ZNACZENIE wCZESNEJ DIAGNOZY I REhABILITACJI
Transkrypt
ZNACZENIE wCZESNEJ DIAGNOZY I REhABILITACJI
BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 2 Spis treści Słowo wstępu .......................................................................................................................................................................................................... 3 Temat numeru: Niepełnosprawność w liczbach .............................................................................................................................. 4 Znaczenie wczesnej diagnozy i rehabilitacji ....................................................................................................................................... 10 Budujemy system – system wsparcia dla osób chorujących psychicznie w Szczecinie ........................................... 12 Wsparcie na rzecz osób niepełnosprawnych realizowane przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej .................................................................................................... 16 Innowacyjność jako nowe wyzwanie w obszarze integracji społecznej ............................................................................ 20 „Żyć z niepełnosprawnością” - cykl edukacyjny realizowany w ramach projektu „Profesjonalne kadry – lepsze jutro” .............................................................................................................. 22 Zakład Aktywności Zawodowej w Kołobrzegu .................................................................................................................................. 23 Superwizja w pomocy społecznej ............................................................................................................................................................. 26 Znaczenie partnerstwa lokalnego ............................................................................................................................................................. 28 Biuletyn Integracji Społecznej Województwa Zachodniopomorskiego Numer 3(4)/2010 Wydawca: Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej ul. Korsarzy 34 70-540 Szczecin Zespół redakcyjny: Dorota Rybarska-Jarosz (redaktor naczelna), Stanisław Kałamaga (sekretarz), Marzena Kareńska, Katarzyna Witkowska Redakcja: ul. Starzyńskiego 3-4, p. III, pok. 11 70-506 Szczecin tel/fax 091 42 53 635 www. projektrops.wzp.pl Zdjęcie na okładce: Nicolas Raymond Skład i druk: Kadruk Nakład: 1000 egz. Egzemplarz bezpłatny Biuletyn przygotowywany w ramach realizowanego projektu systemowego Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej „Profesjonalne kadry – lepsze jutro”. Drodzy Czytelnicy! Tematem wiodącym niniejszego numeru Biuletynu Integracji Społecznej Województwa Zachodniopomorskiego są różne aspekty niepełnosprawności. Ze statystyk wynika, że w Polsce co siódmy obywatel jest w jakimś stopniu niepełnosprawny. Z osobami niepełnosprawnymi mamy częsty kontakt w naszym codziennym otoczeniu, w domu, w pracy, na ulicy, w szkole lub w teatrze. Niepełnosprawność w wyniku wypadków, chorób, lub wad wrodzonych, stanowi barierę i przeszkodę w codziennym życiu. Osoby niepełnosprawne doświadczają poczucia zależności, ponieważ wymagają pomocy innych, lub wyręczania ich w codziennych czynnościach. Mogą także często doświadczyć kłopotów w relacjach społecznych z powodu ignorowania ich lub dyskryminowania przez osoby w pełni sprawne. Nadal przed wieloma niepełnosprawnymi stoją ograniczenia architektoniczne, transportowe, informacyjne lub mentalne. Jak skutecznie pomagać osobom niepełnosprawnym by czuli się potrzebni, niezbędni i kochani? Musimy niepełnosprawnych wspierać i dowartościowywać, rozpoczynając planowanie działań od poznania ich życia, środowiska, w którym przebywają a przede wszystkim od określenia ich potrzeb oraz możliwości. W programach wsparcia dla niepełnosprawnych mieszkańców naszego regionu, stawiamy na takie środki i formy pomocy, które zapewnią im niezależność i aktywny udział w życiu społecznym oraz zawodowym. Działania te nie mogą polegać wyłącznie na opiece instytucjonalnej czy normalizacji, lecz mają eliminować wszystkie bariery stanowiące przeszkody w równym dostępie do praw i w pełnym uczestnictwie w różnych dziedzinach życia. Właśnie bariery środowiskowe są elementem bardziej utrudniającym uczestnictwo w życiu społecznym niż ograniczenia wynikające z niepełnosprawności. Usuwanie barier i działania włączające są kluczem do równych szans osób niepełnosprawnych. Szans rozumianych nie jako ujednolicenie, lecz jako równe możliwości do nauki, rozwoju i pracy. W środowisku bez barier pozwolimy każdemu zmagającemu się z niepełnosprawnością na wzmocnienie poczucia wiary we własne możliwości i postrzeganie siebie jako niezależnej osoby, a słowa refrenu piosenki... ,, pokonam siebie, szczęśliwy los wygram i życia nie przegram” śpiewanego przez uczniów niepełnosprawnych intelektualnie z Zespołu Szkól Specjalnych w Goleniowie staną się faktem. Proponujemy Państwu lekturę przedstawiającą wybrane przykłady działań na rzecz osób niepełnosprawnych, które są realizowane przez podmioty publiczne i niepubliczne na terenie województwa zachodniopomorskiego. Czy działania te wpisują się w potrzeby i możliwości osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności w ich różnych okresach życia ? Oceńcie Państwo sami. Zapraszam do lektury, życzę wielu refleksji i inspiracji. Bożena Szymańska Zastępca Dyrektora Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 3 4 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ TEMAT NUMERU Niepełnosprawność w liczbach Zespół Obserwatorium Integracji Społecznej w czerwcu b.r. opublikował raport pn. „Sytuacja osób niepełnosprawnych w województwie zachodniopomorskim”, który jest próbą zobrazowania, na podstawie dostępnych danych źródłowych, sytuacji osoby niepełnosprawnej w regionie, począwszy od systemu edukacji po rynek pracy. Niniejszy artykuł to resume publikacji w całości dostępnej na stronie www.ois.wzp.pl. Na poziomie regionu dane dotyczące skali niepełnosprawności są agregowane głównie przez podmioty sektora publicznego. Wydawać by się mogło, że dla celów analitycznych bezcennym źródłem informacji będą dane zgromadzone w instytucjach orzekających o niepełnosprawności dla celów rentowych (Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji i Ministerstwo Obrony Narodowej) oraz dla celów pozarentowych (Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności oraz Wojewódzki Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności). Jednak istnienie dwóch równoległych systemów orzekania o niepełnosprawności sprawia, że agregowane dane są nieporównywalne, niekompletne oraz nakładają się na siebie. W związku z powyższym w dalszym ciągu podstawowym i rzetelnym źródłem informacji o osobach niepełnosprawnych pozostaje Narodowy Spis Powszechny. Na potrzeby przeprowadzenia analizy autorzy raportu dokonali przeszacowania (aktualizacji) liczby osób z prawnie orzeczoną niepełnosprawnością w 2009 roku1, co umożliwiło podział regionów w zależności od natężenia poziomu niepełnosprawności na 1000 mieszkańców. Rozkład ogólnopolski przedstawia się w następujący sposób: I grupa: najniższy poziom natężenia niepełnosprawności: województwo opolskie, mazowieckie i śląskie, II grupa: stosunkowo niski poziom natężenia niepełnosprawności: województwo łódzkie, podlaskie, świętokrzyskie, zachodniopomorskie, pomorskie, III grupa: przeciętny poziom natężenia niepełnosprawności: województwo podkarpackie, kujawsko -pomorskie, dolnośląskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie, Liczbę ludności wg stanu na koniec 2009 roku pomnożono przez wskaźniki niepełnosprawności (udział osób niepełnosprawnych w ludności ogółem) ustalone w Spisie Powszechnym 2002. Z powodu braku aktualnych danych przyjęto, że wartości w/w wskaźników pozostają w przybliżeniu na podobnym poziomie. IV grupa: wysoki poziom natężenia niepełnosprawności: województwo lubuskie, lubelskie i małopolskie. Województwo zachodniopomorskie ze wskaźnikiem 116 osób niepełnosprawnych na 1000 mieszkańców (w kraju 119) uplasowało się na 7 miejscu. Częstość występowania zjawiska niepełnosprawności jest zróżnicowana również wewnątrzregionalnie, o czym świadczy przestrzenna dywersyfikacja wartości wskaźnika niepełnosprawności w powiatach województwa zachodniopomorskiego. W populacji mieszkańców województwa do 15 roku życia najwięcej osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców oszacowano w 2009 roku w powiecie drawskim - 33,5 osób, najmniej w powiecie grodzkim Miasto Świnoujście – 8,8. Mapa nr 1. Szacunkowa liczba osób niepełnosprawnych w wieku 0-14 lat na 1000 mieszkańców 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych US w Szczecinie Wśród mieszkańców województwa powyżej 15 roku życia najwyższy wskaźnik niepełnosprawności odnotowano w powiecie wałeckim – 225,2. Najniższą wartość wskaźnika oszacowano dla mieszkańców powiatu Miasto Koszalin – 99,4 osoby niepełnosprawne na 1000 mieszkańców. Dla podkreślenia zróżnicowania przestrzennego zjawiska niepełnosprawności wewnątrz województwa warto zauważyć, iż w powiecie grodzkim Miasto Koszalin przeciętnie co 10 dorosły jest osobą niepełnosprawną w rozumieniu prawnym, zaś w powiecie wałeckim - co 4 dorosła osoba. Mapa nr 2. Szacunkowa liczba osób niepełnosprawnych powyżej 15 roku życia na 1000 mieszkańców podziale na powiaty niów ogółem notuje się wzrost liczby uczniów niepełnosprawnych. Zjawisko to dominuje w powiatach: białogardzkim, drawskim, gryfickim, gryfińskim, kamieńskim, kołobrzeskim, myśliborskim, polickim, stargardzkim, świdwińskim, wałeckim, szczecineckim i powiecie grodzkim Szczecin. W powiecie goleniowskim i sławieńskim w latach 20052009 zanotowano spadek liczby uczniów niepełnosprawnych wśród liczby uczniów ogółem, choć w dalszym ciągu w obu regionach mamy do czynienia z jednym z najwyższych w województwie wskaźników niepełnosprawności wśród dzieci i młodzieży (goleniowski: 26,2%, sławieński: 26,9%). Wykres nr 1. Zmiana liczby uczniów ogółem oraz liczby uczniów niepełnosprawnych w okresie 2005-2009 (2005=0%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Kuratorium Oświaty w Szczecinie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych US w Szczecinie Zanim zostaną poddane analizie wskaźniki obrazujące strukturę wykształcenia i rozkład przestrzenny placówek przygotowanych do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym warto zwrócić uwagę na dane dotyczące liczebności uczniów niepełnosprawnych podziale na powiaty. W latach 2005-2009 w województwie zachodniopomorskim zanotowano spadek liczby uczniów ogółem, co jest wynikiem niekorzystnych zmian demograficznych, wyjątek stanowi powiat grodzki Świnoujście, gdzie w analizowanym okresie liczba uczniów ogółem wzrosła o 27,6%. W skali całego województwa, liczba uczniów zmniejszyła się o 9,8%. Przy niekorzystnych zmianach liczby ucz- W województwie zachodniopomorskim w 2009 roku funkcjonowało 238 placówek, w których uczniowie niepełnosprawni mogli realizować obowiązek szkolny i obowiązek nauki, co w porównaniu z rokiem 2005 stanowi wzrost o 107 placówek przygotowanych do pracy z uczniem niepełnosprawnym (przedszkola i szkoły z oddziałami integracyjnymi wzrost o 55, przedszkola i szkoły specjalne - wzrost o 52 placówki). Koresponduje to ze wzrostem liczby uczniów niepełnosprawnych wśród liczby uczniów ogółem w latach 2005-2009. Mimo ogólnej tendencji zwiększania się liczby placówek specjalnych i z oddziałami integracyjnymi, w województwie znajdują się powiaty, w których nie ma placówek przygotowanych do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym w wieku przedszkolnym (białogardzki, drawski, gryficki, kamieński, pyrzycki, świdwiński). Podobna luka, choć w mniejszej skali, występuje w przypadku szkół ponadgimnazjalnych w powiecie: kamieńskim, łobeskim i wałeckim. Warto zauważyć również, że powiaty, w których nie istnie- BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 5 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 6 ją placówki przygotowane do pracy z dzieckiem Mapa nr 4 Rozmieszczenie przestrzenne szkół ponadniepełnosprawnym, charakteryzują się jednocześ- gimnazjalnych w podziale na powiaty nie wysokim odsetkiem osób niepełnosprawnych w wieku 0-14 lat w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w tej samej kategorii wiekowej: Powiat drawski: 33,5 % Powiat białogardzki: 24,2% Powiat łobeski: 22,6% Powiat gryficki: 22,2% Powiat świdwiński: 19,7%. Największy wzrost liczby placówek przygotowanych do pracy z uczniem niepełnosprawnym w latach 2005-2009 zanotowano w powiatach grodzkich: Szczecin (wzrost o 19 placówek), Koszalin (wzrost o 4 placówki), Świnoujście (wzrost o 5 placówek) oraz w powiecie goleniowskim (wzrost o 6 placówek). Mapa nr 3 Rozmieszczenie przestrzenne przedszkoli w podziale na powiaty Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Kuratorium Oświaty w Szczecinie, 30.09.2009 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Kuratorium Oświaty w Szczecinie, 30.09.2009 wyznacznikami poziomu rozwoju społeczeństwa i jakości życia. Niestety, w przypadku wykształcenia obserwuje się ogromne dysproporcje pomiędzy osobami zdrowymi a niepełnosprawnymi, wystarczy wspomnieć, że odsetek posiadaczy dyplomu ukończenia studiów wyższych jest niemal trzykrotnie niższy w grupie osób niepełnosprawnych niż ogółem wśród Polaków2. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż w Polsce notuje się systematyczny wzrost poziomu wykształcenia osób niepełnosprawnych. Jednocześnie odsetek osób niepełnosprawnych z wykształceniem wyższym (najbardziej pożądanym na otwartym rynku pracy) rośnie dużo wolniej niż ten sam wskaźnik w grupie osób zdrowych, co w konsekwencji zwiększa dysproporcje pomiędzy osobami niepełnosprawnymi, a resztą społeczeństwa. Niski poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych jest istotną determinantą, która zwiększa zagrożenie wykluczeniem społecznym, a w konsekwencji - ubóstwem i bezradnością. Wiedza i wykształcenie są dziś głównymi filarami, na których opiera się nowoczesne społeczeństwo i gospodarka. Obecnie wskaźniki takie jak odsetek 2 osób z wykształceniem wyższym, czy wysokość Badania wpływu kierunku i poziomu wykształcenia na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych, Pentor Research nakładów budżetowych na naukę są głównymi International Dysproporcje pojawiają się również w strukturze wykształcenia osób niepełnosprawnych w zależności od regionu. Jak wynika z Diagnozy Społecznej 2009, odsetek niepełnosprawnych z wykształceniem podstawowym i niższym w ogólnej liczbie niepełnosprawnych powyżej 25 roku życia zawierał się w przedziale od 30,8% - województwo dolnośląskie do 54,2% – województwo warmińsko-mazurskie; w województwie zachodniopomorskim odnotowano jeden z najwyższych wskaźników – 48,4%. Udział osób niepełnosprawnych z wykształceniem wyższym i policealnym wahał się od 6,3% w województwie warmińsko-mazurskim do 12,2% w województwie pomorskim; w województwie zachodniopomorskim wskaźnik ten w 2009 roku oszacowano na poziomie 7,5% - jeden z najniższych w kraju. ogólny brak przedsiębiorczości i elastyczności, luki w zakresie kompetencji społecznych . Analizując wpływ wykształcenia na aktywnośc zawodową osób niepełnosprawnych należy zwrócić uwagę na fakt, że to nie samo uczestnictwo w procesie edukacji buduje pro-aktywne postawy na rynku pracy, ale przede wszytskim jakość przyswajanych w procesie kształcenia treści, nabyte umiejętności i kompetencje społeczne. W takim kontekście przemyślany proces edukacji dedykowany dla osób niepełnosprawnych, będzie sprzyjał aktywności zawodowej, a edukacja nieprzemyślana będzie wzmacniać postawy bierno-roszczeniowe. Sytuacja społeczno-ekonomiczna poszczególnych grup ludności jest pochodną ich sytuacji na rynku Wykres nr 2. Struktura wykształcenia osób niepełnopracy, niestety większość osób niepełnosprawnych, sprawnych – województwo na tle kraju pomimo uruchamiania wielu programów i działań aktywizujących, pozostaje poza rynkiem pracy. Analizując aktywność zawodową osób niepełnosprawnych w skali całego kraju zaobserwowano zmianę wartości wskaźnika zatrudnienia3 z 17,7% w roku 2005 do 20,0% w roku 2009. Pomimo korzystnych tendencji nadal dla 63,6% osób niepełnosprawnych renta z tytułu niezdolności do pracy nadal pozostaje głównym źródłem utrzymania. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Diagnozy Społecznej 2009 Wykres nr 3. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych Stosunkowo niekorzystna struktura wykształcenia osób niepełnosprawnych implikuje w dorosłym już życiu aktywność zawodową. W trakcie ogólnopolskich badań przeprowadzonych przez Pentor Research International zidentyfikowano główne obszary niedostosowania wykształcenia i kwalifikacji osób niepełnosprawnych do potrzeb rynku pracy, są to: bardzo mały odsetek ośób z wykształceniem wyższym, które w przypadku stanowisk specjalistycznych jest już powszechnym oczekiwaniem pracodawców, dominujacy w strukturze niepełnosprawnych udział osób z anachronicznym wykształceniem zawodowym, duży udział ośób z najniższymi kategoriami wykształcenia, braki w zakresie kształcenia ustawicznego, które uniemożliwiają dostosowanie kompetencji i umiejętnosci do zmieniajacych się realiów rynku pracy, Źródło: na podstawie danych GUS – Bank Danych Regionalnych Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 15-64 lata obliczono jako udział pracujących niepełnosprawnych w wieku 15-64 lata w ogólnej liczbie ludności niepełnosprawnej w tym wieku. Zbiorowość osób niepełnosprawnych została wyodrębniona z ogółu ludności w wieku 15 - 64 lata, na podstawie kryterium prawnego. Do osób niepełnosprawnych zaliczono osoby, które mają przyznane orzeczenie o stopniu niepełnosprawności lub niezdolności do pracy. 3 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 7 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 8 Poziom zatrudnienia osób z niepełnosprawnością wykazuje silne zróżnicowanie przestrzenne. Najwyższy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych odnotowano w 2009 roku w województwie podkarpackim – 30,1%, najniższy w województwie zachodniopomorskim – 12,2%. Na przestrzeni 5 ostatnich lat średnia wartość wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych była najwyższa w woj. podkarpackim – 26,7%, najniższa zaś w woj. zachodniopomorskim – 11,4%. Mapa nr 5. Zmiana wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w okresie 2005 – 2009r. koniec 2009 roku zweryfikowano 24,5 tys. tzw. osób niepełnosprawnych poszukujących pracy nie pozostających w zatrudnieniu (są to osoby, które pobierają rentę z tytułu niezdolności do pracy, zasiłek stały, rentę socjalną lub rentę rodzinną). W województwie zachodniopomorskim, w grudniu 2009 roku w urzędach pracy zarejestrowanych było 3,8 tys. niepełnosprawnych, zaś w roku 2005 – 2,7 tys. W strukturze zarejestrowanych osób bezrobotnych, niepełnosprawni stanowili odpowiednio 3,6 % w 2009 roku oraz 1,6% w 2005 roku. Najwyższy odsetek osób niepełnosprawnych wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych odnotowano w 2009 roku w powiatach: Miasto Koszalin – 7,3% oraz świdwińskim – 7,1%; odpowiednio najniższy udział charakteryzował powiaty: łobeski – 0,7%, kamieński – 1,1% oraz pyrzycki – 1,3%. O dużym zróżnicowaniu wewnątrzregionalnym sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy świadczy również liczba niepełnosprawnych bezrobotnych. Oprócz największych jednostek osadniczych regionu (Szczecina i Koszalina), najwięcej zarejestrowanych w urzędach pracy osób niepełnosprawnych na koniec 2009 roku odnotowano w PUP: Szczecinek, Stargard Szczeciński, Sławno, Koszalin (powiat ziemski) i Białogard – ponad 200 osób; najmniej w PUP: Łobez, Świnoujście, Kamień Pomorski i Pyrzyce – poniżej 50 osób. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS – Bank Danych Regionalnych Na przestrzeni lat 2005 – 2009 liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w PUP wzrosła o 1,1 tys. osób. Największy wzrost (krotność) liczby W urzędach pracy, na koniec 2009 roku, w skali Wykres nr 4. Zmiana liczby osób bezrobotnych ogółem całego kraju zarejestrowanych było 94,5 tys. osób oraz bezrobotnych niepełnosprawnych w okresie 2005niepełnosprawnych, tj. o 17,7 tys. więcej niż na ko- 2009 wg powiatów [w %]. niec roku 2005 oraz o 55 tys. więcej niż w roku 2000. Warto podkreślić, że w samym 2009 roku zarejestrowało się 15,7 tys. niepełnosprawnych. W ciągu ostatnich 9 lat liczba niepełnosprawnych zarejestrowanych w urzędach pracy wzrosła ponad dwukrotnie. Spośród nich na koniec 2009 roku aż 81,3% osób nie posiadało prawa do zasiłku. Liczba ofert pracy dla osób niepełnosprawnych, w zależności od miesiąca, w 2009 roku wahała się w przedziale 1164 – 1531, co oznacza, iż na jedną ofertę przypadało średnio od 62 do 75 zarejestrowanych. Oprócz bezrobotnych niepełnosprawnych na Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z WUP w Szczecinie niepełnosprawnych bezrobotnych odnotowano tam, gdzie było i jest ich najmniej, w powiecie łobeskim z 7 do 24 (wzrost ponad trzykrotny). W liczbach bezwzględnych najwięcej niepełnosprawnych bezrobotnych przybyło w powiecie stargardzkim – 188 osób. Jedynie w Świnoujściu odnotowano niewielki spadek liczby niepełnosprawnych bezrobotnych o 3 osoby. Warto podkreślić zjawisko istotne dla regionu w okresie 2005-2009 – przy spadku liczby bezrobotnych ogółem o ponad 37%, liczba bezrobotnych niepełnosprawnych osób – wzrosła o ponad 42%. W Polsce, statystycznie, co siódmy mieszkaniec kraju, jest osobą niepełnosprawną. Częstość występowania zjawiska niepełnosprawności jest zróżnicowana zarówno na poziomie regionalnym jak i lokalnym. W województwie zachodniopomorskim, w zależności od powiatu, częstotliwość występowania w/w zjawiska różni się w skrajnych przypadkach 2,5 –krotnie. Dane statystyczne obrazują województwo zachodniopomorskie jako region charakteryzujący się jednym z najniższych wskaźników udziału osób niepełnosprawnych z wykształceniem wyższym i policealnym - 7,5%. Pomimo wzrostu liczby placówek przygotowanych do pracy z dzieckiem niepełnosprawnym, nadal istnieją powiaty, w których pomimo wysokiego odsetka osób niepełnosprawnych w wieku 0-14 lat brakuje odpowiednio przystosowanych szkół i przedszkoli. Region zachodniopomorski od ponad 5 lat zajmuje niechlubną - ostatnią pozycję pod względem poziomu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Śladowy wręcz wskaźnik aktywności zawodowej tej grupy przekłada się również na niewielka liczbę osób zatrudnionych w ZAZ-ach: w 2009 roku w województwie zachodniopomorskim istniały 2 ZAZ-y zatrudniające 89 osób niepełnosprawnych. Spójna koncepcja polityki społecznej kraju i regionu musi uwzględniać zjawiska w obszarze niepełnosprawności. Z danych źródłowych wynika, iż brakuje regulacji prawnych, normujących warunki rozwoju potencjału osób niepełnosprawnych – z korzyścią dla nich samych, jak i dla celów szeroko pojętej gospodarki. Obecny system edukacji dzieci niepełnosprawnych - kształci wyłącznie do bezrobocia i do kolejnych kosztów państwa – w postaci świadczeń z pomocy społecznej. Wskazanym jest wykreowanie takiego systemu wsparcia, który zapewni osobom niepełnosprawnym zamiast izolacji - integrację, poczucie sprawstwa i niezależności, a także realną partycypację w wytwarzaniu i podziale dóbr i zasobów należących do całego społeczeństwa. Agata Wilińska-Onyśko Koordynator Obserwatorium Integracji Społecznej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Obserwatorium Integracji Społecznej Projekt „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” Współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 9 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 10 Znaczenie wczesnej diagnozy i rehabilitacji Narodziny dziecka, to jedno z najpiękniejszych i najważniejszych wydarzeń w życiu rodziny, wydarzeń, które zmieniają całkowicie jej sytuację życiową. Do nowej, jakże odpowiedzialnej roli rodzice przygotowują się przez okres ciąży, a także w niektórych przypadkach na długo przed nią. Każdy z członków rodziny pragnie, aby nowonarodzone dziecko było zdrowe i rozwijało się prawidłowo oraz nie dopuszcza myśli, że może przyjść na świat zagrożone lub obciążone niepełnosprawnością. Na szczęście tylko w nielicznych przypadkach stwierdza się u dzieci niepełnosprawność trwającą przez całe życie (na 100 urodzonych dzieci przypada troje). Jednak w ostatnich latach obserwuje się wzrost potencjalnych zagrożeń mających wpływ na stan zdrowia najmłodszych. Na skutek intensywnego rozwoju neonatologii ratowanych jest coraz więcej wcześniaków, noworodków urodzonych w przebiegu patologicznej ciąży i porodu oraz niemowląt ze schorzeniami o podłożu pierwotnym oraz wtórnym. To właśnie wobec tych dzieci, zaliczanych do grupy wysokiego ryzyka, należy jak najwcześniej podjąć czynności profilaktyczne i naprawcze w postaci kompleksowych działań medyczno-edukacyjnych. Działania te, realizowane pod nazwą „wczesnej interwencji” w głównej mierze polegają na ocenie indywidualnych potrzeb rozwojowych dziecka, analizie warunków jego rozwoju ze szczególnym uwzględnieniem najbliższego otoczenia dziecka i jego rodziny oraz na przygotowaniu i realizacji programów stymulacji i usprawniania. Brak dostępu do wczesnej interwencji może zatem poważnie utrudnić, zniekształcić, a nawet uniemożliwić dalszy rozwój dziecka. Za podjęciem wczesnej interwencji przemawia wiele przesłanek, wśród których należy wymienić wyjątkowo dużą plastyczność układu nerwowego we wczesnym okresie rozwoju oraz związaną z tym możliwość korekcji zaburzonych funkcji a także kompensacji deficytów. Ponadto to właśnie działania wczesnointerwencyjne dają możliwość zahamowania rozwoju wielu zaburzeń o postępującym przebiegu, a czasami nawet całkowitego zatrzymania dalszych, niekorzystnych zmian. Poza tym małe dzieci są bardziej podatne