off faculty’s certification is relevant to all KU faculty. Aims of KU faculty professional development: 42 | WSGE Fig.14 The importance of professional development by separate activity areas As it can be seen from the above figure, the most significant of KU faculty qualifications area is the development of competencies necessary for a high school didactics (63.04 per cent, and 66.67 per cent), communication skills (58.33 per cent) and the development of research competencies (57.45 per cent). The survey data does not conflict with the Canadian survey data. The Canadian University faculty also seeks their own similar professional development goals: the improvement of competencies in research and higher education didactics areas. WSGE | 43 The opportunities of University faculty professional development We can say that Lithuanian universities faculty professionalisation is in the stage of development and growing on the aspect of dynamic professional development, because it is related with the activity changes and becoming multifunctional: Fig.15 Teacher performance multifunctionality and its problems 44 | WSGE Most of KU faculty agrees with the statement that their activities have become more integrated (50 per cent) and more complex (60 per cent). Some of faculty (44.67 per cent) believes that there are a lot of technical, administrative operational elements their work that they would refuse. Also nearly half of the respondents (45.45 per cent) think that the time hardly compatible with scientific research and educational activities. There is not often enough time (42.86 per cent), funds (55.10 percent) for professional development. Though University faculty activity became more complex and profound, however, more than half of the respondents (55.32 per cent) absolutely agree with the statement of choosing teacher‘s carrier again if to begin everything anew. The professionalization of university faculty in Lithuania should not claim to receive anticipatory answers to all faculty’s professional practice typical situations issues , however, the attention shall be paid to the complexity of activity situations, variety and the acquisition of sources (knowledge, competencies, attitudes, values and behaviors, experiences, etc..), skill to combine among those sources, the construction of source combinations, improvement in order to master the activity situations. World practice reveals that teacher professionalism, professional development can express and be introduced into the university‘s activity strategy in many different ways. Various models and scenarios are installed or implemented in European and world universities. For example, in Australia, Norway, United Kingdom, Sweden they support future faculty professional training activities in the field of high education didactics. In the United States, New Zealand, the Netherlands this matter is left to universities. Belgium, Canada are satisfied with the fact that high school didactics centers are located in universities, where specially trained consultants provide support / assistance to teachers in solving didactic problems. French high school didactical skills are usually developed in doctoral studies, but a common university has the established advisory centers for teaching the development of didactic performance. However, in the countries that sustain the idea of the mandatory high school didactics preparation, still have ongoing debates about what kind of training (basic and continuing) is, or could be more efficient. In other cases they are debating, whether all faculty shall undergo professional development program: all faculty or just newly hired to work and without a high school didactic education for whom the training program is only mandatory? What should be the amount of such a program? Should its WSGE | 45 content be directed to the most common problems of didactic activities, etc.? It is considered at present that university would offer its faculty multidimensional professional development program, which could harmoniously bring together courses, seminars, and a specially established center support: consultants / support services (Hénard, 2010). Klaipėda University is interested in faculty professionalization. At the same time it should be noted that in European universities faculty professional development or support / assisstance is observed not by faculty itself, but by the authority or on the initiative of a high school didactics center (Charlier, 2011), which is quite often of local nature, varies depending on the university unit and, therefore, difficult to envisage within the context of university (Romainville, Rege, 2006). Klaipėda University faculty is interested in their faculty professionalization. Professionalization model. The model of University faculty professionalization could be based on the isolated basic university faculty activity areas, their specific and isolated activities typical situations, typical to many university faculty and competencies, necessary for the mastering of these activities typical situations, evaluation and improvement by a variety of professionalization measures. Below figure refers to the main teaching activities based on the analysis of scientific literature, authors ‚personal experience and the monitoring of faculty’s actual performance: 46 | WSGE Fig.16 University faculty professionalization model by activities The distinguished University faculty activities do not contradict to the presented university faculty model by D. Bertrand (1991; 1993) or G. Le Boterfo (2012), with the distinguished, as it has been mentioned, basic activities: educational activity (teaching), researches, supervision of MD or PhD research, services provided at the University, services, provided outside the University, professional development. The difference is that profesor G. Le Boterf combined teaching with the assistance to students who are facing cognitive and affective problems. Among the main areas G. Le Boterf model does not provide for the professional development as this is an integral part of the teacher‘s existence based on a very simple logic - who do not learn and make no progress, do not practice self-learning must stop teaching others. Table 3 Typical professional activity situations by the distinguished faculty activities (Le Boterf, 2012) Teaching and assistance to students Researches Supervision of MD and PhD students‘ researches - develop a subject program; - develop a subject program with professionalization form,; - prepare and realize a motivating lecture and assess learing achievements; - develop and supervise the learning situation (case analysis, problem solution, project development), also assess learning achievements); - introduce tutorship to students with problems. - develop, realize, assess personal research project; -prepare, supervise, assess the collective researches; - seek and combine individual or collective research funds; - present research results in the adapted terminology; - invest constantly own research into teaching activity. - pursue student‘s research monitoring; -prepare a student for the defense of dissertation; - assess the final content of a dissertation); - take part in thedissertation defense committee; WSGE | 47 - development of study program budget; -assurance of the administration of study program; - participation in the activity of University councils; Services provided - passing on professional experience (teaching and at the university researches) to other teachers; -organization of colloquiums or seminars to University community. - provide expertise services to outside organizations; Services provided -co-operate with the asssociations of ones professional outside the field; university - organize training to persons outside University; - organize colloquiums or seminars outside University; Though the table illustrates just a few separate University faculty typical activity situations, they can be adjusted, supplemented by other activities commonly occurring situations, but this requires specific studies. Once activities and typical faculty activity situations are identified, then competences, necessary for mastering situations and the development of professionalism, professionalization assurance can be envisaged. Today the necessity of establishing Professionalization center1 at Klaipėda University is to be emphasized. Emphasis should be given to the name of the center in view of the future center entirety of activities carried out by university faculty and activity functions, as well as the image of the center. The main mission of Professionalization center could be such: to facilitate faculty‘s professional development. Services provided to the faculty by Professionalization center: • offer of various primary and continuous education modules; • assistance to the faculty or their group when solving didactic problems; • organizing ”practice communities“ with the aim to share or accumulate experience lessons; • management of professionalization intended for information sources center. The structure of Professionalization center: consultants, advisors network, consisting of professionals with expertise in various didactic methods, techniques, and able to provide consulting services on time. Director is the manager of Professionalization center who works full time. Coordination and activation are its main activity function; Council consists of the representatives from all University faculties and exercises 48 | WSGE the assessment of annual Professionalization center performance. As it has already been mentioned, in those countries, which are interested in university faculty readiness for activity, discussions are held about the primary and continuous teacher training. On the opinion of G.Le Boterf primary readiness, to be realized by Professionalization center, could be dedicated for newly hired to the work teachers. This readiness may include the following modules, such as the preparation of the motivating lecture and its realization, faculty’s activity specifics, basics to the didactics of the subject, the construction and the management of the case situation, Klaipėda University: strategic planning, business organization, the peculiarities of educational activity, the importance of new reflections, etc. Professionalization center could also provide continuous learning services for University faculty, for example: education achievements, gained within variuos learning environments, assessment and recognition, the assessment of student‘s learning achievements, gained at lectures; preparation of methodical materials for distance studies; tutorship application to students with learning difficulties, cases; producing attractive visual aids and others. Conclusions Researches on University faculty professionalization, based on a structural functionalist approach, are fragmented and sparse in Lithuania. Foreign countries researches provide information on the fact that similar trends are manifested in various universities: university faculty activity experiences rather qualitative than quantitative nature transformations. Faculty organizational structure consists of the following fields of activity: educational activities (teaching), research, supervision of MD and / or PhD students research work, services provided at the university and outside the university, and professional development (service training). After the empirical, pilot study, it can be said that KU faculty form the core of the academic community group that ensures the provision of educational and research activities at the University. However, the faculty structure distinguishes in certain heterogeneity. The study noted that educational workload is quite high, compared to other foreign countries. KU faculty teaching workload is reduced usually only if the person holds managing positions rather than for the development of research activities. KU faculty workload is not uniform, but the WSGE | 49 spring and fall semesters do not differ significantly. Although the educational activity (teaching), on the opinion of KU faculty, is one of the priority, however, it is also not short of problems, in conjunction with the professionalization of university faculty, because not only the most of KU faculty, but also other Lithuanian universities and foreign faculty are self-educated in the sense of high school didactic. The study found that KU faculty activities do not distinguish themselves particularly in abundant variety of the didactic methods. The application of ICT (Information and Communication Technologies) in the study process extends KU didactic tools ”arsenal” and apparently compensates the lack of the didactic methods diversity. KU faculty believes that counseling, supervision of students’ research work is a complex activity, but the time and efforts are not properly assessed in respect to the aspects of the faculty career or professional development, or pay. Students’ counseling, supervision of research work should be further developed to include in the following activities other university faculty, not just heads, and to increase students’ responsibility for research activities and the project. Research is one of the priority areas of the University faculty. Though the majority of KU faculty take part in research programs, however not very high percentage of them express themselves in interdisciplinary programs; a little greater percentage of the participants is found in interuniversity or international research programs. On the opinion of KU faculty, researches are financed by the University and from project funds. The dissemination of research results are in process while reading reports at scientific conferences and while writing and publishing scientific articles. The faculty provides also other services to the University; the content is rather various, eg. Management of department, faculties, research institutes, scientific councils, research programs, other University subunits, participation in the activity of various committees, commissions, Senate, subunits or in coordination of project activity, etc. Either way, these services respond to the quality of studies, research and to the requirements of the coordination of other activity. Faculty services outside the University are clearly defined neither in KU, nor in foreign universities. They are mostly disproportionately distributed among all the faculty. The content of the faculty services outside the University: public relations, external expertise, participation in non-profit 50 | WSGE organizations, Trade union, association, etc. activity. The respondents gave the greatest significance to public relations, external examination. And really very low significance is given to the development of the University activities. According to the respondents the most significant KU faculty qualifications are the development of the necessary high school didactics competencies, the development of communication skills (and the development of research competencies). After the empirical research, it must be assumed that some activities are considered priority by the faculty themselves (for some research, for others educational activity), and the other are given inferior consideration. It is, therefore, problematic to speak of a professional university teacher (especially the one who has just started university career) on the sense of holistic professionalization / professionalism. Not to mentioned the fact that not only the majority of Lithuanian university faculty are self-educated in the sense of high school didactic. We have to talk about the contours of professionalization of university faculty, however, the real Lithuanian university faculty professionalism and professionalization state can only be provided by detailed research, and the loopholes of professionalism and professionalization can be reduced or eliminated by the creation of the University Professionalization center serving especially newly recruited or already employed faculty and by implementing of the professionalization model. The model of University faculty professionalization could be based on the main University faculty activities (relatively, they could be such: educational activity, supervision of MD or PhD students’ research work, scientific research, services provided at the University, services offered outside University and professional development), distinguished typical activities situations and competencies, required for mastering these activities typical situations, the determination and improvement by a variety of professionalization measures. References Barnett R. (1992). Linking teaching and research. Journal of Higher Education, 63 (6), 619-636. Bertrand D. (1991). Le travail professoral démystifié, Québec: Presses de l‘Université du Québec. Bertrand D. (1993). Le travail professoral reconstruit. Au-delà de la modu- WSGE | 51 lation, Québec, Presses de l‘Université du Québec. Bertrand D., Foucher R. (2003). Les transformations du travail des professeurs des universités québéquoises : tendences fondamentales et développements souhaités. Revues des sciences de l’éducation. Vol. XXIX, no 2, (2003), p. 353-374. Bess J. (1982). University Organization. A Matrix Analysis of the Academic Professions, New-York, Human Science Press. Bourdieu P. (1997). Les usages sociaux de la science. Pour une sociologie clinique du champ scientifique. Paris : INRA. Bourgeois E. (1990). University Politics: Adult Education in a Belgian University, PhD thesis, University of Chicago:Chicago. Bourque-Viens A., Nikolas J. (2007). Learning, training and quality assessment : the necessary triad for development, implementation and validation of skills in new researchers, Colloque des 3 conseils, Ottawa. Charlier B. (2011). Tensions between Professional and organizational development: Towards meaningful evaluative practices for all . In TrowlerPaul R., Saunders Murray & Bamber Veronica (dir.). Reconceptualising Evaluation In Higher Education:The Practice Turn. Maidenhead : Open University Press. Clark B. R. (1987) . The Academic Life, Princeton: Princeton University Press. Combes P.P., Linnemer L., Visser M. (2008). Publish or peer-rich? The role of skills and networks in hiring economics professors , Labour Economics, 15, 3, 423-441. Dansereau J., Prégent R., Perron P. (2010). Enquête sur l’encadrement des étudiants aux cycles supérieurs. Université de Montréal. Durkheim E. (1999). L‘ évolution pédagogique en Françe. Paris: PUF. ENQA. (2005). Références et lignes directrices pour le management de la qualité dans l’espace européen de l‘enseignement supérieur. Helsinki : European Association for Quality Assurance in Higher Education (ENQA). Evetts J. (2003). The sociology of professional groups: new questions and different explanations in Knowledge, Work and Society, no 1, p. 33-55. Fanghanel J., Trowler P.R. (2007). New Academic Identities for a New Profession? Situating the Teaching Dimension of the Academic Role in a Competotive Enchancement Context. In RESUP (2007). Les Univer- 52 | WSGE sités et leurs marches. Paris 1-3 février (2007). Fave-Bonnet M.E. (1992). L’opinion des enseignants-chercheurs sur leur profession. Savoir, éducation, fomation. No.2, p. 161-170. Finkelstein M. (1982). The American Academic Profession. A Synthesis of Social Scientific Inquiry Since World War II, Ohio State University Press. Godechot O., Louvet A. (2008). Le localisme universitaire : pour une régulation administrative : Réponses à Olivier Bouba-Olga, Michel Grossetti et Anne Lavigne », La vie des idées, [prieiga internete: http://www. laviedesidees.fr/ žiūrėta, (2012)-06-16] Godechot O., Mariot N. (2004). Les deux formes du capital social. Structure relationnelle des jurys de thèse et recrutement en science politique , Revue française de sociologie, 45, 2, 243-282. Guyot J.L., Bonami M. (2000). Mode de structuration du travail professoral et logiques disciplinaires à l’université. Cahier de recherche, No. 9, Université de Louvain. Hénard F. (2010). Learning Our Lesson: Review of Quality Teaching in Higher Education. Paris : OCDE, 113 p. ISBN 9789264079274. Horta H., Veloso F., Grediaga R. (2007). Navel gazing: academic inbreeding and scientific productivity. Working paper. Jatkauskienė B. (2013). Andragogų profesionalizacijos sistemos profesionali raiška. Klaipėda: Klaipėdos universiteto leidykla. Jatkauskienė B., Andriekienė R.M. (2013). Universiteto dėstytojų veiklos daugiafunkcionalumas profesionalizacijos kontekste. Klaipėdos universiteto atvejis. Klaipėda: Klaipėdos universiteto leidykla. Jourde P. (2003). Ce qui tue l‘Université française. Le Monde diplomatique, septembre, p. 4-5. Knight P. T., Tait J., Yorke M. (2006). The professional learning of teachers in higher education . Studies in Higher Education, vol. 31, n° 3, p. 319339. Le Boterf G. (2010). Construire les compétences individuelees et collectives. Paris:Eyrolles. Le Boterf G. (2012). Premiers éléments du dispositif de développement du professionnalisme des enseignants de l‘Université de Klaipėda. Note de synthèse de la réunion du groupe de travail réuni le 27 juin (2012). Musselin C. (2008). Les Universitaires. Paris : La Découverte. WSGE | 53 Rastauskienė G.J., Kardelis K, Šečilienės I.M. (2009). Universiteto dėstytojo profesinio tapsmo ypatumai. Jaunųjų mokslininkų darbai. Nr. 1 (22). (2009) ISSN 1648-8776. Rob G. (2004). A framework for evaluating the doctoral curriculum. Assessment & Evaluation in Higher Education /James Cook University: Australia, vol. 29, no 3, (2004), 299-309. Robitaille J.P. (2010). La relève en sciences et technologies au Québec : un état des lieux, rapport soumis à l’Association francophone pour le savoir (Acfas), Observatoire des sciences et des technologies, 56 p. Romainville M., Rege C. N. (dir.) (2006). La pratique enseignante en mutation à l’université. Bruxelles : De Boeck. Sharp J. A., Peters J., Howard K. (2002). The management of a student research project, Burlington, VT, USA: Gower Publishing Company. Sunny M., Hicks H. (2007). Professional Development needs of graduate students: Comparing and contrasting perspectives, Université Dalhousie. Whitley R. (1984). The Intellectual and Social Organization of the Sciences, Oxford 54 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 55-64 Anna Zelenková WSGE | 55 56 | WSGE Internationalisation of higher education and the need for new teacher competences Anna Zelenková Faculty of Economics, Matej Bel University in Banská Bystrica [email protected] Abstract The internationalisation process of higher education space in Europe has resulted in joint-degree programmes and study programmes offered in foreign languages. This process is similar to globalisation trends in other spheres of social and economic life: intensified contacts and communication between people of different cultural backgrounds. Universities in Central Europe face a new reality which they were hardly ever prepared to deal with: teaching multicultural groups of students and using a foreign language as a medium of instruction and learning. The new situation calls for new requirements in the sphere of pedagogy, teaching methods and approaches and for a new range of competences of teachers involved in this process. Teachers must have some abilities, knowledge and skills to be able to master the cultural diversity and the intercultural communication process within their professional activities, such as teaching, guiding and coaching. This paper presents some aspects of the internationalisation of higher education in Slovakia and arguments for the need to raise teachers´ pedagogic and intercultural competences. Key words: higher education, internationalisation, teacher competence, teacher profile Introduction The internationalisation of the European higher education system started in 1999 by signing the Bologna Declaration. The common goal clearly defined in the Declaration was creating a European space for higher education in order to enhance the employability and mobility of citizens and to increase the international competitiveness of European higher education. The Slovak Republic was one of the first signatory countries WSGE | 57 that transferred and implemented the main ideas of the Declaration into the conceptualisation of higher education development and resulted in the new law on higher education in 2002. Since 1999 many other European documents have been issued by the Council of Europe, the European Commission and the European Parliament documenting the language and education policy of the European Union. Programmes, such as Erasmus, Grundtvig and Socrates have been designed to support the mobility. After more than a decade since the Declaration was called into life, Slovak universities can observe all the abrupt changes this document had initiated. They have become partners in the European efforts to eliminate the obstacles to free mobility of students, including trainees and graduates, and teachers, researchers and higher education administrators. One of the impacts these documents had on the system is that the universities are becoming „real actors, rather than objects, of this essential process of change“ (Declaration). Universities are changing their curricula, co-operate in pedagogic and research fields and exchange students whose mobilities are financially supported by the European Union. The institutions of higher education can apply for financial support of projects that aim at improving the higher education system. Even if the internationalisation of higher education is often associated with attracting foreign revenue to make up for reduced public sector fundings, there are other important aspects that present a challenge and need consideration, such as pedagogic, curricular and intercultural issues. International education context in Central Europe: new challenges As Stone (2006) observes, other issues that present a challenge for teachers and the management of universities when dealing with the internationalisation process, are curricular issues and support services for both local and international students from diverse cultural backgrounds. New study programmes in foreign languages are launched and joint-degreeprogrammes created to enable students to enrol in study programmes at two different universities and study in a foreign language. At Slovak universities, English-medium programmes prevail but there are also Frenchmedium and German-medium programmes. Slovak higher education system is not lagging behind in this process. On the contrary, foreign-language medium programmes are being de- 58 | WSGE veloped between Slovak universities and foreign partner universities. An example may be a joint-degree study programme developed between the Faculty of Law, Matej Bel University in Banska Bystrica and the University of Warmia and Masury in Olsztyn (Law), or a joint degree programme between MBU Banská Bystrica and the Catholic University Eichstätt-Ingolstadt (Tourism and Regional Planning). Another example at the master level is the joint-degree for Marketing Management studies developed by the Faculty of Economics, MBU and the Faculty of Management, Cracow University of Economics, or the Finance and Accounting programme with the High School of Banking in Chorzów. Programmes between Slovak and French/German universities are also available, where students can study in other foreign languages, e. g. in French or German respectively (These data are an output of the Project Enhancing Foreign Lnguage-Medium Programmes in Higher Education. MBU in Banská Bystrica, 2010-2013. Unpublished material). Besides this trend of creating joint-degree programmes, individual courses or study programmes are offered in foreign languages. In these programmes local students or international students (e. g. Erasmus mobility programmes) can study a selected number of courses usually in English as English has become a lingua franca in higher education. What requirements does this development put on all stakeholders in this process: teachers, students and administrators? Are they prepared to deal with this problem effectively? Stone (2006, 336) suggests a list of necessities to internationalise students learning contexts effectively. Among them, on the level of administration, are the following: • ensuring curriculum content and design to be appropriate for graduates who will be operating in an increasingly international environment, • identifying benefits of international experience (e. g. exchange and mobility programmes) for staff, students and institutions and maximisation of these benefits, • collaborative management of developing the joint-degree programmes with foreign partners, as well as collaboration in research, • delivering programmes collaboratively or unilaterally. On the level of pedagogy we can see the following challenges in this process: WSGE | 59 • delivering courses and whole programmes in foreign languages (foreign-language knowledge and skills, language competence of all involved), • developing appropriate learner-centred teaching methods that would cover the needs of students from different cultural backgrounds (pedagogic, didactic competence), • developing communicative and social skills, facilitating positive social interaction and enduring professional relationships (interactive, social competence), • providing opportunities for staff and students to develop „global citizenship“ competence providing the opportunities for exploring, understanding and promoting cultural diversity (cultural or intercultural competence) (adapted from Stone, 2006, 336). Linguistic competence Teaching a subject (course) in a foreign language requires a set of pedagogic and linguistic competences. The communicative language competence does not involve only „knowing the language“ or „knowing“ specific, e. g. English, subject-specific vocabulary. It requires specific skills of communicating in the target language (Schneiderová, 2003) and using the foreign language in the classroom management process to enable students to study, read and write in that language on the academic level. This approach is called CALLA - Cognitive Academic Language Learning Approach (Chamot - OʼMalley, 1994) and is used to mediate the subject content and at the same time to develop foreign language skills. This approach requires the following communicative language competence of the teachers: • to introduce topics from major content subject; • to develop academic language skills, such as listening (to lectures); speaking (in discussions, presentations); reading (of articles, books and learning materials); and, writing (notes to lectures, seminar works, abstracts and final thesis); • to instruct in learning strategies for both content and language acquisition, such as metacognitive, cognitive and social/affective strategies. Hence, the communicative competence of the teacher teaching a course in a foreign language will consist of: 60 | WSGE • linguistic competence, which means knowing the system of the target language, grammar, vocabulary, etc; • discourse competence as an ability to use the language for academic and pedagogic purposes, in presentations and discussions, • socio-cultural competence to use the language appropriately in different situations, in student-teacher interactions and management of the classes; • strategic or compensatory competence to be able to communicate the message even if there are some drawbacks in the knowledge of the language system. We believe that these abilities and skills should be part of teacher training courses, both for in-service and pre-service teachers. Intercultural competence Intercultural competence is an inevitable part of teachers´ abilities in order to function successfully in a multinational education environment. So far, little has been done in the preparation of university teachers in this field. In the past two decades the stress on cultural awareness has gained on importance but usually focused on developing this awareness in students who study foreign languages. Foreign language teaching itself has always been emphasizing the intercultural component, as learning a foreign language usually requires knowing also the culture of that language. In the past two decades foreign language methodology has attempted to conceptualize the cultural direction of foreign language acquisition and stress the knowledge of culture and communication in culturally different environment (Kollárová, In: Ries – Kollárová, 2004, 34-46). As Chlopek (2008, 10-19) suggests, the intercultural approach to foreign language teaching and learning cannot be restricted only to the specific culture of the target language, as, for example, English has become a language of instruction for students from different cultural backgrounds. When speaking about teaching EFL (English as a foreign language) students, she argues that intercultural training should involve „the ability to compare students´ native cultures with other cultures, to evaluate critically and interpret the results of such comparisons, and to apply this knowledge successfully in both verbal and non-verbal communication“ (Chlopek, 2010, 12). We believe that the same kind of intercultural competence goes for teachers. They should be able to understand culture (in the most general WSGE | 61 term) as a phenomenon that influences communication. Their cultural awareness needs to be raised as they are exposed to multicultural groups of students. Culture is a phenomenon that is present in daily communicative situations (Höhn, 2011) and as such it influences also the educational environment, e. g. the interactions between teachers and students of different cultural backgrounds. It reflects the native and the “foreign” cultural values, beliefs, behaviours and body language, which students and teachers bring with them to the class. Need for cultural training The present higher education system is more often than ever before marked by frequent intercultural exchanges and exposures to different cultural issues. To meet the aims of successful multinational/multicultural university education, teachers must be equipped with a whole a set of specific cultural knowledge, intercultural skills and positive attitudes. Kollárová (2004, 45) argues that the present system of teacher training is lacking the cultural education and suggests the profile of a culturally competent teacher consisting of three components: ethical culture (covering the understanding of the C-culture, i.e. literature, arts, music, etc), linguistic culture and communication culture. In her writings the profile concerns the teachers of Russian, but in our view it can be equally applied to any teacher working in a multicultural academic environment. The cultural component of teacher training should enable teachers to understand all aspects of cultural diversity, such as different cultural values, deep anchored beliefs, norms, attitudes and ways of thinking which determine the behaviour of members of different cultures. Teachers should be able to look at their own culture from a different perspective, to overcome stereotypical thinking and evaluate the contribution of all cultures to the global world dialogue of cultures. We believe that this knowledge and attitudes of openness, curiosity and willingness to gain new cultural knowledge will lead to accepting other cultural identities and respecting them. Multicultural university education should be understood as a way of viewing the present world reality and a way to develop the intercultural dialogue, which should not stop at raised awareness of differences among various ethnic, racial, and cultural groups (often limited to presenting national cuisines, folklore, funny stories from students’/teachers’ 62 | WSGE visits abroad, etc). Cultural diversity should be understood as the dynamics of development (evolution) - cultures need each other and each culture should be valued. Diversity should be understood as a means of enrichment rather than as a problem area. The American multicultural education principle of ‘diversity based on equality’ (Parkay – Stanford, 2009, 123) can be well placed in our context as part of the cultural understanding of the challenges of present society. Conclusion The internationalisation of higher education calls for new teacher competences. Among them a good intercultural competence of teachers is a precondition for teaching a subject in a foreign language and working successfully in multicultural academic environment. As teachers educate the new generation of young people who will work in multicultural working environment, they themselves should have developed the necessary level of cultural awareness, language knowledge, intercultural communication skills and attitudes to be able “to accept values, beliefs and behaviour that may conflict with their own” (Chlopek, 2010, 18). References Chamot, A.U., O´Malley, J. M. (1994). The CALLA Handbook. Implementing the Cognitive Academic Language Learning Approach. Addison Wesley Publishing Company. Höhn, E. (2011). The sociology of culture in the context of cultural regional development. In: Universities in Central Europe, 20 years after. Volume 1: Transformations and stakes. Bruxelles : Bruylant. s. 225-235. Chlopek, Z. (2008). The Intercultural Approach to EFL Teaching and Learning. In: English Teaching Forum, Vol. 46, no. 4, p. 10-19. Parkay, F. W., Stanford, B. H. (2009). Becoming a Teacher. 8. vyd. Boston : Prentice Hall. Project Enhancing Foreign Lnguage-Medium Programmes in Higher Education. MBU in Banská Bystrica, 2010-2013. Unpublished material. Ries, L., Kollarova, E. (eds). (2004). Svět cizích jazyků – Svet cudzích jazykov dnes. Inovačné trendy v cudzojazyčnej výučbe. Bratislava : Didaktis. Schneiderova, A. (2003). Komunikácia v cieľovej kultúre. In: Kulturológia v procese osvojovania cudzích jazykov. Nitra: FEM Slovenskej poľnoho- WSGE | 63 spodárskej univerzity v Nitre, p. 234 – 239. Spencer-Oatey, H., Franklin, P. (2009). Intercultural Interaction. A Multidisciplinary Approach to Intercultural Communication. Palgrave Macmillan. Stone, N. (2006). Conceptualising Intecultural Effectiveness for University Teaching. In: Journal of Studies in International Education. Vol 10, No. 4, Winter 2006, s. 334-356. Zelenkova, A. (2005). Developing Teachers´ Cultural Competence: A Course Design. In: IATEFL Teacher Trainers and Educators SIG Newsletter, 3/2005, p. 28-30. Zelenkova, A. (2010). Interkultúrne vzdelávanie v cudzích jazykoch na vysokej škole. Metódy a ich reflexia. Banská Bystrica: Univerzita Mateja Bela, Ekonomická fakulta. Zelenkova, A., Spisiakova, M. (2012). Enhancing Foreign-Language Programmes in Higher Education. A Project Report. In: Foreign Languages as a Bridge to Subject-Area Knowledge and Skills. Banská Bystrica : Univerzita Mateja Bela, Ekonomická fakulta, p. 107-111. 64 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 65-80 Krzysztof Dziurzyński WSGE | 65 66 | WSGE Theoretical Aspects of Studies on School Failures Teoretyczne aspekty badań nad niepowodzeniami szkolnymi Krzysztof Dziurzyński Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcie De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts As the educational phenomenon the school failures have been accompanying students right from the moment when the school was established as an educational institution. In the Polish pedagogical literature the first attempts of description of this phenomenon are found in works of Helena Radlińska et al. who described reasons of the school successes and failures. It is from that moment on when we can see the scientific character of these issues. The next decades (till the end of the twentieth century) proved that the phenomenon of school failures, even though not named, remained “pedagogical problem number one” of the Polish and world educational system. It is a universal issue which appears in every country of a global character. This paper is meant to present the theoretical aspects of the school failure phenomenon. It recalls the terminological findings, and works out classifications. Niepowodzenia szkolne to lustrzane odbicie powodzeń szkolnych. Jedno i drugie towarzyszy uczniom od momentu powstania szkoły jako instytucji edukacyjnej i dokonania pierwszej oceny postępów w nauce. Pierwsze polskie ustalenia badawcze dotyczące tego zjawiska pochodzą z lat trzydziestych ubiegłego wieku. Od tego też momentu możemy mówić o nadaniu naukowego statusu tej problematyce. W latach pięćdziesiątych powrócono do tej tematyki. Do restauracji tego obszaru przyczyniły się badania i prace Czesława Kupisiewicza (1952), Jana Konopnickiego (1961, 1966). Kolejne lata pokazały, że zjawisko niepowodzeń szkolnych z uwagi na swoja rozległość i doniosłość stało się nierozwiązywalnym problemem edukacyjnym polskiego systemu oświatowego. Przy okazji międzynarodowych badań porównawczych okazało się, iż problematyka ta ma globalny charakter. Jest ona obecna pod wszystkimi szerokościami geograficznymi WSGE | 67 i we wszystkich krajach niezależnie od stopnia zamożności liczonego wysokością PKB na jednego mieszkańca. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy są raporty UNESCO z 1971 i 1994 roku czy raport Jacques Delors. OECD odnotowało ciągłą aktualność tego zjawiska, proponując realizację projektu nazwanego: Comment en finir avec l’échec scolaire: les mesures efficaces. Artykuł ma na celu przedstawienie teoretycznych aspektów problematyki niepowodzeń szkolnych. Key words: student, school, family, school achievements, study failures Uczeń, szkoła, rodzina, osiągnięcia szkolne, niepowodzenia szkolne Wprowadzenie Niepowodzenia szkolne jako zjawisko edukacyjne towarzyszą uczniom od momentu powstania pierwszej szkoły. W polskiej literaturze pedagogicznej z pierwszymi próbami opisu tego zjawiska spotykamy się w pracach Heleny Radlińskiej i jej współpracowników, którzy na podstawie przeprowadzonych badań opisali przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych (1937). Od tego też momentu możemy mówić o naukowych dociekaniach nad tą problematyką. Ponownie zwrócono uwagę na to zjawisko w latach pięćdziesiątych poprzedniego stulecia. Stało się tak za sprawą pracy Czesława Kupisiewicza (1952), Jana Konopnickiego (1961, 1966). Następne dziesięciolecia pokazały, że zjawisko niepowodzeń szkolnych pozostawało sui generis „pedagogicznym problemem numer jeden” polskiego systemu oświatowego. Jednak byłby w błędzie ten, kto nie zauważałby uniwersalności i globalnego charakteru tego zjawiska. Potwierdzeniem tego są dwa raporty organizacji międzynarodowych z 1971 i 1994 roku (Pauli, Brimer, 1971; A lutte contre l’échec scolaire, 1994). Problematyce tej miejsce w swoim raporcie poświęcił Jacques Delors (1998). Międzynarodowa organizacja OECD odnotowała ciągłą aktualność tego zjawiska, proponując realizację projektu nazwanego: Comment en finir avec l’échec scolaire: les mesures efficaces. Niniejszy artykuł koncentrować się będzie wokół teoretycznych aspektów zjawiska niepowodzeń szkolnych. Zostaną w nim przypomniane ustalenia terminologiczne, wypracowane klasyfikacje. Poruszając kwestie niepowodzeń szkolnych, pragnę przybliżyć, czym jest powodzenie szkolne oraz przedstawić jego uwarunkowania. Problem 68 | WSGE osiągnięć szkolnych objawia się w pozytywny lub negatywny sposób. Do pozytywnej jego strony należą wszelkie sukcesy i powodzenia, zaś do negatywnej niepowodzenia szkolne. Te drugie mogą występować w różnych zakresach działalności i wymagań szkoły, a więc zarówno w obrębie uczenia się, jak i w kształtowaniu moralnych postaw młodzieży. Nauka to podstawowy obowiązek dziecka oraz jego główna forma działalności. Bardzo ważne jest otrzymywanie pozytywnych i zadowalających wyników przez ucznia w szkole, gdyż dostarcza mu zadowolenia i niezbędnego spokoju wewnętrznego oraz stanowi podstawę poczucia własnej wartości. Owe wyniki zapewniają mu korzystną pozycję społeczną w środowisku szkolnym i rówieśniczym, ułatwiają pożądaną projekcję własnej przyszłości, a także wpływają na dalszą karierę edukacyjną. Pojęcie - niepowodzenie szkolne Pojęcie powodzenia i niepowodzenia w nauce należy rozpatrywać łącznie, gdyż niepowodzenie zaczyna się wtedy, gdy kończy się powodzenie (sukces) w nauce. Takie podejście zaproponował Jan Konopnicki (1961). Analizując literaturę przedmiotu, spotykamy się z różnymi definicjami niepowodzeń szkolnych. Według Wincentego Okonia jest to proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań. Czesław Kupisiewicz definiuje niepowodzenia szkolne jako rozbieżność między wiadomościami, umiejętnościami i nawykami opanowanymi przez uczniów, a materiałem, jaki zgodnie z założeniami programowymi powinien poznać w zakresie poszczególnych przedmiotów. Niepowodzenia szkolne można rozpatrywać jako porażkę pedagogiczną nauczycieli i nieskuteczność podjętych przez nich działań dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych i kompensacyjnych. Z kolei, gdy rozpatrujemy je jako problem ucznia, musimy je rozumieć jako jego trudności w uczeniu się i spełnianiu obowiązków szkolnych (Łuczak, 2000, s. 1). O niepowodzeniu szkolnym można mówić również wtedy, gdy uczeń o średnich bądź dużych zdolnościach osiąga wyniki mierne, zaledwie wystarczające do promocji. W tym świetle powodzenia szkolne kojarzą się nam z optymalnymi - w stosunku do możliwości i warunków pracy ucznia - jego osiągnięciami w nauce i wychowaniu (Okoń, 2003, s. 356). Według Wojciecha Kojsa, jeśli ujmiemy szkołę jako system, to w syste- WSGE | 69 mie tym możemy wyodrębnić swoistego rodzaju podsystemy, którym możemy przypisywać powodzenia i niepowodzenia szkolne (Kojs, 1998, s.15). Ten sam autor proponuje też, by niepowodzenia szkolne traktować jako „pewną kategorię negatywnie ocenianych – z jakiegoś punktu widzenia – skutków działań edukacyjnych związanych ze szkołą” (Kojs, 1998, s. 16). Mogą to być powodzenia i niepowodzenia: osób powołujących szkołę, nadzorujących i administrujących oświatę, uczących się, nauczających, autorów i twórców środków edukacyjnych, rodziców jako opiekunów, współwychowawców i współnauczycieli, pracodawców zatrudniających absolwentów, opiniodawców publicznych wpływających na świadomość edukacyjną społeczeństwa (Kojs, 1998, s.16). Zależnie od tego, jaką grupę i jej działania w obszarze edukacji analizujemy, to powodzenia bądź niepowodzenia szkolne możemy przypisywać różnym podmiotom (Kojs, 1998, s. 18). Zdaniem N. Sillamy’ego niepowodzenie jest pojęciem subiektywnym, oznacza brak sukcesów w realizacji wyznaczonego sobie celu. Subiektywizm tego zjawiska polega na tym, że część uczniów liczy się z tym, że niepowodzenia w uczeniu się są nieuniknione, że towarzyszą (w świadomości) zawsze uczącym się, że jest to stała niewiadoma występująca przy podejmowaniu realizacji zadań nowych, trudnych, licznych i realizowanych zwłaszcza w trudnych warunkach (Sillami, 1994). Niepowodzeniem w uczeniu się jest rozbieżność ocen między wysiłkiem ucznia wkładanym w uczenie się a jego sukcesami szkolnymi ocenianymi przez nauczyciela. Analiza pojęcia „niepowodzenia szkolne” i terminów pochodnych prowadzi do następującego, hierarchicznego i zależnościowego ich układu: • Niepowodzenia szkolne są pojęciem najszerszym i obejmują niepowodzenia nauczycieli oraz uczniów. • Niepowodzenia nauczycieli obejmują porażki wychowawcze oraz dydaktyczne, jak również organizacyjne. • Niepowodzenia uczniów dotyczą zachowania oraz uczenia się (Łuczak, 2000, s. 1). Trudności niepowodzenia w uczeniu się mają dwa główne źródła. Pierwsze z nich ma charakter podmiotowy i tkwi w strukturze psychofizycznej ucznia, drugi przedmiotowy, odnosi się do wymagań szkoły, głównie do treści programowych nauczania i uczenia się. Włodarski i Matczak do determinant uczenia się uczniów zaliczyli właściwości odnoszące się do ucznia (jako podmiotu procesu) oraz wła- 70 | WSGE ściwości sytuacyjne (opisujące proces uczenia się) (Włodarski i Matczak, 1996, s. 136). Podsumowując, przez niepowodzenia szkolne należy rozumieć „rozbieżności pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki powinni opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów” (Spionek 1973, s. 15). Rodzaje niepowodzeń szkolnych Niepowodzenia szkolne można podzielić na niepowodzenia dydaktyczne, zwane też niepowodzeniami w nauce szkolnej, i niepowodzenia wychowawcze. Jak widać na przedstawionym powyżej schemacie, niepowodzenia szkolne są złożonym procesem i zaniedbanie któregoś z elementów niesie za sobą coraz to większe konsekwencje. Zaniedbania w obszarze wychowania spowodowane są w dużej mierze błędami w wychowaniu. Artykuł nie odnosi się do tego typu błędów, zaniedbań. Osoby zainteresowane odsyłam do pracy Antoniny Guryckiej pt. Błąd w wychowaniu (Gurycka, 1990). W tej części omówiona zostanie klasyfikacja niepowodzeń szkolnych zaproponowana przez Czesława Kupisiewicza. O niepowodzeniach jawnych mówimy wówczas, gdy braki w wiadomościach i umiejętnościach ucznia zostały przez nauczyciela dostrzeżone, zaś o niepowodzeniach ukrytych wtedy, gdy szkoła o brakach tych nie wie, lub też z rozmaitych powodów nie znajdują one wyrazu w ocenach, które uczeń otrzymuje. Pierwszym wyraźnym sygnałem ujawniania się niepowodzeń są oceny niedostateczne, chociaż świadczą już one o faktycznie zaawansowanym stopniu tego złożonego zjawiska. Dalszym stopniem jego nasilania się jest powtarzanie klas (drugoroczność) prowadzące do opóźnienia szkolnego, a ostatnim najpoważniejszym przerwanie nauki szkolnej (odsiew) (Spionek, 1973). Niepowodzenia szkolne ukryte odnoszą się nie tylko do opanowania wiedzy i jej zastosowania w życiu. Pełnowartościowy udział uczniów w procesie nauczania wymaga odpowiednich wiadomości i umiejętności, jak i dobrze rozwiniętych zdolności poznawczych, aktywności i samodzielności oraz zainteresowania nauką. Wszelkie zaniedbania w tym obszarze stanowią o niepowodzeniu szkoły (jako instytucji). Jest ono jeszcze trudniejsze do ujawnienia niż braki w wiadomościach czy umiejętnościach. WSGE | 71 Niepowodzenia dydaktyczne jawne dzielą się na przejściowe i względnie trwałe. Do niepowodzeń dydaktycznych względnie trwałych zalicza się drugoroczność i odsiew. Drugoroczność należy do jawnych niepowodzeń szkolnych. Terminem tym oznacza się zjawisko pozostawania ucznia w tej samej klasie w ciągu dwu lub więcej lat. Zjawisko to jest wyrazem głębokiej rozbieżności między wymaganiami szkoły, a postępami ucznia. Jest to jawne świadectwo porażki poniesionej przez szkołę. Pisząc o drugoroczności, zazwyczaj zwraca się uwagę na ogromne straty materialne, spowodowane przedłużeniem okresu nauki, jak i trwałe ślady w osobowości dzieci i młodzieży (Okoń, 2003, s. 360). Odsiewem szkolnym nazywamy zjawisko całkowitego przerwania nauki szkolnej przed ukończeniem szkoły (Okoń, 2003, s. 360-361). Przyczyny niepowodzeń szkolnych W literaturze przedmiotu spotykamy różne kategorie przyczyn niepowodzeń szkolnych. Jan Konopnicki wyróżnił przyczyny ekonomiczno-środowiskowe, intelektualne i dydaktyczno-programowe (1961). Przyczynę o charakterze ekonomiczno-środowiskowym uważał za najważniejszą. Był nią brak opieki nad dzieckiem. Wśród przyczyn intelektualnych wyodrębnił przyczyny tkwiące w ogólnym braku zdolności i specjalnych brakach intelektualnych. Do przyczyn dydaktyczno programowych zaliczył niewłaściwe kryteria oceny osiągnięć uczniów oraz braki w doborze treści programowych. W swojej koncepcji wymienione wyżej przyczyny niepowodzeń szkolnych traktował równorzędnie. W innej swojej pracy Konopnicki określił te kategorie jako przyczyny intelektualne, emocjonalne i szkolne (1966). Przyczyny intelektualne, a zwłaszcza niski poziom umysłowy dzieci, uznał za decydujące uwarunkowanie niepowodzenia w nauce szkolnej. Przyczyny emocjonalne to jego zdaniem wszelkie formy społecznego upośledzenia dziecka utrudniające mu lub wręcz uniemożliwiające osiągniecie powodzenia szkolnego w nauce. Upośledzenie to jest zwykle wytworem warunków domowych, opartych na braku wpływu wychowawczego domu bądź na złym wpływie domu czy rówieśników. Rzadziej źródłem upośledzenia emocjonalnego są warunki szkolne. Zadaniem szkoły jako instytucji publicznej jest zdiagnozowanie warunków życia i rozwoju ucznia i wyzwolenie go z warunków 72 | WSGE szkodliwych. Przyczyny szkolne dzieli Konopnicki na organizacyjne i dydaktyczne. Pierwsze powiązał z samą organizacją szkoły i programami, a zwłaszcza z brakiem elastyczności w organizacji roku szkolnego i w programie nauczania, z lekceważeniem różnic intelektualnych między uczniami. Przyczyny zależne od samego nauczyciela wypływające głownie z wadliwej oceny pracy uczniów, przypisał do przyczyn dydaktycznych. Braki w wiadomościach i niedostateczne umiejętności w jednych przedmiotach uniemożliwiają uczniowi osiągnięcie powodzenia w innych przedmiotach. Z kolei Halina Spionek podzieliła przyczyny niepowodzeń szkolnych na: • ekonomiczno-społeczne, • biopsychiczne, • pedagogiczne (1973). Wśród przyczyn ekonomiczno-społecznych akcentowała negatywny wpływ takich czynników, jak złe czy bardzo złe warunki materialne i mieszkaniowe rodziny dziecka, dysfunkcyjną strukturę rodziny (jej niepełny charakter) i zakłócenia w jej wewnętrznej atmosferze, niski poziom kulturalny i intelektualny rodziców, niewłaściwą postawę rodziców wobec dziecka, brak zrozumienia i zaspokajania potrzeb dziecka oraz brak zainteresowania jego pracą szkolną. Czynniki te uważane były przez nią za przyczynę zaburzeń rozwojowych wpływających niekorzystnie na proces nauczania i jego efekty. Część badaczy widzi główne przyczyny niepowodzeń szkolnych w samych uczniach. Mają one tkwić w różnicach między ich zdolnościami i uzdolnieniami. Według nich różnice te powodują, że praca szkoły obliczona na uczniów o przeciętnych zdolnościach, niekorzystnie odbija się na uczniach zdolnych, jak też na uczniach niezdolnych, przyczyniając się do występowania różnego rodzaju niepowodzeń u obu grup uczniów (Okoń 2003 s. 363). Pedagodzy i psycholodzy z krajów Europy wschodniej nie godzili się z przecenianiem wpływu środowiska lub czynników dziedzicznych na powodzenia szkolne. Prace nauczyciela wychowawcy jako wychowanie i nauczanie uważali za czynnik decydujący o tym powodzeniu. W twierdzeniu, iż niedostateczne postępy uczniów nie są wynikiem odpowiedniego nauczania, lecz są fatalistycznie uwarunkowane przez czynniki społeczne i dziedziczność, kryje się ich zdaniem pomniejszenie odpowiedzialności nauczycieli za poziom wychowania i kształcenia w szkole. Cechą charakterystyczną przedstawionych trzech stanowisk jest traktowanie jednej WSGE | 73 z przyczyn niepowodzeń szkolnych jako dominującej przy jednoczesnym lekceważeniu lub niedostatecznym docenianiu pozostałych przyczyn (Okoń 2003 s. 363). Czesław Kupisiewicz, podobnie jak J. Konopnicki, M. Tyszkowa czy H. Spionek, wyodrębnił następujące przyczyny niepowodzeń szkolnych: • ekonomiczno-społeczne lub środowiskowe, • pedagogiczne, • biopsychiczne (Kupisiewicz, 1965, s. 16). Autor ten zwrócił uwagę na takie przyczyny niepowodzeń dydaktycznych, jak: • popełnianie przez nauczycieli w czasie lekcji błędów merytorycznych, polegających na słabej znajomości procesów nauczania i uczenia się, • niedostateczna znajomość uczniów przez nauczycieli, • brak ze strony szkoły opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce (Kupisiewicz, 1965). Pierwsze z nich to przyczyny związane z nieodpowiednimi „zewnętrznymi”, warunkami pracy dydaktycznej nauczyciela. Są to np. nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości ucznia, nieodpowiednie podręczniki szkolne oraz brak dostatecznego wyposażenia szkół w pomoce dydaktyczne, a także trudne warunki organizacyjne szkół, tj. dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie. Drugą grupą z przyczyn niepowodzeń dydaktycznych to te, które wiążą się z działalnością dydaktyczną nauczyciela. Zaliczyć można do nich np. brak właściwego przygotowania się do lekcji oraz zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji, błędy wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami mającymi trudności w nauce, jak i błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów. Przyczyny związane z wadliwą pracą ucznia, takie jak niechęć do nauki, lenistwo oraz lekceważenie obowiązków szkolnych zakreślają trzecią grupę niepowodzeń dydaktycznych. Na podstawie badań stwierdzono, że czynnikiem decydującym o postępach w nauce dzieci uczęszczających do klas I – III jest nieprawidłowa organizacja i przebieg procesu dydaktyczno-wychowawczego. W tym konkretnym przypadku istnieje ścisła zależność między poziomem pracy nauczyciela a osiągnięciami szkolnymi uczniów. Badania wykazały, że wśród 74 | WSGE wielu bardzo złożonych czynników powodujących niepowodzenia szkolne decydujące znaczenie mają przyczyny pedagogiczne względnie zależne od nauczyciela (Łuczak, 2000, s. 16). Wpływ na późniejsze efekty edukacji ma środowisko, w którym rozwija się dziecko. Bardzo ważnym i niezaprzeczalnym czynnikiem jest środowisko rodzinne. Troska rodziców o dziecko uczęszczające do szkoły musi obejmować wszystkie elementy warunkujące powodzenia w nauce, a więc: • stan zdrowia, • rozwój fizyczny i rozwój motoryczny, jak również rozwój umysłowy, emocjonalny i społeczny, • tryb życia oraz wewnętrzne warunki życia, • atmosferę panującą w rodzinie, • rozwój i realizację zainteresowań zarówno przedmiotami nauki, jak i dziedzinami pozaszkolnymi, • organizację codziennych zajęć, a w szczególności przygotowanie zadań domowych (Łuczak, 2000, s. 3). Kolejnym czynnikiem wpływającym na osiąganie pozytywnych wyników w nauce jest stan zdrowia dziecka. Dobry stan zdrowia umożliwia regularne uczęszczanie do szkoły. Uczeń, który opuszcza lekcje, zazwyczaj ma luki w materiale nauczania. Nawet najbardziej fachowa i metodyczna pomoc nie przyniesie tak oczekiwanych korzyści, jak bezpośredni udział dziecka w zajęciach. W domu uczeń opanowuje przerabiany materiał w sposób mniej wszechstronny. Uboższe są także przeżycia i doświadczenia społeczne dziecka, które mają wpływ na przyswajanie wiedzy. Niekorzystne jest także dla dziecka pozostawianie go z błahych powodów w domu, gdyż zaczyna mieć braki w przyswajanym materiale. Ujemny wpływ na niepowodzenie w nauce mają także wady fizyczne zwłaszcza słuchu, wzroku i mowy, jeśli nie są systematycznie leczone i korygowane (Łuczak 2000, s. 5). Kolejną przyczyną niepowodzeń są przyczyny biopsychiczne. Większość pedagogów określa je również mianem „przyczyn tkwiących w dziecku”. W ramach tego podziału zaburzenia rozwoju dziecka należą do biopsychicznych przyczyn niepowodzeń. Dziecko przychodzące do szkoły pod wieloma względami jest już ukształtowane. W toku dotychczasowego wychowania w rodzinie lub przedszkolu zostały już w dużej mierze uformowane jego postawy wobec WSGE | 75 określonych zjawisk oraz sposoby reagowania na bodźce oraz intelektualny i emocjonalny stosunek do różnych przedmiotów i wydarzeń. Zachowanie oraz rozwój fizyczny i psychiczny uzależniony jest nie tylko od oddziaływań wychowawczych, ale także od zadatków wrodzonych oraz od warunków, w jakich się one rozwijają. Do czynników biopsychicznych mających wpływ na efekty edukacji należą: • poziom inteligencji ucznia, • temperament, • cechy charakteru, • stan zdrowia, • rozwój psychomotoryczny (Łuczak, 2000, s. 6). W znacznym stopniu warunkuje to możliwość osiągnięcia sukcesu edukacyjnego oraz harmonijny rozwój psychomotoryczny uczniów. Większość uczniów przychodzących do szkoły wykazuje rozwój umysłowy prawidłowy, a znaczny procent dzieci rozwija się w tempie przyspieszonym (akceleracja rozwoju). Jednak do szkoły trafiają także dzieci o obniżonym poziomie rozwoju. Badania naukowe nad uczniami, którzy napotykają trudności i niepowodzenia szkolne, wykazują, że ich rozwój intelektualny jest prawidłowy, jednak przebiega nieharmonijnie. Dysharmonia może dotyczyć różnych sfer, np. rozwój fizyczny może być prawidłowy lub przyspieszony, a umysłowy opóźniony. Bywa też odwrotnie, dzieci o bardzo dobrym poziomie rozwoju umysłowego często odznaczają się opóźnionym rozwojem fizycznym. Nierównomierność może zachodzić w obrębie rozwoju umysłowego, mówimy wtedy o fragmentarycznych deficytach rozwojowych. Obejmują one rozwój spostrzegania wzrokowego i słuchowego oraz rozwój motoryczny i manualny. Wśród przyczyn pedagogicznych wyróżnia się zazwyczaj przyczyny tkwiące w samym procesie dydaktycznym, przyczyny spowodowane niedostatecznym przygotowaniem zawodowym nauczycieli, popełnianymi przez nich błędami dydaktycznymi oraz wadliwą postawę w stosunku do uczniów. Do najczęściej wymienianych dydaktycznych przyczyn niepowodzeń należą: przeładowanie programów nauczania, werbalizm nauczania, wady systemu klasowo-lekcyjnego, brak indywidualizacji nauczania. Uwarunkowania niepowodzeń szkolnych Wiele czynników warunkuje powodzenia i niepowodzenia szkolne. 76 | WSGE Najważniejszym czynnikiem jest wszystko to, co wiąże się ze szkołą i z nauczycielem, jak również z samym uczniem oraz warunkami społecznymi pracy szkolnej (Okoń 2003, s. 356). W rzeczywistości szkolnej jest tak, że każdy uczeń, a więc zarówno bardzo dobry, jak i średni doznaje powodzeń i niepowodzeń, choć ich skala i charakter bardzo się między sobą różnią. Szkoła jest pierwszym i bardzo złożonym czynnikiem. Na jej złożoność składają się nauczyciele oraz metody i środki ich działalności. Warto tu wspomnieć, iż pedagogiczne i dydaktyczne przygotowanie nauczyciela, jego doświadczenie, zdolności i zamiłowanie do swojego zawodu wpływają na jego osiągnięcia zawodowe. Drugim czynnikiem, od którego zależą osiągnięcia szkolne, jest sam uczeń. Jest on integralną częścią szkoły, więc koniecznością staje się odpowiednie zdynamizowanie sił ucznia, a więc rozwinięcie jego aktywności, samodzielności, dociekliwości, pracy twórczej, wytrwałości w dążeniu do celu, ukierunkowanych zainteresowań oraz nastawienia na samokształcenie (Okoń 2003, s. 357 – 358). Warunki społeczne, w jakich przebiega praca szkoły, są trzecim czynnikiem i to one poważnie wpływają na powodzenia pracy kształtująco-wychowującej. W ich zakres wchodzą warunki istniejące na terenie szkoły, domu lub internatu i całego środowiska. Na warunki społeczne składają się czynniki: • atmosfera w szkole, • istnienie lub brak odpowiednich instytucji wypełniających czas wolny uczniów, • grupy rówieśnicze, • warunki domowe. Ważne, aby atmosfera szkolna sprzyjała identyfikacji ucznia ze szkołą. Wyróżnić tutaj możemy czynniki wyzwalające i wzmacniające identyfikację bądź czynniki ją zakłócające i osłabiające. Klimat sprzyjający identyfikacji ze szkołą charakteryzuje się: • przewagą pozytywnych emocji - „ciepło emocjonalne”, • niewystępowaniem sytuacji konfliktowych - brak napięć, • zasadniczą zgodnością celów, motywacji wypełniania obowiązków szkolnych, • unikaniem zachowań represyjnych: przewaga nagród nad karami, WSGE | 77 • sprawiedliwością wobec wszystkich uczestników społeczności szkolnej, • przewagą więzi osobowych, bezpośrednich, nieformalnych. Klimat utrudniający identyfikację ze szkołą charakteryzuje się: • przewagą emocji negatywnych lub obojętności uczuciowych, • występowaniem sytuacji konfliktowych - stałe napięcia nerwowe, • niezgodnością celów i sprzecznymi motywacjami spełniania obowiązków szkolnych, • występowaniem zachowań represyjnych: przewaga kar nad nagrodami, • protekcjonizmem, • przewagą więzi rzeczowych, pośrednich, sformalizowanych (Okoń 2003, s. 358). Podsumowanie Mimo że zjawisko niepowodzeń szkolnych zostało rozpoznane dość dawno, to nadal pozostaje „palącym” i „wstydliwym” problemem oświaty. Znamienne są poglądy J. Konopnickiego, który stwierdziła, że „nie ma prawie sytuacji, w jakiej można swobodnie wskazać na jeden i tylko jeden czynnik, który spowodował niepowodzenie w nauce (…) Nawet bardzo wnikliwa analiza indywidualna może nie dać nam odpowiedzi, co w danym przypadku było pierwszą, a co bezpośrednią czy główną przyczyną. Analiza każdego indywidualnego przypadku niepowodzenia w nauce dostarcza poważnych dowodów na równoległe istnienie wielu przyczyn i na fakt, że nie można ich od siebie oddzielić” (Konopnicki, 1966, s. 26-27). Mimo że cytat ten dotyczy stricte niepowodzeń w nauce, można odnieść go także do wyjaśnienia przyczyn niepowodzeń szkolnych. Myśl sformułowana przez J. Konopnickiego ma charakter refleksji uniwersalnej i ponadczasowej. Na zakończenie chciałbym podkreślić, że w literaturze przedmiotu dotyczącej powodzeń i niepowodzeń szkolnych obok kluczowego pojęcia funkcjonują takie określenia, jak: trudności szkolne (Bandura 1968; Kowolik 1998), opóźnienie szkolne (Konopnicki 1961), specjalne potrzeby edukacyjne (Jas, Jarosińska 2010), specyficzne trudności w uczeniu się (Bogdanowicz 1997). Stąd też pojawia się wrażenie, że problematyka niepowodzeń szkolnych to problematyka o dużym stopniu złożoności, niemożliwa do jednoznacznego zdefiniowania. Pedagogiczne refleksja nad niepowodzeniami w sferze metodologicznej wymaga bardzo starannego 78 | WSGE wskazania, czego badane, opisywane niepowodzenia dotyczą oraz jaki kontekst im towarzyszy. References A lutte contre l’échec scolaire (1994), Bruxelles-Luxembourg. Bandura, L. (1968). Trudności w procesie uczenia się, PZWS, Warszawa. Bogdanowicz, M. (1997) Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoriadiagnoza-terapia. CMP P-P, Warszawa. Delors, J. (1998). Edukacja. W niej jest ukryty skarb. Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Wydawnictwo UNESCO, Warszawa. Gurycka, A. (1990). Błąd w wychowaniu. WSiP, Warszawa. Jas, M. Jarosińska, M. (2010). Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży: prawne ABC dyrektora przedszkola, szkoły i placówki. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa. Karpińska, A. (1999). Drugoroczność. Pedagogiczne wyzwanie dla współczesności. Trans Humana, Białystok. Kojs, W, (1998). Wokół pojęcia niepowodzeń szkolnych, [w:] Łysek J. (red.) Niepowodzenia szkolne, Oficyna Impuls, Kraków. Konopnicki, J. (1961). Problem opóźnienia w nauce szkolnej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa. Konopnicki, J. (1966). Powodzenia i niepowodzenia szkolne. PWN, Wrocław-Warszawa. Kowolik P., (1998). Niektóre zabiegi profilaktyczno-terapeutyczne szkoły w stosunku do uczniów mających trudności w nauce, [w:] Łysek J. (red.) Niepowodzenia szkolne, Oficyna Impuls, Kraków. Kupisiewicz, Cz. (1965). Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny oraz niektóre środki zaradcze. PZWS, Warszawa. Kupisiewicz, Cz. (1977). Podstawy dydaktyki ogólnej. PWN, Warszawa. Kupisiewicz Cz., (2005) Podstawy dydaktyki. WSiP, Warszawa. Łuczak, B. (2000). Niepowodzenia w nauce. Oficyna Wydawnicza, Poznań. Łysek, J. (red.) (1998). Niepowodzenia szkolne, Oficyna Impuls, Kraków. Okoń, W. (2003). Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie Żak Warszawa. Pauli, L., Brimer, M.A., (1971). Le déperdition scolaire: un problème mon- WSGE | 79 diale. Bureau International d’ Education, Paris-Genève. Radlińska, H. (red.) (1937). Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych. Nasza Księgarnia, Warszawa. Sillamy, N. (1994). Słownik psychologii, Wydawnictwo Książnica, Poznań. Spionek, H. (1973). Zaburzenia rozwojowe uczniów a niepowodzenia szkolne PWN, Warszawa. Włodarski, Z. Matczak A. (1996) Wprowadzenie do psychologii. WSiP Warszawa. 80 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 81-105 Jarosław Jastrzębski Milena Pasiak WSGE | 81 82 | WSGE Samoocena i poczucie alienacji jako predyktory jakości życia osób z niepełnosprawnością ruchową Self-esteem and a sense of alienation as predictors of quality of life people with physical disabilities Jarosław Jastrzębski Wyższa Szkoła Nauk Społecznych im. ks. Józefa Majki w Mińsku Mazowieckim [email protected] Milena Pasiak Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Abstracts The aim of the study was to test several important hypotheses about the importance of self-esteem and a sense of alienation in the development of the quality of life of people with physical disabilities. The study involved 60 people with congenital (N = 16) or acquired (N = 44) physical disabilities. Among them were 30 women and 30 men aged from 25 to 64lat (mean = 47y.o.). The study used three questionnaires. Quality of life was assessed using the Life Satisfaction Questionnaire FLZ J. Fahrenberg, M. Myrtek, J. Schumacher and E. Brähler in the Polish adaptation of Jan Chodkiewicz. A sense of alienation has been studied using the Test Sense of Alienation PAI in the development of Krystyna Kmiecik-Baran. Finally, the participants completed M. Rosenberg’s Scale Self-Esteem SES in the Polish adaptation of Irena Dzwonkowska, Kinga Lachowicz-Tabaczek and Mariola Łaguna. The results showed that: (1) there is a positive relationship between self-esteem and quality of life, (2) there is a negative correlation between the sense of alienation and quality of life, (3) women revealed significantly greater than men’s satisfaction with their own health, (4) there are significant sex differences on the role played by self-esteem and a sense of alienation in shaping the quality of life. Celem badań było sprawdzenie kilku ważnych hipotez dotyczących znaczenia samooceny i poczucia alienacji w kształtowaniu się jakości życia osób z niepełnosprawnością ruchową. Badaniami objęto 60 osób z niepełnosprawnością ruchową wrodzoną (N=16) lub nabytą (N=44). Wśród WSGE | 83 nich było 30 kobiet i 30 mężczyzn w wieku od 25 do 64 lat (średnia = 47 lat). W badaniach zastosowano trzy kwestionariusze. Jakość życia oceniano za pomocą Kwestionariusza Zadowolenia z Życia FLZ J. Fahrenberga, M. Myrteka, J. Schumachera i E. Brählera w polskiej adaptacji Jana Chodkiewicza. Poczucie alienacji badano, korzystając z Testu Poczucia Alienacji PAI w opracowaniu Krystyny Kmiecik – Baran. Jako ostatnią badani rozwiązywali Skalę Samooceny SES M. Rosenberga w polskiej adaptacji Ireny Dzwonkowskiej, Kingi Lachowicz-Tabaczek i Marioli Łaguny. Wyniki badań wykazały, że (1) istnieje dodatni związek między samooceną a jakością życia, (2) istnieje ujemna zależność między poczuciem alienacji a jakością życia, (3) kobiety ujawniają istotnie większą od mężczyzn satysfakcję z własnego zdrowia, (4) istnieją istotne różnice płciowe w zakresie roli, jaką odgrywają samoocena i poczucie alienacji w kształtowaniu się poziomu jakości życia. Key words: self-esteem, a sense of alienation, satisfaction with life, disability poczucie własnej wartości, poczucie wyobcowania, zadowolenie z życia, niepełnosprawność Wprowadzenie w problematykę badań Pojęcie jakości życia Pierwsze prace badawcze na temat jakości życia (quality of life) pojawiły się tuż po II wojnie światowej w literaturze amerykańskiej. Początkowo termin ten rezerwowano dla opisania dobrostanu materialnego, później rozszerzono go również na wartości niematerialne. Psychologowie używali pojęcia „jakości życia” do opisu zadowolenia z życia, którego miarą miała być rozbieżność między sumą przeżywanych emocji pozytywnych i negatywnych. Dość szybko okazało się, że badanie jakości życia wymaga również ustalenia poczucia satysfakcji w różnych jego sferach (Chodkiewicz, 2005). Współcześnie istnieje wiele definicji jakości życia. Najbardziej ogólną jest definicja zaproponowana przez WHOQOL Group (specjalna sekcja Międzynarodowej Organizacji Zdrowia do spraw Jakości Życia), według której „jakość życia to percepcja przez osobę własnej sytuacji życiowej w kontekście kultury, w której żyje, systemu wartości, którym się kieruje 84 | WSGE oraz po uwzględnieniu celów, oczekiwań, norm i zainteresowań” ( Zasępa, Ślaski, 2007, s. 6). Wyróżnia się też różne kryteria czy konteksty jakości życia. Tomaszewski (1984, s. 209) wyróżnił między innymi „bogactwo przeżyć subiektywnych, poziom świadomości i aktywności, twórczość dającą wartościowe efekty oraz przyjazne współuczestnictwo w życiu społecznym człowieka”. Z kolei de Walden-Gałuszko (1994) mówi o trzech kontekstach jakości życia: (1) o kontekście klinicznym – wówczas jej wyznacznikiem jest brak lub istnienie symptomów chorobowych, (2) o kontekście społecznym – wówczas należy ocenić czy jednostka skutecznie i odpowiedzialnie wypełniania ważne w danej społeczności role i obowiązki, i (3) o kontekście indywidualnym – wówczas należy uwzględnić oceny dotyczące zdolności człowieka do zaspokajania jego indywidualnych potrzeb oraz stopień zadowolenia z ich realizacji. Inni autorzy zwracają uwagę na rozwojowy i temporalny aspekt jakości życia. I tak na przykład Cantor (1991) uważa, że jakość życia jest uwarunkowana przede wszystkim tym, „czy?” i „jak?” człowiek realizuje swoje zadania życiowe, a zadania te wiążą się z wyborem właściwych zadań rozwojowych dostosowanych do potrzeb oraz możliwości człowieka. Natomiast Bańka (2005, s. 13) stwierdza, że dobrostan należy definiować jako kategorię „podlegającą dynamicznym przekształceniom w czasie i jest to kategoria dwojakiego rodzaju: kontekstowa kategoria uczucia szczęścia wynikającego z posiadania lub konsumpcji zasobów i kategoria rozwojowa standardów porównań”. W podobnym duchu utrzymana jest definicja Fahrenberga, Myrteka, Schumachera oraz Brählera, którzy stworzyli wykorzystany przez nas Kwestionariusz Zadowolenia z Życia FLZ. Według nich zadowolenie z życia to „indywidualna ocena przeszłych i teraźniejszych warunków życiowych oraz perspektyw na przyszłość” (za: Chodkiewicz, Wilska, 2008, s.137). Większość autorów podkreśla, że uwarunkowań jakości życia należy upatrywać przede wszystkim w sferze psychicznej. Według Michalosa (1986) jakość życia zależy od wielkości rozbieżności między tym, czego jednostka pożąda, a tym, co aktualnie posiada. Z kolei Gawor i Głębocka (2008) zwracają uwagę na takie uwarunkowania jakości życia jak: system wartości, aspiracje i oczekiwania oraz nastawienie na zaspokajanie potrzeb egzystencjalnych typu „mieć”, potrzeb bezpieczeństwa typu „być” oraz potrzeb społecznych typu „kochać i być kochanym”. Jak widać zarówno w sposobie definiowania, jak i w poszukiwaniu WSGE | 85 uwarunkowań jakości życia ujawniają się dwa podstawowe podejścia: z jednej strony jakość życia dotyczy oceny relacji między jakimś „ideałem” a rzeczywistością i zaspokajaniem wynikających z tej rozbieżności potrzeb, z drugiej zaś wiąże się z oceną bogactwa życiowych doświadczeń i przeżyć. Jakość życia a niepełnosprawność Zdecydowanie ograniczone szanse na doświadczanie szczęścia czy życiowej satysfakcji mają osoby niepełnosprawne (por. Żyta, Nosarzewska, 2006). Można odnieść wrażenie, że fakt ten jest niemalże wpisany w definicję niepełnosprawności. Według Sękowskiego (1994, s. 12) niepełnosprawność to: „obniżony – w stosunku do norm ustalonych dla danej populacji – stan sprawności organizmu, powodujący utrudnienie, a często także ograniczenie funkcjonowania fizycznego i psychicznego oraz zdolności do pełnienia ról społecznych”. Oczywiście nie oznacza to, że osoby niepełnosprawne nie mogą czerpać zadowolenia z życia, jednak ilość przeszkód utrudniających im doznawanie szczęścia jest ogromna. Wśród nich jedną z czołowych pozycji zajmują ograniczenia w dostępie do pracy zawodowej. Brak pracy - szczególnie dla osób niepełnosprawnych - wiąże się z poczuciem niskiej własnej wartości i użyteczności społecznej, a także poczuciem silnej zależności społeczno-ekonomicznej (Palak, 2006). Kolejnym czynnikiem obniżającym jakość życia niepełnosprawnych są postawy osób pełnosprawnych. Postawy te budowane są w oparciu o negatywny stereotyp osoby niepełnosprawnej jako tej, która w życiu doświadcza raczej niepowodzeń i ma mniejsze szanse na satysfakcjonujące życie małżeńskie i rodzinne. Bardzo często stereotypy te uruchamiają proces tak zwanego „wtórnego upośledzenia”, który sprawia, że osoby niepełnosprawne wchodzą w tryby „naznaczenia” i „wykluczenia” - wyalienowania społecznego (Żyta, Nosarzewska, 2006). A przecież znana jest prawda, że życie ma sens o tyle, o ile ma sens dla innych. Również człowiek z niepełnosprawnością może wieść życie aktywne i w pełni satysfakcjonujące tylko wśród ludzi, dla których jego życie jest ważne (por. Plura, 2007). Poczucie alienacji Odosobnienie, wyobcowanie czy wyizolowanie ze środowiska to terminy, które potocznie oznaczają alienację (por. Korzeniowski, 1986; Zawadzki, 2007). Marks ujmuje alienację jako obiektywny stan lub proces, który nie za- 86 | WSGE leży od woli podmiotu. Według niego alienacja to zjawisko zewnętrzne mające charakter społeczny, to obiektywna sytuacja, dla której charakterystyczna jest obcość, dominacja sił zewnętrznych oraz urzeczowienie człowieka (za: Ochocki, 1980). Z kolei Kmiecik-Baran (1995b, s. 41) twierdzi, że alienacja to cecha własna osoby lub jej relacji z rzeczywistością. Fromm traktuje alienację jako wyobcowanie ze swojej prawdziwej natury (za: Korzeniowski, 1990).Dla Nettlera (1957) alienacja jest oderwaniem jednostki od ważnych bytów między innymi od kultury, społeczeństwa, natury, innych ludzi, własnego ja. Schacht (1971) natomiast wyodrębnił cztery grupy definicji alienacji, które dotyczą: (1) alienacji interpersonalnej (np. samotność, brak solidarności, niezadowolenie ze stosunków interpersonalnych), (2) alienacji pracy (np. niezadowolenie z pracy, niemożność kontrolowania procesu pracy), (3) alienacji polityczno–ekonomicznej (np. poczucie nieufności, bezsilność wobec przywódców), (4) alienacji społeczno–kulturowej (np. odrzucenie norm społecznych, anomia). Zdaniem Zawadzkiego (2008, s. 37) alienacja oznacza „wyobcowanie i oderwanie się od istotnych obszarów środowiska społecznego, a także własnych poglądów i zachowań. Uświadomienie sobie owego wyobcowania i konfliktu z samym sobą prowadzi do poczucia alienacji”. Poczucie alienacji może mieć charakter sytuacyjny (np. przebywanie w więzieniu, szpitalu lub na statku) oraz osobowościowy, to znaczy, że przyczyna poczucia alienacji tkwi we właściwościach podmiotu (np. nieśmiałość, niska samoocena, poczucie kontroli zewnętrznej) (Kmiecik-Baran, 1995b). Niezależnie od tego, jaki jest charakter poczucia alienacji, jego konsekwencje mogą być groźne i dla jednostki i dla społeczności, z którą jest ona związana (Kmiecik – Baran, 1995 b). Oderwanie się podmiotu od otoczenia, a także od swych osobistych poglądów i zachowań może powodować liczne zaburzenia, a nawet śmierć (śmierć voodoo) (Kmiecik – Baran, 1988). Najczęściej jednak prowadzi do takich destruktywnych zachowań jak: nadużywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, próby samobójcze, popełnianie przestępstw, uciekanie w chorobę, agresywność w stosunku do innych. Jednak w pewnych przypadkach prowadzi też do zachowań konstruktywnych. Dotyczy to sytuacji, w których jednostka próbuje poradzić sobie z poczuciem alienacji, poprzez podejmowanie konstruktywnych działań mających na celu czy to zwiększenie zarobków, czy poszerzenie relacji społecznych, czy też zdobywanie wiedzy pomimo niesprzyjających warunków środowiskowych (Kmiecik – Baran, 1995 a). WSGE | 87 Integracji różnych ujęć poczucia alienacji dokonał Seeman, który wyodrębnił pięć dwubiegunowych wymiarów: (1) poczucie bezsilności – to wymiar, który opisuje oczekiwania jednostki związane z poczuciem kontroli nad zdarzeniami, że swoim zachowaniem może ona wywołać efekty, do których dąży; (2) poczucie bezsensu – to wymiar, który opisuje oczekiwania jednostki dotyczące przewidywania efektów swojego zachowania, pojawia się wówczas, gdy podmiot traci wiarę, że można przewidywać efekty swojego zachowania w zadowalający nas sposób; (3) poczucie anomii – to wymiar, który opisuje oczekiwania jednostki, że jedynie nieaprobowane zachowania są niezbędne dla osiągnięcia określonych celów; (4) poczucie samowyobcowania – to wymiar, który opisuje oczekiwania podmiotu, że jeśli będzie on postępował zgodnie ze swoimi przekonaniami, to będzie to dla niego szkodliwe oraz nie pozwoli na realizację jego celów; (5) poczucie izolacji (osamotnienia) – to wymiar, który opisuje oczekiwania podmiotu, że wchodzenie w pożądane relacje społeczne jest z różnych względów niemożliwe do osiągnięcia. Oczekiwania te wiążą się z doświadczeniem silnych negatywnych emocji (za: Kmiecik-Baran, 1995a). Samoocena Jak można się było przekonać, wsparcie społeczne, życie wśród ludzi i w zgodzie z ludźmi, stanowi jeden z ważniejszych czynników ściśle związanych z poziomem jakości życia. Wiele przemawia za tym, że drugim ważnym filarem jest poczucie własnej wartości, często określane mianem samooceny. Samoocena od dawna stanowi przedmiot zainteresowania nie tylko psychologów, ale i psychiatrów, socjologów, antropologów. Pojęcie to głęboko zakorzeniło się również w języku potocznym, i w szerokim znaczeniu opisuje to, w jaki sposób podmiot myśli o sobie. Dość często jest również uznawana za predyktor ogólnego samopoczucia i stosunku do zadań, stąd przeświadczenie, że wiedza o tym, jak człowiek siebie ocenia, pozwala zrozumieć i przewidywać, jak on będzie funkcjonował w rozmaitych sytuacjach sprawnościowych i społecznych (por. Dzwonkowska, Lachowicz-Tabaczek, Łaguna, 2008). 88 | WSGE Różni autorzy podkreślają różne walory samooceny. Część z nich zwraca uwagę na jej subiektywny i zarazem dynamiczny charakter (Lindenfield, 1995), inni dostrzegają w niej jedną z emocjonalnych kompetencji (Gut, 2008), jeszcze inni uważają ją za przejaw wiary we własne możliwości (Murphy, 2008) lub połączenie poczucia własnej skuteczności z szacunkiem do samego siebie (Branden, 2007, 2008). Według Łukaszewskiego (2010, s. 89) samoocena stanowi szczególny aspekt wiedzy na temat własnej osoby. I o ile w latach 70. i 80. XX w. traktowano samoocenę jako ewaluatywny (oceniający, wartościujący) aspekt samowiedzy (por. Lewicka, 1977, 1985), o tyle współcześnie coraz częściej traktuje się ją jako wyraz postawy wobec siebie samego (por. Wojciszke., 2002, 2003). W tym nurcie mieści się definicja samooceny zaproponowana przez Rosenberga (1965, s. 30-31), który uznał, że ludzie mają różne postawy wobec różnorodnych obiektów, a własna osoba jest jednym z nich. Tak więc samoocena jest rodzajem globalnej oceny siebie - pozytywną lub negatywną postawą wobec własnego Ja. Z wysoką samooceną wiąże się przekonanie, że jest się „wystarczająco dobrym” i wartościowym człowiekiem, natomiast niskiej samoocenie towarzyszy brak zadowolenia z siebie samego. Należy przypuszczać, że tak rozumiana samoocena niesie ze sobą szereg określonych konsekwencji, które w perspektywie psychologicznej można rozpatrywać w kategoriach jej funkcji. Po pierwsze, ponieważ opinie innych ludzi są podstawowym źródłem sądów wartościujących na własny temat, uznaje się samoocenę za wskaźnik społecznego uznania (Wojciszke, Doliński, 2008). Po drugie, można ją uznać za aparat monitorujący stan posiadanych przez jednostkę zasobów poznawczych i energetycznych. W tym przypadku wysoka samoocena wiązałaby się z przeświadczeniem o nadwyżce zasobów, niska zaś z ich deficytem (Lachowicz-Tabaczek, 2006; Lachowicz-Tabaczek i Śniecińska, 2008). Po trzecie, samoocena może pełnić funkcję detektora dysfunkcjonalnych odchyleń. Spadek samooceny z jednej strony dostarcza informacji o zaistniałych w otoczeniu zagrożeniach, z drugiej zaś (dzięki aktywacji negatywnych emocji) uruchamia zachowania o charakterze korekcyjnym, których celem jest zmiana niekorzystnego dla podmiotu stanu rzeczy (Fila-Jankowska, 2010). I po czwarte, samoocena służy zabezpieczaniu przed negatywnymi konsekwencjami zdarzeń obciążających emocjonalnie. Innymi słowy, w sytuacjach silnie stresujących większą wydolność i skuteczność powinny ujawnić osoby z wysoką samooceną (Baumeister, Campbell, Krueger i Vohs, 2003). WSGE | 89 Problematyka badań własnych i hipotezy Przedstawione we wprowadzeniu kwestie, dotyczące uwarunkowań jakości życia, a szczególnie jakości życia osób z niepełnosprawnością, ruchową nasuwają kilka pytań. Po pierwsze, skoro jednym z czynników warunkujących jakość życia jest poczucie własnej wartości, to czy można oczekiwać wystąpienia związków między poziomem jakości życia a poziomem globalnej samooceny, rozumianej jako pozytywna lub negatywna postawa wobec własnej osoby? I czy charakter tych zależności jest podobny w przypadku kobiet i mężczyzn? Po drugie, skoro drugim ważnym czynnikiem warunkującym jakość życia jest możliwość funkcjonowania w społeczności, to czy można oczekiwać wystąpienia związków między poziomem jakości życia a poczuciem alienacji? I czy charakter tych zależności jest podobny w przypadku kobiet i mężczyzn? Mając na uwadze zaprezentowane wcześniej stanowiska teoretyczne, sformułowano następujące hipotezy badawcze: Hipoteza 1 – Istnieje dodatnia zależność między poziomem jakości życia a samooceną - należy oczekiwać, że wyższej samoocenie towarzyszy większe zadowolenie z życia. Hipoteza 2 – Istnieje dodatnia zależność między poziomem jakości życia a poczuciem alienacji - należy oczekiwać, że im słabsze poczucie alienacji tym większa satysfakcja z życia. Ponadto, interesującą kwestią jest ustalenie wkładu obu czynników w zmienność jakości życia w badanej populacji. Innymi słowy nasuwa się pytanie o to, jaka jest rola samooceny i poczucia alienacji w kształtowaniu się jakości życia? Czy można stwierdzić, który z tych czynników jest ważniejszy? A może każdy z nich odgrywa szczególną rolę, w zależności od sfery życia, która podlega ocenie? Niestety nie udało się znaleźć teoretycznych podstaw umożliwiających sformułowanie hipotetycznych odpowiedzi na powyższe pytania. W związku z tym zostaną potraktowane jako pytania eksploracyjne, a rozstrzygającej odpowiedzi dostarczą wyniki naszych badań. Charakterystyka badanej grupy i metody badawcze Badania zostały przeprowadzone w dwóch zakładach pracy chronionej w Siedlcach. Uczestniczyło w nich 60 osób z niepełnosprawnością ruchową wrodzoną (N=16) lub nabytą (N=44). Wśród nich było 30 kobiet i 30 mężczyzn w wieku od 25 do 64 lat (średnia = 47 lat). Udział w badaniach 90 | WSGE był dobrowolny i anonimowy. Wszystkie badane osoby niepełnosprawne pracują. Mają wykształcenie podstawowe (N=5), średnie (N=47) lub wyższe (N=8). Wśród osób badanych 15 jest stanu wolnego. Pozostałe osoby są zamężne/ żonate. W badaniach zastosowano trzy kwestionariusze. Jakość życia oceniano za pomocą Kwestionariusza Zadowolenia z Życia FLZ J. Fahrenberga, M. Myrteka, J. Schumachera i E. Brählera w polskiej adaptacji Jana Chodkiewicza (2009). Kwestionariusz ten pozwala na ocenę satysfakcji z życia w 10 sferach: zdrowie, praca i zawód, sytuacja finansowa, czas wolny, małżeństwo/związek partnerski, relacje z dziećmi, własna osoba, przyjaciele/ znajomi, mieszkanie, seksualność. Każda z podskal składa się z 7 pozycji, a zadaniem badanego jest ocenić każdą z nich na 7-stopniowej skali, w której 1 oznacza „bardzo niezadowolony”, a 7 - „bardzo zadowolony”. Polska wersja kwestionariusza cieszy się dobrymi właściwościami psychometrycznymi. Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha wahają się od 0,80 dla skali „własna osoba” do 0,96 dla skali „zdrowie”. Równie zadowalająca jest stabilność bezwzględna. Współczynniki korelacji w procedurze test-retest w odstępie miesiąca wahały się od 0,61 dla skali „własna osoba” do 0,97 dla skali „satysfakcja ze związku”. Trafność testu oceniano poprzez porównanie wyników uzyskanych w FLZ z wynikami ze Skali Satysfakcji Życiowej Dienera i współpracowników, wynikami z Kwestionariusza Sf-36 Ware’a oraz wynikami z Drabiny Cantrilla. Uzyskane w ten sposób dane pozwalają stwierdzić zadowalający poziom trafności (Chodkiewicz, Wilska, 2008). Poczucie alienacji badano, korzystając z Testu Poczucia Alienacji PAI w opracowaniu Krystyny Kmiecik – Baran (2000). Kwestionariusz tworzy 49 stwierdzeń opisujących pięć dwubiegunowych wymiarów poczucia alienacji: poczucie anomii-ładu społecznego (poczucie braku związku lub związku z istniejącymi normami społecznymi), poczucie bezsensu – sensu (brak wiary lub wiara w jasny i spójny system wartości, dla których warto żyć i działać), poczucie bezradności – zaradności (przekonanie, że to, co się nam przydarza, nie zależy od naszego zachowania lub że to, co się z nami dzieje, związane jest z naszym zachowaniem), poczucie samowyobcowania – autonomii (poczucie oderwania od własnych przekonań, idei lub poczucie tożsamości, związku z własnymi przekonaniami, ideami), poczucie osamotnienia - zakorzenienia (poczucie oderwania od innych, od bliskich osób vs. poczucie łączności, wspólnoty z innymi ludźmi). Współczynniki rzetelność Kudera-Richardsona wahały się od 0,54 dla WSGE | 91 skali „poczucie anomi” do 0,70 dla skali „poczucie osamotnienia. Zgodne z oczekiwaniami korelacji wyników PAI z wynikami kwestionariuszy mierzących poczucie kontroli wzmocnień, poziom lęku i wsparcia społecznego pozwalają stwierdzić, że trafność narzędzia jest satysfakcjonująca. Jako ostatnią badani rozwiązywali Skalę Samooceny SES M. Rosenberga w polskiej adaptacji Ireny Dzwonkowskiej, Kingi Lachowicz-Tabaczek i Marioli Łaguny (2008). Skala ta pozwala ocenić poziom ogólnej samooceny rozumianej jako świadoma postawa - pozytywna albo negatywna wobec własnego Ja. W skład skali wchodzi 10 twierdzeń, a zadaniem osoby badanej jest ocenić, w jakim stopniu zgadza się ona z każdym z tych twierdzeń. Współczynniki alfa Cronbacha polskiej wersji SES wahały się od 0,81 do 0,83. Natomiast współczynniki stabilności bezwzględnej wahały się od 0,50 (po roku) do 0,83 (po tygodniu). O zadowalającej trafności SES świadczą zgodne z oczekiwaniami wyniki eksploracyjnej i konfirmacyjnej analizy czynnikowej, a także korelacje SES z kwestionariuszami mierzącymi poziom depresji, osobowość narcystyczną, temperament, umiejscowienie kontroli, optymizm, nadzieję podstawową, kompetencje społeczne oraz nieśmiałość. Wyniki badań własnych W pierwszym kroku analizy statystycznej weryfikowano hipotezę 1, zgodnie z którą oczekiwano dodatnich związków jakości życia z poziomem samooceny. Analizę przeprowadzono w taki sposób, aby jednocześnie uzyskać odpowiedź na pytanie dotyczące istnienia różnic płciowych w zakresie roli, jaką odgrywa samoocena w kształtowaniu się poziomu jakości życia. Wymagało to przede wszystkim ustalenia, czy kobiety i mężczyźni z niepełnosprawnością ruchową różnią się między sobą pod względem jakości życia. Aby to osiągnąć, zastosowano test istotności różnic t-Studenta. Tabela 1. Różnice płciowe między kobietami a mężczyznami w zakresie wyników uzyskiwanych w Kwestionariuszu Zadowolenia z Życia FLZ Zdrowie Praca Finanse 92 | WSGE Kobiety (N=30) M SD 31,43 7,422 32,53 6,516 29,07 7,882 Mężczyźni (N=30) t p M SD 27,37 7,458 2,117 0,039 31,07 5,994 0,907 0,368 27,97 7,677 0,548 0,586 Czas wolny Dzieci Moja osoba Przyjaciele Mieszkanie 33,83 36,27 32,70 33,63 34,67 6,767 9,310 7,456 6,780 7,644 32,83 37,14 31,67 30,87 33,77 5,633 8,702 8,314 6,832 7,704 0,622 -0,316 0,507 1,574 0,454 0,536 0,753 0,614 0,121 0,651 Małżeństwo/ związek 35,35 9,879 37,56 6,285 -0,933 0,356 Seks 33,33 9,091 33,60 9,012 -0,114 0,910 Z danych przedstawionych w tabeli 1 wynika, że kobiety i mężczyźni z niepełnosprawnością ruchową ujawniali zbliżone wyniki w Kwestionariuszy Zadowolenia z Życia FLZ. Jedyną statystycznie istotną rozbieżność zarejestrowano w przypadku podskali „Zdrowie” (t=2,117; p<0,05). Świadczy ona o tym, że kobiety ujawniają większe zadowolenie z życia w obszarze związanym ze własnym stanem zdrowia. Dane te zilustrowano również w postaci wykresu 1. Analiza wykresu pozwala zaobserwować pewną - choć nieistotną statystycznie – tendencję, według której kobiety prezentują nieco większe zadowolenie z życia w obszarach związanych z własną pracą, finansami, czasem wolnym, własną osobą, przyjaciółmi i mieszkaniem, z kolei mężczyźni są nieznacznie bardziej niż kobiety usatysfakcjonowani swoim życiem seksualnym i małżeńskim/ partnerskim, a także swoim życiem w kontekście relacji z dziećmi. Wykres 1. Średnie wyniki kobiet i mężczyzn w Kwestionariuszu Zadowolenia z Życia FLZ WSGE | 93 Analiza korelacji r-Pearsona między samooceną a jakością życia, której wyniki przedstawiono w tabeli 2, wykazała szereg istotnych zależności. Wszystkie ujawnione zależności są dodatnie, co oznacza, że zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn wyższej samoocenie towarzyszy większe zadowolenie z życia. Tabela 2. Korelacje r-Pearsona między Skalą Samooceny SES a podskalami Kwestionariusza Zadowolenie z Życia FLZ w grupie kobiet (N=30) i mężczyzn (N=30) Płeć SES Moja Przyja Mieszka Małżeństwo/ Czas Zdro Pra Seks Dzieci Finanse osoba -ciele -nie Związek wolny -wie -ca K ,581** ,255 ,290 ,016 ,201 ,472** ,444** ,175 M ,539** ,396* ,492** ,485** ,679** ,662** ,489** ,503** ,430** ,229 ,702** ,683** * p<0,05; ** p<0,01 Warto zwrócić uwagę na fakt, że o ile w przypadku kobiet istotne statystycznie zależności dotyczą zaledwie kilku podskal FLZ (Zdrowie, Moja osoba, Przyjaciele, Małżeństwo/ związek), o tyle w przypadku mężczyzn poziom samooceny koreluje w sposób istotny ze wszystkimi podskalami mierzącymi zadowolenie z życia. W kolejnym kroku analizy statystycznej weryfikowano hipotezę 2, zgodnie z którą należy oczekiwać ujawnienia się ujemnych zależności między poczuciem alienacji a jakością życia. Również i w tym przypadku podjęto działania zmierzające do ustalenia, na ile charakter tych zależności jest zróżnicowany ze względu na płeć. Z tego względu analizy korelacyjne prowadzono oddzielnie w grupie kobiet i mężczyzn. Jak widać w tabeli 3, analiza statystyczna ujawniła istnienie wielu istotnych statystycznie ujemnych korelacji między skalami Testu Poczucia Alienacji PAI a skalami Kwestionariusza Zadowolenia z Życia FLZ. Oznacza to, że poziom jakości życia zmniejsza się wraz ze wzrostem poczucia alienacji. 94 | WSGE Tabela 3. Korelacje r-Pearsona między podskalami Testu Poczucia Alienacji PAI a podskalami Kwestionariusza Zadowolenia z Życia FLZ w grupie kobiet (N=30) i mężczyzn (N=30) Płeć Zdro -wie Praca Finanse -,080 Małżeń -stwo/ Związek Seks -,483** -,412* ,084 -,464** -,369* -,479** -,349* -,524** -,450** -,528** -,379* -,284 Czas wolny Dzieci Moja osoba Przyja Mieszka -ciele -nie -,230 K -,361* -,174 -,164 ,307 -,324* M -,404* -,384* -,442** -,390* -,140 -,280 K -,316* -,168 -,136 M -,407* -,191 -,366* K -,344* -,105 -,441** M K Anomia -,544** -,147 Bezsens Bez -radność Samowy -obcowanie Osamo -tnienie -,300 -,556** -,629** -,245 -,363* -,648** -,720** -,541** -,321* -,172 -,224 -,503** -,537** -,350* -,382* -,543** -,701** -,660** -,569** -,613** -,661** -,605** -,544** -,140 -,243 -,353* -,243 -,240 -,253 -,376* -,186 -,401* -,595** -,363* M -,293 -,218 -431** -,232 -,367 -,337* -,457** -,335* -,485** -,324* K -,253 -,273 -268 -,374* -,038 -,562** -,548** -,588** -,576** -,006 M -,130 -,211 -,070 -,129 -,293 -,415* -,403* -,158 -,290 -,430** * p<0,05; ** p<0,01 W wielu przypadkach korelacje w grupie kobiet nie pokrywają się z korelacjami w grupie mężczyzn. Pozwala to sądzić, że poszczególne wymiary poczucia alienacji w odmienny sposób kształtują zadowolenie z życia w zależności od płci. Wyniki w skali Zdrowie zarówno u kobiet, jak i mężczyzn korelowały ujemnie z wynikami w skali Anomia, Bezsens i Bezradność, a w przypadku kobiet dodatkowo z wynikami w skali Samowyobcowanie. Istotne statystycznie zależności skali Praca ujawniły się jedynie w grupie mężczyzn i dotyczyły skali Anomia i Bezradność. Skala Finanse zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn wiązała się ujemnie ze skalą Bezradność i Samowyobcowanie, ponadto w grupie mężczyzn korelowała ujemnie ze skalami WSGE | 95 Anomia i Bezsens. Wyniki w skali Czas wolny w grupie mężczyzn wiązały się ujemnie ze skalami: Anomia i Bezradność, natomiast w grupie kobiet ze skalą Bezsens i skalą Osamotnienie. Wyniki skali Dzieci w grupie mężczyzn korelowały ujemnie ze skalą Bezsens i skalą Bezradność, natomiast w grupie kobiet ze skalą Samowyobcowanie. Skala Moja osoba niezależnie od płci korelowała ujemnie ze skalami Bezsens, Bezradność i Samowyobcowanie, dodatkowo w grupie mężczyzn korelowała ujemnie ze skalą Anomia, a w grupie kobiet również ujemnie ze skalą Osamotnienie. Skala Przyjaciele i u kobiet i u mężczyzn wiązała się ujemnie ze skalami Bezradność i Samowyobcowanie, w grupie mężczyzn ze skalą Anomia, a w grupie kobiet ze skalami: Bezsens i Osamotnienie. Skala Mieszkanie niezależnie od płci korelowała ujemnie ze skalami Anomia, Bezsans i Osamotnienie, a ponadto w grupie mężczyzn ze skalami Bezradność i Samowyobcowanie. Skala Małżeństwo/ związek zarówno u kobiet, jak i mężczyzn wiązała się ujemnie ze skalami Anomia, Bezsens, Samowyobcowanie i Osamotnienie, a dodatkowo w grupie mężczyzn ze skalą Bezradność. Skala Seks niezależnie od płci wiązała się ujemnie ze skalą Bezradność, ponadto w grupie mężczyzn ze skalą Anomia, Bezsens, Samowyobcowanie i Osamotnienie. W trzecim i ostatnim kroku analizy statystycznej podjęto działania zmierzające do ustalenia wkładu samooceny i poczucia alienacji w zmienność zadowolenia badanych osób w poszczególnych sferach życia. W tym celu zastosowano krokową analizę regresji wielokrotnej. Dane na ten temat przestawia tabela 4. Tabela 4. Wagi beta i współczynniki skorygowanej korelacji wielokrotnej R2 w równaniach krokowej regresji wielokrotnej wymiarów poczucia alienacji wyjaśniających poszczególne obszary jakości życia Zdrowie Praca Finanse Czas wolny Dzieci Moja osoba Przyjaciele Mieszkanie Małżeństwo/ związek 96 | WSGE Bez Samowy Osamo Anomia Bezsens -radność -obcowanie -tnienie -0,25 -0,40 -0,40 -0,41 -0,48 -0,41 -0,29 Samoocena R2 0,47 0,33 0,37 0,11 0,16 0,16 0,23 0,48 0,35 0,35 -0,37 -0,45 0,39 -0,29 0,39 0,33 Seks Ogólny poziom jakości życia -0,34 -0,40 -0,29 -0,43 0,40 -0,23 0,52 Do równania krokowej analizy regresji dla jakości życia w obszarze zdrowia względem samooceny i 5 wymiarów poczucia alienacji weszła: Samoocena z dodatnim wkładem (β=0,47) i Anomia z wkładem ujemnym (β=-0,25). Model był istotny statystycznie F(2,57)=16,403; p<0,001, a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,60, co wyjaśnia około 37% wariancji zadowolenia ze stanu zdrowia. W równaniu krokowej analizy regresji dla jakości życia w obszarze związanym z pracą zarejestrowano istotny dodatni wkład Samooceny (β=0,33). Model był istotny statystycznie (F(1,58)=6,891; p<0,05), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,33, co wyjaśnia około 11% wariancji zadowolenia z funkcjonowania zawodowego. W kolejnym równaniu, tym razem dla jakości życia w sferze finansów, ujawnił się ujemny wkład poczucia Bezradności (β=-0,41). Model był istotny statystycznie (F(1,58)=11,407; p<0,01), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,41, co wyjaśnia około 16% wariancji zadowolenia z sytuacji finansowej. W równaniu dla jakości życia ujawnił się ujemny wkład poczucia Bezsensu (β= -0,40). Model był istotny statystycznie (F(1,58)=11,407; p<0,01), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,40, co wyjaśnia około 16% wariancji zadowolenia z czasu wolnego. Do równania dla jakości życia w sferze związanej z posiadaniem dzieci wszedł jeden wymiar poczucia alienacji – Bezradność (β=-0,48). Model był istotny statystycznie (F(1,42)=12,548; p<0,01), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,48, co wyjaśnia około 23% wariancji zadowolenia z posiadania potomstwa. W równaniu dla jakości życia w odniesieniu do własnej osoby zarejestrowano ujemny wkład poczucia Bezsensu (β=-0,40) i poczucia Bezradności (β=-0,41). Model był istotny statystycznie (F(2,59)=26,053; p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,70, co wyjaśnia około 48% wariancji zadowolenia z własnej osoby. W równaniu dla jakości życia w odniesieniu do przyjaciół zarejestrowano dodatni wkład Samooceny (β= 0,39) oraz ujemny wkład poczucia Osamotnienia (β=-0,37). Model był istotny statystycznie (F(2,57)=15,456; WSGE | 97 p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,59, co wyjaśnia około 35% wariancji zadowolenia z posiadania przyjaciół. Do równania dla jakości życia w odniesieniu do sytuacji mieszkaniowej weszły dwa wymiary poczucia alienacji: poczucie Osamotnienia (β=0,45) i poczucie Bezradności (β=-0,29). Model był istotny statystycznie (F(2,57)=14,992; p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,59, co wyjaśnia około 35% wariancji zadowolenia z warunków mieszkaniowych. Do równania dla jakości życia w sferze bliskich związków weszły dwa wymiary poczucia alienacji: Samoocena (β=0,39) i Osamotnienie (β=0,29). Model był istotny statystycznie (F(2,45)=11,240; p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,58, co wyjaśnia około 33% wariancji zadowolenia z funkcjonowania w bliskim związku. W równaniu dla jakości życia w sferze związanej z życiem seksualnym ujawniły się dwa wymiary poczucia alienacji: poczucie Bezradności (β=-0,40) i poczucie Bezsensu (β=-0,34). Model był istotny statystycznie (F(2,57)=18,894; p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,63, co wyjaśnia około 40% wariancji zadowolenia z pożycia seksualnego. W ostatnim równaniu dla ogólnego wskaźnika jakości życia ujawniły się trzy wymiary poczucia alienacji: poczucie Bezradności (β=-0,43) poczucie Bezsensu (β=-0,29) i poczucie Osamotnienia (β=-0,22). Model był istotny statystycznie (F(3,56)=19,917; p<0,001), a współczynnik poprawionej korelacji wielokrotnej R wynosił 0,72, co wyjaśnia około 52% wariancji ogólnego zadowolenia z życia. Dyskusja i wnioski W pierwszej kolejności analizowano różnice płciowe w zakresie jakości życia. Bowiem wyniki niektórych badań świadczą o tym, że mężczyzn charakteryzuje ogólnie lepszy dobrostan psychiczny niż kobiety. Mężczyźni są także bardziej zadowoleni ze swego wyglądy fizycznego, a źródłem niezadowolenia kobiet jest porównywanie wizerunku własnego ciała z wizerunkiem idealnej szczupłej sylwetki (por. Szmajke, 2005). Wyniki dokonanych przez nas porównań międzypłciowych w grupie osób z niepełnosprawnością ruchową przeczą tym ustaleniom. Zarejestrowano tylko jedną istotną statystycznie różnicę, która świadczy o tym, że kobiety cha- 98 | WSGE rakteryzuje wyższy stopień zadowolenia ze stanu zdrowia. Co prawda pozostałe rozbieżności – choć nieistotne statystycznie – zdają się potwierdzać istnienie różnic płciowych, jednak to kobiety ujawniają większą satysfakcję z życia w większości badanych obszarów. Wśród 10 badanych sfer życia niepełnosprawni ruchowo mężczyźni cieszyli się większą jakością życia jedynie w sferze relacji z dziećmi i z życiowymi partnerkami. Wyniki analiz korelacyjnych w pełni potwierdziły hipotezę 1, zgodnie z którą wyższej samoocenie towarzyszy wyższy poziom jakości życia. Wyniki te wpisują się w prawidłowość rejestrowaną przez innych badaczy. I tak na przykład z badań Baumaistera i współpracowników (2003) wynika, że osoby, których samoocena jest niska, często przeżywają negatywne emocje, rzadko podejmują wyzwania, nie umieją przeciwstawiać się trudnościom, brak im wytrwałości w realizowaniu podjętych przez siebie zadań. Natomiast sprzyjająca wyższej jakości życia aktywność, gotowość do podejmowania działań ryzykownych czy wyzwań, umiejętność pokonywania trudności, wytrwałość w działaniu to właściwości osób, których samoocena jest wysoka. Do podobnych wniosków dochodzi Watson, którego wyniki badań ujawniły, że ludzie z negatywną samooceną myślą i zachowują się w sposób, który pogarsza jakość ich życia. Wybierają cele niedostosowane do swoich możliwości (albo zbyt łatwe albo zbyt trudne), które nie pozwalają im zapewnić sobie poczucia sukcesu. Ponadto, charakteryzują się słabą motywacją, łatwo rezygnują w obliczu pojawiających się przeszkód i trudności, deprecjonują własne osiągnięcia, przypisując sobie porażki (za: Makower, 2010, s.37). W Polsce Siudem (2005) na podstawie swoich badań stwierdziła, że wysoka samoocena u kobiet sprzyja zadowoleniu z życia zawodowego. Według niej kobiety z wysoką samooceną traktują pracę zawodową jako szansę na rozwój osobowości oraz zapewnienie określonej pozycji społecznej. Autorka wykazała również, że im wyższa samoocena badanych kobiet, tym większe poczucie szczęścia małżeńskiego. Larkowa (1989) na podstawie badań przeprowadzonych w „Zakładzie Szkolenia Inwalidów” we Wrocławiu zarejestrowała zależności między samooceną a poczuciem satysfakcji z czasu wolnego. Według niej główną przyczyną mniejszego poczucia własnej wartości jest brak możliwości osiągnięcia pewnych wartości, które podmiot wysoko sobie ceni, a wartości te osiąga się najczęściej w wolnym czasie. Z kolei Majewicz (2002) wykazał istnienie związku między samooceną a zadowoleniem z własnej osoby. Z jego badań wynika, że ludzie z niepełnosprawnością mają niższą samoocenę aniżeli osoby WSGE | 99 pełnosprawne, w związku z tym mają tendencje do tego by selekcjonować negatywne informacje na swój temat. Zamiast eksponować własne sukcesy czy osiągnięcia, minimalizują je. W naszych badaniach staraliśmy się również opowiedzieć na pytanie, czy samoocena w równym stopniu warunkuje poziom jakości życia kobiet i mężczyzn? Uzyskane przez nas wyniki ujawniły, że o ile w grupie niepełnosprawnych ruchowo mężczyzn pozytywna postawa wobec własnej osoby (samoocena) współwystępuje z zadowoleniem z życia we wszystkich badanych sferach, o tyle w grupie kobiet zależności te ograniczają się jedynie do obszarów związanych ze zdrowiem, własną osobą, przyjaciółmi i małżeństwem. Można zatem pokusić się o stwierdzenie, że jakość życia niepełnosprawnych ruchowo mężczyzn jest w większym stopniu zależna od samooceny, niż jakość życia niepełnosprawnych ruchowo kobiet. Kolejne analizy w pełni potwierdziły hipotezę 2, zgodnie z którą oczekiwano, że poczuciu alienacji towarzyszy niższa jakość życia. Wyniki te znajdują uzasadnienie w kontekście badań opisywanych przez Kmiecik-Baran (1995a, 1995b, 2000). Na ich podstawie można stwierdzić, że poczucie alienacji wiąże się z negatywną oceną zarówno siebie, jak i świata, z poczuciem winy i osamotnienia, z nieśmiałością i obniżonym poczuciem własnej godności, które wpływają na niższą ocenę jakości życia. Również i tym razem interesowało nas czy poczucie alienacji w równym stopniu warunkuje poziom zadowolenia z życia u niepełnosprawnych ruchowo kobiet i mężczyzn? Okazuje się, że różnice takie istnieją i dotyczą kilku sfer życia. Poczucie anomii niezależnie od płci współwystępuje z mniejszym zadowoleniem ze zdrowia, sytuacji mieszkaniowej i relacji w bliskich związkach. Ponadto w przypadku niepełnosprawnych ruchowo mężczyzn poczucie anomii obniża satysfakcję z pracy, zarobków, czasu wolnego, funkcjonowania społecznego i pożycia seksualnego, natomiast w przypadku niepełnosprawnych kobiet zmniejsza zadowolenie z własnej osoby. Poczucie bezsensu, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, zmniejsza możliwość cieszenia się zdrowiem, własną osobą, mieszkaniem i relacjami z życiowym partnerem/ partnerką. Doświadczający poczucia bezsensu mężczyźni czują się mało usatysfakcjonowani swoją sytuacją finansową, relacjami z dziećmi i pożyciem seksualnym, natomiast pogrążone w poczuciu bezsensu kobiety są mniej zadowolone ze swojego czasu wolnego i przyjaciół. 100 | WSGE Im większe poczucie bezradności, tym większe prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z osobami, które charakteryzują się brakiem zadowolenia z własnego zdrowia, narzekają na słabe zarobki, są nieusatysfakcjonowane możliwościami spędzania czasu wolnego i własnego rozwoju, nisko oceniają swoje pożycie seksualne i relacje z przyjaciółmi. Ponadto doświadczający bezradności mężczyźni są mniej zadowoleni z pracy, dzieci, warunków mieszkaniowych i relacji z życiową partnerką. Osobom z poczuciem samo-wyobcowania, którego wyrazem jest poczucie oderwania od własnych przekonań, towarzyszy mniejsze zadowolenie z własnej sytuacji finansowej i z możliwości własnego rozwoju, mniejsza satysfakcja z kontaktów towarzyskich i małżeńskich/ partnerskich. Ponadto w przypadku mężczyzn poczucie samo-wyobcowania sprzyja niezadowoleniu z warunków mieszkaniowych i mniejszej satysfakcji z pożycia seksualnego, a w przypadku kobiet – pociąga za sobą niezadowolenie ze stanu zdrowia i relacji z dziećmi. Doświadczanie poczucia osamotnienia, niezależnie od płci, zmniejsza możliwość czerpania satysfakcji z relacji w bliskich związkach, obniża też stopień zadowolenia z sytuacji mieszkaniowej. W przypadku mężczyzn obniża jakość życia w sferze związanej z pożyciem seksualnym, a w przypadku kobiet uniemożliwia czerpanie radości z kontaktów towarzyskich, zmniejsza satysfakcję z możliwości spędzania wolnego czasu i samorozwoju. W ostatniej części analiz statystycznych podjęto próbę ustalenia stopnia, w jakim samoocena i poczucie alienacji warunkują jakość życia. Zastosowana w tym celu krokowa analiza regresji wielokrotnej pozwoliła stwierdzić, że po pierwsze, wkład samooceny i poczucia alienacji w zmienność jakości życia różni się w zależności od badanego obszaru, a po drugie, że w niektórych przypadkach czynniki te wzajemnie się uzupełniają. Znaczenie samooceny zaznacza się szczególnie w odniesieniu do zadowolenia z pracy zawodowej, a poczucie alienacji w wymiarze związanym z poczuciem bezradności – w odniesieniu do satysfakcji finansowej i zadowolenia z relacji z dziećmi. Poczucie bezsensu warunkuje satysfakcje z możliwości spędzania wolnego czasu. Samoocena w powiązaniu z poczuciem alienacji warunkuje satysfakcję ze zdrowia, a w połączeniu z poczuciem osamotnienia odpowiada za zadowolenie z kontaktów towarzyskich i relacji w bliskich związkach. Współwystępowanie poczucia bezsensu i bezradności tworzy warunki dla kształtowania się zadowolenia z własnej osoby i pożycia seksualnego. Z kolei WSGE | 101 poczucie osamotnienia w połączeniu z poczuciem bezradności zdaje się warunkować poziom satysfakcji z sytuacji mieszkaniowej. Ogólny poziom jakości życia osób z niepełnosprawnością ruchową zależy od współwystępowania poczucia osamotnienia z poczuciem bezsensu i bezradności. Podsumowując, można stwierdzić, że cel badań został zrealizowany. Zaprezentowane wyniki badań potwierdzają istotną rolę samooceny i poczucia alienacji w kształtowaniu się jakości życia osób z niepełnosprawnością ruchową. Udało się również rzucić więcej światła na różnice płciowe w tym zakresie. O ile bowiem poziom jakości życia kobiety nie różni się w zasadniczy sposób od poziomu jakości życia mężczyzn, o tyle różnice dotyczą raczej znaczenia, jakie samoocena i poczucie alienacji odgrywa w kształtowaniu się jakości życia kobiet i mężczyzn. References Bańka, A. (2005). Jakość życia a jakość rozwoju. Społeczny kontekst płci, aktywności i rodziny. [w:] A. Bańka (red.), Psychologia jakości życia. Poznań: Stowarzyszenie Psychologia i Architektura. Baumeister, R. F., Campbell, J. D., Krueger, J. I., Vohs, K. D. (2003). Does high self-esteem cause better performance, interpersonal success, happiness, or healthier lifestyles? Psychological Science in the Public Interest. Branden, N. (1998). 6 filarów poczucia własnej wartości. Łódź: Ravi. Branden, N. (2007). Jak dobrze być sobą: o poczuciu własnej wartości. Gdańsk: GWP. Chodkiewicz, J. (2005). Psychologia zdrowia: wybrane zagadnienia. Łódź: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna. Chodkiewicz, J. (2009). Adaptacja polska Kwestionariusza Zadowolenia z Życia (FLZ). Studia Psychologiczne 47, 3. Chodkiewicz, J., Wilska, A. (2008). Stan zdrowia, wsparcie społecznie i zadowolenie z życia Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA) korzystających z pomocy terapeutycznej. Alkoholizm i Narkomania, 2. de Walden – Gałuszko, K. (1994). Jakość życia - rozważania ogólne. [w:] K. de Walden – Gałuszko, M. Majkowicz (red.), Jakość życia w chorobie nowotworowej. Gdańsk: GWP. Dzwnokowska, I., Lachowicz-Tabaczek, K., Łaguna, M. (2008). Samoocena i jej pomiar. Warszawa: PTP. 102 | WSGE Fila-Jankowska, A. (2010). W poszukiwaniu samooceny autentycznej. Warszawa: Academica. Gawor, A., Głębocka A. (2008). Jakość życia współczesnego człowieka: wybrane problemy. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Gut, R. (2008). Poczucie własnej wartości. Nowa Polszczyzna, 1. Kmiecik-Baran, K. (1988). Poczucie osamotnienia - charakterystyka zjawiska. Przegląd Psychologiczny, 4. Kmiecik-Baran, K. (1995a). Poczucie alienacji: destruktywne i konstruktywne sposoby minimalizacji. Sopot: Uniwersytet Gdański. Kmiecik-Baran, K. (1995b). HIV/AIDS: alienacja oraz wsparcie i odrzucenie społeczne. Gdańsk: Uniwersytet Gdański. Korzeniowski, K. (1986). Ku pojęciu poczucia alienacji. Przegląd Psychologiczny, 2. Korzeniowski, K. (1990). O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd psychologiczny, 1. Lachowicz-Tabaczek, K, (2006). Samoocena jako monitor zasobów emocjonalnych i energetyczny jednostki. Referat wygłoszony na III Zjeździe Polskiego Stowarzyszenia Psychologii Społecznej, Gdańk, 24-26 września. Lachowicz-Tabaczek, K., Śniecińska, J. (2008). Intrapsychiczne źródła samooceny: znaczenie emocji, temperamentu i poczucia zdolności do działania. Czasopismo Psychologiczne, 2. Larkowa, H. (1989). Psychospołeczne uwarunkowania spędzania wolnego czasu przez osoby niepełnosprawne. [w:] A. Hulek (red.), Czas wolny ludzi niepełnosprawnych – zadania pedagoga. Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo PAN. Lewicka, M. (1977). Evaluative and descriptive aspects of organization of cognitive structures. Polish Psychological Bulletin, 8. Lewicka, M. (1985). Afektywne i deskryptywne mechanizmy spostrzegania innych ludzi. [w:] M. Lewicka, J. Trzebiński (red.), Psychologia spostrzegania społecznego. Warszawa: Książka i Wiedza. Lindenfield, G. (1995). Poczucie własnej wartości. Łódź: Ravi. Łukaszewski, W. (2010). Udręka życia. Jak ludzie radzą sobie z lękiem przed śmiercią. Sopot: Smak Słowa. Majewicz, P. (2002). Obraz samego siebie a zachowanie młodzieży niepełno- WSGE | 103 sprawnej ruchowo. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej. Michalos, A. C. (1986). Job satisfaction, marrital satisfaction, and the quality of life: A review and preview. In F. M. Andrews (red.), Research on the quality of life, Ann Arbor: University of Michigan Institute for Social Research. Murphy, J. (2008). Zdobądź pewność siebie i poczucie własnej wartości. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Nettler, G. (1957). A measure of alienation. American Sociological Review, 22. Ochocki, A. (1980). Dialektyka i historia. Człowiek pracy w twórczości Karola Marksa. Warszawa: Książka i Wiedza. Palak, Z. (2006). Jakość życia osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Plura, M. (2007). Rola osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. [w:] M. Flanczewska-Wolny (red.), Jakość życia w niepełnosprawności-mity a rzeczywistość. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. Rosenberg, M. (1965). Society and adolescent self-image. Princeton, NJ: Princeton University Press. Schacht, R. (1971). Alienation. New York: Anchor Books. Sękowski, A. (1994). Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów. Lublin: Wydawnictwo UMCS. Siudem, A. (2005). Poczucie szczęścia małżeńskiego a samoocena u kobiet. Małżeństwo i Rodzina,1-2. Szmajke, A. (2005). Wzorce atrakcyjności ciała kobiet i mężczyzn: czy ewolucja skrzywdziła kobiety. [w:] M. Straś – Romanowska, K. Lachowicz – Tabaczek, A. Szmajke (red.), Jakość życia w badaniach empirycznych i refleksji teoretycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Tomaszewski, T. (1984). Ślady i wzorce. Warszawa: WSiP. Wojciszke, B. (2002). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnisctwo Naukowe Scholar. Wojciszke, B. (2003). Pogranicze psychologii osobowości i społecznej: samoocena jako cecha i jako motyw. [w:] B. Wojciszke i M. Plopa (red.). Osobowość a procesy psychiczne i zachowaniowe. Kraków: Oficyna wy- 104 | WSGE dawnicza „Impuls”. Wojciszke, B., Doliński, D. (2008). Psychologia społeczna. [w:] J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Zasępa, E., Ślaski S, (2007). Jakość życia osób niepełnosprawnych i ich rodzin: wybrane zagadnienia. Kraków: Wydawnictwo Naukowe „Akapit”. Zawadzki, P. (2008). Alienacja młodzieży: wnioski z badań. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 4. Żyta, A., Nosarzewska S. (2006). Jakość życia osób niepełnosprawnych-wielość spojrzeń. [w:] Z. Palak, A. Lewicka, A. Bujnowska (red.), Jakość życia a niepełnosprawność: konteksty psychopedagogiczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. WSGE | 105 106 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 107-122 Barbara Antczak WSGE | 107 108 | WSGE Activity of high school students for their own development and the development of school Aktywność uczniów na rzecz własnego rozwoju, jak również rozwoju szkoły Dr Barbara Antczak Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The main issue of this paper is to explore ways of spending free time by young people and their activities in and outside the school. While considering the issue of children and young people free time, there is a need to analyze the concept of after-school (extracurricular) activities, because it is a broader understanding of the concept of leisure time. Extracurricular activity shall mean all activities that young people take in their free time at school, which are held after regular classes in the school and the school is organizing them. After-school activities are those that take place outside the school and are arranged by any kind of organization or institution. Głównym zagadnieniem niniejszej pracy jest zbadanie sposobów spędzania wolnego czasu przez młodych ludzi oraz ich działalności w szkole i poza nią. Rozważając kwestię wolny czasu dzieci i młodzieży, nie ma potrzeby analizowania koncepcji pozalekcyjnych (pozaszkolnych) działalności, ponieważ jest to szersze rozumienie pojęcia czasu wolnego. Aktywności pozaszkolne oznaczają wszystkie czynności, które młodzi ludzie wykonują w szkole w czasie wolnym, takie które odbywają się po zajęciach w szkole i szkoła je organizuje. Natomiast zajęcia pozaszkolne to te, które odbywają się poza szkołą i organizowane są przez różnego rodzaju organizacje lub instytucje. Key words: personality development, extracurricular activities, interests, creativity rozwój osobowości, zajęcia pozalekcyjne, zainteresowania, kreatywność WSGE | 109 Wstęp Zmiany ekonomiczne, społeczne i kulturalne spowodowane szybkim rozwojem różnych dziedzin życia, niezwykły postęp cywilizacyjny, wiele odkryć naukowych z zakresu przemysłu, medycyny, badań genetycznych i astronomii ma wielki wpływ na życie człowieka (szerzej Antczak, 2012b). Automatyzacja procesów produkcyjnych zastępuje człowieka, powodując, że ma więcej czasu wolnego. Tego typu pozytywnym zmianom towarzyszą również zjawiska niepokojące. Należą do nich niewątpliwie skażenie środowiska a co za tym idzie rozwój chorób cywilizacyjnych, takich jak: nowotwory, cukrzyca, otyłość, narkomania, nerwice i inne. Wraz z rozwojem motoryzacji zmniejsza się czas przeznaczony na ruch podobnego wpływu można się doszukiwać w olbrzymim wyborze programów radiowych i telewizyjnych oraz komputeryzacji (Badźmirowska-Masłowska, 2012). W takim społeczeństwie procesy uczenia się, szkolenia, dokształcania, zmiany specjalności itp. będą stałą częścią ludzkiej aktywności od najmłodszych lat aż do wieku emerytalnego i znaczna część społeczeństwa będzie zaangażowana zawodowo w procesy edukacyjne. Najbardziej dynamiczna jest jednak aktywność młodzieży, co jest zjawiskiem całkowicie naturalnym, gdyż jest to pokolenie, które „wyrosło z komputerem” (Lubina, 2012). Wyłaniające się obecnie społeczeństwo informacyjne charakteryzuje się nowymi warunkami funkcjonowania ludzi, to na przykład: • wielokrotnie zwiększony dostęp do informacji (masowe media, Internet); • informacja staje się zasobem rozwojowym i niezbędnym czynnikiem efektywnego funkcjonowania we współczesnym świecie; • tworzenie się podstaw społeczeństwa wiedzy; • niemal powszechna komercjalizacja i działanie mechanizmów rynku we wszystkich dziedzinach życia i gospodarki (szerzej Antczak, 2011). W tak zdefiniowanym społeczeństwie, a szczególnie wśród ludzi młodych, interesującym zagadnieniem jest ich aktywność, a co za tym idzie sposoby spędzania czasu wolnego. Czas wolny jest obecnie często poruszanym zagadnieniem w mediach, szczególnie w telewizji i Internecie, ponieważ jest jednym z najważniejszych elementów życia współczesnego człowieka (szerzej Antczak, 2012a). Jedna z definicji czasu wolnego formułowana jest w Encyklopedii pe- 110 | WSGE dagogicznej Wojciecha Pomykały, który pisze, że czas wolny jest to ten czas, który pozostaje człowiekowi do jego swobodnej dyspozycji po wykonaniu czynności związanych z zaspokojeniem potrzeb biologicznych i higienicznych (sen, jedzenie, toaleta) oraz czynności obowiązkowych, tj. praca, nauka i odrobienie lekcji, obowiązki rodzinne i domowe, dojazd do pracy, szkoły (Pomykało, 1997, s.75). Główną problematyką niniejszego artykułu jest zbadanie sposobów spędzania czasu wolnego przez młodzież i ich aktywność w szkole i poza nią. Rodzaje aktywności Cechą aktywności społecznej jest czynny stan jednostki, przejawiający się w oddziaływaniu na otoczenie przyrodnicze i społeczne; tak szeroko rozumiana aktywność społeczna jednostki wyraża się w pracy zawodowej, zdobywaniu wiedzy, twórczości, zabawie, uczestnictwie w różnych grupach społecznych, a o jej poziomie decydują czynniki wewnętrzne i zewnętrzne o charakterze psychologicznym, biologicznym i społecznym; aktywność społeczna, rozumiana jako praca społeczna, to uczestnictwo w działaniach zbiorowych wykraczających poza obowiązki związane z pełnieniem funkcji zawodowych i funkcji w rodzinie, zmierzające do realizacji cenionych wartości społecznych; działalność społeczna charakteryzuje się dobrowolnością i samorzutnością, bezinteresownością materialną i motywacjami altruistycznymi, jest traktowana jako jeden z przejawów socjalizacji; aktywność społeczna polegająca na przynależności do różnego typu organizacji społecznych, udziale w pracach tych organizacji jest określana jako zinstytucjonalizowana aktywność społeczna1. Badania dotyczące poziomu zaangażowania społecznego Polaków corocznie prowadzi CBOS. Od roku 1998 regularnie pyta się respondentów, czy poświęcają swój wolny czas na działalność społeczną w organizacjach obywatelskich, takich jak różnego rodzaju stowarzyszenia, fundacje, związki, samorządy, partie, kluby, komitety, ruchy itp. Chodzi wyłącznie o aktywny udział w tych organizacjach, a nie o samą przynależność do nich. Deklarowane obecnie zaangażowanie w działalność większości tego rodzaju organizacji utrzymuje się na podobnym poziomie od kilku lat. Jak wynika z przeprowadzonych badań, aktywnych w obszarze działań indywidualnych i zorganizowanych cechuje znaczna zbieżność cech społeczno-demograficznych; częściej są to osoby w wieku produkcyjnym, WSGE | 111 lepiej wykształcone i sytuowane, mieszkające w największych miastach, religijne. Najbardziej rozwinięta w Polsce pomoc społeczna ma miejsce przede wszystkim w obrębie rodziny i przyjmuje formę opieki nad starszymi jej członkami czy też pomocy w wychowaniu wnucząt. W związku z tym w jednym z ostatnich sondaży zapytano respondentów nie tylko o ich pracę w ramach wolontariatu, ale także generalnie o ich działalność społeczną podejmowaną zarówno indywidualnie, jak i w różnego rodzaju organizacjach. Aż 80% deklaruje, że w ciągu roku poprzedzającego badanie podejmowało indywidualnie nieodpłatne działania na rzecz innych, 27% udzielała się w jakichś organizacjach lub instytucjach. Podobnie jak w latach poprzednich Polacy najczęściej poświęcają swój czas na pracę społeczną w radach rodziców, fundacjach szkolnych i uczelnianych oraz w innych organizacjach działających na szeroko pojętą edukację. Aktywne członkostwo w nich deklaruje 6,9% badanych Polaków, a 5,6% aktywnie działa w jakiejś organizacji charytatywnej, która pomaga dzieciom, natomiast 5,4% stanowią ci, którzy udzielają się w różnego rodzaju ruchach religijnych i kościelnych2. Rozważając problematykę czasu wolnego dzieci i młodzieży, trzeba przeanalizować pojęcie aktywności pozalekcyjnej, dlatego że stanowi ono szersze rozumienie pojęcia czasu wolnego. Aktywność pozalekcyjną należy rozumieć jako wszelkie działania, które młodzież podejmuje w czasie wolnym od zajęć w szkolnych, odbywających się po lekcjach na terenie szkoły i to właśnie szkoła je organizuje. Natomiast zajęcia pozaszkolne to te, które odbywają się poza granicami szkoły i organizują je wszelkiego rodzaju organizacje i placówki (np. młodzieżowe domy kultury, gminne i miejskie ośrodki kultury, ośrodki sportu i rekreacji) (Trybuła, 2012). Często mówi się o aktywnym bądź biernym sposobie spędzania czasu wolnego przez młodzież. Aktywnie spędzany czas wolny to udział młodzieży we wszelkich zajęciach organizowanych po lekcjach w szkole, m.in. uczestnictwo w kółkach zainteresowań (np.: polonistycznym, matematycznym, historycznym, geograficznym, biologicznym, ekologicznym, komputerowym itp.), udział w warsztatach organizowanych poza szkołą w różnych organizacjach, teatrach, ośrodkach i domach kultury, np. w warsztatach teatralnych, dziennikarskich, plastycznych, fotograficznych, muzycznych itp., a także amatorskie uprawianie sportu, np.: biegi, pływanie, piłka nożna, piłka ręczna, koszykówka, siatkówka, tenis stołowy, ziemny, ale także inne aktywne formy, np.: śpiewanie, pisanie wierszy, prowadzenie własnego bloga w Internecie, kolekcjonowanie różnych 112 | WSGE przedmiotów, taniec, udział w koncertach, przynależność do organizacji typu Szkolny Klub Sportowy (SKS), Szkolny Klub Kolarski (SKK), Polski Czerwony Krzyż (PCK), Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP), Samorząd Uczniowski, Liga Ochrony Przyrody (LOP), Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK), członkostwo w fanklubie znanych osób, działanie jako wolontariusz, czy też w organizacjach charytatywnych. Natomiast bierne spędzanie czasu wolnego sprowadza się m.in. do: oglądania telewizji, surfowania po Internecie, gier komputerowych, komunikowania się ze znajomymi przez różne portale internetowe. O ile w przypadku aktywnego spędzania czasu wolnego przez młodzież mówimy o kontaktach z rówieśnikami, rozwoju swojej osobowości, zainteresowań, pasji, talentów, hobby, tak w przypadku biernego spędzania przez młodzież czasu wolnego mówimy o braku kontaktu z rówieśnikami, gdyż młodzież poza uczęszczaniem do szkoły nie bierze udziału w życiu społecznym, a czas po szkole spędza wyłącznie w domu (Trybuła, 2012). W literaturze można spotkać także pojęcie „czasu półwolnego”. Jest on wypełniany głównie przez zajęcia, które rozwijają zainteresowania dzieci – przynoszą bądź powinny przynieść prestiżowe i materialne korzyści w przyszłości. Można tu wyróżnić np.: uprawianie niektórych sportów, uczestniczenie w różnych spotkaniach, które doskonalą sprawność językową, zdobywanie różnych umiejętności w obsłudze urządzeń elektronicznych, członkostwo w zespole muzycznym, tanecznym. Mimo, że zajęcia tego typu są pewnym obowiązkiem, młodzież przystępuje do nich dobrowolnie. Analizując powyższą kwestię dotyczącą tego, jak młodzież spędza swój wolny czas po szkole i czy jest on dobrze zagospodarowany, warto przytoczyć stwierdzenie, że „w dobie szybkiego rozwoju techniki, informatyki zachodzą zmiany w stylu życia, musimy zadbać, by od najmłodszych lat w młodych ludziach wyrabiać nawyki aktywnego wypoczynku, planowania spędzania czasu wolnego” (Pięta, 2004, s. 84). Aktywność fizyczna jest to wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego (Pawłucki, 2005). nteresującym wydaje się zbadanie różnych sposobów spędzania czasu wolnego i rodzajów aktywności współczesnej młodzieży. Poniżej prezentowane są wyniki badań, których głównym celem było wskazanie „aktywności uczniów w szkole oraz poza nią”. Badanie zostało przeprowadzone techniką ankietową. Ankietą objętych zostało 200 osób, uczniów Zespołu WSGE | 113 Szkół nr 7 im. Szczepana Bońkowskiego w Warszawie. Wyniki badań Wśród ankietowanych uczniów szkoły więcej było dziewcząt (59,5%) niż chłopców (40,5%). Ankietę przeprowadzono wśród osób pełnoletnich, dlatego najliczniejszą grupę stanowili uczniowie z klas trzecich liceum i technikum oraz czwartych technikum. Wykres 1. Udział uczniów w badaniu wg klasy, do której uczęszczali (%) Źródło: badania własne. 44% ankietowanych uczęszcza na zajęcia pozalekcyjne, 56% nie. Wynik ten ukazuje, że uczniowie nie są zbyt aktywni po obowiązkowych zajęciach w szkole. Na pytanie „Dlaczego uczęszczasz na zajęcia pozalekcyjne?” 25% odpowiedziało, że interesuje go tematyka zajęć, 15,5%, że ma dzięki temu lepszą ocenę z przedmiotu, a 3,5%, że zachęcili go rodzice. Reszta ankietowanych, czyli 56%, nie uczęszcza. 114 | WSGE Wykres 2. Udział w zajęciach pozalekcyjnych (%) Uczniowie nie uczęszczają na zajęcia pozalekcyjne z powodu: braku czasu (54,5%), nieodpowiednio dostosowanego terminu (18%), a także z powodu braku zainteresowań (27,5%). W następnym pytaniu respondenci zostali zapytani, jakie zajęcia pozalekcyjne są dla nich interesujące. Głównym celem było sprawdzenie, na jakie zajęcia uczniowie chcieliby uczęszczać bądź już uczęszczają. Analizując wyniki trzeba niestety stwierdzić, że aż 32% młodzieży w ogóle nie jest zainteresowana tego typu zajęciami. Wśród pozostałych największym zainteresowaniem cieszą się zajęcia z gimnastyki (15%), następnie zajęcia taneczne (10,5%), teatralne (7%), turystyczne (7%) i koło dziennikarskie (3,5%). Wśród innych odpowiedzi zostały wymienione np. koło sportowe, basen, sporty walki, siłownia, kluby dyskusyjne, zajęcia muzyczne. WSGE | 115 Wykres 3. Udział w zajęciach pozalekcyjnych wg zainteresowań uczniów (%) Najczęściej wymienionymi zajęciami pozalekcyjnymi są sport (37,5%) i nauka (21%). Niepokoi fakt, że mimo wielu informacji o zajęciach pozalekcyjnych organizowanych w szkole aż 34% ankietowanych odpowiedziało, że nie jest zainteresowana bądź nie wie o żadnych. Uczniowie chcieliby, aby w szkole było więcej organizowanych zajęć sportowych m.in.: siatkówka i koszykówka (18,5%), a także zajęcia z przedmiotów, tj. fakultety z matematyki, angielskiego (22%). 52% osób, które nie udzieliły żadnej odpowiedzi, najwidoczniej są zadowolone z ilości zajęć pozalekcyjnych albo nie chciałoby nic zmieniać w tej kwestii. 116 | WSGE Wykres 4. Organizacja zajęć pozalekcyjnych wg uczniów (%) Kolejną badaną kwestią był udział – aktywność w organizacjach charytatywnych i jako wolontariusz. Z ankiety wynika, że tylko 4,5% ankietowanych bierze udział w akcjach organizowanych przez szkolny wolontariat. Niestety aż 95,5% uczniów nie bierze udziału w takiej formie pomocy innym. Innego rodzaju aktywnością jest udział w organizowanych na terenie szkoły olimpiadach czy konkursach zarówno klasowych, szkolnych, jak i pozaszkolnych. Według badań aż 62,5% ankietowanych nie bierze w nich udziału. Obydwie te badane kwestie świadczą o bardzo małej aktywności uczniów na terenie szkoły, a nawet o braku związku czy też identyfikowania się z tym miejscem. WSGE | 117 Wykres 5. Udział uczniów w konkursach (%) Przeanalizowano również aktywność uczniów w różnych dyscyplinach sportowych. Wynika z nich, że tylko 17% reprezentuje szkołę w zawodach sportowych. Biorąc pod uwagę liczbę uczniów w szkole, jest to oczywiście wystarczająca ilość graczy, aby skompletować drużyny w wielu dyscyplinach i odnosić sukcesy. W badanej placówce drużyna chłopców zajęła 2 miejsce w siatkówce na terenie Warszawy. Jednak trudno stwierdzić, że młodzież jest szczególnie usportowiona, co zresztą jest bolączką współczesnego pokolenia młodych ludzi. 118 | WSGE Wykres 6. Reprezentowanie szkoły w zawodach sportowych (%) Innego rodzaju aktywnością jest tak zwana aktywność obywatelska. Okazało się, że ankietowani niechętnie startują w wyborach do samorządu szkolnego/klasowego, jest ich tylko 13%. Często jest problem ze skompletowaniem „trójki” klasowej czy samorządu szkolnego. Wynika z tego, że za mało czasu zarówno w szkole, jak poza nią poświęca się propagowaniu postaw obywatelskich, uczeniu korzystania ze zdobytych form demokracji. Chcąc przeanalizować udział uczniów w zajęciach nieorganizowanych przez szkołę, można stwierdzić, iż najwięcej ankietowanych na pytanie „Z jakich zajęć korzystasz poza szkołą?” odpowiedziało, że z nauki języka obcego 28%. Najczęściej udzielaną przez respondentów odpowiedzią na pytanie „Co wpływa na Twój udział w wymienionych zajęciach?” jest chęć rozwoju (27%) i zainteresowanie (8%). WSGE | 119 Wykres 7. Uczęszczanie na zajęcia poza szkołą (%) Następnie aż 94% odpowiedziało, że nie chciałoby nic zmienić w swoich zajęciach pozalekcyjnych. Oznacza to, że uczniowie są zadowoleni ze swoich zajęć i nie widzą potrzeby jakichkolwiek zmian, nie oczekują niczego innego. Jest to postawa mało innowacyjna, można by ją nawet nazwać konsumpcyjną (szerzej Antczak, 2011). Zbadano również pasje, hobby i okazało się, że 61% uczniów posiada swoje hobby, zainteresowania, m.in. sport, muzyka. Najmniej popularnymi pasjami okazały się: kultura, malarstwo, aktorstwo. Na ostatnie pytanie „Czy na swoich zajęciach czujesz się swobodnie?”, aż 85% odpowiedziało, że tak, co oznacza, że na bieżąco mogą wyrażać swoje opinie i uwagi lub też są mało asertywni. Podsumowanie Reasumując wyniki badań, należy stwierdzić, iż uczniowie deklarują, że dość chętnie uczęszczają na zajęcia pozalekcyjne w szkole i poza nią. Podobają im się zajęcia, na które chodzą i nie chcieliby nic w nich zmieniać (94%), a więc można wnioskować, że brak im własnych pomysłów na to, jak można by było w bardziej interesujący sposób je prowadzić, czy też jakiej tematyki miałyby dotyczyć (mała kreatywność). Najczęściej za- 120 | WSGE interesowanie zajęciami dodatkowymi wynika z chęci poprawy słabych ocen uzyskiwanych w szkole i dzięki temu osiągnięcia lepszych wyników w nauce i możliwości uzupełnienia braków, u innych chęci rozwoju i zagospodarowania czasu wolnego. Badanie wykazało, że młodzież nie jest zbyt aktywna po szkole, ponieważ 32% ankietowanych w ogóle nie jest zainteresowana uczęszczaniem na zajęcia pozalekcyjne - głównie, jak deklarują, z braku czasu (54,5%). Niestety uczniowie rzadko angażują się w różnego rodzaju akcje, możliwość bycia bardziej aktywnym, jak i pomocnym innym ludziom. W szkolnym kole wolontariatu czynnie działa zaledwie 4,5%. Ponadto aż 62,5% ankietowanych nie udziela się w organizowanych przez szkołę konkursach, olimpiadach (także tych zewnętrznych). Może dziwić również to, że i w sporcie nie są zbyt aktywni. Tylko 17% reprezentuje szkołę w różnego rodzaju zawodach, a 13% angażuje się w szeroko pojętą samorządność uczniowską. Jednak należałoby zaznaczyć, że jest równocześnie grupa uczniów (kilkudziesięciu), która kilka razy w roku oddaje krew potrzebującym oraz bierze corocznie udział w akcji Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy Jerzego Owsiaka, który zresztą jest absolwentem tej szkoły. References Antczak, B.(2011). Usługi edukacyjne - rynek taki sam jak inne? WSGE Józefów. Antczak, B.(2012a). Problemy gimnazjalistów w aspekcie bezpieczeństwa społecznego. „Journal of Modern Science” 3/14/2012. WSGE Józefów. Antczak, B.(2012b).Współczesne tendencje, tworzenia, dyfuzji i wykorzystania wiedzy, [w:] (red.) Dziurzyński K. Dylematy współczesnej edukacji , WSGE Józefów. Badźmirowska-Masłowska, K. (2012). Ochrona dzieci i młodzieży przed negatywnym wpływem mediów audiowizualnych w świetle dokumentów Unii Europejskiej, [w:] (red.) Ćmiel S. Przestępczość nieletnich - teoria i praktyka. WSGE Józefów. Dziurzyński, K. (2012) Rezultat sprawdzianu próbnego szóstoklasistów jako przykład praktycznej diagnozy kompetencji uczniowskich, Journal of Modern Science 2/17/2013, ss. 51-69 Encyklopedia pedagogiczna (1997), (red.) Pomykało W. Fundacja Innowacyjna Warszawa. WSGE | 121 Lubina, E. (2012). Wsparcie społeczne w sieci internetowej dla dzieci i młodzieży z problemami – mediatyzacja pomocy psychopedagogicznej, „Journal of Modern Science” 3/14/2012. WSGE Józefów. Pawłucki, A. (2005). Osoba w pedagogice ciała, OSW Olsztyn. Pięta, J. (2004). Pedagogika czasu wolnego, DrukTur Warszawa. (Endnotes) 1 Biznes.pwn.pl/aktywność-społeczna, 03.06.2013. 2 Badania CBOS „Zaangażowanie w działalność organizacji obywatelskich” z 2011 i 2012 roku. 122 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 123-140 Yanyan Li Jana Poláchová Vašťatková WSGE | 123 124 | WSGE Review on Quality of Doctoral Study Program Yanyan Li, Mgr. Faculty of Education, Palacky University in Olomouc, Czech Republic [email protected] Mgr Jana Poláchová Vašťatková, Ph.D. Faculty of Education, Palacky University in Olomouc, Czech Republic [email protected] Abstract The doctoral study program has drawn the attention of researchers from national authorities, academic association and international organizations for the substantial influence on the innovation of human society. As the extension of tertiary education during the earlier decade, the doctoral study program started to face the distinct motivation. It is the core to keep the guarantee of the quality of their study program targeted at the ideal of a doctoral study program of the respective disciplines in higher education institutions. Therefore, in this article, those researches on the theme of “Quality of doctoral study program” is reviewed. Seven fileds have been identified: researches on the problem of recruitment, completion rate and attrition rate; investigations on the amounts, composition and studies path of Ph.D. students; studies on the relationship between supervisors and Ph.D. students, interaction among peers; seeks of the organization and social inclusion of program; discussions of the content of studies and academic examination of thesis; surveys of the employment of graduates; recommendation of the quality evaluation models of doctoral study program. Key words: Doctoral education, doctoral study program, quality, Ph.D., review WSGE | 125 Introduction In an entirely contemporary era of knowledge economy, the innovation is beckoned at an unprecedented level especially on the talented human resources and advanced academics in a society. There is no suspicion that doctoral education prepared the maximum outputs in driving the progress of science and technology in the numerous domains. Doctoral programs are responsible to provide the superior quality of disciplinary researches, especially under the effect of globalization and magnitude of expansion in tertiary education. Therefore, the quality issue ascends to rouse the academic interest and national concern. The existing researches are analyzed in this article to generate the essential points and areas most frequently focused by the academics. History of doctoral study program The Ph.D. degree was initially launched into higher education in Germany at the beginning of the 19th. century, and then gradually involved in the American academic world since the first generation of the three graduates achieved a Ph.D. degree at Yale in 1861. At the highest level of education system, doctoral education has exported a high proportion of human resources as researchers, scholars, teachers and leaders in various disciplines of the society since the spreading of doctoral education worldwide in the 20th. century. The research on doctoral education was not detached from postgraduate education (or graduate education in North America) until the 1990s. The doctoral study program was gradually perceived as one of the essential topics of doctoral thesis in education in the preceding decades. Emergency of the professional program and the spread of globalization drive the mobility of academics from the ivory tower to real estate. In 1990s, professional programs were introduced to doctoral education widely in the world including Ed.D., D. Eng, DBA, and so on. Plenty of researchers were attracted to classify the difference between the academic study program and professional program in doctoral education. In the specific subject of education, the different characters of Ed.D. and Ph.D. study program were compared from the purpose, admission process and thesis assessment by survey in 38 Australian doctoral education institutions (Maxwell, Shanahan, 1996). As well as the survey of cross-disciplines, The importance of trans-professional working and the “authentic” 126 | WSGE professional voice was revealed especially by the quantitative and qualitative data obtained from STEM subjects (engineers, pharmacists, nurses and computing professionals) (Smith, Curtis, Fulton, Kuit, Sanders, 2012). As work-based doctorates, their learning experience showed the effect of profession and career from knowledge (Costley, Lester, 2012). Nevertheless, most of the researches on the quality of the doctoral study program typically refer to the academic research program in this article. The globalization brought doctoral education the additional responsibility of cultural inclusion in human society. The influence on the organization and development of doctoral education program attracted attention from researchers (Kienle, Loyd, 2005). The research on doctoral education started to be considered in a global perspective and comparative method by transdisciplinary researchers (Kumar, Lee, 2011). The unfamiliar environment and the challenges in doctoral education practices were examined by international pedagogies (Lee, Danby, 2011). However, these latest trends gradually brought the uncertainty and doubt of the quality of doctoral study program in reality. The Category of Existing Researches In this article, the previous literatures are reviewed by raking through the keywords including “doctoral education”, “doctoral program”, “Ph.D.”, “quality of doctoral program” in the database of “Proquest Educational Journals”, the worldwide publication of specialized research organization or association such as “AAU”, “OECD”, “ENQA” and so on from 1990 to 2013, and the classical monograph and documents which were referenced in them. Among those researches, there were various trans-disciplines surveys by quantitative statistics and cross-countries comparison. The researches are classified by their focus on the six segments of doctoral study program, including recruitment (HEFCE, 2005; Quarterman, 2008), completion rate (Booth, Satchell, 1996; Nerad, Miller, 1996; HEFCE, 2005) and attrition rate (Nelson, Lovitts, 2001; Rudd, 1968; Lipschutz, 1993; Ehrenberg, Jakubson, Groen, Price, 2007; Smith, Maroney, Nelson, Abel, Abel, 2006; CGS, 2007), amounts (Blume, Amsterdamska, 1987; Holden, 1995; AAU, 1998; NSF, 2012), composition (Thurgood, Golladay, Hill, 2006; Ferber, Kordick, 1978; Maher, Ford, Thompson, 2004; Espinoza, 2008) and studies path of Ph.D. students (NSF, 2012), relationship between supervisor WSGE | 127 and Ph.D. student (Ives, Rowley, 2005; Bell-Ellison, Dedrick, 2008; Barnes, Austin, 2009; Hall, Burns, 2009; IDAC, 2012), interaction among peers (Holbrook, Bourke, Lovat, Dally, 2004; Noonan, Ballinger, Black, 2007; Ali, Kohun, 2008), organization (Berelson, 1960; Clark, 1993; Woodward, Denicolo, Hayward, Long, 2004) and racial inclusion (Pascarella, Wolniak, Pierson, Flowers, 2004; Ramirez, 2007; DeBoyes, 2010) of doctoral study program, content of studies (Gunzenhauser, Gerstl-Pepin, 2006; Eggins, 2008; Frances, 2010) and academic examination of thesis (Mullins, Kiley, 2002; Holbrook, Bourke, Lovat, Dally, 2004), and employment of graduates from doctoral study program (Clark, 1982; Leatherman, 1998; Metcalfe, Gray, 2005; Auriol, 2007; Picciano, Rudd, Morrison, Nerad, 2007; CRAC, 2010), which were identified as the performance indicators in assessment of doctoral study program. Additionally, there are the specific researches on quality Evaluation Models of doctoral study program (Lipschutz, 1993; Eisenhart, DeHaan, 2005; ENQA, 2005; Maki, Borkowski, 2006; Nyquist, Woodford, 2000; Golde, Dore, 2001; Johanson, 2005; Brooks, Heiland, 2007; Gardner, 2009; Abdullah, 2006; Javadi, Samangooe, Tanhaei, 2011; Chen, 2012). Recruitment, completion and attrition rate of doctoral study program In the recruitment of doctoral study program in higher education institutions, researchers considered essentially on the structure of Ph.D. students with different educational background. The report resulted the rate of Ph.D. students, who were directly from a first degree or MSc to a Doctoral study program from the same higher education institution, was 35% in full-time program while 12% in part-time program; 27% of Ph.D. students were from different higher education institution in fulltime program while 9% in part-time program; 38% full-time students and 78% part-time students didn’t qualify at undergraduate or MSc level in the year before based on all students who began a PhD (or Mphil leading to PhD) in academic year 1996-97 at a UK HEI (HEFCE, 2005). And the barriers in the process of enrollment into a Doctoral study program was surveyed by the interview of 100 administrators in PWUs in the Midwestern US, concluding “the most dominant themes to emerge as barriers to recruitment were the need for planned recruitment, the lack of financial resources and an insufficient pool of eligible student” (Quarterman, 2008). The completion rate was concentrated by researchers and institutions 128 | WSGE as well as the determinants and implications as a performance indicator in the assessment of the doctoral study program (Booth, Satchell, 1996). There were 78% of the students who completed a graduate program with 60% receiving a Ph.D. and 18% leaving with a master’s degree in their study of the 1981-83 cohorts of Ph.D. students at the University of California, Berkeley. Among all of the Ph.D. students, international students had the highest completion rates in all fields and cohorts (Nerad, Miller, 1996). The rate of PhD completion was raised by the differences in financial backing, student domicile, and age on entry, previous qualifications and subject, as well as mode (HEFCE, 2005). “The national attrition rate across disciplines has averaged around 50 percent, and some departments have lost an even higher percentage” (Nelson, Lovitts, 2001). “Relatively high wastage rates in the humanities may be the result of students’ loneliness & intellectual isolation, but high wastage rates are not necessarily harmful” (Rudd, 1968). The organizational factors contributing to high attrition rates were concluded as the student selection process, program structure, ineffective advisers, ineffective mentors, program flexibility, and the community of the program (Lipschutz, 1993). The influence of program characteristics such as Graduate Initiative (GEI) brought to the doctoral students’ attrition and graduation probabilities (Ehrenberg, et al., 2007). The subjective factors of doctoral students included relationships with significant others, family responsibilities, support systems, employment responsibilities, financial strains, time constraints and overload (Smith, et al., 2006). The Ph.D. Completion Project addressed the issues surrounding Ph.D. completion and attrition and contributed to increase doctoral degree completion in six areas including selection, mentoring, financial support, and program environment, research mode of the field and processes and procedures (CGS, 2007). Amounts, composition and studies path of Ph.D. students The doctoral education report was published annually to view the changing amount of institutions and students involved in. Postgraduate enrollment data were provided as well as the structure and composition of Ph.D. students, their financing condition, duration and non completion in training, and employment statement in six countries from 1973 to 1983 for OECD (Blume, Amsterdamska, 1987). There was an argument on population control of Ph.D. groups in the U.S. institutions (Holden, 1995). The quantitative dimensions of Ph.D. education were investigated on national WSGE | 129 perspective (AAU, 1998). Fundamental questions in doctoral education system were sought in the research to confer the effect of expansion of the 1960s and the consequent contraction in enrollments and degrees of doctoral study program (Bowen, Rudenstine, 1992). The structure of students in the doctoral study program is another spot of serious attention in research. Demographic characters of Ph.D. students were statically introduced by sex, citizenship status, race, ethnicity, age, disability status, marital status and dependents, parents’ education as well as fields of study (Thurgood, Golladay, Hill, 2006). Nearly all of the investigation of Ph.D. students started on their gender, however, the discrimination existed in earning a Ph.D. degree process was concentrated in research (Ferber, Kordick, 1978). Factors affecting doctoral degree progress were explored by questionnaires in survey of doctoral programs for recipients in the Stanford School of Education between 1978 and 1989 (Maher, Ford, Thompson, 2004). Recent thesis on Ph.D. studies also attributed to gender differentials in pursuing a doctoral degree (Espinoza, 2008). Since 1957-1958, the Survey of Earned Doctorates (SED) began to collect data continuously on the number and characteristics of individuals receiving research doctoral degrees from all accredited U.S. institutions to assess characteristics and trends in doctorate education and degrees. They discovered the recipients in doctoral education program and their studies path to earn a doctoral degree in the preceding decades (NSF, 2012). Relationship between supervisor and Ph.D. student, interaction among peers Influences of advisors are especially the tutors of Ph.D. students have been discussed a lot in the professional development and success of their doctoral advisees. Students were more likely to make good progress that developed good interpersonal working relationships with supervisors (Ives, Rowley, 2005). Based on Rose’s Ideal Mentor Scale (IMS), it was observed that female doctoral students rating the item of “Believe in me” much more important than male students (Bell-Ellison, Dedrick, 2008). It was concluded the roles and responsibilities as advisors in doctoral education by in-depth interviews of 25 exemplary doctoral advisors who have graduated a large number of doctoral students (Barnes, Austin, 2009). The theory of identity was used to discuss the mentoring relationships between faculty members and doctoral students who are being prepared as edu- 130 | WSGE cational researchers (Hall, Burns, 2009). The roles and responsibilities of various parties in supervision of Ph.D. students were deeply analyzed from numerous parties including supervisors, supervisory committee and the doctoral students (IDAC, 2012). Students with similar cultural background remain limited in their social contacts with their own social group, thus limits getting a feedback from a wider range of their peers in the program (Holbrook, et al., 2004). In a qualitative investigation, the peer and faculty mentoring differed along dimensions of pedagogy and andragogy (Noonan, Ballinger, Black, 2007). The influence of culture on the feeling of social isolation in doctoral programs is one of the most identifying factors in student attrition (Ali, Kohun, 2008). Organization and racial inclusion of doctoral study program The organization of doctoral education is oriented by the national authority with the federal objectives. History and state were briefly analyzed especially on the organization of purposes, institutions, students and programs within the doctoral education in the United States (Berelson, 1960). The first comparative research on doctoral education, “The research foundations of graduate education: Germany, Britain, France, United States, Japan” edited by Burton R. Clark, focused on the organization of doctoral education in the chief industrial countries of the world (Clark, 1993). Bologna Process in Europe attributes to the unification of academic degree system and institution. Review of graduate schools in each country emerged in European countries, like the UK (Woodward, et al., 2004). The academic and non academic influences on graduate degree plans were identified for the racial differences among African American, Hispanic, and White students in a longitudinal survey (Pascarella, et al., 2004). It was revealed the barriers, inequalities and hierarchies encountered by Chicanos/Latinos (as) through their doctorate programs (Ramirez, 2007). “Race remains a salient factor for the study participants, even though a climate of inclusiveness in the classroom and strong support from the faculty were described by most” (DeBoyes, 2010). WSGE | 131 Content of studies and academic examination of thesis “As crucial elements of the process of graduate education, instructors of research courses have a vital role to play in developing cadres of researchers who are willing to engage in uncomfortable dialogues across disciplines, methods, methodologies, theoretical perspective, and epistemologies about the power and potential (both beneficial and dangerous) of educational research” (Gunzenhauser, Gerstl-Pepin, 2006). The curriculum change showed that doctoral studies always included relevant courses. “Research methods courses are often listed” (Eggins, 2008). The nature and purpose of the oral examination is discussed above the issue of whether or not the main purpose of the Ph.D. is to produce a thesis (an original contribution to knowledge) or a researcher, with certain skills and abilities (Frances, 2010). The assessment of research theses were with regard to these factors: the criteria used by examiners and the levels of student performance expected by them; critical judgment points in the examination process; the examiners’ perceptions of their own role in the process; the influence on examiners of previously published work, the views of the other examiners and their knowledge of the student’s supervisor and department, and the level of perceived responsibility between student and supervisor (Mullins, Kiley, 2002). The examiners’ report of Ph.D. thesis was studied by their devoting in assessing the quality and comments the value (Holbrook, et al., 2004). Employment of graduates from doctoral study program The publication rates and income as well as the employment activity were used as indicators in analyzing the attainments of Ph.D. graduates (Clark, Centra, 1982). Faced with the expansion of U.S. science Ph.D., the Association of American Universities reported how the Ph.D. graduates were employed and criticized that the research university failed in tracking the career success of their graduates (Leatherman, 1998). The relationship of the study field and their employment position was compared to reflect the efficacy of the skills and training experience worked on Ph.D. students (Metcalfe, Gray, 2005). OECD collected the data of doctoral graduates in seven countries to get their characteristics in the labor market and global mobility (Auriol, 2007). The Center for Innovation and Research in Graduate Education (CIRGE) conducted a project “Social Science Ph.D.s- 132 | WSGE Five+ Years out (SS5)” which exactly investigated the employment history, career and family factor, graduated school achievements, and the quality and usefulness of their doctoral education of Ph.D. graduates (Picciano, et al., 2007). It was divided into six “occupational clusters” of doctoral graduates employed in the UK, as “higher education research roles”, “non-higher education research roles”, “higher education teaching and lecturing roles”, “teaching roles outside higher education”, “other common doctoral occupations” and “other occupations” (CRAC, 2010). Quality evaluation models of doctoral study program A framework with seven aspects was proposed to improve doctoral education (Lipschutz, 1993). In America, federal legislation “No Child Left Behind Act of 2001” and the Education Sciences Reform Act of 2002 encouraged to prepare doctoral students to be a scientifically based research in education (Eisenhart, DeHaan, 2005). The standards and guidelines for quality assurance and the Salzburg Principles for doctoral education in the European Higher Education Area were adopted in the Bergen Conference of European Ministers responsible for Higher Education in 2005 (ENQA, 2005). An array of examples of the new program and student level assessment practices was presented to provide evidence of what and how Ph.D. students learn within the context of an educational program (Maki, Borkowski, 2006). The intricate partnership and the role of each sector were analyzed in a doctoral program (Nyquist, Woodford, 2000). Compared with the perception, training was confirmed not what doctoral students want or either employers need (Golde, Dore, 2001). The idea of autonomy and the subject of knowledge was examined in doctoral education (Johanson, 2005). Accountability of Ph.D. students was conducted by undertaking work as college and university instructors in training doctoral students (Brooks, Heiland, 2007). Independence of Ph.D. students was concentrated in preparing to be an independent scholar (Gardner, 2009). Aimed to test and compare the relative efficacy of three measuring instruments of service quality, HEdPERF (higher education performance), SERVPERF (service performance), HEdPERF-SERVPERF, within a higher education setting (Abdullah, 2006). A descriptive and survey-based crosssectional study was carried out to evaluate and assess the quality level of doctoral education services by using SERVQUAL Model in 2011 (Javadi, Samangooe, Tanhaei, 2011). Another study was based on the SERVQUAL model and Deming’s Plan-Do-Check-Action (P-D-C-A) cycle of TQM to WSGE | 133 establish a higher education quality management system (Chen, 2012). Conclusion This article has illustrated that there is a compelling concern on the issue of quality of the doctoral study program. However, it has been not such a long time since the research on doctoral education detached from graduate education or degree education. The research at the doctoral level in the tertiary education system is still in the progress of infrastructure stage which is not as precise as other levels. There is less theoretical interpretation than the investigation of the practicalities. Meanwhile, there are many arguments about quality but hardly any possess neither a concrete definition of quality of the doctoral study program nor a framework of quality model. [The article has been written by support of IGA (Studentské grantové soutěže Univerzity Palackého v Olomouci) funds. Project Name: Evaluace kvality doktorského studijního programu Pedagogika - výzkum na Univerzitě Palackého v Olomouci.. Project Number: PdF_2013_014] References AAU(Association of American Universities). (1998). Committe on graduate education: report and recommendations. Retrieved from http:// www.aau.edu/publications/reports.aspx?id=6900 Abdullah, F. (2006). Measuring service quality in higher education: HEdPERF versus SERVPERF. Marketing Intelligence & Planning, 24(1), p. 31-47. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/213148 458?accountid=16730 Ali, A. & Fred Kohun. (2006). “Dealing with isolation feelings at IS doctoral programs”. International Journal of Doctoral Studies, 1, p. 21-33. Auriol, L. (2007). Labour market characteristics and international mobility of doctorate holders: results for seven countries. OECD STI Working Paper 2007-02. OECD: Paris. Retrieved from http://www.oecd.or/sti/ working-papers Barnes, B. J. & Austin, A. E. (2009). The role of doctoral advisors: A look at advising from the advisor’s perspective.Innovative Higher Education, 33(5), p. 297-315. Retrieved from http://search.proquest.com/docview 134 | WSGE /61896267?accountid=16730 Bell-ellison, B. & Dedrick, R. F. (2008). What do doctoral students value in their ideal mentor? Research in Higher Education, 49(6), p. 555-567. Retrieved from http://dx.doi.org/10.1007/s11162-008-9085-8 Berelson, B. (1960). Graduate education in the United States. New York: McGraw-Hill Book Co., p. 346. Blume, S. & Amsterdamska, O. (1987). Post-graduate education in the 1980s. Washington, DC: OECD Publications and Information Centre, ISBN 20036-4095. Retrieved from http://search.proquest.com/docvie w/63155246?accountid=16730 Brooks, R. L., & Heiland, D. (2007). Accountability, assessment and doctoral education: Recommendations for moving forward. European Journal of Education, 42(3), p. 351-362. Retrieved from http://search. proquest.com/docview/62027195?accountid=16730 Booth, A. L. & Satchell, S. E. (1996). British PhD completion rates: Some evidence from the 1980s. Higher Education Review, 28(2), p. 48. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/1297986110?accou ntid=16730 Bowen, W. G. & Rudenstine, N. L. (1992). In pursuit of the Ph.D. 1992. p. 468. ISBN 9780691042947. CGS(Council of graduate schools). (2007). Ph.D. completion project. Retrieved from http://www.phdcompletion.org/ Chen, S. (2012). The establishment of a quality management system for the higher education industry. Quality and Quantity, 46(4), p. 1279-1296. doi: http://dx.doi.org/10.1007/s11135-011-9441-1 Clark, B. R., ed. (1993). The research foundations of graduate education: Germany, Britain, France, United States, Japan. Berkeley, Los Angeles, and London: University of California Press. Clark, M. J. (1982). Conditions influencing the career accomplishments of ph.D.s. (No. ETS-82-18; GREB-76-2R). Educational Testing Service, Princeton, NJ 08541. Retrieved from http://search.proquest.com/doc view/63496953?accountid=16730 Costley, C. & Lester, S. (2012). Work-based doctorates: Professional extension at the highest levels. Studies in Higher Education, 37(3), p. 257269. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/1312421545 ?accountid=16730 WSGE | 135 CRAC (The Career Development Organisation) (2010). What do researchers do? Doctoral graduate destinations and impact three years on 2010. CRAC: Cambridge. ISBN 9781906774134. Retrieved from http://www. crac.org.uk/ DeBoyes, Z. M. (2010). A sense of trust through the eyes of African American doctoral students: an examination of how a predominantly White institution of higher education can create an environment of inclusiveness. Dissertation Abstracts International, A: The Humanities and Social Sciences, p. 3364-3364. Retrieved from http://search.proquest. com/docview/743063943?accountid=16730. Eggins, H. (2008). Trends and issues in post graduate education: a global review. Keynote paper for the DCU/UNESCO Forum Workshop Dublin, Ireland, 5-7 Mar. 2008. Restrieved from http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-URL_ID=26596&URL_DO=DO_TOPIC&URL_ SECTION=201.html Ehrenberg, R. G., Jakubson, G. H., Groen, J. A., So, E. & Price, J. (2007). Inside the black box of doctoral education: What program characteristics influence doctoral students’ attrition and graduation probabilities? Educational evaluation and policy analysis, 29(2), p. 134-150. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/197224633?account id=16730 Eisenhart, M., & DeHaan, R. L. (2005). Doctoral preparation of scientifically based education researchers. Educational Researcher, 34(4), p. 3-13. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/2168979 42?accountid=16730 ENQA(European Association for Quality Assurance in Higher Education). (2005). Standards and guidelines for quality assurance in the European higher education area. Helsinki, Finland. Retrieved from http://www. enqa.eu/pubs_esg.lasso Espinoza, R. M. (2008). Pivotal moments: overcoming class and racial-ethnic disadvantage in women’s doctoral education. Dissertation Abstracts International, A: The Humanities and Social Sciences, p. 3609-3609. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/61754843?accou ntid=16730. Ferber, M. A. & Kordick, B. (1978). Sex differentials in the earnings of ph.D.s. Industrial and Labor Relations Review, 31(2), p. 227. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/1296506839?account 136 | WSGE id=16730 Gardner, S. K. (2009). Conceptualizing success in doctoral education: Perspectives of faculty in seven disciplines. Review of Higher Education, 32(3), p. 383-406. Retrieved from http://search.proquest.com/docview /220855890?accountid=16730 Golde, C. M. & Dore, T. M. (2001). At cross purposes: what the experiences of today’s doctoral students reveal about doctoral education. A survey initiated by the pew charitable trusts. Retrieved from http://www.phdsurvey.org/report.htm Gunzenhauser, M. G. & Gerstl-Pepin, C. (2006). Engaging graduate education: A pedagogy for epistemological and theoretical diversity. Review of Higher Education, 29(3), p. 319-0_6. Retrieved from http://search. proquest.com/docview/220823973?accountid=16730 Hall, L. A., & Burns, L. D. (2009). Identity development and mentoring in doctoral education. Harvard Educational Review, 79(1), p. 49-70, p. 166-167. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/2123 07018?accountid=16730 HEFCE (Higher Education Founding Council for England). (2005). Ph.D. research degrees: entry and completion. Retrieved from http://www. hefce.ac.uk/whatwedo/rsrch/howfundr/researchdegreeprogrammes/ numbersofphdstartersandqualifier/ Holbrook, A., Bourke, S., Lovat, T. & Dally, K. (2004). Investigating Ph.D. thesis examination reports. International Journal of Educational Research, 41(2), p. 98-120. Retrieved from http://search.proquest.com/ docview/62121890?accountid=16730 Holden, C. (1995). Is it time to begin Ph.D. population control? Science, 270(5233), p. 123-128. Retrieved from http://search.proquest.com/do cview/213565258?accountid=16730 IDAC(Inter-University Doctoral Administrative Committee). (2012). Handbook on graduate supervision: nurturing and managing the supervisor and doctoral student relationship. Retrieved from http://faculty. msvu.ca/educationphd/ Ives, G. & Rowley, G. (2005). Supervisor selection or allocation and continuity of supervision: Ph.D. students’ progress and outcomes. Studies in Higher Education, 30(5), p. 535-555. Retrieved from http://search. proquest.com/docview/62155601?accountid=16730 WSGE | 137 Javadi, M. H. M., Samangooe, B., & Tanhaei, M. H. (2011). Quality assessment for academic services in university of isfahan according to the students opinions using SERVQUAL model. Interdisciplinary Journal of Contemporary Research in Business, 3(4), p. 299-305. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/899778615?accountid=16730 Johanson, M. A. (2005). Association of importance of the doctoral degree with students’ perceptions and anticipated activities reflecting professionalism. Physical Therapy, 85(8), p. 766-81. Retrieved from http:// search.proquest.com/docview/223110927?accountid=16730 Kienle, A. W. & Loyd, N. L. (2005). Globalization and the emergence of supranational organizations: Implications for graduate programs in higher education administration. College Student Journal, 39(3), p. 580-587. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/2365 60642?accountid=16730 Kumar, V. & Lee, A. (2011). Doctoral education in international context: connecting local, regional and global perspectives. Serdang: Universiti Putra Malaysia Press. ISBN 9789673442546. Leatherman, C. (1998). Research universities urged to do better job of tracking careers of ph.D.’s. The Chronicle of Higher Education, 45(13), p. 1-A12. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/214723 983?accountid=16730 Lee, A. & Danby, S. (2011). Reshaping doctoral education: International approaches and pedagogies. Routledge, Taylor & Francis Group. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/964189093?accoun tid=16730 Lipschutz, S. S. (1993). Enhancing success in doctoral education: From policy to practice. New Directions for Institutional Research, 80, p. 6980. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/62796543?ac countid=16730 Maher, M. A. & Ford, M. E., & Thompson, C. M. (2004). Degree progress of women doctoral students: Factors that constrain, facilitate, and differentiate. Review of Higher Education, 27(3), p. 385-408. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/220860386?accountid=16730 Maki, P. L. & Borkowski, N. A. (2006). The assessment of doctoral education: Emerging criteria and new models for improving outcomes. Stylus Publishing, LLC. P.O. Box 605, Herndon, VA 20172-0605. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/62022440?accountid=16730 138 | WSGE Maxwell, T. W. & Shanahan, P. J. (1996). The doctor of education in Australia: some comparative data. Journal of institutional research in Australasia, 5(1), p. 7-18. Metcalfe J. & Gray, A. (2005). Employability and doctoral research postgraduates. The higher education Academy. Retrieved from www.heacademy.ac.uk Mullins, G. & Kiley, M. (2002). “It’s a Ph.D., not a Nobel Prize”: how experienced examiners assess research theses. Studies in Higher Education. 27(4), p. 369-386. Nelson, C. & Lovitts, B. E. (2001). 10 ways to keep graduate students from quitting. The Chronicle of Higher Education, 47(42), p. 020-B20. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/214701116?accoun tid=16730 Nerad, M. & Miller, D. S. (1996). Increasing student retention in graduate and professional programs. New Directionas for Institutional Research, 92, p. 61-76. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/626 01719?accountid=16730 NSF(National Science Foundation). (2012). Doctorate recipients from U.S. universities: 2011. Retrieved from http://www.nsf.gov/statistics/srvydoctorates/ Noonan, M. J. & Ballinger, R. & Black, R. (2007). Peer and faculty mentoring in docotral education: definitions, experiences and expectations. International Journal of Teaching and Learning in Higher Education, 19(3), p. 251-262. Nyquist, J. D. & Woodford, B. J. (2000). What concerns do we have? Reenvisioning the Ph.D. funded by the pew charitable trusts. Retrived from http://depts.washington.edu/envision/ Pascarella, E. T., Wolniak, G. C., Pierson, C. T. & Flowers, L. A. (2004). The role of race in the development of plans for a graduate degree. Review of Higher Education, 27(3), p. 299-320. Retrieved from http://search. proquest.com/docview/220845741?accountid=16730 Picciano, J., Rudd, E., Morrison, E. & Nerad, M. (2007). Social science Ph.D.s-Five+ Years Out: survey methods. CIRGE Report 2007-01. CIRGE: Seattle, WA. Retrieved from www.cirge.washington.edu Quarterman, J. (2008). An assessment of barriers and strategies for recruitment and retention of a diverse graduate student population. College WSGE | 139 Student Journal, 42(4), p. 947-967. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/236556338?accountid=16730 Ramirez, E. G. (2007). Navigating through highly unequal terrain: Chicanos/as and Latinos/as in graduate education. Dissertation Abstracts International, A: The Humanities and Social Sciences, Retrieved from http://search.proquest.com/docview/61747806?accountid=16730. Rudd, E. (1968). Students ‘in solitary’. New Society, 11(290), p. 562-563. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/60594298?accou ntid=16730 Smith, P., Curtis, H., Fulton, J., Kuit, J. & Sanders, G. (2012). The role of practice-base doctorates for developing professional practice. Retrived from www.heacademy.ac.uk Smith, R. L., Maroney, K., Nelson, K. W., Abel, A. L. & Abel, H. S. (2006). Doctoral programs: Changing high rates of attrition. Journal of Humanistic Counseling, Education and Development, 45(1), p. 17. Retrieved from http://search.proquest.com/docview/62006267?account id=16730 Thurgood, L. & Golladay, M. J. & Hill, S. T. (2006). U.S. doctorates in the 20th century. ArlingtonVA: National Science Foundation. p. 131. Retrieved from http://www.nsf.gov/statistics/nsf06319/ Woodward, D., Denicolo, P., Hayward, S. & Long, E. (2004). A review of graduate schools in the UK. UK Council for Graduate Education. p.49. ISBN 0-9543915-1-9. 140 | WSGE Nauki społeczne Social sciences WSGE | 141 142 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 142-158 Bronisław Sitek Wincenty Bednarek WSGE | 143 144 | WSGE Illegal acquisition of data by the State. Corruption or necessity? Nielegalne pozyskiwanie danych przez państwo. Korupcja czy konieczność? Bronisław Sitek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Wincenty Bednarek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Abstract The changes caused by globalization lead to a conflict of cultures, which may affect the security of individuals and society. The most obvious change of the globalization is weakness of the position of the State for the benefit of international organizations and individual rights. The State which had been the guarantor of security is increasingly becoming an enforcer of judgments or decisions of external bodies. The State also begins losing against the rising claims of citizens, especially in terms of ensuring safety. In this case the knowledge is needed, so first of all information acquired in a legal way. However, due to the threat posed by terrorists who obtain information mainly in informal way by using illegal methods of operation, the moral dilemma about boundaries of security service’s actions is born. May security justify actions of security service conducted on the border of the law or with its breaking? Zmiany wywołane przez globalizację niejednokrotnie prowadzą do konfliktów kulturowych, które mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo osób i społeczeństwa. Najbardziej oczywistą konsekwencją globalizacji jest osłabienie pozycji państwa na rzecz organizacji międzynarodowych i praw jednostki. Państwo, które było gwarantem bezpieczeństwa jest coraz częściej egzekutorem wyroków lub decyzji organów zewnętrznych. Państwo ugina się także pod naporem rosnących roszczeń obywateli, w szczególności w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa. W tym przypadku elemen- WSGE | 145 tem koniecznym jest wiedza, w zakresie przede wszystkim informacji uzyskanych w sposób legalny. Jednakże, ze względu na zagrożenie ze strony terrorystów, którzy uzyskują informacje głównie w nieformalny sposób, używając nielegalnych metod działania, rodzi się moralny dylemat co do granic działań służb bezpieczeństwa. Czy prowadzenie działań przez służby bezpieczeństwa na granicy prawa lub jej przekroczenie może być usprawiedliwione wymogiem zapewnienia bezpieczeństwa? Key words: security, threats, moral code, health, EU law, Polish law bezpieczeństwo, zagrożenia, kodeks moralny, zdrowie, prawo UE, prawo Polski „Biedny jest tylko ten, kto nie ma wiedzy” Talmud Zagadnienia wprowadzające Istotnym instrumentem skutecznego zarządzania państwem jest posiadanie informacji przez decydentów na temat działań podejmowanych przez obywateli, przedsiębiorstwa, instytucje państwowe, organizacje pozarządowe, a także przez związki wyznaniowe. Tę właśnie prawdę oddaje powiedzenie zaczerpnięte z Talmudu, tj. „Biedny jest tylko ten, kto nie ma wiedzy”. Zakres przedmiotowy informacji, jakie chcą posiadać rządzący, jest niezwykle szeroki i bardzo trudny do zdefiniowania w sposób wyczerpujący. Można jednak sobie intuicyjnie wyobrazić, że są to dane dotyczące m.in. operacji finansowych, działań politycznych, operacji służb państw obcych, inwestycji ekonomicznych, różnorakich zagrożeń, w tym ekologicznych, demograficznych, spotkań legalnych i nieoficjalnych oraz innych. Dane te mogą być pozyskiwane legalnie i nielegalnie. Konieczność posiadania informacji przez rządzących jest prawdą oczywistą od najdawniejszych czasów. Już w antycznym Rzymie stworzono rozbudowany system agend wywiadowczych, zwanych m.in. agentes in rebus. Pozyskiwanie wiedzy w tamtym okresie nie dzieliło się na metody dozwolone czy niedozwolone z punktu widzenia przepisów prawa oraz procedur formalnych. Istotna była skuteczność stosownych instrumentów, w tym podsłuchów, kradzieży informacji, korumpowania informato- 146 | WSGE rów, a nierzadko stosowano tortury wobec podejrzanych czy ich bliskich, zwłaszcza niewolników. Podjęcie przeze mnie tematu badawczego dotyczącego nielegalnego pozyskiwania informacji przez państwo zostało sprowokowane ubiegłoroczną, tj. z 2012 r., informacją, która obiegła wszystkie światowe media, o nielegalnym pozyskaniu poufnych informacji z banków szwajcarskich przez urzędy skarbowe w Nadrenii Północnej-Westfalii. Urzędy skarbowe Niemiec szacują, że podatnicy niemieccy ukryli przed fiskusem ok. 2,9 mld euro w szwajcarskim banku UBS. Zatem proceder ten może być znacznie większy wziąwszy pod uwagę liczbę banków szwajcarskich. Ponadto, pieniądze lokowane są również w bankach w Luksemburgu i Liechtensteinie. Za uzyskane nielegalnie, z zastosowaniem korupcji, dane zapłacono niemałą kwotę, tj. 9 mln euro (Niemcy 2012). Fiskusowi niemieckiemu to jednak się opłaciło. Nie tylko, że wielu podatników wezwano do zapłaty należności fiskalnych, ale wielu w obawie przed wykryciem posiadania ich nielegalnych środków finansowych, zgłosiło się samodzielnie do zalegalizowania ich i w konsekwencji wniesienia stosownych podatków. Metoda pozyskiwania danych o podatnikach niemieckich, osobach fizycznych i prawnych polega na nielegalnym kupowaniu danych na płytach CD od pracowników banków szwajcarskich. Kuriozalność tej sytuacji polega na tym, że niemiecki Land musiał w swoim budżecie przewidzieć odpowiednie środki finansowe na pokrycie kosztów zakupu informacji, musiał doprowadzić do skorumpowania bardzo dobrze zarabiającego pracownika banku szwajcarskiego, a uzyskane nielegalnie informacje wprowadzić do legalnego obiegu, tak aby doprowadzić do nadania klauzuli wymagalności należności podatkowych od środków lokowanych poza granicami państwa. Praktyka landu Nadrenii Północnej-Westfalii nie jest czymś wyjątkowym. W każdym państwie, w tym w Polsce, wszelkiego rodzaju służby dysponują odpowiednimi środkami finansowymi na opłacanie informatorów. Ze względu na klauzulę tajności takich operacji trudno jest oszacować ich skalę. Wydaje się też niemożliwe ocenienie sposobu i celowości wykorzystywania tych informacji. Media nie donoszą o tak spektakularnym sukcesie jak w Niemczech. Praktyka landu Nadrenii Północnej-Westfalii rodzi pytanie o etyczność takiego działania, przyczyny tak drastycznych kroków podejmowanych przez niemieckie władze fiskalne. Czy też ujawnione dane są jednym przykładem, czy też może jest to powszechna praktyka stosowana przez WSGE | 147 organy finansowe na świecie, a o czym obywatel nie wie. Czy możliwa jest globalizacja zjawiska nielegalnego pozyskiwania i przetwarzania uzyskanych w ten sposób informacji, dajmy na to przez któreś z supermocarstw lub wielkich koncernów, np. naftowych. Możliwe obszary nielegalnego pozyskiwania informacji Nielegalne pozyskiwanie informacji przez służby państwowe często określa się mianem czarnego wywiadu. Jest on prowadzony przez służby każdego kraju na własnym terenie jak i na terytoriach państw obcych. Obszary pozyskiwanych informacji są różnorakie i zależą od potrzeb danego państwa czy też konkretnej służby, która podejmuje działania. Do obszarów najczęściej eksplorowanych przez różnego rodzaju służby, krajowe i zagraniczne, poszukujące informacji różnymi sposobami, należy zaliczyć: - politykę – każda ekipa rządząca żywotnie zainteresowana jest informacjami dotyczącymi działań opozycji. Kontrola polityczna obejmuje organy władzy zarówno naczelne, centralne, jak i lokalne. Pod kontrolą polityczną są organizacje pozarządowe, fundacje, mniejszości narodowe. Kontroli podlegają działania, dokumenty wewnętrzne, struktura organizacyjna, a zwłaszcza cele. Kontrola polityczna jest prowadzona równolegle do różnego rodzaju kontroli przewidzianych przez ustawy, jak np. legalność decyzji czy kontrola finansowa (Pokruszyński 2012, s. 78). Pozyskiwane w tym obszarze informacje nie zawsze są zdobywane legalnie. Wykorzystywani są informatorzy czy urządzenia podsłuchowe, jak np. w przypadku słynnej już afery z 1970 r. zwanej aferą Watergate z Nixonem w roli głównej, ówczesnym prezydentem USA; - ekonomię – pozyskiwanie informacji obejmuje takie obszary, jak: energetyka, wydobycie surowców, transport, łączność, finanse, ubezpieczenia, obrót nieruchomościami, ochrona zdrowia, oświata. Kontroli podlega przepływ strumieni pieniądza, zmiany kadrowe, wpływ obcych państw na system decyzyjny w poszczególnych obszarach gospodarki narodowej (Pokruszyński 2012, s. 84). Brak takiej wiedzy może skutkować przejęciem kontroli nad istotnymi dla państwa sektorami gospodarczymi przez koncerny zagraniczne czy inne państwa. Przykładem może być przejęcie kontroli przez Fryderyka I, króla Prus, nad polskim systemem monetarnym. W konsekwencji 3 milionowy naród (Prusy) pokonał najpierw gospodarczo, a później militarnie 12 148 | WSGE - - milionowy naród, jakim była wówczas Polska. Brak kontroli nad poczynaniami sąsiadów doprowadził do trwałego rozbioru Polski na 123 lata. Dzisiaj żywotnym problemem jest kwestia surowców, gazu i ropy. Z całą pewnością polskie służby nie mogą ograniczyć się i w tym obszarze wyłącznie do stosowania metod legalnych wojsko – stanowi podstawowy element bezpieczeństwa każdego państwa. Gwarantuje suwerenność. Sprawne funkcjonowanie armii wymaga jednak ciągłego doposażenia uzbrojenia i wyszkolenia ludzi. Nakłady na wojsko w budżecie każdego państwa stanowią największą pozycję, która rośnie proporcjonalnie do rozwoju nowych technologii wojennych. Nie można zatem sprawnie kierować obronnością państwa bez inwigilacji systemu zamówień publicznych, szkoleń, a także, a może przede wszystkim działań służb państw obcych. Pozyskiwane w tym celu informacje pochodzą nie tylko z legalnych źródeł. Ze względu na specyfikę organizacji wojska i utajniania różnych operacji wydaje się niemożliwe ocenienie rozmiarów korupcji w tym obszarze, czego doświadczył jeden z doktorantów piszących dwa lata temu pracę doktorską na temat korupcji w wojsku. Media co jakiś czas informują o korupcji w polskim wojsku, jak chociażby ostatnio w pułku lotniczym w Malborku (Pokruszyński 2012, s. 87). Czy w takim razie pozyskiwanie informacji o nieprawidłowościach w armii, w tym i o korupcji, działaniach obcych służb, jest możliwe m.in. bez płacenia czy mówiąc dokładnie korumpowania informatorów? nowe technologie - najbardziej rozwinięte kraje świata czerpią największe zyski z produkcji i sprzedaży nowych technologii, czy raczej produktów wytwarzanych nowymi technologiami, zwłaszcza w obszarze przemysłu elektronicznego, farmaceutycznego, technologicznego czy kosmicznego. Historia nauki zna liczne przykłady kradzieży myśli technologicznej z zastosowaniem m.in. korupcji wobec pracowników. W czasach realnego socjalizmu prym na tym polu wiodła nauka rosyjska, obecnie zaś chińska. Tej praktyce sprzyja różne rozumienie praw autorskich i przemysłowych w Europie czy Azji. To, co w Europie jest traktowane jako naruszenia tych praw, w Azji niekoniecznie. Takie praktyki jednak prowadzą do zubożenia państw, które łożyły nakłady finansowe i angażowały ogromne zasoby ludzkie w celu wytworzenia nowych technologii, a wzbogaca i umacnia te, które pozyskują myśl naukową czy informację drogą nielegalną. Proceder kradzieży myśli naukowej zasadniczo jest możliwy wówczas, gdy dochodzi do korupcji WSGE | 149 - samych pracowników naukowych lub osób obsługi technicznej laboratoriów badawczych. Czy zatem służby danego kraju mogą stosować nielegalne sposoby pozyskiwania informacji, w tym korupcji, w celu pozyskania informacji o sposobach i kanałach wycieku informacji naukowej, aby zapobiec zubożaniu własnego kraju? organizacje krajowe i zagraniczne, w tym międzynarodowe mogące wejść na drogę terroryzmu – przykładem jest ostatni atak terrorystyczny w Nairobi, gdzie śmierć poniosło ponad 70 osób, 175 było rannych a 62 uznano za zaginione. Terroryści pochodzili z różnych krajów, w tym z USA i Wielkiej Brytanii. Jak donoszą media światowe i krajowe, wśród terrorystów najprawdopodobniej była też „biała wdowa”, tj. Samantha Lewthwaite z Wielkiej Brytanii. Była ona żoną jednego z zamachowców z 2005 r. w Londynie. Jak jest zatem możliwe, że służby angielskie utraciły kontrolę nad tą osobą, która wysoce prawdopodobnie od dawna musiała być zaangażowana w operacje terrorystyczne? Czy w tym przypadku nie jest dopuszczalne pozyskiwanie informacji poprzez kupowanie informacji o działaniach terrorystycznych od osób, które ją posiadają? W tym przypadku, podobnie jak w poprzednich, dochodzi do konfliktu dwóch podstawowych wartości, tj. bezpieczeństwa jednostki i społeczeństwa a legalności pozyskiwania informacji. Czy legalne pozyskiwanie informacji, z zachowaniem przepisów prawa materialnego i procesowego, wystarczy, aby zapobiec wielu dramatom a nawet zbiorowym tragediom? W zderzeniu tych dwóch wartości terroryści mają zdecydowaną przewagę, bowiem dla nich nie ma żadnego systemu wartości poza celami ideologicznymi (Aleksandrowicz 2010, s. 342 n.). Czy w tym przypadku nie występuje konieczność stosowania cichego przyzwolenia na działania korupcyjne?1 Informacje w poszczególnych obszarach pozyskiwane są przez różne służby, często wyspecjalizowane, krajowe, nierzadko jednak obce, dla których Polska stanowi ważny element gry politycznej. Do tego potrzebne są informacje, a przykładem może być znowu końcówka Rzeczpospolitej Polskiej Obojga Narodów, kiedy to w Warszawie rezydowali agenci Prus i Rosji. Ich zadaniem było korumpowanie polskich posłów w celu zrywania sejmów i niedopuszczenia np. uchwalenia nowych podatków na zwiększenie liczebności armii Polski i jej dozbrojenie. Taka praktyka 1 http://konflikty.wp.pl/kat,1356,title,Kenia-centrum-handlowe-pod-kontrolasil-bezpieczenstwa,wid,16012651,wiadomosc.html [dostęp: 2013-09-23]. 150 | WSGE była powszechnie znana i stosowana w tamtym okresie. Z prawie całkowitą pewnością obecne służby stosują do dziś te same praktyki, zwłaszcza tam, gdzie chodzi o wielki biznes, np. źródła energii (produkcja energii elektrycznej, ropa i gaz). Również znaczącą aktywność na polu pozyskiwania informacji mają służby finansowe. Obywatele coraz częściej uchylają się od ponoszenia publicznych ciężarów (podatków) lub też uciekają ze swoimi finansami zagranicę. Urzędy finansowe jako podstawowe agendy Ministerstwa Finansów muszą wykazać się dużą aktywnością na polu gromadzenia informacji o działalności gospodarczej i stanie majątkowym podatników. Zasadniczo te informacje pozyskiwane są w drodze legalnej lub poprzez system donosów pisanych przez obywateli. Niewystarczający jednak system kontroli finansowej składnia polskiego ustawodawcę do pojęcia tematu o utworzeniu policji finansowej, wzorem innych państw, która miałaby zająć się ściganiem nie tylko niepłacących podatników, ale również pozyskiwaniem informacji o ukrywaniu przychodów, zwłaszcza z nielegalnych źródeł. Zarówno w przypadku urzędów finansowych czy ewentualnej policji finansowej rodzi się kwestia etyczna dotycząca sposobów pozyskiwania informacji. Tym bardziej, że sam podatnik robi wszystko, aby ukryć swoje prawdziwe dochody przed fiskusem. Granice legalnego pozyskiwania informacji Legalny podsłuch może polegać na kontroli korespondencji, paczek, zakładaniu podsłuchu telefonicznego, kontrolowaniu zasobów nośników elektronicznych, zwłaszcza komputerów, wejść do sieci internetowej, zakładaniu podsłuchów w pomieszczeniach, a więc w mieszkaniach, biurach. A w końcu informacje można uzyskiwać od innych osób, w tym współpracowników tajnych służb, którzy chcą nieodpłatnie lub odpłatnie udzielać informacji. Pozyskiwanie informacji realizowane jest przez firmy detektywistyczne, wyspecjalizowane wywiadownie gospodarcze, ale przede wszystkim przez wyspecjalizowane instytucje państwowe, powszechnie określane jako służby specjalne, posiadające najczęściej formę prawną agencji. W centrum naszego zainteresowania są granice legalnego pozyskiwania informacji przez właśnie te jednostki państwowe w świetle różnego rodzaju zagrożeń bezpieczeństwa państwa (Posłuch 2009). Granice legalnego pozyskiwania informacji określają ustawy. W kodeksie postępowania karnego (kpk) z 6 czerwca 1997 r. (Dz.U. nr 89, poz. WSGE | 151 777) w art. 237 zostały określone zasady kontroli i zapisywania rozmów telefonicznych. Tylko w sytuacjach niecierpiących zwłoki podsłuch może być zainstalowany zarządzeniem prokuratora. Taka procedura może być przeprowadzona jedynie zarządzeniem sądu na wniosek prokuratora. W tymże samym artykule w § 3 zostały wyliczone rodzaje przestępstw usprawiedliwione podjęciem tego rodzaju działań. Są to m.in. podejrzenie o zabójstwo, handel ludźmi, spowodowanie katastrofy itp. W sumie jest aż 19 różnych rodzajów przestępstw, które usprawiedliwią zakładanie podsłuchu na rozmowy telefoniczne. Jeśli jednak prowadzona kontrola rozmów telefonicznych prowadzona na podstawie art. 237 § 3 kpk doprowadziła do pozyskania nowych informacji wskazujących na popełnienie jeszcze innego przestępstwa lub też wskazujących na innego sprawcę przestępstwa, to wówczas informacja taka jest legalna a prokurator w ciągu 2 miesięcy winien uzyskać na to zgodę sądu, tzw. zgodę następczą. Interpretacja zapisu art. 237 i 237a musi być zacieśniająca (Hofmański 2011). Nielegalne pozyskanie informacji może być przeprowadzone przez osoby fizyczne, zwłaszcza z komputera innych osób. Tego typu proceder jest sankcjonowany w art. 267 kodeksu karnego (Dz.U. nr 88, poz. 553). Tym, który pozyskuje informację w świetle art. 267, jest osoba nieuprawniona. Czynu tego dokonuje się poprzez otwarcie cudzego pisma, podłączenie się do sieci telekomunikacyjnej, przełamując albo omijając elektroniczne, informatyczne zabezpieczenia. Karalne jest również nieuprawnione zakładanie urządzeń podsłuchujących czy wizualizujących. Pozyskanych nielegalnie informacji pod groźbą kary nie można przekazywać innym nieuprawnionym osobom. Ustawodawca jednak nie uregulował kwestii, co dzieje się wówczas, gdy osoba nieuprawniona posiada ważne informacje i udostępnia je odpowiednim i uprawnionym służbom. Czy w tym przypadku podlega karze? Granicę dla nielegalnego pozyskiwania informacji, w tym z zastosowaniem korupcji jako instrumentu, stanowi Konstytucja RP, prawo międzynarodowe i prawo unijne. W art. 47 Konstytucji RP postanowiono, że: Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Zaś w art. 49 postanowiono, że Zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Ich ograniczenie może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony. W prawie międzynarodowym ochrona przed samowolną lub bezprawną ingerencją w korespondencję 152 | WSGE znajduje się w art. 17 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16 grudnia 1966 r. Ingerencja w korespondencję prywatną jest dopuszczalna wówczas, gdy jest legalna i usprawiedliwiona (Sakowicz 2006, s. 117-118). Tajemnica korespondencji jest chroniona również w art. 8 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. W świetle tego przepisu ochronie podlega korespondencja przesyłana w listach, paczkach, tj. przez zorganizowane usługi, ale także rozmowy telefoniczne, informacje przesyłane faksem czy drogą elektroniczną. Ochrona tajemnicy korespondencji nie ma charakteru absolutnego. Najważniejszymi jednak organami zajmującymi się pozyskiwaniem informacji są różnego rodzaju agencje wywiadowcze. W Polsce jest to Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencja Wywiadu, które działają na podstawie ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz.U. nr 74 poz. 676) Według art. 5 § 1 pkt. 4). Do zadań Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) i Agencji Wywiadu (AW) należy uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego. Agencje te realizują zadanie m.in. w oparciu o art. 36 § 1, gdzie postanowiono, że Agencje przy wykonywaniu swoich zadań mogą korzystać (…) z pomocy osób niebędących ich funkcjonariuszami. Zabronione jest (…) ujawnianie danych o osobie udzielającej Agencji pomocy przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych. Stosownie do § 3 osoby, które udzieliły informacji, mogą otrzymać wynagrodzenie wypłacane z funduszu operacyjnego. Tym samym legalizuje się kupowanie informacji. Czy pracownicy przedmiotowych agencji mogą zatem dokonywać korumpowania np. urzędników państwowych czy samorządowych w celu pozyskania informacji? Moim zdaniem tak. Przekonanie to opiera się na art. 37 ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, gdzie jest mowa o możliwości wykorzystywania przez agentów Agencji nawet senatorów, posłów, rektorów, dziekanów i innych funkcjonariuszy państwowych jako tajnych współpracowników. Przy wyliczeniu podmiotów możliwych do współpracy ustawodawca nie wprowadził wyłączenia art. 37 spod art. 36 § 3, gdzie jest mowa o możliwości wynagradzania informatora za udzielone informacje. Takie działanie zmierzające do skutecznego pozyskiwania informacji przez polskie służby nie jest niczym nadzwyczajnym, tak bowiem postępują wszystkie służby na całym świecie. WSGE | 153 Konieczność redefinicji koncepcji państwa i społeczeństwa Zakodowana w świadomości ogólnospołecznej koncepcja państwa, powstała w dobie oświecenia, powoli przemija. Myśl oświeceniowa, czerpiąca szeroko z dorobku myśli renesansowej, stworzyła koncepcję państwa opartego na definicji państwa G. Jellinka, rozumianego jako naród, terytorium i władzę. W tej definicji silny akcent kładziony był na element władzy, niezależnie od sposobu jej pozyskania przez dzierżycieli. Mogło to zatem być zdobycie władzy w sposób nawet nielegalny, np. przewrót pałacowy czy morderstwo poprzednika. To właśnie ta koncepcja państwa pozwoliła na legalizację w XX wieku w Europie i na innych kontynentach rządów faszystowskich i komunistycznych, które najczęściej przejmowały władzę w drodze przewrotu czy terroru połączonego z eksterminacją przedstawicieli i zwolenników władzy wcześniejszej. Bezwzględność wykonywania władzy pozwoliła na stworzenie kolejnych mutacji silnego państwa. Pierwszą z nich jest państwo opiekuńcze występujące w wielu państwach skandynawskich, w Niemczech, a pośrednio w państwach będących wcześniej pod rządami socjalistów z silnym wpływem ZSSR. Wiele państw współczesnych, w tym Polska, Niemcy, Francja i inni mienią się państwami prawa. W tej koncepcji państwa zadaniem organów władzy na wszystkich szczeblach jest dbałość o przestrzeganie prawa przez organy władzy i obywateli. Jednak w gruncie rzeczy taka właśnie wizja państwa ma służyć legitymacji sposobu wyboru władzy i jej sprawowania w taki, a nie inny sposób. W konsekwencji rodzi się dychotomia państwa (władzy) i społeczeństwa. Wielu jeszcze pamięta czasy realnego socjalizmu, kiedy mówiło się „my”, tj. społeczeństwo, nie zawsze w rozumieniu narodu, i „oni”, czyli władze komunistyczne. Pomiędzy tymi dwoma grupami istniała warstwa pośrednia, tj. donosiciele, karierowicze, dla których obie części społeczeństwa były okazją do osiągnięcia korzyści głównie osobistych. Taki model władzy był pochodną koncepcji zarządzania państwem przez oświeconych władców, których zastąpił I sekretarz partii lub też führer wraz z organami kolegialnymi, czyli komitetem centralnym lub najwyższymi funkcjonariuszami państwa. To oni wiedzieli lepiej, czego naród pragnie i jak powinien żyć. Obywatele winni w sposób ślepy słuchać poleceń władzy. Istotnym instrumentem sprawowania władzy w tych systemach politycznych były silnie rozbudowane służby, których zadaniem było inwigilowanie obywateli i dostarczanie, najczęściej pozyskiwanych w sposób nieformalny, informacji o ich życiu. Usprawiedliwieniem do podejmowania takich działań była 154 | WSGE konieczność obrony zdobyczy klasy robotniczej, obrony zdobyczy socjalistycznych i rewolucyjnych, oraz walka z reakcją burżuazyjną i kułactwem. Taka wizja państwa, o silnie zdecentralizowanej władzy, omnipotencji władczej, stopniowo odchodzi do lamusa, ale jej duch ciągle krąży i wciela się w różne teorie zarządzania państwem. Wprawdzie samo państw doznało w ostatnich dwudziestu latach znacznego osłabienia, nie tylko w ramach UE, ale również na arenie międzynarodowej. Jest to efektem globalizacji, przejawiającej się w integracji gospodarczej, finansowej, militarnej, a także politycznej (Breński, 2009). Powstają coraz liczniejsze organizacje ponadnarodowe o charakterze gospodarczym (np. Unia Europejska), politycznym (np. Organizacja Narodów Zjednoczonych) i wojskowym (np. NATO), na rzecz których państwa stopniowo zrzekają się suwerenności. Rodzi się zatem potrzeba podjęcia dyskusji nad redefinicją państwa. Sam problem nie jest nowym, bowiem kwestia ta była podnoszona już w latach osiemdziesiątych XX wieku przy okazji daleko idących roszczeń ekologów i obrońców praw zwierząt (Juros 1998, s. 67 n.). Obecnie staje się przed dylematem: czym jest państwo wobec organizacji międzynarodowych, wielkich korporacji, a także roszczeń indywidualnych i zbiorowych obywateli? Wielkie korporacje nierzadko dysponują większymi środkami aniżeli budżet państwa. W konfrontacji z państwem stroną silniejszą jest zawsze korporacja, która nie tylko jest w stanie wynająć usługi najlepszych prawników, ekonomistów czy finansistów, ale nie musi też przestrzegać systemu zamówień publicznych, praw konstytucyjnych danego państwa. Wykorzystując swoją przewagę ekonomiczną i organizacyjną, może też wymusić korzystne dla siebie, a niekorzystne dla państwa warunki inwestowania. Korzyścią dla państwa mogą być miejsca pracy. Podobna sytuacja znajduje swoje odzwierciedlenie w odniesieniu do relacji państwo do organizacji międzynarodowych. Przykładem może być Unia Europejska, która stopniowo przejmuje kontrolę nad coraz to nowszymi obszarami gospodarki, polityki, a także życia jednostki, zwłaszcza moralnością. Możliwość odwołania się od niekorzystnych orzeczeń sądów krajowych do ETS czy ETPCz sprawia, że obywatele coraz chętniej korzystają z tej drogi w dochodzeniu roszczeń wobec skarbu państwa. Orzeczenia ETS lub ETPCz z jednej strony chronią interes obywateli UE, z drugiej strony zubożają państwa członkowskie i wprowadzają do krajowego porządku prawnego nowe rozwiązania, nierzadko kulturowo diametralnie obce. Tego typu zdarzenia mają miejsce m.in. w przypadku konieczności notyfikacji uregulowań technicznych czy też dotyczących WSGE | 155 systemu wartości, jak aborcja, eutanazja, prostytucja. W tych przypadkach państwo może wydawać jedynie akty wykonawcze do rozporządzeń, dyrektyw czy konwencji. W tym świetle należy postawić pytanie o to, czy współczesne państwo nie powinno traktowane na równych prawach z korporacjami międzynarodowymi, organizacjami międzynarodowymi czy pojedynczymi obywatelami. Można ogłosić koniec epoki państwa opiekuńczego. A jego sprawne funkcjonowanie zależy od posiadanych informacji i wiedzy o stanie faktycznym w kraju i na arenie międzynarodowej. W tej perspektywie państwo, podobnie jak korporacje, winno wypracować i stosować swoje własne sposoby pozyskiwania informacji, nawet płacąc za tego rodzaju dane. Uwagi końcowe. Pomiędzy legalizmem, etyką a koniecznością Przytoczone na początku publikacji powiedzenie pochodzące z Talmudu „Biedny jest tylko ten, kto nie ma wiedzy” jest jedną z podstawowych prawd powiązanych ze sprawnym zarządzaniem. Wiedza, a przede wszystkim informacja jest potrzebna do zarządzania rodziną, biznesem, polityką, państwem, ale ponad to bezpieczeństwem indywidualnym, społecznym, państwowym i międzynarodowym. W dobie globalizacji bezpieczeństwo stało się jedną z podstawowych wartości zachodniej cywilizacji, która staje się coraz bardziej zagrożona ze strony szeroko rozumianego terroryzmu (Wawrzusiszyn 2012, s. 29). Przyczyn narastającego zagrożenia bezpieczeństwa jest bardzo wiele. Wśród nich na pierwszym miejscu należy wymienić zderzenie się systemów wartości konsumpcjonistycznej kultury zachodniej z życiem klanowym, typowym dla kultury islamskiej i hinduistycznej. Wyrosły na bazie konsumpcyjnego stylu życia system wartości, w dużej mierze oparty na prawach człowieka, nie jest akceptowany w Azji, Afryce i znacznej części Ameryki Południowej. Przykładem może być równouprawnienie kobiet. Wielu sądziło, że po wypędzeniu Talibów z Afganistanu Afganki przyjmą styl życia kobiet zachodnich. Nic bardziej mylnego. To właśnie kulturowa, a nie militarna porażka wojsk sprzymierzonych w Afganistanie zaowocowała decyzją o powolnym wycofaniu ich z tego trudnego terenu, tak naprawdę bez rozwiązania istotnych problemów dla tamtego regionu świata. Należy liczyć się z tym, że po wycofaniu wojsk sprzymierzonych obecne władze Afganistanu spotka ten sam los, który wcześniej spotkał władze zależne od ZSRR. 156 | WSGE Innym przejawem potencjalnych zagrożeń cywilizacyjnych bezpieczeństwa jest napływ, często niekontrolowany, ludności z Azji i Afryki do Europy. W większości przypadków są to islamiści, którzy nie zamierzają integrować się z kulturą europejską, lecz zaczynają żyć swoim życiem „przywiezionym” z Azji czy Afryki. Co raczej jest czymś naturalnym. Trudno jest żądać od tych ludzi wykulturowienia. Przykładem tego są zamieszki z 2005 r., które ogarnęły Francję. Zostały one wywołane przez grupy młodych islamistów żądających respektowania ich prawa. Diagnoza przyczyn zamieszek wskazywała na błędną politykę migracyjną, powodującą marginalizację środowisk młodych Afrykańczyków. Wydaje się, że ta diagnoza nie jest w pełni trafna, bowiem w dużej mierze marginalizacja ta jest konsekwencją istnienia dwóch światów wartości, kultury, religii, nawzajem nie integrujących się. Do podstawowych wartości kultury zachodniej należy zaliczyć m.in. legalizm. Prawo stało się wartością naczelną, stąd w wielu konstytucjach, w tym i polskiej mówi się o państwie prawa. Organy państwa są zatem zobligowane do stosowania norm prawnych tworzonych przez organy do tego uprawnione lub normy prawa międzynarodowego, w tym unijnego, ratyfikowane czy wdrożone do systemu prawa krajowego, jak np. prawa człowieka. Koncepcja praw człowieka jest w kręgu naszej kultury powszechnie akceptowana. Oczywiste jest prawo do tajemnicy korespondencji, wolności osobistej, sprawiedliwego sądu, wolności wyznania i sumienia. Stąd też działania organów państwa są, a przynajmniej powinny być, przewidywalne dla wszystkich. Chodzi w tym również o działania różnego rodzaju służb wywiadowczych, których działania często są bardzo sformalizowane i transparentne. To jednak, co dla naszej cywilizacji jest oczywiste, nie jest akceptowane przez inne kultury. Europejski legalizm dla innych kultur jest jedynie narzędziem do znalezienia nowego i materialnie lepszego miejsca na ziemi, ale z zachowaniem własnej kultury, zwłaszcza religii. Sprzyja temu szeroko interpretowana wolność wyznania, wyrażania swoich myśli, całkowicie nieakceptowana w innych kręgach kulturowych. Finalnie rodzi się pytanie o możliwości zachowań służb pozyskujących informację wobec globalnych przemian, zwłaszcza konfrontacji kultur o odmiennych systemach etycznych i moralnych. Państwo, kreując swoje postępowanie w ramach legalizmu, państwa prawa, państwa opiekuńczego, dobrego i lojalnego członka organizacji międzynarodowych, coraz bardziej przegrywa i nie jest w stanie zapewnić podstawowej wartości dla WSGE | 157 każdej społeczności, ale również i w wymiarze indywidualnym, tj. bezpieczeństwa. Wydaje się zatem, że jedynie pozyskiwanie informacji w różnych obszarach sprawia, że państwo jest w stanie zapewnić to bezpieczeństwo, stosując przy tym nie tylko legalne metody pozyskiwania informacji. References Aleksandrowicz T., (2010), [w:] Zarządzanie informacją i energią w systemie bezpieczeństwa Unii Europejskiej, wyd. WSGE, Józefów. Breński, W. (2009). Wybrane problemy gospodarki globalnej i ich wpływ na bezpieczeństwo międzynarodowe ss. 423-439 [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe – wyzwania i zagrożenia XXI wieku (red.) P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak. Radom. Hofmański P., Sadzik E., Zgryzek K., (2011). Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 1-296, t. 1: Legalis. Juros H., (1998), [w:] Sobański R. (red.), Prawa człowieka w państwie ekologicznym, wyd. ATK, Warszawa. Niemcy zapłacili miliony za dane oszustów podatkowych (2012), [w:] http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/niemcy-zaplacilimiliony-za-dane-oszustow-podatkowych,270046.html [odczyt: 201309-22]. Podsłuch legalny i nielegalny …. 2009, [w:] http://www.goldenline.pl/forum/961234/podsluch-legalny-i-nielegalny/ [odczyt: 2013-09-24. Pokruszyński W., (2012). Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka (podręcznik akademicki), wyd. WSGE, Józefów. Sakowicz A., (2006). Prawno karne gwarancje prywatności. Komentarz do art. 267 kodeksu karnego. Legalis. Wawrzusiszyn A., (2012). Wybrane problemy transgranicznego bezpieczeństwa Polski, wyd. Difin, Warszawa. 158 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 159-185 Haluk Özdemir WSGE | 159 160 | WSGE Legacy of the integration strategy and the state of the European Union Assoc. Prof. Dr. Haluk Özdemir Kırıkkale University, Department of International Relations [email protected] Abstract This article outlines the main logic and dynamics behind European integration and the historical conditions that created it. This is fundamental to understand the working of the EU, crises it experiences and the future of integration. One of the main goals of the article is to emphasize the conditions that shaped the thoughts of the founding fathers of the EU, and the general approach towards solving Europe’s problems, following WWII. First, the German factor in European history is highlighted for a better understanding of European logic of integration. Then, strategies such as prioritization of economic interests over the political ones, selective forgetting and selective remembering, focusing on small details to achieve significant results, legal problem solving for political issues, and emphasizing soft power approaches, besides ideas like pluralism, are discussed. Here, a special emphasis was placed on the strategy of using crises as opportunities to diminish state sovereignty for the sake of integration. The last part of the article contrasts the integrative logic with the current state of mind in Europe and discusses the problems caused by the departure from the European logic, especially in recent decades. In that context, the status of Turkey and the problems it faces in the accession process are elaborated as an exemplary case with an emphasis on the Cyprus issue. Key words: Europe, integration, Germany, Turkey, Cyprus, soft power, pluralism, nationalism Introduction Europe went through radical changes in the years following the WWII. If one had to make a distinction between the post-war years and the Eu- WSGE | 161 ropean history before that, the main point of reference would be the European Union. Since the establishment of the European Coal and Steel Community, the first building stone for the European Union, the interstate relations in Europe have been based on cooperation and more importantly, integration. Previously, the European state-system was known for its own invention of balance of power. Today, no state in Europe is concerned with such balance in its classical sense. Today, people in Europe talk more about economy, employment, global competition, technology, international traveling and cooperation rather than balance of power. We witness a successful synchronization and harmony of national interests. How did the Europeans transform international politics among themselves successfully into more peaceful relations? The commonly known assumptions of the realist theory contain hypotheses about the anarchic nature of international relations, conflict of interests among nations, state security and military threats. However, researches about the European politics in the past half-century provide little evidence of such pessimistic and security-based realist assumptions. Transformation of European politics is both startling and full of lessons for other parts of the world. In order to draw lessons out of the European experience, a detailed glance back at the European history and political culture, and an effort to trace the clues of this transformation is necessary. European history in general has been marked with violent conflicts and bloodshed rather than peace. Racism, nationalism and colonialism, all have been the European inventions that shaped the last few centuries, and none of those political inventions can be related to the idea of peace. So, how did the European achieve such a peaceful coexistence, cooperation and integration? We can have a better understanding of past progresses and today’s problems, only if we can understand what convinced the nation-states to share their sovereign rights, for which they had fought wars. The main goal of this article is first, to explain the way of thinking behind European integration and then make an evaluation of recent years. Such evaluation is especially needed, because the new generation of Europeans takes the integration and the EU for granted. The whole integration project was built on the sorrows and toils of the European people. If we do not understand the logic behind this integration and transformation process, we can easily loose it. If we do not draw the necessary lessons from it, the history can repeat itself. Most of the time, it is much easier to destroy something than to build it. European integration is such a delicate 162 | WSGE construct that we need to examine it both for understanding the nature of its success and for its exemplary nature for other regions. In so doing, first we need to define the main components of what I call here “the European logic,” (Özdemir, 2012) which created a political, social and economic transformation of Europe at a continental scale. Remembrance of the logic behind the process of European transformation, which has created the EU, is an absolute necessity for preserving peace and stability in the region. This is especially needed for new generation Europeans who are starting to forget the economic and political conditions that inspired the founding fathers of the integration movement. Having done that, we will briefly look into the contemporary problems especially concerning enlargement issues and the economic crisis, all of which are related to the logic of integration and departure from that logic. The main assumption of this article is that most of the problems that Europeans are facing today are stemming from the divergence from the integrative logic. This divergence both creates certain problems and hinders possible solutions. In order to sustain the process of peace and integration in Europe, the legacy of integrative logic needs to be remembered and reinstated. For the sake of peace, stability and economic prosperity in Europe, this integrative mentality has to be preserved and embraced by the decision makers. Foundations of the integration strategy The European logic of integration refers to a way of thinking about European politics and its supranational nature, which emerged in Europe after the WWII. The most concrete outcome of this logic is the European Union (EU). The success or failure of this logic will have serious political consequences, because the EU integration is only one of the several European projects, and this way of thinking is not embraced or shared by all Europeans. Europe has a rich tradition of political thoughts, and almost with no exception, every tradition has its own project of Europe. Thus, there are several alternative understandings of Europe. Even the fascist and nationalists have their own projects, which are mostly in opposition to the liberal vision of the EU. For example, as opposed to the pluralist EU project, fascist projects envision more homogenous social structures, based on anti-immigrationist policies and an imagination of a racially purified Europe with no immigrants. Such projects feed on the WSGE | 163 weaknesses and failures of the “European logic.” Therefore, European logic refers to a specific economic and political project. This logic is peculiar to the conditions emerged after the WWII, and has created the EU at the end of an approximately half a century-long process. Failure of this project will strengthen its alternatives, which do not promise a future that matches Europe’s own pluralistic nature. The first outcome of the European logic was the Coal and Steel Community. Later, it took the form of the European Economic Community (EEC), which was the precursor of the European Union. The whole process started with 6 countries, reached to 27, and the number is still growing. This multi-dimensional transformation has become possible due to a sustained approach and consistent strategies towards integration. The founding fathers, such as Jean Monnet, formulated a coherent strategy to start an integration process between the countries that had fought the bloodiest wars against each other. The transition from conflict and competition to integration required long-term strategies based on a clear vision about Europe. The main challenge in this process was the creation of common interests among different countries. Those interests had to be very clear and commanding so that integration would be viewed inevitable. One of the interesting aspects of European integration is that not only did it form a union of many countries out of common values and shared ideals, but also, and perhaps more than that, it was based on common problems. In other words, the thing that brought all these countries together was their common problems rather than their overlapping interests. Under usual circumstances, any attempt in explaining any kind of cooperation focuses on common interests. But the European experience can better be explained through common problems. It is possible to summarize the legacy of integrative thinking under certain themes. The first theme is the German factor. The short-term goal of the first integration enterprises was to provide security guarantees against possible German belligerence. The proposed solution was to emphasize common economic interests rather than focusing on confrontational political concerns. In order to do that, the European statesmen after the war had to build a new Europe on pluralist values. This new Europe needed a new political culture, but the recent history provided no such culture, but only conflict and bloodshed. The success of this project had to be based on a strategy of selective forgetting and selective remembering. Forgetting the unpleasant experiences, such as fascism, Nazism, racism, colonialism, and 164 | WSGE communism, on one hand, and remembering and emphasizing democratic values, pluralism, freedom and free market economy on the other, was the main strategy. Since this strategy would face fierce political opposition from the nationalist projects, it had to create accumulative outcomes and try to produce significant results out of small details. As a new political approach, the European logic seeks for legal and institutional solutions even for the hard-core political problems. This institutional/legal approach has transformed European politics and channeled it into less confrontational and more cooperative strategies. This approach reflected on Europe’s external relations as well, in that Europeans focused on their soft power rather than violence. Through the development of all these strategies, the European logic provides lessons for other conflict-ridden regions, and is viewed as an example for other parts of the world to follow. The European logic also offers a strategy for political transformation, which is utilizing crises as opportunities for radical change. Now, we need to take a closer look at all these components of the European legacy. The German Factor In European history, the lingering choice has been between “a Europeanized Germany, or Germanized Europe.” This issue can be traced back to the Thirty Year Wars, but appeared in European politics mainly after the unification of Germany in 1871. The German problem became more prominent in the following years and dominated international politics in Europe during the years of both world wars. Hitler’s attempt to Germanize Europe, and the previous initiatives for German domination in the continent run into a stiff opposition of other states. After defeating Germany, victorious powers tried to solve the problem by putting extreme pressure on German state to keep it under control. The embodiments of this strategy were the Treaty of Versailles after the WWI and the Morgenthau Plan after the WWII. The former placed heavy war reparations on Germany and the latter attempted to disassemble and remove all German industry. The Morgenthau Plan was based on the strategy to solve the German problem, once and for all, through turning it into an agrarian country (Chase, 1952). The main approach in both solutions was that Germany had to be ostracized and put under constant and extreme pressure, in order to prevent Europe from being Germanized. Robert Schuman was one of the first people who saw that those strate- WSGE | 165 gies would eventually fail. Europe needed another solution, which would be more in line with the nature of European politics. Germany was just too big and too strong to be ignored or to be restrained. Jean Monnet, Robert Schuman and Walter Hallstein’s approach was based on the idea of “a Europeanized Germany.” A Europeanized Germany would be the main safeguard against the Germanized Europe. Instead of trying to contain it, accepting Germany into the system would create a more viable solution for the European problems. This approach was the main spark behind the idea of European integration. In that, failing to integrate would mean further disasters in the future. Therefore the Europeans had to make any sacrifice necessary (including certain sovereign rights) in order to make the new system work. Even today, it is impossible to understand the main dynamics of integration without grasping the significance of German factor in European politics (for a more detailed discussion of German factor in Europe (Bachoff, 1999)). The whole idea of integration emerged out of the German factor, which still influences contemporary developments in Europe. For example, the 2004 enlargement strategy was partly shaped by the fear of Germany leaving the union and turning to the historical ambitions of Mitteleuropa. In the early 1990s, the political environment was favoring a strong Germany to dominate Eastern Europe, which had been recently freed from the communist rule. This looked like a viable option for the reunified Germany after the Cold War. In that environment, the fears of a Germanized Europe were revived once again. Under normal circumstances, the EU would not accept so many countries as new members all at once. There is no other example of enlargement wave, which is that large, and most probably there will be none in the future. The main reason for the EU to take such a risky step in her enlargement policy was the German factor, that is to say “keeping Germany European.” Prioritizing Economic Interests over the Political Ones International politics in Europe is distinguished from other parts of the world. We can identify several distinctive aspects of it, but the most prominent one that represents the integrative logic is the priority of economic interests. This is very different from the traditional international politics. In traditional international politics, a general classification of problems 166 | WSGE into matters of high and low politics implies an order of significance. The matters of high politics are usually about political, military and security issues. Low politics issues concern economic and technical matters. In that order, political and military issues have always been more prioritized than the economic ones. However, Europeans reversed this order of importance. Today, in Europe economy comes first and even national sovereignty can be compromised for economic interests. Starting with the post-World War years, the matters of high and low politics slowly and gradually exchanged their positions of priority. Even Germany and France had to put their political rivalry aside to regain their economic power. Economic reconstruction of Europe was the main concern for others as well. “An economic thinking” was slowly taking place of the power politics in Europe. [The term “economic thinking” was first used by N. Angell in 1910 to emphasize the increasing importance of economic matters in industrial age, as opposed to purely political matters. For Angell, as a result of this new thinking every policy would have to take its economic consequences into account (Angell, 2007)]. This process was so slow that we can only notice that radical change when we look back in history and compare European politics both with its own past and with other regions. The most recent and striking examples of this new politics have been Italy and Greece. During the European economic crisis, Greek and Italian governments were forced to resign because of the austerity measures. In order to receive their bail out packages, they had to follow the EU policy requirements. What is so interesting about these resignations is that people in these countries accepted the un-elected new governments. Mario Monti in Italy and Lucas Papademos in Greece were to handle new economic policies. Both of them were former EU employees. Papademos was the vice President of the European Central Bank (2002-2010) and Mario Monti was a member of the Commission (1999-2004). Papademos government was in office for 6 months until the elections, while Monti government is still in office. This was a revolutionary development that went largely unnoticed. Firstly, with these resignations, the EU showed its political power to change governments in two member countries. This was an unprecedented crossover for economic and political issues concerning the European integration. The EU had never before attempted or accomplished such political intervention. Secondly and more importantly, people accepted this political and economic coup. This can be interpreted as an infringement of WSGE | 167 the classical sovereign rights. For that reason, we can easily conclude that the EU has changed the meaning of state sovereignty, and continues to do so. In the face of these imposed measures, people were mostly obedient because of the fact that they would receive national bailout packages in exchange for their compliance. In brief, the EU now can intervene in domestic political affairs of its members for economic reasons. Moreover, people are willing to obey these interventions because of their economic expectations. All of these points to a radical change in political priorities in Europe. Anywhere else in the world and in old Europe, people do not sacrifice their sovereign rights for economic benefits. But in new Europe, the whole purpose of integration was to prioritize economic interests over the political ones; thence people would not go to war over their conflicting political interests. Instead, they were united on the basis of common economic interests. At the end we can easily conclude that this way of thinking prevails in Europe, and the whole integration idea is based on prioritized economic welfare over political conflict. Pluralism There is no other continent as small as Europe and cramped with so many different countries. Europe is a small continent comprised of multitudinous countries compressed in a small geographical space with profound political differences. All major religions are represented in Europe and almost all ideologies emerged out of Europe. All these ideologies still have their believers. Europe also sustains national and ethnic variety. In the past, all projects and ideologies that had ignored this pluralistic nature caused massive human pain and misery. On this continent, people fought wars over their differences throughout centuries. But the European logic is in the process of changing all this. The main purpose here is to create a Europe that is more in line with its own pluralistic nature. After the WWII, people saw that peace, prosperity and stability in Europe are possible only through acceptance this diverse nature. Now, Europeans are learning how to accept their differences and cooperate with each other. This only became possible through the prevailing logic of Europe. The past conflicts over differences did not benefit any European country, but only paved the road for decline of Europe in world politics. 