na stosowane wobec nich programy usprawniania, czynią również szybciej postępy, a ćwiczone umiejętności są u nich łatwiej ;przyswajane. I co równie ważne, uczenie małych dzieci jest łatwiejsze, gdyż wiele zaburzeń narasta z wiekiem, utrudniając terapię i edukację. Podjęcie wczesnych działań terapeutycznych możliwe jest tylko wtedy, jeżeli uda się odpowiednio szybko zdiagnozować przyczynę powstałych nieprawidłowości. Diagnostyczne przeoczenie momentu krytycznego dla rozwoju określonej umiejętności może spowodować jej trwałe upośledzenie. Niestety, w przypadku wielu schorzeń diagnoza stawiana jest zbyt późno, w wieku przedszkolnym, a nawet szkolnym, przy okazji badań klasyfikujących dzieci do różnego typu szkół lub przy okazji starania się o odroczenie szkolne. Wczesne zdiagnozowanie dziecka w wielu przypadkach byłoby niemożliwe, gdyby w jego procesie nie uczestniczyli rodzice. To oni mają szansę obserwować dziecko przez całą dobę oraz w różnorodnych sytuacjach. To im intuicja podpowiada, że mimo braku wyraźnych nieprawidłowości, odczuwają niepokój spowodowany nieokreśloną „dziwnością” dziecka czy odmiennością jego rozwoju w porównaniu z rozwojem innych dzieci. Oni też mogą zauważyć coś, czego nie jest w stanie dostrzec w swym gabinecie lekarz, a co może stanowić istotny objaw diagnostyczny. To dzięki ich wrażliwości i uważnej obserwacji mogą zostać podjęte bardzo wczesne środki zaradcze. Gdy rodzice otrzymują pierwsze informacje (zazwyczaj od lekarza), że ich dziecko jest lub może być zagrożone niepełnosprawnością, często nie wiedzą, jak mają to rozumieć, na czym konkretnie polega zagrożenie, jak głęboka może być niepełnosprawność i na jakie sfery rozwoju będzie rzutować. Mobilizują wówczas wszystkie siły, aby dziecku udzielić odpowiedniego wsparcia, bowiem perspektywa niepełnosprawności dziecka niezależnie od tego, kiedy się pojawia, zawsze powoduje u nich szok, w wyniku którego czują się zagubieni i bezradni. Pojawiają się wówczas pytania: Jakie będzie nasze dziecko w przyszłości? Czy będziemy umieli się nim zajmować? Jak poradzimy sobie materialnie, gdy przybędzie wydatków, a jedno z nas nie będzie mogło pracować? Gdzie warto szukać pomocy?. Wiele rodzin obawia się negatywnej reakcji otoczenia na niepełnosprawność dziecka, tym bardziej, że krewni, znajomi i sąsiedzi często nie wiedzą, jaką postawę powinni przyjąć w tej sytuacji. Z pewnością jest wiele osób gotowych udzielać autentycznego wsparcia, jednak często nie wiedzą jak to robić. Bywa, że przekazują nieprawdziwe informacje lub udzielają mało przydatne rady. Taka sytuacja tylko pogłębia poczucie niepewności i osamotnienia w rodzinie, która przecież musi odzyskać równowagę, by radzić sobie z nowymi wyzwaniami. Ten stan rzeczy jest również wyzwaniem dla terapeutów, których rolą z jednej strony jest obniżenie lęku, jaki odczuwają rodzice w związku z niepełnosprawnością dziecka, z drugiej zaś strony muszą spowodować, aby rodzice otworzyli się na potrzeby dziecka oraz współuczestniczyli w procesie jego rehabilitacji. Prawidłowe relacje pomiędzy rodzicami i dzieckiem sprawiają, że często udaje się uniknąć wielu zburzeń rozwojowych, które są konsekwencją raczej braku ufnej więzi niż samej niepełnosprawności. Wczesna interwencja wymaga udziału współpracy wielu (zespołu) specjalistów różnych dziedzin: psychologów, pedagogów, logopedów, fizjoterapeutów oraz terapeutów innych specjalności, niezbędnych w procesie prowadzonego usprawniania. Rodzice otrzymują w związku z tym wiele wskazówek, jak powinni na co dzień postępować z dzieckiem. Czasem zaleceń bywa tak dużo, że trudno je ze sobą pogodzić i realizować. Aby tego uniknąć potrzebne jest stworzenie zintegrowanego programu, który byłby zrozumiały i wykonalny przez opiekunów. Wieloprofilowy program usprawniania powinien być jasno sformułowany, mieć ściśle określone zadania, cele do realizacji oraz zawierać procedurę ich wykonania. Realizacja programu z małym dzieckiem powinna odbywać się zarówno w ośrodku pod okiem specjalistów, jak również w trakcie dokonywanych przez rodziców czynności pielęgnacyjnych, samoobsługowych oraz w formie zabawy. Wszyst- kie zabawy powinny stymulować u dziecka rozwój umiejętności komunikowania się, pogłębiać więzi społeczne, ćwiczyć różnorodne funkcje zmysłowe, takie jak: słuch, wzrok, węch czy dotyk oraz charakteryzować się dużą intensywnością. Poza tym dziecko doświadcza w zabawie pewnej regularności, co umożliwia wykonywanie i rozwijanie podstawowych sprawności motorycznych i psychospołecznych. Dla prawidłowego rozwoju dziecka najbardziej znaczące są jego pierwsze lata życia. Równocześnie z rozwojem układu nerwowego następuje rozwój wszystkich funkcji psychofizycznych dziecka. W wieku od 0 do rozpoczęcia nauki szkolnej, w procesie rozwoju dziecka postępuje uczenie się społeczne, językowe i poznawcze. U dzieci z zaburzeniami rozwoju lub z niepełnosprawnością procesy te mogą postępować dysharmonijnie lub ulec zahamowaniu. Wczesna interwencja jest więc interdyscyplinarnym podejściem, umożliwiającym objęcie specjalistyczną opieką dziecko oraz jego rodzinę od chwili rozpoznania pierwszych niepokojących symptomów zaburzeń. Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka oraz rodziny w realizacji procesu terapeutycznego stwarza szanse rozwojowe, umożliwiające osiągnięcie określonych dojrzałości fizycznych, poznawczych i emocjonalnych. Podjęcie działań stymulujących przez dziecko we wczesnym etapie jego rozwoju ma bezpośredni wpływ na osiągnięcie większej niezależności, samodzielności i lepszej jakości życia w okresie dorosłości. Alicja Zołotucho Prezes Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom i Młodzieży Niepełnosprawnej Ruchowo „Tęcza” w Szczecinie Bibliografia: J. Cieszyńska, M. Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna, Kraków 2007 r. B. Cytowska, B. Winczura: Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Kraków 2006. M. Karwowska, Wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego umysłowo, Kraków 2003 r. T. Górska, A. Grabowska, (pod red.) J. Zagrodzka,: Mózg a zachowanie, Warszawa 1997 A. Siwy, Znaczenie wczesnej interwencji terapeutycznej http://www.lubliniec.starostwo.gov.pl/poradnia/index. php?id=artykuly&lp=24 M. Dąbrowska, Wczesne wspomaganie. Wsparcie psychologiczno-pedagogiczne R. Stefańska-Klar, Wczesna interwencja terapeutyczna - nadzieja i szansa na lepsze jutro dziecka, art. Światło i Cienie (nr 3/97) http://www.dzieci.bci.pl/strony/autyzm/earlystef.html BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 11 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 12 BUDUJEMY SYSTEM System wsparcia dla osób chorujących psychicznie w Szczecinie Zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia psychicznego, do osób z zaburzeniami psychicznymi zaliczane są: - osoby chore psychicznie (wykazujące zaburzenia psychotyczne), - osoby upośledzone umysłowo (zgodnie z terminologią ustawy o pomocy społecznej osoby niepełnosprawne intelektualnie), - osoby wykazujące inne zakłócenia czynności psychicznych (…). Jakościowo mamy tu do czynienia z różnymi dysfunkcjami, a co za tym idzie, także z różnymi możliwościami i potrzebami tych osób, a także metodami pracy. O ile bowiem choroba, w tym psychiczna, ma swoją dynamikę, rozumianą jako stan początkowy, następnie jej przebieg, a na koniec okres remisji, to w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną mamy do czynienia ze stanem umysłu, z którym człowiek zwykle się rodzi i w którym pozostaje przez całe swoje życie. To rozróżnienie implikuje sposób prowadzenia pracy z osobami dotkniętymi tymi problemami. Przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia definicja wskazuje, że zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu. Inaczej mówiąc, oznacza to, że zdrowie jest stanem pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej. Szersze semantycznie jest pojęcie normy i zdrowia psychicznego mówiące, że objawem prawidłowego rozwoju i zdrowia psychicznego jest tendencja do samorozwoju, jako dążenie do funkcjonowania w pełni możliwości i rozwoju tych możliwości. Norma, to twórcze realizowanie tych zdolności, które człowiek potencjalnie nosi w sobie. W preambule ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego ustawodawca uznaje, że zdrowie psychiczne jest fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, a ochrona praw osób z zaburzeniami psychicznymi należy do obowiązków państwa. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego, decyzją Sejmu RP przyjmowany będzie na określony czas, w drodze rozporządzenia. Pierwszy, na lata 2009 – 2013 został przygotowany przez Ministerstwo Zdrowia, we współpracy z Instytutem Dom – Klub „Pod Fontanną” Psychiatrii i Neurologii. Głównym celem programu jest zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej, dostępnej opieki zdrowotnej oraz innych form pomocy umożliwiających życie w środowisku rodzinnym i społecznym. W ramach programu prowadzone będą także działania profilaktyczne oraz zapobiegające stygmatyzacji chorych psychicznie, poprzez zwalczanie stereotypów. Program ma być finansowany z budżetu państwa, ze środków własnych samorządów – które w głównej mierze będą odpowiedzialne za jego realizację – oraz ze środków Unii Europejskiej. Diagnoza problemu zaburzeń psychicznych w Szczecinie Przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom społecznym oraz poprawa jakości życia mieszkańców Szczecina, którzy własnym staraniem nie są w stanie pokonać trudności życiowych to najważniejszy cel polityki socjalnej Miasta. Jest ona bowiem ukierunkowana przede wszystkim na pomoc osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym, niepełnosprawnym i starszym, którym należy stworzyć godne warunki życia i samorealizacji. Według stanu na dzień 31.12.2007 r. ludność Szczecina liczyła 409.068 osób, a według Spisu Powszechnego z roku 2002 liczba osób niepełnosprawnych w Szczecinie wynosiła 55.463. Przeciętna częstotliwość występowania niepełnosprawności wynosiła 134 na 1000 ludności. W roku 1996 liczbę osób z zaburzeniami psychicznymi zamieszkujących w Szczecinie szacowano na 16.500. Jak podają autorzy Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Szczecinie na lata 2009 – 2015: ,,widoczna jest stała tendencja do zwiększania się liczby osób niepełnosprawnych funkcjonujących na terenie Szczecina, w chwili obecnej niepełnosprawni stanowią około 10% wszystkich mieszkańców’’. Natomiast z badań przeprowadzonych dla Zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Szczecinie wynika, że w roku 2008 liczba osób leczonych z powodu zaburzeń psychicznych oraz zaburzeń spowodowanych używaniem środków psychoaktywnych wynosi 10.315 osób1. Wśród zdiagnozowanych deficytów i niezaspokojonych potrzeb społecznych osób niepełnosprawnych w Szczecinie, autorzy diagnozy problemów społecznych do Strategii wymieniają, m. in. - niewystarczający zakres usług społecznych oferowanych w środowisku lokalnym osobom starszym i niepełnosprawnym, - niewystarczająca liczba miejsc umożliwiających okresowe wsparcie członków rodzin osób starszych i niepełnosprawnych w sprawowaniu opieki nad nimi, - niewystarczająca liczba miejsc w całodobowych domach pomocy społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem miejsc dla osób chorych psychicznie, - niewystarczająca oferta środowiska lokalnego skierowana do osób starszych i niepełnosprawnych, umożliwiająca im udział w życiu społecznym i aktywną organizację czasu wolnego, - brak indywidualnych programów rehabilitacyjnych, obejmujących wsparciem osoby niepełnosprawne i starsze, - brak diagnozy ukazującej potrzeby osób niepełnosprawnych i starszych na terenie Szczecina, - niska dostępność różnorodnych form rehabilitacji zdrowotnej dla osób starszych i niepełnosprawnych. Ze zdiagnozowanych deficytów wyprowadzane są rekomendacje dla: - rozwoju systemu opieki pielęgnacyjnej, - budowy środowiskowego modelu integracji osób starszych i niepełnosprawnych, - budowy specjalistycznego systemu wsparcia dla osób w podeszłym wieku i niepełnosprawnych. Przytoczone wyżej zapisy Strategii przyjętej uchwałą Rady Miasta, jako prawo lokalne, stanowią podstawę do podjęcia działań zmierzających do zmiany niekorzystnej sytuacji osób z niepełnosprawnością. Kolejnym aktem prawnym wpisującym się w te działania jest Uchwała Nr LVI/1262/02 Rady Miasta Szczecin z dnia 2 października 2002 r. w sprawie przyjęcia Miejskiego Programu Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych na lata 2002 – 2015. W swoich zapisach zakłada on m.in. ,,zapewnienie dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu społecznym,”. W szczególności ,,wsparcia środowiskowego obejmującego: usługi opiekuńcze, usługi specjalistyczne, usługi świadczone przez dzienne domy pomocy społecznej, ośrodki opiekuńcze i środowiskowe domy samopomocy”. Szczeciński System Wsparcia i Opieki Psychiatrycznej Przyjęcie przez władze miasta powyższych uchwał wskazuje na dostrzeganie potrzeby stworzenia w Szczecinie