168 | WSGE According to the integrative logic, differences are viewed not as threats to be eliminated, but cultural values contributing to a common European family of cultures. Fascism and racism were the projects of eliminating cultural differences and caused social disasters in Europe. Now, instead of fighting for national identities and differences, the new way of thinking suggests accepting, preserving and embracing dissimilarities. Pluralism in this thinking is not a threat, but a value to promote. This attitude is formulated in the EU’s motto of “unity in diversity.” Selective Forgetting and Selective Remembering European history is a story of both intellectual progress on one hand, and cultural destruction on the other. A student of European history can find plenty of examples of both kinds. Therefore, finding a common cultural or political ground for integration is not an easy enterprise. A common European culture and identity has to be fabricated. This cultural fabrication involves a selection process. Since Europe has rich cultural traditions, a wide range of creations is possible out of different combinations. This is one of the most important reasons for the existence of diverse political projects of Europe. The European logic is one and the most prominent of these European projects. It is a project of creating a common European identity out of rich cultural and political traditions. It selects and emphasizes certain cultural traits such as democracy, pluralism and political freedom, while forgets, trivializes and pushes some others into background. Among those excluded experiences we can cite Nazism, fascism, colonialism and genocidal policies in European colonies. European experience includes examples of all, but today’s Europe is based on selected components. The European logic wants to create a Europe of its own imagination and political vision. Here, we are not talking about the hypocritical selectiveness, but a pragmatic and principled refinement of forgetting and remembering. Zygmunt Bauman calls such identities that are based on conscious forgetting and cognizant remembering, “the palimpsest identities” (Bauman, 1997). In this way, the history of social, political and cultural experiences are rewritten, and new cooperative experiences are encouraged through emphasizing common interests, creating a common identity. European values include democracy, free market economy, liberal values and freedoms, but also racism, fascism, communism, genocide, co- WSGE | 169 lonialism and so forth. What the integration movement is trying to do is selectively re-forming the European value system. This process involves forgetting certain things while emphasizing others. Focusing on Small Details to Create Significant Results Change does not come easy, especially if it involves radical transformation. Altering the centuries-long political habits requires a prudent strategy. In that respect, the strategy of the integration elites has exemplary features. Those elites knew that they needed patience for overcoming nationalist reflexes in the face of sovereignty-sharing initiatives. Endeavors for building a new Europe, would eventually has to face the challenge of sovereignty. Overcoming this huge sovereignty obstacle, they designed their integration strategy as a learning process, where people learned how to share sovereign authorities for common benefits. Integration moved with small steps, but each small step convinced people for the necessity of a new political approach. Each new step has created reasons for newer small steps. At the end, when we look at the historical development of integration, we can clearly identify this strategy. The radical difference between the Coal and Steel Community of 1950s and the EU of 2000s became possible in time, as a result of these accumulative small and modest steps. Instead of confronting the sovereignty concerns directly, integration started with restricted authorities in limited fields, and worked through accumulative practices. For example, a joint administration of coal and steel sectors is a small step considering the long-term goal of a European federation. But those little steps accumulated to be the European Union. In 1977, Roy Jenkins, president of the Commission, explained this strategy with these words: “Let us think of a long-jumper. He starts with a rapid succession of steps, lengthens his stride, increases his momentum, and then makes his leap. The creation of a monetary union would he a leap of this kind.” (Jenkins, 1977). Nobody knew in 1950s that the Coal and Steel Community would turn into today’s EU with economic and monetary union, in which common foreign policy and even defense policy are set as new goals. 170 | WSGE Seeking for Legal and Institutional Solutions even for the Hard-Core Political Problems Transformation of international politics in Europe has multiple dimensions. It requires a different and completely new mindset. In traditional international politics, core national interests are defended, if needed, with military measures, and they are not subjects of bargaining. For example, before the integrationist logic was at work in Europe, nobody had ever thought that the Alsace-Lorraine Issue or the threat of Nazism, or any other political problem in Europe would have been solved through institutional or legal methods. It would be a naive approach to assume such solution. But at the end of the integration process, the whole political environment has been transformed. Today, the European logic assumes that there is no problem than cannot be solved through institutional/legal approach.[For discussions of Europe’s normative approaches look (Manners,2002). Like the Franco-German issue at the beginning, Europeans think that every problem can be solved through institutional arrangements based on common understanding. After all, the Franco-German problems, going centuries back in European history, were solved not through traditional political methods or military measures, but through a new logic of integration. The new approach has proven to be more effective than the traditional balance of power methods in solving ossified problems such as the Franco-German tensions. This new approach also is valid in explaining Europe’s external relations. Encouraged by the success in Europe, the Europeans are convinced that the same approach can work in relations with other actors in other regions. Even though criticized from time to time, this approach is adopted in a range of issues spreading from the conflicts in the Balkans and Caucasus to the Arab Spring and to the nuclear stance with Iran. Focusing and Emphasizing the Soft Power Hard power, and specifically the military power, was at the heart of the process of European powers’ rise and fall in world politics. During the geographical discoveries and the colonization process following these discoveries, the European influence was carried out through military power. The wealth and power provided by the resources brought from the colonies accelerated the European rise in world politics. But at the end of the 19th century, the whole world was colonized and WSGE | 171 there was no other piece of land to confiscate. The limits of colonization marked a significant turn in world history. The heating competition and scarcity of new colonies, especially after the national unification of Germany and Italy, brought military conflicts into the European continent. The European states turned their military technologies, which had rapidly and steadily developed after the industrial revolution, against each other. The Great War and then the WWII laid the grounds for swift decline of Europe in world politics. Military power that quickly raised Europe in world politics also caused its swift decline. The lesson learnt from these experiences was that any use of military power within Europe would mean self-destruction. Therefore, the rules of engagement would have to be based on soft power politics, not on military might (Michalski,2005). This lesson emphasized the significance of cooperation, communication, and bargaining. For example, in the beginning, controlling Germany was achieved not through suppression, force and inhibition, but through persuasion, enticement, and soft power of common ideals. The soft power has proven to be more effective in solving the German problem. After building peace in Europe, Europeans became more aware of the power of soft power in their relations with the outside world as well. The progress of integration is most visible in enlargement process. Today, the EU is the main center of attraction in the region. The EU turns this attraction into a matter of soft power through its enlargement policy. Thanks to the enlargement strategy, the EU asserts more power in her neighboring regions than any other actor, even though it has no significant military power. However, soft power has proven to be more effective in some circumstances. The progress reports, published every year about each candidate country, are major sources of this political soft power. In these reports, the EU tells the candidates what to do and what not to do even in their domestic politics. No other actor can intervene in these countries’ domestic affairs as much as the EU. Ole Waever, calls this power of the EU as “silent disciplining power” (Waever, 1995) . Focusing on soft power, which is more in line with the European logic, both contributed to European security, and once again enabled the Europeans to exert influence in world politics. This is why the European logic is mainly based on the use of soft power and against military or other coercive uses. In that sense it is possible to argue that Europeans were able 172 | WSGE escape the anarchic nature of international politics and its hard-power dominated relations (Kagan, 2003). Europe as a Lesson for Itself and for Others After almost half a century later, the integration movement in Europe has created an area of peace and stability. This situation poses a major challenge for the theories of international politics based on the assumptions of anarchic environment and power politics. The inventor of power politics, Europe, changed the rules of the game once again. Now, the Europeans believe that this can be possible in other parts of the world as well (Coppieters, Emerson, Huysseune, 2004). For that reason, they promote their ideals, institutions and economic systems in other regions by using enlargement procedures and the European Neighbourhood Policy. Through economic aid programs and European soft power, the European logic and way of thinking has a tendency to see itself as a model for other regions (Coppieters, Huysseune, Emerson, Tocci & Vahl, 2003). They promote their problem-solving methods and spread their value systems like liberal democracy, minority rights and individual freedom etc. It is possible to assume that the Europeans were successful in solving their problems because those problems are not as complicated as the ones, for example, in the Middle East. This assumption might sound reasonable when we look at the situation today. However, Franco-German problem did not look so easy to solve in 1945 either. It had deep historical roots that caused a series of wars, including two world wars. Indeed, the political problems in Europe were not easy to solve and they were deep-rooted. Therefore, the Europeans assume that their approach can solve even the deepest and oldest conflicts, if it is given a chance and shown patience for. In that process, it is believed that the EU can make significant contribution to conflict resolution in regional problems (Diez, Stetter, Albert, 2006). Crises as Opportunities As we all know the integration was born out of one of the biggest crises in European history. The aftermath of the WWII completely destroyed European supremacy in world politics. We can identify at least two major crises in these years. The first one is about the Franco-German relations. The tensions between two countries led to two world wars, and there were no sign of solution for the problem in 1945. Germans were not happy with WSGE | 173 the international inspections and international authority over her strategic sectors such as coal and steel. The French on the other hand was not happy with the fact that those inspections were not tight enough. In other words, Germans were not happy because of the inspections, and French were not pleased because of the fading surveillance system. It looked like there was no easy solution for the crisis, nothing was new in European politics, and it was business-as-usual. The second crisis was about the whole political system. This crisis concerned the international system of nation-states. Starting with the French Revolution, nation-states and their ideology, nationalism, have promised people freedom, equality, peace, and prosperity. However, in practice, the result was wars, bloodshed, and misery. One of the prominent European federalists, Altiero Spinelli, published a pamphlet with Ernesto Rossi in 1941, titled Ventotene Manifesto (Spinelli, Rossi, 2003, s. 3-6) concerning the twentieth century political crisis. They offered federalism as a solution to the crisis of nation-state. The first part of the manifest, titled “the Crisis of the Modern Civilization,” was about this crisis. The only way out of these crises was transcending the nation-state model and creating a new form of governance. As a result of this line of argument, the ideas of integration and federalism came to the fore. Thus, the embryo for the European logic was formed within the context of the crisis of nation-states in general, and the Franco-German crisis in particular. The political conditions during the constitutive stages had profound impacts on the strategy of integration. This strategy cannot be fully understood unless we comprehend what the term “crisis” means for integration elites. Jean Monnet viewed crises as opportunities in the context of integration, not as problems. He adopted a strategy to overcome national sovereignty concerns. According to Monnet, the public would never accept new ideas like international integration or federalism, while normal political procedures are at work with no problem. The best time for new ideas was when the current situation revealed serious problems and proven to be unworkable. People would be open to new ideas more especially when they start questioning their main assumptions about the political system (Ball, 1991). From that viewpoint, crises imply the inadequacy of the current system of nation states, and the necessity of integration. In that sense, if there were no crises, it would not be possible to overcome the sovereignty concerns. Crises are the doors opening to change, and they are the oppor- 174 | WSGE tunities that integration movement looks for. At the end, we observe an integration process that develops through crises and inadequacies of the current state system. By this logic, the crises are not problems but opportunities for people who seek for radical changes. We can interpret crises in the history of the EU from this perspective, including the most recent economic and financial crisis. By that logic, the sovereign debt crisis in Greece, Italy, Spain and Portugal can be interpreted as a product of the incompetent nation-states. Since these crises point to the bad management of national economies, the integration elite has already started discussing necessary steps for further integration. As a result, in December 2012, the EU leaders agreed on establishing a Banking Union for inspecting the banks in the Euro zone countries. This crisis, instead of harming European integration, can elevate it to a new level, where national budgets and fiscal policies are coordinated more closely. This would be a small but important step towards political integration. The European logic, summarized with above themes, is the approach behind the EU project. This approach took integration process from being sector integration (the Coal and Steel Community) to economic and monetary union. However, the long-term goal of the European federalists is a political union. The passage from economic to political union will be a much harder transformation process. In recent years, integration process seems like slightly stalling. It is possible to observe several indicators of departure or diversion from the legacy of integration that is responsible for the past successes. In order to preserve the peace and prosperity created by the integrative thinking that created the EU, we need to remember and clearly identify the components of the European logic. Now, we can look at the problems that the integration faces today. The state of integrative thinking The recent developments in Europe imply a break away from the legacy of integration. This can be because of the changing nature of integration, since we witness a much more progressed union. However, the changing attitude and approaches point to a mental shift of much more serious nature. The EU owes much of its success to the European logic, and deviations from it might have dire consequences for the future of integration. There are several clues about the mental shift in integration. WSGE | 175 • The first one is about the balance of integration discourse. In the development of integration we can identify two discourses: participation and identity. The balance between these two discourses has significant clues about the nature of integration. • The second clue about the changing nature of integration concerns the priority-order between the political and economic issues. • The third group of clues can be derived from the political trends in Europe, especially the rise of nationalist and anti-immigration movements. This is not directly about the working principles of the EU, but it indirectly influences the political culture of the EU. • The fourth clue concerns the accession of Cyprus. Cyprus is an examplary case from the perspective of European logic of integrative problem-solving. Our main claim here is that if the EU remained devoted to the European logic, it would not have approached the Cyprus issue the way it had done. Changing Balance Between Participation and Identity Discourses At the beginning, the general discursive approach to integration focused on participation. Both 1950 Paris Treaty establishing the Coal and Steel Community and 1957 Treaty of Rome establishing the European Economic Community clearly stated that they were open to the participation of other European countries. The enlargement is the main policy outcome of this approach. In this context, despite all cultural differences and political problems, Turkey’s application for membership was welcomed. However, today’s keyword to define the main approach in European integration is identity. Creation of a common European identity has become the new focus of integration. Identity creation involves both inclusive and exclusive approaches. But if this process is part of an integration movement, it implies more exclusion. Identity formation implies that the integration is not open to everybody, but to the ones who share a defined identity. In order to analyze the nature of identity formation, a close examination is needed, because this construction can take different directions. It is difficult to deny that the European logic had a certain vision of an identity creation, and that integration movements need a common identity. However identity formation is more dangerous if it is based on cultural traits 176 | WSGE rather than common ideals. An identity of shared ideals rather than that of cultural values can be viewed as benign. However, cultural value-based identities, which take history as a reference point, can be more harmful, because shared ideals emphasize future, while shared culture focus on history. For that reason, common ideals are more in line with the selective remembering and forgetting strategy of the integrative thinking. The recent trends in Europe point to an identity formation process involving more cultural values (Schlesinger, 1992, pp. 11-23). On the other hand, the European logic, in fact, envisions a European identity based on shared ideals, not cultural values. More appropriate identity formulation for Europe should be based on transnational economic interests plus political values. But today’s tendency implies cultural values plus national interests. This can create more confrontational relations with the surrounding regions, and this in turn can create new security issues. But today, the discussions about an open Europe vs. a fortress Europe are reflections of this identity debate. In recent years, the main focus of integration turned away from participation to identity, especially within the context of illegal immigration and relations with Islam. In other words, the discourse of identity has replaced that of participation. In the process of defining European identity, participation is becoming a secondary issue. This, in turn makes EU a relatively more exclusive, rather than inclusive project. Reprioritized Political Concerns over the Economic Ones One of the most prominent features of the European logic has been the prioritized economic interests over the political concerns. This helped Europeans to overcome the sovereignty hurdle in the process of integration. As long as the political issues occupy a central position in the agenda, people will be more hesitant to give up on their national sovereignty rights. According to the European logic, if the EU wants to be a federal union, it needs to de-emphasize political issues and avoid any political confrontation with its members. Refocusing on economic issues would be a strategy that is more in line with the European logic. From this point of view, the recent economic crisis might present a great opportunity for this reorientation of the economic mindset. The recent debates about the future of integration imply that people start once again to view politics above economics. This has significant consequences for integration, because it indicates a divergence from the Euro- WSGE | 177 pean logic. These discussions especially focus on identity formation, and national values, instead of participation. In this context, Europe is starting to put more boundaries between herself and outsiders. Rise of nationalist movements is another example of such trends. The Rise of Nationalist and Anti-immigration Movements As the identity discourse and political concerns gain momentum, reflections of this mental shift become more visible. One of the most concrete indicators of this political mood is the rise of nationalist and anti-immigration movements. Political parties representing such movements have increased their potential vote. In 2012 elections, Geert Wilders’ Freedom Party in the Netherlands became the third largest party. He is well known for his antagonistic view towards Islam and immigration. In Greece, fascist Golden Dawn received 7 percent of the votes, and for the first time in Greek political history, entered the Greek Parliament with its 21 MPs (Cooper, 2012). Thilo Sarrazin, a German politician and writer, published a book (Germany Is Doing Away With Itself) in 2010, defending restrictions on immigration, expressing his anti-Islamic views proposing that the Muslims are less intelligent. More interestingly, this book, which included racist arguments, sold out in a matter of days after its publication and sold around 1.5 million copies in total. This line of thought also opposes the EU, its monetary union (euro) and the idea of solidarity in Europe (Der Spiegel, 2012). Rise of nationalist thought has negative reflections on the pluralism and multi-culturalism, which are main components of the European logic. As an example of this negative impact, the German Chancellor Angela Merkel said, “attempts to build a multicultural society in Germany have utterly failed”(Der Spiegel, 2010). These examples show that the level of commitment to multiculturalism and pluralism plummeted down to dangerous levels in Europe, while nationalism and racism is alarmingly on the rise. This is another clear sign of European logic being forgotten. On the contrary, the legacy of integration propagates peaceful coexistence of different nations despite all their political and cultural differences, because for Europeans, peace and prosperity are viewed as their most precious assets. The general mood in Europe swung towards anti-immigration and nationalism, and the economic crisis contributed to this trend. Some circles 178 | WSGE are questioning even the necessity of further integration. This is partly due to a generational transition (Kupchan, 2010). People who lived through the world wars are either too old or already dead. Those people had learned their lessons from those wars and they were determined to prevent future wars in Europe. They were more willing to make sacrifices for peace. The new generation does not remember those wars outside history books. They complain about the economic difficulties and are more critical of the EU, whereas the older generation was dealing with more urgent problems like war and peace, life and death, hunger and food. The generation of world wars was able to produce positive outcomes out of these problems through the process of integration. Therefore, they know better what the possible alternatives of a failed integration are. Accession of the Greek Cyprus and the European Logic of Problem Solving 2004 big bang enlargement has changed the EU in irreversible ways. The most striking changes came in the field of geopolitics. Accession of Cyprus as part of the big bang, on the other hand, has deeper consequences for the European legacy of integration, and deserves closer attention. For that reason, an analytical evaluation of the Cyprus case is needed. European integration movement started as a security-building project in Europe. This project has several strategies, as we have discussed earlier, including a selective remembering and selective forgetting. In that context, it was based on forgetting the inimical experiences between France and Germany. This approach has proven to be effective for the past half century. This is the main reason for Europeans to think that the European experience can be an instructive model for others. This strategy of forgetting bad experiences is also being followed in the context of the Balkans (Rupnik (ed.), 2011). The EU is now trying to solve the Balkan conflicts and construct a new peace environment in the region through strategic forgetting. This strategy is perfectly in line with the European thinking that is behind all the successes of the EU. However, the Cyprus case is an outlier in this strategy. The general expectation, in cases like Cyprus, is the EU to bring parties together and pressure them for an acceptable solution for all sides. Such pressures by the EU on conflicting parties have proven to be effective in the past. However, the EU officials did not pressure the Greek Cypriots enough for political solution. 2004 Annan Plan was the greatest of all the missed chances. The Plan WSGE | 179 was one last attempt to reach an equitable solution on the island. It proposed a federal solution based on two constituting states with a powersharing schema. During the referendums, the EU officials pressured the Turkish side to accept the plan, but declared that the Greek side would be accepted as a new member and the sole legitimate representative of the island, no matter what they decided. December 12-13 2002 Copenhagen Summit declared that Cyprus would be “admitted as a new Member State to the European Union. Nevertheless, the European Council confirms its strong preference for accession to the European Union by a united Cyprus” (Presidency Conclusions, POLGEN 84, 2003). What we understand from this declaration is that a united Cyprus was a preference but not a precondition for the EU. Not surprisingly, while the Turkish side accepted the plan, the Greek side rejected it. In the end, the Greek side was accepted as a member and Turkish side continues to be under international pressure and isolated from the international community. As part of the Annan Plan deal, if the Turkish side had accepted the plan, isolations on the Turkish side would have ended. But since the 2004 referendum, these isolations still continue. No international flights allowed to the Turkish side, it is excluded from the European funds, such as the Erasmus exchange program, and its teams are not allowed in the international competitions. On the other hand, the international community recognizes the Greek part as the sole legitimate government of the whole island. This discriminate recognition does not contribute to the solution, but exacerbates the problem. Perhaps, this is the only example where the European integration has, instead of contributing to the solution of a regional problem, aggravated it (Tocci, 2002, pp. 104138). In its decision about Cyprus, the EU acted not as a security provider in the region. It turned into a party to the problem, rather than a problem solver. In this case, the EU rewarded the intransigent party, while punishing the amenable Turkish side. For that reason, accession of Cyprus, before a political solution, does not match the European thinking. The Greek Cypriots did not show any effort towards solution, but still rewarded with membership. The EU did not use its soft power to force Greek Cypriots to accept the Annan Plan. Therefore, neither did the EU show any effort for its integrative lessons to create positive outcomes in Cyprus. Thus, while the solution was so simple and easy before 2004, it is equally impossible now. 180 | WSGE The EU, by the logic of integration, is committed to destroy all divisions in Europe. The European logic requires all boundaries and divisions between people to be wiped out by the links of institutional cooperation. However, the Cyprus policy is an outlier in that respect as well, because it deepened the divisions, instead of obliterating them. This approach, contradicts the European logic not only in the Cyprus context, but also with regards to relations with Turkey. For that reason, the choices made in Cyprus might have serious consequences for the integrative thinking. Could it be any different, if had the EU followed a different path on Cyprus problem? Probably yes. If the EU had demanded the Greek party to accept the plan as a precondition for membership, most probably the problem could have been solved by now. The Turkish Case In the following years, the most serious test of the European logic will be the relations with Turkey. Turkey has deep cultural differences from the other countries in the EU and its society has a different religion. However, Turkey shares the democratic values and ideals of the European project. If the European project were based on cultural and religious values, Turkey would have no place in it. But if it is going to be built on shared ideals and political values, there is no reason to exclude Turkey (Giannakopoulos, 2004 pp. 59-72). Such an inclusive project has to be based on pluralism and accept religious and cultural differences on the bases of shared ideals. In that project, religious differences are tolerable, and the past is not an obstacle for future associations. Conflicts of the past need to be forgotten, and shared ideals need to be emphasized for the sake of future aspirations. Just like the European logic prophesizes, this project has to be about future, not the past. The European logic requires such an approach. But a closer look at the debates in recent years, we detect serious deviations from and contradictions with this logic. For example, despite the absence of any discussion about Turkey not being belonged to Europe during the Cold War, Turkey’s European identity is being questioned in the 2000s. There is no doubt that such discussions are based on religious differences, not on geography, culture, or political ideals. Even though some put forward geographical arguments, these are not convincing, because Turkey’s geography has not changed since her mem- WSGE | 181 bership application in 1987. Then, no geographical concerns were raised about that application. Interestingly, Morocco applied also in 1987 for the membership in the European Economic Community, which was rejected on geographical grounds. This means that the innocent and reasonable looking geographical arguments against the Turkish membership have deeper meanings and might have serious consequences for integration. When we talk about Turkey being European, we talk about a Europe of differences and of pluralism. But when we claim that Turkey does not belong to Europe, we are talking about a different kind of Europe, which is more religious, more conservative and more historical. However, the European logic is about creating a new Europe, uniting old enemies and forgetting past conflicts. It is a vision about the future, not the past. For that reason, despite all the divergences from the European logic, its true test of integrity in the following years will be the relations with Turkey. Rejection of Turkey on the grounds of cultural and religious differences and historical references of such arguments contradict the European legacy and project of integration. Conclusion Europe is going through hard times both economically and politically. The economic crisis is challenging the futuristic vision of the European logic. Most of the problems that Europe is facing today are partly because of the divergences from the European legacy that established it in the years that followed the World War. In the beginning, integration elites adopted a strategy based on strict, scrutinized and meticulous planning and careful timing. Political and cultural differences and past experiences were put aside in order to build a common and a more peaceful future. However, in recent years we witness more emphasis on cultural and political differences, prominence of historical and religious concerns. The Euro area sovereign debt crisis also showed us that the decisions about the monetary union were made carelessly, in full contradiction with the scrupulous planning and vigilant timing of the founding fathers. The inspection procedures about the conditions of monetary union (the growth and stability pact), especially about the budgetary deficit and sovereign debt, were not followed. At the end, we have a serious economic crisis, threatening whole Europe. 182 | WSGE Economic consequences are one example of deviation from the European logic. More serious costs might occur in the political field, especially resulting from xenophobia. For integration to continue its progress, Europeans need to remember their legacy of integration, how they achieved peace, stability and prosperity in the region, and stick to this integrative logic to preserve their accomplishments. References Angell, N. (2007) The Great Illusion, New York: Cosimo Classics. Bachoff, T. (1999) The German Problem Transformed. Institutions, Politics, and Foreign Policy, 1945-1995, University of Michigan. Ball, G. W. (1991) “Introduction”, Douglas Brinkley and Clifford Hackett (eds.), Jean Monnet: The Path to European Unity, New York: St. Martin’s Press. Bauman, Z. (1997). Post modernity and Its Discontents, Cambridge: Polity Press. Chase, J.L. (1952) “The Development of the Morgenthau Plan Through the Quebec Conference,” The Journal of Politics, Vol. 16, No: 2 pp. 324-359. Cooper, R. (2012) “Rise of the Greek neo-Nazis: Ultra-right Party Golden Dawn Wants to Force Immigrants into Work Camps and Plant Landmines Along Turkish Border,” Daily Mail, 7 May 2012, http:// www.dailymail.co.uk/news/article-2140686/Greek-elections-2012Neo-Nazi-party-Golden-Dawn-want-force-immigrants-work-camps. html#ixzz2Hko9aChv Copenhagen European Council 12 and 13 December 2002, Presidency Conclusions, POLGEN 84, 15917/02, Brussels, 29 January 2003, p. 3, http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressData/ en/ec/73842.pdf Coppieters, B., Huysseune, M., Emerson, M., Tocci N., Vahl, M. (2003). European Institutional Models as Instruments of Conflict Resolution In the Divided States of the European Periphery. CEPS Working Document, No 195. Coppieters, B., Emerson M., Huysseune M., et. al, (2004) Europeanization and Conflict Resolution, Case Studies from the European Periphery, Gent: Academia Press. Diez, T., Stetter, S., Albert, M., (2006) The European Union and Border WSGE | 183 Conflicts: The Transformative Power of Integration. International Organization, Vol. 60, No 3 (July 2006), pp. 563-593. Giannakopoulos, A. (2004). What is to Become of Turkey in Europe? European Identity and Turkey’s EU Accession, Perceptions, pp. 59-72. Jenkins, R. (1977). Europe’s Present Challenge and Future Opportunity”, President of the Commission of the European Communities, Florence, 27 October 1977, http://aei.pitt.edu/4404/1/4404.pdf Kagan, R. (2003). Of Paradise and Power: American and Europe in the New World Order, London: Atlantic Books. Kupchan, Ch. (2010). As Nationalism Rises, Will the European Union Fall?. The Washington Post, 29 August. http://www.washingtonpost. com/wp-dyn/content/article/2010/08/27/AR2010082702138.html Manners, I. (2002). Normative Power Europe: A Contradiction in Terms?” Journal of Common Market Studies, Vol .40 No 2, pp. 235-258. Michalski, A. (2005). The EU as a Soft Power: the Force of Persuasion,” in J. Melissen (ed.), The New Public Diplomacy. The New Soft Power in International Relations, New York: Palgrave Macmillan, pp. 124-144. Özdemir, H. (2012). Avrupa Mantığı. Avrupa Bütünleşmesinin Teori ve Dinamikleri, Istanbul: Boğaziçi University Press. Rupnik, J.(ed.) (2011). The Western Balkans and the EU: “The Hour of Europe” Chaillot Papers, 126, European Union Institute for Security Studies. Sarrazin Strikes Again, German Author Says Berlin Is Hostage to Holocaust in Euro Crisis. Der Spiegel International Online, 22 May 2012, http:// www.spiegel.de/international/europe/controversial-german-author-thilo-sarrazin-launches-book-on-euro-crisis-a-834459.html Schlesinger, P. (1992) Europeanness’ – A New Cultural Battleground?. Innovation: The European Journal of Social Science Research, Vol. 5, No 2, pp. 11-23. Spinelli, A., Rossi E. (2003). Ventotene Manifesto, B. F. Nelsen, A. Stubb (ed.), The European Union. Readings on the Theory and Practice of the European Integration, Boulder, Colorado: Lynne Rienner Publishers, s. 3-6. Tocci, N. (2002). Cyprus and the European Union Accession Process: Inspiration for Peace or Incentive for Crisis?. Turkish Studies, Vol. 3 No 2, pp. 104-138. Waever, O. (1995). Identity, Integration, and Security. Solving the Sovere- 184 | WSGE ignty Puzzle in the EU Studies,” Journal of International Affairs, Vol. 48, No. 2, pp. 389-431. The World from Berlin: Merkel’s Rhetoric in Integration Debate is ‘Inexcusable’ Der Spiegel International Online, 18 October 2010, http://www. spiegel.de/international/germany/the-world-from-berlin-merkel-s-rhetoric-in-integration-debate-is-inexcusable-a-723702.html WSGE | 185 186 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 186-202 Jerzy Zawisza WSGE | 187 188 | WSGE Corruption as a crime tool in contemporary world Korupcja narzędziem przestępstw we współczesnym świecie dr hab. inż. Jerzy Zawisza, prof. WSGE Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstract The corruption has been determined in terms of pathology, plague cancer, disease, private interests, democracy of guys or public enemy number one, presenting it as a social problem and putting next to phenomena such as unemployment, poverty, low wages, violence, or social derailment. Corruption is an inseparable companion of all complex communities from ancient Egypt, Greece until today, regardless of place of origin. O korupcji mówiono i mówi się w kategoriach patologii, zarazy, raka, choroby, plagi, prywaty, demokracji kolesi czy wroga publicznego numer jeden, przedstawiając ją w postaci problemu społecznego i stawiając obok takich zjawisk, jak: bezrobocie, ubóstwo, niskie płace, przemoc bądź wykolejenie społeczne. Korupcja to nieodłączny towarzysz wszystkich złożonych społeczności od starożytnego Egiptu, Grecji aż do dnia dzisiejszego, bez względu na miejsce powstawania. Key words: corruption perception, diagnosis of corruption, audit, endemic corruption, political corruption, corruption of values, media corruption, corruption as a source of the crisis, corruption of administration. percepcja korupcji, diagnoza korupcji, audyt, korupcja endemiczna, korupcja polityczna, korupcja wartości, korupcja mediów, korupcja źródłem kryzysu, korupcja administracji. WSGE | 189 Wprowadzenie Z problemem korupcji zmagać się muszą prawie wszyscy, choć oczywiście w różnym wymiarze: dyktatury i rządy demokratyczne, gospodarki feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne, chrześcijaństwo i muzułmanizm. Mówiono „Starczy pióro i kropla inkaustu, by zdobyć każdą kwotę, którą się zapragnie”. Uporczywość występowania i cykliczność korupcji wskazują, że nie można tego zjawiska rozpatrywać w charakterze dysfunkcji, którą da się usunąć dzięki jakiejś odgórnej decyzji jednostki lub gremium. Czym jest korupcja? „Korupcja ma długą historię całkowicie odmiennych znaczeń i konotacji, to uprawianie prywaty kosztem ogółu społeczeństwa (Lipset, S. M., Lenz, G. S. 2003, s. 188). Jan Paweł II w Orędziu na XXXII Światowy Dzień Pokoju w 1998 roku tak odniósł się do zjawiska korupcji: „Nie można przemilczeć plagi korupcji zagrażającej rozwojowi społecznemu i politycznemu wielu narodów. Jest to zjawisko coraz powszechniejsze, które zakrada się podstępnie do wielu środowisk społecznych, drwiąc sobie z prawa i depcząc zasady sprawiedliwości i prawdy. Niełatwo jest walczyć z korupcją, gdyż przybiera ona wiele rozmaitych postaci: stłumiona w jednej dziedzinie, pojawia się często w innej. Już samo napiętnowanie korupcji wymaga odwagi, zaś do skutecznej walki z nią potrzebne jest konsekwentne działanie władz i ofiarna pomoc wszystkich obywateli kierujących się głęboką świadomością moralną. Państwo służy obywatelom jako zarządca majątku narodowego, który powinno się wykorzystać dla wspólnego pożytku. Pod żadnym pozorem nie można dopuścić, aby sumy przeznaczone na cele publiczne służyły interesom o charakterze prywatnym czy wręcz przestępczym” (Jan Paweł II, 1998). Socjologia problemów społecznych w świetle korupcji Za pioniera socjologii problemów społecznych, a zarazem jednego z ważniejszych przedstawicieli teorii klasycznych z pewnością można uznać Durkheima, przede wszystkim przez wzgląd na stworzoną przez niego teorię anomii. Do dziś znajduje ona zastosowanie w analizach problemów społecznych, a niektórzy badacze wykorzystują ją także do analizowania zjawiska korupcji (Szacki, J. 2004, s. 76). Socjologia problemów społecznych według źródeł literaturowych zajmuje się zjawiskami, które według nieokreślonego prawa lub nieokreślonych przyczyn naruszają porządek społeczny, można także wskazać na jego zagroże- 190 | WSGE nie. W tym też tkwi założenie, iż społeczeństwo jest elementem rzeczywistości, w której żyjemy oraz stanowi pewną w mniejszym lub większym stopniu uporządkowana całość według ustalonych zasad czy norm prawnych. Normy prawne są fundamentem wszystkiego, co czynimy, przez co społeczeństwo staje się bardziej uporządkowane. Socjologia problemów społecznych jest bardzo podobna do socjologii korupcji. W badaniu socjologii problemów społecznych poświęconych zjawisku korupcji, nie da się wyeliminować różnych przypadłości, ze względu na brak jasnej definicji (korupcji problemów społecznych), jako przedmiotu badań, stąd też mamy do czynienia z dowolnością ich interpretacji (Schwarz, H. 1997, s. 46). Pomimo tego socjologia problemów społecznych istnieje, działa, jest wyodrębnionym przedmiotem studiów. Może być również bardzo pomocna w opisie wielu zjawisk społecznych, dostarczając ciekawych perspektyw teoretycznych, jak i metodologicznych. Przywoływane dwie teorie problemów społecznych, w jakich zazwyczaj opisywane jest zjawisko korupcji, zauważamy pewną zbieżność, że to, czym się zajmujemy, stanowi właściwy problem społeczny, z drugiej strony trudno oprzeć się wrażeniu, że mamy do czynienia z socjologią korupcji jako patologią społeczną. Przyczyną „chorych” i aspołecznych zachowań, a w konsekwencji problemów społecznych, którymi mogą być między innymi braki odpowiednich warunków bytowych, w których przyszło żyć danym jednostkom. Zjawisko korupcji jako problem społeczny Korupcja, zepsucie, zanieczyszczenie. Jakie są jednak symptomy tego zjawiska? W tradycyjnym, najbardziej rozpowszechnionym ujęciu korupcja to „nadużywanie funkcji publicznej dla prywatnych korzyści”. Indeks Percepcji Korupcji najczęściej przywołuje ilości natężenia zjawisk korupcyjnych opracowanych przez Transparenty International. Ponad 70% badań poświęconych zjawisku korupcji dotyczy kontaktów między sektorem prywatnym a publicznym. Milczeniem pomija się nieformalne układy panujące pomiędzy firmami oraz w obrębie poszczególnych przedsiębiorstw. Znika cała sfera drobnych przysług, porozumiewawczych spojrzeń i znaczących chrząknięć (więcej: Chodak, 2013,ss. 191-210). Brak również odpowiedzi na pytanie o to, czy wręczanie łapówek i przyjmowanie kopert ma cechy swoistego rytuału dla wtajemniczonych, a jeżeli tak, to co na poziomie jednostkowym decyduje o udziale w nim. Z pewnością chęć zysku, ale być może również pragnienie bycia dopuszczonym do grupy dzielących ze sobą brudny sekret? Być może nie tylko chcemy mieć więcej od innych, ale również, a może przede wszystkim, wiedzieć więcej niż inni. Znać całą WSGE | 191 prawdę o zakulisowych mechanizmach, choćby nawet za cenę przestępstwa, to pokusa, której trudno się oprzeć (Makowski, G. 2008, s. 36). Jedną z przyczyn występującej w Polsce korupcji są wewnętrzne sprzeczności tkwiące w liberalnej koncepcji państwa. Anomia (niechęć nazywania rzeczy po imieniu) lub rozumiana jako dezorganizacja normatywnych i aksjologicznych podstaw życia zbiorowego wciąż mocno tkwi w tej samej tradycji. Definicję korupcji można także przyjąć jako sprzeniewierzenie się zasadzie oddzielania życia prywatnego i zawodowego, wedle której stosunki rodzinne czy osobiste nie powinny odgrywać żadnej roli przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych zarówno przez przedsiębiorców prywatnych, jak i przedstawicieli władz. A zatem łapówkarstwo czy płatna protekcja przestają dotyczyć jedynie urzędników oraz biznesmenów, którzy z konieczności mają z nimi do czynienia (Chodak, P. 2012, s. 453). W nowoczesnych społeczeństwach liberalnych będące w nich jednostki odgrywają szereg rozmaitych ról, z których każda nakłada obowiązki, ale i przyznaje określone prawa. A zatem korupcja jako bunt, jako próba zbudowania jednolitej tożsamości na przekór społecznym oczekiwaniom? Jednym z najpoważniejszych wynaturzeń każdego systemu ustrojowego państw jest korupcja ich władz publicznych, bowiem: sprzeniewierza się ona jednocześnie zasadom moralności, szkodzi normom sprawiedliwości społecznej, szkodzi prawidłowemu funkcjonowaniu państwa, wpływając negatywnie na stosunki pomiędzy rządzącymi a rządzonymi, powoduje wzrost nieufności do instytucji publicznych, stanowi przyczynę do osłabienia autorytetu instytucji publicznych. Korupcja wykrzywia u samych podstaw rolę instytucji przedstawicielskich, ponieważ wykorzystuje je jako teren politycznej wymiany wzajemnych roszczeń oraz przysług osób protegowanych i uwikłanych w różne zależności, jak wcześniej powiedziałem, rządzących i rządzonych. W sukurs temu zjawisku idzie nadmierna biurokracja, która, rozwijając swoją skomplikowana strukturę organizacyjną mającą na celu opanowanie wszystkich dostępnych dziedzin życia, doprowadza do niesprawiedliwych interesów i instytucjonalnej bezczynności. Można też zauważyć, iż takie postrzeganie wspomnianego procesu może i prowadzi do partykularnych interesów, co winno być w całej roz- 192 | WSGE ciągłości napiętnowane. Korupcja jest problemem władzy, więc walka z nią z punktu widzenia władzy jest walką z samym sobą. Idąc tym tropem rozumowania, korupcję można traktować jako fakt społeczny, czyli zjawisko quazi niezależne od konkretnych zachowań ludzi a także i to, że korupcja jest specyficznym fenomenem. Istotą tego fenomenu nie jest to, że korupcja jest, ale to, że w oczach wielu jest problemem niemożliwym do empirycznego uchwycenia przy pomocy dostępnych narzędzi. Decydenci łatwo przywiązują się do metody sprawowania władzy polegającej na wykazywaniu swojej skuteczności w walce z problemami, których faktycznie nie są w stanie rozwiązać. Tworzą sobie w ten sposób „dogodnych wrogów”, czyli nierozwiązywalne kwestie społeczne, których negatywne skutki ogranicza się tylko w takim stopniu, aby nie zagrażały status quo samej władzy. Jednocześnie politycy straszą tymi „wrogami” społeczeństwo po to, aby wykazać swoją przydatność. Takim dogodnym wrogiem stała się właśnie korupcja. W kontekście walki z korupcją taki stan jest szczególnie niebezpieczny. Otar liśmy się o niego w latach 2004-2007, gdy wszystkie ugrupowania polityczne zaczęły prześcigać się w forsowaniu co raz to oryginalniejszych pomysłów na walkę z korupcją. Głosili przy tym, że problem ten ogarnia całe społeczeństwo, w związku z czym trzeba podejmować nadzwyczajne środki zaradcze (Makowski, G. 2008, s. 16). Do 1989 roku korupcja stanowiła po prostu integralną część ówczesnego rzekomo słusznego systemu i codziennego życia ludzi, którzy w nim tkwili. Natomiast po 1989 roku korupcja także stała się problemem społecznym w wyniku presji opinii publicznej. Nie mamy tu do czynienia z tradycyjnym schematem proponowanym przez konstruktywistów, w którym problem konstruowany jest oddolnie przez aktywne grupy społeczne. To one krok po kroku wprowadzają jakąś kwestię na forum publiczne i uzyskują legitymizację ze strony ośrodków władzy. Jest tak dlatego, że tak zwani zwykli ludzie nie rozpoznawali i nie definiowali tego, co zwykło nazywać się korupcją, jako okoliczności zagrażających ważnym dla nich przekonaniom, wartościom i celom, do których dążą (Makowski, G. 2008, s. 119 – 121). Przez lata nie mieli świadomości korupcji jako problemu społecznego, którego istnienie należy zgłaszać i żądać od ośrodków władzy podjęcia jakichś działań, tak samo jak nie do końca byłe dla nich jasne, na czym polega funkcjonowanie demokratycznego państwa (Sitek, M. 2012. s. 478). Presja i intensywny dyskurs wokół korupcji zaowocował tworzeniem kon- WSGE | 193 trowersyjnych rozwiązań prawno-instytucjonalnych, które dobrze obrazują efekty paniki moralnej. Faktem jest, że jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku słowo „korupcja” w polskim dyskursie publicznym było prawie nieznane. Rzadko pojawiało się w debatach telewizyjnych czy gościło w nagłówkach gazet. Niespełna rok po załamaniu się w Polsce systemu komunistycznego w „Gazecie Wyborczej” znalazło się zaledwie parę artykułów zawierających słowo „korupcja”, natomiast pięć lat później było ich już ponad 700 a w roku 2001 liczba takich publikacji przekroczyła 1700. „Rzeczpospolita” - jeden z najbardziej opiniotwórczych dzienników w Polsce - w archiwach stworzyła specjalny dział, w którym zamieszczane są informacje na temat spraw o charakterze korupcyjnym. Słowo „korupcja” odmieniane jest przez wszystkie przypadki i osoby. Nowe raporty, badania i publikacje na ten temat pojawiają się średnio kilka razy w miesiącu (wystarczy zajrzeć na strony internetowe Fundacji im. Stefana Batorego, Transparency Intematioal lub instytutów badania opinii społecznej, takich jak PENTOR, CBOS czy OBOP). Wydawałoby się, że powinna istnieć pełna zgodność w takich kwestiach, jak istota i źródła korupcji, jak ją badać i jak jej przeciwdziałać. Takiej zgodności jednak nie ma. Dziwne, że nie odnajdujemy jej nawet w opiniach na temat: Czy korupcja jest zjawiskiem groźnym i czy stanowi poważny problem społeczny lub nawet moralny. Często wydaje się, że korupcją może być niemal wszystko, może ona oznaczać - jak wskazuje etymologia tego słowa - ogólne zepsucie bądź zostać zawężona wyłącznie do relacji łączących świat władzy i biznesu W tym drugim znaczeniu będzie to sprzeniewierzanie publicznych pieniędzy albo nadużywanie władzy i sprawowanej funkcji. Czasem mówi się o korupcji, mając na myśli zatrudnianie swoich krewnych i znajomych, niekiedy także przyglądając się dawaniu prezentów swoim zwierzchnikom. Niemożność stworzenia definicji korupcji, która zadowalałaby wszystkich (albo przynajmniej większość zainteresowanych), a co za tym idzie, dokonania rzetelnego opisu tego fenomenu, stwarza wrażenie, że również wysiłki podejmowane w celu przeciwdziałania korupcji nie posuwają nas ani o krok do przodu w walce z tym zjawiskiem. Z nieznanych bliżej powodów, które tkwią gdzieś głębiej, korupcja wymyka się naukowym definicjom i reformatorskim wysiłkom. Korupcja jest problemem: politycznym, społecznym, prasy codziennej, 194 | WSGE ekonomicznym, społeczno – kulturowym, edukacji, wartości (Makowski, G. 2008, s. 168 – 170). Patologie w administracji publicznej Administracja publiczna z uwagi na swój wykonawczy charakter ma zajmować się wcielaniem prawa w życie. Istotne jest, aby wprowadzanie prawa dokonywane było z uwagi na pewne kryteria, takie jak: skuteczność, oszczędność, efektywność. Działanie administracji winno bowiem przejawiać przymioty dobrego administrowania. Administracja sprawowana jest przez ludzi, a model „dobrej administracji” związany jest z przyjęciem określonego katalogu wartości, przy czym każda z wartości nierozerwalnie powiązana z jednostką i ewoluuje razem z nią. Z uwagi na złożoność problematyki patologii w administracji publicznej można wskazać na dwie sfery: sferę stosunków obywatel-państwo; ten obszar obejmuje działania związane z wydaniem decyzji, w tym nadanie biegu sprawie, a także zachowania niezgodne z pragmatyką służbową, normami powszechnie i wewnętrznie obowiązującymi. Czynnikiem sprzyjającym dysfunkcji jest na tym gruncie zatem wy stępowanie luk prawnych, posługiwanie się przez ustawodawcę zwro tami nieostrymi, zwiększenie arbitralności urzędnika wydającego de cyzję administracyjną; sferę stosunków wewnątrzadministracyjnych dotyczącą kwestii związanych z zarządzaniem administracją, z brakiem wykwalifikowanej kadry urzędniczej będącej jednocześnie menadżerami znającymi metody organizacji i zarządzania oraz planowania i kształtowania. Tylko urzędnik legitymujący się taką wiedzą będzie potrafił prawidłowo stosować wybrany model zarządzania strategicznego sektorem publicznym, co przyczyni się również do racjonalizacji podejmowanych decyzji. Przedstawiony podział ma charakter nieostry, ponieważ obie grupy przenikają się wzajemnie i oddziałują na siebie (Ziółkowska, A. [w:] Suwaj, P. J., Kijowski, D. 2009, s.194). Zagadnienie patologii odnosi się nie tylko do administracji publicznej, której podstawowym problemem jest zawodność aparatu administracyjnego. WSGE | 195 Jest to zjawisko występujące na wielu płaszczyznach, prowadzące do niesprawność państwa także w wymiarze społecznym, jak i politycznym. Patologia, w każdym wymiarze, jest zjawiskiem destrukcyjnym, sprzyjającym stopniowemu zmniejszaniu roli sfery normatywnej przy jednoczesnym rozpadzie powszechnie przyjętych norm postępowania(Ziółkowska, A. [w:] Suwaj, P. J., Kijowski, D. 2009, S.195). Prawo oraz administracja, której podstawowym zadaniem jest realizacja prawa stanowionego, podlega europeizacji. Istotą tego procesu w administracji jest doprowadzenie w niej m.in. do umocnienia zasady subsydiarności, przejrzystości w zakresie dostępu do informacji publicznej, wprowadzanie zmian wynikających z rozpowszechnienia Internetu (e-administracja), wprowadzanie standardów działania i zachowania kadry administracji. Wskazane postulaty są nie tylko wartościami istotnymi z punktu widzenia UE, ale i sprzyjają i konkretyzują kardynalną zasadę, jaką jest zasada demokratycznego państwa prawa (więcej: Chodak, 2012,ss. 449-477). Realizacja prawa do „dobrej administracji” może stanowić istotny determinant przeciwdziałania zjawiskom patologicznym, psującym obraz administracji w oczach obywatela. Sam ten postulat nie zależy jednak tylko od regulacji prawnych. Dużą rolę w tym zakresie odgrywa również wysoka wiedza społeczeństwa o przysługujących prawach. Nie mniejsza rola należy do urzędników, dla których do tej pory biurko stanowi barierę, często odgradzającą ich od rzeczywistości. Administracja powinna bowiem wykonywać zadania w sposób odpowiadający nie tylko standardom prawnym krajowym, ale i międzynarodowym, powszechnie obowiązującym i mającym charakter wewnętrzny, ale także świadczone przez nią usługi powinny odpowiadać oczekiwaniom społecznym. Sposób traktowania obywatela przez urzędnika ma ogromny wpływ na ukształtowanie się stosunku jednostki do państwa ( Niedziółka, I. 2012. s. 500). To decyduje o stosunku państwa do obywatela i obywatela do państwa, sprzyja lepszej realizacji zasady subsydiarności i przyczynia się do pogłębienia zaufania. Tymczasem w tej sferze pojawia się wiele zjawisk o charakterze patologicznym. W sprawowaniu administracji publicznej występuje czynnik ludzki, dlatego dla prawidłowego zorganizowania państwa niezbędne jest wprowadzenie katalogu zasad życia publicznego i określenie podstawowych etycznych aspektów sprawowania urzędów publicznych, w tym wykonywania zadań wynikających z piastowania stanowisk w administracji publicznej, które powinny się stać podstawą 196 | WSGE praktycznego działania na wzór Brytyjskich Standardów Życia Publicznego. Należy przywołać także Polski Kodeks Etyki Służby Cywilnej, według którego obowiązują w szczególności rzetelność, bezstronność, apolityczność oraz samodoskonalenie jako dobra praktyka „dobrej administracji publicznej” (Ura, E. 2002, s. 290 – 291). O jakości działania administracji zaświadczają sami urzędnicy, którzy mają świadomość odpowiedzialności za realizację powierzonych im zadań publicznych. Urzędnik winien pamiętać o zasadzie pomocniczości i swojej służebnej roli wobec społeczeństwa i indywidualnych interesantów. Zdarzają się zjawiska i sytuacje naganne, dlatego też w celu uzdrowienia sytuacji wewnątrz instytucji koniecznym jest zastosowanie kuracji klinicznej tj. „w prowadzenie do krwiobiegu świeżej krwi”, wzmocnieniem tym mogą być; nowe kadry, nowa struktura organizacyjna, a nade wszystko nowa misja i strategia organizacji. Często patologiczne zachowania są powielane z powodu niedostrzeżenia ich degradującego moralnego znaczenia, ciągle jeszcze obserwuje się w stosunkach klient-urzędnik konieczność okazania przez tego pierwszego respektu i pokory urzędników. Ewolucja, jaka musi zaistnieć w relacjach urzędnik-interesant, jest nie uchronna. Wynika to nie tylko z konieczności dostosowania administracji do wymogów unijnych, ale nade wszystko z szybkiego postępu cywilizacyjnego, który wymusza zmiany także na tej płaszczyźnie życia społecznego. Negatywna ocena działania organów państwowych często przybiera postać uogólnienia, niszcząc starania niektórych urzędników o zapewnienie bezstronności, rzetelności i etyczności (Izdebski H., Kulesza M. 2004, s. 307). Pojęcie korupcji systemowej Korupcja czynna i korupcja bierna. Najbardziej znanym podziałem korupcji jest jej podział na korupcję czynną i bierną. Korupcja czynna (aktywna) jest to złożenie obietnicy korzyści lub udzielanie korzyści w zamian za określone działanie lub zaniechanie działania. Natomiast korupcja bierna to żądanie lub przyjęcie takiej korzyści przez funkcjonariusza publicznego, nawet samo zaakceptowanie takiej propozycji. Zdaje się jednak, iż trafniejsze są tu pojęcia przekupstwa i sprzedajności. Trafniejsze dlatego, iż nie zawsze korupcja nazywana czynną wiąże się z aktywnością osoby dającej czy obiecującej korzyść i analogicznie — korupcja bierna nie zawsze charakteryzuje się brakiem tejże aktywności. WSGE | 197 Osoba pełniąca funkcję publiczną, dokonując aktu korupcji, może nie czekać na próby przekupstwa ze strony zainteresowanego, może sama dawać do zrozumienia w mniej czy bardziej znaczący sposób, iż jej decyzja zależy od odpowiedniego „posmarowania”. Może także wprost żądać łapówki lub jej obietnicy. Trudno takie zachowanie nazwać biernym. Natomiast dający łapówkę w tej sytuacji nie wykazuje zbytniej aktywności; biernie poddaje się żądaniom osoby pełniącej daną funkcję publiczną. Podział na korupcję bierną i czynną jest już tradycyjnie przyjęty przez doktrynę, pojawia się w wielu aktach prawnych, także międzynarodowych, m.in. w Konwencji prawno karnej o korupcji opracowanej przez państwa członkowskie Rady Europy. Dlatego, pomimo dyskusyjnego podejścia do tego podziału, należy go przyjąć, mając jednakże świadomość, że nazwy te nie zawsze odzwierciedlają sytuację, która zaistniała. Faworytyzm Faworytyzm jest to dawanie innej osobie nieuzasadnionej przewagi nad równorzędnymi podmiotami (np. kandydatami) w zamian za prywatną korzyść lub inne przysługi świadczone decydentowi. Faworytyzm jest zjawiskiem równie niepożądanym dla porządku prawnego państwa, jak i niebezpiecznym. Stanowiska w państwie, instytucjach państwowych czy samorządowych nie są wówczas obsadzane z uwagi na kompetencje, czy umiejętności, ale na zasadzie znajomości i wzajemnych korzyści. Nepotyzm i kumoterstwo Nepotyzm jest także pojęciem związanym z pojęciem korupcji. Nepotyzm oznacza nadużywanie przez określoną osobę zajmowanego stanowiska poprzez protegowanie krewnych: stanowi faworyzowanie oparte na pokrewieństwie. Natomiast kumoterstwo to faworyzowanie oparte nie na pokrewieństwie, ale na powiązaniach nieformalnych. Podobnie jak faworytyzm, nepotyzm i kumoterstwo wpływają negatywnie na obsadzanie stanowisk, uzyskiwanie wpływów i pozycji w państwie i instytucjach publicznych. Protegowane są osoby, które nie mają odpowiednich zdolności ani kwalifikacji (Bielecki, Z., Szafrański, J. 2007, s.184 -185). 198 | WSGE Sposoby walki z korupcją Przeciwdziałanie korupcji stanowi jeden z najważniejszych priorytetów w działalności Rady Ministrów w ciągu minionych lat. W dniu 17 września 2002 r. na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Rada Ministrów przyjęła dokument rządowy „Program zwalczania korupcji — Strategia Antykorupcyjna”, będący zbiorem kierunkowych rozstrzygnięć i zestawu działań, jakie administracja rządowa miała podjąć w walce z korupcją. Strategia Antykorupcyjna dla Polski wyznaczyła trzy główne cele: • skuteczne wykrywanie przestępstw korupcyjnych, • wdrożenie efektywnych mechanizmów walki z korupcją w administracji publicznej, • zwiększenie świadomości publicznej i promocja etycznych wzorców postępowania. W tym celu dokonano nowelizacji kodeksu karnego w dniu 1 lipca 2003 roku nowelizacja wprowadziła nowe instrumenty prawne: • przepadek przedmiotów i korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa, • wprowadzono definicję „osoby pełniącej funkcję publiczną”, • poszerzono pole kryminalizacji płatnej protekcji, • kryminalizację łapownictwa wyborczego, • kryminalizację korupcji w obrocie gospodarczym i w dziedzinie profesjonalnych zawodów sportowych, • wprowadzono obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary z możliwością odstąpienia od jej wymierzenia lub nawet bezkarność w stosunku do sprawcy łapownictwa czynnego, który odpowiednio wcześnie zawiadomił o tym przestępstwie organ ścigania, a przedmiot przekupstwa został przyjęty przez drugą stronę na jej żądanie. W dniu 25 stycznia 2005 r. Rada Ministrów przyjęła dokument rządowy przygotowany przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji „Program zwalczania korupcji — Strategia Antykorupcyjna II etap wdrażania 2005-2009”, Program Zwalczania Korupcji Strategia Antykorupcyjna wyznaczył 4 cele strategiczne: zapobieganie zjawiskom korupcji i wdrożenie mechanizmów umożliwiających jej skuteczne przeciwdziałanie, WSGE | 199 skoordynowanie działań zmierzających do respektowania antykorupcyjnych przepisów prawnych, ograniczenie tolerancji społecznej dla zjawisk korupcyjnych poprzez podnoszenie stopnia świadomości oraz promowanie odpowiednich wzorców postępowania, opracowanie przejrzystych i przyjaznych obywatelowi struktur administracji publicznej na miarę otwartego społeczeństwa informacyjnego. W wyniku analizy obszarów i mechanizmów korupcjogennych w Polsce określono siedem priorytetowych obszarów działalności publicznej zagrożonych korupcją: gospodarka, najwyższa władza państwowa, administracja publiczna, wymiar sprawiedliwości i organy zwalczające korupcję, ochrona zdrowia, finanse publiczne, edukacja, kultura i środki masowego przekazu. W ramach realizacji przyjętego programu na polecenie Komendanta Głównego Policji w lipcu 2004 roku na szczeblu komend wojewódzkich utworzono 16 samodzielnych komórek do walki z korupcją. Działania te wzmocniły w znaczny sposób możliwości operacyjno – dochodzeniowe Policji w zwalczaniu korupcji, co zostało przyjęte z zadowoleniem przez społeczeństwo a także to, iż wygenerowano portal pod nazwą „Zgłoś korupcję” (Bielecki, Z., Szafrański, J. 2007, s. 20 - 22). Korupcja w oczach organizacji międzynarodowych Międzynarodowa, niezależna i pozarządowa organizacja Transparency International, badająca, ujawniająca i zwalczająca praktyki korupcyjne, przede wszystkim w życiu publicznym, posiadająca swoje oddziały w 90 krajach, co roku publikuje Indeks Percepcji Korupcji (Corruption Perceptions Index). Każdy kraj oceniany jest w skali od 100 (największa przejrzystość) do 0 (największa korupcja). W 2012 r. rankingiem objęto 176 państw, wśród nich Polskę (41. lokata, ex aequo z Dominikaną). Polska ze wskaźnikiem CPI równym 58 punktów zajęła wyższe miejsce w rankingu (oznaczające niższy poziom korupcji) niż większość nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej, a także wyższe niż dwa stare kraje 200 | WSGE członkowskie UE, tj. Włochy (72. lokata) i Grecja (94. lokata) ( Bielecki, Z., Szafrański, J. 2007, s. 32). Wszystkie państwa graniczące z Polską, z wyjątkiem Niemiec, zajęły niższe niż Polska lokaty (oznaczające wyższy poziom korupcji: Niemcy 13., Czechy 54., Słowacja 62., Ukraina 144., Białoruś 123., Litwa 48., Rosja 133.). Według rankingu z 2009 r. Polska zajmowała 49. [www.fraudiq.eu/2012/indeks-percepcji-korupcji-za-2012-rok.html (12.12. 2012)]. Bank światowy podaje, iż rocznie przepływa w formie łapówek ponad 1.5 bln dolarów – to zatrważająca kwota. Jak łatwo zauważyć to dobry prognostyk dla nas wszystkich, dlatego iż więcej pieniędzy trafi do budżetu państwa, a wówczas będziemy mogli żyć dostatniej. Zakończenie Należy stwierdzić, że poza Indeksem Percepcji Korupcji (Corruption Perceptions Index) nie istnieją żadne dane statystyczne, na podstawie których można postawić tezę, jakoby w Polsce po okresie transformacji zwiększyło się zjawisko korupcji. Podejmując otwartą walkę z korupcją, ośrodki władzy legitymizują ten problem, stając od razu w paradoksalnej sytuacji - jako podmiot i przedmiot ewentualnych działań zaradczych. W tej sytuacji ośrodki władzy, a zwłaszcza te najwyższej rangi, jak parlament czy rząd, ryzykują utratę wiarygodności i własnej legitymacji do walki z korupcją. Ośrodki władzy przyznały, że problem korupcji istnieje, musiały też przyznać, że w mniejszym czy większym stopniu one same są częścią tego problemu, ponieważ korupcja zawsze jest przede wszystkim problemem władzy (więcej: Sitek B., 2012, ss. 339363). W systemach demokratycznych władza, podejmując walkę z korupcją, w sposób nieunikniony staje naprzeciw opinii publicznej, a więc potencjalnych wyborców, którzy tradycyjnie są przekonani, że polityka jest brudna i że politycy, chcąc walczyć z korupcją, powinni zacząć od siebie, gdyż każda działalność winna być transparentna. Michael Johnston, ekonomista zajmujący się kwestią korupcji stwierdził: „oprócz definicji, nie ma drugiego takiego zagadnienia, które byłoby równie trwałe w debacie nad korupcją i żadne tak często nie wyczerpywało dyskusji, zanim ta w ogóle się rozpoczęła”. References Bauman, Z. (2000), Ponowoczesność jako źródło cierpień. Warszawa: Wydawnictwo Sic!. Bielecki, Z., Szafrański, Z. (2007), Zwalczanie przestępczości korupcyjnej w Polsce. Szczytno: WSPol. WSGE | 201 Chodak, P. (2013) Zgoda społeczeństwa za niewielkie przestępstwa korupcyjne, Journal of Modern Science 3/18/2013, ss. 191-210 Chodak, P. (2012) Korupcja w Polsce - rzeczywista skala zjawiska, Journal of Modern Science 4/15/2012, ss. 449-477 Izdebski, H., Kulesz, M. (2004 ), Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Warszawa: Liber. Kojder, A. (2001), Godność i siła prawa. Szkice socjologiczno-prawne, Warszawa: Oficyna Naukowa. Kość, A. (2001), Podstawy filozofii prawa. Lublin: UMCS. Kudrycka, B. (1995), Dylematy urzędników w administracji. Białystok: WSAP. Lipowicz, I. (2002) [w:] Z. Cieślak, I. Lipowicz, Z. Niewiadomski, Prawo administracji. Część ogólna. Warszawa: UW. Lipset, S. M., Lenz, G. S. (2003), Korupcja, kultura i funkcjonowanie rynków, Poznań: Zysk i S-ka. Makowski, G. (2008), Korupcja jako problem społeczny. Warszawa: TRIO. Sitek, M. (2012) Bezpieczeństwo z perspektywy europejskiej. Rola Zespołu ds. Współpracy Sądowej w Unii Europejskiej (Eurojust) w zwalczaniu korupcji, Journal of Modern Science 4/15/2012, ss. 477-499 Sitek, B. (2012) Korupcja wyborcza w świetle ustaw municypalnych antycznego Rzymu na tle rozwiązań normatywnych w polskim systemie prawnym, Journal of Modern Science 4/15/2012, ss. 339-363 Suwaj, P. J., Kijowski, D. R. (2009), Patologie w administracji publicznej. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. Szacki J. (1999), Indywidualizm i kolektywizm. Wstępna analiza pojęciowa. Warszawa: IFiS PAN. Ura, A., Ura, E. (2006), Prawo administracyjne. Warszawa: LexisNexis. Ziółkowska, A. [w:] Suwaj, P. J., Kijowski, D. (2009), Patologie w administracji publicznej. Warszawa: Wolters Kluwer Polska. 202 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 203-219 Magdalena Sitek WSGE | 203 204 | WSGE Legal framework for combating corruption in football Prawne ramy zwalczania korupcji w piłce nożnej Magdalena Sitek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Legal framework and institutional tools of anti-corruption in football raise the question of their effectiveness. Numerous media reports, national as well as international, shows that corruption in football is not declining, but growing. So what are the reasons for this state of affairs? Corruption is always where the money is. A characteristic feature of football is not only an international character, but it also unite broadly understood groups, i.e. football , even at the regional level attracts different interest groups, in addition to sport-officials, players there are also betting companies, sponsors, local and central authorities, which use sport as an instrument of political propaganda. In this complex reality is quite difficult to identify real and authentic cases of corruption. It is not possible to predict new forms of corruption in football, despite of planning function of law, which can be understood as stipulation a possibility by the legislature to anticipate possible events which are subject to regulation. It can therefore be positively assessed the current legal situation of the fight against corruption with attention the need for continuous monitoring of the state of law. Also existing system of judicial disciplinary in football should be assessed positively. However, its weakness is the selection of cadres. The world of football decision-makers is relatively narrow, thus we may have doubts about whether it is possible to create a disciplinary commissions in the country, as well as in FIFA, whose members would be independent and sovereign. Ramy prawne oraz instytucjonalne zwalczania korupcji w piłce nożnej rodzą pytanie o ich skuteczność. Liczne doniesienia medialne, krajowe i zagraniczne pokazują, że zjawisko korupcji w piłce nożnej nie zmniejsza się, lecz rośnie. Jakie są zatem przyczyny takiego stanu rzeczy? Korupcja występuje zawsze tam, gdzie są pieniądze. Cechą charakterystyczną piłki WSGE | 205 nożnej jest nie tylko międzynarodowy charakter, ale także międzygrupowy, tj. piłka nożna nawet na poziomie regionalnym przyciąga do siebie różne grupy interesu, obok działaczy sportowych i zawodników są firmy bukmacherskie, sponsorzy, władze lokalne i centralne, które wykorzystują sport jako instrument propagandy politycznej. W tej złożonej rzeczywistości dość trudno jest zidentyfikować rzeczywiste i autentyczne przypadki korupcji. Pomimo planującej funkcji prawa, czyli przewidywania przez ustawodawcę możliwych zdarzeń podlegających regulacji, nie jest możliwe przewidzenie nowych form korupcji w piłce nożnej. Można zatem pozytywnie ocenić obecny stan prawny dotyczący zwalczania korupcji z uwagą o potrzebie ustawicznego monitorowania stanu prawnego. Pozytywnie należy ocenić istniejący system sądownictwa dyscyplinarnego w piłce nożnej. Jednak jego słabością jest dobór kadr. Świat decydentów piłki nożnej jest stosunkowo wąski. Można mieć zatem wątpliwości, czy jest możliwe utworzenie komisji dyscyplinarnych w kraju, jak i w FIFA, której członkowie byliby niezawiśli. Key words: korupcja, prawo międzynarodowe, postępowanie dyscyplinarne, piłka nożna, sport. corruption, international law, disciplinary proceedings, football, sport Wprowadzenie Korupcja stanowi jeden z największych zagrożeń cywilizacyjnych w każdym systemie. Prawne i instytucjonalne formy zwalczania korupcji znajduje się zarówno w systemach krajowych, jak i międzynarodowych. Korupcja burzy naturalny porządek równości podmiotów, równych szans oraz prowadzi do trwałych deformacji postaw społecznych (więcej: Chodak, 2013,ss. 191-210). Jednym z obszarów narażonych w sposób szczególny na działania korupcyjne jest sport, zwłaszcza te jego obszary, gdzie w grę wchodzą duże pieniądze, jak np. piłka nożna. Nieuczciwość w sporcie jest zjawiskiem bardzo starym, występującym w starożytnej Grecji czy antycznym Rzymie (Lipoński 2012). Obecnie jednak różnego rodzaju nieprawidłowości, w tym korupcja, osiągnęły niespodziewane rozmiary i to w krajach wysoko rozwiniętych o wysokiej kulturze organizacyjnej, np. Hiszpania (Seraller Calvo, 2012). Ocenia się, że w USA wielkość środków przeznaczonych na 206 | WSGE korupcję sięga nawet 300 milionów dolarów (Borghesi, 2008). Doniesienia medialne wielokrotnie donosiły o przypadkach większych lub mniejszych afer korupcyjnych w piłce nożnej w Polsce, w innych krajach, a także w łonie międzynarodowych federacji piłkarskich. Zjawisko korupcji w sporcie jest niezwykle trudne do zbadania, gdyż jednostki w nią zaangażowane starają się do korupcji nie przyznawać. Większość prac z dziedziny korupcji jest niepotwierdzona empirycznie (Pawlak Smoleń 2010). Podstawowym problemem badawczym jest zatem korupcja w piłce nożnej. Jej skutek, najczęściej kupowanie wyników meczy, prowadzi do deformacji tego pięknego sportu, godzi w jego istotę, a nawet sens organizacji. Jest to forma oszustwa zaufania kibiców co do jakości widowiska, wyników oraz respektowania i istnienia zasad walki fair play (Telander, 1996). Stąd też od wielu lat podejmowane są różne sposoby walki z korupcją w sporcie, w tym i w piłce nożnej. Celem opracowania jest ukazanie ram prawnych i instytucjonalnych zwalczania korupcji w piłce nożnej. Hipotezą roboczą opracowania jest konieczność oceny dotychczasowego systemu zwalczania korupcji w tej dyscyplinie sportowej. Charakterystyka i rozmiar korupcji w piłce nożnej Korupcja jest przejawem patologii we wszystkich dziedzinach życia społecznego, w tym i w sporcie. Obejmuje ona wiele zachowań przestępczych, powiązanych ze sobą, zwłaszcza: łapownictwo, płatna protekcja i nepotyzm. W procederze korupcyjnym najczęściej udział bierze wielu graczy, współpracujących ze sobą. W sporcie są to nie tylko działacze sportowi, trenerzy, zwodnicy, ale także pośrednicy, zwani też w żargonie naganiaczami. Przedmiotem korupcji mogą być darmowe karty kredytowe, luksusowe samochody, udziały w spółkach, konta w zagranicznych bankach, zakup mieszkania po zaniżonej cenie, miejsce pracy dla kogoś z rodziny lub przyjaciół, zatajenie informacji o czynach przestępczych i wiele innych. Najczęstszą formą korupcji w sporcie średniego wymiaru jest nadal gotówka. Stąd wiele klubów piłkarskich gromadzi środki finansowe na tego rodzaju nielegalne wydatki. W XX wieku korupcja w sporcie miała charakter jednostkowy, polegający najczęściej na przekupieniu jednego z zawodników lub działaczy klubowych przeciwnika. Znaczące zmiany zaczęły dokonywać się w polskim świecie piłki nożnej na przełomie dwóch systemów politycznych i go- WSGE | 207 spodarczych. Typowym przykładem tego jest fabuła filmu Piłkarki Poker z 1988 r. ze wspaniałą rolę J. Gajosa, M. Opani i M. Pieczyńskiej. Dawny piłkarz i jednocześnie sędzia piłkarki postanowili „wydrukować” ostatnią kolejkę ekstraklasy i zgarnąć 50 mln zł. Były to początki zorganizowanej działalności korupcyjnej, w którą zaangażowanych było wiele podmiotów, m.in. działaczy sportowych, sponsorów (kopalnia), czy przedstawiciele nielegalnej działalności gospodarczej (prostytutki). Współcześnie proceder korupcji w piłce nożnej najczęściej jest prowadzony w formie zorganizowanej, o charakterze międzynarodowym i transgranicznym, zwłaszcza tam, gdzie w grę wchodzą duże pieniądze. Najczęstszym obszarem korupcji są transakcje sportowców oraz kupowanie meczów. Przykładem mogą być kary nakładane na kluby włoskie, łącznie z degradacją słynnej drużyny Juwentus Turyn za kupowanie meczów. Obecnie również rozmiary korupcji w piłce nożnej w Polsce są znaczne i przybierają coraz to nowsze wyszukane formy. Stąd też w wielu przypadkach każdy kazus korupcji musi być analizowany i oceniany oddzielnie. Według danych Wikipedii w ostatnich latach ukazało się ponad 130 doniesień medialnych związanych z aferami piłkarskimi (Afera korupcyjna). Procesy karne w sprawie korupcji w sporcie prowadzone były w sprawach Zagłębia Lublin, Arki Gdynia, Korony Kielce, czy mniej znanych drużyn, jak onegdaj drugoligowej Unii Janikowo. Wszystkie te sprawy zostały nazwane w mediach aferą korupcyjną w polskiej piłce nożnej. Rozpoznanie sprawy rozpoczęło się w 2004 r. po doniesieniach prasowych. W konsekwencji oskarżono ponad 600 osób, w tym wielu z nich to trenerzy, zawodnicy, sędziowie, działacze klubowi, obserwatorzy, masażyści, pracownicy administracyjni. Aresztowany był nawet Burmistrz Janikowa. W sumie w cały proceder afery korupcyjnej zaangażowane były 52 kluby piłkarskie. Nie jest jednak znana liczba czynów korupcyjnych, które nie zostały jeszcze odkryte. Tak zwana liczba ciemna czynów korupcyjnych może sięgać nawet wielokrotności tych, które były prowadzone przez prokuraturę. Prawne ramy zwalczania korupcji Jedną z najważniejszych dróg zwalczania korupcji w piłce nożnej są odpowiednie regulacje prawne na poziomie krajowym, europejskim i międzynarodowym, zwłaszcza FIFA. 208 | WSGE W prawie polskim W polskim kodeksie karnym nie ma ustawowej definicji pojęcia korupcji, lecz jego poszczególnych form popełniania, jak np.: płatna protekcja, łapownictwo, przekupstwo, sprzedajność czy też nadużycie władzy (Palka, 2011, s. 311). Definicja ustawowa korupcji znajduje się natomiast w ustawie z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz.U. z 2006 r. Nr 104, poz. 708). W art. 1 pkt 3 ustawy korupcja to obiecywanie, proponowanie, wręczanie, żądanie, przyjmowanie przez jakąkolwiek osobę, bezpośrednio lub pośrednio, jakiejkolwiek nienależnej korzyści majątkowej, osobistej lub innej, dla niej samej lub jakiejkolwiek innej osoby, lub przyjmowanie propozycji lub obietnicy takich korzyści w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu funkcji publicznej lub w toku działalności gospodarczej. W tej definicji zatem występują takie formy korupcji, jak: przekupstwo, protekcja, nepotyzm, uchylenie obowiązku płatniczego i inne. Są one zbieżne z formami korupcji występującymi w polskim kodeksie karnym z 1997 r. (Daszkiewicz, 1998; Skorupka, 2003) Chodak, 2012,ss. 449-477). Do roku 2003 korupcja w sporcie nie była przedmiotem bezpośredniej kryminalizacji. Narastające zjawisko korupcji w sporcie, zwłaszcza w piłce nożnej sprawiły, że Rząd RP postanowił wprowadzić do kodeksu karnego stosowny zapis. W końcu na podstawie ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. (Dz.U. z 2003 r. nr 111 poz. 1061) dodano do kodeksu karnego artykuł 296b, w którym wprowadzono penalizację czynów korupcyjnych dla organizatorów profesjonalnych zawodów sportowych oraz osób współuczestniczących w tych czynnościach. Penalizacji podlegało przyjmowanie korzyści majątkowych lub osobistych czy też ich obietnicę w zamian za nieuczciwe zachowanie, mające wpływ na wyniki sportowe (Szwarc 2007). Przepis art. 296b kodeksu karnego został jednak uchylony w 2010 r. Bezpośrednią tego przyczyną była nowelizacja ustawy z 25.06.2010 r. o sporcie (Dz.U. z 2010 nr 127, poz. 857). Ostatecznie, zgodnie z artykułem 64 w zw. z art. 94 ustawy o sporcie uchylono art. 296 k.k. z dniem 16.10.2010 r. W art. 46 ustawy o sporcie dokonano rozszerzenia podmiotowego i przedmiotowego karalności za czyny korupcyjne w porównaniu do wcześniejszej regulacji karnokodeksowej. Podmiotowo za czyny korupcyjne odpowiedzialność ponosi nie tylko organizator profesjonalnych zawodów sportowych, ale i organizator jakichkolwiek zawodów sportowych, także dla amatorów. Czynu korupcyjnego może zatem dopuścić się każda osoba fizyczna podlegająca ogól- WSGE | 209 nym warunkom odpowiedzialności karnej (Zawłocki, 2010). Może to być członek organizacji sportowej, osoba funkcyjna, czyli sprawująca określone funkcje w związku sportowym, osoba działająca na podstawie umowy zlecenia, czy pełnomocnik działający z uposażenia związku piłki nożnej. Przedmiotowo czynem korupcyjnym jest nie tylko przyjęcie korzyści majątkowej lub jej obietnicy w zamian za korzystny wynik gry sportowej, ale również żądanie korzyści majątkowej i uzależnienie wyników gry sportowej od jej spełnienia. Tym samym ustawodawca dostosował przepisy penalizujące korupcję w sporcie z przepisami dotyczącymi korupcji w kodeksie karnym, zwłaszcza przepisami dotyczącymi przekupstwa (art. 229 §1-5 k.k.) i płatnej protekcji (art. 230 k.k.). W prawie międzynarodowym i unijnym Wzrost ilościowy zjawiska korupcji sprowokował opracowanie nowych kodyfikacji na poziomie międzynarodowym i unijnym. W prawie międzynarodowym należy odnotować dwie konwencje dotyczące korupcji. Pierwsza z nich to cywilnoprawna konwencja z dnia 4 listopada 1999 r. o korupcji, sporządzona w Strasburgu (Dz.U. z 2004 r. nr 244, poz. 2443). Zgodnie z art. 2 konwencji korupcja to: żądanie, proponowanie, wręczanie lub przyjmowanie, bezpośrednio lub pośrednio, łapówki lub jakiejkolwiek innej nienależnej korzyści lub jej obietnicy, które wypacza prawidłowe wykonywanie jakiegokolwiek obowiązku lub zachowanie wymagane od osoby otrzymującej łapówkę, nienależną korzyść lub jej obietnicę. W art. 13 konwencji tej proponuje się skuteczną współpracę w sprawach dotyczących postepowań cywilnych związanych z korupcją, zwłaszcza w zakresie doręczania dokumentów, uszykowania dowodów za granicą, uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń. Są to zatem działania niezwykle istotne do zwalczania korupcji w piłce nożnej. Drugą zaś jest prawnokarna konwencja o korupcji, sporządzona w Strasburgu 27 stycznia 1999 r. (Dz.U. z 2005 r. nr 29, poz. 249). W konwencji tej nie podano ogólnej definicji korupcji. Zapisana jest tylko definicja korupcji czynnej (art. 2) i biernej (art. 3). Zaakcentowano też negatywne jej skutki, zwłaszcza zagrożenia dla demokracji, praw człowieka, uczciwości, sprawiedliwości. Korupcja spowalnia rozwój gospodarczy, zagraża stabilności instytucji państwowych i moralnym podstawom społeczeństwa. Penalizacja korupcji obejmuje nie tylko czynny popełniane przez osoby fizyczne, ale również i prawne (art. 18). W konwencji zapro- 210 | WSGE ponowano współpracę międzynarodową w zakresie zwalczania korupcji oraz wykorzystanie środków karnych, w tym ekstradycję. Również i ta konwencja ma zastosowanie w przypadku korupcji w piłce nożnej o charakterze międzynarodowym i transgranicznym. W prawie Unii Europejskiej znajdują się liczne regulacje prawne służące zwalczaniu korupcji, w tym korupcji w sporcie. W Białej Księdze na temat sportu z 2007 r. Komisja Europejska uważa, że korupcja ze względu na skutki zaliczana jest do tej samej grupy przestępstw co pranie brudnych pieniędzy czy przestępstwa finansowe. Elementem łączącym te rodzaje przestępstw jest występowanie ich na poziomie lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Cechą charakterystyczną internacjonalizacji korupcji w sporcie jest transgraniczność. Intensywność występowania korupcji w sporcie, zwłaszcza w piłce nożnej, wymaga rozwiązań na poziomie europejskim. Według Komisji Europejskiej konieczne jest również stosowanie w obszarze piłki nożnej mechanizmów podobnych do tych, jakie stosowane są w polityce karnej w walce z procederem prania brudnych pieniędzy. Ponadto, w celu zwalczania korupcji w sporcie, KE w Białej Księdze wskazuje na konieczność prowadzenia analizy, ustawodawstwa unijnego, procesów jego wdrażania w państwach członkowskich oraz organizacjach sportowych pod kątem szukania słabych punktów narażonych na korupcję, co pozwoliłoby na stworzenie skutecznych i represyjnych strategii pomagających zwalczać tego rodzaju praktyki. W prawie wewnętrznym PZPN i FIFA Afery w piłce nożnej spowodowały, że federacje piłkarskie krajowe i międzynarodowe, zwłaszcza FIFA, wprowadziły stosowne regulacje prawne, służące do walki ze zjawiskiem korupcji. W pkt. 1 uchwały nadzwyczajnego zgromadzenia PZPN z dnia 11 maja 2008 r. w sprawie zwalczania korupcji w Polskiej piłce nożnej postanowiono, że korupcja, obok niedozwolonego dopingu farmakologicznego, jest groźnym i szkodliwym zjawiskiem patologicznym. Jest to oszustwo sportowe, które narusza zasady fair play i uczciwą rywalizację. W pkt. 2 uchwały postanowiono, że niezależnie od możliwej odpowiedzialności cywilnej, karnej czy administracyjnej za korupcję i popełnione w związku z nią przewinienia przekupstwa sportowego w piłce nożnej orzekane są w stosunku do wszystkich podmiotów ruchu piłkarskiego sankcje karne. Ze względu na charakter czynu WSGE | 211 PZPN nie przewiduje możliwości abolicji kary. Podstawowym aktem prawnym dla PZPN jest jego statut, w którym o korupcji jest mowa w odniesieniu do zasad uczciwości na boisku (art. 9), rzecznika dyscyplinarnego (art. 50 § 5 i art. 59 § 2), rzecznika etyki (art. 59 § 3). Normy szczegółowe znalazły się jednak w regulaminie dyscyplinarnym PZPN, którego aktualna wersja obowiązuje od 1 lipca 2013 r. Jego postanowienia są zbieżne z Kodeksem dyscyplinarnym FIFA. W regulaminie dyscyplinarnym PZPN znajduje się rozdział V poświęcony korupcji w piłce nożnej. Są tam dwa artykuły, tj. 79 i 80. Pierwszy z nich dotyczy korupcji czynnej i biernej, zaś art. 80 odnosi się do kwestii zaniechania zawiadomienia o korupcji w piłce nożnej. Z powodu korupcji karane są zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne, zwłaszcza kluby. Dla obu grup podmiotów będących sprawcami przestępstwa korupcji stosowany jest odrębny katalog sankcji karnych. W przypadku osób fizycznych są to następujące kary (art. 79 § 1): - kara pieniężna nie niższa niż 10 000 zł, - kara dyskwalifikacji na okres nie krótszy niż 6 miesięcy, - wykluczenie z PZPN. Z kolei kary przewidziane dla osób prawnych to (art. 79 § 3): - kara pieniężna, - weryfikacja zawodów jako walkower, - anulowanie wyniku meczu, - zawieszenie lub pozbawienie licencji, - przeniesienie zespołu do niższej klasy rozgrywkowej, - pozbawienie tytułu Mistrza Polski, Wicemistrza Polski lub Zdobywcy Pucharu Polski, Pucharu Ligi lub Superpucharu, - wykluczenie z PZPN. Ponadto w art. 80 Regulaminu Dyscyplinarnego została przewidziana kara pieniężna lub dyskwalifikacji w wymiarze nie mniejszym niż 3 miesiące za zaniechanie poinformowania organów ścigania lub organów dyscyplinarnych o zachowaniu osoby podlegającej jurysdykcji organów dyscyplinarnych i jurysdykcyjnych PZPN oraz wojewódzkich związków piłki nożnej. Według art. 4 regulaminu dyscyplinarnego PZPN powyższe kary nakłada się na osoby fizyczne niezależnie od tego, czy działali umyślnie, czy 212 | WSGE nieumyślnie, np. lekkomyślnie czy w sposób niedbały. W poprzedniej wersji regulaminu dyscyplinarnego w pkt. 6 wobec osób funkcyjnych w PZPN i wojewódzkich ZPN uchwałodawca wnioskował każdorazowo stosowanie kar maksymalnych. Zaś w pkt. 7 uchwałodawca postanowił stosowanie tej samej zasady wymierzania kary wobec podmiotów i osób uczestniczących, wbrew przepisom związkowym, w zakładach bukmacherskich. Chodzi o sytuację, gdy zawodnicy są klientami firm bukmacherskich, wówczas są oni żywotnie zainteresowani ostatecznym wynikiem meczu. Niekiedy takie działanie przeradza się w zorganizowaną grupę przestępczą, która czerpie korzyści materialne ustawiania meczy za zakłady. Obecnie ta dość surowa zasada stosowania kary wobec tylko określonych podmiotów została uchylona. W art. 4 § 2 wprowadzono zasadę odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka wobec klubów piłkarskich za przewinienia popełnione przez swoich zawodników, trenerów, instruktorów, członków sztabu medycznego, działaczy oraz kibiców. Podobne uregulowania znajdują się w Kodeksie Dyscyplinarnym FIFA, przyjętym 27 maja 2007 r. (FIFA Disciplinary Code). Kodeks ten wszedł w życie z dniem 1 września 2007 r. Przestępstwo korupcji zostało uregulowane w art. 62 Kodeksu FIFA. Przewidziano dwie postacie korupcji, czynnej i biernej. Według FIFA czynna korupcja to złożenie oferty, przyrzeczenie dania w przyszłości bezpodstawnej korzyści przez członka FIFA w związku z oficjalnym meczem - zawodnikowi, funkcjonariuszowi FIFA lub osobie trzeciej działającej w powiązaniu z wydarzeniem sportowym, która podlega karom przewidzianym w Kodeksie. Do tych kar zalicza się: - karę pieniężną do 10 000 CHF, - zakaz udziału w rozgrywkach piłkarskich, - zakaz wejścia na stadion. Powyższe kary, w przypadku recydywy sprawcy lub też w sytuacji popełnienia przestępstwa o dużym rozmiarze, mogą być orzekane na całe życie. Uzyskane korzyści przez sprawcę podlegają konfiskacie i są przeznaczone na rozwój programów szkoleniowych, zwłaszcza młodych piłkarzy. Te same kary są przewidziane za korupcję bierną, tj. za żądanie korzyści majątkowej lub jej akceptowanie. Dyscyplinarne ramy zwalczania korupcji W ramach PZPN i FIFA zostały powołane do życia komisje dyscyplinarne, zadaniem których jest rozpoznawanie spraw i orzekanie kar za WSGE | 213 przestępstwa związane z piłką nożna, w tym korupcji. Postępowanie dyscyplinarne nie wyklucza możliwości wszczęcia postępowania cywilnego, karnego i administracyjnego wobec osób skazanych w postepowaniu dyscyplinarnym. W świetle art. 77 Kodeksu Dyscyplinarnego FIFA postępowanie dyscyplinarne wszczynane jest tylko w przypadku poważnego naruszenia zasad uczciwości sportowej. Wszelkie formy korupcji są właśnie tego przykładem i okolicznością do wszczęcia takiego postepowania, w celu rozpoznania sprawy i orzeczenia odpowiedniej kary do czynu. W ramach FIFA funkcjonują następujące organy parasądowe orzekające w sprawach dyscyplinarnych i porządkowych (art. 80 Kodeksu Dyscyplinarnego FIFA): - Komisja dyscyplinarna, - Komisja odwoławcza, - Komisja etyczna. Sprawy rozstrzygnięte przez Komisję odwoławczą mogą być rozpatrywane jeszcze przez Trybunał Arbitrażowy ds. Sportu (art. 81 Kodeksu Dyscyplinarnego FIFA). W art. 82 jest jeszcze mowa o Komisji medycznej, która zajmuje się kwestiami dopingowymi. Dla przedmiotu badań pozostaje ona bez dalszego rozpoznania. Komisja dyscyplinarna jest upoważniona do orzekania w sprawach naruszenia przepisów FIFA, które nie mogą być lub nie są rozstrzygane przed innymi organami sądowymi (art. 83). Zatem do Komisji Dyscyplinarnej FIFA można wystąpić wówczas, gdy została wyczerpana ścieżka przez krajową komisję dyscyplinarną. Sprawy jednak rozstrzygane przez Komisję muszą być poważne lub też gdy chodzi o nałożenie sankcji dodatkowych na zawodnika lub klub (art. 84). Na czele Komisji stoi jej przewodniczący, który w określonych przypadkach może sam nakładać kary, m.in. zawieszenie zawodnika na trzy mecze lub na okres nie dłuższy niż dwa miesiące, nałożenie kary pieniężnej do 10 000 CHF. Może jednak zdecydować, że procedowanie w określonej sprawie, pomimo że samo mógłby wydać wyrok, procedować będzie komisja w składzie kolegialnym (art. 85). Komisja odwoławcza rozpatruje zaskarżenia wyroków komisji dyscyplinarnej. Z kolei regulamin dyscyplinarny PZPN przewiduje znacznie bardziej złożony system organów dyscyplinarnych aniżeli jest to przewidziane przez FIFA. Zgodnie z podstawowymi zasadami organizacji i funkcjono- 214 | WSGE wania wymiaru sprawiedliwości w postepowaniu dyscyplinarnym została zachowana zasada dwuinstancyjności postepowania. W regulaminie jest mowa o organach I i II instancji. Zgodnie z art. 121 regulaminu dyscyplinarnego PZPN organami I instancji orzekającymi w sprawach dyscyplinarnych są: - zarząd klubu lub inny organ dyscyplinarny klubu – w stosunku do własnych zawodników i działaczy piłkarskich w zakresie określonym dopuszczalnymi regulacjami regulaminu kar i nagród klubu oraz w stosunku do kibiców za przewinienia dyscyplinarne, popełnione w związku z meczem, w którym klub był jego gospodarzem, - właściwa miejscowo komisja dyscyplinarna wojewódzkiego związku piłki nożnej – w stosunku do klubów, zawodników, sędziów, trenerów, członków sztabu medycznego, obserwatorów, delegatów oraz działaczy piłkarskich w zakresie przewinień dyscyplinarnych, popełnionych na szczeblu rozgrywek wojewódzkiego związku piłki nożnej, - komisja dyscyplinarna wojewódzkiego związku piłki nożnej, prowadzącego w imieniu Polskiego Związku Piłki Nożnej rozgrywki III ligi w stosunku do klubów zawodników, sędziów, trenerów, obserwatorów, delegatów, członków sztabu medycznego oraz działaczy piłkarskich w zakresie przewinień dyscyplinarnych, popełnionych na szczeblu rozgrywek III ligi, - właściwy organ dyscyplinarny Spółki Ekstraklasa S.A. - w stosunku do klubów, zawodników, sędziów, trenerów, członków sztabu medycznego oraz działaczy piłkarskich w zakresie przewinień dyscyplinarnych, popełnionych na szczeblu rozgrywek, prowadzonych przez spółkę Ekstraklasa S.A. Z kolei organami orzekającymi w sprawach dyscyplinarnych w II instancji w sprawach odwołań od orzeczeń od orzeczeń organów I, zgodnie z art. 122 regulaminu, są: - komisja dyscyplinarna wojewódzkiego związku piłki nożnej – od orzeczeń klubów, uczestniczących w rozgrywkach na szczeblu wojewódzkiego związku piłki nożnej, - Komisja Dyscyplinarna Polskiego Związku Piłki Nożnej – od orzeczeń klubów, uczestniczących w rozgrywkach na szczeblu I i II ligi, - Organ dyscyplinarny Spółki Ekstraklasa S.A. – od orzeczeń klubów WSGE | 215 - - uczestniczących w rozgrywkach prowadzonych przez tę spółkę, komisja odwoławcza wojewódzkiego związku piłki nożnej – od orzeczeń komisji dyscyplinarnej wojewódzkiego związku piłki nożnej oraz od orzeczeń organów dyscyplinarnych podległych okręgowych związków piłki nożnej, Najwyższa Komisja Odwoławcza – od orzeczeń Komisji Dyscyplinarnej Polskiego Związku Piłki Nożnej, orzeczeń organu dyscyplinarnego wojewódzkiego związku piłki nożnej, właściwego organu dyscyplinarnego spółki Ekstraklasa. Ponadto Najwyższa Komisja Odwoławcza rozpatruje odwołania od orzeczeń Komisji ds. Rozgrywek i Piłkarstwa Profesjonalnego Polskiego Związku Piłki Nożnej oraz innych jednostek organizacyjnych, uprawnionych do orzekania na podstawie odrębnych przepisów, a także skargi kasacyjne od orzeczeń dyscyplinarnych wojewódzkich związków piłki nożnej. W art. 123 regulaminu dyscyplinarnego PZPN zostały przewidziane rodzaje kar, jakie mogą być wymierzane przez orzekające organy dyscyplinarne PZPN. Zasadniczo wyróżnia się trzy rodzaje kar: grzywnę, dyskwalifikację i zakaz udziału w zawodach. Mogą one mieć jedna różną wysokość w zależności od popełnionego czynu. O wysokości i rodzaju kary decyduje organ orzekający według własnego uznania. Górna granica kary pieniężnej nie może przekraczać (art. 123 § 2): - kwoty, określonej w regulaminie nagród i kar klubu – jeżeli karę wymierza klub, - kwoty 20.000 zł – jeżeli karę wymierza komisja dyscyplinarna okręgowego związku piłki nożnej lub komisja odwoławcza wojewódzkiego związku piłki nożnej. Górna granica kary dyskwalifikacji czasowej nie może przekraczać (art. 123 § 3): - 6 miesięcy – jeżeli karę wymierza zarząd klubu, - 5 lat – jeżeli karę wymierza komisja dyscyplinarna wojewódzkiego związku piłki nożnej oraz komisja odwoławcza wojewódzkiego związku piłki nożnej. Górna granica kary zakazu udziału w zawodach określonego szczebla, jeżeli dotyczy zawodów piłkarskich, organizowanych i podlegających innym związkom piłki nożnej, nie może przekraczać (art. 123 § 4): 216 | WSGE - - 1 roku – jeżeli karę wymierza zarząd klubu, 4 lat – jeżeli karę wymierza komisja dyscyplinarna wojewódzkiego związku piłki nożnej lub komisja odwoławcza wojewódzkiego związku piłki nożnej. Rozważania podsumowujące Przedstawione w powyższym opracowaniu ramy prawne oraz instytucjonalne zwalczania korupcji w piłce nożnej w Polce i na arenie międzynarodowej, zwłaszcza w ramach organizacji piłkarskich z FIFA na czele, rodzą pytanie o skuteczność. Liczne doniesienia medialne, krajowe i zagraniczne, pokazują, że zjawisko korupcji w piłce nożnej nie zmniejsza się, lecz rośnie. Jakie są zatem przyczyny takiego stanu rzeczy? Czy może regulacje prawne i istniejące instytucje służące do zwalczania nie są dostosowane do form i rozmiarów tego niezwykle niebezpiecznego społecznie zjawiska? Te właśnie pytania wymagają krótkiej refleksji oceniającej obecny stan rzeczy na tle obecnych regulacji i instytucji. Korupcja występuje zawsze tam, gdzie są pieniądze. Jej natężenie zależy od wielkości strumienia środków finansowych. Jest naturalną rzeczą, że wraz ze wzrostem tego strumienia narasta również zjawisko korupcji. Rozwój techniki i technologii oraz stosunków społecznych rodzi nowe formy korupcji dotychczas nieznane i coraz trudniejszej do zidentyfikowania. Cechą charakterystyczną piłki nożnej jest nie tylko międzynarodowy charakter, ale także międzygrupowy, tj. piłka nożna nawet na poziomie regionalnym przyciąga do siebie różne grupy interesu, obok działaczy sportowych i zawodników są firmy bukmacherskie, sponsorzy, władze lokalne i centralne, które wykorzystują sport jako instrument propagandy politycznej. W tej złożonej rzeczywistości dość trudno jest zidentyfikować rzeczywiste i autentyczne przypadki korupcji. Osoby zaangażowane w to zjawisko nie są zainteresowane ujawnianiem jakichkolwiek szczegółów dokonywanych transakcji czy działań aranżowanych na prywatnych spotkaniach, organizowanych często z dala od kraju, w luksusowych hotelach. Obecnie istniejący system prawa, zarówno powszechnie obowiązujące normy, jak i wewnętrzne organizacji piłkarskich dość szybko są dostosowywane do nowych potrzeb. Pomimo planującej funkcji prawa, czyli przewidywania przez ustawodawcę możliwych zdarzeń podlegających regulacji, nie jest możliwe przewidzenie nowych form korupcji. Można zatem pozytywnie ocenić obecny stan prawny dotyczący zwalczania korupcji WSGE | 217 z uwagą o potrzebie ustawicznego monitorowania stanu prawnego. Istniejący system instytucji służących do orzekania w sprawach dyscyplinarnych wydaje się być dość dobry. Jednak jego słabością jest dobór kadr. Skutecznością każdego systemu sądownictwa, w tym i dyscyplinarnego, jest orzekanie przez osoby niezależne. Świat decydentów piłki nożnej jest stosunkowo wąski. Można mieć zatem wątpliwości, czy jest możliwe utworzenie komisji dyscyplinarnych w kraju, jak i w FIFA, której członkowie byliby niezawiśli. Opracowanie to nie jest jednak smutną refleksją nad stanem piłki nożnej w Polsce i na świecie. Poczynione przeze mnie uwagi skłaniają raczej do refleksji nad potrzebą kontynuowania dialogu nad czystością sportu. Mimo że nie da się całkowicie wyzwolić piłki nożnej od korupcji, dopingu czy innych negatywnych zjawisk, konieczne jest dążenie do oczyszczania tego pola po to, aby piłka nożna dalej nas bawiła, ekscytowała i dawała nadzieję, że również polska drużyna narodowa kiedyś osiągnie sukcesy międzynarodowe. References Afera korupcyjna w polskiej piłce nożnej [w:] http:// pl.wikipedia.org/wiki/Afera_korupcyjna _w_polskiej_pi%C5%82ce_no%C5%BCnej [odczyt: 18.09.2013] Borghesi R., Widespread corruption in sports gambling: Fact or fiction? [w:] Southern Economic Journal, vol. 74, nr. 4. Chodak, P. (2013) Zgoda społeczeństwa za niewielkie przestępstwa korupcyjne, Journal of Modern Science 3/18/2013, ss. 191-210 Chodak, P. (2012) Korupcja w Polsce - rzeczywista skala zjawiska, Journal of Modern Science 4/15/2012, ss. 449-477 Daszkiewicz, K. (1998). Korupcja w świetle przepisów kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 r., [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny, Krótkie komentarze, Warszawa. Foks J., (2008). Biała Księga Sportu Komisji Europejskiej, [w:] Sport Wyczynowy, nr 1–3. Kodeks dyscyplinarny FIFA (2007). http://www.fifa.com/mm/document/ affederation/administration/fifa_dc_en_34118.pdf Lipoński W., (2012). Historia sportu, wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Pawlak Z., Smoleń A., (2010). Dylematy etyczne rozwoju sportu zawodowe- 218 | WSGE go, [w:] Annales. Etyka w życiu gospodarczym, vol. 13, nr 2. Szwarc A.J., (2007). Karalność korupcji sportowej, [w:] Sport Wyczynowy, nr 10-12/514-516. Zawłocki R, (2010), [w:] Wąsek A., Zawłocki R., Kodeks karny. Część szczególna, t. II. Komentarz do artykułów 222-316, Warszawa. Telander R., (1996). The Hundred Yard Lie: The Corruption of College Football and what We Can Do ... . Illinois. Seraller Calvo, A. (2012). Hiszpańska rzeczywistość z perspektywy piłki nożnej. Konteksty, (3-4). WSGE | 219 220 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 221-233 Miloš Maďar WSGE | 221 222 | WSGE Arbitration Proceedings in Consumer Disputes Selected Aspects Miloš Maďar Department of Public Law, Faculty of Law, University of Matej Bel in Banská Bystrica [email protected] Abstract This article deals with protection of consumer rights in the Slovak Republic, focusing on admissibility of arbitration clauses in consumer contracts. In consumer disputes, arbitration clauses present a specific practical and theoretical problem and therefore we examine this topic in wider discussion. In relation to arbitration clauses, jurisdiction of arbitration court in consumer protection is further discussed. Key words: arbitration, arbitration proceedings, arbitration court, consumer rights, consumer disputes, consumer contracts, consumer protection Introduction Traditionally, arbitration proceedings are considered to be an alternative to judicial proceedings, whereas they are characterized on the one hand by willingness to submit such proceedings, and, on the other hand, by securing the effects of arbitration proceedings by public authority.1 According to certain opinions, however, it is an alternative which is apparently older than civil-judicial proceedings. Its benefits are fully reflected in particular in settling disputes arising in international trade where ignorance of business customs that can coact in the regulation of the relevant relation and the link of judicial proceedings to national law may slow down the whole decision-making process, and thus finally complicate the mutual cooperation of parties.2 However, the field of consumer contracts is specific in that one of the contracting parties is the consumer who is understood in many legal WSGE | 223 regulations as the weaker party, whereas consequently this concept gives reasons for the necessity of protecting the consumer as the weaker party. Consumer protection has become one of priority goals on the EU level and the single internal market requires that no disturbance of economic competition occurs between sellers and service providers. Admissibility of Arbitration Clauses in Consumer Contracts In the field of settling consumer disputes, arbitration clauses present a specific practical and theoretical issue, or arbitration proceedings in general. Arbitration proceedings present a voluntary form of settling disputes, which is based solely and exclusively on a bilateral agreement of the parties that they will refer their dispute for procedure and decision of a body other than the court, but for consumer contracts this type of participation in creating the content of contract slightly disappears. Act No. 150/2004 Coll. amending and supplementing Act No. 40/1964 Coll. the Civil Code, as amended, incorporated the concept of consumer contracts into our legal regulations. By incorporating this concept into our legal regulations, the requirements of uniform regulations for consumer rights on the European level were met, whereby the Council Directive 93/13/EEC of 5 April 1993 on unfair terms in consumer contracts was transposed. Article 3 of the Directive contains the definition of unfair term, which is understood as “a contractual term which has not been individually negotiated if, contrary to the requirement of good faith, it causes a significant imbalance in the parties’ rights and obligations arising under the contract, to the detriment of the consumer. A term shall always be regarded as not individually negotiated where it has been drafted in advance and the consumer has therefore not been able to influence the substance of the term, particularly in the context of a pre-formulated standard contract.