pełnego systemu wsparcia osób dotkniętych zaburzeniami psychicznymi, który poprzez wszechstronną i kompleksową pomoc pozwoli zachować je w środowisku rodzinnym i lokalnym, a tym samym będzie zapobiegał marginalizacji lub konieczności umieszczania w domach pomocy społecznej. Dyspozycje i rekomendacje tych lokalnych aktów prawnych stały się podstawą do podjęcia działań analitycznych i koncepcyjnych do stworzenia rozwiązań systemowych. Problemy osób niepełnosprawnych intelektualnie skutecznie rozwiązywane są przez szczecińskie koło Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, dlatego też skupiono się w szczególności na problemach środowiska osób chorujących psychicznie i ich rodzin. Szczegółowe analizy i prace koncepcyjne podjęte zostały pod koniec roku 2009. Szczecin dysponował wówczas następującym zasobem wsparcia i opieki nad osobami przewlekle psychicznie chorymi: • Domem Pomocy Społecznej przy ul. Wł. Broniewskiego, dla 68 osób, • Środowiskowym Domem Samopomocy przy 1 Zachodniopomorskie Centrum Organizacji i Promocji Zdroul. Tartacznej dla 40 uczestników, wraz z Domem wia, Informator Statystyczny ochrony zdrowia województwa – Klubem „Pod Fontanną”, dla 20 uczestników, zachodniopomorskiego za 2008 rok, Szczecin: lipiec 2009. BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 13 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 14 Dom – Klub „Pod Fontanną” • specjalistycznymi usługami opiekuńczymi realizowanymi w 30 środowiskach przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie. Niezwykle ważnym elementem systemu ochrony zdrowia psychicznego są instytucje działające w systemie pomocy społecznej, z domami pomocy społecznej dla osób przewlekle psychicznie chorych, środowiskowymi domami samopomocy oferującymi opiekę dzienną, miejscami całodobowego, czasowego pobytu, mieszkaniami chronionymi oraz specjalistycznymi usługami opiekuńczymi. Natomiast w Szczecinie, pomimo relatywnie zróżnicowanej i bogatej oferty, znaczącym i narastającym problemem stał się wydłużający się okres oczekiwania na miejsce w domu pomocy społecznej. Wg stanu na 31 października 2009r na umieszczenie w dps oczekiwało ok. 90 osób. Moim zdaniem znaczna część z osób kierowanych do domu pomocy społecznej mogłaby funkcjonować poza systemem opieki całkowitej, gdyby mogła skorzystać z profesjonalnej usługi specjalistycznej, uzyskania miejsca w środowiskowym domu samopomocy bądź w mieszkaniu chronionym. Szczegółowa analiza wykazała, że podstawowym mankamentem w działaniu miasta w zakresie wsparcia osób chorych psychicznie było rozproszenie działalności, brak koordynacji i systemowego ujęcia problemu, co powodowało, że potencjał osobowy, finansowy i organizacyjny nie był wykorzystany racjonalnie i optymalnie. Znaczny przecież potencjał instytucjonalny działał najczęściej w sposób słabo skoordynowany wewnętrznie jak również bez koordynacji z działaniami instytucji opieki zdrowotnej. Stan ten wymagał szybkich zmian zmierzających do zwiększenia różnorodności form oparcia i pomocy udostępnianych osobom z zaburzeniami psychicznymi i spowodowaną nimi niepełnospraw- nością. Przede wszystkim wymagał jednak radykalnego podniesienia poziomu integracji tych dwóch resortów i ich możliwości wsparcia i opieki. Podjęte więc zostały starania z jednej strony o zwiększenie potencjału instytucjonalnego, poprzez utworzenie kolejnego środowiskowego domu samopomocy oraz zadysponowanie z zasobów komunalnych przynajmniej jednego mieszkania z przeznaczeniem na mieszkanie chronione, z drugiej zaś - nawiązano ścisłą współpracę z partnerami reprezentującymi sektor ochrony zdrowia – Katedrą i Kliniką Psychiatrii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, Centrum Psychiatrycznym, Szpitalem „Zdroje” i Polskim Towarzystwem Psychiatrycznym. Dysponując przyzwoleniem formalnym w postaci uchwał Rady Miasta, pełnym zrozumieniem i akceptacją dyrektora Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie, jak i odpowiadając na zapotrzebowanie społeczne na zmianę istniejącego stanu, opracowano koncepcję utworzenia swoistego centrum wsparcia dla osób chorych psychicznie, które odpowiadało zarówno na rekomendacje Strategii, idee Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego, oczekiwanie środowiska lekarzy psychiatrów jak również redukowało ewidentne deficyty w systemie pomocy tej grupie dysfunkcyjnej. Ideą przewodnią tej koncepcji było połączenie sił i środków osobowych, finansowych i organizacyjnych w celu budowy spójnego i kompleksowego systemu wsparcia dla osób chorujących, po kryzysach psychicznych i ich opiekunów. Założono, że system budowany będzie na bazie Domu Pomocy Społecznej dla osób przewlekle psychicznie chorych, jako jednostki posiadającej największy potencjał infrastrukturalny, do którego włączone organizacyjnie i funkcjonalnie zostaną następujące instytucje i formy działalności: • Środowiskowy Dom Samopomocy przy ul. Tartacznej 14, dla 40 uczestników, • Dom – Klub „Pod Fontanną” przy al. Bohaterów Warszawy 27, dla 20 uczestników, • Środowiskowy Dom Samopomocy przy ul. Niemcewicza (w planach inwestycyjnych), będący komórką organizacyjną MOPR (z siedzibą tymczasową w lokalu DPS przy ul. Wł. Broniewskiego 4/6), obecnie dla 15, docelowo dla 30 uczestników, • mieszkanie z zasobów komunalnych przy ul. A. Mickiewicza 69, z przeznaczeniem na mieszkania chronione, dla 6 mieszkańców, • specjalistyczne usługi opiekuńcze realizowane przez MOPR. Założeniem proponowanych rozwiązań było osiągnięcie następujących celów: 1) przeciwdziałanie nietolerancji, stygmatyzacji i wykluczeniu społecznemu, tworzenie warunków do integracji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi, 2) zapewnienie osobom z zaburzeniami psychicznymi wielostronnej, zintegrowanej i dostępnej pomocy, opieki i wsparcia niezbędnego do życia w środowisku społecznym (w tym rodzinnym i zawodowym) poprzez upowszechnianie: a) zróżnicowanych form pomocy i oparcia społecznego (pomoc bytowa - świadczenia finansowe, rzeczowe oraz usługowe, np. specjalistyczne usługi opiekuńcze; pomoc mieszkaniowa – mieszkanie chronione, hostel; pomoc środowiskowa – ŚDS; pomoc stacjonarna – ZOL, dom pomocy społecznej), b) udziału w życiu zawodowym (współpraca z PUP w zakresie utrzymania aktywności zawodowej oraz rehabilitacji zawodowej), c) koordynacji różnych form pomocy i opieki (powołanie zespołu koordynującego działania placówek opieki zdrowotnej, pomocy społecznej i organizacji pozarządowych, ustalenie podziału odpowiedzialności i zasad współpracy, opiniowanie przeznaczenia środków Miasta na projekty i programy działania rzecz osób z zaburzeniami psychicznymi). 3) stworzenie kompleksowego systemu wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi poprzez: a) wyposażenie osób z zaburzeniami psychicznymi w kompetencje umożliwiające im pełnienie różnorodnych ról społecznych oraz samodzielne poruszanie się po rynku pracy i innych obszarach życia społecznego, b) wyposażenie członków rodzin i opiekunów osób chorujących psychicznie w kompetencje do pełnienia swoich ról społecznych, c) integracja osób chorujących psychicznie, ich rodzin i opiekunów ze środowiskiem lokalnym i zmiana funkcjonujących w nim negatywnych stereotypów, d) poprawa przepływu informacji, integracja pomiędzy instytucjami i organizacjami pozarządowymi oraz poszerzanie zakresu wiedzy i kompetencji służb społecznych. Model systemu został opracowany, wraz z harmonogramem jego realizacji i przedłożony pod obrady Komisji Zdrowia i Pomocy Społecznej Rady Miasta. Z ogromną satysfakcją przyjęliśmy jednomyślną de- cyzję Komisji, akceptującą przedstawione rozwiązania. Konsekwencją tego stanu rzeczy było przedłożenie stosownego projektu uchwały pod obrady Rady Miasta, która w dniu 1 marca 2010 roku, Uchwałą Nr XLIV/1118/10, dokonała połączenia Domu Pomocy Społecznej przy ul. Wł. Broniewskiego 4/6, Środowiskowego Domu Samopomocy przy ul. Tartacznej 14 i Działu Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie – Środowiskowy Dom Samopomocy przy ul. J. U. Niemcewicza 9 w Szczecinie, a tym samym utworzyła kompleksowy system wsparcia dla osób zaburzonych psychicznie. Dom Pomocy Społecznej przy ul. Wł. Broniewskiego stał się pracodawcą dla pracowników z pozostałych jednostek (w trybie art. 22 Ustawy o pracownikach samorządowych), natomiast Środowiskowe Domy Samopomocy, Dom – Klub i Dział Specjalistycznych Usług Opiekuńczych funkcjonują na prawach komórek organizacyjnych Domu, finansowanych z budżetu państwa. Koncepcja przyjęta do realizacji stała się również kanwą projektu „Stworzenie kompleksowego systemu wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi w Szczecinie”, złożonego przez Dom w ramach Programu Departamentu Pomocy i Integracji Społecznej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej ,,Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi”. Na 77 złożonych projektów znaleźliśmy się w gronie laureatów i uzyskaliśmy grant w wysokości 45 tys. zł. Rozwiązania przyjęte w Szczecinie okazały się ponownie, po systemie wsparcia dla osób z chorobą Alzheimera, prekursorskie w skali kraju. Z półrocznej perspektywy funkcjonowania nowego systemu stwierdzić można, że przyjęte rozwiązania niewątpliwie usprawniły proces terapeutyczny, znacząco zwiększyły ofertę, udrożniły kanały przepływu klientów pomiędzy poszczególnymi formami wsparcia, umożliwiły korzystanie z różnorodnych, adekwatnych do rodzaju schorzenia i rzeczywistych potrzeb form pomocy. Uzyskany grant ministerialny oraz nowatorstwo przyjętych rozwiązań wzbudziło zainteresowanie realizowanym w Szczecinie systemem, dowodem czego była wizyta studyjna z gminy Mielno, w ramach której 80. przedstawicieli Rady Gminy, Urzędu, instytucji pomocy społecznej, szkół, organizacji pozarządowych, osób chorujących i ich rodzin poznawali nasz system, aby na jego wzorze stworzyć własny. Leopold Chełmiński Dyrektor Domu Pomocy Społecznej przy ul. Broniewskiego 4/6 w Szczecinie BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 15 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 16 WSPARCIE NA RZECZ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH REALIZOWANE PRZEZ REGIONALNY OŚRODEK POLITYKI SPOŁECZNEJ Na przestrzeni ostatnich lat polityka względem osób niepełnosprawnych uległa znaczącym zmianom. Dzięki edukacji i wzrastającej świadomości społecznej zasada równych praw w planowaniu życia społecznego przybiera realne wymiary. Oznacza to, że potrzeby każdej jednostki i grupy społecznej a zwłaszcza osób niepełnosprawnych są jednakowo ważne. Trwa proces wyrównywania szans, dzięki któremu systemy i instytucje istniejące w lokalnym środowisku, do których należą też usługi, działania i informacja są lepiej dostępne dla wszystkich, również dla niepełnosprawnych. Cenny wkład w wyrównywanie szans wnoszą organizacje zrzeszające osoby niepełnosprawne i ich rodziny. Szanując prawa osób niepełnosprawnych do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia, samorządy podejmują szereg działań na ich rzecz. Celem naczelnym podejmowanych działań jest umożliwienie niepełnosprawnym członkom społeczeństwa pełnego uczestnictwa w życiu społecznym poprzez dostęp do usług, pracy i dóbr. W oparciu o cele wytyczone w strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej oraz wojewódzkim programie działań na rzecz osób niepełnosprawnych, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej realizuje zadania prowadzące do pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu publicznym, społecznym, zawodowym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce. Priorytety udzielanego wsparcia określone zostały w oparciu o rozpoznane potrzeby środowiska, w przeprowadzonych badaniach i analizach. Pierwszym programem wdrożonym na rzecz osób niepełnosprawnych przez samorząd województwa w 2000 r. był ,,Program wspierania rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych.” Dotacja z budżetu województwa przyczyniła się poprawy jakości i ilości świadczeń w zakresie rehabilitacji społecznej Programem zostały objęte osoby niepełnosprawne z różnych rejonów naszego województwa. Przez następne lata, od roku 2002 w ramach realizacji celu jakim jest tworzenie warunków do równego dostępu osób niepełnosprawnych do życia zawodowego i społecznego, a tym samym przeciwdziałanie ich wykluczeniu społecznemu, ROPS realizował program ,,Wczesna rehabilitacja społeczna dzieci Budowa Pawilonów Dydaktycznych - Centrum Edukacji, Sportu i Rekreacji w Bobolicach przy ul. Głowackiego 7 niepełnosprawnych od 0 do 6 lat”. Program finansowany był z budżetu województwa. Celem programu w stosunku do dzieci było: • Zmniejszenie ryzyka narażającego rozwój dziecka na opóźnienia. • W oparciu o wczesną diagnozę i działania terapeutyczne stworzenie jak najlepszych warunków do rozwoju dziecka. Programem objęci zostali również rodzice, rodziny i opiekunowie. Celem działań programowych w stosunku do rodzin były: • Edukacja w zakresie wychowywania i postępowania z niepełnosprawnym dzieckiem. • Wyeliminowanie bezradności rodziców w zakresie radzenia sobie z problemami niepełnosprawnego dziecka. • Umożliwienie rodzinie przystosowania się do nowej sytuacji związanej z obecnością niepełnosprawnego dziecka. • Nauczenie członków rodziny i opiekunów prawidłowych postaw i postępowania w stosunku do niepełnosprawnego dziecka. Programem objęto dzieci i ich rodziców mieszkających przede wszystkim w małych miejscowościach i wsiach. Nadmienić należy, że byliśmy pierwszym i jedynym województwem w kraju, które realizowało w tym okresie wsparcie niepełnosprawnych dzieci w wieku od 0 do 6 lat. BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 17 Budowa sali rehabilitacyjno-sportowej w Dębnie Budowa podjazdu do siedziby Stowarzyszenia Jutrzenka w Mirosławcu Od roku 2007 działania realizowane w ramach wczesnej rehabilitacji kierujemy także do dorosłych osób z nabytą niepełnosprawnością. Programy wdrażamy w partnerstwie z organizacjami pozarządowymi, działającymi na terenie całego województwa. W taki sposób pomagamy także pośrednio lokalnym samorządom w wykonywaniu ich zadań na rzecz osób niepełnosprawnych. Przykładem dobrej praktyki w ramach niniejszego programu jest projekt realizowany od 9 lat we współpracy z Samorządem Województwa Zachodniopomorskiego przez Polski Związek Niewidomych Okręg Zachodniopomorski w Szczecinie. Działania programowe adresowane są do niepełnosprawnych wzrokowo dzieci, młodzieży i osób dorosłych, będących mieszkańcami całego województwa zachodniopomorskiego. W ramach programu prowadzone są: • wczesna rehabilitacja indywidualna dzieci do 6 roku życia w środowisku domowym (tyflopedagodzy dojeżdżają do miejsca zamieszkania dziecka 1-2 razy w miesiącu), • wczesna rehabilitacja indywidualna dzieci do 6 roku życia w Centrum Rehabilitacji i Edukacji przy ZO PZN w Szczecinie (zajęcia prowadzone przez dwóch tyflopedagogów, pedagoga specjalnego, instruktora orientacji przestrzennej oraz masażystę – fizjoterapeutę), • instruktaż, poradnictwo i szkolenia indywidualne i grupowe dla rodziców dzieci z uszkodzonym wzrokiem i rodzin dorosłych osób niewidomych i słabo widzących, • wczesna rehabilitacja dzieci nowoprzyjętych w wieku 7 – 16 lat oraz młodzieży powyżej 16 roku życia i osób dorosłych, ociemniałych wskutek choroby lub zdarzenia losowego, prowadzona w formie konsultacji indywidualnych i szkoleń grupowych w Centrum Rehabilitacji i Edukacji oraz w 22 kołach terenowych w województwie, • szkolenia dla pracowników medycznych, nauczycieli, pedagogów i terapeutów w zakresie wykrywania uszkodzeń wzroku, szybkiego i odpowiedniego oprzyrządowania, sposobów pracy oraz kierowania osób niepełnosprawnych i ich rodzin do odpowiednich służb i placówek. Polski Związek Niewidomych Okręg Zachodniopomorski w Szczecinie jest jedynym stowarzyszeniem w województwie zachodniopomorskim zajmującym się rehabilitacją osób z niepełnosprawnością wzrokową. Dzięki kierowaniu pracowników na różnorodne kursy, szkolenia i studia podyplomowe PZN przyczynia się do wzrostu liczby tyflopedagogów i innych specjalistów przygotowanych do pracy z osobami niewidomymi i słabo widzącymi. Następnym programem wdrażanym przez ROPS jest „Organizowanie lokalnych, regionalnych i ogólnopolskich imprez kulturalnych, sportowych, turystycznych i rekreacyjnych dla osób niepełnosprawnych wspierających ich aktywność w tych dziedzinach”. Głównym celem programu są działania ukierunkowane na integrację społeczną oraz aktywizację niepełnosprawnych. W ramach programu wspieraliśmy takie działania jak: • spektakle teatralno-muzyczne w których aktorami były osoby niepełnosprawne, • przeglądy i festiwale twórczości osób niepełnosprawnych, • imprezy kulturalno –rekreacyjne, • rajdy integracyjne, • kampanie informacyjne promujące osiągnięcia i aktywność osób niepełnosprawnych w różnych dziedzinach życia społecznego i zawodowego, • europejski festiwal filmowy ,,Integracja Ty i Ja”. Od 2004 roku ROPS wspiera tworzenie środo- BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 18 Borne Sulinowo - modernizacja wraz z dostosowaniem istniejących obiektów i terenu do potrzeb rehabilitacji osób niepełnosprawnych w budynku DPS wiska bez barier , przyjaznego i dostępnego dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Ze środków PFRON dofinansowujemy roboty budowlane w obiektach służących rehabilitacji, w związku z potrzebami osób niepełnosprawnych. Wspieramy budowy i modernizacje szkół, hal sportowych, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy, ośrodków rehabilitacyjnych prowadzonych przez organizacje pozarządowe, ośrodków wypoczynkowo- rehabilitacyjnych przyjmujących grupy turnusowe osób niepełnosprawnych, hal widowiskowo-sportowych, poradni rehabilitacyjnych i sanatoriów. W ciągu 8 lat dofinansowaliśmy budowę lub modernizację 94 obiektów na kwotę 22 958 203 zł. W obiektach przez nas dofinansowanych nie ma barier, są w całości przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych. Wspieramy także rehabilitację zawodową. Od 2008 r. dofinansowujemy ze środków PFRON i budżetu województwa koszty działania dwóch zakładów aktywności zawodowej, prowadzonych przez organizacje pozarządowe w ogólnej kwocie 5 394 653 zł. W celu ochrony istniejących w zakładzie miejsc pracy osób niepełnosprawnych udzielaliśmy pomocy 6 zakładom pracy chronionej w formie jednorazowej pożyczki na ogólną kwotę 2 370 907zł. Opiniujemy przystosowanie ośrodków rehabilitacyjno- wypoczynkowych, które przyjmują na turnusy rehabilitacyjne osoby niepełnosprawne. Dzięki rygorystycznemu przestrzeganiu przez nas spełnienia wymagań w zakresie przystosowania ośrodków do potrzeb niepełnosprawnych kuracjuszy, możemy stwierdzić, że 153 takich obiektów funkcjonujących na terenie województwa jest w pełni dostępnych. Wspierając działania prowadzące do pełnego Budowa sali sportowo-widowiskowej przy ul. Ratuszowej w Reczu wraz z szybem windowym uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu społecznym i zawodowym duży nacisk kładziemy na przygotowanie kadry realizującej bezpośrednio te zadania. Od 2002 r. zrealizowano wiele szkoleń finansowanych ze środków budżetu województwa, których adresatami byli zarówno pracownicy i wolontariusze jednostek samorządowych jak i ogół społeczeństwa. Tematyka tych szkoleń była i jest nadal bardzo zróżnicowana. Koncentrowała się na wielu obszarach funkcjonowania polityki społecznej w tym na wsparciu osób niepełnosprawnych i przeciwdziałaniu wykluczeniu różnych grup społecznych. Szkolenia realizowane były w przeważającej części metodą warsztatową a ich tematyka obejmowała różnorodne aspekty niepełnosprawności. Realizowano następujące kilkudniowe szkolenia, konferencje i kampanie informacyjno- edukacyjne pogłębiające wiedzę na temat możliwych sposobów pomocy i wsparcia.: • konferencja „Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, osoba niepełnosprawna na rynku pracy”, • warsztaty „Życie i świat osób niepełnosprawnych, chorych i starych w środowiskach rodzinnych, społeczno - zawodowych i w placówkach opiekuńczych”, • warsztaty „Problemy egzystencjalne ludzi zagrożonych wykluczeniem ze społeczeństwa i marginalizacją społeczną - interwencja i pomoc w różnych stanach niedostosowania i w sytuacjach kryzysowych”, • seminaria „Zasady orzekania i system wspierania osób niepełnosprawnych”, • szkolenie seminaryjno – warsztatowe „Pomoc, humanitaryzm, opieka i wsparcie - różne mają twarze”, • Szkolenie „Programy i działania wspierające osoby niepełnosprawne”, • szkolenie seminaryjno – warsztatowe „Wspólnie, bez barier kształtujemy nasze środowiska przyjazne osobom niepełnosprawnym”, • konferencja „Turystyka, rekreacja i sport osób niepełnosprawnych“, • Siedmiodniowy “Elementarny kurs języka migowego”, • szkolenie „Korzyści związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych w zestawieniu z obowiązkami pracodawcy osoby niepełnosprawnej”, • „Warsztaty doskonalące dla terapeutów pracujących w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej”, • konferencja „Zatrudnianie osób niepełnosprawnych w administracji publicznej”, • szkolenie seminaryjno - warsztatowe „Nowoczesne formy terapii i metody pracy terapeutów pracujących z osobami niepełnosprawnymi”. • szkolenie seminaryjno - warsztatowe „Rola i zadania zespołów terapeutyczno – opiekuńczych w domach pomocy społecznej”, • szkolenie seminaryjno - warsztatowe: „Wsparcie kadr pomocy społecznej – nowe spojrzenie na pracę i ścieżki rozwoju zawodowego terapeutów pracujących z osobami niepełnosprawnymi”, • warsztaty: „Sztuka jako forma terapii osób niepełnosprawnych”, • wspólnie z pracownikami Polskiego Radia Szczecin zredagowanych i wyemitowanych zostało na antenie 7 audycji poświęconych życiu osób niepełnosprawnych. ciowej, domów pomocy społecznej, środowiskowych domów samopomocy, powiatowych centrów pomocy rodzinie byli przedstawiciele organizacji pozarządowych. W szkoleniach uczestniczyli także fizjoterapeuci, psycholodzy, rehabilitanci, nauczyciele, członkowie powiatowych zespołów ds. orzekania o niepełnosprawności, doradcy zawodowi, pielęgniarki, urzędnicy administracji samorządowej i rządowej oraz osoby duchowne. Warto dodać, że w kilku wymienionych szkoleniach uczestniczyły osoby niepełnosprawne zarówno w roli słuchaczy jak też w roli wykładowców i trenerów. I tak szkoliła pracowników niepełnosprawna lekarka i niewidomy masażysta. Niesłyszący technik - operator nagrywał film szkoleniowy z udziałem uczestników kursu migowego i brał aktywny udział w ćwiczeniach symulujacych użycie języka migowego. Niepełnosprawna studentka AWF, lekkoatletka prowadziła wykład podczas konferencji: „Turystyka, rekreacja i sport osób niepełnosprawnych“, osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich przeprowadziły szkolenie na seminarium „Zasady orzekania i system wspierania osób niepełnosprawnych”. Wszystkie działania realizowane przez samorząd województwa samodzielnie lub we współpracy z organizacjami pozarządowymi polepszają dostęp osób niepełnosprawnych do rehabilitacji mającej na celu adaptację społeczną, do nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami lub korzystania ze szkolnictwa specjalnego. Lepszy jest dostęp do pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i zawodowych, a także dostęp do pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga - do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych, Osoby niepełnosprawne, osiągając równe prawa, będą także posiadać równe obowiązki. Częścią trwającego procesu wyrównywania szans powinno stać się także niesienie pomocy osobom niepełnosprawnym w tym, by mogły wziąć na siebie odpowiedzialność w ramach swoich możliwości jako członkowie Na koniec listopada 2010 r. zaplanowane jest społeczeństwa. szkolenie seminaryjno – warsztatowe „Podstawy dogoterapii.” Bożena Szymańska Adresatami szkoleń oprócz pracowników ośrodZastępca Dyrektora ków pomocy społecznej, warsztatów terapii zajęRegionalnego Ośrodka Polityki Społecznej BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 19 20 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ EFS w Województwie ZachodNiopomorskim Innowacyjność jako nowe wyzwanie w obszarze integracji społecznej Przeciwdziałanie wykluczeniu oraz integracja społeczno- zawodowa jest jednym z głównych kierunków polityki społecznej. Wykluczenie jest zwykle związane z długotrwałym bezrobociem, niepełnosprawnością, uzależnieniem i szeregiem innych czynników powodujących inkluzję. Skala potrzeb zarówno instytucji pomocy społecznej jak również samych beneficjentów wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym jest wciąż ogromna Nic więc dziwnego, że zainteresowanie Programem Operacyjnym Kapitał Ludzki, który promuje nowy model pomocy społecznej, jest ogromne. Modelem tym jest aktywna integracja prowadząca do uzyskania zatrudnienia. Bezpośrednia odpowiedź POKL na problem wykluczenia społecznego została określona m.in. w Priorytecie VII Promocja Integracji Społecznej. Cel ogłoszonego konkursu w ramach Priorytetu VII, ukierunkowany był na podniesienie poziomu innowacyjności społecznej w obszarze działań służących integracji społecznej poprzez realizację projektów innowacyjnych testujących. Składane projekty miały testować i upowszechniać nowe rozwiązania w obszarze przeciwdziałania marginalizacji społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem problemów, które do tej pory nie były w wystarczającym stopniu uwzględnione w polityce państwa lub uwzględniają nowe instrumenty w celu ich rozwiązania. W ramach konkursu przewidziano możliwość składania projektów testujących w dwóch tematach: W województwie zachodniopomorskim obserwuje się ogromne zainteresowanie realizacją projektów w ramach Priorytetu VII. Świadczy o tym fakt, iż w obszarze integracji społecznej poziom realizacji niektórych wskaźników przekroczył 100 %. Tempo wdrażania wciąż rośnie, o czym świadczą czynniki plasujące Wojewódzki Urząd Pracy w Szczecinie w czołówce Instytucji Pośredniczących. Od momentu uruchomienia Programu