“3 Slovak specialized literature has published also opinions which categorically rejected the validity of any arbitration clauses in consumer contracts. The author of this opinion argues that any arbitration clauses negotiated in consumer contracts are “void“ as they are “unacceptable terms according to Article 53 of the Civil Code and according to a definition in Annex of the Council Directive No. 93/13/EC of 5. 4. 1993 on unfair terms in consumer contracts“. The author refers to letter (q) of Annex 1 of the cited Directive, which in his opinion categorically prohibits any arbitration clauses in consumer contracts. 4 224 | WSGE However, we do not consider the opinion as appropriate because the unacceptable term is defined in the consumer contract generally as a “provision, which causes a significant imbalance in the parties’ rights and obligations to the detriment of the consumer“5. This definition sets the basic characteristics of unacceptable term. However, the prohibition only applies to provisions accomplishing the criteria of the definition of unacceptable terms, which were not individually negotiated between the consumer and the supplier6, whereas in the issue of individual negotiation the burden of proof is placed fully on the supplier. The definition of unacceptable term laid down in Article 53 par. 1 of the Civil Code is a significant interpretation rule in the context of which it is necessary to construe also specific examples of unacceptable terms, which are specified demonstratively in Article 53 par. 4 of the Civil Code. The purpose of the prohibition of unacceptable terms in consumer contracts, in our opinion, cannot be an absolute elimination of contractual freedom, but only the prohibition of such provisions, which cause a significant imbalance in the parties’ rights and obligations to the detriment of the consumer. Therefore an arbitration clause which gives an opportunity to the consumer to decide each time before bringing an action against the supplier whether to bring it in the general or arbitration court, will not be in contradiction to Article 53 par. 1 the Civil Code as such an arbitration clause will be either: 1. Balanced – if the above opportunity to decide is provided to each of the contracting parties; or 2. Imbalanced to the benefit of the consumer - if the opportunity to decide is provided only to the consumer. In both of the given cases it cannot be the contradiction to Article 53 par. 1 of the Civil Code as it prohibits only such arbitration clauses which are imbalanced to the detriment of the consumer. Despite of it, however, there can be a risk that the court in individual case will decide on the invalidity of arbitration clause in a consumer contract. In the specific case, however, the court should come to the conclusion in the relevant decision that such an arbitration clause causes a considerable imbalance in the parties’ rights and obligations to the detriment of the consumer, and that such an arbitration clause was not individually negotiated between the parties. However, if the arbitration clause is non-exclusive (whether for both par- WSGE | 225 ties or only for the consumer), the court should not come to such a decision.7 Furthermore, equally in our opinion, it is evident from the provision of the Council Directive No. 93/13/EC of 5. 4. 1993 on unfair terms in consumer contracts that its purpose is not to prohibit arbitration clauses in consumer contracts “en bloc“, but it only prohibits such provisions which force the consumer to seek their claims against the supplier exclusively in arbitration not regulated by legal regulations. In this context it is necessary to stress the importance of the following terms laid down in the Directive: 1. “to take disputes to“, which clearly indicates that it should be cases where the consumer has actively proved his/her identity as the terms “to take disputes to“ clearly means to “bring an action (a motion to initiate proceedings)“; 2. “exclusively to arbitration“, which means that only such provisions are inadmissible following which the consumer may bring an action against the supplier exclusively in arbitration. Thus by applying the interpretation rule of “a contrario“ such provisions are admissible, which provide a choice to the consumer regarding whether to take disputes against the supplier to an arbitration or general court; and 3. “not covered by legal provisions“, the meaning of which is not clearly explained even in preparatory legislative documents of the Directive. Therefore with respect to the cited provision of the Directive it is incorrect to declare null and void on its basis each arbitration clause in the consumer contract. The Directive imposes the duty on the member states to adopt such legal regulations following which only such arbitration clause will be invalid, which forces the consumer to take the supplier exclusively to arbitration. Thus if the consumer contract contains an arbitration clause which gives an opportunity to the consumer to decide whether to take the supplier to the general or arbitration court, such an arbitration clause will not be in contradiction to letter (q) of Annex 1 of the Directive or to the provision of Article 53 par. 4 r) of the Civil Code the text of which is very similar to the Directive. Pursuant to Art. 6 par. 1 of Directive 93/13/EEC of 5 April 1993 on unfair terms in consumer contracts “Member States shall lay down that unfair terms used in a contract concluded with a consumer by a seller or 226 | WSGE supplier shall, as provided for under their national law, not be binding on the consumer and that the contract shall continue to bind the parties upon those terms if it is capable of continuing in existence without the unfair terms.“ An example of inappropriate clauses which can appear in consumer contracts with respect to arbitration proceedings is given in Annex 3 par. letter q of the Directive. Here inappropriate terms means the ones which “cause deprivation of consumer’s right to take legal action or exercise any other legal remedy, particularly by requiring the consumer to take disputes exclusively to arbitration not covered by legal provisions, unduly restricting the evidence available to him or imposing on him a burden of proof which, according to the applicable law, should lie with another party to the contract.“8 The said enumeration is, however, only a demonstrative instruction and the national court may not be limited by it in its interpretation of provisions regarding consumer protection within arbitration proceedings. What is important for them is the assessment of the adequacy of arbitration clause regardless of that some of the terms given in Annex 3 of the Directive was met. Also in the judgments of the European Court of Human Rights in this context it has been observed that in national rule of law of member states there is often the waiver of right to examine its matter by the court in civil cases, namely in the form of contractual arbitration clauses. Since such a waiver is without doubt advantageous both for the parties concerned and for the administration of justice, in principle it is not in contradiction to the Convention... “Nevertheless, in a democratic society too great an importance attaches to the “right to a court” for its benefit to be forfeited solely by reason of the fact that an individual is a party to a settlement reached in the course of a procedure ancillary to court proceedings. In an area concerning the public order (ordre public) of the member States of the Council of Europe, any measure or decision alleged to be in breach of Article 6 calls for particularly careful review... Absence of constraint is at all events one of the conditions to be satisfied.“9 Jurisdiction of Arbitration Court in Consumer Protection Act No. 244/2002 Coll. on arbitration proceedings (hereinafter: “Act on Arbitration Proceedings“) excluded certain types of disputes from the jurisdiction of arbitration courts, whereas the disputes of entrepreneurs with consumers are not among them. Among the types of disputes that can be the subject of procedure before arbitration courts the Act defined such WSGE | 227 proceedings which can be challenged by the participant in arbitration proceedings by action in the general court (Article 40 of Act on Arbitration Proceedings). This category of arbitration court judgments also includes actions for consumer rights as pursuant to the provision of Article 40 par. 1 j) of Act on Arbitration Proceedings: “A participant in arbitration proceedings may seek in action taken in the competent court the cancellation of national arbitration award only if in the decision-making generally binding legal regulations for consumer rights protection have been violated“. The interest in establishing arbitration disputes consists in the unity of public interest and of private interest. Private interest in the presence of arbitration courts is based on the requirement of private law entities - entrepreneurs wish to have their business-related disputes decided on quickly, and not to limit their further business. Simplification, however, could limit the private interest in the presence of arbitration courts to the requirement of early settlement of disputes. Private interest also contains other elements where one of them is the interest of entrepreneurs to cooperate in the long term with the counterparty in dispute, whereas a long lasting dispute would disturb such cooperation. Potentially there is an interest of participants in the dispute to maintain secrecy with respect to information on the origination of mutual dispute and the method of its settlement. From the perspective of public interest we can specify as a classification criterion for the origination of jurisdiction of arbitration court the fact that for a dispute allocated into the decision-making authority of arbitration court no public interest exists to terminate the relevant dispute before a state body, and in dispute of such nature it is advantageous for the state to unburden state bodies (courts) from a part of disputes originating in society.10 In consumer matters, undoubtedly the issue of public interest is important. For consumer disputes exists a public interest in publishing the result of dispute, whereas the Civil Procedure Code (CPC) and the Business Code recognises to the consumer as a participant in legal proceedings the right to publish the judgment at the expense of participant who failed in the proceedings.11 Publication of court judgment in consumer matters serves in particular for the information of the public on activity detrimental to a consumer, and simultaneously gives an opportunity to the consumer not to tolerate activity being detrimental to them by an entrepreneur of whom the court has found out that causes harm to the consumer, and not to tolerate activity being detrimental to them regardless of the method of 228 | WSGE harm applied by the entrepreneur. However, neither the arbitrator nor the arbitration court has the power to apply appropriately Article 155 par. 3 CPC to order the publication of arbitration decision. Equally, the exercise of right pursuant to Article 55 par. 2 of the Business Code in consumer matters is excluded not only on this but also on another legal grounds, as Article 51 par. 1 of Act on Arbitration Proceedings does not allow subsidiary application of the Business Code as a source of law, albeit a legal entity authorised to protect the consumers interests can be the petitioner in the cases of unfair competition being detrimental to consumers (Article 54 par. 1 of the Business Code). In the matters of consumer protection concurrently exists also another public interest, i.e. an interest in the removal of inadmissible terms from consumer contracts. For such purpose pursuant to Article 153 par. 3 CPC, the court may state in a judgment related to a dispute under a consumer contract even without a motion that a certain term applied in consumer contracts by the supplier is inadmissible. The Court may seek that the breaching party refrain from unlawful conduct and that it remove the unlawful state of affairs, and also award to the consumer the right to adequate compensation pursuant to Article 3 par. 5 of Act No. 250/2007 Coll. on Consumer Protection. The court may determine an invalid inadmissible term in a consumer contract and specify also other legal effects against consumer conduct pursuant to Article 53a par. 1 of the Civil Code. All of this cannot be determined by the judgment of an arbitrator or arbitration court. The result is that the hearing of consumer rights in arbitration proceedings is capable of affecting a small part of prospective illegal conduct and a considerable part of consumer rights remains open even after judgment of arbitration court for proceedings before a general court. As a result of this arises a question on the sense of settling consumer disputes by arbitration court. A regular effect of such proceedings can be in particular the avoidance of enforceability of consumer protection, being in general a result that is unilaterally advantageous to the entrepreneur. According to the current legal regulations, decision-making on consumer disputes by arbitration courts may serve easily for the circumvention of the legal regulations in force that serve for consumer protection.12 Even though the Civil Code provides protection of consumer against unilateral constrain to arbitration proceedings, several provisions of the law on arbitration proceedings for consumer disputes seem to be unsustainable in practice. It is in particular the delivery of arbitration awards WSGE | 229 without hearing and the delivery of documents by sending to the last known address of the consumer, although they are not taken over. Such attributes cause disadvantages to the consumer, and therefore, in the interest of more effective protection of the weaker party it will be necessary to re-assess the relevant provisions of Act on Arbitration Proceedings.13 The resolution of consumer disputes through arbitration proceedings and other methods of alternative dispute resolution is especially important in the European context. On the European level, several documents have been adopted, which recommended preferring the system of alternative dispute resolution to resolution through national courts. This direction started in the Commission Recommendation 98/257/EC of 30 March 1998 on the principles applicable to the bodies responsible for out-of-court settlement of consumer disputes and in the Commission Recommendation 310/2001/EC of 4 April 2001 on the principles of alternative resolution of consumer disputes.14 Conclusion Arbitration courts do not belong to the system of judicial power, but they can be institutionalized means of its protection against excessive burden. Decision on disputes by arbitration courts, however, cannot hinder an access to court for such disputes which the judicial power is to decide on within the limits of fundamental right to judicial protection (Art. 46 par. 1 of the Constitution of the SR) or right to a fair hearing (Art. 6 par. 1 of the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms). Arbitration court is a body which based on the manifestation of will of equal parties to a dispute judges the dispute and gives a ruling on it. In such areas as consumer protection where special legal regulations exist for equalization of the real position of consumer as one party to a dispute and an entrepreneur as the other party to a dispute often no equal position of entities can be present. Therefore consumer law is specific and characterized by the prevalence of peremptory rules, whereby it presents a certain difference from the general concept of private law, which is based on the principle of contractual autonomy. Consumer law modifies this principle for the purpose of higher protection of the weaker party of consumer contractual relation, being right the consumer.15 As for the arbitration clause (negotiated before the occurrence of dis- 230 | WSGE pute), which is non-exclusive at least for the consumer (i.e. gives an opportunity to the consumer to decide each time before bringing an action against the supplier whether to bring it in the general or arbitration court), it will be fully valid and applicable also in consumer disputes. Equally, such an arbitration clause will be valid, which enables any party to make the relevant decision (i.e. it will be non-exclusive to the benefit of the consumer and the supplier) as such an arbitration clause will not impair the consumer‘s position in comparison with the case given in the preceding sentence. This conclusion resulted from a grammatical and logical interpretation of law, analysis of the EU legislation and ECJ judicial decisions. Since there are, however, also opinions towards total prohibition of arbitration clauses in consumer contracts, we raise our opinion as an impulse for prospective discussion, and not as a categorical and irreversible conclusion. References: ROZEHNALOVÁ, N. Rozhodčí řízení v mezinárodním a vnitrostátním obchodním styku (Arbitration Proceedings in International and National Relations). 2. vyd. Praha: ASPI, Wolters Kluwer, 2008, p. 13 KUČERA, Z., PAUKNEROVÁ, M., RŮŽIČKA, K. et al. Právo mezinárodního obchodu (International Trade Law). Plzeň: Aleš Čeněk, 2008, p. 347 PALKOVÁ, R. Vybrané problémy rozhodcovskej zmluvy (so zvláštnym zreteľom na oblasť sporov zo spotrebiteľských zmlúv) (Selected Issues of Arbitration Agreement (with a special emphasis on the area of disputes resulting from consumer contracts). Bratislava: Justičná revue, 61, 2009, č. 2, p. 227. MALIAR, M. Spotrebiteľské úvery na Slovensku po transpozícii noriem EÚ (Consumer Contracts in Slovakia after Transposition of EU Standards). Bratislava: Justičná revue, 59, 2007, č. 4, p. 551. MAGÁL, M. – KUBINA, P. Rozhodcovské doložky v spotrebiteľských zmluvách (Arbitration Clauses in Consumer Contracts). Bratislava: Justičná revue, 60, 2008, č. 4, pp. 616 – 627. Council Directive 93/13/ EEC on unfair terms in consumer contracts. Deweer v. Belgium. Series A, No. 35, p. 25, Article 49 DRGONCOVÁ, J. Rozhodcovské súdy a ich právomoc v ochrane spotrebiteľov (Arbitration Courts and their Jurisdiction in Consumer Protecti- WSGE | 231 on), Bratislava: Justičná revue, 62, 2010, č. 11, p. 1167 Press release of the Ministry of Justice of 28. 7. 2008: “The Ministry of Justice considers several provisions of the Act on Arbitration Procedings unsustainable to consumers“, (online). (cit. 22.6.2011). Available on the Internet In: http://www.justice.gov.sk/Stranky/AktualityAll.aspx Commission Recommendation 2001/310/EC on the principles for out-ofcourt bodies involved in the consensual resolution of consumer disputes, (online). (cit. 25.6.2011). Available on the Internet In: http://ec.europa.eu/consumers/redress/out_of_court/adr/acce_just12_en.pdf FEKETE, I. Občiansky zákonník. Komentár. 2. Vydanie. (The Civil Code. Commentary. Issue 2.) Bratislava: EPOS, 2008, p. 191. (Endnotes) 1 ROZEHNALOVÁ, N. Rozhodčí řízení v mezinárodním a vnitrostátním obchodním styku (Arbitration Proceedings in International and National Relations). 2. vyd. Praha: ASPI, Wolters Kluwer, 2008, p. 13 2 KUČERA, Z., PAUKNEROVÁ, M., RŮŽIČKA, K. et al. Právo mezinárodního obchodu (International Trade Law). Plzeň: Aleš Čeněk, 2008, p. 347 3 PALKOVÁ, R. Vybrané problémy rozhodcovskej zmluvy (so zvláštnym zreteľom na oblasť sporov zo spotrebiteľských zmlúv) (Selected Issues of Arbitration Agreement (with a special emphasis on the area of disputes resulting from consumer contracts). Bratislava: Justičná revue, 61, 2009, č. 2, p. 227. 4 MALIAR, M. Spotrebiteľské úvery na Slovensku po transpozícii noriem EÚ (Consumer Contracts in Slovakia after Transposition of EU Standards). Bratislava: Justičná revue, 59, 2007, č. 4, p. 551. 5 Provision of Article 53 par. 1 first sentence of Act No. 40/1964 Coll. the Civil Code 6 Provision of Article 53 par. 1 second sentence of Act No. 40/1964 Coll. the Civil Code 7 MAGÁL, M. – KUBINA, P. Rozhodcovské doložky v spotrebiteľských zmluvách (Arbitration Clauses in Consumer Contracts). Bratislava: Justičná revue, 60, 2008, č. 4, pp. 616 – 627. 8 Council Directive 93/13/EEC on unfair terms in consumer contracts. 9 Deweer v. Belgium. Series A, No. 35, p. 25, Article 49 10 DRGONCOVÁ, J. Rozhodcovské súdy a ich právomoc v ochrane spotrebiteľov (Arbitration Courts and their Jurisdiction in Consumer Protection), Bratislava: Justičná revue, 62, 2010, č. 11, p. 1167 232 | WSGE 11 Provision of Article 155 par. 3 CPC or Article 55 par. 2 of the Business Code. 12 DRGONCOVÁ, J. Rozhodcovské súdy a ich právomoc v ochrane spotrebiteľov (Arbitration Courts and their Jurisdiction in Consumer Protection), Bratislava: Justičná revue, 62, 2010, č. 11, p. 1168 13 Press release of the Ministry of Justice of 28. 7. 2008: “The Ministry of Justice considers several provisions of the Act on Arbitration Procedings unsustainable to consumers“, (online). (cit. 22.6.2011). Available on the Internet In: http://www.justice.gov.sk/Stranky/AktualityAll.aspx 14 Commission Recommendation 2001/310/EC on the principles for out-ofcourt bodies involved in the consensual resolution of consumer disputes, (online). (cit. 25.6.2011). Available on the Internet In: http://ec.europa.eu/ consumers/redress/out_of_court/adr/acce_just12_en.pdf 15 FEKETE, I. Občiansky zákonník. Komentár. 2. Vydanie. (The Civil Code. Commentary. Issue 2.) Bratislava: EPOS, 2008, p. 191. WSGE | 233 234 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 235-247 Michal Jesenko WSGE | 235 236 | WSGE The right to information from public authorities in the Slovak Republic JUDr. Mgr. Michal Jesenko, PhD. Pavel Jozef Safarik University in Kosice, Faculty of Public Administration [email protected] Abstract A right to information allows citizens to participate actively in public matters administration. Timely access to truthful and complete information is necessary condition of free decision-making and action of citizens and the instrument for open and transparent public administration enforcement. The paper deals with the problems of a right for information provided by public authorities and public institutions under the conditions of the Slovak Republic, while the attention is paid to the legal regulation. Key words: public, information, access, law, constitution The right to information and the restriction of the access to information The right to access information along with other political rights granted by the Constitution of the Slovak Republic (hereinafter referred to as „the Constitution“) allows citizens to actively participate in an administration of public affairs. (I. Palúš, I., Somorová, Ľ.:Košice, 2010, s. 154) Timely access to truthful and complete information is the necessary condition of free decision-making and conduct of citizens. The access to information is an instrument for the enforcement of open and transparent public administration, contributes to good and responsible functioning of administration of public affairs, reduces a risk of corruption and strengthens a confidence of citizens in a state and its bodies. The right to information as a fundamental constitutional right is guaranteed by the Constitution in Article 26(1) along with the freedom of speech. According to Article 26(2), everyone has the right to express his WSGE | 237 views in word, writing, print, picture or other means as well as the right to freely seek out, receive and spread ideas and information without regard for state borders. According to Article 26(5) of the Constitution, public authority bodies are obliged to provide information on their activities in an appropriate manner and in the state language. The conditions and manner of execution shall be laid down by law. The right to access information available to public authority bodies and other public institutions is regulated in detail by Act No. 211/2000 Coll. on free access to information and on amendments and supplements to certain acts (Freedom of information act) as amended. In relation to special acts that partially regulate the obligations of some public authority bodies and public institutions to inform about their activities, the act on freedom of information has a position of a general law (lex generaly). (Hvišč, O.: Košice, 2007, p. 36- 38) The entities obliged to provide access to information under this Act (hereinafter referred to as the „obliged persons“) shall be state agencies, municipalities, higher territorial units, as well as legal entities and natural persons that have been given the power by law to make decisions on the rights and duties of natural persons or legal entities in the area of public administration, and that obligation applies only within the scope of their decision-making power (e.g. members of water guard and forest warden that is, according to law, authorized to impose fines or non-state high schools at entrance exams). In addition, the legal entities established by law shall also be obliged persons (e.g. public higher education institutions, the Radio and Television of Slovakia and other public institutions) and legal entities established by a state agency, higher territorial unit or municipality under a special law (especially their budget and allowance organizations such as elementary/primary and high schools, the facilities of social services, etc.) as well as the legal entities established by the given obliged persons within the scope of management and disposal of public means, or matters related to living environment (e.g. state-owned companies or trading companies established by state, higher territorial unit or municipality). In accordance with the Directive 2003/98/EC of the European Parliament and of the Council of 17 November 2003 on the re-use of public sector information, the obliged persons are defined as a summary of public sector bodies and bodies governed by public law. It results from Article 26 of the Constitution and Article 3(1) of the Freedom of Information Act that „everyone“ has the right to information, 238 | WSGE what means that all natural and legal entities have that right. The entitlement to request information is not limited by a domicile of an applicant or his/her relationship to an obliged person or a citizenship of the applicant. Access to information shall be provided without any need to prove legal or other reason or interest for which information is required. An obliged person must disclose information that it has available (e.g. information pertaining to its operations or information it uses) or must have available under laws. However, the Freedom of Information Act does not require from the obliged person to create information that does not exist at the moment of the request filing. The examples include the cases when applicants require so that the obliged persons to process analyses, reports or standpoints. The obliged person may refuse to disclose information if it does not have the requested information available. The Constitution does not guarantee the right to information as an absolute right that is superior to other constitutional rights and freedoms. According to Article 26(4) of the Constitution, the right to information may only be restricted by law, if such a measure is necessary in a democratic society to protect the rights and freedoms of others, state security, public order, or public health and morals. In conformance with the Constitution, the Freedom of Information Act sets forth enumeratively the information categories that are protected and therefore they will not be disclosed. The principle of openness (publicity) of public administration under which the requested information will be disclosed is applied here, except for information that is specifically excluded from such disclosure. If the requested information includes information excluded from disclosure under the Freedom of Information Act (Articles 8 to 11), the obliged person can not refuse the disclosure of requested information (e.g. the entire document containing personal data or classified facts). It must exclude such information (e.g. to make it unreadable or anonymous) and disclose other information. Therefore, if requested documents contain even some partial information, which is not excluded from disclosure under the law, the obliged person shall be obliged to disclose that information. In addition to the definition of information excluded from disclosure, some provisions of the Freedom of Information Act also have the principle of prevailing public interest incorporated. The Act defines some situations (exclusions), where, for a public interest, it is needed to disclose information that is otherwise protected under the law (e.g. the impossibility to WSGE | 239 apply a trade secret protection at information related to the use of public finance or disposal of state or municipal property). (Wilfling, P.: 2012, pp. 49 -50) Mandatory Disclosure of Information The Freedom of Information Act stipulates the obligation to disclose a certain information actively, i.e. without a specific request. Within the framework of so called active disclosure of information, the Act imposes on the obliged persons to disclose information enumeratively specified by law that have principal significance for a contact of citizens with an obliged institution. That basic information shall be published in the seat of the obliged person and all its workplaces on a publicly accessible place. A publicly accessible place is a place that anyone may access anytime. Except for municipalities without a town/city status, the obliged persons also must disclose that basic information in a manner that allows a mass access, usually through the internet. Selected obliged persons must also disclose some additional information on their activities through the internet and on their own initiative. The National Council of the Slovak Republic and councils of municipalicities (villages, towns and cities) and higher territorial units are obliged to disclose, for example, dates of their sessions and meetings of their committees, or commissions and a draft agenda, minutes from public meetings, wordings of the draft legal regulations submitted and wordings of legal regulations passed, within three days after their approval. The National Council of the Slovak Republic, towns/cities and higher territorial units are obliged to disclose that information through the website. The municipalities without a status of a town/city will disclose that information ín their seat and all workplaces on a publicly accessible place, while that information can also be disclosed through the website. Additional informational obligations are incorporated separately for the Government of the Slovak Republic, the ministries, other central bodies of state administration and bodies of local state administration, the Office of the President of the Slovak Republic and Constitutional Court of the Slovak Republic. All the obliged persons shall also disclose information related to a transfer or passage of immovable property and movable property the acquisition price of which exceeded twentyfold the amount of minimum 240 | WSGE wage. The given information shall be disclosed in a way enabling mass access (usually through a website) for a period of at least one year starting on the day the transfer or passage took place. The municipalities without a town/city status may disclose that information also in other way. The obliged persons that operate information systems shall disclose information contained therein on a freely accessible internet page, unless disclosure of this information is prohibited by a special act. They include, for example, Company Register, Trades Register, publicly accesible information from land registry, register of citizens’ associations and so on. A freely accessible internet page means that information may not be provided for a payment and the access to them is without any condition. The obliged persons may also disclose the given information in other ways and in addition to mandatory information; they also may disclose other information. When information is disclosed actively, it is also necessary to note so as the information protected pursuant to Articles 8 to 11 of the Freedom of Information Act not to be disclosed. In addition to abovementioned information, the obliged person may optionally disclose, for example through a website or otherwise, also other information, which is supposed to be applied for frequently. In connection with information that has already been disclosed, the obliged persons may, instead of providing the information, inform the applicant on how to find and retrieve such published information (e.g. by a reference to specific website). Should the applicant insist on having access to the information, the obliged person shall provide it. It ensures that the information will also be accessible for the applicants who have no option to make them acquainted with the published information through, for example, a website. (Wilfling, P.: 2012, p. 41) Mandatory publishing of contracts, invoices and orders The aim of mandatory publishing of contracts was to introduce rules that ensure a transparent and economic utilization of public property and public means. It is the consequence of the cases from the past, in which it was obvious that the obliged persons acted unefficiently or uneconomically after receiving and checking the data in contracts. Public was not sufficiently informed about their content. At the same time, a knowledgeability of citizens on the public means spending is supported. (see: Preamble to Act No. 546/2010 Coll., amending Act No. 40/1964 Coll., Civil Code as WSGE | 241 amended, and which amends and suplements certain acts.) Mandatorily published contract is a written contract that is entered to by an obliged person and which contains information obtained with public means used by public administration legal entities including non-state special-purpose funds or which concern the use of public means, using the state property, municipality property or the property of higher territorial unit or property of legal entities established by law or based on law or using the funds of the European Union. (Article 3 of Act No. 523/2004 Coll. on Public Administration Budget Rules and on a change and amendment to some acts as amended.) The provision of mandatorily published contract that contains information, which is protected under the Freedom of Information Act shall not be published. As well, the parts of mandatorily published contract such as technical pattern, guides, drawings, project documentation, models, method of calculation of unit prices and examples. The Freedom of Information Act contains an enumerative listing of contracts that may not be mandatorily published (e.g. an employment contract and contract for work carried out outside the employment, a contract concluded within the sphere of competence of the Slovak Intelligence Service and Military Service, see: Article 5a (5) of Act No. 211/2000 Coll. on free access to information and on amendments and supplements to certain acts (Freedom of Information Act). Mandatorily published contract, a party of which is an obliged person, shall be published in the central register of contracts; excluding the National Bank of Slovakia, municipalities, higher territorial units or their budget or allowance organizations or the obliged persons in which the abovementioned entities have a participation exceeding 50%. The central register is a public list of mandatorily published contracts kept by the Office of the Government of the Slovak Republic in an electronic form. A mandatorily published contract, which does not subject to the publication in the register, shall be published on the website of the obliged person that is a contractual party, immediately upon the contract conclusion or upon a consent delivery where a competent authority’s consent is required for the validity of the contract. If such obliged person has not a website, the contract shall be published on a website of its founder or free-of-charge in the Commercial Bulletin. A mandatorily published contract shall be published during the exist- 242 | WSGE ence of a liability resulting from the mandatorily published contract, however, at least five years from the date of its entry into effect. If the law stipulates the mandatory publishing of a contract, the contracts shall become effective on the day following the day of its publishing. There is a statutory exception for contracts concluded to remove the consequences of an emergency that immediately threatens life, health, property or the environment that shall become effective without publishing. The provision of a contract containing information that does not subject to a disclosure under a special Act, shall also become effective without publishing. If the contract is not published within three months from the conclusion of the contract, or from giving the consent, it shall be assumed that no contract has been concluded.(see: Article 47(4) of Civil Code.) With effect from January 1, 2012, there is an obligation of an obliged person to publish data about all orders and invoices without regard to the amount of ordered or invoiced fulfillments. An obliged person that publishes invoices and orders on its website, shall publish data about orders and invoices as provided by law in a structured and well arranged form on its website for period of five years. In case that it has no own website, it shall not publish the orders and invoices. Mandatory publishing of judgments A significant new feature in the Slovak Republic in the sphere of a freedom of information has been an introduction of the obligation to publish and make accessible judgments for courts under conditions and to the extent of Article 82a of Act No. 757/2004 Coll. on Courts as amended. According to the given provision, the courts are obliged to publish valid judgements on the merits, the judgments that close the proceedings, the judgments on a preliminary measure and the judgments on authority’s decision enforceability postponement on the Ministry of Justice of the Slovak Republic’s website. However, the judgments taken in the proceedings with public excluded from a trial for all the trial or a part of it shall not be published. Data stipulated by law shall be make anonymous before judgment publishing so as to ensure and protect the rights and interests protected by law of the persons concerned. Other data about a natural person can be make anonymous only if data are of a private nature and upon a written instruction of a judge or a legal officer who took the judgment. Upon the request under the freedom of information act, the courts make accessible WSGE | 243 all the judgments, including invalid judgments and judgments that are not ones on the merits. (see: Article 5 of Decree of Ministry of Justice of the Slovak Republic No. 482/2011 Coll. on Publication of Judgements) Disclosure of information upon request An applicant can apply an obliged person for information that are not mandatorily published by a request. The proceeding on disclosure of information begins by the filling of the request. Information disclosure shall be free of charge, with the exception of material costs payment. The applicant shall only pay the costs connected with the disclosure such as making copies, delivery of decision and so on or the obliged person may forgive the charges. The details on the costs of disclosure shall be regulated by a generally binding legal regulation of the Ministry of Finance of the Slovak Republic. (see: Decree of Ministry of Finance of the Slovak Republic No. 481/2000 Coll. on details of payment of costs for information disclosure.) The request may be filed in writing, orally, by fax, e-mail or in an other technically reasonable way. The request must include the name of the obliged person, first name, last name or business name, address or registered office of the applicant, the information concerned and the way of disclosure of information suggested by the applicant. The obliged person reviews the request informally, according to its content. In the event that the request fails to meet the requirements stipulated by law, the obliged person shall invite the applicant without any delay to complete the request within a period of not less than seven day. The obliged person shall instruct the applicant how to complete the request. If the applicant fails to complete the request in spite of the obliged person’s notice and information cannot be provided due to this imperfection, the obliged person shall set the request aside. The request is regarded as filed on the day the obliged person with appropriate competence was notified (the request was delivered to it). If the obliged person doesn’t have the requested information available and knows where it is possible to obtain the information, it shall transfer the request within five days from the delivery of the request to the obliged person that have the requested information available, otherwise it shall reject the request by a decision. The obliged person shall notify the applicant of the transfer of request without any delay. The period for handling the 244 | WSGE request shall commence anew on the day the obliged person received the transferred request. The obliged person shall attend the request for information without undue delay, but not later than eight working days after filing the request. In the event that the applicant is a sightless person and applies for information in a Braille type, the period for handling of the request is 15 working days. The obliged person shall be entitled to extend the period due to serious reasons by a maximum of eight working days (15 working days if the information will be disclosed to a sightless person). Serious reasons mean searching for and gathering of requested information on a place other than the seat of the obliged person that handles the request, searching for and gathering of large amount of separate or diverse information requested in a single request or provable technical problems related to the search and disclosure of information that are expected to be removed within the extended period. (Article 17(2) of Freedom of Information Act). The obliged person shall notify the applicant of the period extension without undue delay, not later than before the expiration of the period for the request execution. The notice must include the reasons leading to the extension of the period. The request is handled by a disclosure of requested information or by an issuance of the written decision, which refuses the disclosure of requested information. Information, which is simple and easily retrievable, must be disclosed without unnecessary delay. Information shall be disclosed mainly orally, by inspection of files, including the possibility to make copies or notes, by downloading data to a data carrier, by providing copies of the original with requested information, by telephone, fax, post, e-mail. In the event that information cannot be provided in a way required by the applicant, the obliged person and the applicant shall agree a different wayof providing the information. If the obliged person provides the applicant with required information, it shall issue a decision that is to be recorded in the file that is kept for the matter – i.e. to the request for information. The record in the file must contain basic data including name of the applicant, date of the request for information, type of the requested information, a statement that the information was disclosed, data about the type of information disclosed, date of the decision issue and name, surname and the office of the entitled WSGE | 245 person. The decision need not contain the grounds where the request of the applicant was met. If the request was filed by telephone or e-mail, the obliged person need not to keep a file about the request. If it is the case, the decision made by a record in file can be made by a record into abovementioned data into the requests registration. No appeal si possible against such decision. If the obliged person fails to satisfy the request, even partially, it shall issue a decision to that effect with the statutory period that must contain the basic requirements of a decision – a verdict, grounds and the advice on appeal.(Sotolář, J., Košice, 2008, p. 111) The decision is delivered by a personal delivery to the applicant. The decision verdict on non-disclosure of information must state that the request for information is denied. If the request for information is denied partially, the verdict must exactly specify, which specific information will not be disclosed. In the decision grounds, the obliged person will state the facts that underlie the decision, the consideration that was taken into account in the assessment of evidences, how did it apply the legal regulations that were the basis of the decision. The obliged person must give reasons for non-disclosure of every specific requested information or every specific type of requested information. If the obliged person fails to handle the request for information within a statutory period and remains inactive (i.e. it does not disclose information nor issue a written decision refusing the request), it is supposed that it issued a decision by which it refused to disclose the requested information. After the expiration of the statutory period, so called fiction of refusing decision arises, although the obliged person did not issue regular written decision. A fictitious decision is considered to be delivered on the third day following the expiration date of the request handling period. The fictitious decision institute allows the applicant to claim his/her right despite the inactivity of the obliged person and to file an appeal from or a remedy of the decision. The obliged person’s inactivity and a reliance on the occurrence of the fictituous decision is always regarded as a breach from the party of the obliged person. It is possible to file an appeal against the obliged person’s decision on the refusal of requested information or against the fictitious decision within 15 days from the delivery of the decision. The decision on the appeal against the decision of the obliged person shall be made by the superior of the obliged person that issued or should have issued the decision. If it is a decision of municipal authority, the decision on the appeal shall be 246 | WSGE made by the mayor (city mayor). In case that the obliged person’s decision contested is in accordance with the law, the appeal authority will confirm it and refuse the appeal. In the case that the contested decision is unlawful, the appeal authority will reverse the decision and return the matter to the obliged person so as to act in a new proceedings or will change the decision and disclose the requested information. If the appeal authority does not take a decision on the appeal within the specified period of 15 days, analogous to the proccedings on the request for information handling, a fiction of refusing decision occurs. It is not possible to file an appeal against the decision on the appeal (including a fictitious decision on the appeal), but it is possible to file an action to a court within 2 months from the decision delivery. A regional court will be appropriate to proceed within the district of which the obliged person has its seat. The court will examine the lawfulness of the decision and if the decision is unlawful, it will reverse such decision and return the matter to a competent authority (an appeal authority or obliged person) so as to act and decide again. At the same time, the legal opinion of the court is binding. In justified cases, the court may directly instruct the obliged person to provide requested information to the applicant. References Hvišč, O. (2007). Právo na informácie a obmedzenie práva na informácie. (A right to Information and a Restriction of the Right to Information) In: Ľudské práva a verejná správa, Košice. Palúš, I., Somorová, Ľ. (2010). Štátne právo Slovenskej republiky, 3. wydanie, UPJŠ v Košiciach. Sotolář, J.(2008). Zákon o slobodnom prístupe k informáciám. Podrobný komentár s judikatúrou (Act on Freedom of Information. Detailed commentary with judicature), SOTAC, s.r.o. Košice. Wilfling, P.(2012). Zákon o slobodnom prístupe k informáciám. Komentár, problémy z praxe, rozhodnutia súdov (Act on Freedom of Information. Commentary, problems from practice, decisions made by courts). VIA IURIS – Centrum pre práva občana, Pezinok. WSGE | 247 248 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 249-263 Mária Hencovská WSGE | 249 250 | WSGE Protection of elections and referendums in criminal law of the Slovak Republic Karnoprawna ochrona wyborów i referendów w Republice Słowackiej doc. JUDr. Mária Hencovská, CSc. Uniwersytet Pawła Józefa Szafarika, Wydział Administracji Publicznej [email protected] Abstract The presented contribution attempts to analyze citizen’s protection in the area of public affairs governance exercised by the Slovak Republic citizens directly or by means of nominated representatives elected by them. The Constitutional Law to elect and vote in referendum is guaranteed by the legislator not only by means of Election Acts and the Act referring to the manner and methods of providing referendum, but at the same time it is protected by the Criminal Law provisions. The author puts a special attention to the criminal offence regarding manipulation of the preparation and the course of elections and referendum. Besides that, the author puts into consideration the criminal offence of the election corruption together with some application problem- factors of the mention provisions. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie mechanizmu ochrony praw obywatela do udziału w życiu publicznym Republiki Słowackiej. Prawo to może być realizowane zarówno w formie bezpośredniej jak i w formie pośredniej. Konstytucyjne prawo do głosowania i udziału w referendum jest gwarantowane nie tylko przez Konstytucje Republiki Słowackiej oraz ustawy wyborcze lecz również przez Kodeks Karny. Autor kładzie nacisk na przestępstwa związane z manipulacjami przy przygotowaniu i przebiegu wyborów i referendów, jak również na przestępstwo korupcji wyborczej, opisując jednocześnie problemy ze stosowaniem opisanych przepisów. Key words: election, referendum, crime, corruption, Slovakia wybory, referendum, przestępstwo, korupcja, Słowacja WSGE | 251 Wstęp Podstawowym zadaniem wyborów jest przede wszystkim umożliwienie powstania organów reprezentatywnych, które odzwierciedlają i wyrażają rozłożenie sił politycznych, kierunków i interesów w społeczeństwie a także pomoc w formowaniu atmosfery politycznej, w której dochodzi do wolnego wyrażenia interesów politycznych społeczeństwa. Pierwotnym zadanie wyborów jest więc „dokonanie wyboru spośród polityznych i personalnych alternatyw oraz decydowanie w ten sposób o składzie wybranego organu albo wybieralnego organu“. (Palúš, I., Somorová, Ľ.:, 2008, s. 214) Wybory do takich organów uważa się za podstawowy warunek istnienia społeczeństwa demokratycznego. Regularność wyborów (komunalnych, parlamentarnych i prezydenckich) mają zabezpieczyć ustawy dotyczące przygotowań i przebiegu wyborów, za stan idealny uważa się, jeżeli taka ustawa jest tylko jedna. W Republice Słowackiej oprócz Konstytucji Republiki Słowackiej istnieje pięć ustaw, które regulują poszczególne rodzaje wyborów. Są to: ustawa nr 333/2004 Z.z. o wyborach do Rady Narodowej Republiki Słowackiej z dalszymi zmianami, ustawa nr 46/1999 Z.z. o sposobie wybory prezydenta Republiki Słowackiej z dalszymi zmianami, ustawa nr 331/2003 Z.z. o wyborach do Parlamentu Europejskiego, ustawa nr 303/2001 Z.z. o wyborach do organów samorządu samorządnych krajów z dalszymi zmianami, ustawa nr 346/1990 Zb. o wyborach do organów samorządu gminy z dalszymi zmianami. Z przedstawionego wyliczenia wynika, że ustaw regulujących wybory na Słowacji jest za dużo. Sytuację komplikują również różnorakie okresy kadencji wyborczych, różne ich terminy ale także różnice w poszczególnych warunkach prowadzenia wyborów. Oprócz tego jest już niemalże tradycją, że praktycznie wszystkie wybory (parlamentarne i komunalne) od 1990 r. odbywają się według innych zasad. (Palúš, I., Somorová Ľ, 2008, s. 219) Częste zmiany i uzupełnienia ustaw wyborczych wzbudzają kontrowersje dotyczące konieczności zmian, zwłaszcza przed wyborami. Nasuwa się wręcz podejrzenie, że istnieje pewien interes polityczny w tym, by za pośrednictwem norm wyborczych zasadniczo wpłynąć na aktualny system partii politycznych bez względu na stopień politycznej polaryzacji społeczeństwa. (Palúš, I., Somorová, Ľ.; 2008, s. 219) Z przedstawionych twierdzeń wynika, że społeczeństwo rzeczywiście uważa wybory za zasadnicze prawo obywatelskie do uczestnictwa w życiu publicznym. 252 | WSGE Ustawy wyborcze muszą byź dostateczną gwarancją tego, żeby wybory przebiegały poprawnie oraz by istniała dostateczna ilość przeszkód uniemożliwiających obchodzenie prawa. Ustawy wyborcze muszą również posiadać odpowiednie narzędzia, które można wykorzystać w przypadku naruszenia prawa wyborczego. Jeśli więc ustawodawca uznał pewne działania, które w wyraźny sposób godzą lub przeszkadzają w regularnym przebiegu wyborów jako przesusttępstwa, oznacza to, że ustawy wyborcze nie gwarantują dostatecznej ochrony dla przygotowania i przebiegu wyborów. Jednakową prawnokarną ochronę jak dla wszystkich typów wyborów ustawodawca słowacki przewidział także dla referendów, które skodyfikowane zostały w ustawie nr 564/1992 Z.z. O sposobie wykonywania refernedów (w dalszej części artykułu pod pojęciem „ustawy wyborcze“ należy rozumieć także ustawę o wykonywaniu referendów). Kodeks karny, ustawa nr 300/2005 Z.z. (dalej też KK) zawiera dwa specyficzne przestępstwa, przewidziane ze względu na ochronę wyborów. Są to przeszkadzanie w przygotowaniu i przebiegu wyborów i referendów według §351 KK (które to przestępstwo pojawiło się w Kodeksie Karnym z 1961 r. przez pośrednią nowelizację ustawy nr 47/1990 Zb. o wyborach do Zgromadzenia Federalnego Czesko- Słowackiej Republiki Federacyjnej) oraz przestępstwo korupcji wyborczej, określone w § 336a KK. Obydwa te przestępstwa skodyfikowane zostały w rozdizale VIII części szczegółowej kodeksu, zatytułowanym „Przestępstwa przeciwku porządkowi w sprawach publicznych“, skodyfikowano je jednak w innych działach. Przestępstwo przeszkadzania w przygotowaniu i przebiegu wyborów należy do działu „Inne naruszenia działalności organów władzy publicznej“. Korupcja wyborcza z kolei skodyfikowana została w dziale „Korupcja“, co przynosi za sobą surowe konsekwencje: a) nie zgłoszenie właściwym organom, że popełniono przestępstwo korupcji jest przestępstwem według § 340 ust. 1 KK, jeżeli osoba taka dowiedziała się o tym w wiarygodny sposób; b) według § 341 ust. 1 przestępstwem jest zaniechanie w przeszkodzeniu korupcji wyborczej, jeżeli osoba w wiarygodny sposób dowie się, że inny przygotowuje lub popełnia przestępstwo; c) prowadzenie spraw dotyczących korupcji wyborczej należy według § 14 písm. h) Procedury Karnej do właściwości Specjalnego Sądu Karnego oraz Urzędu Prokuratury Specjalnej d) dla prowadzenia czynności wykrywczych przy przestępstwie korupcji WSGE | 253 wyborczej można, zgodnie z § 10 ust. 20 Procedury Karnej, wykorzystać agenta; dla wykrycia i ścigania można wykorzystać inną osobę, jak np funkcjonariusza Korpusu Policyjnego ustanowionego przez prokuratora; e) w przypadku, gdy nie idzie o przestępstwo, którego górna granica przekracza trzy lata, można wykorzystać zapisy wizji i fonii (§114 Procedury Karnej) oraz porównywanie danych w systemach informatycznych (§118 Procedury Karnej) oraz podsłuch i rejestracje treści komunikacji, także w przypadku, gdy sprawa nie dotyczy zbrodni (§115 Procedury Karnej), f) przy przestępstwie korupcji wyborczej wyłączona jest możliwość warunkowego umorzenia postępowania karnego, którą można zastosować w przypadku popełnienia mniej poważnych przestępstw ( § 216 ust. 6 lit. b Procedury Karnej) g) w przypadku przestępstwa korupcji wyborczej nie można również umorzyć postępowania karnego z powodu zawarcia ugody (§ 220 ust.2 lit. b Procedury Karnej) Przedstawione powyżej przestępstwa mają charakter blankietowych, dlatego wykorzystanie przepisów karnych nie zależy jedynie od precyzji formułowania znamion przestępstwa w Kodeksie Karnym ale również od jednoznacznego formułowania przepisów ustaw wyborczych, do których odsyła Kodeks Karny. Przestępstwo (występek) przeszkadzania w przygotowaniu i przebiegu wyborów i referendum (§ 351 KK) chroni konstytucyjne prawo do brania udziału w wyborach i referendach. Prawo to wypływa z art. 2 ust. 1 oraz art. 30 ust. 3 Konstytucji Republiki Słowackiej: „Prawo wyborcze jest powszechne, równe i bezpośrednie, wykonuje się je w głosowaniu tajnym. Warunki wykonywania prawa wyborczego określi ustawa.“ Zgodnie z art. 94 Konstytucji Słowacji: „Każdy obywatel Republiki Słowackiej, który ma prawo udziału w wyborach do Rady Narodowej Republiki Słowackiej, ma prawo do uczestnictwa w referendum“. Zgodnie z art. 100 Konstytucji Republiki Słowackiej, sposób wykonywania referendum określa ustawa. Oznacza to, że przedstawione przestępstwo łączy się z sześcioma ustawami. Przeszkadzanie w przygotowaniu i przebiegu wyborów i referendów składa się z dwóch znamion skutkowych, przedstawionych w ustępie 1 oraz 2 paragrafu 351 KK. Zgodnie z ustępem pierwszym cytowanego paragrafu, sprawcą przestępstwa może być jakakolwiek osoba fizyczna, któ- 254 | WSGE ra w czasie popełnienia czynu ukończyła 14 rok życia, która przemocą, groźbą jej użycia lub podstępem zabrania innemu udziału w w wyborach lub referendum albo do wykonywania tego prawa taką osobę przymusza. Jak wskazuje § 122 ust. 7 KK, czyn popełniony jest przemocą, jeżeli sprawca do jego popełnienia używa przemocy fizycznej, przeciwko integralności cielesnej innej osoby albo jeżeli czyn popełniony jest wobec osoby, którą sprawca doprowadził do stanu bezbronności albo użycie przemocy wobec cudzej rzeczy. Przez przemoc należy rozumieć użycie siły fizycznej dla przełamania stawianego albo oczekiwanego oporu. ( Novotný, F. i inni; Praga 1998, s.269) Przez grożbę zastosowania przemocy rozumie się zarówno groźbę bezpośredniej przemocy jak również groźbę przemocy, która zostanie wykonana w pewnym odstępie czasu. Może dotyczyć również osoby innej niż wyborca (na przykład jego rodzina), przy czym osoba, przeciwko której groźba jest kierowana nie musi znajdować się w obecności grożącego. (Samaš, O., Stiffel, H., Toman, P.: Bratysława 2006, s.676) Czyn popełniony jest podstępem wtedy, gdy jest popełniony przy wykorzystaniu błędu, który sprawca wywołał albo z wykorzystaniem fortelu. (§ 122 ust. 6 KK) Sprawca wywołuje błąd wtedy, gdy umyślnie przedstawił innej osobie nieprawdziwe informacje albo umyślnie niektóre informacje przemilczał. Dotyczy to jednak informacji istotnej dla podjęcia decyzji, np. Oświadczy wyborcy, że przed chwilą zmarła osoba, na którą wyborca chciał zagłosować. Wykorzystanie fortelu oznacza, że sprawca nie wprowadził osoby w błąd ale powiedział mu wszystkie relewantne i niezakłócone informacje, śledził intencje, o których gdyby osoba wiedziała, jej zachowanie w danej sytuacji byłoby przynajmniej w części inne. (Burda, Čentéš, Kolesár, Záhora i inni; Bratysława 2010, Tom I, s. 726) W ustępie 2 paragrafu 551 przedstawione są dwa dalsze elementy znamiona omawianego przestępstwa: a) kto świadomie w sposób błędny liczy głosy albo narusza tajność głosowania albo b) w inny sposób rażąco przeszkadza w wykonywaniu tych praw konstytucyjnych. Jeśli do takiego działania dojdzie w związku z wykonywaniem konstytucyjnego prawa wyborczego lub prawa do udziału w referendum, a czynu dopuści się podmiot, który spełnia wszystkie wskazane przesłanki, można wtedy mówić o popełnieniu przestępstwa przeszkadzania w przygotowa- WSGE | 255 niu i przebiegu wyborów i referendum. W alternatywie przedstawionej pod literą a) sprawcą przestępstwa może być jedynie osoba, która bierze udział w liczeniu głosów lub osoba, która pełni funkcje związane z obowiązkiem zachowania tajemnicy głosowania. Liczenie głosów według ustaw wyborczych jest wykonywane przez okręgowe komisje wyborcze oraz analogicznie według § 21 ustawy o sposobie wykonuwania referendum, okręgowe komisje wyborcze są odpowiedzialne za liczenie głosów także podczas referendów. Oznacza to, że świadomie i wadliwie mogą liczyć głosy tylko członkowie okręgowych komisji i tylko oni mogą być sprawcami przy alternatywie wskazanej pod literą a). Przy odpowiedzialności za poprawność liczenia głosów trzeba także mieć na uwadze odpowiedzialność przewodniczącego okręgowej komisji wyborczej. Poszczególne ustawy przewidują różną konsteukcję odpowiedzialności: z wyjątkiem ustawy o wyborach do Parlamentu Europejskiego, ustawy nakładają na przewodniczącego okręgowej komisji wyborczej obowiązek kontrolowania poprawności liczenia głosów. Niestety ustawy nie wskazują zakresu odpowiedzialności przewodniczącego komisji oraz konsekwencji niedotrzymania tego obowiązku. Nie wiadomo również jaki był powód, dla którego nie nałożono takiego obowiązku na przewodniczącego okręgowej komisji wyborczej w przypadku wyborów do Parlamentu Europejskiego. Kodeks karny w cytowanym przepisie wskazuje, że wadliwe liczenie głosów musi mieć charakter „świadomy“. Zgodnie z § 17 KK czyn określony w ustępie 2 będzie przestępstwem wtedy, gdy będzie popełniony z winy umyślnej, oznacza to, że sprawca wiedział, że swoim działaniem może naruszyć albo zagrozić interesowi chronionemu Kodeksem Karnym oraz, że oczekiwał takiego efektu lub godził się na niego. Z przedstawionego wynika, że ustawa przewiduje istnienie elementu psychicznego w każdym przypadku przestępstwa popełnionego z winy umyślnej. Istnieje jednak mało przestępstw, które dosłownie formułują konieczność wystąpienie elementu psychicznego (na przykład przestępstwo bigamii, określone w § 204 ust. 2 KK). Ustawodawca, dosłownie formułując przesłankę elementu psychicznego chciał wskazać, że przy „świadomości“ tego, że sprawca wadliwie liczy głosy mamy doczynienia tylko z zamiarem bezpośrednim a zamiar ewentualny nie wystarcza dla zaistnienia odpowiedzialności karnej. W literaturze naukowej wskazuje się, że z pojęcia „świadomie“ wynika, że chodzi wyłącznie o zamiar bezpośredni . (Šamal P., Pury F.,Rizman S.: Praga 1995, s. 710) 256 | WSGE Przedstawione ustawy wyborcze, jak również ustawa o sposobie wykonywania referendum nakładają na członków komisji obowiązek zabezpieczenia tajemnicy głosowania, przede wszystkim w ten sposób, że wyborca musi w celu oddania głosu udać się do miejsca przygotowanego do wypełniania kart wyborczych. Jeżeli wyborca nie uda się do takiego miejsca, okręgowa komisja wyborcza ma prawo uniemożliwić wyborcy głosowanie (§ 29 ust.. 5 ustawy nr 303/2001 Z.z.) Naruszeniem tajności głosowania jako sposób popełnienia przestępstwa mogłoby być na przykład zabronienie wyborcy głosowania w miejscu przeznaczonym do głosowania, żądać od wyborcy aby wypełnił kartę do głosowania przed członkiem komisji, śledzenie zebrań wyborczych itp. Naruszyć tajemnicę głosowania może również osoba inna niż członek komisji, w praktyce może to być jakakolwiek osoba fizyczna, odpowiedzialna karnie. Pod literą b) w § 351 ust.2 KK, przedstawiona jest dalsza alternatywa strony obiektywnej: „w inny sposób rażąco przeszkadza w wykonywaniu tych praw konstytucyjnych“. Znamię te może wypełniać zniszczenie albo uszkodzenie lokalu wyborczego, zniszczenie wypełnionych kart do głosowania, wypełnianie czystych kart do głosowania lub dokonywanie fikcyjnych wpisów na listy wyborców itp. Przestępstwo przeszkadzania w przygotowaniu i przebiegu wyborów i referendów przewiduje również okoliczności obciążające: odpowiedzialność karna jest podwyższona do granic od roku do pięciu lat pozbawienia wolności, jeśli podstawowe znamiona czynu zostaną przez sprawcę popełnione w poważniejszy sposób (pojęcie zostało określone w § 138 KK, w przypadku omawianego przestępstwa należy mieć na uwadze popełnienie przestępstwa z wykorzystaniem broni palnej, z wykorzystaniem stanu zagrożenia, niedoświadczenia, zależności lub podporządkowania, w ramach zorganizowanej grupy przestępczej lub na większej liczbie osób). Szczególnie obciążającą okolicznością jest, gdy przestępstwo popełnione jest przez funkcjonariusza publicznego (są to osoby wskazane w § 128 KK, jeżeli przestępstwo związane było z zakresem kompetencji lub odpowiedzialności, np starosta gminy, przewodniczący Wyższej jednostki terytorialnej, radny organu samorządu terytorialnego), ze szczególnego motywu (którym zgodnie z § 140 KK, może być nienawiść narodowościowa, etniczna lub rasowa, nienawiść z powodu koloru skóry, zamiar podżegania do przemocy lub nienawiści przeciwko grupie osób lub pojedynczej osobie ze względu na ich (jej) przynależność rasową, narodową, narodowoś- WSGE | 257 ciową, kolor skóry, pochodzenie rodzinne, wyznanie, jeżeli jest pretekstem do stosowania gróźb z wcześniej określonych powodów) lub publicznie, tj. przed więcej niż dwiema osobami obecnymi jednocześnie lub przy pomocy środków komunikacji masowej, określonych w § 122 ust.2 KK. Przestępstwo (występek) korupcji wyborczej (§ 336a KK) ma dwa podstawowe znamiona skutkowe: aktywną korupcję: „bezpośrednio lub za pośrednictwem uzyska, zaoferuje lub obieca łapówkę“, pośrednią korupcję (za pośrednictwem uzyska, zaoferuje lub obieca łapówkę dla innej osoby“ (ust.1) oraz korupcję pasywną: „bezpośrednio lub za pośrednictwem dla siebie lub dla innej osoby przyjmie, żąda albo daje sobie obiecać łapówkę“ (ust. 2) We wszystkich przypadkach łapówka zmierza do tego, by uprawniona osoba: a) wybierała lub głosowała w określony sposób, b) nie wybierała albo nie głosowała w określony sposób, c) nie wybierała albo nie głosowała w ogóle, d) nie brała udziału w wyborach, referendum lub w głosowaniu ludowym o odwołaniu prezydenta Republiki Słowackiej. Inaczej, niż w przypadku przestępstwa przeszkadzania w przygotowaniu i przebiegu wyborów i referendum, ustawa explicite przedstawia wybory, referendum i głosowanie ludowe o odwołaniu prezydenta. Przy takim odesłaniu do innych przepisów prawa, wykładnia gramatyczna wskazuje na to, że § 336a KK nie dotyczy głosowania ludowego o odwołaniu prezydenta. Ciężko jest wszakże znaleźć powód, dlaczego przepis § 336a nie miałby dotyczyć głosowania ludowego o odwołaniu prezydenta Republiki Słowackiej. Można jedynie domniemywać, że chodzi tu tylko o nieścisłość techniczno- legislacyjną, do której doszło podczas tworzenia nowelizacji, której następstwem jest rozdzielenie przedstawionych dwóch przestępstw. Inaczej zostały też sformułowana ochrona prawa do uczestnictwa w referendum. Jeżeli bowiem § 351 KK chroni „głosowanie w referendum“, to treść przepisu §336a chroni „prawo do uczestnictwa w referendum“. Również w tym wypadku domniemywa się, że chodzi o nieścisłość technicznolegislacyjną, co jednak przy porównaniu obu przestępstw prowadzi do wniosku, że chodzi w nich o inny zamiar ustawodawcy. Okolicznościami obciążającymi przy korupcji wyborczej ale jedynie aktywnej, tj. określonej w ust. 1 § 336a KK są : 258 | WSGE a) jeśli podstawowe znamiona czynu zostaną przez sprawcę popełnione w poważniejszy sposób (pojęcie zostało określone w § 138 KK, w przypadku omawianego przestępstwa należy mieć na uwadze popełnienie przestępstwa z wykorzystaniem broni palnej, z wykorzystaniem stanu zagrożenia, niedoświadczenia, zależności lub podporządkowania, w ramach zorganizowanej grupy przestępczej lub na większej liczbie osób, jeżeli naruszono poważny obowiązek wynikający z zatrudnienia sprawcy, pozycji lub funkcji przyznanej mu prawem). b) jeśli sprawca popełni czyn jako funkcjonariusz publiczny, tj. jeżeli przestępstwa dopuści się jedna z osób przedstawionych w § 128 ust. 1 KK, na przykład poseł Rady Narodowej Republiki Słowackiej, członek rządu, starosta gminy a korupcję wyborczą popełnili w związku zakresem ich kompetencji lub odpowiedzialności; c) jeśli przestępstwo było skierowane przeciwko osobie chronionej. Według § 139 KK chodzi tu przede wszystkim o osoby bliskie, uzależnione, osoby zaawansowane wiekowo, chore, funkcjonariuszy publicznych albo osoby, które pełnią swoje obowiązki na podstawie ustawy; gdy mamy do czynienia z osobami chronionymi, należy każdorazowo sprawdzić, czy przestępstwo było popełnione w związku z pozycją, stanem lub wiekiem osoby chronionej; d) jeśli przestępstwo popełniono publicznie. Według § 122 ust. 2 KK mamy tu na uwadze przede wszystkim przypadek, gdy czyn jest popełniony przy jednoczesnej obecności więcej niż dwóch osób. Taki sposób oferowania lub przyjmowania łapówek nie jest powszechny przy innych formach korupcji, uważasię jednak, że akurat korupcja wyborcza może być popełniona w ten sposób (na przykład istnieje podejrzenie, że w osadach romskich rozdawano żelazka, kuchenki mikrofalowe itp. Kodeks Karny uważa, że przestępstwo popełnione jest publicznie, także wtedy gdy popełniono go przy pomocy prasy drukowanej, rozpowszechnianiem pism, filmów, drogą radiową i telewizyjną, przy pomocy sieci komputerowych, co ma zastosowanie, gdy łapówka zostanie zaoferowana lub obiecana. Pod tym kątem należy rozpatrywać list, który miał być przesłany przed wyborami prezydenckimi w 2009 r. nieokreślonemu kręgowi starostów i prezydentów miast z obietnicą, że jeżeli zabezpieczą „sprawne wybory“ prezydenckie, to ci, którzy na to zasłużą zostaną nagrodzeni (samochodem, skuterem, telewizorem, kinem domowym itp.). (Dziennik „Korzár“ WSGE | 259 z dnia 29.11.2012, s. 5) Według ujawnionych informacji tym przypadkiem organy ścigania i postępowania karnego mają się dopiero zainteresować. W związku z omawianiem przestępstwa korupcji wyborczej, należy bliżej przyjrzeć się pojęciu „łapówka“. Według § 131 ust. 3 KK, łapówką są rzeczy albo inne świadczenie o charakterze majątkowym bądź niemajątkowym, co do których nie ma podstawy prawnej. O wypełnieniu tego znamienia nie jest decydująca wysokość łapówki, ustawa nie wskazuje bowiem żadnego limitu pieniężnego. W obszarze wykonywania władzy publicznej nie można tolerować żadnej formy łapownictwa, nawet o znikomej wartości. (Samaš, O., Stiffel, H., Toman, P.: Bratysława 2006, s.676) Jeśli bowiem wychodzimy z art. 2 ust. 1 Konstytucji Republiki Słowackiej, który stwierdza, że „Władza państwowa pochodzi od obywateli, którzy wykonywują ją za pośrednictwem swoich wybieralnych przedstawicieli lub bezpośrednio“ oraz z art. 30, który mówi, że „Obywatele mają prawo do uczestnictwa w sprawowaniu władztwa publicznego bezpośrednio albo przy pomocy wolnych wyborów swoich przedstawicieli“, to stwierdzić należy, że przyjmowanie łapówek w związku z wyborem przedstawicieli, przy pomocy których obywatel wykonuje władzę publiczną, lub uczestnictwem w referendum jako bezpośrednim wykonywaniem tej władzy jest właśnie tym przypadkiem, w którym nie można tolerować żadnego łapownictwa. Mając na uwadze powyższe rozważania należy zadać sobie pytanie, w jaki sposób, biorąc pod uwagę unormowania Kodeksu Karnego traktować należy różne formy prezentów, które dawane są podczas kampanii wyborczej ? Według niektórych poglądów doktryny, różnicą między korupcją wyborczą a reklamą polityczną jest to, że przy kampanii wyborczej upominek nie jest środkiem, który ma przymusić wyborcę, żeby głosował. Jest to jedynie środek, który ma spowodować, żeby spotkanie przedwyborcze było przyhemniejszym a sam przedmiot dany wyborcy ma za zadanie jedynie przypominać mu o partii, która mu go dała. (Pogląd Maroša Žilinki - dostępne na www. webnoviny.sk/rozhovory/,s.3) Wskazuje się też na to, że przedmioty upominkowe (pióra, breloczki na klucze, smyczki itp.) oferuje się w większym odstępie czasowym, są one oznaczone logiem partii politycznej, numerem listy wyborczej, imieniem i nazwiskiem kandydata. Uważa się jednak, że celowym byłoby ustawowe określenie maksymalnej wartości takich przedmiotów, ponieważ praktyka życia politycznego 260 | WSGE wskazuje na przypadki bardziej wartościowych takich jak kuchenki mikrofalowe, żelazka, bilety na koncerty zagranicznych gwiazd rocka itp. Obecnie granica między przekonywaniem wyborcy do swojego programy przez partię polityczną a opłacaniem wyborcy jest bardzo delikatna. Podobnie delikatną jest granica w postępowaniu osoby, która taki dar przyjmuje. Jak bowiem należy traktować obietnicę kandydata w wyborach, że dana osoba zostanie mianowana na pewną funkcję, pod warunkiem że cała szeroka rodzina albo np. firma głosować będzie na określonego kandydata ? Co należy zrobić, żeby zdefiniować nominację polityczną lub nominację do organów administracji publicznej niższego stopnia, do organów przedsiębiorstw z udziałem państwa tak aby obietnica nominacji nie była traktowana jako korzyść osobista ? Częstokroć opinia publiczna uważa że liczne zmiany personalne w organach władzy publicznej są spełnieniem obietnic danych przed wyborami, w zamian za uzyskane głosy a udzielone wsparcie (również materialne) w wyborach. Badania historyczne wskazują, że w każdym reżimie politycznym możemy wskazać czyny czy decyzje, które mają znamiona zachowań korupcyjnych (przede wszystkim ze strony uzyskującego pewne przywileje i godności) ale nie są sprzeczne z prawem, co więcej są przez ustawodawstwo i ideologię wspierane. Wykonawcami takich decyzji są same organy państwowe, względnie organy stworzone przez państwo, co oznacza że nie mają one charakteru kryminalnego. Współcześnie możliwe jest, że część społeczeństwa, partie opozycyjne lub szerzej opinia publiczna takie zachowania może uważać jako czyny sprzeczne z dobrymi obyczajami i pryncypiami sprawowania polityki. (Zemko, M.: Politické funkcie a lojality ako zdroj nekriminálnej korupcie v demokracii a diktatúre, dostępne na: www.forumhistoriae.sk/ TH-2011texty-2-2011/tis.pdf) Oczywiście, nie każde wybory dotyczą okresów przełomowych dla państwa i powodują radykalne zmiany ale zawsze po wyborach mogą pojawić się zarówno osoby uzyskujące pewną pozycje czy funkcje po to, by realizować politykę, dla której pozyskali głosy w wyborach, jak również osoby, których nominacja osadzona jest w korupcyjnym tle a którą to można zakwalifikować jako efekt korupcji wyborczej zarówno aktywnej jak i pasywnej. Ustawa o wyborach do Rady Narodowej Republiki Słowackiej oraz ustawa o wyborach do Parlamentu Europejskiego określają „nadawanie WSGE | 261 reklamy politycznej“ oraz „umieszczanie plakatów“, pozostałe ustawy wyborcze jako część przygotowania do wyborów przedstawiają „kampanię wyborczą“, za którą uważa się przede wszystkim kampanię medialną oraz akcję plakatową. Dokładniejszą regulację dotyczącą prowadzenia kampanii wyborczej zawiera ustawa o wyborach do organów samorządu gminy, w której to kampania wyborcza zdefiniowana została jako „działalność partii politycznej, kandydata niezależnego lub innych podmiotów, której celem jest wsparcie lub działanie na korzyść partii politycznej lub niezależnego kandydata w szczególności przez ogłoszenia lub reklamy emitowane drogą radiową lub telewizyjną lub innych środków zbiorowej komunikacji, plakatów lub innych nośników informacji. O innych materiałach i przedmiotach propagandowych wspomina ustawa o sposobie wyboru Prezydenta Republiki Słowackiej, o głosowaniu ludowym o jego odwołaniu, który zakazuje przekonywania do kandydatów w bliskości lokali wyborczych. Jeżeli stosowanie Kodeksu Karnego ma być skuteczne a Kodeks ten odsyła do ustaw regulujących wybory i głosowanie, pożądanym jest, by te ustawy były precyzyjne i zgodne. Zakończenie Prawo karne i kodeks karny mają być antidotum na działania przeciwko społeczeństwu tylko wtedy, gdy przepisy prawne innych gałęzi prawa nie wystarczają do ochrony ważnych interesów społeczeństwa. Wydaje się, że lepszym rozwiązaniem jest sformułowanie klarownych zasad przygotowania i przebiegu wyborów oraz głosowania w referendum, niż ustanawianie sankcji. Potwierdzeniem tego poglądu jest fakt, że w latach 2006- 2011 za przestępstwo przeszkadzania w przygotowaniu i przebiegu wyborów i referendum nie była skazana ani jedna osoba. (Według statystyki Prokuratury Generalnej www.genpro.gov.sk) Przestępstwo korupcji wyborczej stało się częścią Kodeksu Karnego 1. września 2011 r., tak więc trudno jest w sposób obiektywny ocenić funkcjonowanie tego przepisu. [Tłumaczenie: mgr Adam Poszewiecki] 262 | WSGE References Palúš, I., Somorová, Ľ.: Štátne právo Slovenskej republiky, 2. wydanie, UPJŠ v Košiciach, 2008, s. 214, ISBN 978-80-7097-703-3 Novotný, F. i inni. : Trestní zákon , trestní řád a souvisejíci předpisy (komentář, Eurounion, s.r.o. Praha, 1998, ISBN 80-85858-61-4 Samaš, O., Stiffel, H., Toman, P.: Trestný zákon. Stručný komentár., Bratysława 2006, ISBN 80-8078-078-1 Burda, Čentéš, Kolesár, Záhora a kol.: Trestný zákon. Všeobecná časť. Komentár- I. diel, Bratysława 2010, ISBN 978-80-7400-324-0 Šamal P., Pury F., Rizman S.,: Trestní zákon. Komentář. 2. wydanie, Praga, C.H. Beck, 1995, ISBN 80-7179-041-9 Ivor, J. i inni.: Trestné právo hmotné. Osobitná časť. IURA EDITION, Bratysława, 2006, ISBN 80-8078-099-4 Dziennik „Korzár“ z dnia 29.11.2012, s. 5 Wypowiedź byłego sekretarza stanu Maroša Žilinki, dostępna na www. webnoviny.sk/rozhovory/,s.3 Zemko, M.: Politické funkcie a lojality ako zdroj nekriminálnej korupcie v demokracii a diktatúre, dostępne na: www.forumhistoriae.sk/ TH-2011texty-2-2011/tis.pdf www.genpro.gov.sk WSGE | 263 264 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 265-285 Paweł Sitek WSGE | 265 266 | WSGE Aspects of the medical’s legal liability Aspekty odpowiedzialności prawnej lekarza Paweł Sitek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The legal liability of doctors or other members of the medical staff can be seen in the different areas. These persons can be held liable on the basis of the Civil Code, based on the Penal Code, but also based on the regulation regarding medical professions, and it means they take professional responsibility. This analysis will discuss the liability of the medical staff, with particular emphasis on the responsibility of doctors. The various aspects of this liability, including civil liability, penal liability and professional liability, will be discussed. To illustrate that this topic is current today, but it was always important, the author will present a brief historical background regarding doctor’s liability in different cultures and different times. Moreover, in a special way, the medical professional liability, based on the Law on Profession of Physicians, will be considered. Odpowiedzialność prawna lekarza lub innego członka personelu medycznego może być rozpatrywana pod różnymi aspektami. Osoby te mogą ponosić odpowiedzialność w oparciu o kodeks cywilny, kodeks karny, ale też regulacje dotyczące poszczególnych zawodów medycznych, a więc ponosić odpowiedzialność zawodową. Key words: legal medical liability, medical staff, civil liability, penal liability, professional liability prawna odpowiedzialność lekarza, personel medyczny, odpowiedzialność cywilna, odpowiedzialność karna, odpowiedzialność zawodowa WSGE | 267 Wstęp Zakres problematyki odpowiedzialności prawnej lekarzy i innych pracowników medycznych ciągle się powiększa ze względu na nowatorskie technologie, które dają początek coraz to nowszym rodzajom interwencji medycznych. W odniesieniu do tych czynności niejednokrotnie brak jest regulacji ustawowych, co z kolei rodzi problemy z określeniem prawnych podstaw ich dopuszczalności. W polskim prawie wiele spraw wciąż czeka na uregulowanie, jest to więc temat przyszłościowy. Sprawy karne przeciwko lekarzom obecnie coraz częściej występu ją w praktyce sądowej. Procesy lekarzy mają swoją specyfikę, odbywają się z udziałem biegłych i związane są z nimi niespotykane przy innych sprawach trudności. Sprawy takie są skomplikowane, ciągną się długo, a pociągnięcie lekarza do odpowiedzialności nie jest sprawą prostą. Procesy w takich sprawach nastręczają bowiem wyjątkowych trudności z przypisaniem skutku przestępnego i winy. Niniejsza analiza podejmie temat odpowiedzialności personelu medycznego, ze szczególnym uwzględnieniem odpowiedzialności osób wykonujących zawód lekarza. Podjęty zostanie temat różnych aspektów tej odpowiedzialności, w tym odpowiedzialności cywilnej, zawodowej i karnej. Aby zobrazować, że temat ten jest aktualny współcześnie, ale też był aktualny zawsze przestawiony zostanie krótki rys historyczny dotyczący odpowiedzialności lekarza w różnych kulturach i różnym czasie. Ponadto, w sposób szczególny, podjęty zostanie temat odpowiedzialności zawodowej lekarza, w oparciu o ustawę o izbach lekarskich, której to zapisy w sposób szczegółowy regulują tę kwestie. Odpowiedzialność personelu medycznego Termin odpowiedzialność odnosi się do moralnego lub prawnego obowiązku ponoszenia konsekwencji za rezultaty podejmowanych działań wobec pacjentów i wobec zawodu. W zależności od przyjętego dla jej ustalenia kryterium rozróżnia się cztery rodzaje odpowiedzialności: pracowniczą, zawodową, karną i cywilną. Podstawą odpowiedzialności jest zasada niewyrządzania zła, lecz czynienie dobra. Odpowiedzialność może powstać w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania lub w związku z popełnieniem przez personel medyczny czynu niedozwolonego (więcej, Sitek, 2012, ss. 187-205). Odpowiedzialność pracowników medycznych może dotyczyć nastę- 268 | WSGE pujących sytuacji: - wykonywanie interwencji medycznej niestarannie lub niezgodnie z aktu alnym stanem wiedzy, - nieudzielenie pomocy, - leczenie bez zgody, - ujawnienie faktów objętych tajemnicą (Banaszczyk i in. 2003, s. 161-165). Odpowiedzialność lekarza może być też zdefiniowana przez określenie konkretnych sytuacji, to znaczy „lekarz naraża się na odpowiedzialność w trzech przypadkach: - gdy nie leczy, a powinien, - gdy leczy nie tak, jak powinien, - gdy leczy, ale nie powinien” (Filar, 2000, s. 18). Kwestię odpowiedzialności opisuje się także, gdy podaje się za kogo odpowiedzialni są pracownicy medyczni i przed kim są oni odpowiedzialni. W pierwszej grupie wymienia się odpowiedzialność za pacjenta, za grupę zawodową oraz za własne decyzje. Natomiast w drugiej podaje się odpowiedzialność przed sobą, przed pacjentem i jego rodziną oraz odpowiedzialność przed pracodawcą, przed współpracownikami, innymi członkami personelu medycznego, czyli przed własną grupą zawodową oraz odpowiedzialność względem społeczeństwa. (Filar, 2000, s. 18). Nie ma jednego rodzaju odpowiedzialności personelu medycznego. Z punktu widzenia obowiązujących przepisów prawnych pracownik medyczny (lekarz, lekarz stomatolog, pielęgniarka, położna, ratownik medyczny, felczer) za popełnione błędy medyczne ponosi odpowiedzialność różnego rodzaju. W takich przypadku, w zależności od przepisów prawnych, w świetle których ta odpowiedzialność będzie rozpatrywana, może to być: - odpowiedzialność cywilna oparta na przepisach Kodeksu cywilnego, a w szczególności zapisach art. 415, wyrażającą się w obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej innej osobie z tytułu czynu niedozwolonego lub zapisach art. 471, Kodeksu Cywilnego z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (Dz. U. 1964, nr 16, poz. 93 z późn. zm.), - odpowiedzialność pracownicza o charakterze szczególnym w stosunku do przepisów regulujących odpowiedzialność cywilną, mającą zastoso wanie w przypadku szkód wyrządzonych osobom trzecim WSGE | 269 przez pracownika medycznego wykonującego czynności medyczne w ramach umowy o pracę zawartej z podmiotem zlecającym wykonywanie tych czynności, - odpowiedzialność zawodowa, wynikającą z naruszenia przepisów ustaw dotyczących poszczególnych zawodów medycznych (ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej, ustawa o zawodzie felczera, ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym) oraz postanowień kodeksów etyki (Kodeksu etyki lekarskiej i Kodeksu etyki zawodowej pielęgniarek i położnych), - odpowiedzialność karną w sytuacjach, w których naruszenie przyjętych zasad i norm postępowania oraz ewentualne skutki tego naruszenia wypełniają znamiona przestępstwa określonego w Kodeksie karnym (Banaszczyk i in. 2003, s. 161-165). Mówiąc o różnych rodzajach odpowiedzialności, należy dodać, że poniesienie odpowiedzialności z jednego tytułu nie wyklucza poniesienia odpowiedzialności innego rodzaju. Kumulowanie odpowiedzialności polega na tym, że to samo zdarzenie może spowodować nałożenie kary dyscypli narnej na podstawie ustaw szczególnych regulujących wykonywanie dane go zawodu (np. ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz ustawa o zawodzie pielęgniarki i położnej), Kodeksu pracy, a także nałożenia od szkodowania na rzecz pokrzywdzonego na podstawie Kodeksu cywilnego czy poniesienie kary przewidzianej w Kodeksie karnym. Równolegle pracownicy medyczni za podejmowane przez siebie działania ponoszą odpowiedzialność moralną wobec własnego sumienia jako subiektywnego kryterium oceny swych czynów, rozpatrywanych w odniesieniu do systemu wartości powinności moralnych. Rozważając problem odpowiedzialności i różne jej aspekty, szczególną uwagę warto zwrócić na zagadnienie odpowiedzialności zawodowej (odpowiedzialności dyscyplinarnej). Jest to odpowiedzialność za popełnienie przewinienia zawodowego, tzn. pozostaje ona w związku z wykonywaniem zawodu. Jest to szczególny rodzaj odpowiedzialności związany z przynależnością do określonej, samodzielnej, ważnej dla społeczeństwa grupy zawodowej. W polskim ustawodawstwie nazwę tę stosuje się m.in. do odpowiedzialności szeroko rozumianych zawodów medycznych, a więc lekarzy, pielęgniarek i położnych, lekarzy dentystów, aptekarzy, diagnostów laboratoryjnych, lekarzy weterynarii oraz innych fachowych pracowników służby zdrowia. Kwestie te uregulowane są w Ustawie z dnia 18 lipca 1950 r. o odpowiedzialności zawodowej fachowych pracowników służby 270 | WSGE zdrowia (Dz. U. 1950, nr 36, poz. 332 z późn. zm.). W dniu 1 stycznia 2010 r. weszła w życie ustawa o izbach lekarskich, która w Rozdziale 5 – „Odpowiedzialność zawodowa” określa zasady odpowiedzialności zawodowej lekarzy. Zgodnie z art. 53 lekarz podlega odpowiedzialności zawodowej za naruszenie zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza. Tę odpowiedzialność ponosi niezależnie od odpowiedzialności z innych przepisów, m.in. niezależnie od postępowania karnego. Zgodnie z art. 54 postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności za uchybienia zawodowe może ulec zawieszeniu do czasu ukończenia postępowania karnego (Dz. U. 2009, nr 219, poz. 1708 z późn. zm.). W razie zbiegu odpowiedzialności karnej z zawodową prawo obowiązujące w Polsce odrzuca zasadę ”ne bis in idem”. Fakt ukarania przez sąd karny nie stanowi samoistnej podstawy do odmowy wszczęcia postępowania przez rzecznika odpowiedzialności zawodowej, w efekcie może to prowadzić do podwójnej odpowiedzialności lekarza za ten sam czyn. Rzecznik zawsze będzie miał obowiązek wszczęcia postępowania wyjaśniającego, gdy w jego przekonaniu popełnione przez lekarza przestępstwo należy uznać równocześnie za przewinienie zawodowe (Daniluk, 2005, s. 49). Odpowiedzialność zawodowa lekarza – ujęcie historyczne Pojęcie odpowiedzialności lekarza nie jest zagadnieniem nowym. Analizując dzieje medycyny, odnajdziemy przypadki opisujące odpowiedzialność lekarza za czyny uważane za błąd. W ciągu całej historii od czasów starożytnego Babilonu aż po dzień dzisiejszy możemy znaleźć przykładowe opisy sytuacji, a także ówczesne regulacje prawne dotyczące tej kwestii. Pierwotnie odpowiedzialność lekarska miała charakter ściśle penalny, to znaczy istotą zapisów i regulacji było uznanie pewnych konkretnych zachowań za czyny karalne i przypisanie tym zrachowaniom odpowiedniego katalogu kar. W Kodeksie Hammurabiego (XVIII w. p.n.e., Babilonia) odnajdziemy zapis mówiący o karaniu lekarza obcięciem rąk za zadanie choremu ciężkiej rany, zniszczenie oka lub spowodowanie śmierci. Kodeks przewidywał również obcięcie palców, języka, wyłuszczenie oczu czy łamanie kości. W starożytnym Egipcie natomiast obowiązywały lekarzy reguły zawarte w tzw. księgach hermetycznych (ułożonych przez boga Toota, odpowiednika greckiego Hermesa). Lekarz, który stosował się do nich, nawet w przy- WSGE | 271 padku niepowodzenia w leczeniu, nie ponosił odpowiedzialności. Jednak, gdy ich nie stosował, a chory zmarł, groziła mu kara, włącznie z karą śmierci. Prawodawstwo starożytnych Indii w Księgach Praw Manu przewidywało bardzo surowe kary za leczenie nieudolne, a w szczególności za błędy w sztuce lekarskiej. Wysokość kary zależała od stanowiska kasty, do której należał pacjent. Za śmierć członka kasty wysoko postawionej groziła nawet kara śmierci. Ustawa chińska z 1248 r. była bazą do powstania medycyny sądowej. Lekarz chiński nie miał prawa do ryzyka, podejmował się leczenia na własną odpowiedzialność i jednocześnie w przypadku niepowodzenia w leczeniu narażał się na tortury. W literaturze greckiej odnajdujemy przykład ukarania lekarza Glaukosa (na rozkaz Aleksandra Macedońskiego - wg Plutarcha) poprzez ukrzyżowanie za to, że zostawił gorączkującego żołnierza bez opieki, a sam poszedł do teatru. Według Lex Cornelia (82-80 r. p.n.e.) lekarzowi za spowodowanie zgonu lub zatrucie chorego na skutek wadliwego leczenia groziła odpowiedzialność, a jego sprawa była rozpatrywana przez Radę Znawców. Prawodawstwo Westgotów z VI w n.e. przewidywało oddanie lekarza do dyspozycji rodziny zmarłego (w przypadku gdy zgon był wynikiem niedopatrzenia lekarza przy upuszczaniu krwi), rodzina mogła postąpić z nim według swojego uznania. Ustawodawstwo starogermańskie, np. w ustawie salijskiej z V w. n.e., w przypadku nieudanej kuracji przewidywało wobec lekarza karę grzywny lub zwrot kosztów leczenia. We Francji od XV wieku młodych lekarzy Paryża obowiązywał statut, który regulował kwestie wykonawstwa i etyki zawodowej. Lekarza, który testował nowe leki na chorym, a następnie ów lek okazywał się nieskuteczny, karano naganą. W 1768 r. lekarza ukarano pozbawieniem wykonywania zawodu za wadliwe nastawienie złamania kończyny, którą następnie trzeba było amputować. Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r. przewidywała konieczność powołania specjalistów w sprawach dotyczących błędu w sztuce lekarskiej, które podlegałyby sankcjonowaniu karnemu. W art. 134 tejże ustawy po raz pierwszy wprowadzono definicję błędu. Przypisano go wyłącznie lekarzowi, który popełnił błąd, mimo działania w warunkach należnego namysłu, nie zaś działania dyktowanego nagłością wypadku. W pierwszej poł. XVIII w. w większości państw wprowadzono obowiązkową sekcję zwłok dla ustalenia przyczyny zgonu. Jak podkreśla się w literaturze „ówczesny poziom nauk medycznych jednak nie zawsze pozwalał określić prawidłową przyczynę zgonu lub błąd sztuki lekarskiej, co rodziło obawę przed podejmowaniem czynności w stanie ryzyka?. W państwach zachodnich prawo przewidywało sankcje za niepowodzenie w leczeniu. Mogły nimi być: odszkodowanie finansowe, 272 | WSGE prawo rodziny do zemsty nad lekarzem, odszkodowanie w formie oddania osoby poddanej. W Polsce po raz pierwszy sankcje karne za omyłki i nieumiejętność leczenia przewidywał traktat O niedoskonałych lekarzach z 1519 r., wydany za panowania Zygmunta I Starego. Za czasów Zygmunta III w różnych miastach powstawały Collegia, którym powierzano nadzór nad wykonywaniem zawodów obejmujących ochronę zdrowia. W 1651 r. powołano w Gdańsku Collegium Medicorum składające się z promowanych lekarzy. W ówczesnych czasach poziom wiedzy był jeszcze niewystarczający, aby ustalić, czy śmierć lub utrata zdrowia były spowodowane błędem lekarskim (niewiedza, lekkomyślność, niedbalstwo) czy innymi czynnikami. Bezpośredni wpływ na regulację odpowiedzialności lekarza w polskim prawie karnym miały wpływ kodeksy obowiązujące w XIX w. na ziemiach polskich. Wszystkie te regulacje zawierały odpowiedzialność lekarza za błąd w sztuce, jednak w różny sposób przyjmowały rozwiązania. W kodeksie karzącym Królestwa Polskiego (art. 341-344) i Kodeksie Kar Głównych i Poprawczych (Oddział Ósmy - O naruszeniu ustaw lekarskich) znajdowały się przepisy mówiące o karalności samego popełnienia błędu w sztuce, które było wynikiem nienależytego przygotowania lekarza. Karą był zakaz wykonywania zawodu, aż do czasu ponownego egzaminu i po twierdzeniu nabycia wymaganych umiejętności. Odpowiedzialność karna nie była uzależniona od powstania uszczerbku na zdrowiu lub zgonu pacjenta (por. Brzeziński red., 2004, s. 31-34 i Radzicki, 1967, s. 46-47 i Grzywo – Dąbrowski, 1958, s. 9). W Polsce współczesnej sprawa odpowiedzialności lekarza ściśle wiązała się z przepisami ujętymi w ustawie z 28.10.1950 r. o zawodzie lekarza, której zapisy obowiązywały do 26 września 1997 roku. I tak, lekarz posiadający prawo wykonywania zawodu odpowiadał z art. 26 ust. 2 Kodeksu karnego z 1932 r., w związku z art. 12 ustawy o zawodzie lekarza z 1950 r., za nieudzielenie pomocy lekarskiej w każdym nagłym przypadku. Kodeks karny z 1969 r. również nie przewidywał odrębnego uregulowania odpowiedzialności karnej lekarza za postępowanie niezgodne z regułami wiedzy i sztuki medycznej, narażającej życie lub zdrowie człowieka na nie bezpieczeństwo bądź też powodujące szkodliwe dla pacjenta skutki. Dla tego lekarz stawiający niewłaściwą diagnozę, zlecający terapię przynoszą cą negatywne skutki w postaci śmierci lub uszczerbku na zdrowiu czy też stosujący złą profilaktykę odpowiadał na zasadach ogólnych spowodowa nia śmierci czy uszkodzenia ciała. Powszechny obowiązek udzielenia po- WSGE | 273 mocy dotyczył również sytuacji ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. Jak podkreśla się w doktrynie odpowiedzialności na podstawie art. 164 KK z 1969 r., polega on na tym, że lekarz, który bę dąc świadomy konsekwencji dla życia lub zdrowia ludzkiego, jakie mogą nastąpić w wyniku danego zdarzenia oraz konieczność natychmiastowej pomocy, dopuścił się zaniechania jej udzielenia. Zgodnie z obecnie obowiązującym Kodeksem karnym z 1997 r. adresatem żadnego z przestępstw stypizowanych nie jest wyłącznie lekarz. Można wskazać kilka typów przestępstw, które z racji wykonywania zawodu mogą być popełnione przez lekarzy. Zalicza się do nich przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu (art. 148-162 KK) oraz wykonanie zabiegu bez zgody pacjenta (art. 192 KK). Konsekwencjami błędu lekarskiego, którego popełnienie staje się przestęp stwem materialnym, są: - nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 KK), - spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 KK), - spowodowanie naruszenia czynności narządu ciała bądź rozstroju zdro wia (art. 157 KK), - narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 KK) (por. Dz. U. 1950, nr 50, poz. 458 z późn. zm.; Dz. U. 1932, nr 60, poz. 571 z późn. zm.; Dz. U. 1969, nr 13, poz. 94 z późn. zm.; Dz. U. 1997, nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Odpowiedzialność zawodowa lekarza wg ustawy o izbach lekarskich Kwestia odpowiedzialności zawodowej lekarza jest bardzo szczegółowo omówiona i uregulowana we wspominanej już ustawie z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich. Do stron postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarza zalicza się: rzecznika odpowiedzialności zawodowej, lekarza, którego postępowanie dotyczy lub lekarza-obwinionego a także pokrzywdzonego. Okręgowy rzecznik odpowiedzialności zawodowej wchodzi w skład organów okręgowej izby lekarskiej (art. 21 pkt 5). Wykonuje on czynności sprawdzające i prowadzi postępowania wyjaśniające w sprawach odpowiedzialności zawodowej lekarzy będących członkami izby, której jest rzecznikiem, oraz sprawuje funkcję oskarżyciela przed sądami lekarskimi (art. 31 pkt 1 i 2). Naczelny Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej wchodzi w skład organów Naczelnej Izby Lekarskiej (art. 35 pkt 5). Do zakresu obo- 274 | WSGE wiązków Naczelnego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej należy: - prowadzenie postępowań wyjaśniających w sprawach z zakresu odpo wiedzialności zawodowej lekarzy, - sprawowanie nadzoru nad działalnością okręgowych rzeczników zawo dowych, - sprawowanie funkcji oskarżyciela przed sądami lekarskimi, - rozpatrywanie zażaleń w przypadkach przewidzianych w ustawie o iz bach lekarskich, - rozstrzyganie sporów o właściwość między okręgowymi rzecznikami od powiedzialności zawodowej (art. 45). Rzecznik po otrzymaniu informacji wskazującej na możliwość popełnienia przewinienia zawodowego przez lekarza ma obowiązek niezwłocznie wydać postanowienie o wszczęciu bądź o odmowie wszczęcia postępowania wyjaśniającego. Postanowienie to jest doręczane stronom postępowania (art. 67). Rzecznik w celu rzetelnego wyjaśnienia sprawy ma prawo przesłuchiwać pokrzywdzonego i inne osoby w charakterze świadków, powoływać i przesłuchiwać biegłych lub specjalistów oraz przeprowadzać inne dowody (art. 71). W przypadku gdy zebrany materiał świadczy o fakcie popełnienia przewinienia zawodowego, rzecznik wydaje postanowienie o przedstawieniu zarzutów lekarzowi, którego postępowanie dotyczy (art. 72). Zarzuty przedstawia się osobiście lekarzowi lub doręcza na piśmie wraz z informacją o przysługujących mu prawach. O fakcie skierowania wniosku do właściwego sądu lekarskiego rzecznik zawiadamia pokrzywdzonego, obwinionego lekarza oraz właściwą okręgową izbę lekarską (art. 75 ust 2). Postępowanie wyjaśniające powinno być zakończone w terminie 6 miesięcy od dnia uzyskania informacji o popełnieniu przewinienia zawodowego. W uzasadnionych przypadkach Naczelny Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej może przedłużyć termin na dalszy czas nie dłuższy niż 6 miesięcy. Artykuł 57 ust. 1 zawiera natomiast legalną definicję pokrzywdzonego. Zgodnie z nią pokrzywdzonym jest osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której dobro zostało bezpośrednie naruszone lub zagrożone działaniem lub zaniechaniem lekarza. Pokrzywdzony ma prawo do ustanowienia nie więcej niż dwóch pełnomocników spośród lekarzy, adwokatów lub radców prawnych (art. 57 ust. 2). W przypadku gdyby pokrzywdzony zmarł, jego prawa w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy może wy- WSGE | 275 konywać małżonek wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (art. 57 ust. 3). Obwinionym w świetle art. 58 jest lekarz, wobec którego w toku postępowania wyjaśniającego rzecznik odpowiedzialności zawodowej wydał postanowienie o przedstawieniu zarzutów lub przeciwko któremu skierował do sądu lekarskiego wniosek o ukaranie. Lekarzowi-obwinionemu przysługuje prawo do ustanowienia nie więcej niż dwóch obrońców spośród lekarzy, adwokatów lub radców prawnych (art. 58 ust. 2). Gdyby zaistniały uzasadnione przesłanki w czasie postępowania, właściwy sąd lekarski może ustanowić obwinionemu obrońcę z urzędu spośród lekarzy, adwokatów lub radców prawnych. Pokrzywdzonemu przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania wyjaśniającego, a stronom - na postanowienie o jego umorzeniu. Uprawnieni do złożenia zażalenia mają prawo do przejrzenia akt sprawy (art. 68). Zażalenie wnosi się do właściwego okręgowego sądu lekarskiego, w przypadku gdy postanowienie wydał Naczelny Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej. Do Naczelnego Sądu Lekarskiego wnosi się w terminie 14 dni od otrzymania odpisu postanowienia. Analizowana ustawa wyszczególnia też system sankcji dyscyplinarnych (art. 83). Są to: upomnienie, nagana, kara pieniężna, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia na okres od roku do 5 lat, ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza na okres od 6 miesięcy do 2 lat, zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od roku do 5 lat, pozbawienie prawa wykonywania zawodu. Sąd, orzekając karę ograniczenia zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza lub zawieszenia prawa wykonywania zawodu, może również orzec dodatkowo zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia. Orzekając tę karę, sąd określa szczegółowo czynności, których lekarz nie może wykonywać (art. 86). W myśl art. 14 ust. 5 pkt 4 orzeczenie jednej z kar wymienionych w katalogu kar powyżej pociąga za sobą utratę prawa wybieralności do organów izb lekarskich do czasu zatarcia kary. Lekarz zachowuje natomiast czynne prawo wyborcze, z wyjątkiem lekarza, w stosunku do którego orzeczono zawieszenie prawa wykonywania zawodu. Nowa ustawa o izbach lekarskich z 2009 r. do katalogu kar wprowadziła karę pieniężną. Karę tę orzeka sąd w wysokości od jednej trzeciej do czterokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłaty na- 276 | WSGE gród z zysku ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, obowiązującego w chwili wydania orzeczenia w I instancji. Karę pieniężną orzeka się na cel społeczny związany z ochroną zdrowia. Karę tę można orzec jako karę samoistną albo obok kar wymienionych w art. 83 ust. 1 pkt 4-6 (zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia, ograniczenia zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza lub zawieszenia prawa wykonywania zawodu). Termin rozpoczęcia i zakończenia kary zawieszenia prawa wykonywania zawodu lekarza ustala zarządzeniem przewodniczący okręgowej rady lekarskiej po otrzymaniu prawomocnego orzeczenia sądu I instancji. Lekarz zawieszony w prawie wykonywania zawodu nie może wykonywać zawodu w żadnej formie (art. 108 ust. 1). Najsurowszą karą dyscyplinarną jest pozbawienie wykonywania zawodu. Kara ta może być stopniowana pod względem czasu (na pewien okres, na stałe), miejsca (może dotyczyć całego terytorium państwa, tylko określonego regionu) oraz pod względem rzeczowym (zakaz może obejmować prowadzenie wszelkiej działalności lub tylko określonego rodzaju). Orzeczenie kary pozbawienia prawa wykonywania zawodu powoduje skreślenie lekarza z listy członków okręgowej izby lekarskiej bez prawa ubiegania się o ponowy wpis (art. 7 ust. 1 pkt 4). W przypadku orzeczenia kary pozbawienia albo zawieszenia wykonywania zawodu stosunek pracy wygasa z mocy prawa. Wygaśnięcie to pociąga za sobą skutki, jakie przepisy prawa wiążą z rozwiązaniem umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika, powoduje również rozwiązanie umowy cywilnoprawnej, na podstawie której lekarz wykonuje zawód (art. 108 ust. 2 ). Bieg kary rozpoczyna się z dniem uprawomocnienia się orzeczenia. Pra womocne orzeczenie sądu lekarskiego przewodniczący tego sądu przesyła prezesowi właściwej okręgowej izby lekarskiej celem wykonania, stronom, ministrowi właściwemu do spraw zdrowia oraz Prezesowi Naczelnej Izby Lekarskiej (art. 107). Po otrzymaniu prawomocnego orzeczenia sądu lekarskiego dotyczącego zawieszenia lub pozbawienia wykonywania zawodu prezes właściwego okręgowej izby lekarskiej zawiadamia ukaranego lekarza o skreśleniu z rejestru indywidualnych praktyk lekarskich lub indywidualnych specjalistycznych praktyk lekarskich w wykonaniu orzecze nia sądu lekarskiego. Naczelna Rada Lekarska ma obowiązek prowadzić Rejestr Ukaranych Lekarzy i Lekarzy Dentystów RP, który jest jawny dla osób i podmiotów, które wykażą interes prawny (art. 110). Omawiana ustawa reguluje też kwestię działalności Okręgowego oraz Naczelnego sadu lekarskiego. Okręgowy sąd lekarski jest jednym z orga- WSGE | 277 nów izby lekarskiej (art. 21 pkt 4). Sąd lekarski rozpatruje sprawy z zakresu odpowiedzialności zawodowej lekarzy (art. 30 pkt 1). Właściwy do rozpoznania sprawy w I instancji jest okręgowy sąd lekarski izby lekarskiej, której lekarz obwiniony jest członkiem w chwili wszczęcia postępowania (art. 78 ust. 2). Okręgowy sąd lekarski orzeka w składzie trzyosobowym. Właściwy okręgowy sąd lekarski może uchylić postanowienie, na które wniesiono zażalenie i przekazać sprawę do dalszego prowadzenia przez tego samego lub innego rzecznika odpowiedzialności zawodowej. W skład organów Naczelnej Izby Lekarskiej wchodzi Naczelny Sąd Lekarski (art. 35 pkt 4), który wskazuje okręgowy sąd lekarski będący właściwym w kwestii rozpatrzenia sprawy z zakresu odpowiedzialności zawodowej lekarzy przeciwko członkom organów okręgowych izb lekarskich i Naczelnej Izbie Lekarskiej oraz przeciwko zastępcom okręgowego rzecznika odpowiedzialności zawodowej i zastępcom Naczelnego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej (art. 78 ust. 3). Naczelny Sąd Lekarski orzeka w składzie pięcioosobowym. Rozpoznaje odwołania od orzeczeń okręgowych sądów lekarskich, rozpoznaje zażalenia na postanowienia o tymczasowym za wieszeniu prawa wykonywania zawodu albo o ograniczeniu zakresu czyn ności w wykonywaniu zawodu lekarza przez obwinionego na okres do roku, a także o wznowieniu postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej (art. 78 ust. 4 oraz art. 77). Rozpoznaje również zażalenie w składzie trzyosobowym, wydając orzeczenie o uchyleniu albo utrzymaniu w mocy postanowienia, na które złożono zażalenie (art. 70). Uchylając postanowienie, przekazuje sprawę do dalszego prowadzenia przez Naczelnego Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej. Postępowanie przed sądem lekarskim jest jawne. Artykuł 79 ust. 2 podaje przypadki wyłączenia jawności, np. takie, w których jawność mogłaby naruszyć tajemnicę lekarską, wywołać zakłócenie spokoju publicznego, obrażać dobre obyczaje, ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy oraz mogłyby naruszyć ważny interes prywatny. Od orzeczenia okręgowego sądu lekarskiego stronom postępowania przysługuje odwołanie do Naczelnego Sądu Lekarskiego w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia (art. 90). Odwołanie wnosi się za po średnictwem sądu lekarskiego, który wydał zaskarżone orzeczenie. Orzeczenia Naczelnego Sądu Lekarskiego, kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy, są prawomocne z chwilą ogłoszenia (art. 94). Od prawomocnego orzeczenia sądu lekarskiego kończącego postępowanie w sprawie stronom, ministrowi właściwemu do spraw zdrowia i Prezesowi Naczelnej Rady Lekarskiej przysługuje kasa 278 | WSGE cja do Sądu Najwyższego w terminie 2 miesięcy od dnia doręczenia orze czenia (art. 95). Stronie, która nie zaskarżyła orzeczenia sądu lekarskiego I instancji, nie przysługuje nadzwyczajny środek odwoławczy, jakim jest kasacja, w sytuacji, gdy orzeczenie I instancji zostało utrzymane w mocy lub zmienione na jej korzyść w orzeczeniu sądu odwoławczego (art. 95 ust. 2), pod warunkiem, że kasacja nie dotyczy uchybień wymienionych w art. 439 § 1 KPK. Kasację w tej samej sprawie można wnieść tylko raz. Ustawodawca w art. 113 omawianej regulacji umożliwił Rzecznikowi Odpowiedzialności Zawodowej skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym a obwinionym za zgodą stron lub z ich inicjatywy w czasie trwania postępowania wyjaśniającego. Taką samą możliwość ma sąd lekarski w czasie postępowania przed sądem lekarskim. Czas trwania postępowania mediacyjnego ograniczony został do 2 miesięcy, lecz czasu tego nie wlicza się do czasu trwania postępowania wyjaśniającego. Mediatora wybiera rada lekarska spośród lekarzy godnych zaufania na 239 okres jednej kadencji. Ograniczeniem przewidzianym w ustawie, które uniemożliwia wykonywanie funkcji mediatora, jest pełnienie funkcji rzecznika odpowiedzialności zawodowej, zastępcy rzecznika odpowiedzialności zawodowej albo członka sądu lekarskiego. Mediator jest obowiązany sporządzić sprawozdanie z przebiegu postępowania mediacyjnego i jego wyniku, które jest dołączane do akt sprawy. W postępowaniu mediacyjnym stosuje się przepisy dotyczące postępowania mediacyjnego zawarte w Kodeksie postępowania karnego. Omawiana ustawa o izbach lekarskich reguluję również kwestię przedawnienia. Termin przedawnienia dotyczący wszczęcia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej zawarty w art. 64 wynosi 3 lata. Bieg przedawnienia przerywa każda czynność rzecznika odpowiedzialności zawodowej. Przedawnienie karalności następuje po 5 latach od czasu popełnienia przewinienia zawodowego (art. 64 ust. 3). W przypadku gdy przewinienie zawodowe stanowi jednocześnie przestępstwo, to karalność ustaje nie wcześniej niż ustanie karalności przestępstwa. Zatarcie skazania natomiast następuje z urzędu, jeżeli minęły następujące terminy (art. 110 ust. 3 i 5): - rok od daty uprawomocnienia się orzeczenia o ukaraniu karą upomnienia, - 3 lata od daty uprawomocnienia się orzeczenia o ukaraniu karą nagany, - 3 lata od dnia wykonania orzeczenia o ukaraniu karą pieniężną, zakazem pełnienia funkcji kierowniczych oraz ograniczenia wykonywania WSGE | 279 czynności, - 5 lat od dnia wykonania orzeczenia o ukaraniu karą zawieszenia wykony wania zawodu. Informacja o orzeczeniu kary pozbawienia wykonywania zawodu nie ulega zatarciu (por Dz. U. 2009, nr 219, poz. 1708 z późn. zm.). Odpowiedzialność karna Odpowiedzialność karna jest to odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa (określonego przez ustawę). Objęte są nią czyny, które skierowane są przeciwko dobrom szczególnie chronionym, jak życie czy zdrowie. Konsekwencją naruszenia tych dóbr jest orzeczenie kary: pozbawienia wolności, ograniczenia wolności bądź kary grzywny. Jak to już zostało wskazane powyżej, adresatem żadnego z przestępstw w obecnie obowiązu jącym Kodeksie karnym z 1997 r. nie są jedynie pracownicy służby zdrowia. Wśród katalogu przestępstw zawartych w kodeksie można wskazać kilka typów, które z racji wykonywania zawodu mogą być popełnione przez pracowników służby zdrowia. Są to między innymi przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu (art. 148-162 KK) oraz wykonanie zabiegu bez zgody y pacjenta (art. 192KK). W ustawach dotyczących wykonywania zawodów medycznych, takich jak lekarz, pielęgniarka, felczer czy diagnosta laboratoryjny zawarto dodatkowe przepisy karne dotyczące udzielania świadczeń zdrowotnych polegających na rozpoznawaniu chorób oraz ich leczeniu bez uprawnień (Dz. U. 1997, nr 28, poz. 152 z późn. zm. - art. 58), udzielaniu zawodowo świadczeń wymienionych w art. 4 i 5 ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. 