rekomendowano do dofinansowania 1043 wnioski. Poziom kontraktacji według stanu na dzień 30 września 2010 roku dla Priorytetu VII wynosił 136 803 415,00 PLN. Podpisano 178 umów na łączną kwotę 131 765 423,01 PLN. W roku 2010 wydzielona została alokacja w wysokości 10 434 197 PLN, przeznaczona na realizację projektów innowacyjnych w ramach Priorytetu VII Promocja integracji społecznej. Zwiększenie oferty istniejących, wykreowanie nowych instytucji działających na rzecz integracji społecznej grup marginalizowanych, wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym. W maju bieżącego roku ogłoszono konkurs na projekty innowacyjne, który stanowił ogromne wyzwanie dla Wojewódzkiego Urzędu Pracy i wielu pracowników zaangażowanych w proces przygotowania, naboru i oceny. Nabór trwał do 15 września, Wnioskodawcy mieli więc ponad trzy miesiące czasu na przygotowanie wniosków o dofinansowanie. Poszukiwanie metod wczesnej interwencji socjalnej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu dzieci i młodzieży; Projekty składane w niniejszym konkursie powinny przyczyniać się do realizacji celów Priorytetu VII Promocja integracji społecznej. W ramach konkursu możliwe było składanie projektów innowacyjnych uwzględniających komponent ponadnarodowy. Partnerstwo ponadnarodowe umożliwia partnerom wzajemne korzystanie z doświadczeń i wiedzy, adaptowanie rozwiązań wypracowanych i wdrożonych w innych krajach, pozwala także na nawiązanie kontaktów w innych krajach, stwarza możliwość dalszej współpracy i ułatwia dostęp do informacji na temat międzynarodowych osiągnięć. Za realizację działań uwzględniających komponent ponadnarodowy można było uzyskać 30 punktów strategicznych. Kilku Wnioskodawców, którzy podjęli wyzwanie opracowania i złożenia projektu innowacyjnego, zdecydowało się na realizację działań z udziałem partnerów zagranicznych. Niektórzy jednak podjęli ciężar realizacji działań samodzielnie. Bogatszy o doświadczenia roku ubiegłego w obszarze zainteresowania tematyką projektów innowacyjnych, Wojewódzki Urząd Pracy przeprowadził szeroką akcję informacyjno- promocyjną w celu zachęcenia wnioskodawców do aplikowania o środki w ramach ogłoszonych konkursów. Przeprowadzono szereg spotkań z przedstawicielami Krajowej Instytucji Wspomagającej, która została utworzona w celu wspierania realizacji projektów innowacyjnych i współpracy ponadnarodowej realizowanych w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 - 2013, współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego. Nadrzędnym celem wszelkich działań Krajowej Instytucji Wspomagającej jest kompetentne, skuteczne i przyjazne odbiorcom wspieranie realizacji projektów innowacyjnych oraz projektów współpracy ponadnarodowej realizowanych w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Oprócz spotkań z przedstawicielami KIW, Wojewódzki urząd Pracy w Szczecinie prowadził cykliczne konsultacje umożliwiające wnioskodawcom pomoc w przygotowaniu wniosku. Uruchomiono dodatkowe wsparcie w ramach funkcjonującego Punktu Konsultacyjnego Do akcji włączyły się Regionalne Ośrodki Europejskiego Funduszu Społecznego (w Szczecinie i Koszalinie) oraz projektodawcy realizujący projekty w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Szeroko zakrojone działania promocyjne przyniosły wymierne korzyści. W ramach Priorytetu VII złożono 15 projektów, 14 z nich podlegało ocenie merytorycznej. W ramach dostępnej alokacji przeznaczonej na projekty innowacyjne (10 434 197 PLN) możliwe było dofinansowanie zaledwie pięciu z nich, pomimo tego, że pozytywna ocenę merytoryczną otrzymało osiem projektów. Biorąc pod uwagę specyficzne potrzeby w zakresie polityki społecznej, a także możliwości jakie niosą projekty innowacyjne Dyrektor Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Szczecinie podjął decyzję o zwiększeniu alokacji na konkurs, aby wszystkie projekty, które uzyskały pozytywną ocenę merytoryczną mogły uzyskać dofinansowanie. Jedną z istotnych cech odróżniających projekty innowacyjne od standardowych jest dwuetapowość realizacji działań. Pierwszy etap realizacji oparty jest na przeprowadzeniu analizy i zdiagnozowaniu problemu, który nie został dotychczas dostrzeżony, bądź też próby jego rozwiązania były dotychczas nieskuteczne. Istotnym elementem pierwszego etapu realizacji jest tworzenie partnerstwa, którego ideą jest wspólne wypracowanie reguł i zasad współpracy oraz podziału zadań partnerów nakierowanych na osiągniecie danego celu/efektów. Pierwszy etap wdrażania projektów kończy się opracowaniem strategii, która podlega ocenie przez Sieci Tematyczne. W przypadku uzyskania pozytywnej oceny strategii Wnioskodawcy mogą przystąpić do II etapu wdrażania obejmującego testowanie nowego produktu finalnego oraz analizę i ocenę rzeczywistych efektów jego zastosowania. Ostatnią podsumowującą fazę wdrażania projektu innowacyjnego stanowią działania upowszechniające i włączające do głównego nurtu polityki, ponieważ projekty innowacyjne mają sens, o ile ich rezultaty zostaną wykorzystane w praktyce i rzeczywiście przyczyniają się do zwiększenia skuteczności i efektywności realizowanej polityki. Projekty innowacyjne niosą za sobą ryzyko, w którym mimo realizacji projektu zgodnie z postanowieniami umowy o dofinansowanie projektu, strategią oraz zasadami realizacji projektów innowacyjnych, opracowane produkty okażą się nieskuteczne bądź działania mające na celu włączenie do polityki nie przyniosą zakładanych rezultatów. Niemniej jednak warto podjąć każdą próbę wypracowania nowych, skutecznych modeli, instrumentów i rozwiązań, która może przyczynić się do ograniczenia zjawiska wykluczenia społecznego. Przed nami kolejny rok wdrażania. Nowe konkursy, nowe zadania i nowe pomysły. Liczymy, że składane w przyszłym roku projekty staną się szansą na poprawę sytuacji nie tylko w obszarze działań Priorytetu VII, ale także w każdym innym, stanowiącym Projekty innowacyjne stanowią ogromną szansę obszar wsparcia w ramach POKL. dla naszego regionu. Pozwolą przetestować i wprowadzić nowe metody i instrumenty pozwalające na Anna Kunikowska ograniczenie zjawiska wykluczenia społecznego nie Koordynator Zespołu Projektów tylko w naszym województwie, ale także, w ramach Wydziału Projektów Integracji Społecznej PO KL upowszechnienia- włączenie do nurtu polityki. Wojewódzki Urząd Pracy w Szczecinie BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 21 22 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Z życia projektu Żyć z niepełnosprawnością Cykl edukacyjny realizowany w ramach projektu „Profesjonalne kadry – lepsze jutro” Uczestnicy projektu Profesjonalne kadry – lepsze 4. Rozwijanie zachowań psychospołecznych – skuteczna motywacja oraz adaptacja społeczna jutro w tym roku mięli okazję brać udział w cyklu osób z niepełnosprawnością poświęcone m.in.: edukacyjnym „Żyć z niepełnosprawnością”, który był funkcjom zachowań i umiejętności psychospow całości poświęcony jednemu z ważniejszych tełecznych – komunikacji interpersonalnej, automatów współczesnego świata. prezentacji, asertywności (85 uczestników). W ramach cyklu zrealizowane zostały szkolenia poruszające następujące kwestie: Każde szkolenie trwało po 2 dni i odbywało się 1. Seksualność osób z niepełnosprawnością i cho- w 4 edycjach – ich realizacja trwała od sierpnia do rujących psychicznie. W trakcie tego szkolenia września 2010 r. W sumie we wszystkich szkoleniach podejmowano tematy m. in. rozwoju psycho- wzięło udział 357 uczestników. Uczestnicy otrzymali seksualnego i jego zakłóceniom związanych zaświadczenia potwierdzające udział w cyklu, natoz kategorią niepełnosprawności, problemów sek- miast 46 z nich uhonorowanych zostało certyfikasualnych i partnerskich osób dorosłych z różny- tem za udział we wszystkich 4 szkoleniach. Wszystkie mi typami niepełnosprawności. W tym szkoleniu edycje odbywały się w Hotelu Duet, w Goleniowie. udział wzięło łącznie 98 uczestników. 2. Planowanie kariery zawodowej osoby z niepełnoNajliczniejszą grupą na szkoleniach stanowili sprawnością – szanse i zagrożenia na otwartym pracownicy Ośrodka Pomocy Społecznej w Golerynku pracy. W ramach tego tematu omówione niowie, Szczecińskiego Oddziału Krajowego Towazostały m.in. formy zatrudniania osób niepełno- rzystwa Autyzmu, Domu Pomocy Społecznej przy sprawnych, rola poradnictwa zawodowego dla ul. Broniewskiego w Szczecinie oraz Domu Pomocy osób niepełnosprawnych, instrumenty rynku Społecznej w Nowogardzie. pracy dla osób niepełnosprawnych, finansowane z środków PFRON (94 uczestników). Stanisław Kałamaga 3. Rola asystenta w procesie rehabilitacji osoby z niepełnosprawnością podczas którego uczestInspektor Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej nicy zostali zaznajomieni z zakresem obowiązków asystenta, wymagania i zasady rekrutacji kandydatów na asystenta osoby niepełnosprawnej (80 uczestników). 23 Zakład Aktywności Zawodowej w Kołobrzegu 5 listopada 2003 po kilku latach starań otwarto w Kołobrzegu ZAKŁAD AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ. Jaki były początki? Żeby opowiedzieć o początkach, trzeba cofnąć się do grudnia 1982 roku, gdy spotkali się rodzice dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Wspólne borykanie się z problemami szarej rzeczywistości wydawało się łatwiejsze w grupie. Powstał więc pomysł aby założyć Koło Dzieci Specjalnej Troski przy Towarzystwie Przyjaciół Dzieci. I od tego się zaczęło…. Dzieci rosły, pojawiały się kolejne potrzeby, a rodzice starali się im sprostać. W 1992 roku Koło uzyskało osobowość prawną jako Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło w Kołobrzegu. W ciągu kolejnych lat działalności rozszerzała się jej zakres i obecnie w Kołobrzegu funkcjonuje system opieki, wsparcia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych na każdym etapie życia. Poniższe zestawienie przedstawia formy prowadzone obecnie w Kołobrzegu. Lp Nazwa placówki Beneficjenci Wsparcia Liczba beneficjentów Liczba Pracowników Godziny Pracy Prowadzone formy oddziaływań 1 Ośrodek wczesnej interwencji Dzieci z niepełno sprawnością intelektualną w wieku 0-7lat. 350 15 Poniedziałek – piątek 7.00-18.00 Rehabilitacja lecznicza i społeczna Warsztat terapii zajęciowej Osoby dorosłe z niepełno spraw-nością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym 67 26 Poniedziałek – piątek 7.00-16.00 Rehabilitacja społeczna i zawodowa Powiatowy ośrodek wsparcia – środowiskowy dom samopomocy Osoby dorosłe z głębszą niepełno spraw-nością intelektualną 15 5 Poniedziałek – piątek 7.00-16.00 Rehabilitacja społeczna, działania opiekuńcze Zakład aktywności zawodowej Osoby dorosłe z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności z różnymi rodzajami niepełnosprawności 45 (Osoby te zatrudnione są w ramach umów o pracę) 17 Osoby kadry obsługowo – rehabilitacyjnej + 45 osób niepełnosprawnych Poniedziałek – piątek 7.00-15.00 Rehabilitacja zawodowa poprzez pracę, rehabilitacja społeczna i lecznicza Dom pomocy społecznej Osoby dorosłe z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym 17 Całodobowo Całodobowa opieka i wsparcie w czynnościach dnia codziennego Ośrodek rehabilita-cyjno – edukacyjno – wychowawczy Dzieci i młodzież z głębszą niepełnosprawnością intelektualną i sprzężeniami; realizująca obowiązek szkolny 5 Poniedziałek – piątek 7.00-15.00 Realizacja obowiązku szkolnego, rehabilitacja społeczna 130 Osób, W tym 45 osób niepełnosprawnych ---------------- ------------------ 2 3 4 5 6. Razem 6 Zorganizowanych form wsparcia i rehabilitacja osób niepełno sprawnych na każdym etapie życia --------------------- 23 Docelowo - 30 8 Docelowo 24 Ok. 500 Osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności oraz ich rodziny BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ DOBRE PRAKTYKI 24 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ Skąd pomysł na ZAZ? Struktura pracowników niepełnosprawnych ZAZ: Dorosłe osoby niepełnosprawne intelektualnie do 2003 roku przebywały w Warsztatach Terapii Zajęciowej. Pomimo swoich możliwości nie mieli szansy na jakąkolwiek zmianę aktywności życiowej. Zatrudnienie na otwartym rynku pracy w większości przypadków nie było możliwe z uwagi na rozliczne ograniczenia, ale również z uwagi na brak ofert praRodzaje prowadzonej rehabilitacji cy i nieprzygotowanie rynku pracy na przyjęcie na- zawodowa - działalność gospodarcza szych pracowników. Pierwsze rozmowy na ten temat były podejmowane już w roku 1999. Jednak brak uregulowań prawnych dot. funkcjonowania ZAZ nie sprzyjała jeszcze jego tworzeniu. W roku 2001 pojawia się stosowne rozporządzenie, a my na warunkach preferencyjnych zakupujemy o Wojskowej Agencji Mieszkaniowej budynek z zespołu obiektów powojskowych z zamiarem przeprowadzenia remontu kapitalnego, a potem utworzenia Zakładu Aktywności Zawodowej. Przez kolejne dwa lata trwa przygotowanie kompletnej dokumentacji budowlanej, wniosku do Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych o finansowanie W kuchni…. kosztów utworzenia i funkcjonowania ZAZ oraz kompletowanie wszelkich pozwoleń, zezwoleń, itp.