2011, nr 174, poz. 1039 z późn. zm. art. 32), udzielaniu zawodowo świadczeń wymienionych w art. 2 i 3 ustawy o zawodzie felczera (Dz. U. 1950, nr 36, poz. 336 z późn. zm. - art. 9), wykonywaniu czynności diagnostyki laboratoryjnej w laboratorium (Dz. U. 2001, nr 100, poz. 1083 z późn. zm. - art. 71). Czyn taki stanowi albo wykroczenie (zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności czy pozbawienia wolności) albo występek (zagrożony karą grzywny), w zależności od tego, czy osoba, która go popełnia, działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, czy też nie. Obowiązujący Kodeks karny nie definiuje pojęcia przestępstwa wprost, ale wyprowadza je z szeregu przepisów kodeksowych wskazujących jego elementy. Zgodnie z normą zawartą w art. 1 § 1-3 Kodeksu Karnego odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony 280 | WSGE pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Sprawca czynu zabronionego nie popełnia przestępstwa, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu. Czynem może być tylko takie zachowanie się człowieka, które jest „wytworem jego woli”, czyli może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Do pracowników medycznych (lekarzy, lekarzy dentystów, pielęgniarek, położnych, felczera, ratownika medycznego) odnosi się art. 2 Kodeksu Karnego stanowiący, że „odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi” (Dz. U. 1997, nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Najważniejszymi elementami przestępstwa są: podmiot, strona podmiotowa oraz strona przedmiotowa. Podmiotem przestępstwa według prawa polskiego może być wyłącznie osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat (art. 10). Strona podmiotowa (subiektywna przestępstwa) obejmuje zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej, czyli zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Strona podmiotowa przestępstwa, określona w art. 9 KK, stanowi przesłankę winy. W myśl art. 9 § 1 KK czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić (dolus direc tus) albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi (dolus eventualis). W przypadku odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne, przesłankę odpowiedzialności stanowi naruszenie zasady ostrożności (art. 9 § 2 KK). Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostroż ności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Mówiąc o odpowiedzialności karnej lekarzy, najczęściej nawiązujemy do kilku rodzajów przestępstw, którymi są: - narażenie na niebezpieczeństwo (Przedmiotem występku określonego w art. 160 § 1-3 KK jest życie lub zdrowie konkretnego człowieka. Warunkiem zaistnienia przestępstwa jest przeniesienie przez sprawcę człowieka ze stanu bezpiecznego dla jego życia lub zdrowia w stan narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Przestępstwo to może być popełnione zarówno przez działanie, jak i zaniechanie), WSGE | 281 - nieudzielenie pomocy (Przedmiotem przestępstwa określonego w art. 162 KK jest ochrona życia i zdrowia człowieka znajdującego się w szczególnej sytuacji, tzn. w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem wywołania dla tych dóbr najcięższych skutków w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu), - spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (Przepis art. 156 KK określa typ przestępstwa, którego istotą jest spowodowanie najcięższych, najbardziej niebezpiecznych dla zdrowia człowieka skutków. Przedmiotem ochrony jest zdrowie człowieka. Czyn sprawcy może mieć zarówno formę działania, jak i zaniechania). Należy dodać i raz jeszcze podkreślić, że wymienione trzy rodzaje przestępstw nie są w sposób szczególny zastrzeżone dla poszczególnych zawodów. Są to przestępstwa powszechne i dokonać ich może każdy nie tylko lekarz, pielęgniarka czy inny członek personelu medycznego. Wskazuje się na nie, mówiąc o odpowiedzialności karnej pracowników medycznych, gdyż przestępstwa te w sposób szczególny występują przeciwko zdrowiu i życiu człowieka, a więc przeciwko dziedzinom, którymi zajmuje się medycyna (Stefański, 2008, s. 108-111 i Marek, 2007, s. 122 i nast.). Ponadto personel medyczny jest w sposób szczególny zobowiązany do udzielenia świadczenia zdrowotnego. Obowiązek ten jest zapisany we wspominanych już ustawach, które regulują działalność w poszczególnych zwodach medycznych. Nieudzielenie świadczenia zdrowotnego, do którego są ustawowo zobowiązani pracownicy medyczni, może prowadzić do wymienionych powyżej sytuacji takich jak spowodowanie uszczerbku na zdrowie. Do lekarzy, pielęgniarek odnosić może się art. 2 Kodeksu Karnego stanowiący, że „odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi”. Polski ustawodawca nie zawarł w prawie karnym oddzielnego przepisu, który odnosiłby się bezpośrednio do odpowiedzialności karnej lekarza czy pielęgniarki za zaniechanie udzielenia świadczenia zdrowotnego. Dlatego też lekarz i pielęgniarka ponoszą odpowiedzialność karną na zasadach ogólnych, wspólnych dla wszystkich osób (Filar, 2000, s. 55). Tak więc zaniechanie udzielenia świadczenia zdrowotnego, z racji ciążącej na personelu medycznym szczególnej odpowiedzialności i zobowiązaniu, może nieść ze sobą poniesienie odpowiedzialności karnej. 282 | WSGE Podsumowanie Mówiąc o odpowiedzialności lekarza, rozważyć należy wiele aspektów tej kwestii. Lekarz, pielęgniarka, położna, felczer czy diagnosta medyczny ponosić może odpowiedzialność cywilną, karną a przede wszystkich zawodową. Problematyka ta może być więc rozważana na wiele sposobów. Zagadnienie to może być analizowane z punktu widzenia Kodeksu cywilnego, gdzie odpowiedzialność lekarza lub innego pracownika medycznego wynika z konieczności naprawy krzywdy, której dopuścił się w wyniku czynu niedozwolonego lub niewłaściwego wypełniania zobowiązania. Nie jest jednak ten rodzaj odpowiedzialności zastrzeżony tylko dla personelu medycznego, ale dotyczy każdego człowieka. Podobnie rzecz ma się z odpowiedzialnością karną, gdyż również w Kodeksie karnym nie ma szczególnych przepisów dotyczących lekarzy, pielęgniarek, położnych, felczerów czy diagnostów laboratoryjnych. Odpowiadają oni w tym zakresie na takim samym zakresie jak każdy inny człowiek. Wykonywanie zawodu lekarza nie jest więc przesłanką uzasadniającą powstanie szczególnego rodzaju odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialność karna lekarza uzależniona jest podobnie jak odpowiedzialność pozostałych osób, od zaistnienia przesłanek w postaci: popełnienia czynu zabronionego, istnienia związku przyczynowego pomiędzy czynem a skutkiem, który nastąpił w wyniku popełnienia przestępstwa oraz winy sprawcy. Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem czynności medycznych to problem szeroki, społecznie ważny i wykazujący liczne powiązania z prawem medycznym. W ostatnich latach liczba aktów prawnych regulujących problematykę związaną z czynnościami medycznymi znacznie wzrosła. Lekarz może odpowiadać karnie w przypadku naruszenia przesłanek legalności czynności leczniczych, przestępnego nieudzielenia pomocy oraz niepowodzenia w leczeniu. Sprawy dotyczące odpowiedzialności karnej lekarza kwalifikowane są zasadniczo z przepisów opisujących skutkowe przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu. Z charakteru pracy lekarza wynika, że będą to z zasady przestępstwa nieumyślne. Najczęściej czyny lekarzy kwalifikowane są na podstawie art. 155 k.k. jako nieumyślne spowodowanie śmierci lub art. 160 k.k. jako narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Należy zaznaczyć, że sprawy rozpatrywane przez sądy rejonowe dotyczą przede wszystkim odpowiedzialności za błąd medyczny i nieudzielenie pomocy. Dane z sądów okręgowych wskazują na wzrost liczby spraw przeciw WSGE | 283 lekarzom. Wyroki te były często uniewinniające, w uzasadnieniach często podawany jest brak możliwości bezspornego ustalenia, że błąd lub zaniedbanie lekarza było przyczyną ujemnego skutku. O ile trudno mówić o cywilnym lub karnym aspekcie odpowiedzialności lekarzy i innych pracowników medycznych specyficznej dla tej grupy zawodowej, to inaczej się ma rzecz z odpowiedzialnością zawodową. W tej materii odpowiedzialność taka jest zastrzeżona wyłącznie dla członków personelu medycznego, a biorąc pod uwagę ustawę o izbach lekarskich, dotyczy tylko osób wykonujących zawód lekarza. References Banaszczyk, Z. i in. (2003). Odpowiedzialność lekarza - jej rodzaje i podstawy [w:] L. Kubicki (red.), Prawo Medyczne. Wrocław: Urban & Partner. Brzeziński, T. red., (2004). Historia medycyny. Warszawa: Wydawnictwo lekarskie PZWL. Daniluk, P. (2005). Uwagi o odpowiedzialności karnej lekarza w związku z naruszeniem wskazań wiedzy i sztuki lekarskiej (błędem w sztuce lekarskiej). „Przegląd Urologiczny” 33(5). Filar, M. (2000). Lekarskie prawo karne. Kraków: Kantor wydawniczy Zakamycze. Grzywo – Dąbrowski, W. (1958). Odpowiedzialność karna lekarza w związku z wykonywaniem pracy zawodowej. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich . A. Marek, A. (2007). Prawo karne. Warszawa: Wyd. C. H. Beck. Radzicki, J. (1967). Ryzyko zabiegów lekarskich w prawie karnym. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. Sitek, M. (2012) Prawne i instytucjonalne ramy polityki karnej UE, Journal of Modern Science 1/12/2012, ss. 187-205 Stefański, R. A. (2008). Prawo karne materialne. Część ogólna, Warszawa: Difin. Akty prawne: Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. - Kodeks karny. Dz.U.1932.60.571, tekst jednolity. Ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. o odpowiedzialności zawodowej fachowych 284 | WSGE pracowników służby zdrowia. Dz.U.1950.36.332, tekst jednolity. Ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zawodzie felczera. Dz.U.1950.36.136, tekst jednolity. Ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o zawodzie felczera. Dz.U.1950.36.136, tekst jednolity. Ustawa z dnia 28 października 1950 r. o zawodzie lekarza. Dz.U.1950.50.48, tekst jednolity. Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny. Dz.U.1969.13.94, tekst jednolity. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1969 r. Kodeks cywilny. Dz.U.1969.16.93, tekst jednolity. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza. Dz.U.1997.28.152, tekst jednolity. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny. Dz.U.1997.88.553, tekst jednolity. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej. Dz.U.2001.100.1083, tekst jednolity. Ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich. Dz.U.2009.219.1708, tekst jednolity. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej. Dz.U.2011.174.1039, tekst jednolity. WSGE | 285 286 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 287-307 Marcin Bąkiewicz WSGE | 287 288 | WSGE Theoretical and practical determinants defining social policy in contemporary times Teoretyczne i praktyczne determinanty współczesnego definiowania polityki społecznej dr Marcin Bąkiewicz Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The article presents basic concepts of social policy as well as its contemporary and historical dimensions. The conceptual framework for this area of study is set out in both Polish and foreign publications and is merely the background for deliberation in this text. One of the major ideas of the article is an attempt to expose social policy as an activity evaluating and contrasting its theoretical as well as practical aspects. Such a point of view combined with historical experience and contemporary practices and sciences allows to redefine and correct particular notions. Artykuł poświęcony jest podstawowym zagadnieniom dotyczącym polityki społecznej w jej współczesnym i historycznym wymiarze. Siatka pojęciowa dotyczącą dziedziny jest dobrze znana polskiej i obcej literaturze przedmiotu i stanowi w niniejszym tekście jedynie tło rozważań. Jednym z głównych wątków artykułu jest próba dynamicznego wyeksponowania polityki społecznej jako aktywności ewaluującej i konfrontującej w swojej istocie ujecie teoretyczne i podejście praktyczne. Zastosowanie takiej optyki, w oparciu o doświadczenia historyczne oraz uwarunkowania współczesne zarówno praktyki, jak i nauki pozwala na redefiniowanie i korygowanie wybranych pojęć. Key words: Social Policy, Institutions of social policy, self-government Polityka społeczna, instytucje polityki społecznej, samorząd terytorialny WSGE | 289 Geneza polityki społecznej Problem niedostatku i stale wzrastająca liczebność uboższych grup społecznych oraz związane z tym pojawienie się kwestii społecznych został zauważony wraz z rozwojem intelektualnym społeczeństw oraz dojrzałością władzy. Samoobrona zmarginalizowanych grup społecznych stawała się niewystarczającym środkiem reagowania na sytuację, konieczne stało się zaangażowanie państwa i jego organów (Auleytner, 2000,s.21). Podjęcie działań mających na celu usprawnienie funkcjonowania społeczeństwa poprzez nowe regulacje prawne i normy społeczne było początkiem polityki społecznej (Piekut-Brodzka, 2002,s.9). Należy jednak podkreślić, że genezy polityki społecznej należy dopatrywać się nie w nauce, ale w praktycznej umiejętności reagowania na problemy społeczne. Geneza i ewolucja polityki społecznej jest problematyką dobrze rozpoznaną i scharakteryzowaną w dorobku naukowym dziedziny. Podejście historyczne do polityki społecznej wymaga jednak podkreślenia znaczenia lokalnych działań dla rozwoju początkowo umiejętności praktycznego działania, a następnie dziedziny naukowej. Przykładem realnego zainteresowania działaniami społecznymi już na początku XVII stulecia jest Anglia. W 1601 roku Parlament uchwalił Poor Law– Prawo Ubogich (Tekst oryginalny: http://www.workhouses.org.uk/poorlaws/1601act.shtml)obowiązujący na terenie Anglii i Walii akt prawny, który stał się realnym wyrazem troski władzy o ówczesne problemy społeczne. Prawo to rozróżniło żebraków na zdolnych i niezdolnych do pracy, stosując kryterium wieku lub kalectwa. Osoby zdolne do pracy zmuszane były do podjęcia pracy. Starcy, kaleki i ubodzy zostali objęci kuratelą 15 000 parafii, które stały się lokalnymi ośrodkami odpowiedzialnymi za wiele działań o charterze socjalnym (Parafie były odpowiedzialne np. za budowanie i prowadzenie domów pracy i innych placówek socjalnych) i pomocowym szczególnie wobec ubogich. Uchwalenie aktu spowodowało też wprowadzenie obowiązkowego opodatkowania na cele walki z ubóstwem. (http://www.victorianweb.org/history/poorlaw/elizpl.html 2013) Wprowadzenie Prawa ubogich i powierzenie strukturom lokalnym zadań z zakresu pomocy społecznej oraz zabezpieczenie źródeł finansowania tych zadań można potraktować jako jeden z pierwszych przykładów decentralizacji funkcji społecznych państwa. Druga połowa XIX stulecia to okres wzrostu zainteresowania państwa warunkami pracy robotników przemysłowych. Robotnicy zaczęli domagać się polepszenia warunków pracy i organizowali samopomoc. Ówcze- 290 | WSGE sne państwo zmuszone było do reakcji i podjęcia narastającego problemu społecznego. Od 1795 r. pomocą państwa realizowaną na poziomie lokalnym objęci zostali robotnicy, którzy otrzymywali świadczenia socjalne w wysokości uzależnionej od ceny chleba i wielkości rodziny (G. Boyer, English Poor Laws, http://eh.net/encyclopedia/article/boyer.poor.laws. england 2013). Gwałtowne zmiany społeczne i gospodarcze doprowadziły do uchwalenia w 1834 roku New Poor Law – Nowego Prawa Ubogich(Tekst oryginalny: http://www.workhouses.org.uk/poorlaws/1834act. shtml 2013). Akt był próbą uporządkowania kwestii związanych z siłą roboczą w dobie rewolucji przemysłowej. Wejście w życie nowego prawa doprowadziło do podziału – coraz bardziej niewydolnych - parafii na wyspecjalizowane jednostki administracyjne - związki prawne ubogich (Law Poor Unions) (Leach, Percy-Smith,2001,s.48). Przyjęcie Nowego Prawa Ubogich traktowane jest też jako geneza współczesnego brytyjskiego samorządu (Radomski, 2006,s.28). Nowe jednostki zyskały świecki charakter, a ich funkcjonowanie było poddane kurateli wybieralnej rady opiekunów (Board of Guardians). Nowe prawo ograniczyło opiekę nad najsłabszymi warstwami społecznymi i w konsekwencji doprowadziło do ograniczenia roli władz lokalnych w prowadzeniu pomocy społecznej. Realizacja funkcji społecznych państwa przybrała formę bardziej scentralizowanej, wyspecjalizowanej państwowej administracji terenowej (więcej: Pokruszyński, 2013a, ss. 167-175; Pokruszyński, 2013b, ss. 205-219). W Anglii i Walii w XIX stuleciu ważną rolę w prowadzeniu lokalnej polityki społecznej odgrywały szczególne placówki socjalne, jakimi były domy pracy (workhouse). Spełniały one rolę ośrodków socjalnych, które w oparciu o surowe reguły oferowały zatrudnienie i zakwaterowanie najuboższym mieszkańcom. Placówki te poza pracą i zakwaterowaniem gwarantowały wszechstronną opiekę socjalną swoim mieszkańcom. Ich struktura organizacyjna zdeterminowana była wieloma funkcjami socjalnymi. Poniższa tabela ilustruje obowiązującą w ówczesnej Anglii i Walii hierarchiczną strukturę podmiotów społecznych realizujących zadania socjalne ze szczególnym uwzględnieniem wewnętrznej organizacji Domów Pracy. WSGE | 291 Tab. 1 Funkcje socjalne państwa realizowane przez administracje terenową w Anglii ze szczególnym uwzględnieniem domów pracy Poziom Organy/stanowiska (1834-47); Komisarze Prawa (1847-71); Zarząd Centrum/ (1871-1919) Samorząd Państwo (1919) Ministerstwo Zdrowia Związek Dom Pracy Zadania/odpowiedzialność Wdrażanie parlamentarnych aktów w życie; formułowanie przepisów i procedur; zbieranie statystyk, tworzenie raportów dla parlamentu. Rada opiekunów Nadzorowanie pracy i gospodarki Związku. Urzędnik Organizowanie spotkań, organizowanie wyborów; przedstawianie sprawozdań i rozliczeń komisarzy itp. Obsługiwanie wszystkich transakcji finansowych oraz tworzenie i prowadzenie kont. Weryfikowanie przypadków wszystkich osób ubiegających się o ulgi medyczne Urzędnik przyznający ulgi i ulgi dla biednych; autoryzowanie pomocy doraźnej lub dopuszczenie do przytułku. Leczenie chorych, zapewnienie leków; Okręgowy funkcjonariusz doradztwo i raporty na temat leczenia medyczny chorych. Nadzorowanie, zarządzanie przytułkiem Zarządca, prowadzący Dom i jego mieszkańcami; rejestrowanie wszystkich porodów i zgonów. Pełni funkcję zastępcy prowadzącego Dom; nadzoruje sprawy dotyczące kobiet Gospodarz mieszkańców i dzieci; pilnuje ustalonego porządku w Domu. Służy pomocą, odwiedza chorych, Kapelan nadzoruje edukację religijną dzieci. Poucza i nadzoruje dzieci, również poza Dyrektor szkoły godzinami pracy szkoły. Odwiedza chorych w Domu, bada nowo Lekarz, funkcjonariusz przybyłych, składa raporty na temat medyczny warunków sanitarnych. Opiekowanie sie nad chorymi podopiecznymi i pacjentami pod Pielęgniarka kierunkiem Inspektora Medycznego. Monitorowanie wszystkich osób Portier i towarów wwożonych i wywożonych. Nadzorowanie pracy wykonanej przez Kurator pracy zewnętrznej nierezydentów. Bezpieczeństwo pożarowe (Tylko duże Strażacy placówki). Skarbnik 292 | WSGE Parafia Nadzorca Administrowanie lokalnymi danymi dotyczącymi biednych oraz wykonywanie wielu innych lokalnych obowiązków. Źródło: opracowanie własne na podstawie przywołanej literatury. W Europie kontynentalnej podkreślenia wymaga działalność reformatorska Ottona von Bismarcka, który uznawany jest za twórcę współcześnie rozumianej polityki społecznej. Prusy za rządów Bismarcka stały się przykładem zrewidowania roli państwa z pasywnej na aktywną antycypującą formułę zarządzania (Auleytner,2000, 2002,s.21-22). Ingerencja państwa w stosunki społeczne przejawiała się wprowadzeniem systemu ubezpieczeń społecznych. Reformy pruskie zakładały, że gospodarka powinna być na tyle efektywna, aby możliwe było wypłacanie świadczeń społecznych (rent i emerytur) oraz powszechny dostęp do edukacji. Należy podkreślić, że reformy Bismarcka realizowane były w oparciu o ukształtowany i dobrze funkcjonujący aparat administracyjny. Władza terenowa na szczeblach ponadgminnych miała charakter dualistyczny (samorząd terytorialny i terenowa administracja rządowa). Podstawowe znaczenie dla wykonywania społecznych funkcji państwa w terenie miała gmina, która poprzez swoje organy była odpowiedzialna za wykonywanie zadań własnych i poruczonych. J.Malec (2003) i D.Malec (2003) informuje, iż do zadań własnych gminy należało wszystko to, co służy dobrobytowi ogółu, materialnemu interesowi i duchowemu rozwojowi jednostek, a także tworzenie i wspomaganie zakładów służących temu celowi (np.: szkoły, szpitale, przytułki dla dzieci i starców, biblioteki, czytelnie, pośrednictwo pracy). W gminach, w których mieszkało i pracowało przynajmniej 100 osób, miały powstać lokalne kasy chorych. Świadczenia podstawowe obejmowały bezpłatne porady lekarskie, opiekę szpitalną w razie ciężkiej choroby, leki, opłacanie zasiłku chorobowego oraz pomoc dla kobiet do trzech tygodni po urodzeniu dziecka. Należy podkreślić jednak, że dualistycznych charakter administracji terenowej w Prusach budził w nauce wiele wątpliwości co do pozycji ustrojowej i roli samorządu terytorialnego. Takich kontrowersji nie budziła jednak kwestia prowadzenia przez władze lokalne (szczególnie gminne) polityki społecznej – dyskusji podlegało tylko jej znaczenie w kontekście przyznanych samorządowi kompetencji i zadań (Starościak, 1960, s .81-82; Łuczak, 1973, s.26 ). Gmina odpowiedzialna była też za realizacje zadań z zakresu dobroczynności publicznej. Dodatkowo zgromadzenia gminne mogły ustanawiać daniny lokalne na cele dobroczynne (Sierpowska,2006,s.14). Należy też podkreślić, że na ziemiach WSGE | 293 polskich zaboru pruskiego istniały korzystne warunki dla funkcjonowania organizacji lokalnych aktywnie działających w obszarze społecznym. Ważną dla edukacji rolników i techników była działalność organizacji oświatowej Towarzystwa Naukowej Pomocy, w zakresie upowszechniania czytelnictwa podkreślenia wymaga aktywność Towarzystwa Czytelni Ludowych (Bardach, Leśnodorski, Pietrzak, 2003,s.405). Odnosząc się do rozwiązań obcych w zakresie polityki (pomocy) społecznej, nie sposób nie zasygnalizować doświadczeń rosyjskich. Mimo że polska literatura przedmiotu rzadko przywołuje uwarunkowania historyczne obowiązujące w Rosji, to należy podkreślić, że tamtejsze tradycje stanowią ważny przykład nowoczesnego oraz spójnego - jak na ówczesne czasy – rozwiązania odnośnie polityki i pomocy społecznej. Wzorce rosyjskie są nie mniej interesującym przykładem budowania struktur odpowiedzialnych za pomoc społeczną w państwie niż wyżej charakteryzowany model angielski czy niemiecki. Pierwszych realnych działań władzy (Dekret wydany za rządów cara Fiodora Aleksiejewicza,1682) wobec kwestii społecznych należy się dopatrywać w polityce cara Piotra I, który w szeregu swoich dekretów regulował status żebraków, ubogich i potrzebujących. Podmiotami odpowiedzialnymi za realizację zamierzeń cara były magistraty miejskie, właściciele ziemscy i starostowie oraz setnicy. Czynione w pierwszych dziesięcioleciach XVIII stulecia próby rozwiązania problemów społecznych nie przyniosły jednak oczekiwanych efektów, bowiem car Piotr I i jego administracja koncentrowali się w swojej polityce na zwalczaniu skutków, a nie przyczyn żebractwa i innych problemów socjalnych ( Sokołów, 2002,s.20). Kolejnym przełomem w zakresie omawianej polityki były rządy carycy Katarzyny II, która w 1775 roku wydala doniosły akt prawny o charakterze ustrojowym, tj. „Statuty do zarządzania guberniami imperium rosyjskiego”. Akt ten przewidywał powstanie na terenie każdej z 50 guberni nowej instytucji – Izby Opieki Społecznej. Izby odpowiedzialne były za organizowanie i prowadzenie takich instytucji, jak: szkoły ludowe, sierocińce, szpitale, przytułki, dom dla nieuleczalnie chorych, dom chorych umysłowo, dom pracy, dom poprawczy. System izb opieki społecznej stal się trwałym elementem rosyjskiego systemu polityki społecznej, który szczególnie w XIX wieku został uzupełniony o różnorodne niepaństwowe organizacje dobroczynne. Znalazło to tez swój wyraz w funkcjonowaniu licznych organizacji dobroczynnych na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego (Auleytner,2000, 2002,s.8-9). Reformatorskie rządy Katarzyny II można uznać za okres kształtowania warunków do in- 294 | WSGE tegracji systemu opieki społecznej z działalnością dobroczynną stanowiącą wyraz aktywności społeczeństwa (Auleytner,2000, 2002,s.8-9). Charakteryzując ustroje obce XIX wieku i przełomu XIX i XX stulecia, należy wspomnieć też o idei samorządowej polskich socjalistów, która w dużym stopniu korespondowała z ówczesną problematyką społeczną i realiami politycznymi. Refleksję intelektualną polskich socjalistów okresu przełomu wieków można usystematyzować w obrębie trzech nurtów. Pierwszy kierunek koncentrował się na wskazywaniu ścisłych więzi socjalizmu i samorządności. Drugi odnosił się do budowania demokratycznych struktur państwowych w oparciu o silny samorząd. Trzeci nurt – alternatywny wobec poprzednich – zakładał funkcjonowanie wspólnoty samorządowej z wykluczeniem państwa jako formuły kojarzonej z narzucaniem i przemocą (Śliwa, 2006,s.32). Leon Rzewuski odnosząc się do idei socjalnej utopii, wskazywał, że podstawowe znaczenie ma wspólnota gminna, która najlepiej wyraża interesy społeczne (Ludwikowski, 1982,s.235). Refleksja intelektualna polskich socjalistów została zaadaptowana na grunt działalności politycznej Polskiej Partii Socjalistycznej. Działacze tego ugrupowania artykułowali potrzebę funkcjonowania silnego samorządu terytorialnego w warunkach demokratycznego ustroju państwowego. Samorząd stanowił dla nich najefektywniejszą formę rozwiązywania problemów gospodarczych, socjalnych i kulturalno-oświatowych (Śliwa,2006,s.38). Rozwój myśli i ruchów socjalistycznych wywołał też próbę implementacji na grunt polski, znanej i cieszącej się dużą popularnością na zachodzie Europy, idei socjalizmu gminnego. Propagatorem tej myśli był Konstanty Krzeczkowski, który dokonał też adaptacji ze szkoły wiedeńskiej ( na grunt polski klasyfikacji nauk, zaliczając politykę społeczną do grupy nauk praktycznych. Abstrahując od podłoża ideologicznego socjalizmu gminnego, należy podkreślić upodmiotowienie gminy jako kluczowego elementu prowadzenia polityki społecznej. Założenia socjalizmu gminnego można potraktować jako swoistą historyczną ilustrację współczesnej idei pomocniczości. Gmina dla Krzeczkowskiego – podobnie jak dla wspomnianych socjalistów oraz współczesnych mu wyrazicieli myśli naturalistycznej samorządu (Kroński, 1932) W. Wakara - ma charakter pierwotny i stanowi obszar podstawowych więzi społecznych. Takie postrzeganie gminy było podyktowane również analizą badań i myśli socjologicznej Ludwika Krzywickiego, co w konsekwencji pozwoliło mu charakteryzować gminę jako podmiot oddolnych działań społecznych, który poprzez swój pierwotny charakter jest autonomiczny, samorządny i samowystarczalny. WSGE | 295 Państwo wobec gminy jest strukturą wtórną, wykorzystującą gminę do swoich ogólnych interesów. Gmina rozumiana przez Krzeczkowskiego to dobrowolna wspólnota interesów kulturalnych, społecznych i gospodarczych, która ze względu na swoją pierwotna specyfikę powinna być szczególnie chroniona przez państwo (Krzeczkowski,1938,s.67). Dobrowolność partycypacji mieszkańców wspólnoty w aktywności gminy stanowi dla Krzeczkowskiego wartość podstawową, której naruszenie może nastąpić jedynie w przypadku zaistnienia interesu szerszej zbiorowości (Krzeczkowski, 1938, 1947,s.191 i nast.). Refleksja socjologiczna nad istotą relacji we wspólnocie gminnej stanowi dla autora punkt wyjścia do scharakteryzowania samorządu jako instytucjonalnego upodmiotowienia wspólnoty mieszkańców. Samorząd jest najbardziej bliską jednostce i jednocześnie najbardziej efektywną instytucją w reagowaniu i zaspakajaniu potrzeb społecznych. Samorząd jest więc formułą demokratyczną opartą na aktywności mieszkańców, pozbawioną barier dzielących rządzących i rządzonych. K. Krzeczkowski odnosi się też do kwestii ustrojowych pozycjonujących samorząd w ramach architektury państwa. Autor, podkreślając znaczenie motywacji i działań społecznych na poziomie lokalnym, niejako wpisuje się w ówczesne realia polityczne, stawiając pod rozwagę doniosły dylemat wyboru „Albo totalizm państwowy i śmierć samorządu (samorząd mianowany), albo pełny i całkowity samorząd (Krzeczkowski,1938, 1947,s.195) . W rozważaniach nad pozycją ustrojową samorządu w państwie autor odnosi się też do ówczesnych tendencji europejskich. Dostrzega, o czym wspomniano wyżej, wewnętrzne realia ustrojowe Anglii z tendencjami recentralistycznymi oraz wzorce niemieckie charakteryzujące się decentralizacją władzy i upodmiotowieniem samorządu terytorialnego – szczególnie na poziomie gminy. Myśl socjalistyczna początkowo zyskiwała na znaczeniu i fragmentarycznie była implementowana na grunt działań praktycznych poprzez przekazywanie zadań socjalnych na szczeble, na których problemy społeczne się ujawniały. Proces naturalnej decentralizacji prowadził do ukształtowania się przestrzeni socjalnej, w której aktywność samorządów i organizacji społecznych była efektywnym narzędziem prowadzenia polityki społecznej (Auleytner,2000,2002,2011,s.13-13). Mimo to okres międzywojnia charakteryzował się sporem co do pozycji ustrojowej samorządu terytorialnego w państwie, co wyraźnie było widoczne po 1926 roku. Rola samorządu terytorialnego stała się przedmiotem polemiki dwóch wzajemnie opozycyjnych wobec siebie szkół: naturalistycznej, eksponują- 296 | WSGE cej gminowładztwo jako podstawę ustrojową oraz państwowej, wpisującej samorząd w ściśle uporządkowany ustrój państwa (Bosiacki, 2006,s.106). Dylemat ten pozostaje wciąż aktualny zarówno w kontekście tematyki niniejszej książki, ale i szerzej w kontekście współczesnej debaty ustrojowej toczonej na osi decentralizacja-centralizacja. Organizacja samorządu terytorialnego w okresie II Rzeczypospolitej stanowiła wyzwanie dla władz, które praktycznie przez cały okres międzywojnia próbowały kształtować ostateczny ustrój władzy terenowej. Mimo gwarancji trójstopniowego samorządu terytorialnego zawartej w konstytucji z 1921 roku w praktyce samorządność funkcjonowała na poziomie lokalnym, szczególnie na szczeblu gminnym. Początkowo samorząd terytorialny miał szeroko zakreślone kompetencje w rożnych dziedzinach, jednak w późniejszym okresie regulacje tzw. ustawy scaleniowej z 1933 roku oraz Ustawy Zasadniczej z 1935 roku stopniowo ograniczyły zakres samodzielności samorządu terytorialnego na rzecz zadań poruczonych przez państwo. W zakresie polityki społecznej samorządowi powierzono wykonywanie następujących zadań: oświata, kultura, zdrowie publiczne. Stosunkowo najszerszy zakres zadań wykonywały miasta wydzielone, które poza wspomnianymi zadaniami odpowiedzialne były za pomoc społeczną i pośrednictwo pracy (Bardach, s.532-533). Wskazując przełom XIX i XX stulecia jako okres genezy współcześnie rozumianej polityki społecznej, należy podkreślić zaangażowanie i wkład doktrynalny Kościoła Katolickiego. Encyklika Rerum Novarum Leona XIII z 1891 roku jest pierwszym tak doniosłym aktem Kościoła odpowiadającym na ówczesne problemy społeczno-gospodarcze, a szczególnie na kwestię robotniczą. Encyklika poza sformułowaniem postulatu współpracy i pracy odnosi się do funkcji państwa, zalecając ograniczony interwencjonizm. Zgodnie z postulatami encykliki państwo powinno respektować w pierwszym rzędzie aktywność jednostki i rodziny, a wkraczać tylko w przypadkach koniecznych, mających na celu ochronę interesów ogólnospołecznych (Encykliki Leona XIII,cz.II, 1997,s.242).Wyraźnym nawiązaniem do dokumentu Leona XIII była encyklika Quadragesino Anno wydana w 1931 roku przez Piusa XI. Dokument wyraźnie podkreślał znaczenie zasady pomocniczości, wskazując na pierwszeństwo inicjatywy oddolnej oraz na wtórny interwencjonizm pomocniczy państwa. Obie encykliki stały się wyraźnym głosem Kościoła co do kwestii socjalnej oraz trwale zapoczątkowały, wzbogacany dorobkiem kolejnych encyklik, katolicyzm społeczny (Tumowiecki,2007,s.20-21;Majka,1989,s.267). WSGE | 297 Definicje polityki społecznej Polityka społeczna – jak już wspomniano wcześniej - jest rozumiana dwojako i równolegle. Po pierwsze w ujęciu historycznym jako działalność praktyczna, po drugie jako dyscyplina naukowa (Podolski,Tumowiecki;2003.s.7). W pierwszym znaczeniu dotyczy praktycznej aktywności określonych podmiotów działających w celu rozwiązywania kwestii socjalnych. Szerzej w obszarze zainteresowań nauki znajdują się przede wszystkim badania potrzeb materialnych człowieka i grup społecznych oraz metody i środki ich zaspokajania na określonym etapie rozwojowym państwa lub innych podmiotów realizujących politykę społeczną. Polityka społeczna jako kategoria naukowa rozumiana jest jako system wiedzy o procesach, których celem szczegółowym jest wyrównywanie położenia życiowego ludzi najsłabszych socjalnie, a celem ogólnym pozostaje kształtowanie rozwoju humanistycznego (Auleytner, 1994,s.22;Firlik-Fesnak i Szylko-Skoczny 2008,s.31). Uzupełniając powyższe próby definiowania pojęcia o aspekt podmiotowy, politykę społeczną można rozumieć jako działalność państwa, samorządów i innych organizacji, której celem jest poprawa warunków bytowych społeczeństwa. Działania te obejmują zarówno obszar zaspokajania podstawowych potrzeb jak również obszar stosunków społecznych, kulturowych oraz indywidualnych. Już na wstępie można dostrzec, że definicja polityki społecznej jest złożona i wieloaspektowa. Przegląd piśmiennictwa historycznych oraz współczesnych teoretyków polityki społecznej wskazuje na trzy istotne elementy definicyjne zjawiska, tj.: istota, cele i zakres (Skinder,2009,s.36). Na bardziej szczegółowe aspekty formowania definicji zwraca uwagę Jolanta Supińska, która podkreśla znaczenie następujących elementów składowych pojęcia tj: przedmiot, cele, środki i podmioty polityki społecznej (Supińska, 1991,s.7). Wielu autorów, definiując politykę społeczną, respektuje wspomniane elementy definicyjne, ale nie zawsze odnosi się do podmiotów realizujących ową politykę. Na potrzeby niniejszej książki wyodrębniono te definicje przedstawicieli polskiej nauki, które bezpośrednio lub pośrednio wskazują na podmioty realizujące politykę społeczną – szczególnie z uwzględnieniem podmiotów pozapaństwowych. W tym kontekście polityka społeczna też jest definiowana różnorodnie, poniżej najbardziej znane definicje. Według Jana Rosnera polityka społeczna jako działalność praktyczna jest narzędziem kształtowania przez państwo oraz organizacje społeczne 298 | WSGE warunków pracy i bytu, a także stosunków społecznych. Polityka społeczna definiowana jest przez autora jako działalność państwa i organizacji społecznych w dziedzinie kształtowania warunków bytu i pracy zmierzającą do optymalnego zaspokojenia indywidualnych i społecznych potrzeb ludności, oparta na zasadzie socjalistycznego egalitaryzmu (Rosner, 1972,s.11-19). Zdaniem Wacława Szuberta przez politykę społeczną rozumie się celowe oddziaływanie państwa, związków zawodowych i innych organizacji na istniejący układ stosunków społecznych zmierzające do poprawy warunków bytu i pracy szerokich warstw ludności, usuwania nierówności społecznych oraz podnoszenia kultury życia (Rajkiewicz, 1979,s.30). Według Michała Olędzkiego polityka społeczna zajmuje się sterowaniem budową struktury społecznej socjalizmu. Autor definiował politykę społeczną jako celową działalność państwa i innych podmiotów społecznych zmierzającą do wywołania pożądanych zmian struktury społecznej (Oledzki, 1981,s.75). W okresie socjalizmu stosunkowo szeroki katalog podmiotów polityki społecznej zaprezentował w swojej definicji Stanisław Czajka. Autor charakteryzuje politykę społeczną jako działalność praktyczną stanowiącą szeroki zespół celowych i planowych działań państwa socjalistycznego i jego organów władzy oraz organów administracji państwowej, organizacji społecznych i zawodowych, instytucji wyspecjalizowanych w świadczeniach określonych usług społecznych oraz zakładów pracy zmierzających do: · systematycznej poprawy warunków bytu i pracy społeczeństwa, usuwania i łagodzenia występujących nierówności społecznych, kształtowania prawidłowych stosunków międzyludzkich w życiu społecznym, a także eliminowania źródeł powstawania oraz przeciwdziałania przejawom patologii społecznej, przy użyciu dostępnych środków materialnych i instrumentów społecznych, optymalnie wykorzystanych i zastosowanych zgodnie z socjalistycznymi zasadami współżycia społecznego (Czajka, 1986,s.17). Według definicji zaprezentowanej przez Barbarę Szatur –Jaworską i Grażynę Firlit –Fesnak polityka społeczna to celowa działalność państwa i innych organizacji w dziedzinie kształtowania warunków życia i pracy ludności oraz stosunków społecznych, mająca na celu między innymi zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego, zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, zapewnienie ładu społecznego (Szatr-Jaworska, Firlit-Fesnak; 1994,s.3). WSGE | 299 Pierwszą, po przełomie 1989 roku, definicję polityki społecznej z szerokim zakreśleniem podmiotów ją realizujących wprowadził Tadeusz Kowalak. Zgodnie z definicją tego autora polityka społeczna to sfera działań państwa, innych podmiotów publicznych oraz społecznych organizacji pozarządowych, mająca na celu kształtowanie godnych warunków życia ludności i poprawnych stosunków międzyludzkich (Kowalak, 2000,s.9). Pierwszy raz w definicji polityki społecznej terminu „samorząd” użył expressis verbis Julian Auleytner. Zdaniem autora polityka społeczna to działalność państwa, samorządu i organizacji pozarządowych, której celem jest wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między obywatelami, dawanie im równych szans i asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego (Auleytner, 2000,2002,2012,s.169). Podobnie w swojej definicji zdefiniował podmioty polityki społecznej Adam Kurzynowski. Polityka społeczna – według autora - to działalność państwa, samorządu i organizacji pozarządowych zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na równości i sprawiedliwości społecznej, sprzyjających zaspokajaniu potrzeb społecznych na dostępnym poziomie (Kuzynowski,2001,s.11). Powyższy przegląd definicji polityki społecznej w aspekcie podmiotowym wyraźnie koresponduje z duchem czasów, w których definicje powstawały. Pierwsi autorzy odnoszący się w swoich definicjach do podmiotów polityki społecznej wpisywali się w ówczesny centralistyczny nurt ustroju socjalistycznego, w którym kluczową rolę odgrywało upartyjnione państwo i zależne od niego wyspecjalizowane oraz terenowe agendy. Sama restytucja samorządu terytorialnego na poziomie gminnym w 1990 roku również nie przyniosła szybkiej adaptacji nowych uwarunkowań ustrojowych na potrzeby redefinicji pojęcia (Szarffenberg,2008,s.62). Ówczesna literatura przedmiotu, odnosząc się do problematyki polityki społecznej, używała jeszcze poprzedniej i powszechnie znanej w warunkach ustroju centralistyczno-reseortowego terminologii – „administracja terenowa” (Piekara, 1991). Dopiero utrwalenie samorządu gminnego oraz wprowadzenie nowych podmiotów samorządu terytorialnego (powiatów i samorządowych województw) wraz ze stopniowym przekazywaniem zadań i kompetencji z zakresu polityki społecznej doprowadził do redefiniowania zakresu podmiotowego pojęcia „polityka społeczna” Nie bez znaczenia na proces redefinicji pozostaje kwestia recepcji idei welfare system, która stopniowo wypiera postrzeganie polityki społecznej w optyce welfare state. 300 | WSGE Tab. 2 Definicje polityki społecznej z uwzględnieniem podmiotów odpowiedzialnych Autor definicji Państwo J. Rosner W. Szybert M. Olędzki S. Czajka B. Szatur-Jaworska G. Firlit-Fesnak A. Kowalak J. Auleytner A. Kurzynowski x x x x Samorząd Organizacje pozarządowe/ społeczne x x x Inne podmioty X X x x x x x x x x x x x Źródło: opracowanie własne. Ostatnie dwie definicje J. Auleytnera i A. Kurzynowskiego wskazują na zainteresowanie współczesnej polityki społecznej samorządnością i lokalizmem. Należy to uznać jako wyraz aprobaty dla mechanizmu decentralizacji władzy publicznej i utrwalonego ustroju państwowego, w którym restytucja samorządu terytorialnego potraktowana została jako istotny obszar aktywności społecznej. Wyeksponowanie samorządności można też traktować jako wzmocnienie praktycznych aspektów w definiowaniu polityki społecznej. Samorządność pozwala na nowo definiować politykę społeczną zarówno w aspekcie naukowym, jak i praktycznym. W tym miejscu należy podkreślić, że wspomniani autorzy nie wskazują w swoich definicjach rodzaju podmiotów samorządowych, co można traktować jako szeroką – nie tylko terytorialną - formułę podmiotową. Taka formułę mogą stanowić samorządy zawodowe i gospodarcze, które uczestnicząc w systemie państwa zdecentralizowanego, wykonują też funkcje społeczne w oparciu o zasadę pomocniczości (Waligórski,Pawłowski;2005,s.23). Należy wspomnieć, że szerokiej wykładni tego, czym jest działalność w zakresie polityki społecznej w ujęciu podmiotowym, dokonała J. Supińska, która wskazała, że podmiotem tejże działalności „może być każda instytucja, grupa czy – wyjątkowo – jednostka…, jeśli… dysponuje jakąś egzekutywą, jakąś siłą sprawczą” (Supińska, 1991,s.10). Biorąc pod uwagę powyższe definicje zarówno te historyczne, jak i te formułowane współcześnie można wyprowadzić na potrzeby postrzega- WSGE | 301 nia polityki społecznej jako elementu zdecentralizowanego władztwa publicznego następującą definicję: Polityka społeczna to działalność władzy publicznej (państwa, samorządów terytorialnych i zawodowych), podmiotów pozapublicznych, grup nieformalnych oraz podmiotów wzajemnej pomocy, zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na równości i sprawiedliwości społecznej (Auleytner,Głąbicka 2000; Kuzynowski, 2001,s.11). Powyższa próba zdefiniowania polityki społecznej ma na celu wskazanie różnorodności podmiotów realizujących aktywność społeczną. Wskazuje nie tylko wertykalną oś prowadzenia polityki społecznej przez władzę publiczna (państwo – samorząd), ale odnosi się też do układu horyzontalnego, uwzględniając różnorodność podmiotów w ramach poszczególnych sektorów i poziomów. Wymienione podmioty, tj. państwo, samorządy, organizacje pozarządowe oraz inne podmioty, mają służyć realizacji głównych celów polityki społecznej. Pierwszym z nich jest kształtowanie odpowiednich, tj. na miarę możliwości gospodarczych, warunków pracy i bytu ludności. Sprowadza się to do tego, że każda współczesna władza publiczna powinna gwarantować tworzenie ogólnych podstaw zapewniających społeczeństwu zaspokajanie swoich potrzeb poprzez pracę zarobkową, a nie pracującym już zawodowo możliwość utrzymania się z rent i emerytur lub innych świadczeń społecznych. Zaspokojenie potrzeb społecznych jednostki poprzez pracę zarobkową ma szczególne znaczenie na poziomie lokalnym, gdzie organizowana jest większość praktycznych działań aktywizujących rynek pracy. Drugi cel, kształtowanie prorozwojowych struktur społecznych, oznacza między innymi dążenie poszczególnych podmiotów do formowania struktury rodziny zapewniającej zastępowalność pokoleń, odpowiedniej struktury wykształcenia ludności i struktury zawodowej, niezbędnych dla realizacji bieżących i strategicznych zadań rozwojowych zarówno na szczeblu ogólnopaństwowym, regionalnym oraz lokalnym. W tym przypadku cel ten również realizowany jest w dużej mierze przez podmioty samorządowe, które w ramach swoich kompetencji i zadań dysponują instrumentami kształtującymi planowanie strategiczne, np. w zakresie edukacji. Podsumowując, ogólnym celem polityki społecznej jest kształtowanie kapitału ludzkiego zdolnego do realizacji zadań rozwojowych w warunkach konkurencji na rynkach lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych. Odpowiednie warunki pracy, kreacji kapitału ludz- 302 | WSGE kiego oraz jego przygotowanie do pracy są niezbędnymi elementami rozwoju społecznego. Jest to cel trudny do realizacji, ponieważ łączą się tu indywidualne potrzeby, dążenia i aspiracje z potrzebą społeczną wyrażającą się w konieczności posiadania sprawnego kapitału ludzkiego, który wykorzysta efektywnie inne rodzaje kapitałów dla rozwoju społeczno- gospodarczego – również na poziomie lokalnym i regionalnym. Zasadniczym praktycznym nurtem polityki społecznej powinny stać się kwestie społeczne, czyli zjawiska i okoliczności, które tworzą stan napięcia społecznego, zagrażającego szerszym zbiorowościom i powodującego deformacje w całym rozwoju społecznym. Kwestie społeczne wynikają z niedostosowania organizacji życia zbiorowego do specyficznych potrzeb społecznych i indywidualnych członków tych zbiorowości (Rajkiewicz, 1979,s.30; Anioł,1982,). Polityka społeczna często bywa przedstawiana jako zbiór dyscyplin - polityk szczegółowych, spośród których wszystkie znajdują swoje miejsce w układzie kompetencyjno-zadaniowym samorządów lokalnych i regionalnych. Poniżej przedstawione zostały dyscypliny szczegółowe wraz z przypisaniem do poszczególnych jednostek polskiego samorządu terytorialnego: polityka ludności i polityka rodzinna – powiat, polityka zatrudnienia – powiat, polityka mieszkaniowa – gmina, polityka ochrony zdrowia – gmina, powiat, województwo, polityka zabezpieczenia społecznego i polityka opieki społecznej – gmina (państwo), polityka edukacyjna i polityka kulturowa – gmina, powiat, województwo, polityka ochrony środowiska – gmina, powiat, województwo, polityka prewencji i przezwyciężania zjawisk patologii społecznej – gmina, powiat, województwo (Kurzynowski, 2003,s.11). Dziedziny polityki społecznej warunkują cele i podejmowane działania. Do podstawowych zadań polityki społecznej realizowanych również przez podmioty lokalne i regionalne należą: - zapewnienie równości i wolności wszystkich obywateli (perspektywa humanistyczna polityki społecznej), - zapewnienie zaspokojenia podstawowych potrzeb przy wsparciu odpo- WSGE | 303 wiednich dotacji, - wspieranie rozwoju gospodarczego zarówno kraju, jak i poszczególnych regionów oraz jednostek lokalnych, - wspieranie aspektów pracy i zatrudnienia, które związane są z potrzebami człowieka (doradztwo pracy, aktywizacja rynku pracy, świadczenia dla bezrobotnych), - zapewnienie wszystkim równych szans w dostępie do systemu ochrony zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób oraz niepełnosprawności, - utrzymywanie systemu nauki, edukacji i kultury, - zapobieganie konfliktom międzyludzkim i utrzymanie ładu społecznego, - udzielanie pomocy każdemu obywatelowi państwa w momencie wystąpienia trudnych warunków życia, - kreowanie rozwoju społecznego poprzez kształtowanie potrzeb oraz dostępu do dóbr i usług, - walka ze zjawiskami patologii społecznej. Zarówno cele, jak i zadania polityki społecznej determinują konstruowanie zdecentralizowanych systemów władztwa publicznego. Państwo oraz struktury międzynarodowe (np. Unia Europejska czy system Rady Europy) stanowią podmioty o charakterze inspirującym i gwarantującym realne instrumenty normatywne i finansowe prowadzenia polityki społecznej, w żadnym razie nie powinny odpowiadać za praktyczne działania, które naturalnie przypisane są do wspólnot samorządowych (więcej: Ferszt-Piłat, 2012, ss. 109-125). Podsumowując, należy podkreślić, że współczesne pojmowanie polityki społecznej musi odnosić się do podmiotów samorządowych i innych podmiotów pozapublicznych jako tych, które reprezentują interesy wspólnot najefektywniej oraz realizują praktyczny wymiar polityki społecznej. References: Anioł, W. (1982) Z zagadnień teorii polityki społecznej, Polityka społeczna nr 3, Auleytner J. Głąbicka K. (2000) , Polityka społeczna miedzy opiekuńczością a pomocniczością, Warszawa: Wydawnictwo WSP TWP Auleytner J. (2000) , Strategia polityki społecznej, [w:] Strategia rozwoju Polski do roku 2020, Warszawa 304 | WSGE Auleytner J. (2002) Polityka społeczna czyli ujarzmianie chaosu socjalnego, Warszawa: Wydawnictwo WSP TWP Auleytner J. (2011) Polityka społeczna w Polsce i w świecie, Warszawa: Wydawnictwo WSP TWP Auleytner J.(1994) , Pomiędzy idea a działaniem, Warszawa: Wydawnictwo Auleytner, J. (2000), Polityka społeczna. Teoria i organizacja, Warszawa: Wydawnictwo WSP TWP. Bardach J. Leśnodorski B. Pietrzak M. (2003), Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa: Wydawnictwo PWN Bosiacki A.(2006) Od naturalizmu do etatyzmu. Doktryny samorządu terytorialnego Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, Warszawa: Wydawnictwo LIBER Czajka J. (1986), Problematyka polityki społecznej, [w:] Zarys polityki społecznej, S. Czajka (red.), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Ferszt-Piłat, K. (2012) Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym społeczeństwie, Journal of Modern Science 2/17/2013, ss. 109-125 Kantyka S. (2007), Historia samorządności w Polsce i jej formy, [w:] Samorząd terytorialny i wspólnoty lokalne, M. Barański, S. Kantyka, S. Kubas, M. Kuś (red.), Warszawa: Wydawnictwo WSP TWP. Kowalak T. (2000), Polityka społeczna. Wybrane zagadnienia, Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej. Kroński A. (1932) Teoria samorządu terytorialnego, Warszawa: Wydawnictwo Przemiany. Krzeczkowski K. (1938). Gmina jako podmiot polityki komunalnej. Warszawa: Wydawnictwo Krzeczkowski K. (1947), Polityka społeczna, Łódź; Wydawnictwo Kurzynowski A. (red.), Polityka społeczna, (2001, 2003) Wydawnictwo SGH/ Leach R. i Percy-Smith J,(2001) Local governance in Britain, Wydawnictwo Palgrave Macmillan. Łopato J. (1998) Miłosierdzie i dobroczynność w Polsce, Polityka Społeczna , nr 5, Łuczak A. (1973) Samorząd terytorialny w programach i działalności stronnictw ludowych 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Malec J. Malec D.(2003) Historia administracji i myśli administracyjnej, Kra- WSGE | 305 ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Oledzki M. (1981), Wstęp do teorii polityki społecznej. Propozycja wyjścia z kryzysu, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Piekara A. (1991) , Terenowa polityka społeczna. Problemy postępu i rozwoju społecznego w mikroskali, Warszawa: Wydawnictwo Ośrodek Badań Społecznych. Piekut-Brodzka, D.M.(2002), System pomocy społecznej u progu XXI wieku, Warszawa : Wydawnictwo Koło Naukowe APS. Podolski K. i Tarnowiecki W,(2003) Polityka społeczna., Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Pokruszyński, W. (2013a) Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa personalnego, Journal of Modern Science 1/16/2013, ss. 167-175 Pokruszyński, W. (2013b) Współczesne problemy wykluczenia społecznego w Polsce, Journal of Modern Science 2/17/2013, ss. 205-219 Rajkiewicz A. (1979) , Polityka społeczna, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Rett Ludwikowski R. (1982) Główne nurty polskiej myśli politycznej 18151890, Warszawa: Wydawnictwo PWN Rosner J. (1972), Polityka społeczna i służby społeczne w PRL, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Sierpowska J. (2006) Prawo pomocy społecznej, Wydawnictwo: Zakamycze. Skinder M. (2009), Polityka społeczna, Bydgoszcz: Wydawnictwo Edukacyjne Wers. Sokołow A.R. (2002) , Rosyjska dobroczynność w zwierciadle historii, Sankt Petersburg – Warszawa: Wydawnictwo WSP TWP Starościak J. (1960) Decentralizacja administracji Warszawa: Wydawnictwo PWN Stopka K. (2009), Zasada subsydiarności w prawie pomocy społecznej, Warszawa: Wydawnictwo Difin. Supińska J. (1991), Dylematy polityki społecznej, Warszawa: Wydawnictwo IPS UW. Szarffenberg R. (2008), Definicje, zakres i konteksty polityki społecznej, [w:] Polityka spoleczna, red. Firlik-Fesnak, G., Szylko-Skoczny, M. (red.), Warszawa: Wydawnictwo PWN. Szatur-Jaworska B. Firlit-Fesnak G. (1994) Leksykon pojęć socjalnych, War- 306 | WSGE szawa: Wydawnictwo ELIPSA. Szubert W. (1979) , Przedmiot, geneza i zakres socjalistycznej polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna, A. Rajkiewicz, (red.), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne. Śliwa M. Idee samorządowe polskich socjalistów, [w:] Samorząd w polskiej..., Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.. Tarnowiecki W. (2007), Polityka społeczna, Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Waligórski M.A (2005) , S. Pawłowski, Samorząd zawodowy i gospodarczy w Polsce, Poznań: Wydawnictwo Forum Naukowe. Witkowski W. (2007) Historia administracji w Polsce 1764-1989. Warszawa : Wydawnictwo PWN. Wojtas A., (2006) Społeczne i polityczne uwarunkowania rozwoju idei samorządu w Polsce, [w:] G. Radomski, G. (red.) (2006), Toruń. Samorząd w polskiej myśli politycznej XX wieku, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Źródła internetowe: http://www.workhouses.org.uk/poorlaws/1601act.shtml. http://www.victorianweb.org/history/poorlaw/elizpl.html. G. Boyer, English Poor Laws, G. Boyer, English Poor Laws, http://eh.net/ encyclopedia/article/boyer.poor.laws.england. http://www.workhouses.org.uk/poorlaws/1834act.shtml. http://www.workhouses.org.uk/poorlaws/newpoorlaw.shtml. WSGE | 307 308 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 309-332 Paweł Chodak WSGE | 309 310 | WSGE Corruption in the Armed Forces violation of the foundations of national security Korupcja w wojsku naruszeniem fundamentów bezpieczeństwa państwa dr inż. Paweł Chodak Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Corruption in the armed forces of the Republic of Poland is nothing but an attack on our country, on the correct economic development, economic, social and cultural. Corruption is a major threat to the free and unhindered functioning of all the organs of Government. Corruption is a threat to ensure constitutional order, constitutes a threat to the existing legal and social standards that have been implemented and adopted for use in the society. The impact of this phenomenon-the crime is very difficult to estimate, however, must be constantly monitored and subjected to analysis for searching for the reasons for the occurrence of this dangerous phenomenon. The conduct of the monitoring, control, prevention, investigations and for the fight against corruption, are the responsibility of the relevant departments and authorities. Key words: Corruption, crime, statistical data to subject of the corruption, state security, fighting corruption crime, Military Police, Army, security State, Central Anticorruption Office. Wprowadzenie Korupcja w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej to nic innego jak zamach na bezpieczeństwo naszego państwa, na prawidłowy rozwój gospodarczy, ekonomiczny, społeczny i kulturowy. Stanowi istotne zagrożenie dla wolnego i nieskrępowanego funkcjonowania wszystkich organów władzy państwowej. Korupcja jest zagrożeniem dla zapewnienia porządku WSGE | 311 konstytucyjnego, dla obowiązujących norm prawnych i społecznych, jakie zostały wdrożone i przyjęte do stosowania w danym społeczeństwie. Wpływ tego zjawiska – przestępstwa jest bardzo trudny do oszacowania, niemniej jednak musi być ciągle monitorowany i poddawany analizie pod kątem poszukiwania powodów jego występowania. Za prowadzenie działań monitorujących, kontrolnych, zapobiegawczych, wykrywczych oraz za zwalczanie korupcji odpowiedzialne są odpowiednie służby i organy do tego powołane. Każda współczesna wojna poprzedzona jest niezliczonymi działaniami analitycznymi, mającymi na celu wskazanie słabych elementów w systemie obronnym państwa i to nie tylko w znaczeniu militarnym, ale także proceduralnym. Jednym z największych zagrożeń dla systemu obronnego państwa jest korupcja. Czy korupcja w wojsku występuje oraz jaka jest jej skala? Odpowiedź postaram się zaprezentować w dalszej części artykułu. Prezentowane dane statystyczne na temat korupcji, zgromadzone przez Żandarmerię Wojskową, zostały opracowane i upublicznione przez Centralne Biuro Antykorupcyjne w ramach prowadzonych czynność analitycznych i badawczych, których efektem jest publikowana każdego roku Mapa korupcji (Opracowanie na temat rzeczywistej skali korupcji w Polsce, na podstawie danych statystycznych o przestępstwach korupcyjnych gromadzonych przez służby i organy powołane do zapobiegania, ujawniania i zwalczania przestępstw korupcyjnych w Polsce. Zaliczyć do nich należy Policję, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straż Graniczną, Służbę Celną, Wywiad Skarbowy, Ministerstwo Sprawiedliwości, Żandarmerię Wojskową, Naczelną Prokuraturę Wojskową oraz Krajowe Centrum Informacji Kryminalnych wchodzące w skład struktury organizacyjnej Komendy Głównej Policji. Wstęp Podejmując temat korupcji w wojsku, analizowany na podstawie danych statystycznych Żandarmerii Wojskowej, należy wskazać w pierwszej kolejności, czym jest korupcja oraz zdefiniować to pojęcie. Następnie wskazać zakres zadań i uprawnień Żandarmerii Wojskowej będącej w głównej mierze odpowiedzialną za zwalczanie tej formy przestępczości w wojsku. Uzupełnieniem całości będzie wskazanie innych organów, które zajmują się problematyką korupcji w wojsku. Istotnym wsparciem dla naszego wymiaru sprawiedliwości w walce 312 | WSGE z tą formą przestępczości, było ustanowienie definicji korupcji w ustawie z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym: 3a. Korupcją, w rozumieniu ustawy, jest czyn: 1) polegający na obiecywaniu, proponowaniu lub wręczaniu przez jakąkolwiek osobę, bezpośrednio lub pośrednio, jakichkolwiek nienależnych korzyści osobie pełniącej funkcję publiczną dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu jej funkcji; 2) polegający na żądaniu lub przyjmowaniu przez osobę pełniącą funkcję publiczną bezpośrednio, lub pośrednio, jakichkolwiek nienależnych korzyści, dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, lub przyjmowaniu propozycji lub obietnicy takich korzyści, w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu jej funkcji; 3) popełniany w toku działalności gospodarczej, obejmującej realizację zobowiązań względem władzy (instytucji) publicznej, polegający na obiecywaniu, proponowaniu lub wręczaniu, bezpośrednio lub pośrednio, osobie kierującej jednostką niezaliczaną do sektora finansów publicznych lub pracującej w jakimkolwiek charakterze na rzecz takiej jednostki, jakichkolwiek nienależnych korzyści, dla niej samej lub na rzecz jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania, które narusza jej obowiązki i stanowi społecznie szkodliwe odwzajemnienie; 4) popełniany w toku działalności gospodarczej obejmującej realizację zobowiązań względem władzy (instytucji) publicznej, polegający na żądaniu lub przyjmowaniu bezpośrednio lub pośrednio przez osobę kierującą jednostką niezaliczaną do sektora finansów publicznych lub pracującą w jakimkolwiek charakterze na rzecz takiej jednostki, jakichkolwiek nienależnych korzyści lub przyjmowaniu propozycji lub obietnicy takich korzyści dla niej samej lub dla jakiejkolwiek innej osoby, w zamian za działanie lub zaniechanie działania, które narusza jej obowiązki i stanowi społecznie szkodliwe odwzajemnienie. Podstawowym zadaniem ustawodawcy jest opracowanie i wdrożenie jasno sprecyzowanych i przejrzystych przepisów prawnych oraz procedur, celem zagwarantowania swobodnego rozwoju gospodarczego kraju. Wprowadzenie ustawą definicji korupcji stanowiło istotne wsparcie w procesie zwalczania tego niebezpiecznego zjawiska, patologii. Rozwijając zagadnienie korupcji, należy zaprezentować dodatkowe informacje na temat przestępstw powszechnie uznawanych jako stricte ko- WSGE | 313 rupcyjne, tj.: − art. 228 § 1-6 k.k. (sprzedajność urzędnicza); − art. 229 § 1-5 k.k. (przekupstwo); − art. 230 § 1-2 k.k. (płatna protekcja); − art. 230a § 1-2 k.k. (czynna płatna protekcja, handel wpływami); − art. 231 § 1-3 k.k. (przekroczenie uprawnień, niedopełnienie obowiązków); − art. 250a § 1-3 k.k. (korupcja wyborcza); − art. 296a § 1-4 k.k. (korupcja gospodarcza, korupcja menedżerów); − 296b § 1-3 k.k. (korupcja w profesjonalnych zawodach sportowych). Mając zdefiniowaną korupcję oraz wskazanie zapisów dotyczących przestępstw korupcyjnych, o których mowa w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, można przejść do dalszej części dotyczącej powołania oraz funkcjonowania organu powołanego m.in. do zapobiegania oraz zwalczania przestępczości, do której należy przestępczość korupcyjna. Żandarmeria Wojskowa powołana została na mocy ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych. Art. 1 cyt. ustawy: tworzy się Żandarmerię Wojskową jako wyodrębnioną i wyspecjalizowaną służbę wchodzącą w skład Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, wskazuje, czym jest Żandarmeria oraz jaka jest jej podległość w strukturze organizacji państwa polskiego. Żandarmeria Wojskowa wykonuje zadania należące do jej zakresu działania w Siłach Zbrojnych oraz w stosunku do osób, do których w szczególności należą: 1) żołnierze pełniący czynną służbę wojskową, 2) żołnierze nie będący w czynnej służbie wojskowej w czasie noszenia przez nich mundurów oraz odznak i oznak wojskowych, 3) pracownicy zatrudnieni w jednostkach wojskowych: a) w związku z ich zachowaniem się podczas pracy w tych jednostkach, b) w związku z popełnieniem przez nich czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary, wiążącego się z tym zatrudnieniem, 4) osoby przebywające na terenach lub w obiektach jednostek wojskowych, 5) inne osoby niż określone w pkt 1–4, podlegające orzecznictwu sądów wojskowych albo jeżeli wynika to z odrębnych przepisów, 6) osoby nie będące żołnierzami, jeżeli współdziałają z osobami, o któ- 314 | WSGE rych mowa w pkt 1–5, w popełnieniu czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary albo też jeżeli dokonują czynów zagrażających dyscyplinie wojskowej albo czynów przeciwko życiu lub zdrowiu żołnierza albo mieniu, 7) wojskowi, 8) żołnierze sił zbrojnych państw obcych, przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz członkowie ich personelu cywilnego, jeżeli pozostają w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, o ile umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, nie stanowi inaczej. Do zadań Żandarmerii Wojskowej, które szczegółowo zostały określone w art. 4 ust. 1 ustawy, należą w szczególności: 1) ochranianie życia i zdrowia ludzi oraz mienia wojskowego przed zamachami naruszającymi te dobra, 2) wykrywanie przestępstw i wykroczeń, w tym skarbowych, popełnionych przez osoby, o których mowa w art. 3 ust. 2, ujawnianie i ściganie ich sprawców oraz ujawnianie i zabezpieczanie dowodów tych przestępstw i wykroczeń, 2a) dokonywanie analizy oświadczeń o stanie majątkowym żołnierzy zawodowych i przedstawianie Ministrowi Obrony Narodowej wniosków w tym względzie, 3) zapobieganie popełnianiu przestępstw i wykroczeń przez osoby, o których mowa w art. 3 ust. 2, oraz innym zjawiskom patologicznym, a w szczególności: alkoholizmowi i narkomanii w Siłach Zbrojnych, 4) współdziałanie z polskimi oraz zagranicznymi organami i służbami właściwymi w sprawach bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz policjami wojskowymi, 5) zwalczanie klęsk żywiołowych, nadzwyczajnych zagrożeń środowiska i likwidowanie ich skutków oraz czynne uczestniczenie w akcjach poszukiwawczych, ratowniczych i humanitarnych, mających na celu ochronę życia i zdrowia oraz mienia. Zadania, o których mowa w art. 4 ust. 1, Żandarmeria Wojskowa wykonuje m.in. poprzez: 1) opracowywanie dla właściwych organów informacji o stanie dyscypliny wojskowej i przestępczości w Siłach Zbrojnych, a także występowanie do tych organów z wnioskami mającymi na celu zapobieżenie WSGE | 315 2) 3) 4) 5) 6) popełnianiu przestępstw, wykroczeń i przewinień dyscyplinarnych, wykonywanie czynności operacyjno – rozpoznawczych, wykonywanie czynności procesowych w zakresie i na zasadach przewidzianych w przepisach o postępowaniu karnym i karnym skarbowym, zabezpieczanie śladów i dowodów popełnienia przestępstw i wykroczeń oraz sporządzanie ekspertyz i opinii kryminalistycznych, poszukiwanie sprawców przestępstw i wykroczeń oraz zaginionych żołnierzy, a także poszukiwanie utraconych przez jednostki wojskowe: broni, amunicji, materiałów wybuchowych i innego mienia wojskowego oraz materiałów zawierających informacje niejawne, wykonywanie zadań policji sądowej w sądach wojskowych i wojskowych jednostkach organizacyjnych prokuratury. Skala korupcji w wojsku na podstawie danych statystycznych Żandarmerii Wojskowej W latach 2004–2011 Żandarmeria Wojskowa wszczęła ogółem 518 postępowań przygotowawczych dotyczących przestępstw korupcyjnych, z których 473 zakończyła. Różnica pomiędzy liczbą wszczętych a zakończonych postępowań przygotowawczych wynika z faktu, iż postępowania przygotowawcze prowadzone są niejednokrotnie dłużej niż przez okres jednego roku. Dane liczbowe z podziałem na poszczególne lata zostały zaprezentowane na wykresie nr 1. Wykres nr 1 - liczba postępowań wszczętych i zakończonych przez Żandarmerią Wojskową w latach 2004-2011 wszczęte 94 zakończone 82 81 53 38 38 2004 316 | WSGE 83 83 62 45 2005 80 69 47 2006 50 42 2007 2008 2009 2010 44 2011 Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. Sposób zakończenia prowadzonych przez Żandarmerię Wojskową postępowań przygotowawczych w poszczególnych latach przedstawiają kolejne wykresy: wykres nr 2 rok 2004; wykres nr 3 – 2005; nr 4 – 2006; nr 5 – 2007; nr 6 – 2008; nr 7 – 2009; nr 8 – 2010; nr 9 – 2011. Wykres nr 10 przedstawia wartość korzyści majątkowych ujawnionych przez Żandarmerię Wojskową w latach 2004-2010. Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. WSGE | 317 Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. 318 | WSGE Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. WSGE | 319 Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. 320 | WSGE Wykres nr 10 - wartość korzyści majątkowych ujawnionych przez ŻW 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 w latach 2004-2010 w tys. 4 735 3 300 1 850 1 566 658 2004 2005 2006 2007 1 013 958 2008 2009 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. Wartość ujawnionych bądź zabezpieczonych przez Żandarmerię Wojskową korzyści majątkowych w latach 2004-2011 wyniosła ok. 14 080 000,00zł. Żandarmeria Wojskowa poza danymi liczbowymi prowadzi dla swoich potrzeb zestawienia dotyczące m.in.: podstaw wszczęcia postępowań przygotowawczych w latach 2004-2011, patrz tabela nr 1; postępowań przygotowawczych wszczętych w poszczególnych województwach, patrz tabela nr 2; postępowań przygotowawczych w rozbiciu na sposób zakończenia, patrz tabela nr 3 oraz miejsca popełnienia przestępstwa, patrz tabela nr 4. Tabele nr 2 i 4 nie zawierają danych za rok 2010 i 2011, ponieważ nie zostały opublikowane przez CBA. WSGE | 321 Tabela nr 1 – podstawa wszczęcia postępowań przygotowawczych przez ŻW w latach 2004–2011 Podstawa wszczęcia/rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Zlecone przez prokuraturę wojskową 10 35 22 36 47 54 20 20 15 12 25 29 17 23 19 15 8 2 2 5 2 1 4 1 Zawiadomienie dowódcy jednostki 1 2 3 1 6 2 3 3 Zawiadomienie obywatelskie 4 1 4 5 5 2 2 4 Doniesienie anonimowe 1 0 2 1 2 0 0 0 Publikacja prasowa 0 0 2 0 0 0 0 0 Przekazane przez inne organa ścigania/wyłączone z postępowania do odrębnego prowadzenia 0 1 2 4 3 1 21 7 OGÓŁEM 39 53 62 81 82 83 69 50 Na podstawie ustaleń własnych Żandarmerii Wojskowej Zawiadomienie organu kontrolującego (Departament Kontroli MON) Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. 322 | WSGE Tabela nr 2 – postępowania przygotowawcze wszczęte przez ŻW w latach 2004–2009 w poszczególnych województwach Województwo 2004 2005 2006 2007 2008 2009 dolnośląskie 1 1 0 0 1 2 kujawskopomorskie 1 2 3 5 6 1 lubelskie 1 2 2 3 7 5 lubuskie 7 4 7 5 4 9 łódzkie 1 0 2 6 0 0 małopolskie 1 4 2 1 9 25 mazowieckie 11 9 18 22 7 7 opolskie 0 0 0 0 0 0 podkarpackie 1 3 1 1 1 3 podlaskie 0 0 0 2 0 0 pomorskie 3 1 11 13 12 5 śląskie 0 0 0 0 0 1 świętokrzyskie 1 2 0 0 1 1 warmińskomazurskie 10 13 7 11 13 12 wielkopolskie 0 3 4 5 12 3 zachodnio -pomorskie 1 6 5 7 9 9 poza granicami kraju 0 3 0 0 0 0 OGÓŁEM 39 53 62 81 82 83 Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne WSGE | 323 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Akt oskarżenia 22 23 22 17 12 41 27 9 Warunkowe umorzenie 1 0 0 0 3 1 38 24 6 3 10 4 14 11 0 5 2 7 4 9 21 9 0 13 społeczna szkodliwość czynu jest znikoma 2 3 0 1 14 7 0 6 przedawnienie karalności 0 0 1 0 0 1 0 0 włączono do innego postępowania 0 1 4 0 6 3 2 8 przekazano innemu organowi ścigania 5 8 6 11 24 10 13 3 OGÓŁEM 38 45 47 42 94 83 80 44 W prowadzeniu 1 8 15 39 30 46 50 Brak danych Zakończone inaczej Umorzenie Sposób zakończenia 2004 Tabela nr 3 – postępowania przygotowawcze zakończone przez ŻW w latach 2004–2010 czynu nie popełniono albo brak danych uzasadniających podejrzenie jego podejrzenia czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. 324 | WSGE Tabela nr 4 – przestępstwa korupcyjne stwierdzone przez ŻW w latach 2004–2009 Miejsce popełnienia przestępstwa 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Teren jednostki wojskowej 15 19 23 32 36 48 Poza terenem jednostki 24 31 39 49 58 35 3 0 0 0 0 Poza granicą państwa 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy korupcji opublikowanej przez Centralne Biuro Antykorupcyjne. Zakres zadań, jak i uprawnienia Żandarmerii Wojskowej są bardzo szerokie, a przede wszystkim wystarczające do podejmowania wszelkich działań mających na celu zapobieganie, rozpoznawanie, ujawnianie oraz wykrywanie przestępstw korupcyjnych w wojsku. Wskazane powyżej dane statystyczne potwierdzają występowanie korupcji w wojsku, a więc zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Dane wskazują również na potrzebę podjęcia czynności analitycznych oraz audytowych w zakresie sprawności funkcjonowania organów wojskowym, w tym Żandarmerii Wojskowej, w zakresie skuteczności prowadzonych działań. Żandarmeria Wojskowa nie jest jedynym organem odpowiedzialnym za szeroko rozumianą walkę z korupcją. Drugim organem bezpośrednio związanym z Żandarmerią Wojskową jest Naczelna Prokuratura Wojskowa. Funkcjonuje ona w ramach struktur wojskowych w różnym kształcie organizacyjnym i zakresie posiadanych kompetencji od 1918 roku. Podstawą jej obecnej działalności jest ustawa z dnia 20 czerwca 1985 roku o prokuraturze. W świetle przepisów powołanej ustawy prokuratorzy wojskowi współstanowią wraz z prokuratorami powszechnymi i prokuratorami pionu śledczego IPN „Prokuraturę RP”. Pod względem merytorycznym prokuratorzy wojskowi podlegają Prokuratorowi Generalnemu, którego jednym z zastępców jest Naczelny Proku- WSGE | 325 rator Wojskowy. Pod względem strukturalno-organizacyjnym wojskowe jednostki organizacyjne prokuratury wchodzą w skład Sił Zbrojnych RP i ich działalność jest finansowana z wyodrębnionych środków budżetowych MON. W zakresie służby wojskowej Naczelny Prokurator Wojskowy podlega Ministrowi Obrony Narodowej. Trzecim organem związanym z wojskiem w zakresie rozpoznawania przestępczości korupcyjnej jest Służba Kontrwywiadu Wojskowego. Służba Kontrwywiadu Wojskowego (SKW). To służba specjalna, której zadaniem jest ochrona przed zagrożeniami wewnętrznymi dla obronności Państwa, bezpieczeństwa i zdolności bojowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz innych jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej. SKW jest urzędem administracji rządowej, podległym Ministrowi Obrony Narodowej. SKW powstała z dniem 1 października 2006 r. na podstawie ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego. Podstawowe zadania SKW zostały szczegółowo określone w art. 5 ustawy o SKW i SWW. W zakresie zwalczania przestępstw Służba Kontrwywiadu Wojskowego rozpoznaje, zapobiega oraz wykrywa popełniane przez żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową, funkcjonariuszy SKW i SWW oraz pracowników SZ RP i innych jednostek organizacyjnych MON, przestępstwa: − przeciwko pokojowi, ludzkości oraz przestępstwa wojenne; − szpiegostwa przeciwko RP oraz przeciwko państwom obcym, które zapewniają wzajemność; − zamachu lub sabotażu wobec SZ RP; − określone w art. 228-230 Kodeksu karnego (korupcja), jeżeli mogą one zagrażać bezpieczeństwu lub zdolności bojowej SZ RP lub innych jednostek organizacyjnych MON; − przeciwko ochronie informacji określone w rozdziale XXXIII Kodeksu karnego, jeżeli mogą one zagrażać bezpieczeństwu lub zdolności bojowej SZ RP lub innych jednostek organizacyjnych MON, a także takie czyny skierowane przeciwko państwom obcym, które zapewniają wzajemność; − nielegalnego obrotu z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa; 326 | WSGE związane z terroryzmem; − inne godzące w bezpieczeństwo potencjału obronnego państwa, SZ RP oraz jednostek organizacyjnych MON, a także państw, które zapewniają wzajemność. W styczniu 2011 r. Służba Kontrwywiadu Wojskowego została wyposażona w dodatkowe narzędzia niezbędne do ochrony bezpieczeństwa państwa – utworzona została nowa jednostka organizacyjna pod nazwą Zarząd Ochrony Ekonomicznych Interesów Sił Zbrojnych. Nowa jednostka organizacyjna została umieszczona w pionie, w którym funkcjonują: Zarząd Ochrony Sił Zbrojnych, Zarząd Operacyjny, Biuro Techniki i Obserwacji oraz Biuro Prawne. Utworzenie tak mocnej struktury organizacyjnej, prowadzącej działania w celu ochrony bezpieczeństwa państwa, wskazuje na prawidłowe podejście do problemu zagrożeń skierowanych bezpośrednio na Siły Zbrojne. Kolejną ważną komórką organizacyjną powołaną do zapobiegania występowania korupcji w Siłach Zbrojnych RP jest Biuro ds. Procedur Antykorupcyjnych. Usytuowanie Biura wynika z Zarządzenia Nr 160 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 października 2006 r. w sprawie nadania statutu Ministerstwu Obrony Narodowej. Zgodnie z ww. Zarządzeniem Biuro ds. Procedur Antykorupcyjnych od 2006 r. wchodzi w skład Ministerstwa Obrony Narodowej jako komórka obsługująca Ministra Obrony Narodowej i jemu bezpośrednio podległa. Kompetencje i szczegółowy zakres działania Biura został opisany w Zarządzeniu Nr 40/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 22 listopada 2006 r. w sprawie regulaminu organizacyjnego Ministerstwa Obrony Narodowej. Zgodnie z § 49 Biuro ds. Procedur Antykorupcyjnych jest właściwe w zakresie zapobiegania zjawiskom korupcyjnym w resorcie. Jednocześnie do zakresu zadań Biura należy w szczególności: − identyfikacja istniejących zagrożeń i mechanizmów korupcyjnych, we współpracy z komórkami i jednostkami organizacyjnymi; − analiza zidentyfikowanych mechanizmów korupcyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem uwarunkowań strukturalnych, luk w istniejących procedurach lub braku odpowiednich procedur; − wypracowywanie rozwiązań w zakresie zapobiegania i zwalczania zjawisk korupcyjnych, ze szczególnym uwzględnieniem projektów systemów i procedur antykorupcyjnych oraz opracowywanie projektów polityki przejrzystości w resorcie, − WSGE | 327 − monitorowanie wdrażania zatwierdzonych procedur i rozwiązań; − przeprowadzanie oraz organizowanie szkoleń w zakresie przejrzystości procedur i rozwiązań systemowych; − opiniowanie i konsultowanie, na potrzeby Ministra lub na wniosek komórek organizacyjnych i jednostek organizacyjnych, spraw lub projektowanych rozwiązań z punktu widzenia przejrzystości, gospodarności i zapobiegania patologiom korupcyjnym; − opiniowanie, na zlecenie Ministra lub w ramach procesu uzgodnień resortowych i międzyresortowych, projektów aktów prawnych pod kątem przejrzystości i możliwych zagrożeń korupcyjnych; − prowadzenie nadzoru nad zakupami dokonywanymi na rzecz resortu. Kolejnymi organami, do zadań których należy zwalczanie przestępczości korupcyjnej są: Policja, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straż Graniczna, Wywiad Skarbowy. Wszystkie te służby i organy działają na podstawie odrębnych przepisów prawnych, w których szczegółowo zostały określone zadania i uprawnienia. Należy również zwrócić uwagę na udział w ujawnianiu przestępstw korupcyjnych mediów oraz obywateli. Ważna jest także działalność organizacji pozarządowych w bieżącym monitorowaniu zjawiska korupcji. Podsumowanie Przedstawione dane statystyczne dotyczące liczby przestępstw korupcyjnych w wojsku oraz ich analiza dają podstawę do postawienia kilku hipotez: 1. Skala zjawiska korupcji w wojsku przyczynia się do obniżenia poziomu bezpieczeństwa Polski, a tym samym do obniżenia rangi na arenie międzynarodowej. 2. Skuteczność funkcjonowania jednostek wewnętrznych Ministerstwa Obrony Narodowej odpowiedzialnych m.in. za ujawnianie nieprawidłowości w postępowaniach przetargowych jest niewystarczająca. 3. Skuteczność działań podejmowanych przez Żandarmerię Wojskową w zakresie ujawniania i zapobiegania korupcji nie gwarantuje pełnej ochrony interesów Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w obszarze obronności i uzbrojenia. Postawione hipotezy dotykają wrażliwych elementów funkcjonowania Sił Zbrojnych RP. Prowadzenie badań w tym obszarze jest dość trudne, ale 328 | WSGE niezbędne. Należy pamiętać, że największą wartością każdego państwa jest bezpieczeństwo. Nie można zapominać również, że zagrożenie to suma zagrożeń cząstkowych, wynikających z różnych otaczających nas zjawisk. Zwalczanie korupcji to również wyzwanie dla państw członków Unii Europejskiej, do której należymy. Propozycje działań Podjęcie skutecznych działań w zakresie rozpoznawania potencjalnych zagrożeń, jakie mogą wystąpić w związku z prowadzonymi zakupami sprzętu i uzbrojenia w Siłach Zbrojnych, jest największym wyzwaniem dla Ministerstwa Obrony Narodowej, Żandarmerii Wojskowej, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Biura ds. Procedur Antykorupcyjnych, Naczelnej Prokuratury Wojskowej oraz pozostałych służb mających w swoich zadaniach zwalczanie korupcji. Do działań, które wydają się możliwe do zrealizowania, a mogą skutecznie zwiększyć skuteczność zwalczania korupcji w wojsku, należy zaliczyć: 1. Zwiększenie skuteczności kontroli specyfikacji istotnych warunków zamówienia przez ekspertów posiadających odpowiednią wiedzę teoretyczną i praktyczną; 2. Rozbudowę etatową Biura ds. Procedur Antykorupcyjnych MON i utworzenie komórek zamiejscowych (np. kosztem kadr Departamentu Kontroli). Ustanowienie podległości Dyrektora Biura bezpośrednio pod Ministra Obrony Narodowej; 3. Rozszerzenie współpracy Żandarmerii Wojskowej, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Naczelnej Prokuratury Wojskowej, Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Centralnego Biura Antykorupcyjnego w zakresie zapobiegania i ujawniania przestępstw korupcyjnych oraz wymiany informacji i współdziałania; 4. Przeprowadzenie analizy ujawnionych spraw korupcyjnych w wojsku przez zespół ekspertów MON, ekspertów – praktyków w zakresie prowadzenia spraw korupcyjnych oraz analityków kryminalnych. WSGE | 329 References Bil J., (2012), Uregulowania antykorupcyjne w świetle kodeksu wyborczego oraz ustawy o partiach politycznych, [w:] Jakość w działaniach na rzecz bezpieczeństwa wewnętrznego państw Grupy Wyszechradzkiej z perspektywy europejskiej, pod red. P. Majer, M. Sitek, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Brzęk W. (2009), Współpraca organów administracji publicznej ochronie bezpieczeństwa zdrowia, [w:] M. Lisiecki, M. Raczkowska-Lipińska, B. Sitek, W. Pokruszyński (red), Bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej na tle innych państw Unii Europejskiej. Stan obecny i perspektywy zmian. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Ciesielczyk M. (2005), Przeciw korupcji, Tarnów: „Witek-Druk”. Opracowanie Fundacji Obywatelskiego Rozwoju, Stowarzyszenia Normalne Państwo oraz Stowarzyszenia Komunikacji Marketingowej (2008), Czy można budować bez korupcji? Warszawa. Gryz J. (2010), Zarys podstaw teorii bezpieczeństwa AON, Warszawa. Pokruszyński W. (2008), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Pokruszyński W. (2008), Bezpieczeństwo narodowe u progu XXI wieku. Zeszyty naukowe nr 1/70 Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2008. Pokruszyński W. (2009), Współczesne bezpieczeństwo narodowe, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Pokruszyński W. (2010), Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Pokruszyński, W. (2013a) Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa personalnego, Journal of Modern Science 1/16/2013, ss. 167-175 Pokruszyński, W. (2013b) Współczesne problemy wykluczenia społecznego w Polsce, Journal of Modern Science 2/17/2013, ss. 205-219 Ustawodawstwo i orzecznictwo Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1997 r. Nr 78 330 | WSGE poz. 483 z późn. zm.). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, tekst uchwalony w dniu 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe, (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.). Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz. U. Nr 31, poz. 138 z późn. zm.). Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (tekst jednolity: Dz. U z 2006 r. Nr 104, poz. 709). Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.). Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154). Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. Nr 30, poz. 179 z późn. zm.). Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (tekst jednolity: Dz. U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1399). Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji kryminalnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2010 r., Nr 29, poz. 153). Zarządzenie Nr 160 Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 października 2006 r. w sprawie nadania statutu Ministerstwu Obrony Narodowej (MP. Nr 76, poz. 769 z późn. zm.). Zarządzenie Nr 40/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 22 listopada 2006 r. w sprawie regulaminu organizacyjnego Ministerstwa Obrony Narodowej (Dz. U. MON Nr 21, poz. 270 z późn. zm.). Decyzja Nr 291/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 26 lipca 2006 r. w sprawie zasad i trybu zawierania w resorcie obrony narodowej umów, których przedmiotem jest uzbrojenie lub sprzęt wojskowy (Dz. U. MON Nr 14, poz. 179 z późn. zm.). Decyzja Nr 28/MON Ministra Obrony Narodowej w sprawie wprowadzenia procedury pozyskania nowego uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz procedury pozyskania nowego uzbrojenia i sprzętu wojskowego w ramach pilnej potrzeby operacyjnej (Dz. U. MON Nr 3, poz. 36). WSGE | 331 Decyzja Nr 232/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 22 listopada 1999 r. w sprawie wytycznych dotyczących opracowywania aktów prawnych oraz wydawania tych aktów w resorcie obrony narodowej, (Dz. U. MON Nr 8, poz. 8 z późn. zm.). Decyzja Nr 16/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 21 stycznia 2011 r. zmieniająca decyzję sprawie zasad realizacji polityki informacyjnej w resorcie obrony narodowej, (Dz. U. MON Nr 2, poz. 25). Decyzja Nr 125/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawie wprowadzenia Kodeksu etycznego postępowania pracowników i żołnierzy, (Dz. U. MON Nr 8, poz. 100). 332 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 333-352 Ingrida Kairienė Danguolė Seniutienė WSGE | 333 334 | WSGE Corruption prevention in Lithuania’s Police and in the State Border Guard Service Ingrida Kairienė Mykolas Romeris University Faculty of Public Security Department of Police Activity [email protected] Danguolė Seniutienė Mykolas Romeris University Faculty of Public Security Department of State Border Guard [email protected] Abstract Corruption exists where the government is. The manifestations of corruption are everywhere the government and its institutions which make decisions exist. Scientists started showing interest in the problem of corruption only on the second part of decade when Lithuania became independent. The criminal acts of corrupt character in the act of corruption prevention of the Republic of Lithuania are described as bribery, influence marketing, a bribe and other criminal acts if they are rendered in the public administrative sector or extending public service aiming for profit for themselves or other parties such as corrupt practices or going beyond their commission, misuse of official authority, falsification of papers or measures, fraud, wealth appropriation or dissipation, revelation of a service secret, disclosure of a commercial secret, introduction of false information about income, profit or wealth, capital or money legalisation which are obtained in criminal manner, interference in the proceedings of a public official or a person who fulfils public administrative functions or the rest criminal acts which result in taking or trying for a bribe , bribery or covering up for bribery. The national development of law pays most attention to the administrative corruption and the prevention of officers’ misuse at work. As a result, further to this article the authoresses are going to pay most attention WSGE | 335 to manifestations of corruption in Lithuania’s police and the State Border Guard Service. Key words: police, State Border Guard Service, officer, corruption, immunity Introduction According to the index of corruption’s conception Lithuania compared with other 176 countries in the world if we evaluate a country from 0 (highly corrupted) to 100 points (very clear) was valued at 54 points in 2012 and took the forty-eighth place.1 Viewing this index it is evident that corruption is the real danger to humanity and has to be one of the underlying aspects in Lithuania‘s public sector. With reference to the corruption map2 of Lithuania (in the year 2011), which evaluated the spread of corruption in various institutions, all the groups of examinees assigned the police3 to one of the most corrupt institutions. Therefore the authoresses of this article generally want to analyse the concept of corruption and its evidence in Lithuania‘s police and the State Border Guard Service. Although the manifestations of corruption can be found in other national institutions, however, according to the authoresses it is very important to discuss the main problems related to the manifestations of corruption in these statutory institutions. Our state has entrusted specific functions to Lithuania‘s Police and the State Border Guard Service which are not only to maintain order within the state, secure people and society, prevent from criminal actions, detect and investigate them but also to safeguard the outer state border and its crossing control and protect the state by armed forces in the event of war. As a result, manifestations of corruption in these institutions have degraded their work in regard to the society and have negatively affected society‘s trust in the police and the State Border Guard Service. The conception of corruption The manifestations of corruption are everywhere the government and its institutions which make decisions exist. Corruption exists where the government is. Therefore we can find articles even in the Statute of the Great Duchy of Lithuania in 1529 which defined punishments for documents falsification and for the judges who practised on given power. It is determined by the fifth article of the first chapter of the Statute4 as “If 336 | WSGE someone falsified our papers or stamps or consciously had the use of them, every falsification would be punished by fire“. The 21st article “Nobody can take more judicial money than it is determined“ of the sixth chapter “About judges“ says “if any voivode, elder, holder or judge took more judicial money in contrast to those our regulations, that person would be supposed to repay the party in reward and pay a fine of twelve rouble pennies to the king“. As a result, it can be maintained that corruption is deep-seated and prevents from appropriate and professional work since corruption takes its root where people are indifferent to their work. Scientists started showing interest in the problem of corruption only on the second part of decade when Lithuania became independent. With reference to international experience in 1997 two jurists as Pivoriūnas A. 5 and Jočienė D. 6 tried to define the conception of corruption, its varieties, legal persecution practice of corruption which was underway by states. In 2001 those questions were examined in terms of criminology studies by Justickis V. and Raudonienė A. 7. Corruption is defined as illegal profit under favour of a position and the bribe of an officer or player in the modern Lithuanian dictionary8. Corruption in the national programme9 of the year 2011 – 2014 of a fight against corruption of the Republic of Lithuania is defined as any behaviour of the people who work in civil service (such as a politician, judge, officer, civil servant and other equal characters) which does not correspond to their authority or morals defined in juristic bills or encouragement of such behaviour on purpose to gain some profit for themselves or other people and thus to the detriment of the interests of state and citizenry. Corruption is a complex problem which requires the systematic and integrated attitude; the phenomenon of corruption can be understood not only as a juridical question or criminal offence but also as the problem of culture, particular turn of mind of society, mentality and accredited social standards. Unless and until the society realizes that corruption is not only a criminal act but also a considerable ethical problem, the methods of fighting against corruption can give tangible results. Lithuanian people place corruption as the third one among the leading problems, it takes the first place according to state and council workers but entrepreneurs give the fourth place to corruption. By all accounts of participants of the research currently much more important problems are such as economic conditions, unemployment and great dues.10 WSGE | 337 Corruption is one of the most dangerous social phenomena which increases danger to the rights of man, democracy and juridical state, distorts social justice, competition and trade conditions, reduces the growth of economy, puts a strain on the government, stability of institutions of state and local government and public morals. First of all, corruption is related to an undue extent of bureaucracy and regulation, non-existence of decisions discretion and accountability balance.11 The criminal acts of corrupt character in the act12 of corruption prevention of the Republic of Lithuania are described as bribery, influence marketing, a bribe and other criminal acts if they are rendered in the public administrative sector or extending public service aiming for profit for themselves or other parties such as corrupt practices or going beyond their commission, misuse of official authority, falsification of papers or measures, fraud, wealth appropriation or dissipation, revelation of a service secret, disclosure of a commercial secret, introduction of false information about income, profit or wealth, capital or money legalisation which are obtained in criminal manner, interference in the proceedings of a public official13 or a person who fulfils public administrative functions or the rest criminal acts which result in taking or trying for a bribe14, bribery or covering up for bribery. The XXXIII chapter of the Criminal Code of the Republic of Lithuania (abr. CC RL) is up for crimes and misdemeanours for civil service and public interests and provides for criminal responsibility for bribery to chapter 225 in CC RL, influence marketing to chapter 226 in CC RL, a bribe to chapter 227 in CC RL, misuse to chapter 228 in CC RL, illegal register of right to an object to chapter 2281 in CC RL and failure to perform the office at work to chapter 229 in CC RL. In the named cases when a criminal act is done or is being done which can be named as corruption two basic components have to be distinguished such as people who take part in this crime, their motives, interests and the vulnerable rules of law (traditionally crime elements are examined by jurists, which are a subject, object, objective aspect, subjective aspect) between orderliness (or mostly indiscipline) which allows to pay money to one side and to take money for appropriate services to another side. Otherwise the authoresses want to emphasize that there is a giver whose motives are mostly to tackle problems which occur and a taker whose motive is material wellbeing which allows corruption to appear. The analysis of acts of law of the Republic of Lithuania has shown that according to the purview various types of corruption are recognized in our 338 | WSGE country: − administrative corruption (corruption which is related to the civil service); − political corruption; − corruption in a private sector; − corruption in the international economic intercourse and corruption which is related with international organisations. The national development of law pays most attention to the administrative corruption and the prevention of officers’ misuse at work. As a result, further to this article the authoresses are going to pay most attention to manifestations of corruption in Lithuania’s police and the State Border Guard Service. The legal regulation of corruption prevention As Lithuania joined the European Union the great attention was paid to the development of juridical base of corruption prevention. We have to admit that though the juridical base was developed, however, the law security of our country was not very powerful since it did not have the centre which could coordinate the research of corrupt crimes. The government, which had valued the evoked threat of corruption to the state’s socioeconomic development and implemented the programme of executive proceedings of the year 1997 – 2000 and the act “In consequence of the development of means’ control and prevention of crimes related with corruption” on the 15th of March in 1996, decided to establish a particular institution in 1997 which could fight against corruption15 according to the international commitments (since 1995 the European convention due to the search, arrest and confiscation of money-laundering and income obtained by criminal behaviour which was accepted by the Council of Europe have become effective in Lithuania). According to the act No 135 “In consequence of the establishment of the Special Investigative Service near the Home Office” on the 18th of February in 1997 the government entrusted the functions of fight against corruption and crimes for civil service to the modern institution of law security. In 2011 the structural variations in Lithuania’s police were accomplished by eliminating the department of Corruption control of Lithuanian detective force and the Interior managing department of the Police force and establishing the Immunity department. The Immunity department is delegated to help to the general commissioner to organise and WSGE | 339 implement the management of police institutions, arrange and coordinate the prevention and investigation16 of malfeasance, work ethic and other offences of police officers, not statutory public officials and workers and also the criminal acts of corrupt nature. On purpose to execute the corruption prevention and effectively fight against corruption violations the Immunity department and the select immunity subdivisions of SFSD were founded in the State frontiers security department on the 15th of September in 2004. According to the accomplished analysis of Lithuanian acts of law of incorruptibility the authoresses have grouped them in the following way: 1. The decrees which define legal responsibility for corruption actions (Criminal Code, Executive Offence Code and Civil Code), the law of their variation and addition; 2. The rest decrees (Corruption prevention, Declaration of people’s wealth and earnings, Coordination of public and private interests in the civil service, Public purchases, Public management, Civil service decrees, Criminal procedure code, Civil procedure code, Legal proceedings of administrative cases, Prevention of money-laundering, Grounding of capital procurement and income legitimacy, Competition, Lobby practice, Sponsorship control of political campaigns, Sponsorship of political parties and organisations, Special investigative service, Fundamentals of national security, Participants of criminal procedures and intelligence service, Security of officers of law enforcement institutions against criminal effect, Decrees of prevention of arranged criminality, Decrees of their variation and addition and etc.); 3. The acts of law accredited by the government, the decrees of Prime Minister, the decrees of the leader of Lithuania’s police and the State Border Guard Service which define the particular means of a fight against corruption such as the accredited resolution of the government No 4-805 “In consequence of the confirmation of the programme of the national fight against corruption of the Republic of Lithuania in the year 2011-2014” on the 16th of June in 2011, the decree of the leader of the State Border Guard Service No 4-805 “The programme of corruption prevention of the State Border Guard Service near the Home Office of the Republic of Lithuania in the year 2011-2013” on the 20th of December in 2010, the decree of the general commissioner of Lithuania’s police No 5-V-447 “In consequence of the programme of a fight against corruption in the police in the year 2012-2014 and 340 | WSGE the confirmation of its means’ scheme” on the 7th of June in 2012, the decree of the general commissioner of Lithuania’s police No 5-V-448 “In consequence of the confirmation of means’ scheme in the year 2012-2014 of a fight against corruption in the traffic police” on the 7th of June in 2012. The analysis of corruption statistics of Lithuania’s police officers Corruption in the police is any behaviour of a police officer, career public official or worker who works under the employment contract which does not correspond to the given authority or stated morals and strive for a profit for himself or other people thereby he does much harm to the interests of people and the police system or it is the stimulation17 of such behaviour. There are 11787 people in Lithuania’s police (Picture 1). Picture 1. The personnel of Lithuanian police There are 6487 men (68 per cent) and 2997 women (32 per cent) in the police. To read on the authoresses are going to analyse the corruption of the 1st half-year in 2013 as compared to the 1st half-year in 2012 as it has been mentioned before that the Immunity department in Lithuania was established in August in 2011. According to the data of the year 2012 the number of police personnel generally decreased by 1,6 per cent in the 1st WSGE | 341 half-year in 2013, the amount of police officers declined to 2,2 per cent, the number of career public officials increased to 8,3 per cent and workers under the employment contract fell off to 3 per cent. In the 1st half-year of the year 2013 380 police officers were given the walking-papers and from this amount 43 policemen were shelved due to negative reasons. In respect that 18 per cent of all shelved officers amount 69 police officers from LCPD for reorganisation therefore it is stated that every seventh policeman is dismissed from work due to negative reasons (in the 1st half-year in 2012 – every 15th officer)18 (Picture 2). Picture 2. Police officers who are dismissed from work due to negative reasons The 53rd article of Interior service statute of the Republic of Lithuania (abr. – Interior service statute) has provided for the fundamentals of dismissal from work. As a result, according to the statistics of the year 2013 of police officers’ dismissal from work due to negative reasons which are represented in the 2nd picture it shows that 6 policemen have been dismissed leading the 8th particle of the 1st section of the 51st article of the Interior service statute and if the judgement has stood up whereby a police officer has been adjudged of a wilful crime or criminal offence or has been disqualified from working in the police department because of a crime or due to its administration he cannot perform the office. One of the police 342 | WSGE officers has been dismissed according to the negative finding of the assessment commission four of them have lost the special rights according to the treatment of the law which are related to the performance of direct duties. Ten police officers have been shelved who have paid the official penalty to be dismissed from work thereby seven of them due to being drunk at work, three of them due to truancy without justification. 