… Pierwszy dzień funkcjonowania Zakładu Aktywności Zawodowej w Kołobrzegu - 5.11.2003r. Po siedmiu latach: 4 działy produkcyjne, zatrudniające osoby niepełnosprawne: W dziale ogrodniczym… Łącznie 62 pracowników , w tym W dziale krawieckim …… BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 25 Pracownicy ZAZ w trakcie ogniska integracyjnego. - lecznicza : I w sitodruku z poligrafią. - społeczna, Uczestnictwo pracowników w szkoleniach z zakresu przepisów dotyczących pracy Trening umiejętności społecznych i zawodowych (centrum dzwoni) Zebrania pracowników ze zgłaszaniem problemów, wniosków i zapytań dotyczących pracy, jak również innych Rozmowy o wysokości wynagrodzenia, sposobach wydatkowania Wspólna organizacja i uczestnictwo w imprezach zakładowych, imprezach okolicznościowych organizowanych przez stowarzyszenie Czynne włączanie się w organizację i uczestnictwo w europejskim festiwalu filmowym integracja „ty i ja” Reprezentowanie zakładu pracy w zawodach sportowych Wyjścia do kina, wycieczki Organizacja pikników i ognisk z uczestnictwem całych rodzin konsultacje lekarzy specjalistów (na terenie ZAZ): lekarza neurologa, lekarza psychiatry, lekarza rehabilitacji medycznej porady dwa razy W miesiącu I W razie potrzeb, wydawanie zaleceń dotyczących metod rehabilitacji zabiegi i ćwiczenia rehabilitacyjne świadczone przez fizjoterapeutę na terenie ZAZ ćwiczenia uprawniające na basenie muzykoterapia psychoedukacja stały kontakt z pielęgniarką (proste zabiegi, leki itp.) turnus rehabilitacyjny Koszt funkcjonowania ZAZ w roku 2009 – 2.129.370,93, w tym: turnus rehabilitacyjny Dotacja PFRON – 832.329,64 Dotacja Urząd Marszałkowski – 146.911,64zł SOD – 347.275,36zł Działalność gospodarcza 860.853,92zł Wszystkie wypracowane zyski oraz podatek od nieruchomości i podatek od nieruchomości są przekazywane na Zakładowy Fundusz Aktywności. Jest to fundusz celowy, a jego środki mogą być przeznaczone na: 1. Usprawnienie i dodatkowe oprzyrządowanie stanowisk pracy wspomagające samodzielne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych, 2. Poprawa warunków pracy osób niepełnosprawnych, 3. Zakup sprzętu i wyposażenie pomagających osobie niepełnosprawnej w samodzielnym życiu i uczestnictwie w życiu społecznym w lokalnym środowisku, BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 26 Przychody i koszty poszczególnych działów w roku 2009 Pracownik ZAZ w trakcie rehabilitacji indywidualnej Pracownicy ZAZ w trakcie rehabilitacji grupowej na basenie. 4. Pomoc w przygotowaniu osób niepełnosprawnych do pracy poza zakładem i wyrównywaniu ich szans w nowym miejscu, 5. Dokształcanie i przekwalifikowanie i szkolenie osób niepełnosprawnych, 6. Pomoc w budowie, remoncie i wyposażeniu indywidualnych i zbiorowych form mieszkalnictwa zbiorowego dla osób niepełnosprawnych, 7. Rekreacja i uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu kulturalnym, 8. Pomoc w zaspokajaniu innych potrzeb socjalnych i związanych z rehabilitacją społeczną. Barbara Szczeglik Dyrektor Centrum Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych PSOUU Koło w Kołobrzegu SŁOWO OD DORADCÓW Superwizja w pomocy społecznej Pojęcie superwizji pochodzi od angielskiego słowa „supervision”, co oznacza kontrolę, nadzór, kierowanie i pierwotnie miała charakter nadzorczo-administracyjny oraz spełniała funkcję koordynacyjną. W XX wieku nastąpiła zmiana podejścia do superwizji, która zaczęła spełniać funkcję wspierającą w sensie merytorycznym i metodycznym w zawodach związanych z pomaganiem. Obecnie ogólnie superwizja pojmowana jest jako proces konsultacyjny, który stanowi analizę funkcjonowania pracowników w rolach zawodowych, służąc rozwojowi wiedzy oraz umiejętności niezbędnych do rozwiązywania problemów, jakimi zajmuje się dana organizacja. Warunki skutecznego wykorzystania idei superwizji: ־Superwizja ma służyć rozwijaniu wiedzy i umiejętności potrzebnych przy rozwiązywaniu problemów, którymi zajmuje się dana placówka. ־Istotą superwizji jest stały obowiązkowy proces konsultacyjny zachodzący między kierownikami placówek, a pracownikami prowadzącymi bezpośrednią pracę z klientami. ־Organizacyjnym środkiem prowadzenia superwizji są sesje superwizyjne, czyli regularnie odbywane zebrania, podczas których lider omawia z pracownikami (indywidualnie lub grupowo) przebieg pracy z poszczególnymi przypadkami i sposoby rozwiązania trudności, które powstają w tej pracy. ־Superwizja stanowi proces zintegrowany z innymi procesami funkcjonowania placówki, dzięki wyznaczeniu formalnego obowiązku sesji superwizyjnych oraz stałych przedziałów czasu na ich prowadzenie w planach pracy placówki i pracowników. Superwizja pomaga zarówno pracownikom, jak i kierownictwu placówek pomocy społecznej, co ostatecznie przekłada się również na dobro klientów. Spełnia się to poprzez podtrzymanie wśród personelu dążenia do realizacji celów organizacji, pomoc w przestrzeganiu przepisów i rozporządzeń, zachowanie standardów i norm zawodowych oraz utrzymanie dobrych relacji między pracownikami. Korzyści zawodowe i osobiste, jakie daje superwizja łączą się ze sobą, bowiem jakość kontaktów interpersonalnych pracowników z klientami oraz umiejętność radzenia sobie ze stresem zawodowym, decydują o wyniku pracy. W polskich placówkach pomocy społecznej superwizja jest niedoceniana i stosowana sporadycznie. Wynika to z niewiedzy kierownictwa, co do przydatności superwizji i jej pozytywnego wpływu na personel. Tymczasem konsekwentnie i kompletnie stosowana superwizja, posiada dużą przydatność w pracy socjalnej. Poprzez stwarzanie pracownikom możliwości refleksji nad swoimi emocjami, które wywołuje praca z trudnym klientem, wyjaśnienia dylematów etyczno-moralnych, nauki od superwizora, bądź innych członków grupy pozytywnych relacji społecznych (np. komunikacji, asertywności) pozwala zapobiegać wypaleniu zawodowemu. Profesjonalni pracownicy pomocowi często nadmiernie wydatkują swoje zasoby emocjonalne w kontaktach z klientami, nie uzyskując dostatecznej pomocy w ich odtwarzaniu. Superwizja skutecznie wspomaga w odbudowie tych zasobów. Wyróżniamy następujące rodzaje superwizji: ־Superwizja formalna – relacja: pracownik – szef. Ten rodzaj superwizji służy celom bieżącym, czyli praktyce zawodowej pod okiem przełożonego. Z uwagi na relacje uczestników ograniczona jest tu otwartość oraz elementy emocjonalne, zaś większą rolę odgrywają kwestie techniczne. ־Superwizja nieformalna – spontaniczna rozmowa, konsultacja w warunkach pracy. Służy sytuacjom kryzysowym, kiedy pracownik potrzebuje natychmiastowego wsparcia, porady. Nie jest organizowana ani dokumentowana. ־Superwizja bezpośrednia – jest to uczenie się poprzez obserwowanie pracy superwizora (bezpośredni kontakt z pracą). Superwizja ta jest stosowana w celu korygowania złych nawyków. ־Superwizja pośrednia – stosowana, gdy superwizor nie może bezpośrednio obserwować pracy personelu. Metodami pracy są tu: analiza przypadku, dyskusja, granie ról, symulacja zachowań pracowniczych. ־Superwizja indywidualna – praca z jednostką w oparciu o jej doświadczenie, szczegółowe określenie rozwoju zawodowego i osobistego danego pracownika. Uczestniczą: superwizor i osoba poddana superwizji, co daje prywatność, poczucie bezpieczeństwa oraz brak zagrożenia ze strony grupy. ־Superwizja grupowa – uwzględnia grupowy charakter pracy, dając możliwość wymiany informacji i uczenia się na podstawie doświadczeń innych. Daje szanse na całościową ocenę funkcjonowania instytucji i jej personelu. Uczestnicy powinni posiadać podobny poziom wiedzy i doświadczenia zawodowego. Grupa nie powinna być zbyt liczna, optymalna ilość osób to 7. Do zadań superwizora należy: ־zbudowanie kształcącej relacji, opartej na zrozumieniu, elastyczności, otwartości i zdolności do współdziałania, ־konsultacja tzn. wspólna rzetelna refleksja, ־doradzanie, uczenie konkretnych umiejętności i strategii interwencyjnych, ־kontrolowanie kwestii zawodowych i etycznych, ־wspieranie rozwoju osobistego osoby superwizowanej, ־ocena skuteczności. Przebieg sesji superwizyjnej składa się z następujących etapów: 1. Rozpoznanie problemu – zdefiniowanie problemu. 2. Poszukiwanie rozwiązań – wyobrażenie alternatyw. 3. Ocena i wybór pożądanego rozwiązania – sugestie superwizyjne. BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 27 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 28 4. Wdrożenie rozwiązania – planowanie. 5. Podsumowanie. 6. Uzgodnienie następnej sesji – ewaluacja efektów. W praktyce wsparcie superwizyjne stosuje się również wobec kierowników placówek pomocowych, którzy mogą liczyć na: wsparcie i pomoc w doskonaleniu swoich kompetencji, identyfikację potrzeb szkoleniowych i potencjału rozwojowego kadry, monitorowanie i wyrównywanie obciążeń pracą personelu, działania na rzecz ograniczenia stresu i unikania wypalenia zawodowego, inspirację nowymi pomysłami dotyczącymi strategii organizacji. Regularnie superwizowany kierownik wprowadza i utrzymuje dobre standardy pracy, co zapewnia lepszą efektywność organizacyjną palcówki. Otwar- tą i uczciwą komunikacją z podległym personelem przełożony unika nadużywania władzy, nadmiernej kontroli, ograniczania i karania. Pracownicy nie pozostają sami z problemami zawodowymi, dzięki czemu bardziej identyfikują się z organizacją i jej celami. To wszystko zaś wpływa na pozytywne relacje z klientami, większą skuteczność w działaniu na ich rzecz, a w ostatecznym rozrachunku na poprawę wizerunku organizacji pomocy społecznej. Ziemowit Pawluk Główny Specjalista Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Literatura: Jerzy Szmagalski „Stres i wypalenie zawodowe pracowników socjalnych”; M.C. Gilbert, K. Evans „Superwizja w psychoterapii”. SŁOWO OD DORADCÓW Znaczenie partnerstwa lokalnego Człowiek – istota społeczna. Kiedyś taką konstatację przyjmowano z niechęcią, odzierała ona ludzi z ich jednostkowego zróżnicowania, indywidualnej tożsamości, niepowtarzalności i wyjątkowości. Buntowano się przeciwko „upupianiu” ludzi, przykładaniu do ogółu społeczeństwa jednej miary, determinowaniu naszego bytu, sensu życia i jego kształtu przez walor społecznej użyteczności i pełnionych ról społecznych. Obecna rzeczywistość społeczna pokazuje, że powyższy wniosek niewiele stracił ze swojej aktualności. W naszym codziennym życiu stale jesteśmy ‘zanurzeni” w przestrzeni społecznej; rodzina, nauka, krąg przyjaciół, praca wyznaczają nam rytm funkcjonowania. To, kim jesteśmy nadal w ogromnym stopniu zależy od wzajemnych relacji. Nierzadko tym, co łączy najbardziej, wspólnym „mianownikiem” jest nasza społeczność, trwały i znaczący element naszego otoczenia, od narodzin po kres życia. Miejsce, w którym mieszkają ludzie, to nie tylko jednostka społeczna i polityczna. W obrębie gminy czy wsi nawiązują się kontakty, obchodzone są święta, ludzie pracują, odpoczywają, kształtują się i zmieniają. Podstawą wspólnoty jest fakt, że interakcje zachodzą w wielu różnych sytuacjach – na ulicy, w sklepie, w kościele. Ludzie spotykają się mieszkając razem na wspólnym terenie. Tutaj formuje się i dokonuje rodzicielstwo, dzieciństwo, starość. Na- sze indywidualne radości, życiowe dramaty są osadzone w lokalnej wspólnocie, w której żyjemy i działamy. Jej kształt i możliwości rozwoju zależą od nas samych, od zasobów każdej jednostki i współpracy między nimi, chęci, zaufania i… odwagi. W znacznie mniejszym stopniu zależy to od „finansów”, zwłaszcza tam, gdzie jest ich niewiele umiejętność wspólnego działania, oparcia aktywności na zasobach, a nie na deficytach; myślenie, że „wystarczy” nam środków, a nie „zabraknie” ma podstawowe znaczenie, to znakomity wyjściowy „kapitał”. Praca ze społecznością nie powinna zaczynać się od pieniędzy, ale od edukacji i małych przedsięwzięć angażujących mieszkańców i lokalne instytucje. Bar- dzo pomocne są tutaj różnego typu grupy nieformalne, organizacje pozarządowe, ruchy społeczne i samopomocowe. To one zapewniają niezbędną dynamikę, ruch, dzianie się, pomysły i projekty. Mieszkańcy działający w takich grupach powinni być zachęcani i wspierani przez swoje władze. Najlepiej, jeśli ich wzajemne relacje opierają się na uczciwości, poczuciu własnej wartości i wzajemnym szacunku, wspólnym doświadczeniu, przyjaźni i trosce oraz możliwości uczenia się i rozwijania wraz z innymi. „Dopóki ludzie nie mogą sobie wzajemnie ufać i dzielić się częścią swojego życia z innymi, wspólne działanie nie jest możliwe” – zauważa Zbigniew Wejcman, prezes Stowarzyszenia BORIS, Inicjator i współtwórca szeregu koalicji i partnerstw lokalnych oraz programów rozwoju lokalnego i strategii rozwiązywania problemów osób marginalizowanych. Może więc nadszedł dziś dobry moment, by pojęcie: człowiek – istota społeczna przewartościować. Frustrację z naszego społecznego „uziemienia” zastąpić poczuciem solidarności. Szarą „masę” przekształcić w społeczeństwo obywatelskie. To, co wydawało się ograniczać naszą wolność, uczynić punktem wyjścia do swobodnego rozwoju? Niestety, bywa i tak, że to właśnie samorząd lokalny zamyka przestrzeń do aktywności mieszkańców, tłumi inicjatywy, blokuje realizację ich pomysłów, utrudnia zamiast wspierać, wydaje decyzje, ale nie buduje społecznego dialogu, żywej partnerskiej współpracy. Często w gminach (zwłaszcza wiejskich) samorząd jest również największym pracodawcą – urząd gminy, szkoły, ośrodek pomocy społecznej. W małych gminach brak jest napędowej siły, wewnętrznego lidera, chęci do aktywności i wymiany doświadczeń. Ludzie sankcjonują stagnację, nie widzą potrzeby zmian, nawet tych rozwojowych, bo „dobrze jest jak jest”, nieufnie odnoszą się do kogoś, kto zachęca do „inności”, zaryzykowania i wyjścia poza „schemat”; obawiają się wzięcia odpowiedzialności, porażki, wstydu. Konsekwencją tego jest mała liczba obywatelskich organizacji w „terenie” , co powoduje, że mieszkańcom lokalnych społeczności trudno jest aktywnie włączać się do akcji i projektów, a wspólnocie gminnej pozyskiwać zewnętrzne środki finansowe z wielu dostępnych przecież źródeł. Na szczęście to się zmienia, władze lokalne powoli dostrzegają ogromną wartość z posiadania na swoim terenie nietuzinkowych ludzi, którym się coś chce. Zmianę postaw władz samorządowych i gotowość do oddania pola aktywnym mieszkańcom, najłatwiej dostrzec w rosnącej popularności Partnerstwa Lokalnego. Pojęcie „partnerstwo”, w domyśle „partnerstwo lokalne”, ma wiele znaczeń i definicji, sposób pojmowania zależy tu przede wszystkim od przyjętej perspektywy i podejścia naukowego: „teoretycy” różnią się w tym zakresie od „praktyków”. Cechami „osiowymi” partnerstwa są: dobrowolność udziału, wspólny cel, udział wielu partnerów z różnych sektorów i ich równość względem siebie, łączenie ich zasobów, wspólne dzielenie sukcesów i porażek. Bardzo ważny jest element równouprawnienia w partnerstwie, a co za tym idzie takiego samego wpływu różnych partnerów na pracę całej grupy, niezależnie od ich prestiżu społecznego, rodzaju aktywności zawodowej (lub jej braku) statusu materialnego i doświadczenia. Partnerstwo może zatem skupiać się wokół problemów bezrobocia i patologii, koncentrować stowarzyszenia osób marginalizowanych, czy po prostu stać się lokalnym sojuszem przedstawicieli gminy, instytucji samorządowych (szkoła, ośrodek pomocy społecznej), lokalnego biznesu i organizacji pozarządowych, obliczonym na rozwój społeczności. „W partnerstwie ważne jest to, że każdy może mieć jakiś pomysł, projekt i może go zrealizować z innymi chętnymi osobami. Doświadczenia pokazują, że wspólnie robiąc „małe” rzeczy (np. organizując wspólnie festyn) dochodzą do „większych” projektów (np. budowanie systemowej pomocy dziecku). Współpraca i nowe pomysły mogą też zaowocować wspólnymi projektami finansowanymi ze środków unijnych” (źródło: www.boris.partnerstwa.org.pl). Partnerstwa realizują wiele ciekawych działań, prostych, „jednorazowych” i tych złożonych, „systemowych” . Najpopularniejsze są festyny rodzinne, imprezy kulturalne i sportowe, ale dzięki udziałowi szerszej grupy partnerów zyskują one nowy, głębszy wymiar, większy rozmach i lepszy odbiór w lokalnej społeczności. Organizowane na rzecz określonej grupy beneficjentów pozwalają pomóc jej w bardziej kompleksowy i efektywny sposób. „Owocami” partnerstwa mogą być: koła gospodyń wiejskich, kluby seniora, Centrum Integracji Wsi, świetlice, domy sąsiedzkie, biblioteki, boiska, czy nawet tzw. „wioski tematyczne”. W samym tylko województwie zachodniopomorskim istnieje ich pięć: – Dąbrowa – wioska zdrowego życia, – Iwięcino – wioska końca świata, – Paproty – wioska labiryntów i źródeł, – Podgórki – wioska bajek i rowerów, – Sierakowo Sławieńskie – wioska hobbitów. BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 29 BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 30 i to one właśnie są pierwszymi wioskami tema„Partnerstwo nie zrodzi się samo i nie rozwiąże tycznymi, które powstały w Polsce. wszystkich problemów. Myślę jednak, że różnego typu sieci współpracy, działające na poziomie lokalW ramach partnerstw działają również ośrodki pro- nym przez dłuższy czas i widzące dalszą perspektywę dukcji i sprzedaży produktów lokalnych, a także pod- w swoich działaniach, mogą, doprowadzić do tego, mioty ekonomii społecznej prowadzące aktywność że pojmiemy w końcu, na czym kultura partnerstwa w oparciu o wykorzystanie lokalnych walorów przy- polega. Zmiany mogą wprowadzić ludzie. Musimy rodniczych i kulturowych, a nawet atrakcyjną, unikal- zrozumieć też, że jeden plus jeden może równać się ną nazwę miejscowości w której partnerstwo powsta- trzy, a nie dwa plus prowizja” – mówi Paweł Jordan, ło ( np. Aniołowo w woj. warmińsko-mazurskim). członek Ashoki, światowego stowarzyszenia skupiaW miarę „uczenia” się poprzez praktykę i dokony- jącego innowatorów społecznych. wanego rozwoju partnerstwa zaczynają realizować też projekty dla szerszego kręgu odbiorców, np. różZjawisko partnerstwa lokalnego w Polsce częnych grup wiekowych i całych środowisk, nierzadko sto boryka się też z innym dylematem: Czy model finansowane ze źródeł zewnętrznych. ekonomii społecznej, który rozwija się w Polsce Partnerstwa podejmują inicjatywy i projekty oby- powinien opierać się na „bezpiecznych” , pewnych watelskie, współkształtują strategię rozwoju swojej i sprawdzonych środkach Europejskiego Funduszu gminy, doszkalają i podnoszą kwalifikacje społeczno Społecznego czy też może na mniej „popularnych” , -zawodowe członków partnerstwa poprzez udział niemierzalnych ekonomicznie, ale bliższych ludziom w kursach, szkoleniach i wizytach studyjnych. Ideą i bardziej integrujących ich emocjach, dzięki którym partnerstw lokalnych jest zatem rozwój społeczno- decydujemy się na działania oddolne, budowanie ści lokalnych przy wykorzystaniu posiadanych róż- wspólnoty? norodnych, lecz często niezauważanych i niedocenianych zasobów. Powszechne jest myślenie: „tutaj „Europejski Fundusz Społeczny i emocje to dwa niczego nie ma, tutaj nic się nie dzieje”. Partnerstwo zbieżne pojęcia. Nigdy nie udało mi się wdrażać pozwala przełamać ten stereotyp. Wspólne działa- projektów bez emocji, choć niestety nie były to nie, rewitalizacja otoczenia, aktywizacja mieszkań- emocje pozytywne. Fundusze strukturalne są tylko ców, wykorzystanie „uśpionego” potencjału to pod- narzędziem, które pozwala sfinansować to, o czym stawowe formy działalności w ekonomii społecznej. się marzy. I w tej sferze marzeń z pewnością jest Partnerstwa lokalne są jej podmiotami i jako takie ekonomia społeczna. Wydaje mi się jednak, że nastał mogą świetnie i w długoterminowej perspektywie czas, by przyjrzeć się, czy wykorzystamy narzędzia stymulować rozwój społeczności, w której działają. finansowe, aby postawić naszą ekonomię społeczną Rolę nie do przecenienia odgrywają szczególnie na nogi. Najpierw ją zrozumieć, stworzyć warunki w środowiskach marginalizowanych, wykluczanych rozwoju i – wykorzystując możliwe instrumenty fii zdegradowanych. Efektywna współpraca organi- nansowe – zmienić świat na lepszy, dzięki ekonomii zacji i osób skupionych wokół partnerstw lokalnych społecznej. To jest pytanie do nas wszystkich – do może być swoistą „elektrownią” dla pomysłowości tych, którzy ustalają zasady związane z narzędziamieszkańców oraz decyzji podejmowanych przez mi finansowymi oraz do tych, którzy mają pomysł władze samorządowe. Podkreślić należy, iż współ- jakie powinny to być narzędzia, dla których nie lipraca w społeczności lokalnej umożliwia również czy się tylko to, żeby wszystko było jak najtańsze… skuteczne pozyskiwanie zewnętrznych środków fi- O to, w którą stronę rozwinie się ekonomia społeczna nansowych i pożyteczne ich wydatkowanie. u nas powinniśmy troszczyć się wszyscy, nie tylko Pomimo przedstawionych wyżej, wyrazistych ci, którzy „uprawiają ją na co dzień”, ale także ci, któi pięknych przykładów partnerstwa lokalnego, roz- rzy tworzą warunki, by mogła się rozwijać” – przemiar takich praktyk jest w skali kraju niewielki. Brakuje konuje Karolina Cyran-Juraszek z Fundacji Inicjatyw systematycznego wspólnego działania, wzajemnej Społeczno-Ekonomicznych FISE otwartości na kontakt, gotowości do postrzegania siebie nawzajem jako równorzędnych partnerów, Z jednej strony więc partnerstwo jest czymś poa czasami po prostu dobrej woli, wiary w „magię” zornie prostym – umowa partnerska wydaje się stapartnerstwa lokalnego i chęci do bezinteresowne- nowić solidny fundament i kompleksową „odtrutkę” go pomagania „słabszym”. na nieporozumienia, z drugiej strony – niesie ze sobą jednak pewne trudności takie jak nawyki, uprzedzeDobrze działające partnerstwo na poziomie nia, stereotypy, partykularyzm interesów, niezrozu- lokalnym, jest efektywnym, fachowym i przede mienie idei (postawa: „co ja z tego będę miał”) czy wszystkim skutecznym wsparciem dla ekonomii sceptycyzm („na pewno się nie uda”). społecznej. Znakomicie ujmuje to cytowany już wcześniej Zbigniew Wejcman: „Proponowane dziaBrakuje jednoznacznej definicji, zakresu działa- łania w ramach tych wszystkich instytucji i organizania, czy obszaru problemowego którym mogą zaj- cji umożliwiają uczestnikom zajęć i beneficjentom, mować się partnerstwa, brakuje powszechnej wie- wolontariuszom, dzieciom i młodzieży, członkom dzy, znanych ogólnie wieloletnich dobrych praktyk grup samopomocowych, sołtysom, liderom i anii „reklamy” sukcesów osiąganych przez partnerstwa, matorom społecznym udział w procesie zmian, krebrakuje tradycji, jesteśmy jeszcze daleko od sytuacji, owaniu pozytywnych postaw, a także równoprawny w której obecność partnerstw w świadomości spo- udział w życiu rodzinnym, społecznym i zawodołecznej i stały ich udział w kreowaniu aktywności, wi- wym. Uwzględniane są przy tym ciągle zmieniające zerunku i rzeczywistości lokalnych grup i środowisk się warunki tak, aby wyjść naprzeciw nowym pobyłyby czymś oczywistym, ogólnie znanym, wspie- trzebom społecznym”. ranym i akceptowanym. Lokalne Grupy Działania, Pakty na Rzecz ZatrudEkonomia i dyktowane sercem działania społecz- nienia, Grupy Partnerskie na Rzecz Zrównoważone niewątpliwie mogą istnieć bez siebie. Partner- nego Rozwoju czy międzysektorowe Partnerstwa stwa lokalne są przykładem ich kohabitacji, w prak- Lokalne tworzone przez Regionalne Ośrodki EFS to tyce i poprzez praktykę uczą się i pokazują „światu” jaskrawe, żywe i społecznie „namacalne” dowody na jak te dwie sfery połączyć, zrozumieć, że mogą się to, że różne środowiska mogą ze sobą współpraone wzajemnie przenikać. To prawdziwe wyzwanie cować, razem określać i realizować cele i zadania i największa trudność. potrzebne ich społecznościom lub poszczególnym grupom społecznym. Budowanie kultury partnerstwa dopiero się u nas Teraz, jako społeczeństwo musimy odrobić lekcję kształtuje, różne organy władzy i jednostki samorzą- z zupełnie nowej edukacji w zakresie współpracy. du terytorialnego mają swoje „narzędzia” w tym za- Zmiany muszą dokonać się też w mentalności Polakresie, przyjrzyjmy się im pokrótce: ków. Najważniejsze byśmy zrozumieli, na czym polega Podsumowując, partnerstwo lokalne to: partnerstwo lokalne i kultura współpracy, jak ważne jest ־budowanie współpracy; zachowanie równowagi pomiędzy autonomicznością ־długotrwała nauka wypracowywania consensu- partnerów i poczuciem wspólnoty, byciem „innym” su i wzajemnego poszanowania opinii poszcze- i równym zarazem, jak można z powodzeniem rozwigólnych członków oraz o osiąganie dzięki temu jać samego siebie i partnerstwo jako całość. widocznych korzyści; ־rozwój dialogu społecznego i międzysektorowego; Jerzy Wójtowicz ־podnoszenie świadomości mieszkańców osiedli, Główny Specjalista dzielnic, wsi, miasteczek i całych gmin w zakreRegionalny Ośrodek Polityki Społecznej sie możliwości animowania aktywności lokalnej i posiadania realnego wpływu na własne życie Bibliografia Anna Malinowska, „Zmiana rodzi się z emocji” (portal ngo.pl); i otoczenie geospołeczne; ־wzrost wiedzy i umiejętności w zakresie budo- Forum Inicjatyw Pozarządowych, „PO KL a partnerstwa lokalne”, Federacja MAZOWIA 2008; wania społeczeństwa obywatelskiego; ־wzmocnienie integracji społecznej, w szczególno- Zbigniew Wejcman, „Moja społeczność – nasza aktywność” ści dostrzeżenie osób „słabszych”, grup marginali- www.witrynawiejska.org.pl; zowanych i wykluczanych i udzielenie im pomocy strona internetowa: www.boris.partnerstwa.org.pl; w pomaganiu sobie samym oraz wykształcenie opracowanie dot. seminarium otwartego: „Wspólnoty lokalne w nich (i nie tylko w nich) bardzo ważnego, roz- wobec wykluczenia społecznego”, Laboratorium Innowacji wojowego poczucia, że mają wpływ na swoje ży- Społecznej, Warszawa 2010; cie, że mogą i wiedzą jak zmienić otaczającą ich Zbigniew Wejcman, wystąpienie w ramach „Wizyty Studyjnej rzeczywistość odzyskują swoją godność, poczucie – partnerstwo w działaniu” pt.: „ Budowanie partnerstwa” IRSS, Warszawa 2010. własnej wartości i znaczenie w społeczeństwie. BIULETYN INTEGRACJI SPOŁECZNEJ 31