22 policemen have been dismissed due to the humiliation of the image of a police officer sixteen whereof have been shelved for driving a car after having drunk too much alcohol, meeting with an accident after a drink, avoidance to test the quantity of alcohol or withdrawal from the scene of an accident; three of them – for bribery and illegal coverage of a homebrew-maker; two of them – for illegal disposal of excise goods; one of them – for document‘s falsification.19 As compared with the first half-year in 2012 the number of dismissed policemen due to negative reasons has developed in 32 per cent and it has been conditioned by the increased number of stated disturbances related to excessive drinking. In the 1st half-year in 2013 29 before-the-trial investigations have been launched whereby the reports about allegations have been presented to 55 police officers (5 – directors, 16 – experts / investigators, 32 – policemen on patrol / officers, 2 – other positions). In comparison to allegations which were stated to the police officers in the 1st half-year in 2012 their number has increased in 72 per cent and the number of launched before-the-trial investigations has developed in 16 per cent in the 1st half-year in 2013. Considering the latency of corrupt nature of criminal acts one growth of the number of before-the-trial investigations and suspect police officers is related to the establishment and proceedings of the Immunity subdivisions. As it was mentioned by the authoresses above the XXXIII chapter of the Criminal Code of the Republic of Lithuania provides responsibility for crimes and misdemeanours made to civil service and public interests. To follow the regulations of this chapter within the 1st half-year in 2013 26 allegations due to criminal acts accomplished during the office hours have been presented to Lithuanian policemen (Picture 3). WSGE | 343 Picture 3. Suspected police officers Since the year of 2012 great attention is being paid to the registered cases of bribery such as one of the methods of corruption prevention whereas their number is significantly increasing. With reference to the data of departmental register of criminal acts within the 1st half-year in 2013 448 bribery cases have been registered in the police. The accomplished analysis of the Immunity department has shown that people between 20 and 49 years old usually try to bribe police officers. The Immunity department has maintained that people at the age of 20 – 29 have absorbed the model of corruption operation therefore it has been understood that the incorrupt education of a society did not have more influence on that age-group. By accomplishing the analysis of corruption in the police it has been drawn a conclusion that the number of ascertainable crimes and misdemeanours is increasing. The authoresses believe that it has been conditioned by the careful work of police officers of the newly instituted Immunity department. The analysis of corruption cases of officers of the State Border Guard Service On purpose to execute corruption prevention and effectively fight against corruption violations the Immunity department and the immunity subdivisions of the State Border Guard Service which are under control to the director of the Immunity department were instituted in the State 344 | WSGE Border Guard Service on the 15th of September in 2004. The Immunity subdivisions were fully completed in the early part of the year 2006 and thereafter they began the disciplined and active proceedings in the area of corruption prevention (in total there are 24 staff). The fundamental work areas of the Immunity subdivisions are corruption prevention, incorrupt education and investigations of corrupt criminal acts. The Immunity subdivisions are the subjects of the criminal intelligence service and execute the investigations of the criminal intelligence service of corrupt criminal acts. The Immunity subdivisions of the State Border Guard Service administer all the means of corruption prevention provided in the decree of corruption prevention as well as the scheme of corruption prevention of relevant means to the State Border Guard Service is additionally confirmed every year. To compare information and experience the Immunity subdivisions of the State Border Guard Service actively collaborate with the immunity subdivisions of other services whereas they execute the general investigations with the immunity subdivisions of the police. According to the disposal method20 of the analysis of corruption risk the determination of corruption expectation was accomplished in the State Border Guard Service in the 3rd quarter of the year 2010. It was stated that corruption does exist in the State Border Guard Service. In conformity with the analysed complaints and reports received from people by the chosen period of time, the launched before-the-trial investigations due to officers and the rest information of public and unadvertised format, 4 work areas in the State Border Guard Service were marked where the most expectation of corruption evidence was defined: − To accomplish the check-up of people and vehicles which cross the border and according to competence secure the treatment of borderline control centres; − To safeguard the state border overland and borderline’s inland waters; − To implement the national control of migratory procedures (the proceedings of subdivisions of illegal migration’s prevention and control near the interior borders of the European Union); − To administer public purchases according to competence. According to the data of the State Border Guard Service during the period of 2006 – 2013 the allegations for criminal acts of corrupt nature have been stated for 152 officers (2006 – 31, 2007 – 19, 2008 – 31, 2009 – 17, WSGE | 345 2010 – 19, 2011 -15, 2012 – 12, 2013 (1st half-year) - 8). At present there are 3 928 officers in the State Border Guard Service: 3 288 police officers, 206 career civil servants and 434 employees working under a contract of employment (Picture 4). Picture 4. The personnel of Lithuanian SBGS Up to November of the year 2013 the allegations for corruption practice have been stated for 152 officers. 89 officers whereof have been convicted and adjudged, 33 criminal cases have been suspended, 126 officers have been dismissed from the internal service. 346 | WSGE Picture 5. Suspected SBGS officers The fundamental corruption proceedings such as misfeasance and bribery are usually indicated in these forms: 1. The officers of the State Border Guard Service give information about a guard position to the people who organise cigarette smuggling. 2. The officers of the State Border Guard Service who work in the borderline checkpoint allow the organisers of cigarette smuggling to transport them in the fitted hiding-places of cars. 3. The officers of the State Border Guard Service who work in the borderline checkpoint let the stolen vehicles pass. 4. There is little bribery in the State Border Guard Service that is that the officers who work in the borderline checkpoint take small amounts of money from the people who cross the Lithuanian border (to put it simply, a driver gives and an officer takes money, practically a frontierguard does not expect money). The means to implement corruption prevention On purpose to exercise corruption prevention properly and ensure clear and responsible work of Lithuania’s police and the State Border Guard Service there have been instituted the Immunity subdivisions which have to organise and control the malfeasance of statutory and not statutory public officials and workers, work ethic violations and other offences, also the prevention and investigation of criminal acts of corrupt nature. The programme of the fight against corruption in the police in the year 2012 – 2014 has been prepared which objective is to warrant the system of efficient and purposeful corruption prevention and control, ethics infraction, prevention and investigation of malfeasance and to found clear and responsible police. According to the programme of the fight against corruption in the police in the year 2012 – 2014 and the accomplished statistical analysis which has maintained that the most corrupt officials in the police are traffic police officers the scheme of the means of the fight against corruption in the traffic police in the year 2012 – 2014 was confirmed by the decree No 5-V-448 of the general commissioner of Lithuania’s police on the 7th of June in 2012. WSGE | 347 Similarly the prepared programme of corruption prevention of the State Border Guard Service in the year 2011 – 2013 which objective was to strengthen corruption prevention in all briefs of the SBGS coherently and consistently, detect and eliminate the reasons and circumstances of corruption origin and due to them corruption could spread, reduce corruption in the SBGS on purpose to gain more effective proceedings of public officials and other workers of the SBGS and its subdivisions. The scheme of the means of corruption prevention relevant to the State Border Guard Service has been confirmed yearly. The Immunity subdivisions of Lithuania’s police and the SBGS have traversed the information collected by remote observation, detective intelligence service and exercising before-the-trial investigations which is related to possible criminal acts of officers of the police and the SBGS and have determined the most corrupt vulnerable areas which the most attention is given to. The Immunity subdivisions of the State Border Guard Service actively collaborate with the Immunity subdivisions of the police they exchange information and execute general investigations. Conclusion Corruption is a complex problem which requires the systematic and integrated attitude; the phenomenon of corruption can be understood not only as a juridical question or criminal offence but also as the problem of culture, particular turn of mind of society, mentality and accredited social standards. Unless and until the society realizes that corruption is not only a criminal act but also a considerable ethical problem, the methods of fighting against corruption can give tangible results. Corruption is one of the most dangerous social phenomena which increases danger to the rights of man, democracy and juridical state, distorts social justice, competition and trade conditions, reduces the growth of economy, puts a strain on the government, stability of institutions of state and local government and public morals. First of all, corruption is related to an undue extent of bureaucracy and regulation, non-existence of decisions discretion and accountability balance. As Lithuania joined the European Union the great attention was paid to the development of juridical base of corruption prevention. We have to admit that though the juridical base was developed, however, the law 348 | WSGE security of our country was not very powerful since it did not have the centre which could coordinate the research of corrupt crimes. On purpose to exercise corruption prevention properly and ensure clear and responsible work of Lithuania’s police and the State Border Guard Service there have been instituted the Immunity subdivisions which have to organise and control the malfeasance of statutory and not statutory public officials and workers, work ethic violations and other offences, also the prevention and investigation of criminal acts of corrupt nature. References: Criminal Code of the Republic of Lithuania for approval and entry into force of the Law Official Gazette, 2000 No. 89-2741. Corruption map of Lithuania: http://www.stt.lt/documents/soc_tyrimai/ Korupcijos_zemelapis.pdf., connected 2013-10-12 Corruption Perceptions Index 2012: http://cpi.transparency.org/cpi2012/ results/: connected 2013-10-12. Corruption risk analysis procedures to be approved by the Government of the Republic of Lithuania in 8 October 2002. Resolution No. 1601. Official Gazette, 2002 No. 98-4339. Davids C. Conflict of interest in policing. Problems, Practices and Principles. Sydney, 2008. First Lithuanian Statute, http://lietuva.cc/lietuvos-istatymai-ir-statutas/: connected 2013-10-12. Internal Service Statute. Official Gazette, 2003 No. 42-1927. John P. Crank, Michael A. Caldero Police Ethics: The Corruption of Noble Cause, Third Edition, 2010. Jočienė D. Corruption in post-communist countries // Law questions. 1997. No. 1Gounev V. Ruggiero Corruption and Organized Crime in Europe, 2012. Lithuanian Dictionary http://dz.lki.lt: connected 2013-09-30 Pivoriūnas A. Crimes in public office and corruption – the problem and its decisional methods // Justitia. 1997. No.6 Police Department under the Ministry of the Interior Board of immunity of police staff offenses of official misconduct and corruption trends in the police system in 2013. Semi-Annual Report.Prenzler T. Police Corruption: Preventing Misconduct and Mainting Integrity, 2009. WSGE | 349 Raudonienė A. Modernising alternation of classic corruption definition in Lithuania // Jurisprudencija. 2002. T.32(24). Raudonienė A. The analysis of corruption categories // Jurisprudencija. 2003. T.41(33). Republic of Lithuania Law on Prevention of Corruption. Official Gazette, 2002 No. 57-2297.Tammy Rinehart Kochel, Roger Parks and Stephen D. Mastrofski Examining Police Effectiveness as a precursor to Legitimacy and Cooperation with Police , JUSTICE QUARTERLY, 2013. The 7th of June in 2012, Lithuania‘s Police General Commissioner‘s decree No. 5-V-448 “In consequence of the confirmation of means‘ scheme of the fight against corruption in the traffic police in the year 2012 - 2014”. The 7th of June in 2012, Lithuania‘s Police General Commissioner‘s decree No. 5-V-448 “In consequence of the confirmation of means‘ scheme of the fight against corruption in the traffic police in the year 2012 - 2014”. The decree of the general commissioner of Lithuania’s police No 5-V-448 “In consequence of the confirmation of means’ scheme in the year 2012-2014 of a fight against corruption in the traffic police” on the 7th of June in 2012, 8 section. The disposal method of corruption risk analysis, 8th October 2002, the act No. 1601, Žin., 2002, No. 98-4339. The history of Special Investigative Service http://www.stt.lt/lt/menu/apiestt/istorija/: connected 2013-10-13. The report of police officers’ criminal acts, malfeasance and corruption tendencies in the police system of the Immunity department of Police board near the Home Office in the 1st half-year in the year 2013. The national programme of the year 2011-2014 of a fight against corruption of the Republic of Lithuania http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=436086&p_tr2=2: connected 2013-10-12. Velykis D. Civil society against corruption. Lithuania. Hertie School of Governance, 2010. 16 June 2011 Resolution of the Parlament of the Republic of Lithuania No. IX -711 on the Lithuanian national anti -corruption program for the year 2011-2014. 7 June 2012. Lithuanian Police Commissioner General Order No. 5 -V -447 “On the fight against corruption in the police 2012-2014 program and its implementation of the Plan of Measures. 350 | WSGE 7 June 2012. Lithuanian Police Commissioner General Order No. 5 -V -448 “On the fight against corruption and the traffic police 2012-2014 Plan of Measures. (Endnotes) 1 Corruption Perceptions Index 2012: http://cpi.transparency.org/cpi2012/results/: connected 2013-10-12. 2 The 7th of June in 2012, Lithuania‘s Police General Commissioner‘s decree No. 5-V-448 “In consequence of the confirmation of means‘ scheme of the fight against corruption in the traffic police in the year 2012 - 2014” 3 The 7th of June in 2012, Lithuania‘s Police General Commissioner‘s decree No. 5-V-448 “In consequence of the confirmation of means‘ scheme of the fight against corruption in the traffic police in the year 2012 - 2014” 4 First Lithuanian Statute, http://lietuva.cc/lietuvos-istatymai-ir-statutas/: connected 2013-10-12. 5 Pivoriūnas A. Crimes in public office and corruption – the problem and its decisional methods // Justitia. 1997. No.6 6 Jočienė D. Corruption in post-communist countries // Law questions. 1997. No. 1 7 Raudonienė A. Modernising alternation of classic corruption definition in Lithuania // Jurisprudencija. 2002. T.32(24); Raudonienė A. The analysis of corruption categories // Jurisprudencija. 2003. T.41(33). 8 Lithuanian Dictionary http://dz.lki.lt: connected 2013-09-30 9 The national programme of the year 2011-2014 of a fight against corruption of the Republic of Lithuania 10 Corruption map of Lithuania : http://www.stt.lt/documents/soc_tyrimai/Korupcijos_zemelapis.pdf., connected 2013-10-12 11 The national programme of the year 2011-2014 of a fight against corruption of the Republic of Lithuania 12 http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=436086&p_tr2=2 13 Politicians, civil servants, judges, public officials according to the act of civil service and other people who work or on the other provided basis of the law perform the office in the institutions of state or local government, dispense the functions of the government representative or have got administrative authority, also official candidates for this position. 14 A bribe is the form of any wealth or personal interest to someone or a taker personally (material or immaterial, it is worth in the market or of no value) which expresses illegal or unfounded reward for the desirable legal or illegal action of a public official or a person of equal value or inaction in pursuance of authority. 15 The history of Special Investigative Service http://www.stt.lt/lt/menu/apie-stt/ istorija/: connected 2013-10-13 16 The decree of the general commissioner of Lithuania’s police No 5-V-448 “In WSGE | 351 consequence of the confirmation of means’ scheme in the year 2012-2014 of a fight against corruption in the traffic police” on the 7th of June in 2012, 8 section 17 The decree of the general commissioner of Lithuania’s police No 5-V-447 “In consequence of the programme of a fight against corruption in the police in the year 2012-2014 and the confirmation of its means’ scheme” on the 7th of June in 2012, 3 section 18 The report of police officers’ criminal acts, malfeasance and corruption tendencies in the police system of the Immunity department of Police board near the Home Office in the 1st half-year in the year 2013 19 The information is represented following the report of police officers’ criminal acts, malfeasance and corruption tendencies in the police system of the Immunity department of Police board near the Home Office in the 1st half-year in the year 2013 20 Goverment of LR The disposal method of corruption risk analysis, 8th October 2002, the act No. 1601, Žin., 2002, No. 98-4339 352 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 353-366 Anna Schneiderová WSGE | 353 354 | WSGE Legal discourse markers Anna Schneiderová Department of International and European Law, Faculty of Law, University of Matej Bel in Banská Bystrica [email protected] Abstract The article is concerned with markers of legal texts. Also provided is a classification of legal texts. Markers serving to direct the reader´s orientation within a legal document are studied in legislative or statutory writings such as statutes and conventions. In addition, mentioned are rules which regulate division of the text with respect to the publications of the institutions of the European Union. Key words: legal discourse, classification, text division, section, paragraph, convention, statute Classification of legal texts Legal English can be seen as consisting of several kinds of writing, depending on their communicative function. As suggested in R. Hiltunen’s book (1990:81), there are three different types of legal writing to be distinguished: 1. academic texts which consist of academic research journals and legal textbooks; 2. juridical texts covering court judgements or law reports and 3. legislative or statutory writings consisting of Acts of Parliament, contracts, treaties, etc. Bhatia, V. K. (1983), for instance, similarly, divides the written legal language into three subtypes: 1. academic legal writing; 2. juridical writing and WSGE | 355 3. legislative writing. A different classification was provided by Škrlandtová, M. (2005:18) who adopts classification by Mistrík, J. and Škvareninová, O. (1992) who as first, within the Slovak linguistics, brought about the classification of juristic genres from as far as function is concerned. She continues saying that legal texts are classified by subject and form into four basic groups (Mistrík, J., Škvareninová, O., 1992:130): 1. legislative texts, 2. notarial writings, 3. forensic speeches and 4. administrative and legal writings. Legal discourse markers The subject of our study are the above mentioned legislative or statutory writings consisting of Acts of Parliament, contracts, treaties, etc or legislative texts represented by legal texts of Anglo-American and Slovak legal systems in which we studied the hierarchy of text division. As Bázlik, M., Ambrus, P. (2008:150) put it „expressions, or discourse markers, serving to direct the reader´s orientation within a legal document are relatively few, the lay-out of the text being a good substitute. Individual parts tend to be numbered or marked in letters of the alphabet, or a combination of the two can be used. According to Chromá, M. (2002:101), statutes are divided into sections, sub-sections, paragraphs and subparagraphs. Sections and sub-sections are denoted by Arabic numerals, paragraphs by letters in alphabetical order and sub-paragraphs by Roman numerals, e.g. Succession Act, 1965, s. 115(2)(a)(ii). Long statutes are often divided into parts. The part is not usually mentioned in formal citation. In Bázlik, M., Ambrus, P. (2008:150) we find divisions of their study material referred to as Parts, Chapters, Articles, Sections, Subsections, Paragraphs, Sub-Paragraphs, Clauses, Sub-Clauses, sometimes the general term provisions is used. For example, the Texas Business Coporation Act explains the hierarchy of its text division as follows: “The Division of this Act into Parts, Articles, Sections, Subsections and Paragraphs and the use of captions in connection therewith are solely for 356 | WSGE convenience and shall have no legal effect in construing the provisions of this Act.“ As they continue, the Code goes on to explain that Parts and Articles are ordered by cardinal numerals (1,2, etc.), Sections by capital letters (A, B, etc.), Subsections by bracketed cardinal numerals ((1), (2), etc.), Paragraphs by bracketed lower case letters ((a), (b), etc.). When reference is made to the divisions their names are usually capitalized, often abbreviated (Art., Sect.). When the name is followed by a letter or a cardinal numeral there is normally no article used (this practice is not specific for legal English only). In this connection we studied several legislative or statutory writings with intention to identify the markers used for their organisation and division. The section sign (§) is a typographical character used mainly to refer to a particular section of a document, such as a legal code. It is also called “double S”, “sectional symbol”, signum sectiōnis (Lat.). When duplicated, as §§, it is read as the plural “sections” (§§ 13–21). The likely origin of the section sign is the digraph formed by the combination of two S´es.1 In our reference material we found three ways of denominating of a section in Anglo- American legal writings one of them being applying the section sign § - the Trademark Act (found in Title 15 of the United States Code, since a code is further divided into titles, chapters and sections denominated using the section sign §, etc.)2: §1051. Registration of trademarks (a) (1) The owner of a trademark used in commerce may request registration of its trademark on the principal register hereby established by paying the prescribed fee and filing in the Patent and Trademark Office an application and a verified statement, in such form as may be prescribed by the Director, and such number of specimens or facsimiles of the mark as used as may be required by the Director. (2) The application shall include specification of the applicant’s domicile and citizenship, the date of the applicant’s first use of the mark, the date of the WSGE | 357 applicant’s first use of the mark in commerce, the goods in connection with which the mark is used, and a drawing of the mark. (3) The statement shall be verified by the applicant and specify that-(A) the person making the verification believes that he or she, or the juristic person in whose behalf he or she makes the verification, to be the owner of the mark sought to be registered; (B) to the best of the verifier’s knowledge and belief, the facts recited in the application are accurate; (C) the mark is in use in commerce; and (D) to the best of the verifier’s knowledge and belief, no other person has the right to use such mark in commerce either in the identical form thereof or in such near resemblance thereto as to be likely, when used on or in connection with the goods of such other person, to cause confusion, or to cause mistake, or to deceive, except that, in the case of every application claiming concurrent use, the applicant shall-(i) state exceptions to the claim of exclusive use; and (ii) shall specify, to the extent of the verifier’s knowledge-(I) any concurrent use by others; (II) the goods on or in connection with which and the areas in which each concurrent use exists; (III) the periods of each use; and (IV) the goods and area for which the applicant desires registration. Here is an example of the division of another US statute where a section is denominated in two ways depending of the source. In the statute found on the web site3, the section was denominated as Section 2 and in the paper version of the identical statute we found the name abbreviated and in capital letters, i.e. SEC. 2. The text of this statute is divided into sections ordered by cardinal numerals (1, 2, etc.), subsections by bracketed 358 | WSGE lower case letters ((a), (b), etc.), paragraphs by bracketed cardinal numerals ((1), (2), etc.), clauses by bracketed upper case letters ((A), (B), etc.) and further division is denominated by lower case and upper case Roman numerals ((i), (ii), etc. and (I), (II), etc.) as provided in the above statute citation. In the Slovak legal writings the symbol § is a frequent marker of certain sections. However, in translations into the English language we found differing ways of rendering this symbol in translations. Comparing English translation of 19924, the translation of the Commercial Code No. 513/ 1991 Coll. of 5 November (Czech and Slovak Federal Republic) we found that the Slovak original was divided as follows: DRUHÁ ČASŤ OBCHODNÉ SPOLOČNOSTI A DRUŽSTVO Hlava I OBCHODNÉ SPOLOČNOSTI Diel I Všeobecné ustanovenia § 56 (1) Obchodná spoločnosť (ďalej len “spoločnosť”) je právnickou osobou… a. i. ii. Diel II Verejná obchodná spoločnosť Oddiel 1 Základné ustanovenia ... § 78 Spoločenská zmluva musí obsahovať: obchodné meno a sídlo spoločnosti, určenie spoločníkov… b. ... WSGE | 359 and this is how the Slovak version was translated into English: CHAPTER TWO BUSINESS COMPANIES, PARTNERSHIPS AND CO-OPERATIVES PART ONE BUSINESS COMPANIES, PARTNERSHIPS I General provisions § 56 (1) A business company (hereinafter referred to as a “company”) shall be a juristic person… ... II General Commercial Partnerships 1 Fundamental provisions ... § 78 (1) The partnership contract shall include the following: i. the business name and the seat of the general commercial partnership; ii. details of the partners… (2) ... The Slovak Druhá časť was translated as Chapter two, Slovak Hlava I as Part I, Diel I was omitted and replaced by a Roman numeral I only, symbol § 56 was kept in the translation but the Slovak Oddiel 1 was omitted again and only replaced by an Arabic numeral 1. In a similar kind of document, a statute – the Civil Code of the Czech Republic the situation is different in that that unlike the translation of the Slovak statute, here the HLAVA DRUHÁ is translated as Chapter II, Oddíl první is translated with a name not usually used in the division of legal 360 | WSGE texts, i.e. Division 1 and as for the symbol § 420 (read as “paragraph” in both the Czech and Slovak), frequently used in both the Slovak and Czech legal tradition, this is unlike the Slovak statute rendered as Section 420 5. The repealed Code of International Trade, Regulation no.101/1963 Coll.6 is divided into Hlava I, Diel I, Oddiel 1, § 1, Odsek (1) a Písmeno a). This division is translated into English as Title I, Part I, Section 1, § 1 and paragraph (1) and letter a). So here, as it can be seen, the English term section is being used to denote what is in Slovak named Oddiel and the symbol § is kept and the names usually used for denoting this sign such as section or paragraph are used to mark different sections of the statute. However, in the text of the statute we found some mistakes such as once referring to the Hlava as Head (which is a literal translation) instead of otherwise used Title and in the citation of the paragraph the Arabic numeral failed to be used in the adopted form, i.e. in brackets, which may be misleading in the identification of the appropriate provision. With reference to the above cited statute, Strážnická V. (1998:686) in her work concerned with the Code of International Trade provides citation of certain provisions in the following form: Section 2 § 1 (j) which means that she uses an English name Section to denote what is in the Slovak original denoted by symbol § and uses symbol § for what is in the Slovak original referred to as the paragraph (and letter (j)). This citation may be misleading for the readers who may use the cited statute for the reference since in the Slovak original we can find this is the form § 2 ods. 1 písm j). This may be caused by the fact that in the Slovak language the symbol § is read as “paragraph” being a linguistically named “false friend” since an English word paragraph is translated into Slovak as odsek. In the translation of the judgments of the Supreme Court of the Slovak Republic Berthotyová, E. (2010:21,33) provides translation of the citation of § 13c/ ods. 2 písm. d/ a e/ as Section 13c(2)(d)(e), i.e. avoids using the symbol §. Fico R., Kupcová, Z. (1997) in the judgments of the European Court of Human Rights translate section 12 (4) into the Slovak language as § 12 ods. 4. The symbol § is also used in relation to conventions and treaties. The text of the Treaty of Rome is divided into Parts, Titles, Chapters, Sections, Articles, Paragraphs, Subparagraphs and Letters and we found it translated into the Slovak language as časť, hlava, kapitola, oddiel, článok, odsek, po- WSGE | 361 dodsek and písmeno.7 Despite the fact that the symbol § is not included in the text of the studied treaties and conventions, in the citation of e.g. European Convention on Human Rights in the judgments of the European Court of Human Rights we find the symbol § used for denoting of the paragraph, i.e. Article 6 § 1 of the Convention but also cited as e.g. paragraph 1 (c). However, in the Slovak translation by Fico R., Kupcová, Z. (1997) of the judgments we found translation of article 5 § 1 (c) as článok 5 ods. 1 písm. c). Publications of the institutions of the European Union As regards publications of the institutions of the European Union, the Publications Office of the European Union (Publications Office) as an inter-institutional office developed a guide which represents an achievement in linguistic harmonisation unique in its field. It is intended to serve as a reference tool for written works for all European Union institutions, bodies and organisations. This guide, which serves as a base providing for augmentation of the harmonisation process between all languages and all institutions provides uniform stylistic rules and conventions which must be used by all the institutions, bodies, offices and agencies of the European Union and prevail over any other solution proposed elsewhere or used previously; they must be applied at all stages of the written work. These rules also regulate division of the text, not necessarily a legal one. As it is provided on their web site8, the text of a work must be presented in such a way that a reader finds it easy to follow. In order to present a wellstructured work that is not crammed and confusing, the text can be broken down into divisions and subdivisions. These should not exceed seven levels. The headings and subheadings should be followed by amounts of text appropriate to their respective levels. In creation of a legal text various systems may be applied such as a) complex numbering system The text can be broken down into parts, titles, chapters, sections, paragraphs, points, etc. by using figures, letters, hyphens and bullets. This numbering system is usually displayed in the following descending order: — Roman numerals (I, II, III, IV, etc.), — capital letters (A, B, C, D, etc.), — Arabic numerals (1, 2, 3, 4, etc.), 362 | WSGE — lower case letters in parentheses (a), (b), (c), (d), etc., — lower case Roman numerals in parentheses (i), (ii), (iii), (iv), (v), etc., — dashes (—), — bullets in bold (•).9 Traditionally, a work is subdivided as follows: Part One THE WORK OF THE UNION Chapter I DEVELOPMENT OF THE UNION Section I — General political situation A — Budgetary powers 1. Main developments (a) Directives adopted b) Non-numbered system Another way of indicating the subdivisions of a text is to use different typeface values to give an exact value to each heading and subheading, without breaking down the text into sections, chapters, etc.: THE WORK OF THE UNION DEVELOPMENT OF THE UNION General political situation Budgetary powers Main developments Directives adopted c) Decimal numbering system A decimal numbering system can also be used: WSGE | 363 Part I — THE WORK OF THE UNION Chapter I — DEVELOPMENT OF THE UNION 1. General political situation 1.1. Budgetary powers 1.1.1. Main developements It is advisable to limit the levels of subheadings. d) Continuous numbering system When a publication has many references to other parts of the same publication, it is often more practical to number the paragraphs continuously, as the references can then be inserted before the final pagination is known. Continuous numbering can be combined with one of the other numbering systems.10 Conclusion As provided above, legislative or statutory writings do not follow a uniform practice in dealing with denominating their divisions and more subtle distinctions can be made and the same applies as far as their translation is concerned. The ways of translating division of a legal text depend on the author of the target text, however, certain patterns should be followed since it concerns a text in which a strict accuracy must be respected. As for the names used to refer to the divisions these are either capitalised (Section) or lower case letters are used (section) and are often abbreviated (Sect.). The terms roughly corresponding to the English divisions in Slovak are časť/čiastka, hlava, kapitola, paragraph (§), oddiel, článok, odsek, pododsek, písmeno, poznámka. Here we agree with Bázlik, M., Ambrus, P. (2008:151) that in translating we are relatively free to choose matching items from these sets, but obviously we have to be consistent and bear in mind the choice and hierarchy once established (e.g. once we have translated §, i.e. ´paragraph´, as article, we cannot use the term paragraph as its synonym in the same text). From the above used examples it is obvious that such mistakes in translations do appear and therefore we consider it very important to make our students aware of it. In our Legal English lessons the students learn about different legal systems and legal discourse represents the reflection of those 364 | WSGE systems as well as of the culture of the given country in which the legal system is applied. Therefore the students should be taught about the intercultural differences between the countries from which the source or target language comes which would enable the students to identify the phenomena which are common for both languages and in which they differ and then apply those differences also in translation. Zelenková, A. (2010) provides several very useful interactive methods for the strenthening of intercultural competence in teaching of foreing languages. References: BÁZLIK, M., AMBRUS, P. (2008) A Grammar of Legal English. Iura Edition, Wolters Kluwer. Bratislava ISBN 978-80-8078-203-0 BERTHOTYOVÁ, E. (2010) Rozsudky Najvyššieho súdu Slovenskej republiky v azylových veciach v rokoch 2008-2010. United Nations High Commissioner for Refugees. ISBN 978-80-970025-3-4 BHATIA, V. K. (1983). An Applied Discourse Analysis of English Legislative Writing. Unpublished PhD Thesis, Birmingham: University of Aston FICO R., KUPCOVÁ, Z. (1997) Rozhodnutia Európskeho súdu pre ľudské práva a Európskej komisie pre ľudské práva. Informačné a dokumentačné stredisko o Rade Európy v Bratislave, roč. 1., nulté číslo ISSN 1335-2156 HILTUNEN, R. (1990) Chapters on Legal English. Annales Academiae Scientiarum Fennicae B/251. Helsinki: Suomalainen tiedeakatemia. CHROMÁ, M., COATS, T. (2002) Introduction to Legal English. Volume I., Karolinum: Praha MISTRÍK, J., ŠKVARENINOVÁ, O., (1992) Štylistika a rétorika. Právnická fakulta UK: Bratislava STRÁŽNICKÁ, V. (1998) The Code of International Trade. Normdurchsetzung in Osteuropäischen nachkriegsgesellschaften (1944-1989) Band 4. Vittorio Klostermann: Frankfurt am Main ISBN 3-456-02934-8 ŠKRLANDTOVÁ, M. (2005) Preklad textov na národnej a nadnárodnej úrovni. In: Preklad právnych textov na národnej a nadnárodnej úrovni. AnaPress:Bratislava ISBN 80-89137-19-9 ZELENKOVÁ, A. 2010. Interkultúrne vzdelávanie v cudzích jazykoch na vysokej škole. Metódy a ich reflexia. Banská Bystrica: Univerzita Mate- WSGE | 365 ja Bela v Banskej Bystrici, Ekonomická fakulta, 2010. 1. vydanie. ISBN 978-80-557-0014-4. (Endnotes) 1 http://en.wikipedia.org/wiki/Section_sign 2 http://www.bitlaw.com/source/15usc/1051.html 3 http://www.labtrain.noaa.gov/osha600/refer/menu01b.pdf 4 The Commercial Code No. 513/ 1991 Coll. in effect as of 1 January 1992, published by Trade Links, Prague, translated by Z. Pošoustová, M Koubová, D. Foulds, J. Zoubková, H. Holubová, R. Lloyd 5 CHROMÁ, M., COATS, T. (2002:270) Introduction to Legal English 6 http://www.zakonypreludi.sk/zz/1963-101#f4533438 7 http://ec.europa.eu/economy_finance/emu_history/documents/treaties/rometreaty2.pdf; http://www.ecb.int/ecb/legal/pdf/ce32120061229sk00010331.pdf 8 http://publications.europa.eu/code/en/en-250600.htm 9 Note: Lower case Roman numerals are used mainly in the Official Journal (for subdivisions of points (a), (b), etc.) Bold bullet points should be avoided when editing acts. Roman numerals and capital letters should be separated from the text of the title by an em rule (dash); arabic numerals should be followed by a full point; lower-case letters and lower-case Roman numerals should be enclosed by two parentheses: never omit the opening parenthesis in English texts. 10 http://publications.europa.eu/code/en/en-250600.htm 366 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 367-389 Piotr Kluz WSGE | 367 368 | WSGE Justice - traditional or modern? Wymiar sprawiedliwości - tradycyjny czy nowoczesny? Dr Piotr Kluz Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Technological development do not remains without influence on the administration of justice, and the way of the work of judges and rules for the conduct of proceedings. In this new reality - designation of the essence of justice and the right to trial is the starting point for further considerations regarding computerization of the courts. It is extremely important for determining how far the progress of information technology changes the justice and on what rules it can step into the courts. The idea is to streamline computerization, to not block or infringe the realization of one of the fundamental principles of the rule of law, which is the right to sue. New technical solutions that lead, though it seemed faster to receive legal protection, but they may interfere with the applicable constitutional principles and established jurisprudence. It can therefore be assumed that the introduction of the justice of advanced technology solutions required to consult them with the legal profession and the distribution of literature, in order to provoke debate. Rozwój technologiczny nie pozostaje bez wpływu na kształt wymiaru sprawiedliwości, sposób pracy sędziów czy zasady prowadzenia postępowań. W tej nowej rzeczywistości określenie istoty wymiaru sprawiedliwości i prawa do sądu stanowi punkt wyjścia dla dalszych rozważań dotyczących informatyzacji sądów. Niezmiernie istotnym jest bowiem ustalenie, jak dalece postęp informatyczny zmienia wymiar sprawiedliwości i na jakich zasadach może on wkraczać do sądów. Chodzi o to, żeby informatyzacja usprawniała, a nie blokowała czy naruszała realizację jednego z fundamentalnych zasad państwa prawa, jakim jest prawo do sądu. Nowe rozwiązania techniczne, które prowadzą, jakby się wydawało, do otrzymania szybszej ochrony prawnej, mogą jednak kolidować z obowiązującymi zasadami konstytucyjnymi oraz ugruntowaną praktyką sądową. WSGE | 369 Można wobec tego sądzić, że wprowadzanie do wymiaru sprawiedliwości zaawansowanych rozwiązań technologicznych wymaga konsultowania ich ze środowiskami prawniczymi oraz rozpowszechniania w literaturze, celem sprowokowania debaty. Key words: justice, administration of justice, computerization of the courts,justice in Poland Wymiar sprawiedliwości, władza sądownicza, informatyacja sądów,wymiar sprawiedliwości w Polsce Wymiar sprawiedliwości a władza sądownicza Odróżnienia od wymiaru sprawiedliwości wymagają jeszcze ogólniejsze pojęcia, tj. wymierzanie sprawiedliwości czy władza sądownicza. Zaznaczyć jednak należy, że pojęcia „władzy sądowniczej” i „wymiaru sprawiedliwości” w doktrynie bywają też używane zamiennie (Skrzypiński, 2009, s. 15). Wzajemny stosunek wymiaru sprawiedliwości do wymierzania sprawiedliwości określono jako realizację za pomocą wymiaru sprawiedliwości funkcji państwa polegającej na jej wymierzaniu. P. Czarny wskazuje, że funkcja ta obejmuje kompetencje do rozstrzygania rozmaitych sporów prawnych (tj. sporów co do konsekwencji wynikających ze stosowania prawa) przez organ niezwiązany żadnym węzłem prawnym lub faktycznym z podmiotami wiodącymi spór (2011, s. 80). Z kolei S. Sagan „wymierzanie sprawiedliwości” definiuje jako przyznawanie każdemu tego, co mu się według prawa należy (2010, s. 23). Pojęcie władzy sądowniczej i połączenie go z wymiarem sprawiedliwości w doktrynie prawa konstytucyjnego są różnie określane, przy czym spotkać można zasadniczo dwie ich definicje. Według pierwszego, przedmiotowego ujęcia, władza sądownicza ma znaczenie funkcjonalne i polega na wyróżnieniu działalności, która charakteryzuje się pewnymi cechami szczególnymi, zwykle przez przeciwstawienie ich ustawodawstwu i egzekutywie (por. Banaszak, 2009, s. 86-87; Trzciński, 1999, s. 4 warto również porównać z treścią Wyroku TK z 13 marca 1996 r.). Przy tak sformułowanej definicji władzy sądowniczej, określenie relacji między nią a wymiarem sprawiedliwości nastręcza pewne trudności. Generalnie przyjmując, że w obu przypadkach chodzi o szczególny rodzaj postępowania, którego rezultatem będzie wiążące rozstrzygnięcie sporu prawnego, dokonane przez 370 | WSGE niezależny organ państwowy na podstawie obowiązującego prawa, po dokładnym rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy, pojęcia te będą do siebie bardzo zbliżone i ze sobą utożsamiane (Banaszak, 2007, s. 204). Z kolei druga definicja władzy sądowniczej, mająca charakter podmiotowy, swoją podstawę czerpie z art. 10 ust. 2 Konstytucji RP i odnosi się do organów sprawujących władzę sądowniczą, jakimi są sądy i trybunały. W tym ujęciu od strony historyczno-prawnej wymiar sprawiedliwości związany jest z pojęciem władzy sądowniczej (Lubiński, 2011, s.2842), chociaż nie są to pojęcia tożsame znaczeniowo (Szymoszek, 1971, s. 85 i nast.). Władza sądownicza, związana z zasadą trójpodziału władzy (szerzej na temat zasady trójpodziału władzy Małajny, 2001, s. 204 i nast.; Monteskiusz, 1997), ma znaczenie szersze od pojęcia wymiaru sprawiedliwości. Podstawowa zasada ustrojowa, dotycząca struktury władz państwowych, a mianowicie zasada trójpodziału władzy i równowagi władzy państwowej, zawarta została w art. 10 Konstytucji RP. Jak już wskazano zgodnie z art. 10 ust. 2 Konstytucji RP, władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały, przy czym należy zauważyć, że wymieniony w art. 10 ust. 2 podział stanowi jedynie punkt wyjścia w dalszym rozwijaniu tej struktury. Rozwinięciem wyrażonej w art. 10 Konstytucji RP zasady władzy sądowniczej sprawowanej przez sądy będzie art. 45 i art. 175 Konstytucji RP. Zatem o ile pojęcie władzy sądowniczej obejmuje swym zakresem władzę sądów i trybunałów, o tyle sprawowanie wymiaru sprawiedliwości dotyczy wyłącznie władzy sądów. Niemniej jednak trzeba zaznaczyć, że sprawowanie wymiaru sprawiedliwości nie wyczerpuje władzy sądów, gdyż w granicach swojej władzy wykonują one również inną funkcję polegającą na wykonywaniu ochrony prawnej (Lubiński, 2011, s.2825). Funkcja ta obejmuje sprawowanie wymiaru sprawiedliwości (ochrona prawna sensu stricto) oraz czynności inne niż sprawowanie wymiaru sprawiedliwości, które w prawie o ustroju sądów powszechnych określa się mianem „zadań z zakresu ochrony prawnej” (Ereciński, Gudowski, Iwulski, 2009, s. 35). Dotyczą one zadań sądów, które nie polegają na rozstrzyganiu sporów o prawo i konfliktów prawnych, ani na rozstrzyganiu o zasadności zarzutów karnych (Ereciński, Gudowski, Iwulski, 2009, s. 595). Należy zaznaczyć także, że na podstawie art. 10 ust. 2 w zw. z art. 175 Konstytucji RP Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu stanowią organy władzy sądowniczej, jednak nie są organami wymiaru sprawiedliwości. WSGE | 371 Pojęcie wymiaru sprawiedliwości Termin wymiar sprawiedliwości można odczytywać w różnych znaczeniach. Zgodnie z definicją zawartą w Słowniku języka polskiego jest to „orzekanie o karach i ich wykonywanie, rozstrzyganie sporów cywilnych oraz wykonywanie czynności z zakresu sądownictwa niespornego” (s. 101 oraz w Słowniku wyrazów obcych Bańko, 2008). Wprawdzie w języku potocznym zakres pojęcia wymiaru sprawiedliwości nie budzi większych wątpliwości, niemniej jednak pewne kontrowersje wywołuje próba zdefiniowania tego terminu na potrzeby użyteczności prawniczej (Sagan i Ciechanowska, 2010, s. 23). Trudność w określeniu zakresu pojęcia wymiaru sprawiedliwości wynika stąd, że w polskim systemie prawa nie zostało ono zdefiniowane, chociaż ustawodawca posługuje się nim w art. 175 ust. 1 Konstytucji RP, dokonując podziału organów sprawujących wymiar sprawiedliwości na Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Ustawodawca posługuje się pojęciem wymiaru sprawiedliwości także w innych ustawach zob. m. in. art. 1 § 2, art. 2 § 1, art. 4 § 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.), dalej jako p.u.s.p.; art. 1 ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.). Jak zauważa K. Lubiński, brak definicji wymiaru sprawiedliwości w Konstytucji może sugerować, że ustawodawca nawiązuje w ten sposób do koncepcji tzw. pojęć zastanych, czyli takich, które mają już pewną ustaloną (zastaną) treść sprecyzowaną jeszcze przed wejściem w życie ustawy zasadniczej (2011, s.2818). Zasadność takiego twierdzenia wydaje się być jednak dyskusyjna, gdyż już pod rządami poprzednich Konstytucji treść tego pojęcia nie należała do zdefiniowanych i budziła pewne wątpliwości. Konstytucja z 1952 r., utrzymana w tym zakresie w latach 1989 – 1997, w art. 46 określała, że wymiar sprawiedliwości w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy wojewódzkie, sądy powiatowe i sądy szczególne. Próbę zdefiniowania pojęcia wymiaru sprawiedliwości podjęła doktryna. Przy czym jej przedstawiciele przedstawiają w tym zakresie różne poglądy. Spośród licznych definicji wymiaru sprawiedliwości występujących w doktrynie przytoczyć można poglądy w tym zakresie K. Piaseckiego, F. Siemińskiego, W. Siedleckiego, L. Garlickiego (Rączka, 2011, s. 462; Sagan i Ciechanowska, 2010, s. 23; Banaszak, 2010, s.670; Błaszczak, 2010, s. 70 i nast.; Czeszejko-Sochacki, 2003, s. 90; Zięba-Załudzka, 2002, s. 271 i nast.; Prusak, 1999, s.3; oraz Wyrok TK z 12 maja 2011 r.). 372 | WSGE K. Piasecki zauważa, że u podstaw polskiego pojęcia wymiaru sprawiedliwości leży łaciński termin: iurisdictio, iurisdicere, czyli „orzekanie prawa”. W ten sposób wymiar sprawiedliwości, w ogólnym znaczeniu, wiąże się z konfliktami, sporami, różnicami w poglądach. Przy czym wymiar sprawiedliwości to nie tylko sformalizowane rozstrzyganie sporów, ale także sprawiedliwe ich rozstrzyganie (2005, s. 13). F. Siemieński twierdzi, iż przez wymiar sprawiedliwości należy rozumieć rozstrzyganie sporów cywilnych i karanie przestępców w specjalnym trybie (1980, s. 328). Zdaniem W. Siedleckiego wymiar sprawiedliwości stanowi w każdym państwie jedną z zasadniczych funkcji, która polega na konkretyzowaniu i urzeczywistnianiu ustanowionych, względnie uznanych przez państwo norm prawnych w poszczególnych przypadkach drogą specjalnych postępowań organów państwowych do tych czynności powołanych (1958, s. 5). Z kolei L. Garlicki określa wymiar sprawiedliwości jako działalność państwa polegającą na wiążącym rozstrzyganiu sporów o prawo, w których przynajmniej jedna ze stron jest jednostką lub innym podmiotem. W końcu S. Włodyka uznaje wymiar sprawiedliwości za szczególny rodzaj rozstrzygania. Ostatecznie w doktrynie prawa konstytucyjnego oraz w orzecznictwie ugruntowały się różne pojęcia wymiaru sprawiedliwości, według których należy go rozpatrywać na trzech płaszczyznach: podmiotowej, zwanej materialną, przedmiotowej, zwanej formalną oraz podmiotowo-przedmiotowej, zwanej mieszaną (1975, s. 46). Podmiotowe ujęcie wymiaru sprawiedliwości Podmiotowe ujęcie polega na wskazaniu organu sprawującego wymiar sprawiedliwości. Chodzi o taki organ państwowy, który daje najlepsze gwarancje dla decyzji bezstronnych i niezawisłych oraz obiektywnych i pewnych (Sagan i Ciechanowska, 2010, s.23-24; Lubiński, 2011, s. 2851). A. Gaberle (2004, s. 326) przedstawia definicję wymiaru sprawiedliwości w ujęciu podmiotowym jako instytucję powołaną do rozstrzygania konfliktów prawnych (wymierzania sprawiedliwości). Generalnie doktryna stoi na stanowisku, że organami (instytucjami), które zapewniają osiągnięcie wskazanych wyżej wartości, są sądy (Lubiński, 2011, s. 2851). Tak też A. Gaberle wskazuje, że w ujęciu najwęższym, stosownie do treści art. 175 Konstytucji RP, organami rozstrzygającymi konflikty są sądy. Niemniej jednak dopuszcza w ujęciu szerszym zaliczenie do WSGE | 373 organów wymiaru sprawiedliwości instytucji zaangażowanych w przygotowanie lub prowadzenie procesu sądowego (policji, prokuratury, innych uprawnionych do działania w procesie), a nawet niekiedy te, które zajmują się wykonaniem orzeczeń sądowych (np. więziennictwo czy komorników). Zauważyć należy, że w przeszłości sąd zawsze stanowił organ państwowy, jednak obecnie definicja sądu ulega stopniowemu rozszerzeniu również na podmioty prywatne, które nie są ściśle związane z sądami powszechnymi. Niemniej jednak ugoda zawarta w trakcie mediacji czy też orzeczenie sądu polubownego, ze względów bezpieczeństwa obrotu prawnego, muszą zostać zatwierdzone przez sąd powszechny czy też mogą zostać obalone orzeczeniem sądu powszechnego (2004, s. 326). Przedmiotowe i podmiotowo-przedmiotowe ujęcie wymiaru sprawiedliwości Według definicji przedmiotowej wymiar sprawiedliwości stanowi działalność polegającą na rozstrzyganiu konfliktów ze stosunków prawnych. Definicja materialna ukierunkowuje się zatem na rozstrzyganie sporów, a jej elementem centralnym jest orzekanie. W doktrynie pojęcie to rozumie się jako rozstrzyganie w postępowaniu procesowym konfliktów wynikających ze stosunków pranych oraz wymierzaniu kar. Jak podkreśla to A. Gaberle, jest to sam akt podjęcia czynności, czyli rozstrzygania konfliktu prawnego przez zastosowanie normy prawnej i wydanie stosowniej decyzji oraz ewentualne jej wykonanie (2004, s. 326). Definicja mieszana określa wymiar sprawiedliwości jako działalność sądów, która polega na rozstrzyganiu konfliktów z zakresu prawa karnego i prawa cywilnego (Sagan, 2003, s. 187). Definicja wymiaru sprawiedliwości na użytek jego informatyzacji i prawa do sądu Ustawodawca, jak się wydaje, przyjął w Konstytucji podmiotową definicję wymiaru sprawiedliwości, co w konsekwencji prowadzi do wniosku, że najważniejsze dla tego typu konstrukcji stają się zasady gwarantujące podejmowanie rozstrzygnięć bezstronnych, niezawisłych i obiektywnych. Niemniej jednak w doktrynie w niektórych kwestiach został osiągnięty konsensus poglądowy, co do zakresu pojęcia wymiaru sprawiedliwości. Dotyczy to przede wszystkim tezy o uznaniu wymiaru sprawiedliwości za określony i charakteryzujący się szczególnymi właściwościami kierunek 374 | WSGE działalności państwa oraz tezy o potrzebie odróżnienia od terminu wymiar sprawiedliwości od ogólniejszego jeszcze pojęcia wymierzenie sprawiedliwości. Wątpliwości mogą jednak powstać przy próbie wyodrębnienia kryteriów odgraniczających wymiar sprawiedliwości od innych sfer działalności państwa (Sagan i Ciechanowska, 2011, s. 23). W odniesieniu do Konstytucji RP, jak już wyżej wspomniano, występuje podmiotowa definicja wymiaru sprawiedliwości, która opiera się na kryterium rodzaju podmiotu prowadzącego działalność zwaną wymiarem sprawiedliwości, która jest wyrażona wraz ze sformułowaniami optymalnymi gwarancjami bezstronnego i należycie zabezpieczonego interesu stron i państwa oraz rozstrzygnięciem konfliktu (odmienne stanowisko w tym zakresie: zob. wyrok TK z 9 czerwca 1998 r. oraz z 8 grudnia 1998 r. Według wskazanych orzeczeń definicja pojęcia wymiaru sprawiedliwości powinna zawierać zarówno elementy przedmiotowe oraz podmiotowe. Przez sprawowanie wymiaru sprawiedliwości należy, więc rozumieć wiążące rozstrzyganie sporów o prawie dokonywane przez sądy). Przedmiotem wymiaru sprawiedliwości są konflikty powstające w stosunkach prawnych. Brak sporu powoduje, że działalność ta nie wchodzi już w zakres sprawowania wymiaru sprawiedliwości, lecz nawiązuje do szeroko rozumianej ochrony prawnej. Można wnioskować, że wymiar sprawiedliwości jest szczególnym rodzajem ochrony prawnej. Zdaniem S. Włodyki wymiar sprawiedliwości jest szczególnym rodzajem rozstrzygania (1975, s. 46). W odniesieniu do Konstytucji, jak już powyżej wspominałem, jest to definicja podmiotowa, opierająca się na kryterium rodzaju podmiotu prowadzącego działalność zwaną wymiarem sprawiedliwości, która jest wyrażona wraz ze sformułowaniami optymalnymi gwarancjami bezstronnego i należycie zabezpieczonego interesu stron i państwa oraz rozstrzygnięciem konfliktu. Przedmiotem wymiaru sprawiedliwości są konflikty, powstające w stosunkach prawnych. Brak sporu powoduje, że działalność ta nie wchodzi już w zakres sprawowania wymiaru sprawiedliwości, lecz nawiązuje do szeroko rozumianej ochrony prawnej. Można wnioskować, że wymiar sprawiedliwości jest szczególnym rodzajem ochrony prawnej. W doktrynie S. Włodyka definiuje ochronę prawną jako stałą i zorganizowaną działalność, podejmowaną głównie dla ochrony prawa, mającą za cel ustalenie, czy przepis prawa został naruszony, przez kogo oraz na wyciągnięciu konsekwencji przewidzianych w ustawie za naruszenie przepisu (1975, s. 9). Ochrona prawna w szerokim znaczeniu obejmuje swoim WSGE | 375 zakresem orzekanie, działalność pojednawczą, opiniodawczą oraz pomoc prawną. Ciekawą kwestią jest, czy można uznać za ochronę prawną działalność ograniczającą się wyłącznie do ustalenia (może ono być sporne) stanu faktycznego (rozstrzygnięcie co do faktów). Jak podnosi S. Włodyka, organy te nie orzekają zatem o prawie, zaś o faktach, lecz działalność ich zmierza do ochrony prawnej w sposób pośredni. Przez ustalenie organy te usuwają wątpliwości odnośnie stanu faktycznego, a co za tym idzie również prawnego, który jest konsekwencją danego zdarzenia. Ochrona prawna jest jednym z głównych środków ochrony praworządności każdego państwa (1975, s. 13). Obecnie termin ochrony prawnej rozumie się jako wykonywanie zadań niestanowiących wymiaru sprawiedliwości, a należących do sądów powszechnych z mocy ustawy. Jak z powyższego wynika, przedmiotowe pojęcie należy ze względu na swój zakres do spornych. W praktyce granica między wykonywaniem zadań z wymiaru sprawiedliwości a czynnościami w naukach ochrony prawnej bywa zacierana. Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości i organy wymiaru sprawiedliwości Zgodnie z brzmieniem art. 175 ust. 1 Konstytucji wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Wymieniony przepis zawiera jednocześnie w swej treści zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości (Rączka, 2011, s.462). W ten sposób według Konstytucji RP monopol władzy sądowniczej jest powierzony sądom i trybunałom. Nie może ona zostać delegowana innym organom. Według Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Do sądów powszechnych zalicza się sądy apelacyjne, sądy okręgowe oraz sady rejonowe. Wymienione w ust. 1 rodzaje sądów mają charakter stały, działają one w normalnych warunkach funkcjonowania państwa i bez zmiany ustawy zasadniczej nie mogą ulegać likwidacji czy reorganizacji. Przepisy konstytucyjne zapewniają im stabilny byt, niezbędny do ich funkcjonowania w warunkach demokratycznego państwa (Skrzydło, 2009, s. 218). Ustęp drugi art. 175 Konstytucji stwarza możliwość wprowadzenia sądów wyjątkowych lub doraźnych. Tego rodzaju sądy mogą być ustanawiane w sytuacjach wyjątkowych, ciągłość 376 | WSGE funkcjonowania państwa zostaje zagrożona. Okres tzw. „stanu wojennego” zalicza się również do czasu wojennego. Zakończenie działań wojennych, jak również stanu wojennego, powinno prowadzić do likwidacji sadów wyjątkowych, a wymiar sprawiedliwości powinny sprawować tylko organy przewidziane w Konstytucji. Przez organ generalnie rozumie się wewnętrzną jednostkę organizacyjną podmiotu prawa, która wyposażona jest w uprawnienia wyrażania woli tego podmiotu. Przy czym uprawnienie to opiera się na obowiązującym prawie, a nie na pełnomocnictwie udzielonym przez ten podmiot (Serafin i Szmulik, 2007, s.3). Przeważnie uprawnienie do wyrażania woli jest skonstruowane jako wykaz zadań i kompetencji danego organu. Formułując ten pogląd, Sławomir Serafin i Bogumił Szmulik przytaczają dwie różne definicje. Według pierwszej z nich, przytaczanej przez M. Wierzbowskiego oraz A. Wiktorowską, organem państwowym będzie każda jednostka organizacyjna państwa mająca uprawnienie do wyrażania woli tego państwa, czego wyrazem jest przyznanie danej jednostce organizacyjnej określonej kompetencji. Druga zaś ujmuje organ państwowy jako celowo zorganizowany i wyraźnie wyodrębniony zespół ludzi i środków, utworzonych i działających na podstawie prawa wykonujących w imieniu państwa określone zadania i mogący dla ich realizacji korzystać ze środków władczych i stosować przymus państwowy. Dla zobrazowania klasyfikacji organów ze względu na organy prawne powołania można je podzielić na konstytucyjne i ustawowe. W tym miejscu uwzględniane jest źródło prawne powstania organu. Organ może mieć swoje umocowanie w konstytucji lub w ustawach (Prezydent jest organem konstytucyjnym, a służba więzienna ustawowym). Biorąc pod uwagę kryterium budowy organów, można je podzielić na składające się z jednej osoby lub wieloosobowe (minister, sejm). Kryterium czasowe można podzielić, uwzględniając czas, na jaki zostały powołane (organem, który został powołany dożywotnio jest sędzia Sądu Najwyższego w Stanach Zjednoczonych lub Król w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii). Periodycznie działają organy, takie jak rada gminy lub sejm. Praca takich organów odbywa się w systemie sesyjnym. Ze względu na kompetencje organy można podzielić na: 1) z uwagi na treściowy zakres działalności organu – organy cywilne, wojskowe, administracyjne, sądowe itp; WSGE | 377 2) organy zwyczajne i specjalne – by powołać organy specjalne, muszą zaistnieć nadzwyczajne okoliczności (Naczelny Wódz na wypadek wojny). Organy zwyczajne to te, których istnienie i działanie nie jest uzależnione od powstania nadzwyczajnych okoliczności; 3) organy decydujące i doradcze. O organach decydujących mówimy, gdy organ ma moc decyzyjną o przejściu do skutku danego aktu. Organem doradczym jest organ, którego oświadczenia nie wiążą organów decydujących. Uwzględniając kryterium klasyfikacji organów ze względu na ich wzajemne relacje, można wyróżnić: - organy naczelne, które mają decydujący wpływ na całokształt życia w demokratycznym państwie, nadają kierunek w funkcjonowaniu państwa, przeważnie swoje umocowanie zawierają w Konstytucji (Prezes Rady Ministrów); - organy samodzielne, których decyzyjność nie może zostać zmieniona albo zniesiona przez inne organy oraz organy niesamodzielne, których decyzje mogą być zmienione lub uchylone przez inny organ albo jeśli są związane szczegółowymi dyrektywami; - organy pierwotne i wtórne. Organami wtórnymi nazywamy te, przy których obsadzaniu konieczne jest współdziałanie innego organu. Pierwotnym organem jest taki, który konstytuuje się tylko na podstawie normy (np. Sejmu). Natomiast organ wtórny jest powoływany przez generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych. Na podstawie podziału władz, który implikuje trzy sfery działalności państwa, odrębność organizacyjną władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz sądowniczej, a także równorzędność poszczególnych władz oraz wzajemne oddziaływanie i kontrolowanie ich na siebie, można wyróżnić organy sądownicze. Stanowią one grupę organów, które są traktowane jako trzecia, osobna, niezależna od pozostałych władza, zbudowana na zasadzie niezawisłości. W myśl art. 173 Konstytucji sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz. Organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości w Polsce są Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe. Wymiar ten sprawują także trybunały: Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. Do organów wymiaru sprawiedliwości w doktrynie zalicza się również instytucje zaangażowane w przygotowanie procesu (np. komisję śledczą – powołaną do zbadania sprawy zgodnie 378 | WSGE z art. 111 Konstytucji). Jest to tzw. szersze rozumienie wymiaru sprawiedliwości (Przyjemski, 2009, s. 36). Zakres właściwości wymienionych organów określony jest przez Konstytucję, uszczegółowiony przez dotyczące ich ustawy ustrojowe, a także przepisy procedur: cywilnej, administracyjnej oraz karnej. Nowoczesny wymiar sprawiedliwości Obecnie obok pojęcia wymiaru sprawiedliwości coraz częściej pojawia się określenie nowoczesnego wymiaru sprawiedliwości. Organem odpowiedzialnym za skuteczne rozwijanie szeroko rozumianego nowoczesnego wymiaru sprawiedliwości jest Minister Sprawiedliwości. Na nowoczesny wymiar sprawiedliwości składa się szereg czynników, takich jak: zarządzanie sądami, czyli wprowadzenie menedżera do sądu, dokonywanie ocen okresowych sędziów, rozwój Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, która jest odpowiedzialna za szkolenie nowych kadr zasilających sądy czy stworzenie nowych narzędzi informatycznych w celu szybszego i sprawniejszego rozstrzygania spraw, a także upowszechniania wiedzy o prawie. Niewątpliwie wszystkie te procesy usprawniają organizację i pracę sądów, a w sposób pośredni wpływają na sprawniejszą realizację prawa obywatela do sądu. Nowoczesny wymiar sprawiedliwości obejmuje również zaplecze administracyjno-organizacyjne dla sądów oraz kadrę pomocniczą zapewniającą obywatelom ochronę prawną. Formę takiego działania można określić jako sieć przedsiębiorstw (Ignaczewski, 2008, s. 1). Zwiększenie efektywności sądownictwa, a w szczególności wprowadzenie lepszej organizacji i zarządzania sądów ustawą o zmianie ustawy prawo ustroju sądów powszechnych przyczyni się w najbliższym czasie do wprowadzenia instytucja menedżera sądowego. Dotychczas administracja sądu opierała się na cechach stabilności, rzetelności i ciągłości. Hierarchia oraz wyspecjalizowanie personelu powodowały ograniczenia w pracy sądu. Nowy model menedżerski wprowadza większą dynamiczność, elastyczność w organizowaniu personelu, przekazywaniu zadań, sprawności i efektywności. Praca w nowym wymiarze ma być nastawiona na wynik oraz rezultat. Pierwowzór dla modelu menedżerskiego prawdopodobnie został zaczerpnięty z raportu dotyczącego zarządzania wymiarem sprawiedliwości w sprawach karnych, sformułowanego w Zaleceniu Nr R(94)12, Nr R(95)12 oraz Nr R(96)12 Komitetu Ministrów dla Państw Członkowskich RE. Należy rów- WSGE | 379 nież przypomnieć, że Zalecenie Nr R(94)12 Komitetu Ministrów Rady Europy dotyczące niezawisłości, sprawności i roli sędziów (przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 13 października 1994 roku), w którym, określając powinności sędziowskie, zaleca się, aby rządy państw członkowskich podejmowały lub utrwalały wszelkie środki niezbędne do podwyższenia roli poszczególnych sędziów i całego sądownictwa oraz aby umacniały ich niezawisłość i niezależność, a także sprawność działania, w szczególności poprzez zapewnienie sędziom warunków sprawnego wykonywania pracy. Zakres powinności sędziowskich, zgodnie z przyjętymi przez Radę Europy standardami, obejmuje chronienie praw i wolności wszystkich osób, właściwe stosowanie prawa, bezstronne, sprawne i szybkie rozpoznawanie spraw, a w szczególności także: zapewnienie rzetelnego wysłuchania wszystkich stron i przestrzegania przysługujących stronom praw proceduralnych, bezstronnego wyjaśniania stronom kwestii proceduralnych, gdy zachodzi taka potrzeba, podawania w sposób jasny i kompletny, w łatwo zrozumiałych słowach motywów orzeczenia, brania udziału w każdym szkoleniu niezbędnym do wykonywania obowiązków w sposób sprawny i należyty. W raporcie tym dokonano porównania tradycyjnego modelu administracyjnego z modelem menedżerskim, wykazując wyższość tego drugiego. Wspomnieć należy również Zalecenie nr R(95)12 Komitetu Ministrów Rady Europy dotyczące zarządzania wymiarem sprawiedliwości w sprawach karnych, zgodnie z którym wykorzystywanie zasad, strategii i technik postępowania właściwych nauce o zarządzaniu może w sposób istotny przyczynić się do sprawnego i efektywnego działania wymiaru sprawiedliwości. Zmierzając, przy dokonywaniu zmian w ustawodawstwie i praktyce, w kierunku modelu menadżerskiego zarządzania w sądownictwie, odpowiednie organy powinny określić zadania, do których realizacji będą dążyć w zarządzaniu obciążeniem pracą, finansami, infrastrukturą, zasobami ludzkimi i porozumiewaniem się. Przytoczonym zaleceniom Rady Europy odpowiada zawarta w projekcie propozycja uwolnienia sędziów od obowiązków administracyjnych, związanych z zapewnianiem organizacyjnego i technicznego zaplecza (warunków) dla realizowania podstawowej działalności sądów, jaką jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i wykonywanie powierzonych sądom zadań z zakresu ochrony prawnej. Obowiązki te, obciążające dotąd prezesów sądów, powierzone zostaną dyrektorom sądów, powoływanym spośród specjalistów z zakresu zarządzania instytucjami publicznymi, fi- 380 | WSGE nansów publicznych, prowadzenia inwestycji i gospodarowania mieniem Skarbu Państwa. Według przytoczonego powyżej zalecenia podejście menedżerskie jest nastawione na sprawne i wydajne świadczenie usług. Powoduje to skupienie uwagi na specjalnych sposobach pracy. Każda czynność jest analizowana pod względem celowości, użyteczności i tego, czy nie dubluje innej czynności. Cechuje ją szybkość, prostota oraz oszczędność. Od menedżerów wymaga się, by dążyli do zrealizowania wyznaczonych zadań. Personel powinien być elastyczny i dostosowany do powierzonych zadań. Sama idea wprowadzenia do struktury sądownictwa tzw. menedżera sądowego nie jest wizją nieznaną. System oddzielenia sfery zarządzania tzw. administracyjnym zapleczem sądu od sfery kierowania pracą sędziów funkcjonuje w wielu krajach europejskich (np. Holandii, Portugalii). Odciążenie prezesów sądów od obowiązków administracyjnych umożliwi im skoncentrowanie się na kierowaniu podstawową działalnością sądu, a więc tzw. działalnością orzeczniczą i pracą z sędziami, a także pozostałą kadrą szeroko pojętego pionu orzeczniczego. Niewątpliwie bowiem jakość w obszarze podstawowej działalności sądu może być zagwarantowana wyłącznie przez samych sędziów. Szczególną rolę w zarządzaniu jakością działalności sądów danej apelacji, zgodnie z założeniami projektu, przypisuje się przy tym prezesom sądów apelacyjnych. Jest to krok, w celu rozszerzenia oraz ułatwienia prawa do sądu przez reorganizacje działania sądu. Właściwe zarządzanie wymienionymi obszarami stanowić będzie przede wszystkim podstawowy czynnik prawidłowego ustalenia w sądzie podziału czynności w grupie sędziów i referendarzy sądowych. Ustalenie podziału czynności w sądzie pozostaje kompetencją właściwego prezesa sądu, z zachowaniem opiniodawczej roli kolegium sądu. Informatyzacja wymiaru sprawiedliwości Pionierami w zakresie wprowadzania nowych rozwiązań technicznych w sądownictwie były Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Projekt „Sądu XXI wieku” we współpracy College William & Mary w Williamsburgu wcześniej nosił nazwę „The Courtroom 21”, na chwilę obecną prowadzi go organizacja pożytku publicznego o nazwie The Center for Legal and Cort Technology (CLCT). W ramach tego projektu prawie dekadę temu salę sądową wyposażono w najnowocześniejsze urządzenia. W USA istnieje możliwość transmisji procesu w Internecie, rozprawę można nagry- WSGE | 381 wać w cyfrowym zapisie – te innowacyjne narzędzia zostały wprowadzone przez projekt „Sądu XXI wieku”. W Williamsburgu skomputeryzowane są niemal wszystkie fazy procesu. Moim zdaniem największą uwagę przyciąga nowoczesne przedstawianie dowodów. Wszystko, co zostanie położone przy specjalnym stoliku przy mównicy, widać na dużych ekranach oraz na monitorach komputerów sędziego, członków ławy przysięgłych i stron . To, co oświadcza strona stojąca na mównicy, jest wyświetlane od razu na ekranach. Protokolant używa maszyny stenograficznej wspomaganej komputerowo. Komputer na bieżąco przetwarza język stenogramu na pełne zdania. Na pozór są to osiągnięcia w zakresie komputeryzacji, w których zmienia się jedynie narzędzie pracy np. z długopisu na klawiaturę. W dziedzinie komputeryzacji dane zawarte w bazach danych nie są udostępniane podmiotom zewnętrznym. Jednak w tym przypadku istnieje przepływ informacji. Czynności w „Sądzie XXI wieku” są procesami o zasięgu szerszym niż komputeryzacja. Przekazywane dane tworzą kompletne rozwiązania systemowe, które polegają m.in. na racjonalnym wykorzystaniu uprzednio wprowadzonych danych w postaci elektronicznej w możliwie jak najszerszym zakresie, posługując się np. systemem teleinformatycznym w celu przekazu. Informatyzacja polskiego wymiaru sprawiedliwości jeszcze nie zaszła tak daleko. Proces informatyzacji polskiego społeczeństwa, choć rozpoczęty nieco później niż na Zachodzie i przebiegający wolniej, również rzutował na kształt przyjmowanych rozwiązań prawnych. Rosnąca liczba osób posiadających komputer i dostęp do Internetu (por. wykres poniżej), wzrost transakcji zawieranych drogą elektroniczną oraz intensyfikacja obrotu prawnego w Sieci sprawiły, że pojawiła się potrzeba wprowadzenia takich rozwiązań prawnych, które uwzględniałyby dorobek techniczny. W Polsce stopniowo zostają wprowadzane nowe narzędzia informatyczne, które powoli, ale kompleksowo realizują szerszy dostęp jednostki do sądu. Prawo do sądu przenosi się w wymiar łączności z sądem przez systemy teleinformatyczne w celu realizacji zadań z zakresu wymiaru sprawiedliwości lub z zakresu ochrony prawnej jednostki. Dzisiejsza doniosłość jurydyzacji informacji dla stosunków społecznych i gospodarczych wiąże się z globalizacją i kształtowaniem się społeczeństwa informacyjnego. W ślad za elektronicznym biznesem rozwija się elektroniczna administracja. 382 | WSGE Znaczenie informatyzacji w polityce państwa podkreślono, podnosząc ją z dniem 1 lipca 2002 r. do rangi jednego z działów administracji rządowej, o których mowa w ustawie z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 159, poz. 1548 z późn. zm.). Zgodnie z art. 12a tej ustawy dział informatyzacji obejmuje sprawy: 1) infrastruktury informatycznej oraz systemów i sieci teleinformatycznych; 2) technologii i technik informacyjnych oraz standardów informatycznych; 3) informatyzacji administracji rządowej i samorządowej; 4) wspierania inwestycji w dziedzinie informatyki; 5) edukacji informacyjnej oraz usług teleinformatycznych i multimedialnych; 6) zastosowań informatyki w społeczeństwie informacyjnym, w szczególności w gospodarce, bankowości i edukacji; 7) realizacji zobowiązań międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej w dziedzinie informatyzacji. Ze względu na to, że dział „łączność” również obejmuje sprawy infrastruktury sieci teleinformatycznych oraz usług teleinformatycznych i multimedialnych, we wniesionym do Sejmu RP V kadencji projekcie ustawy o zmianach porządkujących w ramach działów administracji rządowej (nr druku: 596) zmodyfikowano art. 12a pkt 1 i 5, ograniczając je do „informatyzacji administracji publicznej” (1) oraz „wspierania inwestycji w dziedzinie informatyki” (5). Zakres działu informatyzacji wyznacza także sposób pojmowania informatyki. Jest to według Polskich Norm dyscyplina naukowo-techniczna zajmująca się przetwarzaniem informacji za pomocą komputerów - odpowiednik francuskiego określenia l’informatique i angielskiego computer science i computing science. Według szerszej definicji Stefana Węgrzyna informatyka to „dyscyplina naukowa badająca procesy i prawa rządzące kodowaniem, przekształcaniem, przekazywaniem informacji oraz wykorzystywaniem tych praw dla tworzenia tego zakresu dla potrzeb ludzi, urządzeń, metod systemów (1999, s. 36). Pojęcie informatyzacji zostało wprowadzone do polskiego systemu języka prawnego w 2005. Należy je jednak odróżnić od pojęcia komputeryzacji, czyli procesu polegającego na stosowaniu komputerów w działalności różnych podmiotów. Informatyzację można rozumieć jako racjonalne wykorzystanie uprzednio wprowadzonych danych w postaci elektronicznej do systemów teleinformatycznych w możliwie największym dopuszczalnym zakresie, także przez inne systemy teleinformatyczne i na automatyzacji wielu niepokomplikowanych, powtarzalnych czynności. Na podstawie ustawy o informatyzacji wydano wiele rozporządzeń, które odnoszą się do sektora wymiaru sprawiedliwości. Sądy powszechne WSGE | 383 obowiązuje np. rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 października 2005 r. w sprawie minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych. Systemy takie używane przez sądy powszechne do realizacji zadań publicznych powinny zostać wyposażone w składniki sprzętowe i oprogramowanie. Powinny one umożliwiać wymianę danych z innymi systemami teleinformatycznymi używanymi do realizacji zadań publicznych za pomocą protokołów komunikacyjnych i szyfrujących określonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia w sprawie minimalnych wymagań. Powinny też zapewniać dostęp do zasobów informacji udostępnianych przez systemy teleinformatyczne używanych do realizacji zadań publicznych przy wykorzystaniu formatów danych określonych w załączniku nr 2 do tego rozporządzenia (Zob. § 2 pkt 2 rozporządzenia). Rozporządzenie to wprowadza obowiązek stosowania odpowiednich norm ISO oraz międzynarodowych standardów informatycznych opracowywanych np. przez World Wide Web Consortium (W3C) czy Internet Engineering Task Force (IETFE). Kolejnymi aktami wykonawczymi wydanymi na podstawie ustaw o informatyzacji są: rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 września 2005 r. w sprawie sposobu, zakresu i trybu udostępniania danych zgromadzonych w rejestrze publicznych, rozporządzenie Rady Ministrów z 11 października 2005 r. w sprawie minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w formie elektronicznej oraz rozporządzenie Ministra Nauki i Informatyzacji z dnia 19 października 2005 r. w sprawie testów akceptacyjnych oraz badania oprogramowania interfejsowego i weryfikacji tego badania. Działem administracji rządowej informatyzacji kierował początkowo Minister Nauki i Informatyzacji na podstawie § 1 ust. 2 pkt 1 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Nauki i Informatyzacji. Następnie kierował nią Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, obecnie zaś Minister Administracji i Cyfryzacji. Ustawę o informatyzacji należy zaliczyć do źródeł prawa administracyjnego, uzasadniając w ten sposób jej interpretację i porządkowanie przy pomocy aparatu pojęciowego nauki prawa administracyjnego. Sprawy sądownictwa, które należą do działu administracji rządowej sprawiedliwości i podlegają Ministrowi Sprawiedliwości, nie powinny znaleźć w zakresie obowiązywania ustawy o informatyzacji. Należy jednak utworzyć międzyresortowe gremium i wyposażyć je w instrumenty rze- 384 | WSGE czywistego oddziaływania na procesy informatyzacji sądownictwa i organów administracji publicznej, ponieważ Rada Informatyzacji nie spełnia w obecnym kształcie i z powierzonymi kompetencjami tego zadania. Wymiar sprawiedliwości będzie podlegał informatyzacji w taki sposób, by objąć wszystkie tryby i rodzaje postępowań. Przez wykształcenie się praktyki korzystania z nowych technologii w toku tworzenia nowych narzędzi informatycznych będzie można zauważyć rozszerzenie się prawa obywatela do sądu. Wnioski Pojęcie wymiaru sprawiedliwości nie zostało zdefiniowane przez ustawodawcę, a doktryna i judykatura prezentują różne jego koncepcje. Brak jednolitego stanowiska w tej kwestii wyraźnie utrudnia ustalenie zakresu informatyzacji w wymiarze sprawiedliwości. Niemniej jednak, mając na uwadze przedmiot niniejszej rozprawy, definicja wymiaru sprawiedliwości winna być ustalona w ścisłym powiązaniu z prawem do sądu. Powiązanie art. 175 Konstytucji RP z art. 45 daje podstawy do sformułowania definicji podmiotowej wymiaru sprawiedliwości. Nowoczesny wymiar sprawiedliwości obejmuje szereg czynników mających za zadanie usprawnienie pracy sądu, w tym tworzenie nowych narzędzi informatycznych, nie tylko w zakresie postępowania sądowego, ale także w odniesieniu do zarządzania sądami. Niewątpliwie wyznaczone przez Ministerstwo Sprawiedliwości zadania odnoszące się do nowoczesnego wymiaru sprawiedliwości usprawniają organizację i pracę sądów, a w sposób pośredni mogą wpływać na sprawniejszą realizację prawa do sądu. Właściwe zarządzanie sądem może stanowić podstawowy czynnik prawidłowego ustalenia w sądzie podziału czynności w grupie sędziów i referendarzy sądowych. References: Skrzypiński, D. (2009). Władza sądownicza w procesie transformacji polskiego systemu politycznego. Studium politologiczne. Wrocław. Czarny, P. (2011). [w:] P. Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa. Sagan,S., Ciechanowska, J. (2010) Organy i korporacje ochrony prawa, Warszawa. WSGE | 385 Banaszak, B. (2009). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa. Trzciński, J. (1999). [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Tom I, Warszawa. Banaszak, B. (2007). Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Warszawa. Lubiński, K. (2011). Pojęcie wymiaru sprawiedliwości w świetle Konstytucji RP i standardów międzynarodowych, [w:] J. Gudowski (red.), K. Weitz (red.), Aurea praxis, aurea teoria Księga pamiątkowa ku czci Profesora Tadeusza Erecińskiego. Tom II, Warszawa. Szymoszek, E. (1971). Iurisdictio w prawie rzymskim, Wrocław. Sitek, M. (2012) Prawne i instytucjonalne ramy polityki karnej UE, Journal of Modern Science 1/12/2012, ss. 187-205 Małajny, R. M. (2001). Trzy teorie podzielonej władzy, Warszawa. Monteskiusz, (1997). O duchu praw, Kęty. Ereciński, T., Gudowski, J., Iwulski, J. (red.) (2009) Prawo o ustroju sądów powszechnych. Ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa. Komentarz, Warszawa. Słownik języka polskiego. (1968). Warszawa. Bańko, M. (2008). Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa. Rączka, M. (2011). [w:] Z. Witkowski (red.) Prawo konstytucyjne, Toruń. Banaszak,B. (2010). Prawo konstytucyjne, Warszawa. Błaszczak, Ł. (2010). Wyrok sądu polubownego w postępowaniu cywilnym, Warszawa. Czeszejko-Sochacki, Ł. (2003). Sądownictwo konstytucyjne w Polsce na tle prawno-porównawczym, Warszawa. Zięba-Załudzka, H. (2002). Władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa. Prusak,F. (1999). Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa Piasecki, K. (2005). Organizacja wymiaru sprawiedliwości w Polsce, Warszawa. Siemieński,O. (1980). Prawo konstytucyjne, Warszawa-Poznań. Siedlecki, W., Jodłowski, J. (1958). Postępowanie cywilne. Część ogólna, Warszawa. 386 | WSGE Włodyka,S. (1975). Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa. Gaberle,A. (2004). Leksykon polskiej procedury karnej, Gdańsk. Sagan,S. (2003). Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa. Skrzydło,W. (2009). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa. Serafin,S., Szmulik, B. (2007). Organy ochrony prawnej RP, Warszawa. Przyjemski,S.M. (2009). Spory kompetencyjne między organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości w Polsce, Warszawa. Ignaczewski,J. (2008). Wymiar sprawiedliwości – teraźniejszość i przyszłość, Warszawa. Węgrzyn, S. (1999). Miejsce Informatyki w nauce, [w:] Nauka. Orzecznictwo: Wyrok TK z 13 marca 1996 r., sygn. akt K 11/95 (OTK 1996, Nr 2, poz. 9, s. 72). wyrok TK z 12 maja 2011 r., sygn. akt P 38/08. Wyrok TK z 9 czerwca 1998 r. K 28/97 Wyrok TK z 8 grudnia 1998 K 41/97. Akty prawne: Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 232, tekst jednolity z Dz.U. z 1976 r., nr 7, poz. 36). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 października 2005 r. w sprawie minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych Dz.U. Nr 212, poz. 1766. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 września 2005 r. w sprawie sposobu, zakresu i trybu udostępniania danych zgromadzonych w rejestrze publicznych Dz. U. Nr 205, poz. 1692. Rozporządzenie Rady Ministrów z 11 października 2005 r. w sprawie minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w formie elektronicznej Dz. U Nr 214, poz. 1781. Rozporządzenie Ministra Nauki i Informatyzacji z dnia 19 października 2005 r. w sprawie testów akceptacyjnych oraz badania oprogramowania interfejsowego i weryfikacji tego badania Dz. U. Nr 217, poz. 1836. WSGE | 387 388 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 389-404 Natasha Cola WSGE | 389 390 | WSGE The role of bioethics - between human rights and prison overcrowding Il ruolo della bioetica tra diritti umani e sovraffollamento penitenziario Natasha Cola Università degli Studi di Genova [email protected] Abstracts The ethics of care is a possible link between prison health and medicine, quality of care and treatment. On the base of that subject held proposal of a comparative research project between the Italian penitentiary health system and the prison health care system in Poland. The proposal to turn a research project related to the relationship between the ethics of care, health and medicine penitentiary was born with the aim to demonstrate how the context of the latter express the many facets of the relational ethics of care and its, on the other hand, as it may provide, through medicine prison, an essential dimension of the treatment process. Usually, at least in our cultural dimension we usually consider interconnected and liberty, property and the full availability of your body : the right to health is understood as a derivative of the right to liberty and the right to life . As should be understood that right in a situation like that in which prison inmates are not free , and above all live in a particular condition of socialization independent of their choice ? The extent to which an inmate can make choices concerning their health which may cause discomfort to those who, necessarily, shares the space with him or imply higher economic costs for the community? In our society it is almost trite to say that the state must guarantee the right to health of prisoners but becomes a subject of deep reflection if this right is identified as a state of total well -being for every individual. In today’s complex and diverse social needs and the different conceptions of well -being may come into conflict. L’etica della Cura come possibile anello di congiunzione tra Sanità e medicina penitenziaria, qualità delle cure e trattamento del soggetto detenuto: proposta di un progetto di ricerca comparativa tra il sistema sani- WSGE | 391 tario penitenziario italiano e il sistema sanitario penitenziario polacco. La proposta di attivare un progetto di ricerca inerente il rapporto tra etica della cura, sanità e medicina penitenziaria nasce con il l’obiettivo di dimostrare come nell’ambito di quest’ultima si esprimano le molteplici sfaccettature della relazionalità propria dell’etica della cura e, d’altro canto, come essa possa costituire, attraverso la medicina penitenziaria , un’essenziale dimensione del processo di trattamento. Solitamente, almeno nella nostra dimensione culturale siamo soliti considerare interconnessi e collegati libertà, proprietà e piena disponibilità del proprio corpo: il diritto alla salute viene inteso come derivato del diritto alla libertà ed del diritto alla vita. Come va inteso tale diritto in una realtà come quella carceraria nella quale i detenuti non sono liberi e soprattutto vivono una particolare condizione di socializzazione indipendente dalla loro possibilità di scelta? Fino a che punto un detenuto può compiere scelte relative alla sua salute che possono arrecare disagio a chi, obbligatoriamente, condivide gli spazi con lui o implicare costi economici superiori per la collettività? Nella nostra società è quasi banale affermare che lo Stato deve garantire il diritto alla salute dei detenuti ma diviene un argomento di profonda riflessione se questo diritto viene identificato come stato di ben-essere complessivo per ogni individuo. In una realtà sociale complessa e molteplice le diverse esigenze e concezioni di ben-essere possono entrare in conflitto. In virtu’ di queste riflessioni, coloro che sono professionalmente impegnati nella medicina penitenziaria dovrebbero privilegiare un approccio che, non intervenendo solamente in occasione di emergenza patologica sia orientata a favorire la maggiore condizione possibile di ben-essere all’interno del carcere. Gli obiettivi che la ricerca intende perseguire sono riconducibili ad una lettura comparata del sistema sanitario penitenziario italiano e del sistema sanitario penitenziario polacco tesa all’individuazione di emergenze organizzative, gestionali ed etiche nei sistemi e nell’eventuale rilevazione di emergenze comuni alle quali affiancare possibili ipotesi almeno parzialmente risolutive anche attraverso la promozione dei concetti dell’Etica della Cura e di Alleanza Terapeutica evidenziando come l’alleanza terapeutica in ambito penitenziario costituisca un elemento di raccordo tra qualità delle cure e trattamento educativo e rieducativo del soggetto. L’esercizio di un effettivo diritto all’informazione trova la sua effettiva 392 | WSGE possibilità di applicazione solo a condizione che il medico e gli operatori sanitari comprendano le implicazioni etiche del pluralismo terapeutico e, in considerazione della biografia del suo interlocutore, non ne orienti indebitamente la scelta e tenga conto delle sue esigenze a partire da quelle che hanno a che fare con i significati che il soggetto detenuto intende dare al suo tempo di vita. Che cosa significa allora prendersi cura della salute del detenuto? Certamente non imporgli un determinato modello di vita ma costruire un’alleanza terapeutica che, valorizzando la funzione educativa del carcere, intenda la salute come ben-essere complessivo come aspetto importante nel processo di ridefinizione dell’identità morale cui dovrebbe essere dedicata una parte consistente del tempo del tempo del carcere. Key words: quality of care and treatment in prisons, prison overcrowding in Italy, prison overcrowding in Poland, Italian penitentiary health system, polish penitentiary health system qualità delle cure e del trattamento nelle carceri, sovraffollamento carcerario in Italia, il sovraffollamento carcerario in Polonia, sistema sanitario penitenziario italiano, polacco sistema sanitario penitenziario Introduzione I diritti umani (o diritti dell’uomo) sono definibili sia come branca del diritto, sia nel loro significato di concezione filosofico-politica. Al fine di delineare il rapporto tra Bioetica e Diritti Umani presentandone le molteplici e reciproche interconnessioni è necessario, innanzi tutto, delineare le due prospettive principali interne al dibattito filosofico: una prima tesi ricollega l’indagine sui diritti umani alla prospettiva del giusnaturalismo, insistendo sulla necessità di un fondamento immutabile dei diritti e una seconda linea teorica, la tesi della centralità del contesto, sostiene invece l’idea di diritti umani come sviluppo storico delle libertà ovvero come esito della volontà umana. La prospettiva giusnaturalista affonda le sue radici nella cultura greca, in particolare in Aristotele e negli stoici che affermano l’esistenza di un diritto naturale, cioè di un insieme di norme di comportamento la cui essenza deriva dallo studio delle leggi naturali. WSGE | 393 Il giusnaturalismo classico è riassumibile nel pensiero del grande filosofo greco che all’interno dell’Etica Nicomachea afferma in proposito: “Del giusto civile una parte è di origine naturale, un’altra si fonda sulla legge. Naturale è quel giusto che mantiene ovunque lo stesso effetto e non dipende dal fatto che a uno sembra buono oppure no; fondato sulla legge è quello, invece, di cui non importa nulla se le sue origini siano tali o talaltre, bensì importa com’esso sia, una volta che sia sancito” (Aristotle, p. 64). L’idea del diritto naturale è quindi molto antica ma sarà necessario arrivare nel periodo medioevale per trovare le prime manifestazioni pragmatiche dell’idea di diritti umani: esemplare i tal senso risulta la descrizione effettuata da Tommaso d’Aquino, rappresentante per antonomasia del giusnaturalismo scolastico, che nel XIII secolo descrive i diritti naturali come elementi “che hanno il loro fondamento prossimo nella natura umana” (Pizzorni, 2000, p 597) che condizionano il legislatore nel diritto positivo in quanto sigillo di Dio nella creazione delle cose; alla luce di questa prospettiva i diritti umani cessano di essere un insieme di cose più o meno benevolmente concesse da qualche autorità e la rivendicazione da parte dell’uomo della propria libertà diviene diritto naturale degli esseri umani. La tesi relativa alla centralità del contesto si identifica invece nell’idea dello sviluppo storico delle libertà come fattore di giustificazione dei diritti: documenti storici e fondamentali di riferimento di questa corrente di pensiero sono “La Magna Charta Libertatum” del 1215 e “L’habeas Corpus Act” del 1679 fino alle dichiarazioni del XX e XXI nelle quali vengono enunciati i diritti fondamentali e, infine, i diritti umani. Nel 1215 il re d’Inghilterra John Lackland (Giovanni Senzaterra) fu costretto dai baroni del regno a concedere, firmandola, la Magna Charta Libertatum (Carta delle Libertà): essa rappresenta il primo documento fondamentale per la concessione di diritti ai cittadini perché impone al sovrano il rispetto di alcune procedure, limitando la sua volontà sovrana per legge; celebre è, in merito, l’affermazione “nessun uomo libero sarà arrestato ed imprigionato se non in forza di un giudizio legale dei suoi pari o in virtù di una legge del paese” che si traduce nella garanzia per tutti gli uomini di non poter essere imprigionati senza prima aver sostenuto un regolare processo, riducendo inoltre l’arbitrarietà del re in termini di arresto preventivo e detenzione (Piccinni, 2004, p. 182). Benché la Magna Charta nel corso dei secoli sia stata ripetutamente modificata da leggi ordinarie emanate dal Parlamento, conserva tuttora 394 | WSGE lo status di Carta fondamentale della monarchia britannica e costituisce il fondamento dell’“Habeas Corpus Act” del 1679, ad oggi pilastro del diritto anglosassone, promulgata dal parlamento contro il re Carlo II, era finalizzata ad evitare gli abusi perpetrabili ai danni dei cittadini tratti in arresto: sanciva il diritto, già esistente dal 1627, di ogni imputato a conoscere le cause del suo arresto e ad ottenere la libertà provvisoria dietro pagamento di adeguata cauzione. Traducibile con l’espressione “che tu abbia il tuo corpo” tale documento affida quindi al giudice la valutazione della liceità dell’arresto definendo regole e tutele che preservino l’individuo non solo dall’arresto ma anche dai rischi di trattamenti arbitrari; nel 1689 viene pattuita la Dichiarazione dei Diritti prima dell’incoronazione di Maria Stuard e Guglielmo D’Orange: il documento, redatto all’indomani delle guerre civili inglesi, trae origine dall’aspirazione democratica del popolo e pone fine alla priorità del potere reale sulle leggi di Stato (Costa & Zolo, 2003). Un documento fondamentale è inoltre la Dichiarazione dei diritti della Virginia, tale documento redatto in 18 articoli da George Mason e adottato dalla Convenzione della Virginia il 12 giugno 1776 sarà integralmente assunto da Jefferson nella prima parte della Dichiarazione di Indipendenza degli Stati Uniti; tali articoli risultano essere molto prossimi alla nostra attuale concezione di diritti umani: uguaglianza, separazione dei poteri, rappresentanza del popolo, libertà di stampa, subordinazione del potere militare a quello civile, diritto alla giustizia e libertà di culto ( Costa & Zolo, 2003, pp. 224-228). Nella Dichiarazione di Indipendenza viene introdotta l’idea che i diritti della persona umana sono intangibili anche da parte del potere statale e alcuni sono diritti inalienabili; il testo, che avrà ampia incidenza sulla Dichiarazione Francese dei Diritti dell’Uomo e del Cittadino di alcuni anni dopo, propone come verità autoevidente che “ gli uomini nascono eguali, il loro Creatore li ha dotati di diritti inalienabili tra cui la ricerca della felicità”. La Rivoluzione Francese del 1789 segna la nascita della Dichiarazione dei Diritti dell’Uomo e del Cittadino: il testo è un caposaldo imprescindibile per la discussione attorno alla tematica dei diritti umani e certamente la dichiarazione con cui si apre la dichiarazione “Gli uomini nascono liberi ed eguali di diritto” sarà assunta dalla Dichiarazione Universale dei Diritti dell’Uomo del 1948. WSGE | 395 Il testo francese enuncia principi fondamentali della politica intesa nella sua accezione di governo di una nazione: definisce il primato della legge, la divisione dei tre poteri, la resistenza all’oppressione, la libertà di opinione e di culto, la presunzione di innocenza , il diritto alla proprietà. Se dal punto di vista degli intenti la dichiarazione pretende di avere la dimensione dell’universalità occorre, d’altro canto, sottolineare come di fatto essa sia votata dai rappresentanti di un’unica nazione: i drammatici avvenimenti del XX secolo rappresenteranno drammaticamente la non corrispondenza alla realtà di tale presupposto universale. La presunta universalità della Dichiarazione ha, inoltre, un grave limite interno che sarà denunciato dalla drammaturga francese Marie Gouze (piu’ nota con lo pseudonimo di Olympe de Gouges) che ribadisce come l’universalità non sia veramente tale poiché esclude dalla considerazione legale e morale quella parte di umanità che tradizionalmente non ha usufruito dei diritti nel corso della storia ovvero il genere femminile. Olympe de Gouges fa della difesa dei diritti delle donne un compito che assolve con ardore. Redige la Dichiarazione dei Diritti delle Donne e della cittadina nella quale afferma l’uguaglianza dei diritti civili e politici tra i due sessi, insistendo perché si restituiscano alla donna quei diritti naturali che la forza del pregiudizio le ha sottratto: solleva quindi della reale eguaglianza di tutti i soggetti, quindi di un’universalità realmente inclusiva. Oltre alla possibilità di un reale suffragio universale (basato all’epoca sul censo e precluso quindi alla maggioranza del popolo francese che non poteva permettersi di andare al voto) Olympe chiede la possibilità di sciogliere un matrimonio e l’instaurazione del divorzio (ammesso all’indomani della Rivoluzione). Avanza l’idea di un contratto firmato tra concubini e milita per la libera ricerca della paternità e il riconoscimento dei figli nati fuori dal matrimonio. È anche tra le prime persone promotrici di un sistema di welfare, formulando, in maniera sommaria, l’idea di un sistema di protezione materna e infantile e raccomanda la creazione di seminari nazionali per combattere la disoccupazione; propone la creazione di alloggi per i non abbienti e quella di ricoveri dignitosi per i mendicanti. Il testo e i grandi ideali di questa autorevolissima personalità avranno solo valore simbolico poiché De Gouge sarà ghigliottinata nel 1793: nella sua vita, Olympe de Gouges ha spesso subito pregiudizi (si diceva, per esempio, che non sapesse scrivere e qualcun altro scrivesse per lei) e, nello 396 | WSGE stesso tempo, una certa ostilità da parte delle donne e dopo la sua esecuzione sarà ricordata soprattutto come una prostitute (Loche, 2012, pp. 103120). Bisognerà attendere la fine della Seconda Guerra Mondiale affinchè Marie-Olympe de Gouges sia studiata e discussa: ciò avverrà soprattutto in Giappone, in Germania e negli Stati Uniti dove si recupererà il valore storico e ideale delle opere e sarà restituita la giusta dignità scientifica e umana alla persona. Tra i testi che possono essere ricordati come precursori della Dichiarazione del 1948 può essere ricordata anche la Dichiarazione dei Diritti dell’Uomo e del Cittadino del 1793 che sancisce la sovranità Nazionale, e pur riproponendo temi della Dichiarazione precedente introduce nuovi diritti (tra i quali possono essere annoverati il diritto all’assistenza, al lavoro e all’insurrezione), insiste sul principio di solidarietà e, soprattutto, interdice il commercio di esseri umani. Nel 1795 si ha una revisione della precedente dichiarazione: il documento sarà meno ampio del precedente, sopprimerà i diritti introdotti nel biennio precedente e, accanto al concetto di “diritto” introdurrà il concetto di “dovere” (Solari, 2000, pp. 71-74). Prescindendo dalle lotte ottocentesche per la conquista delle Costituzioni il tema dei diritti dell’uomo si riproporrà con forza nel XX secolo (definito da alcuni storici come “era dei cataclismi” o secolo dei diritti violate (Hobsbawm, 1995, pp. 382-386)) ed mergerà tragicamente la fragilità inscritta nelle diverse Dichiarazioni del ‘700. I diritti proclamati come “universali” erano di fatto garantiti dall’appartenenza allo Stato Nazionale ovvero dall’essere cittadini di uno stato che della salvaguardia dei diritti si faccia garante (e, in proposito, voglio sottolineare come sia necessaria e spontanea qui la riflessione sulle condizioni in cui sopravvivono oggi, nel nostro civilissimo paese migliaia di esseri umani: immigrati irregolari, carcerati, persone senza fissa dimora). Con il tracollo degli Stati Nazionali del XX secolo emerge in maniera marcata ed indiscutibile l’ambiguità tra diritti dichiarati e diritti effettivamente tutelati: durante il primo ed il secondo conflitto mondiale milioni di profughi, non assimilati dai paesi ospitanti, saranno resi privi di Patria e condannati ad essere apolidi: essi, privati dei diritti garantiti dalla cittadinanza, si ritroveranno nella condizione di persone senza alcun diritto - la filosofa ebrea tedesca Anna Arendt ha definito questo periodo storico WSGE | 397 come l’Epoca in cui ha inizio la fine dei Diritti Umani (Malletta, 2005). Nella prima metà del XX secolo assisteremo alla disintegrazione degli stati nazionali nella I guerra mondiale e, nell’ambito della II ad un processo di “snazionalizzazione” per diversi milioni di esseri umani che privati di diritti e tutele saranno sottoposti alle più atroci ed umilianti torture. La prima dichiarazione universale, patrocinata e sottoscritta in quanto tale da diverse Nazioni e da esse sottoscritta è la Convenzione contro la Schiavitù del 1926: il testo bandisce, finalmente, uno dei maggiori crimini che l’umanità ha perpetrato nella sua storia: la riduzione in schiavitù di un essere umano da parte di un suo simile. Ad aprire un nuovo orizzonte è la Carta Atlantica del 1941, introdotta dal celebre discorso del Presidente Roosvelt circa le quattro libertà fondamentali dell’individuo: libertà di espressione, libertà di religione, libertà dal bisogno, libertà dalla paura; il documento, sottoscritto anche da Churchill, include l’esplicito rifiuto dell’espansionismo del nucleare e l’affermazione dell’autodeterminazione dei popoli e della pace come elemento garante di libertà. La Carta delle Nazioni Unite del 1945 identifica la guerra come flagello ed insieme ai due precedenti documenti costituisce il prologo per l’affermazione dei diritti contenuti nella Dichiarazione Universale dei diritti dell’uomo del 1948 la quale fu deliberata dall’Assemblea Generale delle Nazioni Unite ed era proiettata verso il futuro: nel preambolo essa si presentava come “la più alta aspirazione dell’uomo”, come “un ideale comune da raggiungersi da tutti i popoli e da tutte le nazioni”, ossia come un ideale e un’aspirazione che attendevano riconoscimento e protezione attraverso una loro generalizzazione, internazionalizzazione e, soprattutto, positivizzazione giuridica (Facchi, 2007). Il documento segna in maniera netta la globale presa d’atto di una realtà storica drammatica e dei suoi inenarrabili crimini; testimonia altresì la consapevolezza, condivisa, che la civiltà non è un’acquisizione stabile nel tempo ma è spesso oggetto di reiterate minacce. Il preambolo della Dichiarazione dichiara l’imprescindibile necessità di tutelare giuridicamente i diritti che così tragicamente sono stati violati nella prima metà del XX secolo; al Preambolo seguono 30 articoli tra i quali possono essere ricordati (www.ohchr.org): • uguaglianza, libertà e dignità di tutti gli uomini (art. 1) • irrilevanza delle distinzioni di razza, colore, sesso, religione, lingua, 398 | WSGE opinione politica (art. 2) • diritto alla vita e alla libertà (art. 3) • condanna della schiavitù (art. 4) • uguaglianza davanti alla legge (art. 7) • tutela giurisdizionale e salvaguardia della libertà personale (artt. 7 e 8) • presunzione di innocenza degli imputati e legalità delle pene (artt. 11 e 12) • diritto d’asilo e di cittadinanza (artt. 14 e 15) • libertà di pensiero (art. 18) • diritto al lavoro, all’alimentazione, all’istruzione (artt. 23, 25 e 26) In proposito alla Centralità, anche simbolica, del diritto universale espresso dalla Dichiarazione, Bobbio afferma: “Non so se ci si rende conto sino a che punto la Dichiarazione universale rappresenti un fatto nuovo nella storia, in quanto per la prima volta nella storia un sistema di principi fondamentali della condotta umana è stato liberamente ed espressamente accettato, attraverso i loro rispettivi governi, dalla maggior parte degli uomini viventi sulla terra. Con questa Dichiarazione un sistema di valori è (per la prima volta nella storia) universale, non in principio ma di fatto, in quanto il consenso sulla sua validità e sulla sua idoneità a reggere le sorti della comunità futura di tutti gli uomini è stato esplicitamente dichiarato. Solo dopo la dichiarazione possiamo avere la certezza storica che l’umanità, tutta l’umanità, condivide alcuni valori comuni, che possiamo finalmente credere all’universalità dei valori nel solo senso in cui tale credenza è storicamente legittima, cioè nel senso in cui universale significa non dato oggettivamente ma soggettivamente accolto dall’universo degli uomini. (Bobbio, 1990, pp.20-21). Lo studioso Antonino Papisca ricorda come i diritti umani, nati giuridicamente in occidente come rivendicazione dei nobili contro gli abusi di potere del sovrano, estesi successivamente ad altri ceti mano a mano che essi acquistavano forza e potere contrattuale, siano destinati, grazie ad un processo di progressivo allargamento, a diventare patrimonio dell’intero genere umano. Per lo studioso il concetto di diritti umani è come un sasso lanciato in uno specchio d’acqua: i cerchi sempre più larghi che il sasso, al suo impatto, produce sulla superficie rappresentano gli individui, gli ambienti sociali e i popoli a cui, con moto lento, quanto inesorabile nella sua meccanica WSGE | 399 progressione, il concetto di diritti universali e inalienabili si estenderà, fino a raggiungere, in un futuro più o meno prossimo, in modo quasi naturale, l’intera umanità (Papisca, 2008). Dalla promulgazione della Dichiarazione è necessario riconoscere che il diritto internazionale ha compiuto notevoli progressi : è stata adottata, a livello europeo, la Convenzione per la salvaguardia dei diritti dell’uomo e delle libertà fondamentali, firmata a Roma nel 1950, cui sono seguite altre convenzioni di carattere regionale quali la Convenzione americana sui diritti dell’uomo del 1969, la Carta africana dei diritti dell’uomo e dei popoli del giugno 1981 e la Carta araba dei diritti dell’uomo del 1994. Ad opera delle Nazioni Unite, sono stati elaborati i Patti universali del 1966: il Patto sui diritti civili e politici e quello sui diritti economici sociali e culturali, mentre sono ormai sessantotto le ratifiche acquisite per la costituzione di una Corte penale internazionale permanente, che avrà sede a Roma: Queste convenzioni e queste carte rappresentano, come si è visto anche di recente, la più sicura istanza cui possiamo appellarci per giudicare l’azione di uno Stato. Il diritto internazionale inluenza ed ha influenzato in modo significativo quello interno a molti Stati; la maggior parte di essi, infatti, possiede oggi una Costituzione che include un catalogo dei diritti fondamentali ispirato ai principi della dichiarazione. Quanto fino ad ora illustrato consente di evidenziare come da un punto di vista squisitamente giuridico sia possibile asserire che i diritti umani siano una realtà affermata e consolidata in continuo ampliamento ma, contemporaneamente, occorre altresì evidenziare come da dal punto di vista pragmatico essi non orientino costantemente l’azione degli individui, dei popoli e degli organismi di governo degli Stati: il dato, purtroppo riscontrabile nelle cronache quotidiane di ogni latitudine, rileva come costantemente siano spesso violati i diritti umani piu’ elementari non solo nei territori interessati dai conflitti ma anche nei Paesi che vivono pacificamente: discriminazioni verso rom e sinti, violazioni della libertà di espressione, inefficacia dei sistemi giudiziari, omofobia, trattamenti disumani degli immigrati sono, ad esempio, alcune delle emergenze che affliggono molti. Stati europei. Occorre sottolineare, inoltre, come nell’anno appena trascorso sia stata l’Italia a guidare la classifica negativa degli Stati che hanno versato l’importo più alto per gli indennizzi alle vittime di violazioni della Convenzione europea dei diritti dell’uomo: basti pensare, in proposito, che solo nel 2012 400 | WSGE lo stato italiano ha dovuto pagare la somma di quasi 120 milioni di euro (a fronte degli 8.414.745 nel 2011). La riflessione condotta permette di rilevare come i diritti umani rappresentino nella loro forma più concreta, una legislazione che non ha trovato e non trova tuttora piena e soddisfacente applicazione. Un esempio emblematico di diritti umani non rispettati nel nostro paese proviene dal sovraffollamento delle carceri italiane: La comunità internazionale ha dato in sedi diverse un giudizio fortemente critico sul nostro sistema penitenziario, denunciando in particolar modo il problema del sovraffollamento e delle inadeguate condizioni di detenzione. Il Comitato del Consiglio d’Europa contro la tortura previsto dalla Convenzione del 1987, sottoscritta e ratificata dall’Italia, giunto nel 2010 per un sopralluogo nel nostro paese, ha mosso rilievi specifici: sono state emanate ben novantadue raccomandazioni, alcune riguardano lo stato delle carceri italiane (www.irpa.eu). A Strasburgo, la Corte europea dei diritti dell’uomo si è più volte pronunciata sulla nostra situazione carceraria e sul sovraffollamento e l’Italia è stata condannata per violazione dell’art. 3 della Convenzione Europea dei Diritti dell’uomo e delle libertà fondamentali: “Nessuno può essere sottoposto a tortura né a pene o trattamenti inumani o degradanti”. La Commissione straordinaria per la tutela e la promozione dei diritti umani del Senato ha svolto nel corso del 2011 uno studio sistematico e approfondito sulla situazione delle carceri e dei centri di accoglienza e trattenimento per migranti in Italia, affrontando questi argomenti dal punto di vista del rispetto della dignità e dei diritti della persona. Molti sono i problemi degli istituti penitenziari italiani: il primo è il problema del sovraffollamento: Dai dati del dipartimento dell’amministrazione penitenziaria aggiornati al 29 febbraio 2012, si evince che i detenuti in Italia sono 66.632, mentre la capienza regolamentare dei 206 istituti di pena è di 45.742 posti: tradotto in termini numerici questo significa che abbiamo quasi 21 mila persone in piu’ rispetto alla capienza reale delle strutture penitenziarie: sarebbe necessario sottolineare come questa situazione oltre a rappresentare una violazione palese dei diritti umani dei detenuti costituisca una condizione insostenibile anche per gli tutti gli operatori professionali dell’ambito penitenziario rendendo non solo il lavoro difficile, altamente stressante e rischioso, in maniera particolare, agli agenti di Polizia Penitenziaria (molto spesso vittime di born out) ma renda anche impossi- WSGE | 401 bile l’attuazione del Trattamento Rieducativo, previsto dalla legge, ad opera degli educatori penitenziari e del Gruppo di Osservazione Trattamentale : si crea in questo modo un circolo vizioso che va ad inficiare la finalità stessa del sistema penitenziario ovvero il recupero del soggetto detenuto e il suo reinserimento nella società civile, dando spesso luogo al fenomeno della recidività che evidenzia, a sua volta, il fallimento del Trattamento Rieducativo (www.osservatorioantigone.it). Il sovraffollamento costituisce l’elemento centrale di un disagio umano, psicologico, materiale di persone che hanno sbagliato e che la società sanziona pesantemente privandole della libertà, ma che dovrebbero fare un percorso per essere reinserite nel tessuto sociale. Le conseguenze del sovraffollamento si ripercuotono quindi non solo sulla socialità interna e sulle attività formative e lavorative ma anche sulle condizioni igieniche e sul piano sanitario. Una riflessione andrebbe attuata anche sulla condizione strutturale degli edifici penitenziari: allo spazio ridotto (va qui ricordato che, secondo gli standard del Comitato europeo per la prevenzione della tortura che opera presso il Consiglio d’Europa e che utilizza il parametro della Corte europea dei diritti umani, ogni detenuto deve avere a disposizione quattro metri quadrati in cella multipla e sette metri quadrati in cella singola, mentre se si hanno a disposizione meno di tre metri quadrati, si è in presenza di tortura) si associa spesso la distribuzione e l’organizzazione degli spazi inadeguata oltre ad una generale carenza degli arredi che nella maggior parte dei casi, quando sono presenti, sono logori e decadenti. I temi cruciali intorno a cui ruota il sovraffollamento sono sostanzialmente quattro. Innanzitutto la custodia cautelare: i detenuti in via cautelare rappresentano ben il 40% della popolazione carceraria. Al 29 febbraio 2012, secondo i dati del Dipartimento dell’amministrazione penitenziaria, 26.989 detenuti erano imputati e di questi 13.628 in attesa di primo giudizio. Vi è poi l’aumento, considerevole negli ultimi anni, della presenza in carcere di detenuti tossicodipendenti o di imputati o condannati per reati previsti dalla legge 49/2006, soggetti che costituiscono anch’essi circa il 40% dei detenuti presenti nelle carceri italiane. E va considerato l’impatto sul sovraffollamento determinato dalla ex-Cirielli del 2005 sulla recidiva, che ha previsto inasprimenti di pena e un forte irrigidimento delle possibilità di ottenere misure alternative. Infine vi è il tema che riguarda l’immigrazione clandestina. La popolazione carceraria italiana è formata per più di un terzo da stranieri (su 402 | WSGE 66.632 i detenuti stranieri sono 24.069, al 29 febbraio 2012) e questo dato rinvia ad un problema culturale di integrazione e di riconoscimento, anzi di coinvolgimento dello straniero, dell’altro, nelle dinamiche sociali (www. associazioneoutsider.it). L’attenzione dedicata negli ultimi mesi alla situazione degli istituti penitenziari tuttavia permette di riscontrare come emerga sempre maggiormente una sensibilità nuova, una consapevolezza della necessità ormai improrogabile di dare attuazione allo spirito ed alla lettera della nostra Carta fondamentale. Le sentenze emanate in altri paesi o da alte istanze internazionali, così come quelle che hanno visto recentemente la luce nel nostro paese, mettono a fuoco un principio di civiltà inderogabile, racchiuso nella nostra Carta fondamentale: le esigenze di sicurezza dei singoli e della comunità - legittime e prioritarie - non possono ferire la dignità dell’essere umano, al contrario, la tutela effettiva della dignità della persona costituisce la migliore garanzia di riduzione dei fenomeni di devianza ed il fondamento più solido della società. La tutela e la promozione dei diritti umani in ambito penitenziario puo’ dunque essere rivendicata anche come mezzo efficace per il miglioramento ed il progresso della società civile. References: Aristotle. Etica Nicomachea [Access: 12/11/2013 http://www.webethics. net/testi/Aristotele_Etica_Nicomachea.pdf] Bobbio N. (1990), L’età dei diritti, Einaudi, Torino. Costa P., Zolo D. (2003), Lo Stato di diritto: storia, teoria e critica, Ed. Feltrinelli, Milano. D’Antuono E.(2003), Bioetica, Ed.Guida, Napoli. Facchi A, (2007) Breve storia dei diritti umani, Ed.Il Mulino, Bologna. Hobsbawm E.J. (1995), Il secolo breve. 1914 – 1991 l’era dei grandi cataclismi, Rizzoli, Milano. Loche A., Lussu M.(2012), a cura di, Saggi di Filosofia e Storia della Filosofia, scritti dedicati a Maria Teresa Marcialis, Franco Angelis, Milano. Maletta S.(2005), a cura di, Il legame segreto: la libertà in Hannah Arendt, Rubbettino editore, Soveria Mannelli. Manti F.(2000), Bioetica e tolleranza. Lealtà morali e decisione politica nella società pluralista, Edizioni Scientifiche Italiane, Napoli. WSGE | 403 Manti F.(2013), Bios e Polis. Etica, politica, responsabilità per la vita, Genova University Press, Genova. Papisca A.(2008), Dichiarazione universale dei diritti umani. Lievito umanocentrico della civiltà del diritto, in “La Comunità Internazionale”, LXIII, 2, 2008. Piccinni, G.(2004), Il Medioevo, Ed. Bruno Mondadori, Milano. Pizzorni, R.(2000), Il diritto naturale: dalle origini a S.Tommaso d’Aquino, PDUL, Ed.Studio Domenicano, Bologna. Rodotà S.(2006), La vita e le regole, Feltrinelli, Milano. Solari G.(2000), La formazione storica e filosofica dello Stato Moderno, Ed. Guida, Napoli. Riferimenti sitografici http://www.associazioneoutsider.it http://www.governo.it/bioetica/mozioni/penitenziario.html http://www.ildialogo.org/carcere/Documenti1279228937 http://www.ohchr.org/en/udhr/pages/language.aspx?langid=itn http://www.osservatorioantigone.it/ http://www.ristretti.it/ 404 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 405-417 Wojciech Kniecicki WSGE | 405 406 | WSGE Dylematy bezpieczeństwa w opinii socjologii Dilemmas of safety in the opinion of sociology Wojciech Kniecicki Minister of Economy [email protected] Abstracts Political sociology in the field of security asks two basic questions: what does ‘security’ mean and how does it function. Sociology shows that the only constructivist position allows to show clearly security and its lack as the result of securitization processes (structures), demanding a unique approach from the politics related to the existence of different institutions managing security crises. Existentialism as a phenomenon that arises and passes away from uncertainty to the life with the sense of of insecurity, hence arises the dilemma of interpretation and dilemma of reaction. This state of invincible uncertainty can be perceived as a source of loads that make up the security dilemma. Socjologia polityczna w dziedzinie bezpieczeństwa zadaje dwa podstawowe pytania: co znaczy bezpieczeństwo i jak funkcjonuje. Socjologia dowodzi, że jedynie stanowisko konstruktywistyczne pozwala ukazać w sposób jasny bezpieczeństwo i jego brak jako rezultat procesów sekurytyzacyjnych (struktur), domagających się wyjątkowego podejścia ze strony polityki związanej z istnieniem różnych instytucji zarządzających kryzysami bezpieczeństwa. Egzystencjalizm to zjawisko, które powstaje i przemija od stanu niepewności do życia w poczuciu braku bezpieczeństwa (insecurity), stąd powstaje dylemat interpretacji i dylemat reakcji. Taki stan nieprzezwyciężalnej niepewności postrzegamy jako źródło obciążeń składających się na dylemat bezpieczeństwa. Key words: security dilemma, existentialism, dilemma of reaction, dilemma of interpretation, security community, war, strategy, conflict, state functions, common minds, securitization WSGE | 407 dylemat bezpieczeństwa, egzystencjalizm, dylemat reakcji, dylemat interpretacji, wspólnoty bezpieczeństwa, wojna, strategia, konflikt, funkcje państwa, wspólne umysły, sekurytyzacja. Wprowadzenie Problematyka bezpieczeństwa ma tak długą historię, jak długa jest historia ludzkości. Człowiek od zawsze miał swoje żywotne i mniej istotne potrzeby i interesy, które zderzały się z potrzebami i interesami innych ludzi, którym to potrzebom i interesom zagrażały także najzwyklejsze fizyczne siły natury (pożary, burze, powodzie, trzęsienia ziemi, mrozy i inne tego typu kataklizmy). Można sobie wyobrazić, że oprócz tych czysto zewnętrznych i fizycznych (materialnych) czynników trapiły człowieka już od samego początku również rozterki i strachy wewnętrzne, świadomościowe, duchowe, psychologiczne. Człowiek od zarania swych dziejów stawał zatem w obliczu zagrożeń naturalnych i duchowych. Zapewnienie bezpieczeństwa Polsce to zadanie trudne. W obliczu nowych zagrożeń pojawia się konieczność sprostania im. Problematyka bezpieczeństwa narodowego staje się coraz bardziej popularna (Koziej, 2010. s. 19). Bezpieczeństwo się liczy. Nie sposób zastanawiać się nad polityką światową, nie odwołując się przy tym do bezpieczeństwa, gdyż codziennie gdzieś na świecie w imię bezpieczeństwa zabija się ludzi, głodzi ich, torturuje, porywa, doprowadza do nędzy, więzi, skazuje na wygnanie i odmawia wykształcenia. Bezpieczeństwem przesycona jest komunikacja społeczna wszędzie bez względu na miejsce, gdzie o nim mówimy. Bezpieczeństwem w różnych jego konfiguracjach naszpikowane są wypowiedzi polityków, przedstawicieli nauki, ekspertów cywilnych i wojskowych. Formuła ta przewija się raz po raz przez środki masowego przekazu (prasa, radio), a obrazy, które pojawiają się na ekranach telewizorów i komputerów ilustrują stan bezpieczeństwa lub jego brak. Należy zauważyć, iż problemy z nim związane urosły do rangi fascynującego niezmiennie ważnego zagadnienia. Trzeba zadać pytanie, co oznacza pojęcie bezpieczeństwa i jak należy go badać, gdyż podobnie jak piękno jest bez reszty subiektywne i elastyczne. W metodologii nauk społecznych podkreśla się, że bezpieczeństwo należy do pojęć ze swej istoty spornych, których znaczenia nie da się w sposób jednoznaczny i ostateczny ustalić. Nie należy temu twierdzeniu odmówić określonej słuszności a także tego, by przez bezpieczeń- 408 | WSGE stwo rozumieć stan kontroli nad tym, co zagraża szczególnie cenionym wartościom. Socjologia polityczna a bezpieczeństwo Międzynarodowa socjologia polityczna w dziedzinie bezpieczeństwa zadaje dwa podstawowe pytania: co bezpieczeństwo znaczy i jak funkcjonuje. Podważa ujęcie, w którym bezpieczeństwo ogranicza się do przetrwania i odnosi tylko do przestrzeni międzynarodowej - jak gdyby taka przestrzeń dawała się wyraźnie wyodrębnić. Dowodzi, że jedynie stanowisko konstruktywistyczne pozwala jasno ukazać bezpieczeństwo i jego brak jako rezultat procesów sekurytyzacyjnych. Procesy te obejmują zarówno „akty mowy” domagające się wyjątkowych środków politycznych w danej kwestii, jak i szerszy mechanizm owej logiki wyjątkowości, związany z istnieniem różnych instytucji zarządzania kryzysami bezpieczeństwa - czy to transnarodowych sieci biurokratycznych, czy agencji prywatnych. Grupy te rywalizują o skuteczny udział w budowaniu schematu określającego, co zostanie zaliczone do głównych zagrożeń globalnych, a co nie, oraz jakich technik należy użyć w walce z tymi zagrożeniami. Procesy sekurytyzacyjne są więc tu postrzegane w kontekście zjawiska racjonalizacji w sensie weberowskim, czyli sposobów zastosowania techniki w życiu codziennym oraz struktur społeczeństwa konsumenckiego. Idąc tym tokiem rozumowania, można uznać, że bezpieczeństwo nieuchronnie staje się polityczne, w istotnym stopniu decyduje o tym, komu w określonym systemie politycznym co, kiedy i jak przypada. Badania bezpieczeństwa (security studies) winny dać odpowiedź, jak zapewnić bezpieczeństwo danej społeczności w określonym miejscu (Williams, 2012. s. 1-3). Współczesne pojęcie bezpieczeństwa ma wiele znaczeń i w zasadzie nie ma dzisiaj obszaru działalności, zarówno niematerialnej, jak i materialnej, w której bezpieczeństwo nie odgrywałoby istotnej roli. Współczesna koncepcja bezpieczeństwa obejmuje jak powszechnie się przyjmuje – znacznie szerszy wymiar niż w przeszłości. Dawne pojęcie bezpieczeństwa obejmowało w zasadzie polityczne i militarne aspekty. Dzisiaj obejmuje również ekonomiczne zależności i współzależności, kwestię zasobów surowcowych, ekologię, demografię, sprawy społeczne i humanitarne, zagadnienia związane z zachowaniem narodowej tożsamości i zapewnieniem właściwego udziału w rozwoju cywilizacyjnym współczesnego świata (Sitek, 2011. s. 7). Istotę zjawiska bezpieczeństwa należy widzieć w jego związku ze zjawiskiem zagrożenia, które oznacza z jednej strony stan psy- WSGE | 409 chiczny lub świadomościowy, wywołany postrzeganiem zjawisk, które subiektywnie ocenia się jako niekorzystne lub niebezpieczne, a drugiej strony czynniki obiektywne, powodujące stan niepewności i obaw (Stańczyk, 1996. s. 18). Współczesne bezpieczeństwo Polski jest kształtowane intensywnym procesem identyfikacji zagrożeń, podejmowania wyzwań, definiowania celów i metod ich realizacji. Nową jakość bezpieczeństwa odzwierciedlają takie cechy, jak: informacyjność – powszechność informacji wpływa na nastroje i wywołuje presję opinii publicznej na określone działania, asymetryczność – ma zastosowanie w doborze sił i środków, usieciowienie – rozwój sieci instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, zintegrowanie – zacieśnianie współpracy sił cywilno-wojskowych. Tradycyjnie bezpieczeństwo jest ujmowane i definiowane w kontekście zagrożeń dla danego podmiotu. W ogólnym znaczeniu „zagrożenie” to sytuacja, w której pojawia się prawdopodobieństwo powstania stanu niebezpiecznego dla otoczenia. Zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego mogą powstawać wewnątrz państw (zagrożenia wewnętrzne), a także, i to ma miejsce częściej, mogą być stwarzane zarówno przez państwa – uczestników danego systemu międzynarodowego, jak i przez podmioty zewnętrzne - zagrożenie zewnętrzne (Pokruszyński, 2012. s. 155). W literaturze przedmiotu traktującej o zagrożeniach bezpieczeństwa, często pojawiają się takie pojęcia, jak: wyzwania, szanse i zagrożenia. W związku z tym istnieje potrzeba wyjaśnienia tych pojęć i występujących między nimi zależności. Wyzwania są procesem, który zaistniał lub może zaistnieć w przyszłości, charakteryzuje się on brakiem jasności co do oceny zaistniałego zjawiska, zdarzeń i skutków, jakie może ono wywołać. Na początku pojawienia się danego wyzwania należy ocenić, czy wynikają z niego szanse, czy zagrożenia. Wobec tego wyzwanie jest pojęciem pierwotnym i nadrzędnym oraz odnosi się do wszelkich aktualnych lub prognozowanych zjawisk i zdarzeń (Lisiecki, Sitek, 2011, s. 409). Wyzwaniem dla bezpieczeństwa narodowego jest wszystko to, co może się zdarzyć i co państwo musi brać pod uwagę w procesie swojego istnienia i rozwoju. Wyzwanie rozpatrywane w systemie wartości, interesów, zamiarów i celów działania przybiera wartość pozytywną, stając się szansą. Szansa sprzyja rozwojowi i tworze- 410 | WSGE niu nowych kierunków aktywności społecznej oraz stwarza możliwość osiągnięcia sukcesu rozumianego jako rozwój, który traktowany będzie jako modus vivendi ( Nowak, E., Nowak M. 2011, s. 39 – 40). Dylemat bezpieczeństwa Przez dylemat (gr. di-lemma) bezpieczeństwa rozumiemy dwupoziomową trudność wyboru przez podmioty, które muszą wybierać. Poziom pierwszy - dylemat interpretacji to sytuacja, w której podejmujący decyzje stają w kwestiach dotyczących bezpieczeństwa przed perspektywą urzeczywistnienia się jednego z dwóch istotnych, zwykle (choć nie zawsze) niepożądanych rozwiązań w zachowaniach wojskowych lub stanowiskach politycznych innych aktorów. Poziom drugi - dylemat reakcji jest logicznym wynikiem rozstrzygnięcia dylematu interpretacji. Podejmujący decyzje muszą zdecydować, jak reagować. Czy w celu odstraszenia powinni zasygnalizować słowami i czynami, czy powinni starać się zasygnalizować, że partner nie ma się czym niepokoić. Kiedy dylemat reakcji zostanie oparty na niesłusznym podejrzeniu niecnych intencji innych podmiotów wówczas reakcja oprze się na błędnych przesłankach zaufania, powstanie ryzyko wystawienia się na przemoc partnera żywiącego wrogie zamiary. Sytuację, w której rozstrzygnięcie dylematu reakcji nakręca spiralę wzajemnej wrogości, jakiej żadna ze stron nie pragnęła, na zywamy paradoksem bezpieczeństwa (Booth, Wheeler 2008, s. 4-5) . Pojęcie dylemat bezpieczeństwa odnosi się do klasycznych odniesień doświadczanych przez ludzi podejmujących decyzje w świecie pełnym dylematów. Ideą dylematu bezpieczeństwa jest egzystencjalna niepewność we wszystkich relacjach człowieka jest podstawową ideą dla badań bezpieczeństwa ważniejszą aniżeli idea wojny i pokoju. Chcąc określić niepewność doświadczaną na różne sposoby, nie można wprost z niepewności wywodzić braku bezpieczeństwa człowieka. Stan egzystencjalny, podkreślany jako to zjawisko, które zdarza się i przemija, ale przypadłość egzystencji jednostek i grup ludzkich doświadcza braku bezpieczeństwa (insecurity). Konstruktywiczne podejście do bezpieczeństwa Konstruktywizm jest filozofią nauczania bazującą na założeniu, że refleksja nad naszym doświadczeniem jest doskonałym punktem wyjścia do własnego rozumienia świata. Każdy z nas tworzy własne „reguły” i „umysłowe modele”, które staramy się stosować, aby lepiej zrozumieć nasze do- WSGE | 411 świadczenia w poznawaniu otaczającego nas świata. Uczenie się to proces, który pozwala na dostosowanie się naszych umysłowych modeli do nowych doświadczeń. Konstruktywizm jest dość kłopotliwym stanowiskiem, a raczej zbiorem stanowisk obecnych we współczesnych naukach społecznych, przyrodniczych i formalnych. Kłopotliwym, ponieważ niejednoznacznym, prezentowanym w wielu różnych, często wyraźnie odmiennych, postaciach. Pojawia się on na obszarach rozmaitych dyscyplin wyżej wymienionych nauk. Konstruktywizm jest w istocie nie tyle pewną teorią stosunków międzynarodowych czy bezpieczeństwa, ile ogólniejszą teorią społeczeństwa, kształtującą także podejście do badań bezpieczeństwa. Dowodzi, że struktura życia społecznego powstaje w drodze intersubiektywnej interakcji, czynniki i struktury tworzą się wzajemnie, a czynniki wyobrażeniowe (ideational factors), takie jak normy, tożsamość i idee, decydują na ogół o kształtowaniu się i dynamice polityki światowej w procesie tworzenia teorii bezpieczeństwa. Następnie zaś opisuje bardziej szczegółowo koncepcje szkoły kopenhaskiej, starając się określić jej wkład we współczesną refleksję nad bezpieczeństwem. Mimo znacznego zainteresowania problemami bezpieczeństwa zdradza przywiązanie realistów do wąskiego pojmowania bezpieczeństwa, ograniczonego do kontekstu państw, stosunków wojskowych i przypadków użycia siły bądź grożenia nią. Najważniejszym założeniem, pozwalającym scalać nurt konstruktywiczny w kontekście bezpieczeństwa, jest przekonanie, iż bezpieczeństwo jest konstruktem społecznym tzn. konstruowanie czegoś jest aktem powołania do istnienia motywu, czy przedmiotu, który bez niego by nie istniał. W konsekwencji na takie sformułowanie i negocjowanie w odpowiedzi na społeczną interakcję w ujęciu społecznym i historycznym – powołuje bezpieczeństwo do istnienia. Konstruktywizm konsekwentnie uważa tożsamość za podstawowy czynnik konstruowania bezpieczeństwa, przy czym poszczególne jego nurty bardzo różnie widzą relację między tożsamością a bez pieczeństwem. W sporach o tożsamość ujawnia się różnica między sposobem myślenia konstruktywizmu „konwencjonalnego” i konstruktywizmu „krytycznego” (Hopf, 1998, s. 181-185). Konstruktywizm konwencjonalny jest relacją między bezpieczeństwem a tożsamością, podkreśla przede wszystkim, że tożsamość narodowa, na którą składają się pewne doświadczenia historyczne i kultura, kształtuje interesy państwa, Konstruktywizm krytyczny widzi tożsamość narodową jako splot różnych „narracji tożsamości” dominujących na zmianę w zależności od kontekstów, co z kolei przekłada się na granice uprawnionego działania, zgodnie z którą badacz nie jest w stanie spojrzeć z zewnątrz na problem, który 412 | WSGE pragnie opisać, zadając pytanie „jak to możliwe” (how possible). Ciekawym i trafnym ujęciem konstruktywistycznego podejścia do bezpieczeństwa jest koncepcja, w której samo bezpieczeństwo staje się ogólnym wyznacznikiem (trick signifier) (Huysmans, 1998, s. 226). Przestrzeń badań Jeżeli chcemy określić przestrzeń zajmowaną przez badania bezpieczeństwa, skoncentrujemy się na czterech pytaniach, na które będziemy szukać odpowiedzi. 1. Czym jest bezpieczeństwo? 2. O czyje bezpieczeństwo chodzi? 3. Co zalicza się do zagadnień bezpieczeństwa? 4. Jak można zapewnić bezpieczeństwo? Ad 1. Szukając odpowiedzi o istotę bezpieczeństwa, stwierdzamy, iż jest ono uwikłane w problemy z dziedziny teorii wiedzy: - epistemologii – dziedziny poznawczej świata, - ontologii – teorii bytu i życia społecznego, - metodologii – sposobów, jakimi można badać życie społeczne. Istotnie trzeba pamiętać, że bezpieczeństwo i przetrwanie często łączą się ze sobą, ale nie można mylić tych dwóch pojęć, o ile bowiem przetrwanie (survival) jest sytuacją egzystencjalną, o tyle stan bezpieczeństwa wiąże się z możliwością realizacji aspiracji politycznych i społecznych. Jeśli zgodzimy się, że bezpieczeństwo jest pojęciem z natury spornym, to nie mniej jednak bezpieczeństwo można traktować jako trwanie i przetrwanie z wartością dodaną (survival – plus). Uproszczając, można wyróżnić dwa sposoby myślenia o bezpieczeństwie. Pierwszy z nich ukazuje bezpieczeństwo jako synonim akumulacji potęgi, pojmowane na kształt dobra do zdobycia przez podmiot, który chce być bezpieczny. Im więcej takiej potęgi podmiot zdoła zgromadzić, tym bardziej staje się bezpieczny. Drugi uzależnia bezpieczeństwo od troski o sprawiedliwość i funkcjonowanie praw człowieka. Jeżeli wyróżnia się „wolność od czegoś” i „wolność do czegoś”, tak też relacje negacji wskazują, że bezpieczeństwo to proces wolny od zagrożeń lub pozytywnie - to okoliczności, które czemuś sprzyjają (Wil- WSGE | 413 liams, 2012, s. 5 – 6). Ad 2. W analizie bezpieczeństwa istotnym jest pytanie: o czyje bezpieczeństwo chodzi? Bez określenia tego podmiotu odniesienia nie da się mówić o zagrożeniach ani dyskutować o zagadnieniach bezpieczeństwa, które to pojęcia pozostają pustą formą dopóty, dopóki nie wskaże się, kto ma być bezpieczny. Na pytanie: „O czyim bezpieczeństwie mowa?”, można udzielić wielu sensownych odpowiedzi. Przez wiele dziesiątek lat sądzono na ogół, że bezpieczeństwo to przede wszystkim bezpieczeństwo państw. Zgodnie z popularnym wyjaśnieniem w „human security” nie chodzi o groźną broń, ale o godność człowieka. Inne ujęcie problemu podmiotów bezpieczeństwa polegało na przyjęciu analizy wielopoziomowej: na jej dolnym piętrze mieściłoby się bezpieczeństwo odnoszące się do jednostek, wyżej - do tożsamości zbiorowych opartych na różnych kluczach (systemów biurokratycznych, państw, regionów, cywilizacji), na szczycie zaś bezpieczeństwo systemu międzynarodowego. W ramach takiego schematu głównym zadaniem badacza staje się rozważanie relacji pomiędzy wyróżnionymi poziomami analizy (Williams, 2012, s. 7). Ad 3. Obok znaczenia pojęcia bezpieczeństwa przed badaczem wyrasta kwestia spraw, które dla określonego podmiotu są sprawami jego bezpieczeństwa. Zagadnienie to wymaga analizy procesu kompletowania list zagrożeń, inaczej, jakie wartości może uznać za zagrożone dla danego podmiotu, a także jak identyfikujemy sprawcę zagrożeń. Większość zagrożeń życiowych jest wspólnych dla wielu jednostek, a nawet dla wielu grup. Pozostaje pytanie, w jaki sposób lub według jakich kryteriów przedstawiciele poszczególnych grup i organizacji konstruują listy oraz hierarchie zagrożeń. Trzeba też pamiętać, że nie wszystkie grupy, a więc i nie wszystkie listy zagrożeń, mają takie samo znaczenie polityczne. Taka nierównowaga sił i wpływów pomiędzy jednostkami i grupami, które uwikłane są w dzisiejszą politykę światową, skutkuje poważnymi problemami dla tych, którzy zajmują się bezpieczeństwem (Williams, 2012, s. 8). Ad 4. Badania bezpieczeństwa mają służyć temu, aby jednostkom i grupom ludzi łatwiej było je osiągnąć. Kiedy pytamy, jak zapewniać bezpieczeństwo, musimy założyć, że wiemy już, czym ono jest i jaką ma postać, a także to, że istnieją takie podmioty, które zdolne są świadomie kształtować przyszłość w pożądany sposób. Większość badaczy odrzuca jako utopijną ideę całkowitego, absolutnego bezpieczeństwa. Niebezpieczeństwa i ryzyka są udziałem każdego człowieka. Sensownym pytaniem o politykę 414 | WSGE bezpieczeństwa jest: jaki poziom zagrożeń uczestnicy pragną tolerować, a przy jakim decydują się na podjęcie działań zapobiegawczych. Badania bezpieczeństwa uwzględniają w większości działania organizacji międzynarodowych. Mniej uwagi poświęca się podmiotom niepaństwowym i analizie ich roli jako czynników bezpieczeństwa bądź zagrożeń dla niego. Nie należy pomijać znaczenia ruchów społecznych, organizacji humanitarnych i rozwojowych, prywatnych agencji wojskowo-policyjnych. Świat jest pełen podmiotów uczestniczących w realizacji polityki bezpieczeństwa, choć nie wszyscy oni deklarują to w przyjmowanych przez siebie celach czy zadaniach (Williams, 2012, s. 9 ). Jeżeli mamy rozumieć dzisiejsze czasy i z nimi współgrać, to musimy dylematowi bezpieczeństwa przyznać szczególne miejsce w zmieniającej się wizji współczesnego bezpieczeństwa oraz wyznaczyć nowe obszary zadań, gdyż dynamika dylematu bezpieczeństwa ma możliwość ogarnąć wiele obszarów życia społecznego. Nowe obszary badań 1. Co jest rzeczywiste? Na tradycyjny horyzont badawczy obecnie należy spojrzeć z perspektywy krytycznej anieżeli z ortodoksyjnej perspektywy „rozwiązywania problemów” - oznacza to, że środek ciężkości programu badawczego powinien przesunąć się od problemów w obrębie status quo do problemów samego status quo. Brak bezpieczeństwa winien być w nim pojmowany, po pierwsze, jako skutek szerszego kompleksu zagrożeń (takich jak nędza, problemy ekologiczne, niebezpieczeństwa gospodarki globalnej), a nie tylko przemocy wojskowej, i, po drugie, w odniesieniu do szerszego zbioru podmiotów bezpieczeństwa niż tylko suwerenne państwa - jednostek, regionów, całej ludzkości. 2. Co możemy wiedzieć? Ponieważ zmienia się kontekst polityki światowej, badania bezpieczeństwa potrzebują dziś znacznie szerszego zakresu wiedzy specjalistycznej niż ta, na jakiej opierał się główny nurt badań w okresie zimnej wojny. Utrzymywanie tradycyjnego, wąskiego kręgu eksperckiego przyczynia się dziś do konserwatywnego pojmowania programu badawczego tej dyscypliny. W XXI wieku badania bezpieczeństwa potrzebują nie tylko teoretyków odstraszania, ale też specjalistów od rozwoju gospodarczego, ekspertów nie tylko w dziedzinie zarządzania konfliktami, ale także budowy zaufania, nie tylko tych, którzy potrafią jakoś utrzymać status quo, ale także tych, którzy potrafią wyjść poza nie do wizji globalnego porozumienia. Krótko mówiąc, potrzebują pluralizmu. WSGE | 415 3. Co możemy zdziałać? Społeczeństwa najwyraźniej pragną nadal rozwiązań mieszczących się w status quo, przy czym warto tu poczynić dwa zastrzeżenia. Po pierwsze, naukowcy mają ograniczony wpływ na kwestie bezpośredniej wagi politycznej, nie mogą konkurować z biurokracjami w sferze dostępu do informacji. Po drugie, obecny stan dziedziny bezpieczeństwa pozostaje silnie zdominowany przez partykularne wizje oraz cele narodów i państw, których głównym zadaniem nie jest raczej promocja interesów bezpieczeństwa światowego w dobie zagrożeń globalnych (Zawisza, 2009, s. 115). Stawiamy tu tezę, że najszerszy i najciekawszy obszar badań w dziedzinie bezpieczeństwa międzynarodowego i światowego otwiera się na pograniczu pomiędzy pewnymi nurtami logiki mitygującej (przede wszystkim propozycjami wspólnego bezpieczeństwa oraz solidaryzmem szkoły angielskiej, sugerującej budowę zaufania na płaszczyźnie wojskowej i kształtowanie tożsamości postnarodowej) a reformistyczną odmianą logiki transcendencji, pokładającą nadzieję w budowie i utrzymywaniu wspólnot bezpieczeństwa. Jeśli się w tej kwestii nie mylimy, badania bezpieczeństwa czeka ogromne wyzwanie. Ich program, choć nie pogodzi się z tym zapewne logika fatalistyczna, a więc realizm ofensywny czy też racjonalny egoizm teorii reżimów bezpieczeństwa, musi się zwrócić w stronę potencjału ludzkich działań w sferze budowy współpracy i zaufania na wszystkich poziomach wspólnoty politycznej (Williams, 2012, s. 145 – 147). Jeśli w XXI wieku mają się rozwinąć prawdziwe badania warunków bezpieczeństwa - a nie jedynie warunków niebezpieczeństwa, to poczesne miejsce w ich programie musi zająć teoria i praktyka budowy zaufania. Zakończenie W rywalizację o określenie bezpieczeństwa (i jego braku) może się włączać bardzo wiele podmiotów wykonujących różnorodne posunięcia za pewną cenę. Sukces w tej rywalizacji zależy od autorytetu danej jednostki czy instytucji u tych, do których posunięcie jest adresowane. Ten, kto wykonuje odpowiedni akt mowy - indywidualnie czy też jako rzecznik instytucji - winien mieć za sobą pewien kapitał, społeczny i symboliczny. Aby stwierdzić, że pewien przedmiot, sytuacja czy osoba stanowi zagrożenie i nie być zignorowanym, potrzebne są jakieś referencje. Tylko pewna klasa podmiotów może sobie na to pozwolić. Bezpieczeństwo i jego brak są więc rezultatami sekurytyzacji skutecznych posunięć sekurytyzacyjnych, dokonywanych w walce pomiędzy różnymi podmiotami tej sfery i bardzo często odbiegających rezultatem od 416 | WSGE oczekiwań zawartych w strategiach podmiotów, nawet tych najbardziej dominujących (Pokruszyński, 2012, s. 157). Studia nad procesem badań bezpieczeństwa są nieskończone ze względu na zmienność wyzwań i zagrożeń. References: Booth, K., Wheeler, N. J. (2008). Koncepceje dylematów bezpieczeństwa. Basinstoke: Palgrave. Hopf, T. (1998). Przegląd wkładu konstruktywistów w teorię bezpieczeństwa międzynarodowego. Cembrige k/Bostonu: Journal Article, International Security. Huysmas, J. (2006). Ujęcie problemu migracji w Europie w kategoriach międzynarodowej socjologii politycznej. Londyn: Routledge. Kitler, W. (2011). Bezpieczeństwo Narodowe RP. Podstawowe kategorie, uwarunkowania, system. Warszawa: AON. Koziej, S. (2010). Wstęp do teorii i historii bezpieczeństwa (skrypt internetowy), Warszawa: AON. Lisiecki, M., Raczkowska-Lipińska, M., Sitek, B., Pokruszyński, W. (2009). Bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczypospolitej Polskiej na tle innych państw Unii Europejskiej. Stan obecny oraz perspektywy zmian. Józefów: WSGE. Lisiecki, M., Sitek, B. (2011). Bezpieczeństwo dużych i średnich aglomeracji z perspektywy europejskiej. Józefów: WSGE. Nowak, E., Nowak, M. (2011). Zarys teorii bezpieczeństwa narodowego. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Pietraś, M. (2007). Międzynarodowe Stosunki Polityczne. Lublin: UMCS. Pokruszyński,W. (2012). Bezpieczenstwo teoria i praktyka. Józefów: WSGE. Williams, P. D. (2012). Studia Bezpieczeństwa. Kraków: UJ. Wojtaszczyk, K. A., Materska-Sosnowska, A. (2009). Bezpieczeństwo państwa. Wybrane problemy. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. Wołejszo, J., Jakubczak, R. (2013). Obronność teoria i praktyka. Warszawa: AON. Wrzosek, M. (2010). Identyfikacja zagrożeń organizacji zhierarchizowanej. Warszawa: AON. Zawisza, J. (2009). Bezpieczeństwo narodowe i porządek publiczny w warunkach globalizacji. Słupsk: PROPOMERANIA. WSGE | 417 418 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 419-433 Fury Khristianti Fitriyah Eka Ananta Sidharta WSGE | 419 420 | WSGE Forensic accounting and fraud prevention in Indonesia public sector Fury Khristianti Fitriyah Faculty of Economics and Business, University of Pajajaran, Bandung, Indonesia Eka Ananta Sidharta Faculty of Economics, The State University of Malang, Indonesia [email protected] Abstract Today, forensic accounting is a highly talked about topic all over the world and is the fastest growing area of accounting. The importance of professional forensic accountant cannot be over emphasized, especially to the public sector. The purpose of this study is to examine forensic accounting as a tool for fraud detection and prevention in the public sector organizations with particular reference to Indonesia. Both primary and secondary sources of data were appropriately used. 200 questionnaires were administered to staff of four (4) ministries in Indonesiawhich included into the top 10 of integrity survey of public sectorheld by Corruption Eradication Commission (KPK), along with interviews conducted with those ministries out of which 173 were filled and returned. Tables and simple percentages were used to analyze the data. The statistical tool used to test hypotheses was Analysis Of Variance (ANOVA). Among the findings was that the use of forensic accounting do significantly reduces the occurrence of fraud cases in the public sector. Therefore the use of forensic accountants can help better in detecting and preventing fraud cases in the public sector organizations in Indonesia. (Study in Indonesia Ministry which included as the biggest 10 indicatef by the result of public integrity survey by Indonesia anti-corruption commission). Key words: forensic accounting, fraud detection, fraud prevention, public sector WSGE | 421 Introduction Fraud is a universal problem that no one country is immune to it. In Indonesia, especially in cases of fraud as the public sector does not stop popping up. Results of a survey conducted by KPMG in 2010 even put a caretaker Indonesia together with China in the case of fraud in the region far below Hong Kong, Japan, Pakistan, the Philippines, Singapore, India, Vietnam, Sri Lanka, Bangladesh, Malaysia and Thailand (KPMG, 2010). Recent studies Transparency International (TI) on the BPI (BPI Bribery Payers Index) in 2011 put Indonesia in the number 25 of the 28 countries surveyed related to bribery in business. BPI taking bribes by business people against state officials outside the country where the business group (Bribe to foreign official). Indonesia in 2011 has a BPI of 7.1 from an average of 7.8. Several international bribery cases that occurred in Indonesia has been revealed. For example, the company Siemens of Germany, who was suspended fine of 201 million euros for committing bribery to win tenders projects, one of them in the development process Paiton II in East Java in 2007. Then bribery committed by the company Innospec against several public officials in Indonesia with regard to the use of chemicals in products TEL fuel in Indonesia. Recent cases, copper and gold mining company Freeport McMoRan America reported by the United Steelworkers in America to the U.S. Department of Justice as indicated to illegal payments to Indonesian security forces. Various cases of fraud occurring and involving the public sector during this later led Indonesian corruption perception index position (as measured by the level of perceived public sector corruption) up to order 118 of the 176 countries with a score of 32 in 2012. In the ASEAN region, Indonesia’s position is far below Singapore, Brunei, Malaysia, Thailand and the Philippines (Transparency International, 2012). The phenomenon of fraud in the public sector in Indonesia is a serious problem and requires a more sophisticated approach to the detection and prevention efforts. One modern approach who are currently widely used to detect and prevent fraud is forensic accounting. According to Hansen (2009), forensic accounting is the best tool in detecting and investigating fraud. Degboro and Olofinsola (2007) describes the application of methods of forensic accounting as Criminal, and the integration between the activities of investigative accounting and legal procedures for detecting 422 | WSGE and investigating financial crime and crime-related accounting. According to Dhar and Sarkar (2010), forensic accounting, which is also called the accounting fraud investigation or audit, is a merger between forensic science and accounting. Research objectives The purpose of this study was to determine whether the use of forensic accounting can help reduce cases of fraud in the public sector in Indonesia. Theoretical framework and hypothesis White Collar Crime Theory The basis theory for this study is the white collar crime theory that was first popularized by Edwin Sutherland in 1939. Sutherland (1983) defines white collar crime as a form of crime committed by people who have a high social status and respect associated with his work. It means a form of white-collar crime is a crime committed by specific individuals and specific. Specificity lies in the socio-economic status is concerned, which is derived from the above and related economic activity and employment or position in question. Moreover, Sutherland (1983) states that white collar crime is a crime relating to the breach of trust that is owned by the performer through the work that resulted in social disorganization or loss is so great. White-collar crime is generally done in the world of business or bureaucracy. Measure used to distinguish one white collar crime of other crimes is that the measures implemented as part of the job role is being violated, a role that usually occupy the world of business, politics or profession. According to Sutherland (1983) criminal behavior is learned behavior and copied. Public officials learn to be corrupt after observing their coworkers while justifying their crime as normal behavior for later copied and followed. The white-collar criminals are opportunists, who over time learn to take advantage of their positions in order to accumulate money. They usually are the ones who educated, intelligent, rich, the people who is qualified to obtain a high position (Sutherland, 1983). The white-collar criminals are often able to circumvent the criminal act did by hiding behind the class structure and economic and social class are more likely to blame individuals with lower social status, which in- WSGE | 423 cidentally is the subordinate or subordinates of offenders the white collar (Braithwaite, 1985). Therefore, according to Fredrichs (2007), due to the high status of the white-collar criminals, the investigators are highly trained and experienced professionals such as accountants or forensic auditor absolutely necessary to prevent the high rate of fraud. Fraud Fraud generally constitute a tort committed/against the law by people from inside or outside the organization, with the intent to obtain personal benefit or group that directly harm others (ACFE, 2012). Nonetheless, several organizations and individuals try to define fraud in accordance with their respective viewpoints. For example, Black Law Dictionary (1990) defines fraud as “any deliberate disregard for the truth or the declaration of a state of a concealed material facts that could influence others to commit an act or acts that harm.” According to the Australian Commonwealth Fraud Control Guidelines (2002), fraud is “the acquisition of profit by deception / fraud or the like.” This definition includes, among others: (1) burglary, (2) obtain advantages, or others with fraud/cheating, (3) avoid or obligations to fraud, (4) makes a mistake or spread misinformation to the public, or not disseminate/fake information when it is required, (5) making, using, or have a false/fake document; (6) bribery, corruption, or abuse of position, and (7) any other violations. Schematically The Association of Certified Fraud Examiners (2012) describes occupational fraud in the form of fraud tree. This tree illustrates the branches of fraud in the employment relationship, and their branches and subsidiaries branches. ACFE divide Fraud into 3 (three) types or typologies based actions are: 1) Asset misappropriation; Asset misappropriation covers misuse / theft of company property or assets or any other party. This is a form of fraud is most easily detected because it is tangible or can be measured / calculated (defined value). 2) Fraudulent statement; Fraudulent statements include actions taken by officials or executives of a company or government agency to cover the actual financial condition to perform financial engineering (financial engineering) in the presentation of its financial statements to obtain benefits or may be analogous to 424 | WSGE the term window dressing. 3) Corruption. This type of fraud is the most difficult to detect because it involves cooperation with other parties such as bribery and corruption, where it is the kind that most occur in developing countries that weak law enforcement and still less awareness of good governance so that the integrity factor is still questionable. This type of fraud often can not be detected because the parties are working together enjoying the benefits (symbiosis mutualism). This includes the abuse of authority / conflict of interest, bribery, receipt of unauthorized / illegal gratuities, and economic extortion. Fraud Triangle Donald R. Cited by Tuanakotta Cressey (2010) made a classical model to explain occupational Offender or perpetrators of fraud in connection with the working hypothesis that the last person who is believed to be violators of confidence when he sees himself as a person who has financial problems that can not be told it to someone else , aware that this problem can be secretly resolved by abusing his authority as the holder of the trust in the financial sector, and the day-to-day behavior allows to adjust the view of him as someone who can be trusted in the use of funds or property entrusted. In a further development of this hypothesis is known as the fraud triangle or triangle cheating. Fraud Triangle shows that someone did fraud based on 3 factors, namely: 1. Pressure. Cressey believe that the perpetrators of fraud stems from the pressure on him. Performers have urgent financial needs which were not told to anyone else. An important concept is the crushing pressure of his life (need for money), but he can not share with others. 2. Opportunity. Perpetrators of fraud have the perception that there is an opportunity for him to commit the crime without anyone knowing. Cressey argues that there are two components of the perception of opportunities. The first, general information, which is the knowledge that the position of trust or confidence contained, can be violated without consequence. This knowledge can be gained from what he heard or what he saw. The second is a technical skill or expertise / skills required to carry out the fraud. 3. Razionalization or seek justification before committing fraud and not WSGE | 425 after. Justification is the part that must be in itself a crime, even a part of the motivation of the perpetrator. Forensic Accounting Forensic accounting fraud arose because of the rapid growth that occurs. Forensic accounting is the application of the accounting discipline in its broadest sense, including auditing on legal issues for legal settlement inside or outside the court (Tuanakotta, 2010). Thus the application of forensic accounting is accounting discipline based on those skills in investigating and analyzing which aims to resolve the financial problems that is based on rules established by law. Forensic accounting is usually focused on specific areas that indicated the occurrence of acts of fraud either in the report or the third party to the fraud or instructions. Forensic accounting can be applied in the public and private sectors. According to D. Larry Crumbey in Tuanakotta (2010) in a simple forensic accounting can be regarded as an accurate accounting for legal purposes or accounting -tested in the arena of dispute during the trial or in the process of judicial review or administrative review. Forensic accounting is defined as accounting analysis that may uncover fraud which may be particularly suitable for disclosure in court. Such analysis will be the basis for a resolution of the discussion, debate, and disagreement. A forensic accountant uses his knowledge of accounting, legal studies, investigations and criminology to uncover fraud, find evidence and further evidence will be brought to court if needed (Ramaswamy, 2007). In conclusion, forensic accounting is the application of accounting disciplines in the resolution of legal issues both inside and outside the court. Forensic accounting terms in this definition can be used in a broad sense, including audits and auditing. The thing that sets accounting and accounting audit is related to the calculation while the audit related to the search to ensure the fairness of certainty or what was reported. Thus, forensic accounting embraces all kinds of activities accounting for legal purposes. Forensic accounting in the public sector in Indonesia is more prominent than in the private sector forensic accounting In general, forensic accounting is no different in the two sectors, there is a difference only in the latter stages of a whole series of forensic accounting is divided in various institutions such as the state audit institutions, the internal supervisory of government, the judiciary, NGOs and various institutions (Non 426 | WSGE Governmental Organization) which serves as a pressure group (Tuanakotta, 2010). Role and Forensic Accountant Skill Understanding of fraud and forensic accounting techniques that can effectively help in identifying forensic accountant illegal activities as well as find and keep the evidence (Houck et.al., 2006). The role of a forensic accountant is different from regular auditor. Auditors provide in accordance with auditing standards provisions and “merely” to give consideration of the possibility of fraud, while forensic accountants focus on the detection and prevention of fraud itself (Crumbley and Apostolou, 2005). Roche, as cited by Crumbley and Apostolou (2005), describes a forensic accountant as someone who can see the face behind the mask, have a suspicion (assume that) no documents or shown may not match what actually. Krell (2002) mentions that the forensic accounting often involves a complete and detailed effort to penetrate concealment tactics. As an investigator, forensic accountant can be seen as the people who specialize in detecting fraud, especially in documenting the evidence necessary for a criminal prosecution, able to work in an environment of complex regulatory and litigation, and with reasonable accuracy, can reconstruct the accounting records lost, destroyed or lie. Meanwhile, as an economist, forensic accountants are very effective on the estimated economic loss, damage and loss of social, familiar with the assumptions, algorithms, and computation in the econometric models and the opportunity cost scenario, can measure and calculate things such as loss of goodwill and reputation (Bologna and Lindquist, 1995). According to Robert J. Lindquist in Tuanakotta (2010) a forensic accountant should have the following qualities: 1) Creative, ability to see things that other people consider a normal business situation and then consider other interpretations. 2) Curiosity, the desire to find out what really happens in a series of events and situations. 3) Not giving up, the opportunity to move forward undeterred despite the fact (as it were) does not support. 4) Common sense, the ability to maintain a real-world perspective. 5) Business sense, the ability to understand how to actually run a busi- WSGE | 427 ness, and not just to understand how security be recorded. 6) Self-confidence, the ability to believe in themselves and findings. More specifically, a forensic accountant should have knowledge, skills and abilities in the following areas (Houck et al., 2006): 1) Criminology, particularly those oriented to the nature, dynamics, and scope of fraud and financial crime, environmental laws, regulations, and professional environment, as well as ethical issues. 2) Pencegahan, prevention, deterrence, detection and fraud nvestigation and remediation in the following areas: asset misappropriation, corruption and fraudulent financial statement. 3) Forensic and litigation advisory services, including analysis and research, loss and damage assessment, investigation dispute, and conflict resolution (arbitration and mediation). Hypothesis The use of forensic accounting a significant effect in reducing the occurrence of cases of fraud in the public sector in Indonesia. Resarch methodology This study focused on the detection and prevention of fraud in the public sector in Indonesia. The study was conducted at four ministries that ranked among the top 10 Public Sector Integrity Survey conducted in 2012 by the Corruption Eradication Commission (KPK) is a ministry of education and culture, ministry of health, ministry of commerce and ministry of forestry. The scope of the study covers the period 2008 to 2012. This research design using survey methods by collecting data from a population. In an effort to gather information useful and reliable, then used two data sources namely primary and secondary data sources. Primary data were collected through questionnaires and instruments wawancara. Untuk collect primary data, a random sample of 200 respondents, namely the stafsenior and top management from 4 ministries, has been selected to participate in this study.. The data collected is processed and presented in a more informatif. Selanjutnya, the hypothesis proposed in this study were tested using statistical methods Analysis of Variance (ANOVA) with the help of SPSS software. 428 | WSGE Results of the research From the 200 questionnaires distributed to the senior staff and the top management of office of the ministry of education and culture, ministry of health, ministry of commerce and ministry of forestry, which totaled 173 completed and returned the questionnaire (87%). Perceptions of respondents to each question about their views on the use of forensic accounting as a tool to detect and prevent fraud in the public sector are presented as follows: First question: Do you know about forensic accounting? Answer Number of Respondents Percentage Yes 128 74% No 45 26% Total 173 100% Sources: Data from 2013 survey Table 1 above shows that 128 respondents or 74% of the total respondents knew about forensic accounting while 45 respondents or 26% of the respondents did not know about forensic accounting. Second question: Do you understand the concept of forensic accounting? Answer Number of Respondents Percentage Yes 124 72% No 48 28% Total 173 100% Sources: Data from 2013 survey Table 2 above shows that 124 respondents or 72% of the total respondents understand the concept of forensic accounting while 48 respondents or 28% of the respondents did not understand the concept of forensic accounting. It also implies that 124 of the 128 respondents who knew about forensic accounting, also understand the concept of forensic accounting. WSGE | 429 The third question: forensic accountant services needed in Indonesia? Answer Number of Respondents Percentage strongly agreed 38 22% agree 73 42% disagree 52 30% strongly disagree 10 6% Total 173 100% Sources: Data from 2013 survey Table 3 above shows that 38 respondents or 22% of the total respondents strongly agreed, 73 respondents or 42% of respondents agreed, 52 respondents or 30% of the respondents disagreed, while 10% of respondents stated or 6% respondents strongly disagree. This means that the majority of respondents (66%) agree that the services of forensic accountants are needed in Indonesia. The fourth question: forensic accountant services needed more in the public sector? Answer Number of Respondents Percentage strongly agreed 47 27% agree 78 45% disagree 40 23% strongly disagree 8 5% Total 173 100% Sources: Data from 2013 survey Table 4 above shows that 47 respondents or 27% of the total respondents strongly agreed that more needed services of forensic accountants in the public sector, 78 respondents or 45% of respondents agreed, 40 respondents or 23% of the respondents disagreed while 8 respondents atau5 % of respondents strongly disagree. This means that the services of forensic accountants are needed more in the public sector. 430 | WSGE The fifth question: Forensic accounting can assist in detecting and preventing fraud in the public sector? Answer Number of Respondents Percentage strongly agreed 71 41% agree 57 33% disagree 35 20% strongly disagree 10 6% Total 173 100% Sources: Data from 2013 survey Table 5 above shows that 71 respondents or 41% of the total respondents strongly agreed that the forensic accounting can assist in detecting and preventing fraud in the public sector, 57 respondents or 33% of respondents agreed, 35 respondents or 20% of respondents disagreed while 10% of respondents stated or 6% respondents strongly disagree. This indicates that the forensic accounting can assist in detecting and preventing fraud in public sector in Indonesia. Hypothesis Testing Based on calculations with SPSS output obtained ANOVA (F test) as follows. Table 6 ANOVAb Model 1 Regression Residual Total Sum of Squares 99.479 45.042 144.520 df 2 170 172 Mean Square 49.739 .265 F 187.731 Sig. .000a a. Predictors: (Constant), VAR00002, VAR00001 b. Dependent Variable: VAR00003 Sources: Output SPSS 19.0 Based on Table 6 above the note Fcount value is equal to 187.731. With a significance level (α) = 0.05 and df1 = 2 and DF2 = 170 Ftable values ob- WSGE | 431 tained at 3.05. It can be concluded that the value Fcount> Ftable, meaning that Ho will be rejected indicating that the use of forensic accounting a significant effect on the reduction of fraud in the public sector. Conclusions and recommendations The results showed that the use of forensic accounting can significantly affect the reduction in cases of fraud in the public sector. Thus, the services of a forensic accountant would be required by the public sector in Indonesia. From the results of oral interviews found that the practice of forensic accounting in the public sector in Indonesia is still performed by the “normal” external auditor, therefore cases of fraud in the public sector is still and keep on going. Therefore, it is recommended that the government should be paying particular attention to the development of forensic accounting as a strategic and dynamic tool to detect and prevent fraud in the public sector in Indonesia. In addition, it is suggested to public and private institutions in order to create programs that will produce accountants who are experts in the detection and prevention of fraud. References: Association of Certified Fraud Examiners. 2012. Report to the Nations on Occupational Fraud and Abuse. Austin: ACFE. Black, H. C. 1990.Black’s Law Dictionary, 6th Ed.. St. Paul, Minnesota: West Group. Bologna J. and Lindquist, R. 1995. Fraud Auditing and Forensic Accounting. New York: Wiley and Sons. Braithwaite, J. 1985. White Collar Crime. Annual Review of Sociology, No. 11. Commonwealth of Australia. 2011. Commonwealth Fraud Control Guidelines 2011. Barton: Attorney-General’s Department. Crumbley, D.L. and Aposolou, N.G. 2005. The Expanding Role of the Forensic Accountant. The Forensic Examiner, Vol. 14, No. 3. Degboro, D. and Olofinsola,J. 2007. Forensic Accountants and the Litigation Support Engagement. NigerAccount, Vol. 40, No. 2. Dhar, P. and Sarkar, A. 2010. Forensic Accounting: An Accountant’s Vision. Vidyasagar University Journal of Commerce, Vol. 15, No. 3. 432 | WSGE Friedrichs, D. O. 2007. Trusted Criminals: White Collar Crime in Contemporary Society, 3rd Ed.. Belmont, CA: Thomson Wadsworth. Hansen, L.L. 2009. Corporate Financial Crime: Social Diagnosis and Treatment. Journal of Financial Crime, Vol. 16, No. 1. Houck M., Kranacher, M., Moris B., and Robertson, J. 2006. Forensic Accounting as an Investigative Tool: Developing and Model Curriculum for Fraud and Forensic Accounting.The CPA Journal, Vol. 12, No. 5. KPMG.2010. Fraud and Misconduct Survey 2010. Melbourne: KPMG. Krell, E. 2002. Will Forensic Accounting go Mainstream?.Business Finance Journal, Vol. 8. No. 5. Ramaswamy, V. 2007. New Frontiers: Training Forensic Accountans within The Accounting Program. Journal of Collage Teaching and Learning. Vol. 2, No. 9. Sutherland, E. 1983. White-Collar Crime: The Uncut Version. London: Yale University Press. Transparency International. 2012. Corruption Perception Index 2012. http://www.ey.com/Publication/vwLUAssets/2012_TI_ CPI/$FILE/2012%20TI%20CPI.pdf[12 Juni 2013] Transparency International. 2012. The 2011 Bribe Payers Index. http://bpi. transparency.org/bpi2011 [12 Juni 2013] Tuanakotta T. M. 2010. Akuntansi Forensik & Audit Investigatif, Edisi 2. Jakarta: Salemba Empat. WSGE | 433 434 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 435-450 Paulina Siejka WSGE | 435 436 | WSGE The effect of economic migrations on family safety Wpływ migracji zarobkowych na bezpieczeństwo rodziny Paulina Siejka Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts This article aims to show the reasons and consequences of the growing problem – economic migrations. Migrations always have own causes, but their study will enable to considering of change activities defined entities. This action can improve the situation of people or families, which go abroad and cause their staying in the country. The main reason of economic trips is increasingly difficult economic situation in Poland, thus getting worse financial situation of the citizens. The authoress is showing that care about particular families is care about all the country too. She suggests comparison positive and negative consequences too, what finally lead to answer a question: ‘Does family incur profits or losses by economic migrations?’ Going forward: ‘Does the country incur profits or losses by economic migration of individuals or families?’ In analysis of discussed problems, extremely helpful (besides literature) were statistics, which show a extent of emigration from Poland in 2007-2013, or unemployment according to provinces in 2013. Niniejszy artykuł ma na celu ukazanie przyczyn i konsekwencji pogłębiającego się problemu, jakim są wyjazdy zarobkowe. Migracje zawsze mają bowiem swoje przyczyny, których poznanie pozwoli na rozważenie zmiany działań określonych podmiotów, co może poprawić sytuację wyjeżdżających osób lub rodzin i spowodować ich pozostanie w kraju. Główną przyczyną wyjazdów zarobkowych jest coraz trudniejsza sytuacja gospodarcza w Polsce, a tym samym pogarszająca się sytuacja materialna obywateli. Autorka wykazuje, że troska o poszczególne rodziny to także troska o całe państwo. Proponuje także porównanie pozytywnych i negatywnych konsekwencji, co ostatecznie prowadzi do odpowiedzi na pytanie: Czy wskutek wyjazdów zarobkowych rodzina zyskuje czy traci? Idąc dalej: Czy poprzez WSGE | 437 migracje zarobkowe poszczególnych osób lub rodzin państwo zyskuje czy traci? W analizie omawianej problematyki niezwykle pomocne, oprócz literatury, okazały się statystyki ukazujące deklaracje wyjazdu z Polski w latach 2007 – 2013, czy też stopę bezrobocia według województw w 2013 r. Key words: family, migrations, unemployment, social safety, euro-orphanhood. rodzina, migracje, bezrobocie, bezpieczeństwo socjalne, eurosieroctwo. Wprowadzenie Podstawową komórką życia społecznego jest rodzina, a z rodzin składa się całe państwo. Jeśli rodziny są słabe, rozbite, wówczas państwo nie rokuje na przyszłość, jeśli zaś są silne – przeciwnie. Niewątpliwie mocna rodzina to rodzina czująca się bezpiecznie w swoim kraju. Dlatego też państwo, jako drugi po społeczeństwie podstawowy podmiot w sferze zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego, powinno troszczyć się o rodziny, prowadzić politykę sprzyjającą ich rozwojowi (Majer, 2012, s. 243). Niejednokrotnie jednak państwo nie wypełnia swoich zadań należycie, a poziom bezpieczeństwa socjalnego w Polsce pozostawia wiele do życzenia: bezrobocie, brak odpowiedniej pomocy ze strony państwa – to czynniki, które nie pozwalają pozostać rodzinom w kraju, ale walcząc o swój byt oraz „lepsze jutro”, coraz więcej z nich wyjeżdża w poszukiwaniu pracy. Innym problemem są rodziny niepełne, w których cierpią przede wszystkim dzieci. O sytuacji rodzin niepełnych z powodu wyjazdów zarobkowych mówi się niewiele; rozważania dotyczące tej tematyki opierają się w głównej mierze na czynniku pozytywnym – ekonomicznym, czyli zasilaniu budżetu poszczególnych rodzin. Nie należy jednak zapominać o „drugiej stronie medalu” – z migracjami zarobkowymi wiąże się wiele zagrożeń, takich jak: eurosieroctwo, rozwody, czy kształtowanie się niebezpiecznych trendów. Wspomniane zagrożenia zostaną omówione poniżej, w celu porównania – postawienia na szalach konsekwencji negatywnych i pozytywnych, a co za tym idzie – udzieleniu odpowiedzi na pytania: Czy chęć osiągnięcia zysku jest silniejsza od istniejących więzi rodzinnych? Czy państwo poprzez nieodpowiednią politykę przyczynia się do zwiększającej się liczby wyjazdów z kraju? 438 | WSGE Niniejszy artykuł ma na celu pokazanie, jak migracje zarobkowe wpływają na stan bezpieczeństwa rodzin, a tym samym – na stan bezpieczeństwa państwa. Pozycja rodziny w państwie W dobie kryzysu zazwyczaj podejmuje się rozważania dotyczące ochrony gospodarki i funkcjonowania państwa. Jednakże wśród wielu aspektów ekonomicznych nie można zapominać o podstawowej komórce życia społecznego, jaką jest rodzina. Rodzina jest pierwotną grupą, gwarancją zapewnienia człowiekowi poczucia bezpieczeństwa, z którego następnie wyrasta ufność wobec społeczeństwa. Jest to integralna część społeczeństwa, podstawowa komórka życia społecznego, w której przekazuje się wartości oraz postawy (Skrzypniak, 1998, s. 200 – 201). Już Papież Leon XIII w encyklice Rerum novarum ujął rodzinę w następujący sposób: „starsza od wszelkiego państwa w stosunku do jakiejkolwiek innej wspólnoty, do całościowego społeczeństwa i państwa, rodzina zawsze pozostaje społecznością pierwotną i dla człowieka ma największe znaczenie”. Ponadto Papież Leon XIII odniósł się do kwestii trosk o dobra materialne: „Jest świętym prawem natury, by ojciec rodziny troszczył się o utrzymanie i wszelkie potrzeby tych, których zrodził; i sama natura skłania go do tego, by dla dzieci, które odbijają w sobie i do pewnego stopnia przedłużają osobowość ojca, nabywał i gromadził dobra, potrzebne im do obrony przed niedolą podczas zmiennych kolei życia” (Radwan, Dyczewski, Stanowski, 1987, s. 46 - 47). Problematyka rodziny jest przedmiotem zainteresowania całego społeczeństwa, bowiem na funkcjonowanie oraz sposób życia rodziny istotny wpływ wywiera układ stosunków społecznych, politycznych i gospodarczych kraju, w którym ona żyje oraz odwrotnie (Skrzypniak, 1998, s. 204). Rodzina spełnia wiele funkcji w życiu społeczeństwa. Należą do nich: prokreacja, socjalizacja, utrzymywanie kulturowej ciągłości społeczeństwa poprzez przekazywanie następnym pokoleniom dziedzictwa kulturowego, wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego, zapewnienie członkom rodzin właściwego wykształcenia, wychowania, bezpieczeństwa, pomocy i opieki (Gerstenkornowa, 2012). Często instytucja rodziny była albo jest jedną z podstawowych wartości, które pozwalają przetrwać narodowi, mimo braku państwa (rozbiory Polski), czy też odwrotnie – upadek rodziny powodował rozchwianie systemu pań- WSGE | 439 stwowego. Rodzina jest grupą społeczną, która stanowi podłoże działań pozostałych grup, a często warunkuje ich działanie. Od tego, jak funkcjonuje rodzina, zależy funkcjonowanie całego społeczeństwa (Skrzypniak, 1998, s. 200). Mocna rodzina jest bogactwem narodu. Natomiast państwo, które składa się z rozbitych, słabych rodzin nie rokuje przyszłości, a co za tym idzie – prędzej czy później skazane jest na zagładę (Gerstenkornowa, 2012). Dlatego też mówiąc o bezpieczeństwie, szczególnie w dobie kryzysu, należy przede wszystkim mieć na względzie bezpieczeństwo tej najmniejszej komórki społecznej, jaką jest rodzina. Tym samym warto zadać sobie pytanie: Co stanie się z Polską, jeśli w przyszłości coraz więcej osób będzie wyjeżdżać z kraju w poszukiwaniu pracy? Pojęcie migracji i rodziny migracyjnej Zdefiniowanie pojęcia migracji jest trudne, bowiem nie każda zmiana miejsca zamieszkania lub pobytu opiera się na tych samych warunkach. W literaturze migracja (łac. przeniesienie, wyprowadzenie się) definiowana jest jako zmiana stałego miejsca zamieszkania bądź też miejsca czasowego pobytu na obszarze terytorium państwa lub w zakresie przepływu ludności pomiędzy państwami (Gierszewski, 2013, s. 358). Innymi słowy – migracja oznacza wędrówkę ludności, której celem jest zmiana miejsca pobytu. Formą migracji zagranicznej jest imigracja, czyli przyjazd do kraju w celu stałego zamieszkania albo na pobyt czasowy, a także emigracja definiowana jako dobrowolne opuszczenie kraju rodzimego, wyjazd z ojczystego kraju do innego państwa z przyczyn ekonomicznych, politycznych lub religijnych i osiedlenia się tam na stałe bądź tylko na pewien okres czasu. Emigracja ekonomiczna to zaś poszukiwanie pracy koniecznej do przeżycia bądź też dążenie do polepszenia warunków życiowych (www.stat.gov.pl). Na potrzeby niniejszej pracy niezbędne jest także wyjaśnienie pojęcia rodziny migracyjnej: jest to rodzina, „w której jedno lub oboje rodziców wyemigrowało za granicę w celach zarobkowych” (Gizicka, Gorbaniuk, Szyszka, 2010, s. 77). Rodzinę taką określa się wielorako, m.in. jako rodzinę czasowo niepełną, rodzinę rozłączoną z powodu migracji, rodzinę migracyjną, transnarodową, rodzinę w rozłące migracyjnej (Becker Pestka, 2012, s. 11). 440 | WSGE Przyczyny migracji zarobkowych. Dane statystyczne Główne przyczyny migracji Zagraniczne migracje za pracą są w głównej mierze konsekwencją otwarcia w UE przestrzeni socjalnej (Auleytner, 2011, s. 218). Istnieją jednak czynniki, które decydują o skali oraz natężeniu międzynarodowych przepływów ludności. Niewątpliwie czynnikiem decydującym o migracjach zarobkowych, o charakterze globalnym i długofalowym, jest czynnik społeczno – ekonomiczny. Przejawia się on w ogromnych dysproporcjach w poziomie rozwoju gospodarczego oraz technologicznym zaawansowaniu. Implikuje to olbrzymie różnice zarówno w standardach, jak i jakości życia utrzymującymi się między różnymi krajami oraz regionami świata. Dzieląca w tych dziedzinach Zachód i Wschód Europy luka stale się powiększa, a co za tym idzie – przewidywać można, że będą wzrastały motywacje do wyjazdów (Anioł, 1992, s. 23). Jeśli zaś chodzi o przyczyny, które skłaniają do wyjazdów, czy też ułatwiają decyzję emigracyjną, jest – obok czynnika prawnego, demograficznego i społeczno politycznego – mający znaczenie z punktu widzenia migracji zarobkowych czynnik ekonomiczny. Przejawia się on m.in. w poziomie bezrobocia oraz możliwości zatrudnienia w swoim zawodzie, sytuacji mieszkaniowej, zaopatrzeniu sklepów w towary konsumpcyjne, wymienności oraz siły nabywczej zachodnich walut (Anioł, 1992, s. 24). O czynniku ekonomicznym można mówić również w aspekcie uwarunkowań występujących w krajach imigracyjnych. Mówiąc zatem o powodach i możliwościach skłaniających ludzi do przyjazdu oraz osiedlenia się, należy mieć na względzie stopień rozbudowy instytucji „państwa dobrobytu”, skalę bezrobocia, perspektywę zatrudnienia „na czarno” (w szczególności w rolnictwie, budownictwie i usługach) lub w oparciu o międzypaństwowe porozumienia bilateralne (Anioł, 1992, s. 25). W dużej części przyczyną migracji zarobkowych jest wspominane wcześniej bezrobocie (Sakson, 2008, s. 13). Zjawisko to, tak jak bezdomność czy ubóstwo to zagrożenie społeczne, które powoduje dysfunkcję całych grup społecznych i zepchnięcie ich na margines życia społecznego (Anioł, 1992, s. 25). Również z punktu widzenia dziecka pozostawanie rodziców bez pracy jest bardzo istotne. Bezrobocie wiąże się z utratą dochodu przez jednego lub obojga rodziców. W tej sytuacji nie można mówić o rekompensacie w postaci zasiłku dla bezrobotnych, bowiem zasiłek ten nie wystarcza nawet na opłatę czynszu za mieszkanie, rachunków za energię elektryczną czy gaz. Brakuje WSGE | 441 pieniędzy na żywność, ubrania. Ludzie przymierają głodem (Kozak, 2010, s. 113.). Problem tkwi również w tym, że wiele osób młodych, wykształconych i chętnych do pracy nie może znaleźć zatrudnienia, w związku z czym emigrują oni w poszukiwaniu pracy, pozostawiając swoich najbliższych (Breński, 2012). Z powodu braku pieniędzy odkładają decyzję o założeniu lub zwiększeniu rodziny, co jest przyczyną niżu demograficznego. Niestety, brak perspektyw oraz bieda wypychają Polaków z kraju. W skali makro migracja zarobkowa jest rodzajem wentyla bezpieczeństwa – zmniejsza problemy w Polsce, bowiem część z nich eksportuje poza kraj (Monitor Emigracji Zarobkowej 2012). Tab. 1. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych oraz stopa bezrobocia według województw Stan w końcu września 2013 r. Bezrobotni zarejestrowani w tysiącach Unemployed persons in thousands WOJEWÓDZTWA / VOIVODSHIPS POLSKA WOJ. DOLNOŚLĄSKIE WOJ. KUJAWSKO-POMORSKIE WOJ. LUBELSKIE WOJ. LUBUSKIE WOJ. ŁÓDZKIE WOJ. MAŁOPOLSKIE WOJ. MAZOWIECKIE WOJ. OPOLSKIE WOJ. PODKARPACKIE WOJ. PODLASKIE WOJ. POMORSKIE WOJ. ŚLĄSKIE WOJ. ŚWIĘTOKRZYSKIE WOJ. WARMIŃSKO-MAZURSKIE WOJ. WIELKOPOLSKIE WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIE 2083,1 148,8 143,5 126,9 58,0 147,4 158,8 281,0 49,5 145,9 68,1 111,0 205,3 86,2 107,6 141,8 103,3 Źródło: GUS, www.stat.gov.pl. 442 | WSGE Stopa bezrobocia (do aktywnych zawodowo) w% Unemployment rate in % 13,0 12,8 17,5 13,8 15,3 13,7 11,3 11,0 13,8 15,6 14,6 13,0 11,1 15,9 20,4 9,4 16,9 Z powyższych danych wynika, że największe bezrobocie panuje w województwie warmińsko-mazurskim – tu stopa bezrobocia wynosi aż 20,4%. Natomiast w województwie wielkopolskim poziom bezrobocia jest najniższy – tu stopa bezrobocia wynosi 9,4% (stan z września 2013 r.). Mówiąc o powodach wyjazdów, warto także podkreślić, że w dobie kryzysu gospodarczego pracodawcy chcą przez niego przebrnąć dzięki tzw. umowom śmieciowym, co może być kolejną przyczyną migracji. Pracodawcy rezygnują coraz częściej z pracowniczych form zatrudnienia, przechodzą zaś na umowy cywilnoprawne – zlecenia, o dzieło, o pracę agencyjną, nakładczą, czy też samozatrudnienie. W czasach kryzysu przemawiają bowiem względy ekonomiczne: wspomniane umowy to dla pracodawcy bardziej opłacalne rozwiązanie, bowiem są o ok. 25% tańsze od umów pracowniczych, a ponadto pracodawca nie jest obciążony szeregiem obowiązków. W takim przypadku pracownicy mogą czuć się wykorzystywani przez pracodawców, a także pozbawieni ochrony ze strony państwa; nie mają poczucia bezpieczeństwa i stabilizacji. Również pozbycie się pracownika jest o wiele łatwiejsze – pracodawca może to zrobić w każdej chwili i nie ma obowiązku wypłacenia odprawy (Tatomir, www.cmsiko.pl). Należy dodać, że tzw. umowy śmieciowe nie zapewniają ubezpieczenia macierzyńskiego, chorobowego czy rehabilitacyjnego. Ponadto nie obowiązują przepisy odnoszące się do nadgodzin, wynagrodzeń minimalnych, okresów wypowiedzenia czy też urlopów (Szymańska, Wolski, www.strefabiznesu.pomorska.pl). Kobiety pracujące na podstawie umów cywilnoprawnych nie mogą liczyć na urlopy macierzyńskie, co często jest przyczyną odwlekania decyzji o powiększeniu rodziny. Szczególnie młodzi ludzie w pierwszej kolejności chcą osiągnąć stabilność ekonomiczną, dopiero wówczas zaczynają myśleć o małżeństwie i rodzinie. Niewątpliwie perspektywa pozostawania pracownika w opisanych warunkach skłania go do wyjazdów za granicę, gdzie niejednokrotnie łatwiej i szybciej może zdobyć środki, na które w Polsce musiałby pracować wiele lat. WSGE | 443 Dane statystyczne Tab. 2. Odsetek osób planujących emigrację zarobkową według statusu na rynku pracy oraz wykształcenia Wykształcenie Pracujący Bezrobotni Bierni Wyższe policealne 7,1 24,2 5,4 Średnie 9,3 27,3 7,1 Zasadnicze zawodowe / gimnazjum 8,7 21,2 7,2 Podstawowe i niższe 7,1 15,4 0,7 Ogółem 8,3 22,9 5,3 Wyższe policealne 5,1 16,3 6,7 Średnie 7,4 23,5 10,0 Zasadnicze zawodowe / gimnazjum 8,1 22,1 9,0 Podstawowe i niższe 5,9 14,4 3,1 Ogółem 6,8 20,5 8,3 Wyższe policealne 4,2 17,4 7,0 Średnie 6,5 24,2 9,2 Zasadnicze zawodowe / gimnazjum 7,7 17,8 8,8 Podstawowe i niższe 6,8 15,5 3,0 Ogółem 6,2 19,5 7,9 Wyższe policealne 8,3 19,3 14,0 Średnie 13 31,9 18,2 Zasadnicze zawodowe / gimnazjum 14,3 23,0 15,5 Podstawowe i niższe 8,1 21,5 3,8 Ogółem 11,7 25,4 14,5 Deklaracje wyjazdu w 2013 r. Deklaracje wyjazdu w 2011 r. Deklaracje wyjazdu w 2009 r. Deklaracje wyjazdu w 2007 r. Źródło: Diagnoza społeczna 2013. Z powyższej tabeli wynika, że najwięcej osób pracujących i bezrobotnych, które deklarują wyjazd w 2013 r., to osoby z wykształceniem średnim. Należy zauważyć, że po 2007 r. zmniejszał się odsetek osób z wykształceniem wyższym policealnym planujących wyjazd, aż do roku 2013. 444 | WSGE Mając na względzie wyjazdy zarobkowe, należy zauważyć, że z powodu m.in. bezrobocia z kraju wyjeżdżają zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż od lat Unia Europejska prowadzi politykę zrównywania szans – przepisy traktatowe odnoszą się do równości mężczyzn oraz kobiet w sferze prawa pracy oraz uprawnień socjalnych (Sitek, 2009, s. 402). Z danych zawartych w Diagnozie Społecznej 2013 wynika, że sytuacja osób, które powracają z emigracji zarobkowej, jest zróżnicowana według płci. Zazwyczaj osoby powracające są bardziej aktywne na rynku pracy od osób niewyjeżdżających, jednak w tym przypadku to mężczyźni częściej pracują i zakładają firmy. Natomiast bezrobocie występuje prawie dwukrotnie częściej wśród kobiet powracających niż wśród kobiet ogółem (Diagnoza Społeczna 2013, s. 21). Migracje zarobkowe a zmiany demograficzne Saldo migracji zagranicznych niewątpliwie wpływa na zmiany w sferze liczby ludności w kraju, a korzystanie przez Polaków z otwartego rynku pracy w UE zmienia stopniowo strukturę ludności (Auleytner, 2011, s. 218). Demograficzne problemy Polski należy jednak postrzegać w odniesieniu do innych państw UE. Nic nie wskazuje na to, aby liczba ludności w naszym kraju w przyszłości miała wzrastać. Ze struktury demograficznej logicznie wynika, że społeczeństwo będzie się starzeć, co będzie miało wpływ na wiele decyzji związanych z życiem starszej generacji (Auleytner, 2011, s. 218; zob. Majer, 2012, s. 248). Polska aktualnie znajduje się w fazie załamania demograficznego, co wiąże się z pewnymi konsekwencjami w funkcjonowaniu gospodarki, m.in.: ograniczeniem podaży pracy i tym samym trudnościami w powiększaniu PKB, zagrożeniem dla równowagi i trwałości systemu finansów publicznych, a także groźbą załamania systemu zabezpieczenia społecznego. Załamanie to nastąpiło między innymi wskutek niepewności co do ekonomicznej sytuacji rodzin, a jednocześnie przy braku wsparcia ze strony państwa (Leszczyński, 2012, s. 182). Problemem naszego kraju jest brak pełnej zastępowalności odchodzących pokoleń. Wiąże się zarówno z troską o budżet naszego państwa, które zasila instytucje działające w obszarze zabezpieczeń emerytalno – rentowych, jak i z koniecznością zapewnienia opieki osobom w podeszłym wieku. Ciężar ten jest współcześnie coraz bardziej przerzucany na instytucje publiczne, podczas gdy w przeszłości obowiązek ten należał do rodzin (Majer, 2012, s. 248). WSGE | 445 Pozytywne konsekwencje migracji dla rodziny Głównym celem migracji zarobkowej jest – co oczywiste - uzyskanie pracy oraz zarobków wyższych niż w kraju. Zazwyczaj zarobione pieniądze przeznaczane są na opłaty za mieszkanie oraz bieżące potrzeby, a nierzadko na spłatę zadłużenia. Prawie w każdym przypadku wyjazd zarobkowy przynosi korzyści: poprawia bytową sytuację rodziny, zwiększa jej niezależność finansową i bezpieczeństwo socjalne. Warto zauważyć, że doświadczenia nabyte za granicą mogą przyczynić się do zmiany pozycji zawodowej i podwyższenia prestiżu danej osoby i jej rodziny zarówno na rynku pracy, jak i w środowisku ich życia (Kawczyńska – Butrym, 2008, s. 117). Oprócz poprawy poziomu życia uzyskane środki materialne pozwalają na poszerzenie edukacyjnych szans dzieci oraz zabezpieczają je finansowo. Ponadto podjęcie obowiązków, które do tej pory wykonywał współmałżonek, pozwala niektórym osobom stać się bardziej samodzielnymi (D. Becker – Pestka, 2012, s. 13). Pośrednio migracje mają także korzystne konsekwencje w rodzinach dotkniętych patologią. Po wyjeździe do pracy członka rodziny będącego przyczyną problemów, w rodzinach takich następuje spokój. Zagrożenia dla rodziny wynikające z migracji zarobkowych Eurosieroctwo Negatywnym zjawiskiem związanym z emigracją jest eurosieroctwo. Nie ulega bowiem wątpliwości, że dla niektórych rodziców zarobek jest ważniejszy od własnego dziecka. Omawiane zjawisko polega na nieposiadaniu przez osobę niepełnoletnią jednego bądź obojga rodziców, którzy opuścili kraj w celu znalezienia pracy lub polepszenia warunków życia (Kozak, 2010, s. 113.). Zgodnie z definicją zawartą w Biuletynie informacyjnym Rzecznika Praw Dziecka eurosieroctwo określane jest przez psychologów jako zjawisko pozostawiania w kraju dzieci przez rodziców, którzy wyjeżdżają za granicę. Pozbawione stałego kontaktu z jednym lub obojgiem rodziców dzieci czują się jak sieroty (Biuletyn Informacyjny Rzecznika Praw Dziecka, 2008, s. 2-4). Długotrwała rozłąka z rodzicami niewątpliwie jest dla dzieci traumatycznym przeżyciem (Stawniak, 2009, s. 759). Skutkiem braku pełnej opieki rodzicielskiej jest obniżenie poziomu kontroli rodzicielskiej, a co za tym idzie – rozluźnienie dyscypliny. Zazwyczaj dziadkowie pozwalają swoim wnukom na wiele więcej niż rodzice, z kolei dorastające rodzeństwo często nie stanowi wystarczającego autorytetu dla dziecka, a zadania wychowawcze mogą przerastać ich możliwości. Ponadto przyjeżdżający co jakiś czas rodzice (bądź 446 | WSGE jedno z rodziców) mają wobec dziecka poczucie winy, przez co kompensują mu swoją nieobecność, pozwalając na wszystko, zamiast je wychowywać (Kozak, 2010, s. 113 – 118). Eurosieroctwo skutkuje opuszczaniem się dzieci w nauce, wagarowaniem, porzucaniem szkoły, używaniem narkotyków, wcześniejszym kontaktem z alkoholem, a także wchodzeniem w środowiska patologiczne. Można zauważyć zwiększające się społeczne skutki migracji zarobkowych, ponieważ coraz więcej spraw dzieci pozostawionych bez rodziców zaczyna trafiać do sądów rodzinnych. Sąd musi zdecydować, czy dziecko umieścić w rodzinie zastępczej czy placówce opiekuńczo-wychowawczej. Jednakże najczęściej opieki szuka się w dalszej rodzinie biologicznej (Matyjas, 2008, s. 218 – 221). Rozwody W ostatnim okresie liczba rozwodów w Polsce znacząco wzrosła. Wśród emigrantów zjawisko to przybrało już rozmiar epidemii. Rozłąka ze współmałżonkiem powoduje bowiem, że emigranci decydują się na zdrady małżeńskie, a co za tym idzie – na rozwód. Tempo życia współczesnych ludzi, w szczególności w warunkach ciągłej walki o pozycję zawodową nie sprzyja nawiązywaniu i pozostawaniu w trwałych związkach małżeńskich, co nie jest bez znaczenia dla całego społeczeństwa (Pływaczewski, 2008, s. 450; Stawniak, 2009, s. 759). Emigracja nie oznacza jednak w każdym przypadku rozbicia małżeństwa czy rodziny, jest jednak czynnikiem mającym duży wpływ na możliwość wystąpienia kryzysu w małżeństwie (Stawniak, 2009, s. 759). Warto podkreślić, że kobiety, które mają mężów za granicą, często nie muszą pracować, ale swoją samotność topią w alkoholu (Kozak, 2010, s. 117). Kształtowanie się niebezpiecznych trendów Kultura prawna w Polsce pojęcie małżeństwa określa jako związek mężczyzny i kobiety. Emigranci spotykają się natomiast z sytuacjami, kiedy małżeństwo definiowane jest wprost jako związek osób – także różnej płci, bądź też rozumienie małżeństwa jest rozmyte. Niejednokrotnie można spotkać się również z poglądami, które utożsamiają wolne związki albo związki partnerskie z małżeństwem. Takie zderzenie kulturowe jest przyczyną dużego zamętu w umysłach. W takim przypadku małżeństwo pojmowane jako związek kobiety i mężczyzny jest jednym z kilku możliwych modeli rozumienia małżeństwa. W emigrancie mogą kształtować się niebezpieczne WSGE | 447 trendy, które mogą skutkować brakiem podjęcia decyzji o małżeństwie albo rozwodem (Stawniak, 2009, 758 – 759). Podsumowanie Coraz trudniejsza sytuacja gospodarcza w Polsce i pogarszająca się w związku z tym sytuacja materialna rodzin zmusza wiele osób do wyjazdu z kraju. Z powyższych rozważań wynika, że w dobie niżu demograficznego państwo nie może pozwolić na wyjazdy poszczególnych osób, czy nawet całych rodzin. Powinno zaś podjąć odpowiednie działania, które zachęcałyby do pozostania w kraju. Z przedstawionych danych statystycznych wynika jednak, że coraz więcej osób myśli o wyjeździe z Polski. Wypowiedzi socjologów wskazują (Kot, 2013, www.republikanie.org), że tylko duże rodziny mogą uratować nasz kraj, mogą spowodować, że będzie zastępowalność pokoleń. Takie rodziny napędzają koniunkturę, gdyż mają wiele potrzeb i dużo konsumują, a ponadto odprowadzają do państwa wielkie podatki. Niewątpliwie rodziny w Polsce więcej odprowadzają niż same otrzymują w zamian. To właśnie one tworzą bogactwo naszego kraju. References: Wydawnictwa zwarte: Anioł, W. (1992). Migracje międzynarodowe a bezpieczeństwo europejskie, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN. Auleytner, J. (2011). Polityka społeczna w Polsce i w świecie. Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. Breński, W. (2012). Problem bezrobocia wśród młodzieży akademickiej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. [w:] Partycki, S. (red.) Kryzys Finansowy - przebieg i skutki społeczno-gospodarcze w Europie Środkowej i Wschodniej. Lublin: Wydawnictwo: KUL. Gerstenkornowa, Z. (2012). Rodzina i jej znaczenie w społeczeństwie, Pozyskano (30.10.2013) z www.katolickie.media.pl. Gierszewski, J. (2013). Bezpieczeństwo społeczne. Studium z zakresu teorii bezpieczeństwa narodowego. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Gizicka, D., Gorbaniuk, J., Szyszka, M. (2010). Rodzina w sytuacji rozłąki migracyjnej. Lublin: Wydawnictwo KUL. Informacje dla rodziców podejmujących prace poza granicami kraju (2008). Warszawa. Pozyskano (30.10.2013) z http://www.kuratorium.bydgoszcz. 448 | WSGE uw.gov.pl. Kawczyńska – Butrym, Z. (2008). Migracja – szansa czy zagrożenie rodziny? [w:] Muszyński, W. i Sikora, E. (red.) Małżeństwo i rodzina w ponowoczesności. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Konferencja Monitor Emigracji Zarobkowej 2012 „Powrót czy emigracja”. Berlin 26-28.10. 2012 r. Pozyskano (30.10.2013) z wspolnota-polska.org.pl. Kot, M. (2013). Duże rodziny tworzą bogactwo kraju. Pozyskano (30.10.2013) z www.republikanie.org. Kozak, S. (2010). Patologia eurosieroctwa w Polsce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci i ich rodzin. Warszawa: Wydawnictwo Difin. Leszczyński, M. (2012). Wpływ demografii na poziom bezpieczeństwa społecznego [w:] Skrabacz, A. i Sulowski, S. (red.). Bezpieczeństwo społeczne. Pojęcia, uwarunkowania, wyzwania. Warszawa: Wydawnictwo Elipsa. Tatomir, T. Umowy śmieciowe. Czy należy się ich bać?. Pozyskano (30.10.2013) z www.cmsiko.pl. Pokruszyński, W. (2013a) Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa personalnego, Journal of Modern Science 1/16/2013, ss. 167-175 Pokruszyński, W. (2013b) Współczesne problemy wykluczenia społecznego w Polsce, Journal of Modern Science 2/17/2013, ss. 205-219 Radwan, M., Dyczewski, L., Stanowski, A. (1987). Dokumenty nauki społecznej Kościoła. Rzym – Lublin: Fundacja Jana Pawła II. Szymańska, M. i Wolski, K. „Umowy śmieciowe” – wyzysk czy szansa na pracę? Pozyskano (30.10.2013) z www.strefabiznesu.pomorska.pl. Wydawnictwa ciągłe: Becker – Pestka, D. (2012). „Rodzina w obliczu migracji zarobkowej”. Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych, nr 1 (5). Biuletyn Informacyjny Rzecznika Praw Dziecka (2008), nr 1 – 2. Pozyskano (30.10.2013) z www.brpd.gov.pl. Majer, P. (2012). „Istota i zakres bezpieczeństwa społecznego na początku XXI wieku”. Journal of Modern Science, 1/12/2012. Sakson, A. (2008). „Migracje – fenomen XX i XXI wieku”. Przegląd Zachodni nr 2. Sitek, M. (2009). „Równość kobiet i mężczyzn jako jeden z podstawowych elementów zasady dobrych rządów – good governance – w świetle art. WSGE | 449 15 wersji skonsolidowanej Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej”. Studia Prawnoustrojowe 9. Skrzypniak, R. (1998). „Rodzina – mała ojczyzna wychowawcza”. Roczniki Socjologii Rodziny, t. X. Źródła internetowe: Diagnoza Społeczna 2013. Pozyskano (30.10.2013) z www.diagnoza.com. 450 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 451-473 Michał Synoradzki WSGE | 451 452 | WSGE Four meanings of the “truth” in Polish legal texts Cztery rozumienia prawdy w polskich tekstach prawnych Michał Synoradzki Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie [email protected]] Abstracts This text draws on the results of a complex examination of semantic contexts of the word “truth” in the applicable Polish legislation with the use of the tools of computer aided modern legal linguistics. They apply to the legal state as at the beginning of 2014. They do not confirm the thesis, doctrinally more and more widespread, that the legislator applies the word “truth” with a uniform meaning. We can differentiate at least four clearly different contexts for its usage in the legislator’s statements. In the first of them, the “truth” constitutes the opposite of the widely understood “fiction”. The distinctive feature of the second is the “order to tell the truth” given to the addressee of the norm. The distinctive feature of doctrinal generalisations is in this case the notional correlation of the “truth” with the “fact”. The third of the main meanings of this word in the legislation occurs uniquely in the preamble to the Constitution of the Republic of Poland of 2 April 1997. Such a semantic context can be called the “axiological truth”. The fourth meaning of the “truth” in the legislation is related to the notional reaching beyond the language of legal norms. The first two types of contextual occurrences are very important for an answer to the question about the fundamental manner of understanding the word “truth” in the legislator’s parlance. There is an open problem of “epistemological utility” of the word “truth”, especially in the notional correlation with the word “fact’ in the legal language. Niniejszy tekst wykorzystuje wyniki kompleksowych badań kontekstów znaczeniowych wyrazu prawda w obowiązującym ustawodawstwie polskim, przy użyciu narzędzi współczesnej juryslingwistyki komputerowej. Dotyczą one stanu prawnego z początku 2014 r. Nie potwierdzają jednak rozpowszechniającej się w doktrynie tezy, iż legislator posługuje się wyrazem prawda w jednolitym znaczeniu. Wyróżnić można co naj- WSGE | 453 mniej cztery konteksty jego wystąpienia w wypowiedziach ustawodawcy. W pierwszym z nich prawda stanowi przeciwieństwo szeroko rozumianej fikcji. Wyróżnikiem drugiego jest stawiany adresatowi normy nakaz prawdy. Cechą szczególną uogólnień doktrynalnych jest w tym przypadku pojęciowe korelowanie prawdy z faktem. Trzecie z głównych rozumień tego słowa w ustawodawstwie występuje w tekście preambuły do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Taki kontekst znaczeniowy określić można mianem prawdy w znaczeniu aksjologicznym. Czwarte z rozumień prawdy w ustawodawstwie wiąże się ze zjawiskiem pojęciowego odesłania poza język norm prawnych. Dwa pierwsze rodzaje wystąpień kontekstowych mają istotne znaczenie dla odpowiedzi na pytanie o zasadniczy sposób rozumienia słowa prawda w języku legislatora. Kwestią otwartą pozostaje epistemologiczna użyteczność słowa prawda, zwłaszcza w pojęciowej korelacji ze słowem fakt w języku prawnym. Key words: truth, fiction, fact, legal language, legislation prawda, fikcja, język prawny, ustawodawstwo Wprowadzenie 1. Pojęcie prawdy budziło zawsze żywe zainteresowanie w prawoznawstwie. Dyskusja doktrynalna w poszczególnych gałęziach dogmatyki prawa ogniskuje się zwłaszcza wokół pojęć prawdy obiektywnej, prawdy materialnej oraz prawdy formalnej (sądowej). Intensywność tej dyskusji rośnie zwłaszcza w okresach znaczących nowelizacji przepisów proceduralnych. Geneza rozróżniania pojęć prawdy obiektywnej i prawdy materialnej w polskim procesie cywilnym sięga okresu międzywojennego (Gołąb, 1930, s. 43 i n.). Jeszcze u progu lat 90. regułą było w doktrynie prawa cywilnego odwoływanie się do pojęcia prawdy obiektywnej (Piasecki, 1989, s. 17-34; Klich, 1976, s. 115-134). Zasadę prawdy obiektywnej akceptowała większość autorów starszego pokolenia (Resich, 1965, s. 118; Jodłowski, 1975, s. 55; Siedlecki, 1968, s. 44 i n.; Berutowicz, 1974, s. 227 i n.). Jako historyczne cezury uważa się zastąpienie w doktrynie i orzecznictwie pojęcia kontradyktoryjności pojęciem prawdy materialnej w okresie wczesno-powojennym, następnie, począwszy od 1953 r. stopniowe zastępowanie go pojęciem prawdy obiektywnej (utrwalone pod rządami Kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r.), następnie, po 1990 r. (a zwłaszcza od momentu 454 | WSGE nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego w 1996 r.) stopniowy powrót do pojęcia prawdy materialnej (Jakubecki, 1998, s. 63-84; Sawczuk, 1985; Resich, 1958; Siedlecki, 1955). Po kolejnej nowelizacji procedury cywilnej w 2004 r. zasadę kontradyktoryjności znów uznaje się za obowiązującą bez ograniczeń (Szymura i Jamrozy, 2011, s. 32-38; Knoppek, 2005, s.9-14). Coraz powszechniejszy jest postulat zastąpienia w dyskusji doktrynalnej wyrażenia prawda materialna słowem prawda bez żadnych przydawek modyfikujących (Niewęgłowska, 2008, s. 219-232; Guza, Głuchowski i Pałubska, 2009, s. 523). Podkreśla się, że koncepcje prawdy obiektywnej, materialnej i formalnej, stanowiąc relikt myślenia marksistowskiego, „pozostają w sprzeczności z obiektywnym i prawdziwym (czyli zgodnym z rzeczywistością) twierdzeniem, że prawda może być tylko jedna” (Niewęgłowska, 2008, s. 219-232; Łazarska, 2008, s. 141-154). Podnosi się też, że przeciwieństwem tej jedynej „prawdy jest nieprawda, a nie jakaś inna prawda” (Dolecki, 2004). Konieczne jest w związku z tym „epistemologicznie neutralne (na ile to możliwe) określenie pojęcia prawdy w procesie stosowania prawa” (Bogucki, 2000, s. 53-60). Podobną ewolucję można zaobserwować w doktrynie prawa karnego. Najbardziej reprezentatywne dla teorii prawdy obiektywnej w socjalistycznym procesie karnym były poglądy M. Cieślaka (1971, s. 322-326, 2011, s. 258-261; Nelken, 1970). U schyłku okresu dominacji filozofii marksistowskiej w polskiej doktrynie pojawiły się postulaty eliminacji pojęcia prawdy obiektywnej z terminologii procesu karnego. Znamienny był w tym kontekście pogląd wyrażony przez A. Murzynowskiego (1984, s. 108-119): „Nie ma tu potrzeby komplikowania tego zagadnienia przez łączenie go z filozoficznymi rozważaniami na temat prawdy absolutnej i względnej”. Jeszcze pod rządami poprzedniego kodeksu postępowania karnego niektórzy autorzy starszego pokolenia zrezygnowali z posługiwania się nazwami prawda obiektywna i prawda materialna. (Marszał, 1995, s. 68-69; Daszkiewicz, 1994, s. 77 i n.). Opinia doktryny i orzecznictwa, iż głównym celem procesu karnego jest ustalenie prawdy materialnej, przetrwała jednakże zmianę ustroju państwa i nie uległa szczególnym modyfikacjom nawet po wprowadzeniu nowego Kodeksu postępowania karnego w 1997 r. (Bieńkowska, Kruszński, Kulesza i Piszczek, 1998, s. 78-79). Aż do chwili obecnej teoria prawdy materialnej w polskim procesie karnym ma się wciąż dobrze (Grajewski i Steinborn, 2006, s. 207- WSGE | 455 229; Kmiecik i Skrętowicz, 2006, s. 98-99). Choć można przewidywać, że nowe ujęcia zagadnienia w doktrynie postępowania karnego pojawią się w związku z ostatnio uchwaloną i pozostającą aktualnie w okresie vacatio legis nowelizacją Kodeksu postępowania karnego, która wprowadzić ma m.in. kontradyktoryjność tego postępowania1. Od czasu uchwalenia Kodeksu postępowania administracyjnego w 1960 r. zasada prawdy obiektywnej uznana została w doktrynie za wiążącą wszystkich uczestników postępowania2. Ujęcie prawdy przez administratywistów niczym się w istocie nie różni od jej ujęć w literaturze cywilistycznej czy karnistycznej (Firlej, 1997, s. 89-101). To jednak właśnie w doktrynie prawa administracyjnego przetrwało do czasów współczesnych odwoływanie się do prawdy obiektywnej, mimo, że sam Kodeks postępowania administracyjnego, jak wiadomo, nie posługuje się takim określeniem. (Guza, Głuchowski i Pałubska, 2009, s. 349; Łaszczyca, Martysz i Matan, 2007, s. 105-107; Sukienniczak, 2008; Żukowski i Sawuła, 2001, s. 48-49, Adamiak i Borkowski, 2003, s. 206-207; Ziółkowska, 2008, s. 11-15; Hanusz, 2004a, s. 36, 2004b, s. 3-16; Fundowicz, 2010). 2. Zagadnienie prawdy bywało przedmiotem uwagi polskich teoretyków prawa. J. Wróblewski (1972, s. 171-175) zauważył, że choć pojęcia prawdy formalnej, materialnej i obiektywnej „obrosłe długą tradycją doktrynalną są zbudowane nienależycie — per reductionem ad absurdum, można by wyróżnić prawdę prawdziwą i prawdę nieprawdziwą. Dodać do tej uwagi wypada, że, rozpowszechnione krzyżowanie niezależnych par dopełniających się pojęć: prawda obiektywna - prawda subiektywna oraz prawda materialna - prawda formalna, prowadzi w konsekwencji do wątpliwego semantycznie utożsamienia wyrażeń prawda obiektywna i prawda materialna oraz prawda subiektywna i prawda formalna. Zdaniem M. Zielińskiego (1979, s. 58-60), choć obiektywne poznanie rzeczywistości nie jest jedyną wartością, uwzględnianą w postępowaniu prawnym, samo ustalanie podstawy faktycznej dokonuje się zgodnie z klasyczną definicją prawdy. W ostatnim okresie trudno byłoby wskazać wyraziste tendencje w dyskusji teoretyczno-prawnej o prawdzie sądowej. Napotkać można poglądy żarliwie, broniące koncepcji prawdy obiektywnej z pozycji definicji prawdy Arystotelesa (Gaj, 2006, s. 14-15). Funkcjonuje też teza o prawdzie jako czymś godnym realizacji i ochrony, aczkolwiek niestojącym najwyżej w hierarchii wartości procesowych (Bogucka, 2002, s. 1325). Jak i opinia, że istotą tej dyskusji jest nie tyle prawda, co „należyte 456 | WSGE uzasadnienie twierdzeń uznawanych w procesie za prawdziwe na gruncie paradygmatu poznawczego”. (Pietrzykowski i Wojciechowski, 2004). T. Gizbert-Studnicki (2009, s. 5-18), za K. Twardowskim, przypomniał, że między zakresem nazwy prawda materialna a nazwy prawda zachodzi stosunek równoważności. Prawda sądowa nie może być jakąś szczególną odmianą prawdy, podobnie jak prawda materialna nie jest szczególną jej odmianą. Prawda sądowa jest zawsze zrelatywizowana do reguł określonej procedury, która determinuje prawdziwość sądową na fundamencie własnych założeń. Niewystarczające jest badanie samych relacji semantycznych pomiędzy twierdzeniem a rzeczywistością. Konieczne jest odwołanie się do kryteriów pragmatycznych, co umożliwia teoria aktów mowy. Pomysł zastosowania semantycznej definicji prawdy A. Tarskiego w dyskursie normatywnym przedstawił T. Bekrycht (2010, s. 83-90). Autor zwrócił uwagę na problem tzw. korespondencji występujący w klasycznej definicji prawdy w kontekście specyfiki relacji pomiędzy językiem prawniczym i prawnym. Język prawniczy zawiera bardzo wiele wypowiedzi mających za przedmiot prawdę. Jako metajęzyk (język wyższego stopnia) wobec języka prawnego, stanowiąc język refleksji nad prawem, służący jego opisowi, język prawniczy jest odeń bogatszy znaczeniowo. Ponieważ stanowi rodzaj języka naturalnego, zawiera swój metajęzyk (jest zamknięty semantycznie), przeto na jego gruncie nie jest możliwe sformułowanie poprawnej definicji prawdy. Natomiast język prawny, jako pewien skończony zbiór zdań, czyniący zadość postulatom uznania, spełnienia czy odniesienia, spełnia zdaniem autora wymogi zastosowania doń semantycznej teorii prawdy. 3. Wydaje się, że istotny impuls dla opisanej wyżej dyskusji doktrynalnej dać może odpowiedź na pytanie, jakie znaczenia słowu prawda nadaje we współczesnych tekstach prawnych sam ustawodawca. Badania statystyczne treści ustawodawstwa, jeszcze niedawno wykonalne jedynie za cenę benedyktyńskiego wysiłku, są obecnie w zasięgu ręki dzięki rozwojowi informatyki, umożliwiającej relatywnie szybką analizę zasobów tekstów prawnych utrwalonych w formie elektronicznej3. Mówi się nawet o powstaniu nowego działu lingwistyki - lingwistyki komputerowej, która bada specyficzne właściwości tekstów, wykorzystując zaawansowane techniki obliczeniowe (Malinowski, 2006, s. 45). Zastosowanie wspomnianych wyżej metod pozwala dokonać ustaleń wykraczających poza tzw. intuicję prawniczą. Wiadomym jest, że ustawodawca polski nie projektuje tzw. legalnej de- WSGE | 457 finicji prawdy. Wiadomo też, że zasadniczo nie posługuje się wyrażeniami, stanowiącymi oś wspomnianej dyskusji w doktrynie (prawda obiektywna, prawda materialna, prawda formalna (sądowa)4. Poszukując słowa prawda, można zlokalizować aż kilkaset przepisów prawnych, umiejscowionych od Konstytucji R.P., poprzez ustawy do rozporządzeń. Analiza treści tych przepisów pozwala wyodrębnić kilka typów kontekstów występowania słowa prawda5. Mówiąc najogólniej, znaczna ich część to zakazy wprowadzania w błąd. Określenie to jest ogólniejsze niż fałsz, fikcja czy kłamstwo (Antas, 2008; Chudy, 2003). Statystycznie rzecz biorąc, zakazy poświadczania nieprawdy, zwłaszcza rozszerzone do zbioru zakazów stwierdzania nieprawdy, są spotykane najczęściej. Ogólny zakaz głoszenia nieprawdy napotkać można już w treści art. 41 ust. 4 Konstytucji R.P. z dn. 2.04.1997 r.: „Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą”. Dowodzi to rangi, jaką ustrojodawca przykłada do problemu gwarancji prawa obywatela do publicznej obrony przed informacją nieprawdziwą. Jednakże zakaz dotyczący głoszenia nieprawdy nie jest najogólniej sformułowanym. Analiza całokształtu obowiązujących przepisów, związanych w jakikolwiek sposób z zagadnieniem prawdy, prowadzi do wniosku, że trafniejszą ogólną nazwą zbiorczą byłby zakaz wprowadzania w błąd, którego jedynie jednym z rodzajów pozostaje zakaz, wyeksponowany w Konstytucji R.P. Występują następujące typy tego wyraźnie nienazwanego w przepisach zakazu ogólnego: i) ogólny zakaz stwierdzania nieprawdy, ii) zakaz posługiwania się dokumentami fałszywymi, iii) zakaz innych zachowań wprowadzających w błąd, iv) zakaz przemilczenia wiedzy oraz zakaz zatajenia prawdy. Ogólny zakaz stwierdzania nieprawdy występuje na gruncie treści przepisów prawa polskiego w kilku podtypach, w szczególności w formie: (a) zakazu oświadczeń wiedzy niezgodnych z prawdą (tu m.in. tzw. zakaz poświadczania nieprawdy), (b) zakazu składania zeznań niezgodnych z prawdą, (c) zakazu składania wyjaśnień niezgodnych z prawdą. Zdecydowana większość przepisów, zawierających w swej treści termin prawda lub terminy pokrewne, dotyczy szeroko pojętych konsekwencji prawnych niezgodności z prawdą różnorakich oświadczeń wiedzy adresata normy6. 458 | WSGE Wymóg zgodności z prawdą na gruncie ustawodawstwa dotyczy m.in.: -oświadczenia lustracyjnego, oświadczenia członków komisji kwalifikacyjnej, -oświadczenia cudzoziemca, ubiegającego się o wizę krajową, -oświadczeń przedsiębiorcy oraz wielu innych rodzajów oświadczeń, stosowanych w obrocie7. Do grupy tej zaliczyć należy również przypadki udzielenia informacji nieprawdziwej, bowiem trudno je interpretować inaczej niż jako rodzaj fałszywego oświadczenia wiedzy, podobnie jak przypadki podania danych nieprawdziwych8. Odrębną kategorię stanowią oświadczenia, które, nie zawierając informacji jednoznacznie nieprawdziwych (niezgodnych z prawdą), zawierają informacje wprowadzające w błąd9. Ten typ zakazu należy zakwalifikować jako usytuowany pomiędzy zakazem omawianego tu typu a zakazem innych zachowań wprowadzających w błąd. Dość liczna grupa przepisów sankcjonuje kłamliwe zeznania osób występujących w charakterze świadków10.W tej samej grupie sytuować należy przepisy regulujące obowiązki stron niektórych postępowań, jak obowiązek wyjaśniania zgodnie z prawdą przez strony i uczestników postępowania cywilnego11. Nakaz wyjaśniania zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek przepisy prawne rozciągają w niektórych przypadkach również na strony postępowania administracyjnego12. W orzecznictwie karnistycznym uznano, że prawo oskarżonego do odmowy składania wyjaśnień lub odmówienia odpowiedzi na poszczególne pytania nie rodzi uprawnienia do mówienia nieprawdy13. Inna grupa przepisów dotyczy konsekwencji prawnych nieprawdziwości treści dokumentów niebędących indywidualnymi oświadczeniami wiedzy14. Niektóre przepisy wprowadzają zakazy zachowań (praktyk), cechujących się tym, że choćby bez wykorzystania dokumentów pisemnych ani też określonego oświadczenia wiedzy sensu stricto, mogą celowo wywołać u odbiorcy przeświadczenie niezgodne z prawdą. Istotne miejsce w omawianej grupie przypadków mają przepisy prawne, których celem jest ochrona własności intelektualnej oraz zwalczanie fałszerstw różnorakich artefaktów, czyli wytworów myśli ludzkiej15. Wśród tych zakazów na szczególną uwagę zasługują zakazy specyficznych zaniechań adresatów normy prawnej, które mogą prowadzić bądź do niemożności prowadzenia postępowania, które jest w danym przypadku WSGE | 459 obligatoryjne, bądź do oparcia postępowania o założenia nieprawdziwe, a w konsekwencji do niemożności wydania trafnego orzeczenia. Chodzi o przypadki niedopełnienia przez adresatów normy obowiązku ujawnienia informacji, mającej istotne znaczenie dla realizacji normy prawnej. Istotną rolę pełni rozróżnienie pomiędzy zakazem prawnym przemilczenia wiedzy a zakazem prawnym zatajenia prawdy. Zakaz przemilczenia wiedzy wiąże się z prawnym obowiązkiem powiadomienia organów władzy państwowej o zaistnieniu pewnych zdarzeń, co wyraża reguła: „Mów, co wiesz o sprawie, choćby niepytany”. Łączy się z nim przymus zainicjowania przez adresata przepisanego postępowania przed organami państwa. Klasyczny przykład stanowi obowiązek denuncjacji przewidziany w kodeksie karnym i kodeksie postępowania karnego. Natomiast zakaz zatajenia prawdy wiąże się z rolą adresata normy jako uczestnika obrotu prawnego (wnioskodawcy, kontrahenta, strony, świadka itd.) i łączy się z jednocześnie wiążącymi go zakazami wprowadzania w błąd lub nakazami głoszenia prawdy, do czego wrócę dalej. Wyraża go reguła: „Pytany, mów o sprawie wszystko, o czym wiesz, że jest prawdziwe”. Żaden z wymienionych dotąd typów zakazów nie wynika logicznie z omówionych przedtem zakazów wprowadzania w błąd. Warto jednak wspomnieć pogląd zrównujący celowe milczenie lub niedopowiedzenie z kłamstwem (Antas, 2008; Chudy, 2003). Jest oczywistym, że zakazy przemilczenia wiedzy lub zatajenia prawdy sięgają znacznie dalej, albowiem sankcja wiąże się tu już z samym zaniechaniem, nie zaś z określonym zachowaniem. Oba nakładają na adresata normy prawny obowiązek ujawnienia znanych mu, ważnych w danej sprawie informacji, z reguły pod rygorem negatywnych skutków prawnych. Istotna różnica pomiędzy obu zakazami nie zawsze jest dostrzegana16. Zakaz przemilczenia wiedzy, jak i zakaz zatajenia prawdy, nie jest równoznaczny z nakazem odkrywania, ustalania lub głoszenia prawdy. Oczywistą nadinterpretacją, sprzeciwiającą się tak regułom logicznego rozumowania, jak i gwarancjom procesowym, byłoby twierdzenie, że wszędzie tam, gdzie ustawodawca nakłada na adresata normy zakaz wprowadzania w błąd, nakazuje mu też jednocześnie ujawnienie wszelkich znanych mu informacji prawdziwych. Jedynie tam, gdzie ustawodawca dodatkowo zakazuje zatajenia prawdy, tam zakaz wprowadzania w błąd doznaje istotnego zaostrzenia. Powstać może wątpliwość, czy specyficznego przypadku samoistnego zakazu zatajenia prawdy (ewentualnie nakazu ujawnienia prawdy) nie sta- 460 | WSGE nowi wspomniany już obowiązek denuncjacji na gruncie prawa karnego, zaś na gruncie prawa cywilnego - obowiązki związane ze znalezieniem tzw. skarbu. Choć w treści tych przepisów nie pojawia się termin prawda, możliwe jest twierdzenie, iż niedopełnienie obowiązku zawiadomienia właściwych organów państwowych o popełnieniu zabójstwa czy znalezieniu kosztowności stanowi zatajenie lub ukrycie przed tymi organami pewnego prawdziwego obrazu zdarzeń. Obowiązek denuncjacji uregulowany jest na gruncie przepisów Kodeksu karnego jako tzw. powszechny obowiązek denuncjacji, zaś na gruncie przepisów Kodeksu postępowania karnego jako tzw. społeczny obowiązek denuncjacji lub prawny obowiązek denuncjacji17. Szczególne przypadki tego obowiązku regulowane są również w kilku innych ustawach18. Obowiązki (oraz prawa) znalazcy tzw. skarbu uregulowane są w Kodeksie cywilnym19. Analiza treści tych przepisów nie pozostawia wątpliwości, iż przedmiotem prawnego obowiązku w obu tych przypadkach jest wyłącznie poinformowanie odpowiedniego organu państwa o określonym zdarzeniu, nie zaś prawdy o tymże zdarzeniu. Stąd sytuacje te zaliczyć należy do kategorii zakazu przemilczania wiedzy, nie zaś przemilczenia prawdy, a tym bardziej zatajania prawdy. Zakaz przemilczania wiedzy w formie obowiązku denuncjacji dotyczy zresztą jedynie enumeratywnie w ustawodawstwie określonych sytuacji i daleki jest od powszechnego obowiązku donosicielstwa, znanego wielu historycznym a i niektórym współczesnym barbarzyńskim systemom prawnym20. Podobnie nie znajdujemy też we współczesnym prawie polskim przepisu ustanawiającego zakaz zatajenia prawdy w formie samoistnej (wyrażałaby go reguła: „Choćby niepytany, mów o dowolnej sprawie wszystko, o czym wiesz, że jest prawdziwe”). Pomijając, iż taki abstrakcyjny nakaz prawdomówności nie byłby praktycznie egzekwowalny, pewnym jest, że ustanowiony jako norma stanowiłby źródło poważnych naruszeń praw człowieka, czego przykładem były próby całkowitego zdominowania autonomii myślenia jednostki przez reżimy totalitarne XX wieku. Zasadniczą obcość przedmiotowego zakazu dla europejskiej kultury prawnej wyraża łacińska premia Cogitatur poenam nemo patitur („Nie wolno karać za czyjeś myśli”). Stąd dotyczy on jedynie ściśle oznaczonych przypadków, zawsze w kombinacji z jednym z wcześniej omówionych typów zakazów wprowadzania w błąd i na równi z nimi sankcjonowany21. Sankcjonowane zatajenie prawdy traktowane jest podobnie, jak zeznanie nieprawdy i odmowa zeznań22. WSGE | 461 Wyróżnić można cztery warianty zakazu zatajenia prawdy w połączeniu z wyróżnionymi wcześniej typami zakazu wprowadzania w błąd: i) zakaz oświadczeń wiedzy niezgodnych z prawdą wraz z zakazem zatajenia prawdy, ii) zakaz zeznań lub wyjaśnień niezgodnych z prawdą wraz z zakazem zatajenia prawdy, iii) zakaz posługiwania się dokumentami fałszywymi wraz z zakazem zatajenia prawdy, iv) zakaz innych zachowań wprowadzających w błąd wraz z zakazem zatajenia prawdy. W większości przepisów prawnych, zawierających zakaz oświadczeń wiedzy niezgodnych z prawdą wraz z zakazem zatajenia prawdy, ustawodawca formułuje zakaz w formie alternatywy zwykłej. Ta forma zakazu podkreśla, iż zatajenie prawdy jest równoznaczne z zeznaniem nieprawdy23. Zakaz ten może przybierać formę nakazu zupełności, kompletności, ścisłości czy też wyczerpującego zakresu oświadczenia24. Niekiedy w treści przepisów napotkać można sformułowanie dodatkowo precyzujące obowiązek bez zatajania czegokolwiek25. Podobnie jak w przypadku kombinacji zakazu zatajania prawdy z zakazem oświadczeń niezgodnych z prawdą, zakaz zeznań lub wyjaśnień niezgodnych z prawdą w tej kombinacji występuje najczęściej w formie alternatywy zwykłej26. Forma przyrzeczenia osoby przesłuchiwanej, iż jej zeznania zadośćuczynią obu zakazom łącznie, jest uroczysta i sformalizowana27. Specyfika zakazu posługiwania się dokumentami fałszywymi wraz z zakazem zatajenia prawdy polega na tym, że każdy dokument fałszywy pomija jednocześnie informacje prawdziwe. Dokument urzędowy niezawierający w ogóle informacji wymaganych prawem nie nabywa w praktyce waloru dokumentu urzędowego28. Zakaz zatajenia prawdy może wystąpić również w zbiegu z zakazem innych zachowań wprowadzających w błąd29. Wspólny mianownik zreferowanych dotąd przypadków można określić jako prawny zakaz wprowadzania w błąd. Ponieważ przypadki zakazu kłamstwa stanowią jedynie jej podgrupę, określę ten zakaz ogólniej zakazem fikcji, a typ prawdy, który się tu chroni - prawdą jako nie-fikcją. 4. Wspomniane poniżej przepisy, które, ogólnie ujmując, nakazują prawdę, stanowią grupę nieliczną i wyjątkową w stosunku do zaobserwowanej zasady. Nie oznacza to jednak, że są nieinteresujące z punktu widzenia zainteresowań juryslingwistyki. Przeciwnie, to właśnie na ich tle znaleźć można najciekawsze uogólniające orzeczenia sądowe i to zwłasz- 462 | WSGE cza one stanowią częste źródło teoretycznych rozważań w literaturze dogmatyczno-prawnej, związanych z problematyką prawdy sądowej. Jako przykłady regulacji prawnych, zawierających w swej treści ten rodzaj nakazu, wymienić można w szczególności niektóre przepisy ustawy z dnia 27.07.2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy z dnia 26.01.1984 r. Prawo prasowe czy też ustawy z dnia 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego30. Wspomniane uogólnienia orzecznicze i doktrynalne mają to do siebie, że istotę prawdy sądowej rekonstruują w korelacji z pojęciem faktu. Podejście to określiłbym mianem prawdy w znaczeniu teoretycznym. Można utrzymywać, że wyraz prawda cechuje zawsze pewien ładunek aksjologiczny. Odrębne miejsce przynależy jednak takiemu kontekstowi użycia słowa, w którym ów ładunek wyczerpuje jego treść. Chodzi o znaczenie abstrahujące od korespondencji prawdy z rzeczywistością in concreto. Ten rzadki w ustawodawstwie przypadek reprezentuje fragment preambuły do Konstytucji R.P. z dn. 2.04.1997 r.: „Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczpospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te wartości wywodzący z innych źródeł (…)” (Na temat językowych właściwości preambuł: Gizbert-Studnicki, 1986, s. 61-63, 1991). Analiza semantyczna wypowiedzi ustrojodawcy nie pozwala na ustalenie znaczenia i zakresu nazwy prawda. Szerszy kontekst kulturowy pozwala się domyślać, że prawda jest tu rodzajem hipostazy, nasuwającej na myśl całą (jedyną) prawdę, transcendentną względem świata empirycznego (Giertych, 1997). Czysto aksjologiczny (wartościujący) charakter przypisać zresztą można również innym nazwom, powołanym w treści tego przepisu (sprawiedliwość, dobro, piękno). Użyte są one wszystkie, podobnie jak pojęcie Boga, w sensie najwyższej aprobaty dla ich desygnatów. Powołany fragment wprowadza, poprzez dychotomię zastosowanego podziału, niezupełność spectrum adresatów normy prawnej. Wszystkich obywateli Rzeczypospolitej dzieli na dwie grupy. Pierwszą są obywatele, którzy wierzą w Boga i jednocześnie uważają, że jest on źródłem pozytywnych wartości. Drugą wyłącznie obywatele niewierzący w Boga, lecz wywodzący pozytywne wartości z innych źródeł. Podział nie uwzględnia zatem tych obywateli, którzy choć w Boga wierzą, nie wierzą by był on źródłem pozytywnych wartości. Nie uwzględnia również tych, którzy, nie wierząc w Boga, nie wywodzą pozytywnych wartości z innych źródeł, czy też tych, którzy w ogóle nie wywodzą pozytywnych wartości z jakiegokolwiek źródła. To podejście określiłbym mianem prawdy w znaczeniu aksjologicznym. WSGE | 463 Wreszcie pewna grupa przepisów prawnych, zawierających w swej treści słowo prawda wiąże się z regulacjami programowymi (dyrektywami), dotyczącymi metodyki kształcenia w systemie szkolnictwa31. Zawierają one odesłanie do kontekstów użycia słowa prawda zrozumiałych poza językiem prawnym, czy też nawet poza systemem prawa. Prawdę w tym rozumieniu określić można mianem prawdy w znaczeniu odsyłającym. 5. Z przeglądu kontekstów użycia nazwy prawda we współczesnych polskich tekstach prawnych nie wynika zatem, by ustawodawca używał jej w sposób ujednolicony znaczeniowo. Przeciwnie, można wyodrębnić co najmniej cztery zasadniczo różne konteksty użycia tego wyrazu w języku prawnym: prawda jako nie-fikcja, prawda teoretyczna, prawda w znaczeniu aksjologicznym, prawda w znaczeniu odsyłającym. Dwa ostatnie uznać można za specyficzne, niemające wpływu na zasadniczy sposób posługiwania się nazwą prawda przez prawodawcę i zresztą również przez organy stosujące prawo. Inaczej jest w przypadku dwóch pierwszych. Uznając, że zgodnie z zasadami dobrej legislacji, ustawodawca nie posługuje się nazwą prawda w zupełnie różnych znaczeniach, założyć należy, że istnieje w języku prawnym pojęciowy łącznik pomiędzy prawdą jako nie-fikcją oraz prawdą teoretyczną. Ponieważ, jak się wydaje, prawda jako nie-fikcja nie oznacza niczego innego, jak podejście typowe dla użytkownika języka niekorzystającego z wyspecjalizowanej terminologii teoriopoznawczej (czyli tzw. naiwnego realisty), należy się zastanowić czy prawda teoretyczna jest koniecznie nośnikiem tego rodzaju terminologii. Innymi słowy, czy pojęcie faktu, do którego odnosi się w prawoznawstwie definiowanie prawdy teoretycznej, jest na gruncie języka prawnego nacechowane epistemologicznie. Rozważenie tej kwestii wykracza jednak poza ramy niniejszego opracowania. References: Adamiak B. i Borkowski J. (2003). Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne. Warszawa: Wydawnictwo LexisNexis. Antas J. (2008). O kłamstwie i kłamaniu. Kraków: Wydawnictwo Universitas. Bekrycht T. (2010). Dyskurs normatywny a semantyczna teoria prawdy, [w:] A.Orłowska, P. Polaczuk i L. Świto (red.) Filozofia prawa a praktyka prawnicza. Olsztyn: Wydawnictwo Wydział Prawa i Administracji Uni- 464 | WSGE wersytetu Warmińsko Marurskiego. Berutowicz W. (1974). Postępowanie cywilne w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Bieńkowska B. Kruszyński P., Kulesza C. i Piszczek P. (1998). Wykład prawa karnego procesowego. Białystok: Wydawnictwo Temida 2. Bogucka I. (2002). Wartość prawdy w procesie stosowania prawa. „Zeszyty Naukowe Beskidzkiej Wyższej Szkoły Turystyki w Żywcu”, 1. Żywiec. Bogucki O. (2000). Teoretyczne aspekty zasady prawdy materialnej w nowym modelu postępowania cywilnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 1. Chudy W. (2003). Filozofia kłamstwa. Kłamstwo jako fenomen zła w świecie osób i społeczeństw. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen. Cieślak M. (1971). Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne. Warszawa: Wydawnictwo. Wydawnictwo Naukowe PWN. Cieślak M. (2011). Dzieła wybrane, [w:] S. Waltoś (red.), Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Daszkiewicz W. (1994). Proces karny. Część ogólna. Warszawa/Poznań: Wydawnictwo Polski Dom Wydawniczy „Ławica”. Dawidowicz W. (1962). Ogólne postępowanie administracyjne. Zarys systemu. Warszawa: Wydawnictwo Polskie Wydawnictwo Naukowe. Dolecki H. (2004). Jedna czy kilka prawd w poznaniu sądowym? [w:] Z. Ofiarski (red.), Księga jubileuszowa z okazji 15-lecia Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Firlej R. (1997). Podstawa faktyczna decyzji administracyjnej, Acta Universitatis Wratislaviensis no1973, „Przegląd Prawa i Administracji XXXVII”. Wrocław. Fundowicz S. (2010). Poszukiwanie prawdy w postępowaniu administracyjnym, [w:] J. Niczyporuk (red.), Kodyfikacja postępowania administracyjnego. Na 50-lecie K.P.A. Lublin: Wydawnictwo WSPA. Gaj D. (2006). Prawda sądowa, „Gazeta Sądowa 7/8”. Giertych W. (1997). Prawda i konstytucja. „Tygodnik Powszechny 9”. Gizbert – Studnicki T. (2009). Prawda sądowa w postępowaniu cywilnym, „Państwo i Prawo 7”. WSGE | 465 Gizbert-Studnicki T. (1986). Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej. Kraków: Wydawnictwo U. J. 1. Gizbert-Studnicki T. (1991). O języku wstępów do tekstów prawnych. „Zeszyty Naukowe U.J.”, „Prace z Nauk Politycznych 28”. Gołąb S. (1930). Projekty polskiej procedury cywilnej. Powstanie-uzasadnienie-zdanie odrębne, Kraków: Księgarnia Powszechna. Grajewski J. i Steinborn S. (2005). Zasada prawdy materialnej jako granica upraszczania procesu karnego, [w:] Z. Sobolewski, G. Artymiak (red.), Zasada prawdy materialnej, Materiały z konferencji Krasiczyn 1516.10.2005 r., Kraków: Wydawnictwo Zakamycze. Guza T., Głuchowski J., i Pałubska M. R. (2009). Prawo polskie. Próba syntezy, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck. Hanusz A. (2004a). Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia podatkowego. Kraków: Wydawnictwo Zakamycze. Hanusz A. (2004b). Zasada prawdy materialnej w postępowaniu podatkowym, „Państwo i Prawo 6”. Jakubecki A. (1998). Kontradyktoryjność a poznanie prawdy w procesie cywilnym w świetle zmian kodeksu postępowania cywilnego, „Przegląd Sądowy 10”. Jodłowski J. (1974). Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, Warszawa: Ossolineum. Klich J. (1976). Problem prawdy w procesie cywilnym. „Acta Universitatis Wratislaviensis Prawo 51”. Kmiecik R. i Skrętowicz E. (2006). Proces karny. Część ogólna. Kraków: Wydawnictwo Zakamycze. Knoppek K. (2005). Zmierzch zasady prawdy obiektywnej w procesie cywilnym, „Palestra 1-2”. Łaszczyca G., Martysz Cz. i Matan A. (2007). Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz. Tom I. Warszawa: Wydawnictwo Lex. Łazarska A. (2008). O prawdzie jako granicy wolności rozporządzania przez strony faktami w procesie cywilnym, „Przegląd Sądowy 4”. Malinowski A. (2006). Polski język prawny. Wybrane zagadnienia. Warszawa: Wyd. LexisNexis. Marszał K. (1995). Proces karny. Katowice: Wydawnictwo Wolumen. Murzynowski A. (1984). Istota i zasady procesu karnego. Warszawa: 466 | WSGE Wydawnictwo Polskie. Nelken J. (1970). Dowód poszlakowy w procesie karnym. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze. Niewęgłowska K. (2008). Informacja a prawda w procesie cywilnym: między prawdą formalną a materialną, [w:] T. Gardocka (red.) Obywatelskie prawo do informacji. Warszawa: Wydawnictwo WoltersKluwer. Orwell G. (2012). Rok 1984, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza. Piasecki K.(1989). Prawda w procesie cywilnym, „Nowe Prawo 2-3”. Pietrzykowski T. i Wojciechowski B. (2004). Równość, prawda i sprawiedliwość w procesie cywilnym. Rozważania na tle nowelizacji k.p.c., „Palestra 9-10”. Resich Z. (1958). Poznanie prawdy w procesie cywilnym, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze. Resich Z. (1965). Istota procesu cywilnego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Sawczuk M. (1985) Teoria prawdy w prawie cywilnym (procesowym i materialnym), [w:] M. Jędrzejewska i T. Ereciński (red.) Studia z prawa postępowania cywilnego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo. Siedlecki W. (1968). Zarys postępowania cywilnego, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Sukienniczak P. (2008). Błędy organów administracji publicznej w stosowaniu zasady prawdy obiektywnej – w świetle orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego, „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego 2 (17)”. Szymura M. i Jamrozy R. (2011). Kontradyktoryjność i prawda w procesie cywilnym, „Palestra 5-6”. Wróblewski J. (1972). Sądowe stosowanie prawa, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Zieliński M. (1979). Poznanie sądowe a poznanie naukowe. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Ziółkowska A. (2008). Zasada prawdy obiektywnej w ogólnym postępowaniu administracyjnym, „Jurysta 9”. Żukowski L. i Sawuła R. (2001). Postępowanie administracyjne i postępowanie przed Naczelnym Sądem Administracyjnym, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze PWN. WSGE | 467 Akty prawne: Konstytucja Rzeczpospolitej Polski z dnia 2.04.1997 r., Dz.U. 1997 Nr 78 poz. 483, tekst jednolity. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12.07.2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki, Dz.U. z 2007, Nr 180, poz. 1407. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10.08.2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzenia sprawdzianów i egzaminów. Dz.U. z 2001, Nr 92, poz. 1020, z późn. zm. Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego z dnia 17.07.1998 r., Dz.U. 2003.78.708, tekst jednolity. Ustawa z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2013.1247, tekst jednolity. Ustawa z dnia 14.06.1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego, Dz.U. 1960, Nr 30 poz. 168 z późn. zm. Ustawa z dnia 28.02.2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze Dz.U. z 2012, poz. 1112., tekst jednolity. Ustawa z dnia 5.07.1996 r. o doradztwie podatkowym Dz.U. z 2011, Nr 41, poz. 213, tekst jednolity. Ustawa z dnia18.10.2007 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów Dz.U. z 2007, Nr 63, poz. 425, tekst jednolity. Ustawa z dnia 26.05.1982 r. Prawo o adwokaturze Dz.U. z 2009, Nr 146, poz. 1188, tekst jednolity. Ustawa z dnia 24.10.2008 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach oraz niektórych innych ustaw Dz.U. z 2008, Nr 216, poz. 1367, tekst jednolity. Ustawa z dnia 12.06.2003 r. Prawo pocztowe Dz.U. z 2008, Nr 189 poz. 1159, tekst jednolity. Ustawa z dnia 29.11.2000 r. Prawo atomowe, Dz.U. z 2007, Nr 42 poz. 276, tekst jednolity. Ustawa z dnia 26.01.1984 r. Prawo prasowe Dz.U. z 2007 Nr 42 poz. 276, tekst jednolity. 468 | WSGE Ustawa z dnia 29.04.2010 r. o zmianie ustawy o usługach turystycznych oraz o zmianie ustawy – Kodeks wykroczeń, Dz.U. z 2010 Nr 106 poz. 672, tekst jednolity. Ustawa z dnia 19.12.2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. z 2009 Nr 18 poz. 97, tekst jednolity. Ustawa z dnia 25.06.1997 r. o świadku koronnym, Dz.U. z 2007, Nr 36, poz. 232, tekst jednolity. Ustawa z dnia 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. z 1964, Nr 43, poz. 296, tekst jednolity. Ustawa z dnia 3.04. 2009 r. o wspieraniu zrównoważonego rozwoju sektora rybackiego z udziałem Europejskiego Funduszu Rybackiego, Dz.U. z 2009, Nr 72, poz. 619, tekst jednolity. Ustawa z dnia 26.01.2007 r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego, Dz.U. z 2008 , Nr 170, poz. 1051, tekst jednolity. Ustawa z dnia 11.03.2004 r. o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych, Dz.U. z 2007, Nr 231, poz. 1702, tekst jednolity. Ustawa z dnia 10.09.1999 r. Kodeks karny skarbowy i inne, Dz.U. z 2007, Nr 111, poz. 765, tekst jednolity. Ustawa z dnia 25.08.2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, Dz.U. z 2010, Nr 136, poz. 914, tekst jednolity. Ustawa z dnia 21.12.2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, Dz.U. z 2005, Nr 187, poz. 1577), tekst jednolity. Ustawa z dnia 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym; Dz.U. z 2007, Nr 171, poz. 1206, tekst jednolity. Ustawa z dnia 18.10.2006 r. o wyrobie napojów spirytusowych oraz o rejestracji i ochronie oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych; Dz.U. z 2006, Nr 208, poz. 1539. tekst jednolity. Ustawa z dnia 6.06.1997 r. Kodeks karny; Dz.U. z 1997, Nr 88, poz. 553, tekst jednolity. Ustawa z dnia 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego; Dz.U. z 1997, Nr 89, poz. 555., tekst jednolity. Ustawa z dnia 18.12.1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Dz.U. z 2007, Nr 63, poz. 424, tekst jednolity. WSGE | 469 Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe; Dz.U. z 2002, Nr 72, poz. 665, tekst jednolity. Ustawa z dnia 23.04.1964 r. Kodeks cywilny; Dz.U. z 1964, Nr 16, poz. 93., tekst jednolity. Ustawa z dnia 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; Dz.U. z 2008, Nr 69, poz. 415, tekst jednolity. Ustawa z dnia 25.06.1997 r. o świadku koronnym; Dz.U. z 2007, Nr 36, poz. 232, tekst jednolity. Ustawa z dnia 6.07.1982 r. o radcach prawnych; Dz.U. z 2010, Nr 10, poz. 65, tekst jednolity. Ustawa z dnia 4.03.2010 r. o świadczeniu usług na terytorium Rzeczpospolitej Dz.U. z 2010, Nr 47, poz. 278, tekst jednolity. Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2011 r.; Dz.U. z 2010, Nr 47, poz. 277, tekst jednolity. Ustawa z dnia 3.04.2009 r. o wspieraniu zrównoważonego rozwoju sektora rybackiego z udziałem Europejskiego Funduszu Rybackiego; Dz.U. z 2009, Nr 72, poz. 619, tekst jednolity. Ustawa z dnia 9.04.2010 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach oraz niektórych innych ustaw; Dz.U. z 2010, Nr 81, poz. 531 tekst jednolity. Ustawa z dnia 21.01.1999 r. o sejmowej komisji śledczej; Dz.U. z 2009, Nr 151, poz. 1218., tekst jednolity. Ustawa z dnia 21.01.1999 r. o sejmowej komisji śledczej; Dz.U. z 2009, Nr 151, poz. 1218., tekst jednolity. Ustawa z dnia 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; Dz.U. z 2008, Nr 69, poz. 415, tekst jednolity. Ustawa z dnia 27.07.2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U.2005.164.1365 z późn. zm.), tekst jednolity. Załącznik nr 2 (Edukacja wczesnoszkolna) do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23.12.2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz.U. z 2007, Nr 184, poz. 1309. Załącznik do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dn. 27.09.2007 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzenia egzaminów eksternistycznych, Dz.U. z 2007, Nr 184, poz. 1309. 470 | WSGE (Endnotes) 1 Ustawa z dnia 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2013.1247), wejdzie w życie z dniem 1.07.2015 r. 2 Ustawa z dnia 14.06.1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego, (Dz.U. 1960, Nr 30 poz. 168 z późn. zmianami). 3 Do najczęściej wykorzystywanych zasobów elektronicznych ustawodawstwa, orzecznictwa i piśmiennictwa prawnego należą obecnie w Polsce: systemy „Lex Polonica” oraz „Lex”. Nadto teksty prawne w formie elektronicznej dostępne są w Internecie m.in. w serwisach rządowych i niepaństwowych, jak „Legali” Wyd. C.H. Beck, „OpenLaw”, „Prawo OnLine”. 4 Ściślej rzecz ujmując, wg stanu prawnego na początek grudnia 2013 r. wyrażenia prawda obiektywna oraz prawda formalna w ogóle nie występują w obowiązującym prawie polskim, natomiast wyrażenie prawda materialna występuje jedynie w art. 54 („obowiązki prokuratora.”) Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego z dnia 17.07.1998 r., Dz.U. 2003.78.708. 5 Przepisy prawne wyszukiwałem z wykorzystaniem ogólnie dostępnego programu „Lex Omega” w wersji 6, według aktualizacji nr 43/2010. © WoltersKluwer Polska Sp. z o.o., ul. Płocka 5a, 01-231 Warszawa, Polska Bibliografia Prawnicza © Instytut Nauk Prawnych PAN. 6 Zob. np. art. 25 ustawy z dnia 28.02.2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze Dz.U. z 2012, poz. 1112. 7 Art. 10 ust. 1a pkt. 3a ustawy z dnia 5.07.1996 r. o doradztwie podatkowym Dz.U. z 2011, Nr 41, poz. 213 Art. 21e ust. 1 ustawy z dn.18.10.2007 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów Dz.U. z 2007, Nr 63, poz. 425, art. 75 g ustawy z dnia 26.05.1982 Prawo o adwokaturze Dz.U. z 2009, Nr 146, poz. 1188, art. 35 ust 6 ustawy z dnia 24.10.2008 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach oraz niektórych innych ustaw Dz.U. z 2008, Nr 216, poz. 1367, ustawa z dnia 12.06.2003 Prawo pocztowe Dz.U. z 2008, Nr 189 poz. 1159. 8 Np. art. 123 ust.1 ustawy z dnia 29.11.2000 r. Prawo atomowe, Dz.U. z 2007, Nr 42 poz. 276, art. 12 ustawy z dnia 26.01.1984 r. Prawo prasowe Dz.U. z 2007 Nr 42 poz. 276, zob. też art. 24 pkt. 6 Ustawy z dnia 29.04.2010 r. o zmianie ustawy o usługach turystycznych oraz o zmianie ustawy – Kodeks wykroczeń, Dz.U. z 2010 Nr 106 poz. 672. 9 Art. 108 ust. 2 pkt. 1 Ustawy z dnia 19.12.2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. z 2009 Nr 18 poz. 97. 10 Art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 25.06.1997 r. o świadku koronnym, Dz.U. z 2007, Nr 36, poz. 232. 11 Art. 3 ustawy z dnia 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. z 1964, Nr 43, poz. 296. 12 Np. art. 13 ust. 6 lub art.14 ust. 3 ustawy z dnia 3.04. 2009 r. o wspieraniu zrównoważonego rozwoju sektora rybackiego z udziałem Europejskiego Funduszu Rybackiego, Dz.U. z 2009, Nr 72, poz. 619 czy też art. 3 ust. 3 WSGE | 471 ustawy z dnia 26.01.2007 r. o płatnościach w ramach systemów wsparcia bezpośredniego, Dz.U. z 2008 , Nr 170, poz. 1051. Również art. 34g ustawy z dnia 11.03.2004 r. o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych, Dz.U. z 2007, Nr 231, poz. 1702 art. 56 ustawy z dnia 10.09.1999 r. Kodeks karny skarbowy i inne, Dz.U. z 2007, Nr 111, poz. 765. 13 Wyrok S.A. w Krakowie z dn. 22.09.1994 r. II Akr 160/94. 14 Art. 3 ust. 3 punkt 3 Ustawy z dnia 25.08.2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia, Dz.U. z 2010, Nr 136, poz. 914, art. 3 ust.10 Ustawy z dnia 21.12.2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, Dz.U. z 2005, Nr 187, poz. 1577). 15 Art. 7 Ustawy z dnia 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym; Dz.U. z 2007, Nr 171, poz. 1206, art. 40 ustawy z dnia 18.10.2006 r. o wyrobie napojów spirytusowych oraz o rejestracji i ochronie oznaczeń geograficznych napojów spirytusowych; Dz.U. z 2006, Nr 208, poz. 1539. 16 Wyrok S.N. z dnia 1.04.2003 r., IV KK 202/02; „Bezpodstawne uchylenie się od złożenia zeznania nie jest zatajeniem prawdy w rozumieniu art. 233§1 kk”. Zob. też uchwałę S.N. z 22.01.2003 r., I KZP 39/02, OSNKW 2003, z.1-2, poz. 1; „Nie można „zataić prawdy” nie składając jakichkolwiek zeznań, do czego sprowadza się odmowa ich składania” z aprobującą glosą, S. Mikke, Między prawdą a kłamstwem, Pal., nr 11-12/2009. 17 Art. 240 Ustawy z dnia 6.06.1997 r. Kodeks karny; Dz.U. z 1997, Nr 88, poz. 553, art. 304 Ustawy z dnia 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego; Dz.U. z 1997, Nr 89, poz. 555. 18 Np. w Ustawie z dnia 18.12.1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Dz.U. z 2007, Nr 63, poz. 424, w Ustawie z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe; Dz.U. z 2002, Nr 72, poz. 665 i innych. 19 Art. 189 Ustawy z 23.04.1964 r. Kodeks cywilny; Dz.U. z 1964, Nr 16, poz. 93. 20 Np. prawny obowiązek poinformowania władz o ukrywaniu się osób narodowości żydowskiej w III Rzeszy oraz na terenach okupowanych lub o przypadkach tzw. propagandy szeptanej w ZSRR i krajach satelickich. Z dostępnych informacji medialnych wynikają przypuszczenia o prawdopodobnie znacznym zasięgu zakazu przemilczenia prawdy we współczesnej Korei Północnej. 21 Art.122 ust 1 pkt 2) Ustawy z dnia 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; Dz.U. z 2008, Nr 69, poz. 415. 22 Art. 10 ust. 1 Ustawy z dnia 25.06.1997 r. o świadku koronnym; Dz.U. z 2007, Nr 36, poz. 232. 23 Art. 33 (7) ust. 4 Ustawy z dnia 6.07.1982 r. o radcach prawnych; Dz.U. z 2010, Nr 10, poz. 65. 24 Art. 75 ust.4 Ustawy z dnia 4.03.2010 r. o świadczeniu usług na terytorium Rzeczpospolitej Dz.U. z 2010, Nr 47, poz. 278, art. 9 ust. 1 Ustawy z dnia 4 marca 2010 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2011 r.; Dz.U. z 2010, Nr 47, poz. 277. 25 Art. 13 ust. 6 Ustawy z dnia 3.04.2009 r. o wspieraniu zrównoważonego rozwoju sektora rybackiego z udziałem Europejskiego Funduszu Rybackiego; 472 | WSGE Dz.U. z 2009, Nr 72, poz. 619. 26 Art. 17 ust. 3 pkt. 5 Ustawy z dnia 9.04.2010 r. o zmianie ustawy o cudzoziemcach oraz niektórych innych ustaw; Dz.U. z 2010, Nr 81, poz. 531; Art. 11 d ust. 1 Ustawy z dnia 21.01.1999 r. o sejmowej komisji śledczej; Dz.U. z 2009, Nr 151, poz. 1218. 27 Art. 11 d ust. 3 Ustawy z dnia 21.01.1999 r. o sejmowej komisji śledczej; Dz.U. z 2009, Nr 151, poz. 1218. 28 Art. 88j ust. 1 pkt. 1 b) Ustawy z dnia 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; Dz.U. z 2008, Nr 69, poz. 415. 29 Art. 132 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny; Dz.U. z 1997, Nr 88, poz. 553. 30 Art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 27.07.2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U.2005.164.1365 z późn. zm.), art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 26.01.1984 r. Prawo prasowe (Dz.U.1984.5.24 z późn. zm.) art. 2 § 2 ustawy z dnia 6.06.1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997.89.555 z późn. zm.). 31 Zob. Załącznik nr 2 (Edukacja wczesnoszkolna) do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23.12.2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz.U. z 2007, Nr 184, poz. 1309. Załącznik do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dn. 27.09.2007 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzenia egzaminów eksternistycznych, Dz.U. z 2007, Nr 184, poz. 1309. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12.07.2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki, Dz.U. z 2007, Nr 180, poz. 1407. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10.08.2001 r. w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzenia sprawdzianów i egzaminów. Dz.U. z 2001, Nr 92, poz. 1020, z późn. zm. WSGE | 473 474 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 475-487 Marta Wójcicka WSGE | 475 476 | WSGE Corruption in the Polish energy sector Korupcja w polskim sektorze energetycznym mgr Marta Wójcicka Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The energy sector, as one of the most important elements, necessary for the proper functioning of the economy of each country, is also extremely prone to corruption. In Poland and other states around the world, we observe the existence of corruption, inter alia, in connection with the conclusion of contracts for the construction of energy infrastructure, production and distribution of fuel products, gas, and electricity. Entities carrying out crimes by giving and receiving financial benefits are both individuals, e.g. government officials and businesses. Income generated by the energy sector constitute a significant source of income to the state budget, hence assessing the phenomena of corruption in the area of the economy and combating their causes and consequences in this field. This article aims to answer questions on what is the phenomenon of corruption in the Polish energy sector, by comparison, an analysis was made of the problem in the European country (Italy) and the United States. Other goals of this article are: assessment of the scale of corruption in this field and attempt to find the causes of this type of abuse. Sektor energetyczny, jako jeden z najistotniejszych elementów niezbędnych do funkcjonowania gospodarki każdego kraju, jest jednocześnie niezwykle narażony na nadużycia o podłożu korupcyjnym. Zarówno w Polsce, jak i na całym świecie obserwujemy występowanie korupcji między innymi w związku z zawieraniem umów na budowę infrastruktury energetycznej, produkcję i dystrybucję produktów paliwowych, gazu i gotowej energii elektrycznej. Podmioty dokonujące przestępstw przyjmowania i wręczania korzyści majątkowych to zarówno osoby fizyczne, chociażby w postaci przekupnych urzędników państwowych, jak i przedsiębiorstwa. Dochody generowane przez sektor energetyczny stanowią znaczne źródło dochodu do budżetu państwa, stąd próba oceny zjawisk korupcji w tym obszarze gospodarki i zwalczania ich przyczyn i skutków. WSGE | 477 Niniejszy artykuł ma na celu odpowiedź na pytania, czym jest i jaka jest skala zjawiska korupcji w polskim sektorze energetycznym, dla porównania dokonano analizy problemu w wybranym kraju europejskim (Włochy) i Stanach Zjednoczonych, a także jakie są przyczyny występowania tego typu nadużyć. Key words: energy sector, corruption, energy sektor energetyczny, korupcja, energia, energetyka. Ogólna charakterystyka problemu korupcji w sektorze energetycznym Sektor energetyczny jest jednym z najbardziej dochodowych i najszybciej rozwijających się sektorów gospodarki. Wraz ze wzrostem populacji i produktu krajowego brutto rośnie zapotrzebowanie na energię. Energia elektryczna i paliwa niezbędne są do prawidłowego funkcjonowania każdej gospodarki. Rolnictwo, przemysł, budownictwo, ciepłownictwo, transport – ciężko wyobrazić sobie ich funkcjonowanie bez energii. Zwiększanie się zapotrzebowania na energię, które prognozowane jest na poziomie 36% do 2030 r. obejmie nie tylko kraje rozwinięte, ale przede wszystkim kraje rozwijające się. Ze względu na szybko zwiększającą się populację w postępującą urbanizację szacuje się, że w krajach nienależących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju wzrost populacji osiągnie do 2030 roku poziom 90%, co przyniesie ze sobą wzrost zapotrzebowania na energię o nawet 90%. Ze względu na kluczową rolę sektora energetycznego dla gospodarki, ekonomii i społeczeństwa jest on jednocześnie szczególnie narażony na korupcję. Rozbudowa infrastruktury energetycznej niezbędnej do produkcji, importu, eksportu czy dystrybucji paliw i energii elektrycznej, wymagają ogromnych nakładów finansowych. Według szacunków Międzynarodowej Agencji Energetycznej budowa nowej infrastruktury i modernizacja tej już istniejącej wymagać będzie nakładów finansowych sięgających blisko 17 bln dolarów do 2035 roku. Dodatkowym problemem staje się wykorzystywanie dominującej pozycji przez państwa będące dostawcami ropy naftowej i gazu, a także nieprzejrzyste reguły handlowe i łapownictwo wśród urzędników państwowych (BP Energy Outlook 2030, 2013). 478 | WSGE Korupcja w sektorze energetycznym wybranych krajów Stany Zjednoczone Pomimo istnienia w Stanach Zjednoczonych od 1977 roku Foreign Corrupt Practices Act (FCPA), aktu prawa federalnego, którego celem jest zwalczanie zjawiska korupcji, dopiero pięć ostatnich lat przyniosło prawdziwą walkę Departamentu Sprawiedliwości USA z tym zjawiskiem. Od 2009 roku przeprowadzono ponad 100 spraw sądowych związanych z zarzutem korupcji w sektorze energetycznym, wymierzając jednocześnie kary w wysokości 2 bln dolarów (Kaiser, 2013, s. 195-196). Pierwszym znaczącym postępowaniem, w wyniku którego ukarano przedsiębiorstwo energetyczne za nadużycia korupcyjne, była sprawa przeciwko Siemens. W 2008 roku Siemens zgodził się zapłacić rządowi USA kwotę 450 mln dolarów sankcji karnej i przekazać 350 mln dolarów nieuczciwie pozyskanych zysków za nadużycia związane z zawieraniem umów związanych z budową instalacji do wytwarzania i dystrybucji energii elektrycznej. Podobnych spraw, z udziałem spółek takich jak ABB Ltd. Szwecja, Pride International Inc., czy Panalipina, było ponad 100. Nadużycia amerykańskiego sektora energetycznego to przede wszystkim korupcja przy zawieraniu umów, czy też przekazywanie korzyści finansowych dla urzędników państwowych w krajach spółek zależnych, takich jak Meksyk, Argentyna, Wenezuela. Sektor ten boryka się także z przekupstwami związanymi z postępowaniami o uzyskanie koncesji i pozwoleń na poszukiwanie i wydobywanie złóż w dalekich krajach Europy i Azji (Kaise, 2013, s. 201-202). Skala zjawiska wydaje się bardzo szeroka, ale należy pamiętać, iż przedsiębiorstwa posiadające amerykański kapitał funkcjonują i inwestują na całym świecie. Rynek energetyczny USA jest drugim, obok Chin, największym na świecie, stąd też skala zjawisk korupcyjnych jest większa i obejmuje większe wpłaty z tytułu sankcji karnych do budżetu państwa. Włochy Korupcja w sektorze odnawialnych źródeł energii pochłonęła w samym 2011 roku we Włoszech blisko 900 mln Euro. Kraj ten jest czwartym najlepiej rozwijającym wykorzystanie odnawialnych źródeł energii w świecie. Więcej zielonej energii produkują jedynie Stany Zjednoczone, Chiny i Niemcy. W 2011 roku wydatki na budowę nowych instalacji do produkcji energii z OZE wyniosły we Włoszech 24 mld Euro. Jednocześnie dodatkowo blisko czwarta część tej kwoty (więcej niż 6 mld Euro) powin- WSGE | 479 na zostać do niej dodana jako środki nielegalnie, czyli przyjmowane i wręczane korzyści majątkowe. Nieuczciwi uczestnicy sektora, wykorzystując luki we włoskim prawie, dopuszczają się przede wszystkim spekulacji, wykorzystywania słabości kontroli łańcucha dostaw, trudności w śledzeniu wydatkowania funduszy europejskich i krajowych lub wykorzystując zmienność inwestycji, wydają środki na inne cele. Sytuację tym bardziej utrudnia sieć zorganizowanych grup przestępczych, które chętnie angażują swe siły w sektorze energetycznym. Grupy te często nie powiązują swej nielegalnej działalności bezpośrednio z nowym inwestycjami. Zajmują się m.in. nielegalnymi dostawami surowców, np. drewna, rewitalizacja terenów zniszczonych itp. Słaba skuteczność włoskiego systemu sprawiedliwości w zwalczaniu korupcji i przestępczości zorganizowanej w sektorze energetycznym powoduje ogromne straty we włoskim budżecie, które ostatecznie i tak obciążają konsumentów, powodując konieczne podwyżki cen energii. Korupcja i nielegalne praktyki dodatkowo zniechęcają uczciwych inwestorów do podejmowania inwestycji na rynku energii odnawialnej. Zjawisko korupcji w polskim sektorze energetycznym Według ekspertyzy specjalistów z firmy doradczo-audytorskiej EmstYoung sektor energetyczny jest na pierwszym miejscu wśród sektorów gospodarki najbardziej narażonych na korupcję. Z czego w Polsce wynika ten wysoki stopień zagrożenia? Według projektu Rządowego Programu Przeciwdziałania Korupcji na lata 2013-2018, z dnia 27 czerwca 2013 roku, w energetyce szczególnie narażone na nadużycia są organizacja i przebieg postępowań przetargowych, mających na celu wyłonienie wykonawców największych inwestycji. Dodatkowo często problematyczne staje się określenie wiarygodności podmiotów, które przystępują do takowych przetargów oraz transparentność firm doradczych, których analizy służą do opracowywania wniosku aplikacyjnego. Nadużycia związane ze zjawiskiem korupcji dotyczą także postępowań w sprawie udzielania koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie kopalin energetycznych oraz wydawanie decyzji o tym, gdzie może powstać dana inwestycja (Rządowy Program Przeciwdziałania Korupcji na lata 2013 – 2018). Ogniwem łączącym sektor energetyczny, Unię Europejską i zjawisko korupcji jest wydatkowanie funduszy unijnych. W energetyce związane jest to przede wszystkim z realizowaniem nowych inwestycji infrastruktural- 480 | WSGE nych, takich jak farmy wiatrowe, elektrownie czy sieci przesyłowe. Według raportu Centralnego Biura Antykorupcyjnego Przewidywane zagrożenia korupcyjne w Polsce korupcja przy wydatkowaniu środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej obejmuje przede wszystkim nierzetelność urzędników, często słabo wyszkolonych w kwestii funduszy europejskich. W opinii ekspertów CBA na równie istotną uwagę zasługuje kontrola prawidłowości wykonywania inwestycji finansowanych lub współfinansowanych z budżetu UE, gdyż w tym przypadku istnieje także duże ryzyko korupcyjne. Po stronie beneficjentów środków UE dochodzi zaś przede wszystkim do zawyżania wartości faktur, fałszowania dokumentów, naruszania procedur przetargowych, a także między innymi do wydatkowania środków pochodzących z UE na inne cele niż wskazane we wniosku aplikacyjnym (Przewidywane zagrożenia korupcyjne w Polsce, 2013, s.23-25). Szczególną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego każdego państwa odgrywają posiadane zasoby i dywersyfikacja źródeł energii. Polska, jako państwo w przeszłości znajdujące się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, wspólnie z krajami nadbałtyckimi, takimi jak Litwa, Łotwa, Estonia (które dodatkowo należały do ZSRR) czy też Republika Czeska, Węgry, Rumunia i Słowacja, w bardzo dużym stopniu do dnia dzisiejszego uzależniona jest od dostaw gazu ziemnego i ropy naftowej z dzisiejszej Federacji Rosyjskiej (Gromadzki, Konończuk, 2007, s. 13). Kraje Starej Unii wiele lat wcześniej rozpoczęły rozbudowę swojej sieci infrastrukturalnej i przesyłowej, uniezależniając się od dostaw surowców ze zmiennej w stosunkach międzypaństwowych Rosji. W krajach znajdujących się pod wpływem ZSRR rozwijano wyłącznie wewnętrzną sieć energetyczną i tylko w stopniu umożliwiającym przesył gazu i ropy pomiędzy państwami satelickimi. Negatywne skutki takiego stanu rzeczy Polska odczuwa do dziś. Z danych Ministerstwa Gospodarki wynika, że w ostatnich latach uzależnienie od importu ropy naftowej i produktów naftowych osiągnęło poziom 95-97%. Uzależnienie od importu gazu ziemnego wyniosło 70%. W przypadku ropy naftowej w 2012 roku aż 95,5% importowanego surowca pochodziło z Rosji. Drogą dostaw jest rurociąg Przyjaźń. Pozostałą ilość niezbędną do zaspokojenia konsumpcji Polska importuje z Norwegii. Sytuacja przedstawia się lepiej w stosunku do importu gazu ziemnego. „Zaledwie” 79,8% importowanego gazu ziemnego, potrzebnego do zaspokojenia zapotrzebowania, pochodzi z Rosji. Poza tym produkt ten Polska importuje od Niemiec (15,4% importu) oraz Czech (4,8%) (Ocena sytuacji w handlu zagranicznym w 2012 roku, 2013). WSGE | 481 Wysoki stopień uzależnienia od importu z Rosji wiąże się przede wszystkim z narażeniem polskiego bezpieczeństwa energetycznego na wykorzystywanie pozycji głównego dostawcy w kontaktach politycznych. Dodatkowym problemem jest tranzyt dostaw gazu i ropy przez państwa trzecie, czyli w przypadku Polski przez Ukrainę i Białoruś. Obydwa kraje uzależnione są od rosyjskich dostaw surowców dla zaspokojenia własnych potrzeb. Jednocześnie mogą one częściowo uniezależniać swoje położenie poprzez kontrolę nad przesyłem gazu i ropy na Zachód. W każdym z tych krajów, zarówno w Rosji, Ukrainie, jak i na Białorusi, od radzieckich czasów rozwijało się upolitycznienie i korupcja sektora energetycznego. Spowodowane jest to przede wszystkim możliwością osiągnięcia szybkiego zysku i wywarcia wpływu na uzależnionych podmiotach (Breński, 2013). Dodatkowo w krajach tranzytowych zyski osiągane z przetwórstwa rosyjskiej ropy stanowią ważne źródło stabilności władzy i dochodu dla panującego reżimu. Dzieje się tak przede wszystkim z racji różnic w cenach pomiędzy dostarczaną przez Rosję nieprzetworzoną ropą, a ceną produktów naftowych wytwarzanych w krajach tranzytowych, a następnie przesyłanych m.in. do Polski. Korupcjogenne są także niejasne i nieprzejrzyste zasady handlowe panujące w tych krajach i przenoszone częściowo do państw zachodnich. W Rosji, na Ukrainie i Białorusi funkcjonują całe grupy elitarne, oligarchowie, którzy dorobili się potężnych fortun na handlu gazem. Jak twierdzi Ihor Bakaj, pierwszy prezes Naftogazu „wszyscy bogaci ludzie na Ukrainie stali się bogaci dzięki handlowi gazem”. Szacuje się, że 6-7% PKB dzisiejszej Ukrainy pochodzi z kradzieży gazu z gazociągu tranzytowego. W ostatnich latach wielokrotnie do europejskiej opinii publicznej docierały wiadomości o niejasnych praktykach i przestępstwach popełnianych przez rosyjskich, ukraińskich czy białoruskich ludzi „wysokiego szczebla”, w związku z sektorem energetycznym. W 1999 roku oskarżony o pranie brudnych pieniędzy z handlu gazem został Paweł Łazarenko. Ihor Bakaj, wspomniany wcześniej pierwszy prezes Naftgazu, został zdymisjonowany ze swojego stanowiska za podejrzenia korupcyjne w 2000 roku (Gromadzki, Konończuk, 2007, s. 14-15). J. Tymoszenko, była premier Ukrainy 11 października 2011 roku skazana została na 7 lat więzienia za nadużycia przy zawieraniu kontraktów gazowych z Rosją. W świetle wyroku sądowego Tymoszenko naraziła państwo na szkodę w wysokości 1,5 mln hrywien, choć Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał decyzję ukraińskiego sądu za niezgodną z prawem. Sprawa byłej premier Ukrainy dowodzi jednak, jak trudne bywają kontakty państwa tranzytowego z państwem dostawcą. Umowa, o której mowa w wyroku sądowym w sprawie 482 | WSGE Julii Tymoszenko, negocjowana była po kryzysie gazowym z 2009 roku. Rosja sprawę rozbieżności pomiędzy nowymi warunkami umowy gazowej z Ukrainą (poprzednia wygasła w 2008 roku) postanowiła rozwiązać, odcinając dostawy gazu zimą 2009 roku, na czym ostatecznie najbardziej ucierpiały państwa zachodniej Europy. Sprawa Julii Tymoszenko jest taryfą przetargową na drodze Ukrainy do Unii Europejskiej. Uwolnienie byłej premier oraz innych pociągniętych do zbiorowej odpowiedzialności wraz z nią, w tym m.in. byłego ministra spraw wewnętrznych J. Łucenki, będzie elementem, który zaważy o możliwości podpisania umowy stowarzyszeniowej pomiędzy UE a Ukrainą (2012/C 380 E/19). Nie pozostawia jednak żadnych wątpliwości fakt, iż Rosja nie jest pewnym dostawcą. Kreml dąży do jak największego uzależnienia jak największej ilości krajów, szczególnie z grona UE, od swojej ropy i gazu. Problem wykorzystywania monopolistycznej pozycji Rosji jest nie tylko sprawą państw członkowskich z osobna, ale także całej Unii Europejskiej. Brak zdecydowanego sprzeciwu wobec praktyk stosowanych przez Kreml nie tylko zachęca Rosję do kontynuowania swojej agresywnej polityki energetycznej. Bierność i przyzwalanie na nieprzejrzystość w funkcjonowaniu rosyjskiego handlu gazu i ropy do krajów UE jest jawnym naruszaniem prawa Unii Europejskiej. Niestety dopóki kraje takie jak Polska nie zdywersyfikują swoich źródeł dostaw lub nie zwiększą własnej mocy produkcyjnej, brak jest możliwości poprawy tego energetycznego pata. Poprawę sytuacji bezpieczeństwa energetycznego miały przynieść odkryte na terytorium Polski złoża gazu łupkowego. Pierwsze ekspertyzy wskazywały, że efektywne wykorzystanie istniejących zasobów pozwoliłoby na zaspokojenie krajowych potrzeb i eksport do krajów trzecich. W sierpniu 2013 roku Prokuratura oskarżyła siedem osób, w tym pracowników resortu środowiska, w związku z zarzutami biernego i czynnego łapownictwa przy udzielaniu koncesji na poszukiwanie gazu łupkowego. Zarzuty dotyczyły wręczania i przyjmowania korzyści majątkowych w wysokości od 13 do 55 tys. zł, w okresie od marca do grudnia 2011 roku, w zamian za pomoc w udzielaniu koncesji na poszukiwanie i wydobywanie gazu łupkowego. Za przekazywanie korzyści pracownicy Ministerstwa Środowiska przygotowywali wnioski dla firm zewnętrznych, które następnie składały one w trakcie postępowania jako swoje własne. W dalszej części procedury o udzielenie koncesji oskarżeni pracownicy resortu dbali o pozytywne rozpatrzenie przygotowywanych de facto przez siebie wniosków. Zagrożenia korupcyjne w sferze koncesji na poszukiwa- WSGE | 483 nia niekonwencjonalnych złóż, jakim są złoża gazu łupkowego, określone zostały jako wymagające szczególnej uwagi także przez Centralne Biuro Antykorupcyjne, w raporcie z 2013 roku (Przewidywane zagrożenia korupcyjne w Polsce¸ 2013, s. 41-43). Nieprawidłowości w postępowaniach o udzielenie koncesji to nie jedyny problem polskiego sektora energetycznego. Mają one zastosowanie m.in. do postępowań w celu wyłonienia wykonawców inwestycji energetycznych, a także na przykład w stosunku do ustalenia podmiotu odpowiedzialnego za dostawę energii elektrycznej na potrzeby publicznych przedsiębiorstw. Niepokojące w tym kontekście stają się dane Komisji Europejskiej, z których wynika, iż 19-20% ogółu przetargów przeprowadzanych w Polsce może nosić znamiona korupcji. W zestawieniu ośmiu państw Unii Europejskiej nieuczciwe praktyki w przetargach stosowane są częściej na Węgrzech (26-31%), w Rumunii (28-35%), na Litwie (31-37%) oraz w Hiszpanii (34-41%) (Identifying and reducing corruption in public procurement in the EU, 2008). Podsumowanie Problem korupcji jest w Polsce stale obecny. Niestety oprócz winy pojedynczych osób, dopuszczających się tego procederu, winny jest również system. Zaledwie 40% polskich przedsiębiorstw posiada politykę antykorupcyjną. Jedynie 25% firm przeprowadza szkolenia z zakresu takiej polityki dla swoich pracowników i nadal niewielka część polskich przedsiębiorstw wypracowała mechanizmy informowania kierownictwa o zauważonych przez innych pracowników nieprawidłowościach. Sektor energetyczny jest szczególnie narażony na działania korupcyjne zarówno na polu międzynarodowym, jak i krajowym. Wpływa na to dochodowość tego sektora, umożliwiając ukrycie kosztów wręczania korzyści majątkowych pośród innych, bardzo wysokich kwot, niezbędnych do realizacji danej inwestycji. Negatywnym aspektem jest również łapownictwo urzędników państwowych, odpowiedzialnych za udzielanie pozwoleń i koncesji na realizację inwestycji energetycznych. Świadczyć o tym może chociażby fakt wszczętego na początku 2013 roku postępowania przez Najwyższą Izbę Kontroli, mającego na celu kontrolę udzielania zgody na budowy farm wiatrowych przez polskie samorządy gminne. Ze wstępnych danych wynika, iż nawet 40 gmin mogło dopuścić się przyjmowania korzyści w formie darowizny. Inwestorzy, chcąc uzyskać pozwolenie na lokalizację danej inwestycji na terenie konkretnej gminy, finansowali tworzenie planów miejscowych, które zgodnie z prawem powinny 484 | WSGE obciążać gminę. Niestety prawdopodobnie musi dojść do zmiany nie tylko systemu, ale także mentalności osób, które są decyzyjne, aby sytuacja światowego, europejskiego i polskiego sektora energetycznego uległa zmianie. Szczególnie na linii UE - Rosja dostrzegamy ciche przyzwolenie na nieuczciwe praktyki stosowane przez głównego dostawcę ropy i gazu do krajów wschodnich Unii Europejskiej. Sytuacja ta podyktowana jest w głównej mierze brakiem efektywności w poszukiwaniu sposobów dywersyfikacji źródeł dostaw. Biurokracja i zjawisko korupcji zniechęca inwestorów, szczególnie tych mniejszych, do podejmowania inwestycji, chociażby w energetykę odnawialną. Unia Europejska, stając naprzeciw wyzwaniom globalizacji w zakresie ochrony środowiska, pragnie stać się światowym liderem w zapobieganiu dalszym zmianom klimatu. Światowa polityka ochrony środowiska uległa na przełomie ostatnich dziesięcioleci znacznej zmianie. Przekształciła się bowiem z wewnętrznej polityki każdego z państw, do światowej, wspólnej polityki, prowadzonej pod egidą Narodów Zjednoczonych, chroniącej środowisko naturalne jako wartości całej ludzkości (Sitek, 2000, s. 25-35). Aby zrealizować unijny cel, potocznie nazywany 20-20-20, na mocy którego Polska musi osiągnąć 15% udział energii pochodzącej z odnawialnych źródeł do roku 2020, konieczne jest poszukiwanie rozwiązań zachęcających do podejmowania inwestycji na terytorium naszego kraju. W tym celu także należy zwalczać zjawisko korupcji w sektorze energetycznym. Korupcja powoduje utratę zaufania obywateli do instytucji państwa. Bezsilność systemu i wymiaru sprawiedliwości wobec zręcznego wykorzystywania luk w prawie powoduje także straty materialne. Niestety kosztami korupcji, jakie ponosi przedsiębiorstwo dopuszczające się wręczania jakichkolwiek korzyści, obarczeni są zwykli obywatele. Pod pozorem legalnych wydatków koszty wręczanych łapówek wlicza się do bilansu finansowego i finalnie obciąża nimi konsumentów, podnosząc cenę towarów czy usług. Zapewne nigdy nie będzie możliwe określenie prawdziwej skali korupcji w sektorze energetycznym, ani jakimkolwiek innej dziedzinie życia społecznego. Nie bez przyczyny zaś korupcja nazywana jest „plagą XXI wieku”. Wydaje się jednak, iż problem ten rozwiązać może wyłącznie zmiana mentalności ludzkiej, która może nigdy nie nastąpić. WSGE | 485 References: Akty prawne Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 9 czerwca 2011 r. w sprawie Ukrainy: sprawy Julii Tymoszenko i innych członków poprzedniego rządu, (2012/C 380 E/19). Rządowy Program Przeciwdziałania Korupcji na lata 2013 – 2018, projekt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z dnia 27 czerwca 2013 r. Raporty: BP Energy Outlook 2030. January 2013, http://www.bp.com/content/dam/ bp/pdf/statistical-review/BP_World_Energy_Outlook_booklet_2013. pdf. Identifying and reducing corruption in public procurement in the EU, European Commission, European Anti-Fraud Office (OLAF), PwC EU Services 2008. http://ec.europa.eu/anti_fraud/documents/antifraud-policy/research-and-studies/pwc_olaf_study_en.pdf. Ocena sytuacji w handlu zagranicznym w 2012 roku (na podstawie danych wstępnych GUS), Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii i analiz, Warszawa 2013. http://www.mg.gov.pl/files/upload/8437/ Ocena_Hz_2012_20130327_w_ost.pdf. Przewidywane zagrożenia korupcyjne w Polsce, Centralne Biuro Antykorupcyjne, Warszawa 2013. Monografie i artykuły naukowe: Breński W., Współpraca gospodarcza pomiędzy Polską i Rosją po 1990 roku, „Przegląd Wschodnioeuropejski”, nr 4/2013, Olsztyn 2013. Gromadzki K., Konończuk W., Energetyczna gra. Ukraina, Mołdawia i Białoruś, Warszawa 2007. Kaiser G., Corruption in the Energy Sector: Criminal Fines, Civil Judgments, and Lost Arbitrations, “Energy Law Journal”, JAMS 2013/05/01, http:// www.jamsadr.com/files/Uploads/Documents/Articles/Kaiser-EnergySector-2013.pdf. Pokruszyński, W. (2013a) Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa personalnego, Journal of Modern Science 1/16/2013, ss. 167-175 Pokruszyński, W. (2013b) Współczesne problemy wykluczenia społecznego w Polsce, Journal of Modern Science 2/17/2013, ss. 205-219 486 | WSGE Sitek M., Rozwój gospodarczy a globalizacja prawnej polityki środowiska naturalnego jako dobra wspólnego całej ludzkości, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego” nr.11, 2000. Źródła elektroniczne Akt oskarżenia ws.korupcji przy koncesjach na gaz łupkowy, http://biznes. interia.pl/raport/gaz-lupkowy/news/akt-oskarzenia-ws-korupcjiprzy-koncesjach-na-gaz-lupkowy,1940445,7572. Akt oskarżenia ws.korupcji przy koncesjach na gaz łupkowy, http://biznes.onet.pl/akt-oskarzenia-ws-korupcji-przy-koncesjach-na-gaz,18490,5568589,news-detal. Corruzzione e frodo nella green economy. Le energie rinnovabili, Transparency International Italia; http://issuu.com/nisitalia/docs/corruzione-e-frode-nella-green-economy-2012/27?e=5008898/1424103. Gazłupkowy?ABW:7osóbzatrzymanychws.korupcjiw MinisterstwieŚrodowiska, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,10938265,Gaz_lupkowy__ABW__7_osob_zatrzymanych_ws__korupcji.html. WSGE | 487 488 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 489-503 Beata Stefanek - Finda WSGE | 489 490 | WSGE The effect of the training of staff on the growth of the safety if the organization Wpływ systemu szkoleń pracowników na wzrost poziomu bezpieczeństwa organizacji MA Beata Stefanek - Finda AKH Allgemeines Krankenhaus Wien [email protected] Abstracts Institutions and organizations recognize that knowledge and intellectual capital are fundamental factors that ensure the success and prosperity, guaranteeing maintainance and improvement of company’s position in a competitive environment. Obviously signals from the outside, market needs should be noticed, to implement strategies, transform and put into practice the potential of the employees of every properly functioning organization. Instytucje i organizacje doskonale dostrzegają, że wiedza i kapitał intelektualny są bardzo ważnymi czynnikami mogącymi zapewnić sukces i prosperity, dającymi gwarancję utrzymania i poprawy pozycji firmy w konkurencyjnym otoczeniu. Oczywiście należy dobrze odczytywać sygnały płynące z zewnątrz, potrzeby rynku tak, aby w miarę szybko wdrożyć strategie działania, przekuć niejako i wykorzystać w praktyce potencjał tkwiący w pracownikach Key words: intellectual capital, innovation capital, knowledge management, motivation, de-motivation, recruitment, selection, interview, outplacement, outsourcing. kapitał intelektualny, kapitał innowacyjny, zarządzanie wiedzą, motywacja, demotywacja, rekrutacja, selekcja, rozmowa kwalifikacyjna, outplecament, outsourcing Wprowadzenie Wiedza w instytucji jest zasobem niematerialnym, posiadanym i tworzonym przez ludzi, można ją rozpatrywać na trzech poziomach, tj. jako WSGE | 491 wiedzę jednostki (pracownika), wiedzę zespołu i wiedzę organizacji – jako głównego motywu działania. Podstawą gromadzenia i rozwijania wiedzy jest jej wykorzystanie w praktyce, bowiem informacje przydatne i stosowane w jednej firmie – wynikające stricte z kontekstu jej działania - są zupełnie niepotrzebne w drugiej organizacji. Wiedza więc ma służyć realizacji celów i strategii danej instytucji – każda z nich ma bowiem określony jej zasób, który wykorzystuje i rozwija (Zawisza, 2011, s. 19). Sukces firmy zależy od przenikania się dwóch poziomów wiedzy, poziomu jawnego, dostępnego, np. w formie spisanych procedur organizujących funkcjonowanie oraz poziomu ukrytego, na który składa się wymiar profesjonalny, tj. doświadczenie i wymiar integrujący, to są różne modele myślenia, wizje przyszłości, postrzeganie rzeczywistości. Wiedza jako zasób jest wyjątkowo specyficzna, bowiem cechuje ją kilka czynników warunkujących działanie w zasadzie każdej organizacji – na pewno jest to: a) nietrwałość – z czasem wiedza może stać się nieaktualna lub mało przydatna, zważywszy na nowe rozwiązania i innowacje, które niesie przyszłość, b) niewyczerpalność – można ją wykorzystywać, uzupełniać lub tworzyć zupełnie nową jakość, c) nieliniowość – mała dawka wiedzy może prowadzić do znacznych zmian w organizacji lub też odwrotnie, duże nakłady na doszkalanie i rozwój dają zupełnie mierne efekty, d) wielowymiarowość – różne rodzaje wiedzy są wykorzystywane na różnych poziomach w organizacji lub poza nią, np. szkolenia informatyczne przydatne są dla administratorów, zaś zarządzanie personelem dla kadry kierowniczej, e) transferowalność – wiedza może być przekazywana i wykorzystana wszędzie, gdzie jest przydatna. Kapitał intelektualny - jako zasób strategiczny w instytucji Kapitał intelektualny to, ogólnie rzecz ujmując, wiedza organizacji, zespołów i pracowników – jest on oparty na wiedzy, jednakże najważniejszą rzeczą do jego wykorzystania jest aktywność samych zatrudnionych, podejmowanie działań i zaangażowanie. Jednym słowem to, co zyskamy w procesie rozwoju zawodowego, połączenie szkoleń i doświadczenia ma się przełożyć na realizację celów instytucji. Kapitał intelektualny można 492 | WSGE podzielić na następujące elementy: a) kapitał ludzki obejmujący zasób wiedzy i kompetencje pracowników, ich umiejętności, kwalifikacje, predyspozycje, motywacje - w tym do dzielenia się posiadaną wiedzą i do dążenia do celu, b) kapitał relacyjny to są niematerialne aktywa rynkowe – wizerunek, kontrakty, licencje, kanały i relacje dystrybucyjne, c) kapitał strukturalny obejmuje sposób działania instytucji – procesy zarządzania, procedury, własność intelektualna (patenty, prawa autorskie), d) kapitał innowacyjny przekłada się na poszukiwanie zmian, spełnianie oczekiwań i wymagań rynku – są to wszelkiego rodzaju ulepszenia i poprawa procesów, produktów, usług, e) kapitał społeczny to nic innego jak zaufanie, zrozumienie i wspólne wartości wiążące ludzi do wspólnego działania dla dobra instytucji. Podstawą kapitału intelektualnego jest użyteczność wiedzy, którą można dowolnie przetwarzać i implementować dla dobra instytucji (Barbachowska, B. 2011, s. 78). Należy jednak zauważyć, że aby instytucja dobrze funkcjonowała, muszą współistnieć ze sobą powyższe rodzaje kapitału intelektualnego, jednakże bazą wyjściową pozostaje niezaprzeczalnie kapitał ludzki. Zawsze bowiem warunkiem rozwoju są przede wszystkim zaangażowani i efektywni pracownicy, których wiedza jest wciąż aktualizowana i utrwalana – co powinno być priorytetem i celem instytucji, bowiem wiedza liczy się wszędzie, jest w cenie, jest produktem, wartością samą w sobie. W świetle powyższego, ważnym elementem staje się też konstruktywna komunikacja, która wspomaga związki nie tylko między pracownikami wewnątrz firmy, ale również wiąże jej klientów. Zarządzanie wiedzą Proces zarządzania wiedzą składa się z podstawowych faz, jakimi są wdrażanie i wykorzystanie wiedzy, absurdalnie jest to zarówno początek, jak i koniec tego procesu. Zważywszy na fakt, że wiedza jest zasobem strategicznym dla każdej jednostki, dużą wagę przywiązuje się do jej pozyskania zarówno w aspekcie wewnętrznym, jak i zewnętrznym - pozaorganizacyjnym. Analizie poddawana jest jej dostępność, tj. czy należy ponosić opłaty z tego tytułu, np. zatrudniając firmy szkoleniowe z zewnątrz czy też szkolić pracow- WSGE | 493 ników, bazując na własnych zasobach i rozwiązaniach organizacyjnych w procesie podnoszenia kwalifikacji. Instytucja musi – biorąc pod uwagę podstawy działania oraz podstawowe cele – przygotować własną strategię rozwojową, stworzyć własną politykę zarządzania wiedzą uwzględniającą również potencjalne zmiany założonych planów działania, znaczenie, jakie przywiązuje się do pogłębiania kompetencji. W całym podejściu do zarządzania wiedzą nasuwają się kluczowe elementy, jakie należy wziąć pod uwagę, czyli: a) określenie celu – wiedzieć, co i jak chce się osiągnąć, b) ocena, wykorzystanie, transfer wiedzy - wiedzieć, dlaczego i kiedy chce się wprowadzić zmiany, c) rozwój i poszukiwanie wiedzy - wiedzieć, gdzie szukać innowacji, nowości, d) lokalizowanie wiedzy – wiedzieć, kto posiada wiedzę specjalistyczną, wiedzieć, które działania są istotne i jakie są zależności. Należy zwrócić uwagę, że posiadana i rozwijana wiedza może być niewystarczająca dla osiągnięcia celów strategicznych instytucji, wówczas rozwiązaniem staje się jej transfer, który może przybrać dwie formy: transmisji i absorpcji. Forma transmisji wiąże się z pobraniem wiedzy ze źródeł zewnętrznych oraz jej przekazaniem odbiorcy, zaś forma absorpcji jest przejęciem wiedzy – może być połączona z doradztwem i szkoleniami. Obie formy łączy jedno – ma być przyswojona i wykorzystana, użyta i dopasowana do potrzeb instytucji. Nie wystarczy posiadać wiedzę, ale osiągać dzięki niej efekty. Do tego wszystkiego jednak instytucje muszą pracowników przygotować, nie tylko informować o konieczności zgłębiania nowych tajników wiedzy korespondującej wciąż z wizją organizacji, ale również wprowadzać plany szkoleń oraz inne formy indywidualnego rozwoju zawodowego – instruktaże, szkolenia – wewnętrzne i zewnętrzne. Ważnym ogniwem spajającym cele organizacji, jak i drogi do ich osiągnięcia staje się kierownik jednostki, który powinien kłaść nacisk na zrozumienie wśród podwładnych konieczności angażowania się w przyswojenie wiedzy i wyrobić w nich nawyk organizacyjnego uczenia się. Niewątpliwie powinien on wraz ze sztabem szkoleniowym dokonać selekcji wiedzy, a więc wybrać kierunki rozwoju, które są dla organizacji przydatne, rozwijać je, aktualizować i monitorować konstruktywne i efektywne wykorzystywanie w praktyce. Skuteczność podejścia do zarządzania wiedzą wiąże się z szerszym ujęciem problemu. Należy wziąć pod uwagę elementy 494 | WSGE zarządzania, które muszą współgrać ze sobą i być w instytucji dostatecznie dookreślone i zintegrowane z pozostałymi procesami są to między innymi: a) istniejące procedury zarządzania wiedzą, b) zasoby wiedzy organizacyjnej (istniejącej oraz potrzebnej), c) zasoby wiedzy pobieranej z zewnątrz, d) osoby odpowiedzialne za zarządzanie wiedzą, e) metody zarządzania pracownikami wiedzy. Należy zauważyć, iż kluczowe znaczenie przypisuje się zarządzaniu informacją i pracownikami wiedzy, im większe znaczenie kierownik jednostki nadaje tym elementom, tym większą rolę zyskuje kapitał ludzki i ukryta wiedza pracowników. Stąd prostą konkluzją staje się stwierdzenie, że rozwój potencjału w instytucji jest silnie zależny od stworzenia możliwości uczenia się i doskonalenia kompetencji poszczególnych pracowników, zespołów. Rozwój zasobów ludzkich w każdej instytucji jest ważnym instrumentem rozwijania wiedzy, jednakże aby do tego doszło, należy dokonać oceny pod kątem: a) istniejącego stanu wiedzy pracowników, b) doświadczenia pracowników, c) postawy w pracy, d) zaradności i realizacji zadań, e) inicjatywy. Wypadkowa tych elementów w zestawieniu z potrzebami i wymaganiami wynikającymi ze strategii i celów organizacji powinna wskazać zarówno odpowiedni kierunek podnoszenia kwalifikacji i metody zarządzania pracownikami wiedzy, jak również być podpowiedzią, jak rozwijać istniejące zasoby a nawet zmianę struktury zatrudnienia. Oceniane zagadnienia ważne dla pracodawcy to przede wszystkim kwalifikacje kadry – wiedza ogólna i fachowa oraz jej dostosowanie do potrzeb, zdolności motywacyjne do wszelkich zmian. Jakiekolwiek braki w wypełnianiu kryteriów oceny w rzeczywistości powinny skutkować zmianą polityki kadrowej. W ten sposób świadomie zarządza się kapitałem intelektualnym, który jest przecież wartością dodaną w aktywach niematerialnych. Ideałem instytucji opartej na wiedzy jest wspomaganie uczenia się wszystkich jej pracowników, sprzyjanie pogłębianiu wiedzy w różnych jej formach - indywidualnej, zespołowej i organizacyjnej. Taka instytucja jest otwarta na zmiany, przekształcenia, bowiem ma ku temu zasoby intelektu- WSGE | 495 alne. Działa zgodnie z Kołem Deminga, gdzie kluczowe stają wyznaczniki o charakterze ciągłego doskonalenia się i przenikania: planuj, wykonaj, sprawdzaj, działaj. Bez ciągłego doskonalenia się nie ma szans na poznanie słabych i mocnych stron organizacji, jej działania. To od aktywności pracownika, a zwłaszcza kadry zarządzającej zależy, w jakim stopniu pozyskana wiedza będzie przyswojona i zastosowana, również na etapie wdrażania zmian. Rozwój zawodowy pracownika Zarządzanie kadrami stanowi system, w skład którego wchodzą powiązane ze sobą podsystemy: doboru, doskonalenia, motywowania i kontroli pracowników. Niesprawność choćby jednego z podsystemów powoduje zaburzenie funkcjonowania całej organizacji. Najnowsze teorie zarządzania przedsiębiorstwem zaliczają ocenianie pracowników do podstawowych elementów zarządzania. Bowiem ocenianie jest ważnym sposobem gromadzenia informacji niezbędnych do prawidłowego zarządzania przedsiębiorstwem. Ważność ocen wynika z faktu, że trudno jest podejmować prawidłowe decyzje w zakresie szkolenia, doskonalenia, zwalniania czy awansowania pracowników bez znajomości sytuacji w tym zakresie. Ocenianie pracowników zajmuje szczególne miejsce w systemie zarządzania zasobami ludzkimi, może być bowiem wykorzystywane przy wykonywaniu pozostałych funkcji w tym procesie (Witkowski, S. 1994. s. 104). Skuteczne zarządzanie firmą uzależnia się coraz częściej od zdolności wykorzystania zatrudnionych pracowników. Każda organizacja dążąca do osiągnięcia sukcesu musi mieć przejrzysty i skuteczny system zatrudniania, wynagradzania, rozwoju zawodowego i oceny. Ocena efektów pracy należy do zadań kierowników wszystkich szczebli i jest zarazem jedną z funkcji systemu zarządzania potencjałem pracy w organizacji. Jakość doboru kryteriów i mierników, form, technik i terminów ocen ma istotny wpływ na morale i zachowania pracujących oraz efektywność ich pracy. Ma również wpływ na efektywność funkcjonowania całej organizacji. Funkcjonowanie organizacji w gospodarce rynkowej wskazuje na zależność między efektami uzyskanymi przez organizację a systemem ocen. Jest to relacja pomiędzy produktywnością organizacji, czyli miar uzyskanych przez nią wyników, a oceną efektów pracy zatrudnionych w niej pracowników, które są ich udziałem w produktywności organizacji jako całości. Prowadzenie odpowiedniej polityki personalnej rozpoczyna się wraz z procesem zatrudnienia pracowników, którzy powinni pasować do organizacji, a nie tylko odpowiadać stawianym im 496 | WSGE wymaganiom zawodowym. Obowiązki zawodowe będą się zmieniać, a tym samym zajdzie potrzeba opanowania nowych umiejętności, zaś osobowość pracownika, wartości i kultura organizacyjna pozostaną najprawdopodobniej takie same. Dlatego też podstawą tworzenia organizacji o elastycznej strukturze działania jest dopasowanie układu pracownik - organizacja. Jednym z instrumentów umożliwiających to dopasowanie jest system ocen pracowniczych. Za G. Randall można go zdefiniować jako „każdą procedurę, która pomaga zebrać, sprawdzić, porównywać, przekazywać i wykorzystać informacje zebrane od pracowników i o pracownikach w celu określenia efektów ich pracy” (Dublin, A. J. 1979. s. 28). Wiadomo, że w każdej organizacji przedmiotem oceny są cechy zachowania i osiągnięcia w pracy poszczególnych pracowników i całych zespołów, ponieważ ludzie oceniają siebie i innych oraz kierują się tymi ocenami w swoim zachowaniu. Problem polega na tym, aby skonstruować taki system ocen, który mógłby służyć polityce zarządzania kadrami realizowanej w organizacji. Chodzi o to, aby oceny służyły do planowania i koordynowania procesu kierowania ludźmi, tak, aby produktywnie wykonywali oni to, czego od nich oczekuje ich kierownik, i jednocześnie mogli zaspokoić swoje potrzeby. Codzienna praktyka wskazuje, że ludzie są w stanie efektywnie pracować bądź uczyć się nowych czynności czy umiejętności zawodowych pod warunkiem, że będą wiedzieli, jak im to idzie. To znaczy, że będą otrzymywali systematycznie, w krótkich odstępach czasu, informację zwrotną o uzyskiwanych przez siebie osiągnięciach oraz niepowodzeniach. Jest to ważne we wszelkich warunkach, szczególnie w razie wprowadzania zmian organizacyjnych o bardzo szerokim zasięgu, np. restrukturyzacja firmy (Witkowski, S. 1994. s. 107). Jednym z najważniejszych czynników w gospodarowaniu zasobami ludzkimi jest pozyskiwanie pracowników, czyli system ich rekrutacji i selekcji. Rekrutacja i selekcja stanowią zaplanowany sposób, w trakcie którego organizacja styka się z zewnętrzną podażą pracy. Rekrutacja jest procesem polegającym na zainteresowaniu potencjalnych pracowników wakatem w firmie, selekcja natomiast ma za zadanie wybór najlepszego spośród dostępnych kandydatów. Procesy pozyskiwania pracowników wpływają na wyniki przedsiębiorstw (są one kosztowne same w sobie, a poprzez nieumiejętne zarządzanie nimi powodują zatrudnienie osoby niepotrafiącej sprostać wyzwaniom pracy). W tradycyjnie działających organizacjach największe uprawnienia związane z procesem pozyskiwania kadr posiadają kierownicy ds. zasobów ludzkich. Często jednak ci kierownicy uważają, że ich bogate doświadczenie w tej dziedzinie jest najistotniejszym i wystarczającym czynnikiem podczas procesu naboru kadr. Jest to błędne stwierdzenie, gdyż w naborze powinni pomagać WSGE | 497 wszyscy pracownicy związani z wakującym stanowiskiem. Obecnie wiele firm skłania się ku temu, aby przesuwać niektóre aspekty związane z rekrutacją i selekcją na kierowników liniowych i innych pracowników działów personalnych. Oznacza to przesunięcie akcentów z ogniskowania wysokiej jakości usług wykonywanych wewnątrz organizacji na dostarczenie wsparcia innym kierownikom w procesach selekcji oraz rekrutacji kadr, aby mogli przeprowadzić te procesy w oparciu o procedury, a więc skutecznie i wydajnie (McKenn, E., Beech, N. 1997. s. 121). W nowoczesnym zarządzaniu kadrami dąży się do możliwie najpełniejszego wykorzystania potencjału drzemiącego w każdym z pracowników i jednocześnie do wykazywania troski o maksymalne zaspokojenie potrzeb pracowniczych. Wiąże się to z indywidualizacją podejścia do każdego zatrudnionego oraz zaznaczenia jego podmiotowości w procesie zarządzania. W związku z tym dla organizacji pierwszorzędną sprawą staje się stworzenie posiadanemu kapitałowi ludzkiemu realnej szansy rozwoju i samorealizacji w ramach jej obecnych i przyszłych struktur. Jednym z najefektywniejszych sposobów umożliwiających osiąganie tych celów jest tworzenie przez firmę planów rozwoju pracowników. Plan rozwoju pracownika jest zbiorem działań zmierzających do zapoznania i zweryfikowania potrzeb, aspiracji oraz możliwości pracownika, a następnie skonstruowania programu przedsięwzięć umożliwiających samorealizację pracownika w firmie. Zadaniem planowania rozwoju pracownika powinno być zapewnienie mu możliwości ciągłego doskonalenia swojego potencjału w celu dostosowania do zmieniającej się organizacji i otoczenia. Podstawowa realizacja tego planu w praktyce odbywa się z wykorzystaniem takich działań, jak np.: dostosowywanie kwalifikacji do rzeczywistych wymagań związanych ze stanowiskiem pracy, rozszerzanie kwalifikacji, rozwijanie umiejętności samokontroli i samooceny, umacnianie integracji pracowników z przedsiębiorstwem, kształtowanie postaw i zachowań zgodnych z celami organizacji (Wiernek, B. 1994. s. 86). Podstawową tezą jest to, że inwestycja w pracowników i umiejętnie prowadzona polityka rozwoju zawodowego to inwestycja w organizację. Właśnie zmotywowani i zaangażowani pracownicy decydują o sukcesie firmy oraz tworzą atmosferę zadowolenia z pracy, co niewątpliwie w konsekwencji wpływa na stabilizację zatrudnienia, efektywność pracy itd. Każdej instytucji, aby nie popełnić błędu i nie zasilić konkurencji, powinno zależeć na rozwoju tych kompetencji, które są dla firmy kluczowe, jak również na świadomym zainwestowaniu w zaufanie pracownika. Kompetencje te powinny być dobrze zdefiniowane i określone, zgodne z głów- 498 | WSGE nym kierunkiem działalności jednostki. Równie ważne jest podjęcie decyzji, u którego pracownika warto te kompetencje rozwijać. W tym wypadku należy wziąć pod uwagę główne kryteria rysujące drogę kariery w perspektywie czasowej, tj.: prognozę trwałości zatrudnienia danego pracownika, jego determinację i motywację w zakresie dbania o wysokie wyniki zawodowe oraz poziom talentu i predyspozycji w danej dziedzinie wiedzy, niezbędnej na stanowisku. Decyzje te w rzeczywistości nie są łatwe, ale doświadczony, przewidujący pracodawca potrafi dokonać rzetelnego rozeznania potrzeb i zasobów, dbając o należyty poziom profesjonalizmu swoich podwładnych. Ponieważ rozwój pracowników jest jednak obarczony sporą dawką niepewności i daje odroczone w czasie efekty, część instytucji woli pozyskać pracownika, który już na początku swojej pracy ma pełen komplet kluczowych kompetencji, obniża w ten sposób koszty inwestowania w jego rozwój. Słabą stroną takiego rozwiązania jest zmniejszenie stabilności zatrudnienia, gdyż ci najlepsi zawsze będą odchodzić do konkurencji, i osłabienie wewnętrznej tendencji do stałego rozwoju organizacyjnego (Szejniuk, A. 2011. s. 148). Idealne kultury organizacyjne autentycznie dbają o tych pracowników, którzy budują ich sukces. Pracownicy ci mają dobrze określone ścieżki rozwoju kompetencji, jasne, akceptowalne a często nawet atrakcyjne reguły gry, które precyzują zarówno przywileje, jak i obowiązki/wymagania związane z pokładaną inwestycją w ich rozwój. W takich kulturach organizacyjnych każdy pracownik posiada wiedzę, co powinien rozwijać i w jakim tempie wie również, jakie poniesie konsekwencje w momencie, kiedy nie zdoła osiągnąć zamierzonego progresu i nie nabędzie koniecznych umiejętności. Skuteczność zarządzania wiedzą u pracowników wymaga od instytucji opracowania długofalowej strategii rozwoju zawodowego. Bez strategii i planu nie ma możliwości, by trafnie uruchomić proces rozwoju kluczowych dla organizacji kompetencji. Postawa wyższej kadry zarządzającej powinna istotnie wpływać na proces decyzyjny w tym obszarze działania. Tempo rozwoju tej kadry i przykład, jaki daje „z góry”, silnie wpływa i oddziałuje na tempo rozwoju pracowników i ich nastawienie do kształcenia i doskonalenia się. Zależność ta jest naprawdę bardzo wyrazista - szef, który „stoi w miejscu”, nie będzie promował pracowników, którzy szybko idą do przodu i go wyprzedzają, za moment będą stanowić dla niego realne zagrożenie w utrzymaniu pozycji. Taki schemat niestety funkcjonuje i należy dbać o to, aby poziom doskonalenia się był adekwatny do okoliczności WSGE | 499 i hierarchii w organizacji. Stabilna i skuteczna polityka rozwoju kompetencji powinna być zapewniona przez kompetentny i profesjonalny personel, który się tym zagadnieniem zajmuje, który nie jest w żaden sposób hamowany w rozwoju. Warto podkreślić, że szefowie działów zajmujących się rozwojem i polityką personalną muszą być na tyle silni, by być partnerami do merytorycznej dyskusji z kierownictwem firmy i forsować, o ile to możliwe, nowe trendy w zakresie wdrażania rozwiązań szkoleniowych. Koszty i ryzyko zaniechania inwestycji w rozwój kompetencji mogą być niewspółmiernie wyższe od zysków, które trzeba jedynie trafnie szacować. I to również należy umiejętnie przekazać osobie zarządzającej jednostką. Rodzaje szkoleń Współcześnie bardzo często dokonuje się oceny pracowników, jeśli jest ona poprawnie przeprowadzona, wówczas motywuje, dyscyplinuje i pobudza pracowników do rozwoju, samodoskonalenia, podnoszenia poziomu profesjonalizmu. Przełożony dzięki ocenie uzyskuje rozeznanie w potrzebach szkoleniowo rozwojowych. Doskonalenie, będące podnoszeniem kwalifikacji (poziomu profesjonalizmu) pracowników w celu zwiększenia sprawności działania, przede wszystkim na zajmowanym obecnie stanowisku pracy, jest jednym z istotnych elementów rozwoju kadr (Klimek, J. 2008. s. 54). Doskonalenie używane jest wymiennie z pojęciem szkolenia, będącym procesem nabywania wiedzy i umiejętności związanych z wymaganiami pracy, innowacji specyficznych dla danej pracy oraz uczeniem się poprzez doświadczenie. Szkolenie może być prowadzone przez zespół pod kierunkiem menedżera lub instruktora dysponujących wiedzą i doświadczeniem (Pocztowski, A. 2003. s. 79). Główną metodą rozwoju pracownika i zdobywania przez niego nowych umiejętności zgodnych z tendencją rozwojową i statutową firmy są szkolenia. Wyróżniamy kilka rodzajów organizowanych szkoleń, pod kątem formy są to szkolenia wewnętrzne i zewnętrzne, indywidualne i grupowe, otwarte i zamknięte, pod kątem merytoryki są to: a) szkolenia zawodowe – np. szkolenia informatyczne, budowlane, księgowe, itp. szkolenia silnie dopasowane do potrzeb i specyfiki określonego miejsca pracy; b) szkolenia z kompetencji miękkich – rozwijanie umiejętności osobowościowych, zachowań w różnych sytuacjach, np. szkolenia z komunikacji, negocjacji, szkolenia sprzedażowe, dla kadry zarządzającej, 500 | WSGE szkolenia interpersonalne, tj. nastawione na rozwój umiejętności psychologicznych, np. autoprezentacja, asertywność, radzenie sobie ze stresem. c) szkolenia BHP – szkolenia usankcjonowane Kodeksem pracy (art. 2373 § 21), obowiązkowe, niepodwyższające kompetencji, przeprowadzane przez osobę uprawnioną. Wyróżnia się szkolenia podstawowe przy przyjęciu do pracy i okresowe w jej trakcie; d) szkolenia językowe – wymagane na stanowisku oraz będące dodatkowym motywatorem dla pracownika – jeśli w pracy nie używa języka obcego. Większość szkoleń przybiera formę warsztatów lub wykładów prowadzonych przez trenera z zewnątrz lub prowadzącego pracownika instytucji macierzystej. Nowe formy szkolenia tzw. on-line pojawiły się wraz z rozwojem Internetu, pracownik może brać w nich udział w miejscu lub na stanowisku pracy. Różne są również formy odpłatności za zdobywanie nowych kompetencji. Mogą to być szkolenia w całości finansowane przez pracodawcę (pracownik jest zobowiązany do uczestnictwa, wyjątek – poza godz. pracy nie jest to obowiązek obligatoryjny), współfinansowane (często wiążąca jest umowa lojalnościowa z pracodawcą), całkowicie odpłatne (pracodawca, który wyraził zgodę, zobowiązany jest do udzielenia płatnego urlopu) lub bezpłatne - np. w ramach różnego rodzaju programów unijnych, inicjatyw prywatnych firm i fundacji. Rozwijanie i doskonalenie pracowników, podnoszenie poziomu profesjonalizmu daje według M. Armstronga różne korzyści: 1. sygnalizuje pracownikom, że firma traktuje ich jak najbardziej poważnie, 2. motywuje pracowników — poprzez odpowiednie dodatkowe wynagrodzenie — do pogłębiania wiedzy i wykorzystywania nowych umiejętności, 3. wzmaga zaangażowanie i oddanie pracowników, gdyż w trakcie szkoleń jasno przedstawia się wartości, do których dąży organizacja, dbając jednocześnie o to, by naprawdę rozumieli i wcielali te ideały w życie, 4. wzmaga się identyfikacja z zakładem, gdyż ludzie lepiej rozumieją cele i zasady jego działania, 5. poprawia się komunikację z personelem, zwłaszcza, gdy organizuje się WSGE | 501 wspólne warsztaty kierownictwa i personelu, podczas których opracowywane są metody rozwiązania konkretnych problemów, 6. przyczynia się do pełniejszej realizacji ludzkich potrzeb i pragnień — wybrać pracownika do uczestnictwa w kursie, to zauważyć jego dobrą pracę i starania, 7. wzbogaca pracę – szkolenia, sesje edukacyjne i wszystkie inne formy szkolenia zawodowego dają ludziom możliwość podejmowania się coraz bardziej zobowiązujących wyzwań, co jest korzystne nie tylko dla nich, ale też dla zakładu (Pocztowski, A. 2003. s. 124). Szkolenia z założenia powinny zaspokajać potrzeby rozwojowe pracowników i firmy, powinny przyczyniać się do zwiększenia skuteczności działań. Zarówno program szkoleń, treść, forma i dobór metod powinny wprost wynikać z identyfikacji i analizy potrzeb instytucji – w pełnym zrozumieniu strategii kadrowej i ogólnej, – o czym była mowa wcześniej. Zakończenie Reasumując, proces rozwoju kadr nie może być oderwany od rzeczywistości, efektywne i skuteczne zarządzanie firmą w ujęciu całościowym zawsze będzie w dużym stopniu zależało od kompetentnego zespołu realizującego główne założenia jej działalności. Inwestowanie w kształcenie ludzi, poprzez wybór renomowanych firm z referencjami, zawsze przyniesie wymierne efekty i będzie wspólnym sukcesem stron zainteresowanych, czyli i pracodawcy, i pracownika. Rosnące znaczenie zagadnień związanych z wyszukiwaniem i utrzymaniem utalentowanych pracowników sprawia, że zarządzanie kadrami staje się strategicznym składnikiem aktywów przedsiębiorstwa. Strategia organizacji i wszystkie jej cele realizowane są przez ludzi. To oni projektują i wykorzystują technologie, tworzą firmę i uczestniczą w jej życiu. Od całej kadry przedsiębiorstwa zależy jego zysk i utrzymanie na rynku. Aby to osiągnąć, w firmach stosuje się odpowiednie gospodarowanie zasobami ludzkimi, czyli zarządzanie kadrami. Jest ono procesem ciągłym, zmierzającym do zapewnienia w firmie właściwych ludzi na odpowiednich stanowiskach. References: Armstrong M.(2007), Zarządzanie zasobami ludzkimi, Kraków: Oficyna a Wolters Kluwer Business. 502 | WSGE Brilman, J. (2002), Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, Warszawa: PWE. Gmółka, Z. (2005), Zarządzanie zasobami, Szczecin: Wydawnictwo Uniwersytetu Szecińskiego. Jashapara, A. (2006), Zarządzanie wiedzą, Warszawa: PWE. Jasiewicz, S., Rogowski, W., Kicińska, M. (2006), Kapitał intelektualny, Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Zawisza, J. (2011) Kształtowanie procesów personalnych. Journal of Modern Science. 4/11/2011. Klimek, J. (2008), Doskonalenie efektywności małych i średnich przedsiębiorstw. Toruń: Adam Marszałek. Kowalczyk, A., Nogalski, B. (2007), Zarządzanie wiedzą. Koncepcje i narzędzie, Warszawa: Difin. McKenn, E., Beech, N.(1997), Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa: Wydawnictwo Gebether & Ska. Pocztowski, A. (2003), Zarządzanie zasobami ludzkimi. Kraków: OW, Probst, G., Raub, S. Rombardt, K. (2004), Zarządzanie wiedzą w organizacji, Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Suchodolski, A. (2002), Jak stworzyć plan ścieżki kariery zawodowej. Warszawa: PWN. WSGE | 503 504 | WSGE Sprawozdania Confrence reports WSGE | 505 506 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 507-515 Katarzyna Ferszt-Piłat WSGE | 507 508 | WSGE Krzysztof Dziurzyński, Postawy polityczne młodzieży a edukacja obywatelska. Wydawnictwo WSGE, Józefów 2012, s. 183. [Book review: Krzysztof Dziurzyński, Political attitudes of youth and civic education. WSGE Publishing House. Józefów 2012, s. 183] Katarzyna Ferszt-Piłat Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Młodzież – to zagadnienie niezwykle skomplikowane i trudne dla wszelkich opisów, analiz i badań empirycznych. Aczkolwiek - tak ciekawe, nieprzewidywalne i bogate w swej różnorodności, że jest prawdziwym wyzwaniem dla współczesnych badaczy życia społecznego. Temu wyzwaniu uległ również Krzysztof Dziurzyński, który nie pierwszy raz zajmuje się analizą oraz badaniami empirycznymi przywoływanej kategorii społecznej oraz relacjami młodych ludzi i sfery edukacji obywatelskiej (Dziurzyński, 2011). Na samym początku swej książki Autor-badacz doskonale charakteryzuje młodzież w następujących słowach: „ … stanowi ona zwierciadło pozwalające zobaczyć, co się dzieje w całym społeczeństwie… Nie musi ona akceptować zasad rządzących polityką, kochać polityków, wierzyć mediom, nie musi wielu innych rzeczy. Młodzież często, zgodnie z „prawem młodości”, odrzuca pewniki, prawdy objawione i nie wierzy nikomu na słowo. Obserwuje toczące się wokół niej życie, instytucje życia publicznego i ocenia je, porównując z głoszonymi zasadami nowego ładu społecznego, takimi jak: równość, wolność, braterstwo, sprawiedliwość społeczna” (Dziurzyński, 2012, s.10). Jeśli tak celną charakterystykę młodych ludzi uzupełnimy o tezę, że młodzież stanowi pokolenie, które w pewnym momencie przejmie odpowiedzialność za całość społeczeństwa, to bezsporne stają się waga i znaczenie pozycji pod tytułem: „Postawy polityczne młodzieży a edukacja obywatelska”. Omawiana publikacja jest rzetelną próbą ujęcia specyfiki socjalizacji i edukacji obywatelskiej w społeczeństwie polskim oraz stanowi swoiste kompendium wiedzy teoretycznej i empirycznej w tej dziedzinie. Aczkolwiek podobnych badań, jak wskazuje sam Autor, przez okres ostat- WSGE | 509 nich dwudziestu lat przeprowadzono wiele (Zahorska i inni, 2009, Dolata i inni, 2004, Torney-Purta i inni 2001, Raporty CBOS). Jednak jest to na tyle ważny i delikatny w polskim społeczeństwie problem, że domaga się permanentnego monitoringu. Niestety, od przełomu w 1989 roku nadal trudno młodym ludziom zrozumieć ideę obywatelskości – nie chcą lub też nie potrafią rozpoznać właściwych wartości społeczeństwa obywatelskiego. Z pewnością wiele wątpliwości w tej mierze wiąże się z szerzej pojętą socjalizacją, ze wrastaniem w określonych rodzinach, edukowaniem w szkołach, funkcjonowaniem w najbliższej społeczności lokalnej, w grupach rówieśniczych, w kulturze medialnej i generalnie w bardzo zróżnicowanym współczesnym świecie. Dużym atutem omawianej pozycji jest sposób realizacji metodologicznej. Z pewnością z ogromnym zainteresowaniem czyta się prace, w których zastosowano triangulację badawczą, a więc w celu wyjaśnienia problemu badawczego użyto kilku metod i technik. Takie zabiegi pozwalają odbiorcom przeprowadzenie samodzielnych pogłębionych analiz oraz konfrontację z materią przedstawioną przez Autora. W tym konkretnym przypadku są to: analiza dyskursu, ilościowe kwestionariuszowe badania na populacji młodzieży ponadgimnazjalnej, a także wywiady jakościowe z nauczycielami przedmiotu wiedza o społeczeństwie. Ponadto wykorzystano takie narzędzia badawcze, jak: Skalę Poczucia Wpływu Społecznego (SPWS), Skalę Poczucia Bezpieczeństwa (SPB, skonstruowaną przez badacza na potrzeby badań), jak również Skalę Demokracji Proceduralnej (SDP). Niniejsza praca, jak każda empiryczna, ma klasyczny układ dwudzielny. W pierwszej części – teoretyczno-merytorycznej - nakreślony został stan obecnej dyskusji wokół takich pojęć, jak: kultura polityczna, wiedza polityczna, postawy polityczne oraz edukacja polityczna i obywatelska. Warto pamiętać, co podkreśla Autor, że dwa terminy często używane zamiennie, a więc: edukacja polityczna oraz socjalizacja polityczna – nie odsyłają do tego samego odniesienia. Zakresowo są one różne – socjalizacja polityczna to pojęcie szersze i oznacza kształtowanie właściwych przekonań, ocen i postaw wobec życia politycznego. Natomiast edukacja polityczna to inaczej edukacja obywatelska. To według Krzysztofa Dziurzyńskiego pojęcia-zamienniki. A zatem, jak konstatuje - „Polska szkoła publiczna ma przygotować do życia w społeczeństwie obywatelskim, a nie w społeczeństwie partyjnym. Stoi przed nią bardzo trudne zadanie. Ma kształtować poglądy, uczyć oceniania rzeczywistości na podstawie wiedzy naukowej, 510 | WSGE przy odwoływaniu się do systemu wartości charakterystycznego dla społeczeństwa obywatelskiego” (Dziurzyński, 2012, s. 24). Realizowana w szkole edukacja polityczna (obywatelska) powinna: prezentować różne orientacje i poglądy, przy poszanowaniu odmiennych zdań, poszukiwać odpowiedzi na pytania i problemy społeczne oraz polityczne, uczyć myślenia w kategoriach politycznych, a także wskazywać zasady postępowania i zachowania (Dziurzyński, tamże). Podobne propozycje pojawiają się również w głosach specjalistów, nauczycieli, elit decydujących o treściach programowych i podręcznikowych, w prasie społecznej i specjalistycznej, w ramach dyskursu na temat edukacji obywatelskiej w latach 1990-1994 - udokumentowanego przez badacza w recenzowanej pozycji. Niniejszy dyskurs publiczny posłużył jako kontekst dla części empirycznej pracy, czyli: do nakreślenia tła dla badań ilościowych, realizowanych wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Natomiast przeprowadzone z nauczycielami WOS-u wywiady jakościowe stanowiły niezbędne dopełnienie projektu badawczego. Nie sposób przedstawić w tym miejscu szczegółowo wszystkich obszernych analiz, zamieszczonych w pozycji Krzysztofa Dziurzyńskiego. Zainteresowanych odsyłam do wnikliwej lektury – jednak warto przywołać problemy, które Autor trafnie rozpoznał, nazwał, zanalizował i opisał na podstawie zebranych danych empirycznych. Pierwsze zasadnicze i podstawowe pytania badawcze określiły poziom zainteresowania polityką oraz jej znaczenie wśród badanych uczniów. Analizując deklaracje badanej młodzieży, należy stwierdzić, że trzy czwarte respondentów interesuje się polityką, w tym 13 procent przejawia duże i bardzo duże zainteresowanie tą sferą. Jednak o ile młodzież ucząca się deklaruje zainteresowanie polityką, o tyle raczej nie zauważa jej znaczenia w swoim życiu. Mniej niż co czwarty badany uważa, że polityka ma więcej niż średnie znaczenie w jego życiu. Następny problem badawczy skupiał się na ustaleniu źródeł wiedzy o polityce. Badani uczniowie najczęściej korzystają z komercyjnych stacji telewizyjnych i radiowych oraz publicznej telewizji. Uzyskany materiał empiryczny pozwala wnioskować, że młodzież aczkolwiek zadawalająco korzysta z alternatywnych bardziej tradycyjnych źródeł pozyskiwania wiedzy o polityce – to zarysowuje się tendencja sugerująca większy wpływ Internetu i środków elektronicznych w tej mierze, w przyszłości. Następne trzy problemy badawcze, sformułowane przez Krzysztofa Dziurzyńskiego, odnosiły się do aprobaty i opinii młodzieży na temat takiego systemu, jak demokracja w ogóle, a także w jej proceduralnym i równościowym wymia- WSGE | 511 rze. Dane potwierdziły w miarę wysoki stopień zadowolenia młodzieży z faktu funkcjonowania systemu demokratycznego w Polsce. Jednak ukazały również, że mimo przełomu ustrojowego i długoletnich prób budowy demokracji krytycznie ocenia osiągnięcia transformacji w tym zakresie. Następne problemy ukazały stosunek respondentów do takich kwestii, jak: władza, zaufanie do instytucji życia publicznego oraz ocenę działań partii politycznych. Ostatnie dwa problemy – niemniej chyba najważniejsze dla budowania społeczeństwa obywatelskiego - dotyczyły kwestii opinii na temat działalności społecznej i charytatywnej oraz ich własnej aktywności w tych dziedzinach. Znakomita większość badanych (83,7%) stwierdziła, że działalność charytatywna jest ważna i ma sens. I tej działalności bezwarunkowo przyznała pierwszą rangę. Natomiast połowa respondentów stwierdziła, że działalność społeczna ma sens, ale pod pewnymi warunkami. Jednak niewielu z nich podjęło się już takiej działalności, na przykład w wolontariacie. Generalne stwierdzenia badacza odnośnie działań młodzieży w tej sferze są raczej optymistyczne: młodzież chce działać, chce być pomocna, ale w inny sposób niż te oferowane przez obecne organizacje. Analiza danych i wniosków z badań Dziurzyńskiego utwierdza w przekonaniu, że postawy polskiej młodzieży wobec sfery publicznej przez okres prawie dwudziestu lat niewiele się zmieniły. Aczkolwiek zadziwiająca jest deklaracja zainteresowań polityką, ujawniona przez liczną grupę wśród badanej młodzieży. Liczne badania ukazują raczej brak zainteresowań tą sferą. Jest to ciekawa przesłanka, którą warto jeszcze raz bardziej dogłębnie zbadać. Jednak sfera deklaratywna nie bardzo zgodna jest z przydawaniem polityce znaczenia we własnym życiu. W tej mierze odczuwany jest brak koherencji między deklaracją a działaniem wśród badanej młodzieży. Przywoływany projekt badawczy potwierdził tendencje i priorytety działań młodzieżowych, które ujawniły się także w innych badaniach nie tylko w Polsce. Młodzież najchętniej angażuje się w działania raczej nieformalne, samopomocowe, charytatywne. Ze względów merytorycznych pozycja z dużym powodzeniem może być wykorzystana w ramach zajęć z zakresu pedagogiki, socjologii oraz politologii, a także jako praktyczna pomoc metodologiczna, w przypadku prób konstruowania projektów badawczych z zakresu społeczeństwa obywatelskiego. Publikacja traktująca o postawach politycznych młodzieży to pozycja ważna dla nauczycieli, wychowawców, osób sprawujących rządy w Polsce, włodarzy w lokalnych społecznościach oraz rodziców. Zawiera ona bowiem przesłanie, które wydaje się być nakazem i wołaniem o prze- 512 | WSGE budzenie świadomej obywatelskości, bo, jak twierdzi Autor - posiłkując się słowami amerykańskiego socjologa Johna Deweya, mówiących o zagrożeniach dla społeczeństwa obywatelskiego: „ Prawdziwym zagrożeniem naszej demokracji nie jest istnienie obcych państw totalitarnych, lecz czynniki tkwiące w naszych osobistych postawach, i w naszych własnych instytucjach, które w innych krajach pozwoliły zwyciężyć władzy narzuconej z zewnątrz, dyscyplinie, jednolitości i zależności od Wodza”. Czy polska młodzież jest gotowa na przebudzenie? Czy jest gotowa zrozumieć przesłanie? Niestety, pewien nie tyle pesymizm, co realizm badawczy w tym względzie nakazuje sądzić, że jest to na razie niemożliwe. Albowiem w swoim „marszu pod prąd” świata dorosłych, w swoim młodzieńczym buncie, w swoim nonkonformizmie, w grupach rówieśniczych – ważnych i znaczących dla nich, młodzi musieliby przyjąć i zaaprobować odmienny od dominującego w społeczeństwie system wartości. Inna droga – to docenienie i uczynienie priorytetowymi wartości ważnych dla życia publicznego. Jest to niesamowicie trudny i żmudny proces, a wśród badaczy doskonale znana jest niechęć młodych do wszelkich przejawów życia publicznego. Najchętniej biorą udział w działaniach nieformalnych, samopomocowych, charytatywnych, w wolontariacie. Na ogół niechętnie biorą udział w wyborach, rzadko należą do instytucji politycznych. Systematyczne uczestniczenie w życiu publicznym jest rzadkością w tej grupie – potwierdzają to badania z wielu krajów (Zahorska i inni, 2009). Jednak nie we wszystkich społeczeństwach etos obywatelskości ma tak niską pozycję. Natomiast aktualne tendencje w reprezentatywnych badaniach opinii społeczeństwa polskiego na temat priorytetowych norm i wartości ukazują, że od 2005 roku hierarchia wartości cenionych przez Polaków pozostaje dość stabilna. Jednak nadal stosunkowo odległe pozycje w hierarchii wartości szczególnie cenionych w życiu zajmują: pomyślność ojczyzny (3%), wolność głoszenia własnych poglądów (3%) oraz możliwość udziału w demokratycznym życiu społeczno-politycznym (0,2%), przy deklarowanej najważniejszej wartości, jaką niezmiennie stanowi szczęście rodzinne (82% wskazań) oraz zdrowie (74% wskazań). Analiza aprobowanych i nieaprobowanych norm i zachowań pokazała z kolei, że w ciągu ostatnich trzech lat istotnie wzrosło przyzwolenie na nieuczestniczenie w wyborach. Zachowanie tego typu stanowczo potępia tylko 21% badanych (Komunikaty CBOS 2005, 2008, 2012). Zaznaczyć należy, że wśród respondentów były również osoby młode. Takie dane nie napawają optymistycznie, ale potwierdzają stanowisko, że badania sfery obywatelskiej młodzieży powinny być monitorowane, a obok badań potrzebne są jeszcze bardziej zdecydowane działania pro- WSGE | 513 obywatelskie. Skierowane nie tylko do młodzieży, ale dzieci oraz rodziców, a także elit i organizacji pozarządowych. Zaprezentowane przez Krzysztofa Dziurzyńskiego wnioski z badań znowu pokazują, że przed polskim społeczeństwem, w sferze edukacji obywatelskiej, jeszcze wiele pracy. References: Torney-Putra J. (2001). Citizenship and Education in Twenty-eight Countries. Civic Knowledge and Engagement at Age Fourteen. Dolata i inni (2004). Młodzi obywatele. Wyniki międzynarodowych badań młodzieży. Warszawa: Wyd. UW. Dziurzyński K. (2012). Postawy polityczne młodzieży a edukacja obywatelska, Józefów: Wyd. WSGE. Dziurzyński K. (2011). Obraz władzy zaufanie do niej i autorytaryzm jako wyznaczniki społecznego myślenia studentek kierunków pedagogicznych, [w:] E. Arciszewska, K. Dziurzyński, M. Jurewicz (red.), Zmienne konteksty edukacji wczesnoszkolnej, Józefów: Wyd. WSGE. Komunikaty CBOS (2013, 2008, 2005). Wartości i normy. Zahorska M. i inni (2009). Obywatele czy poddani? Młodzież szkolna a demokracja. Warszawa: Wyd. Akad. ŻAK. 514 | WSGE JoMS 4/19/2013, ss. 515-521 Czesław Marcinkowski WSGE | 515 516 | WSGE Nicole Gnesotto, Przyszłość Europy strategicznej, Wydawnictwo: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, s. 179 [Book review: Nicole Gnesotto, L`Europe a-t-elle un avenir strategique?, Polish Institute of International Affairs, s. 179] Czesław Marcinkowski Akademia Obrony Narodowej [email protected] Nicole Gnesotto’s book entitled The future of the strategic Europe published by the Polish Institute of International Affairs in 2012 is a specific form of the question about the direction of the development of the Common Foreign and Security Policy (CFSP). Taking into account the changing conditions of the last three-four years, it can be assumed that before 2010 the book would not have a chance to appear. One can risk saying that the publication is also an attempt to point the way and/or direction of new activities for CFSP in the twenty-first century. Unfortunately, the author does not give a clear answer to the above formulated questions regarding the meaning of European strategy. The arguments presented by Nicole Gnesotto in the book should be interpreted depending on individual views represented by euroenthusiasts or euorosceptics. In this context, the most interesting is the second part of the book showing the ongoing weakness of the European Union, which is also a sober look at its contemporary tasks and role. The whole book is worth devoting some time to read it because one will definetely enjoy it. Polskie tłumaczenie książki Nicole Gnesotto pt. Przyszłość Europy strategicznej (L`Europe a-t-elle un avenir strategique?) wydanej przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych zaprezentowano 22 kwietnia 2012 roku w Warszawie. Śmiało można powiedzieć o tej publikacji, że jest formą pytania o kierunek kształtowania Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB), a tym samym nowych stosunków politycznych w Europie. Ewolucja w Unii Europejskiej ma wymiar polityczno-gospodarczy, a postępy w integracji militarnej raczej niewielkie. Jeżeli dodamy do tego szereg problemów kryzysu ekonomiczno-finansowego to możliwe, że przed 2010 rokiem ta książka nie miałaby szans na powstanie. WSGE | 517 Autorka jest profesorem tytularnym w Wydziale Unii Europejskiej w Conservatoire National des Arts et Metiers (CNAM). W latach 2001-2007 była pierwszym dyrektorem Instytutu Unii Europejskiej Studiów nad Bezpieczeństwem. Obecnie jest wiceprzewodniczącą Rady Naukowej Notre Europe i członkiem komitetu redakcyjnego periodyku ”Esprit”. Profesor Nicole Gnesotto jest autorką licznych publikacji poświęconych problematyce bezpieczeństwa europejskiego. Uwzględniając wiedzę i doświadczenie Nicole Gnesotto, mogę zaryzykować tezę, że publikacja jest formą pytania, ale jednocześnie próbą wskazania drogi i/lub kierunku nowych działań na rzecz Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony na XXI wiek. Jednocześnie, wczytując się w treść książki, można odnieść wrażenie, że jest ona wyrazem frustracji elit Unii Europejskiej nad obecnym stanem, a raczej impasem Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, który zamyka się w rozbieżnościach pomiędzy: dużym potencjałem politycznym, militarnym i obecnością w regionach konfliktów, a komfortem bezpieczeństwa. Wnioski wynikające z treści książki można sparafrazować, że sukcesy integracji polityczno-gospodarczej nie przełożyły się na strategiczność perspektywiczną Europy, na jej osiągnięcia i dorobek w innych obszarach funkcjonowania. Wielkie mocarstwa Unii (Francja, Wielka Brytania) nie chcą strategicznej Europy - Asthon jest niekompetentna, co można odczytać jako brytyjski wkład w rozkład strategicznej Europy, a poza tym pogłębiają się różnice geostrategiczne w poglądach państw europejskich. Złożone problemy przyszłości Europy strategicznej zawarte są we wprowadzeniu, trzech powiązanych ze sobą części oraz wniosków, stanowiąc zbiór aktualnych problemów będących podstawą funkcjonowania Unii Europejskiej teraz i w przyszłości. Są to aktualne problemy i ich szybkie rozwiązanie zdecydowanie poprawiłoby odbiór jej politycznej tożsamości. Wydaje się, że najważniejszym problemem, który autorka chciała przedstawić, jest odpowiedź na dwa podstawowe pytania: - czy kierunek na maksymalne poszerzenie unii Europejskiej przekłada się na jej strategiczność? - czy federalizacja Unii w mniejszym gronie państw nie będzie rozwiązaniem na zwiększenie strategiczności? Niestety, autorka nie daje odpowiedzi jednoznacznej na postawione pytania. Przedstawione argumenty można różnie interpretować, zależnie od reprezentowanych indywidualnie poglądów: eurosceptyka 518 | WSGE czy euroentuzjasty. Część pierwsza Niepowstrzymany rozwój Europy strategicznej stanowi historyczne spojrzenie na ewenement współczesnej Unii Europejskiej. Tę część książki można zawrzeć w kilku słowach: wiemy, skąd jesteśmy, wiemy, gdzie jesteśmy, ale nie wiemy, dokąd idziemy. Rozdział pierwszy: Jak do tego doszło ukazuje właśnie historię powołania konstrukcji „wspólnotowej” od wizjonerskiej idei Francuzów poprzez sformalizowaną Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (1951 r.) do Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO – 1952 r.) i jej unicestwienia w 1954 r. Na tej historycznej bazie autorka prezentuje polityczne kształtowanie koncepcji strategiczności Europy i liczne meandry. Dostrzegalny postęp wyraźnie rysuje się w latach 1999-2003, co znakomicie dostrzega autorka. Drugi rozdział: Bilans bardziej niż pozytywny jest analizą i jednocześnie podsumowaniem aktywności Europy w interwencje we wszystkich kierunkach i obszarach. Bilans dokonań w 2010 roku zamknął się liczbą 23 operacji cywilnych i/lub wojskowych na kilku kontyngentach, w których uczestniczyło ponad 67 000 osób (Polacy uczestniczyli m.in. w misjach UE w: Macedonii, Bośni i Hercegowinie, Kongo, Czadzie, Gruzji ). Były to misje wsparcia w ustanowieniu państwa prawa, humanitarne, szkoleniowe, reformujące sektor bezpieczeństwa, obserwacyjne i kontrolne. Ta aktywność Europy stanowi niezwykłą wartość dodaną w postaci legitymizacji wewnętrznej i międzynarodowej. Autorka pozytywnie ocenia bilans tych dokonań Unii Europejskiej w sferze strategiczności zarządzania kryzysowego, podkreślając, że są jeszcze niezagospodarowane nisze. Druga część: Permanentna słabość Unii Europejskiej jest trzeźwym spojrzeniem na jej współczesne problemy. Rozdział pierwszy to Problemy strukturalne. Odnosząc się do tego rozdziału, pozwolę sobie zauważyć, że kompetencje i zdolności obronne w ramach Unii Europejskiej stanowią duży sukces instytucjonalny i polityczny. Na tym w zasadzie kończy się sukces integracji obronnej. Osiągnięcia w sferze reagowania kryzysowego i w sferze rozwiązywania konfliktów, przywracania pokoju i odbudowy (rekonstrukcji) gospodarczej są mało widoczne. Unia, angażując się zbrojnie w Kosowie, Bośni i Hercegowinie, Kongo, Czadzie, Gruzji lub misjami policyjnymi w Kosowie, Strefie Gazy, Afganistanie, nie umiała rozwiązać głównego problemu. Opuściła te rejony lub jeszcze w nich jest, ale bez perspektyw na przyszłość. Również WSGE | 519 powoływane (raczej dla dowartościowania państw uczestniczących) Grupy Bojowe UE nie były ani razu użyte w akcji militarnej. Widać wyraźnie deficyt zdolności i szereg innych braków oraz niedoróbek m.in. prymat narodowej suwerenności nad integracją. Nie mniej frapujący jest rozdział drugi: Europa jako mocarstwo. W opinii profesor Nicole Gnessoto, wyrażonej w tej części książki, jest to temat tabu. Treść tego pojęcia jest zwyczajowo rozumiana jako narzucanie pewnych reguł postępowania światowej konkurencji. Tymczasem okazuje się, że Europa jest „bytem schizofrenicznym, niedokończonym dla jednych, awangardowym dla innych, nigdy jednak niepretendującym do rangi globalnego mocarstwa” (s. 94). A więc, czy nie mamy do czynienia z „delegowaniem” mocarstwowości Europy na USA (np. szczególny przypadek braku, chęci, możliwości i siły do rozwiązania konfliktu w b. Jugosławii). Część trzecia tej ciekawej książki: Unia Europejska w procesie globalizacji stanowi natomiast o przyszłości Unii. Ciekawe sformułowanie roli Europy po rozpadzie dwubiegunowości (autorka – „Po upadku wrogich bloków” – s. 123) jest podstawą do podjęcia rozważań o roli Unii w procesie globalizacji i tworzenia „nowego świata” opartego na ekonomii, a nie kierującego się ustaleniami politycznymi. W rozdziale pierwszym: Globalizacja: nowe rozdanie autorka dużo uwagi poświęca problemowi Azji (szczególnie Chin i Indii) na tle zjawiska globalizacji, ale w kontekście roli Unii Europejskiej. Druga część pierwszego rozdziału poświęcona jest bezpieczeństwu europejskiemu i międzynarodowemu, które jest dzisiaj zupełnie inaczej postrzegane niż jeszcze dziesięć czy dwadzieścia lat wcześniej. Drugi rozdział: Europa, potęga konieczna pokazuje, że globalizacja, stanowiąc wyzwanie dla współczesnego świata, jest również wyzwaniem dla Unii Europejskiej, która jest dziwnym bytem politycznym sui genesis. Podchodzi więc do globalizacji ze swoimi specyficznymi słabościami i pozytywnościami (s. 142). Jego treść w kontekście rozdziału pierwszego dotyczy problematyki przyszłości i właśnie strategiczności. Tytuły podrozdziałów wyjaśniają doskonale głębię problemu: ryzyko schyłku; dobry czas dla potęgi; Europa z powrotem w Historii (tak! Dużą litera – Cz. M.); Unia, czyli potęga konieczna oraz trzy warunki wstępne. Z treści książki wyłania się pozornie pytanie bez odpowiedzi – Czy Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony (WPBiO) jest bez wymiaru 520 | WSGE strategicznego? Jednak jest próba udzielenia odpowiedzi na to pytanie. Można się dopatrzyć w zsyntetyzowanej tezie – nie ma myślenia strategicznego budowania Europy, ale myśli się i mówi dużo o perspektywie, o przyszłości Europy. Książkę napisaną przez profesor Nicole Gnesotto z polotem i wcale nieźle przetłumaczoną, poświęconą jak najbardziej współczesnym wyzwaniom, jakie stoją przed Unią Europejską (z ukazaniem jej fundamentów) czyta się z zainteresowaniem. Książka zmusza również do rozmyślań - jak przystało na poruszaną, istotną problematykę dotyczącą przyszłości strategicznej Unii, czyli pytania – gdzie idziemy? Bibliografia zawiera jedynie 33 pozycje, ale są to wyłącznie opracowania książkowe, autorskie lub zbiorowe odnoszące się do problemu. Nie obejmuje artykułów, raportów, studiów i opracowań na temat polityki zagranicznej bezpieczeństwa i obrony UE opublikowanych od czasów jej powołania w Maastrich w 1992 roku. Książka warta jest tego, aby poświęcić jej trochę czasu, a także zachować w pamięci i często do niej wracać. Tym bardziej, że europejski świat polityczny obraca się chyba wokół political fiction, tym bardziej, że „potęga całego Zachodu straciła swój absolutny charakter, stając się wartością względną” (s. 175). Debata nad nowym siedmioletnim budżetem ukazuje wyraźnie, że strategiczności Europy jest pojęciem w różnych układach. Poza tym przy ocenie treści książki i zdarzeń ostatnich lat należy pamiętać, że książka została wydana w 2011 roku. WSGE | 521 Uprzejmie informujemy, że w numerze 2/17/2013 Journal of Modern Science został opublikowany artykuł autorów: Gürbüz Ocak, Hasan Kizilkaya and Serkan Boyraz pt.: Evaluation of 6th grade English curriculum in terms of speaking skills and identifying causes of speaking problems students face, który autorzy pomyłkowo złożyli do naszego czasopisma zamiast innego artykułu. Wyżej wymieniony artykuł został również opublikowany w czasopiśmie “International Journal of Academic Research” Vol. 5 Issue 3. Błąd nie wynika z winy redakcji Journal of Modern Science. 522 | WSGE
