synteza_ostateczny last

Scenariusze rozwojowe pomorskiej edukacji – synteza1
Dla sformułowania scenariuszy przyszłości wybrano dwie niezależne osie czynników odnoszących się do: kwestii
finansowania (finansowanie prywatne vs. finansowanie publiczne) oraz charakteru i efektu procesu edukacji
(formowanie vs. formatowanie). Uzasadnieniem dla wyboru tych osi jest istotna rola polityki publicznej w
określeniu kształtu systemu edukacji. W ramach osi poziomej mamy, z jednej strony, do czynienia z sytuacją, w
której publiczne nakłady na edukację zwiększają się i dominują w systemie. Z drugiej strony, mamy do czynienia
z sytuacją, w której nakłady publiczne na edukację są mocno niewystarczające, w związku z czym pojawia się
duży udział prywatnego finansowania. Oś pionową wyznacza charakter i ostateczny efekt procesu edukacji. W
ramach tej osi, z jednej strony mamy wizję kształcenia jako formowania – edukację podmiotową,
wieloaspektową podporządkowaną rozwojowi człowieka (jednostki). Z drugiej zaś strony, mamy kształcenie
jako
formatowanie
–
edukację
jednoaspektową
(fragmentaryczną),
podporządkowaną
systemowi
edukacyjnemu lub realizacji celów utylitarnych takich jak przygotowanie do rynku pracy. Tak określone osie
dają źródło czterem scenariuszom: Fabryka Komponentów, Edukacja Instant, Mozaika Możliwości, Wspólnota
Ideałów.
Kształcenie jako
formowanie
IV
Wspólnota
Ideałów
III
Mozaika
MoŜliwości
Finansowanie
prywatne
Finansowanie
publiczne
II
Edukacja
Instant
I
Fabryka
Komponentów
Kształcenie jako
formatowanie
1
Materiał roboczy przygotowany do publicznej dyskusji w ramach projektu foresightu regionalnego ‘Pomorze 2030’ na
podstawie prac panelu ‘Edukacja i wiedza’ w składzie: Maciej Dzierżanowski, dr hab. Jan Fazlagić, dr Hossein Ghaemi, Anna
Hildebrandt, dr Zbigniew Mańkowski, prof. dr hab. Maria Mendel, Joanna Nowacka, Małgorzata Stompór, prof. dr hab.
Tomasz Szkudlarek, Stanisław Szultka, Piotr Zbieranek, dr Marzena Żylińska.
Fabryka Komponentów
Cechą charakterystyczną scenariusza jest podporządkowanie edukacji systemowi bazującemu na ustalanych
centralnie programach i weryfikujących ich egzaminach. Mimo retoryki zmian w praktyce zwycięża inercja i
filozofia formatowania, która funkcjonalnie jest coraz mniej efektywna. Państwo (władze centralne) aktywnie
modeluje edukację, ale zapewnia także odpowiednie finansowanie gwarantując równy dostęp do edukacji.
Wynagrodzenia nauczycieli wzrastają, zaś szkoła stopniowo unowocześnia się (komputery, Internet, tablice
multimedialne itp.). Jednocześnie uczniowie kształceni są w sposób bezkontekstowy, według ujednoliconej
matrycy. Jest to więc scenariusz nowoczesnej fabryki edukacyjnej. Szkoła jest doinwestowana i zapewnia
infrastrukturę. Tą nowoczesnością „usypia” rodziców, którzy nie dostrzegają słabej funkcjonalności publicznej
edukacji. Efektem takiego scenariusza rozwoju edukacji jest tak naprawdę nieprzystosowanie do
funkcjonowania na dynamicznie rozwijającym się rynku pracy, wymagającym aktywności, kreatywności,
odpowiedzialności. Unifikacja i standaryzacja edukacji wykształca myślenie sztampowe, powtarzalność, lęk
przed ryzykiem i braniem odpowiedzialności za swój los. Cechą charakterystyczną tego scenariusza jest
retoryka pozoru.
W tym scenariuszu edukacja jest finansowana publicznie, co pozwala na ograniczenie zróżnicowań: wszyscy
mają równe szanse do zdobycia wiedzy, która jest podawana w ściśle określony, wycinkowy sposób.
Niwelowane są w ten sposób zróżnicowania (w dostępie i w poziomie edukacji).
Cechą charakterystyczną tego scenariusza jest wiodąca rola ekspertów, którzy opracowują ściśle określone
odgórnie programy nauczania oraz przygotowują egzaminy. System prowadzi do takiego „sformatowania”
jednostek, by przystępując do końcowych egzaminów spełniały określone przez ekspertów parametry. Nauka
nie uwzględnia predyspozycji i możliwości poszczególnych osób, a rozwijanie ich talentów, szczególnie jeśli nie
mieszczą się one w ramach dyscyplin naukowych, nie jest celem edukacji. Wiedza podzielona jest na
poszczególne, nauczane niezależnie od siebie, przedmioty, a omawiane treści nie tworzą spójnej całości.
Wszyscy uczą się wszystkiego ale tylko fragmentarycznie, „płytko”. Każdy nauczyciel stara się w ramach
swojego przedmiotu możliwie najlepiej przygotować uczniów do powtórzenia podanej wcześniej wiedzy
zgodnie z programem nauczania i standardami egzaminacyjnymi. Program nauczania poszczególnych
przedmiotów jest tak obszerny, że wymusza rezygnację z jakiejkolwiek indywidualizacji i czasochłonnej
metody projektowej oraz innych niestandardowych metod. Dobór treści nauczania należy do ekspertów,
uczniów traktuje się jako jeszcze niedojrzałe jednostki, które nie mają możliwości współdecydowania o modelu
nauczania i są jedynie odbiorcami wiedzy. Ostatecznie jednostki nie są przygotowywane do funkcjonowania we
współczesnym, dynamicznym świecie. W procesie edukacji pomijane są aspekty rozwoju emocjonalnego,
duchowego, zdolności krytycznego myślenia czy poczucia odrębności. Te ostatnie są raczej przeszkodą niż
Projekt „Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie” realizowany przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową jest
współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego
Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Patronat nad projektem objął Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego.
2
atutem. Takie środowisko z jednej strony kształtuje postawy bierne, z drugiej zaś może wywoływać frustracje.
Dlatego z czasem system staje się bardziej autorytarny ale za to bezpieczny. Nauczyciel pełni rolę kontrolera,
weryfikatora wiedzy oraz utrzymującego porządek i dyscyplinę.
Stawiając na pierwszym miejscu wiedzę teoretyczną, przekazywaną w tradycyjnej formie, edukacja słabo
przygotowuje do funkcjonowania w dynamicznie zmieniającym się świecie. Kończąc szkoły uczniowie przede
wszystkim potrafią rozwiązywać testy. Taka edukacja kształci do wykonywania prac rutynowych, powielania,
kopiowania, działań mało kreatywnych.
Zasada leżąca u podstaw tego scenariusza zawiera się w słowach: eksperci wiedzą najlepiej, co jest dobre dla
uczniów.
Edukacja Instant (NO SCHOOL)
Jest to scenariusz rozwoju edukacji „instant” (gotowe pakiety „na czas”, nie kształtujące samoświadomości,
zdolności krytycznego myślenia). Króluje rywalizacja i dążenie do szybkiego osiągnięcia efektu. Kształcone są
jednostki przeżywające (dynamicznie) swoje życie w swoim własnym świecie. Cechą kluczową scenariusza jest
dostarczenie wiedzy i informacji tak, aby szybko wykształcić określone kompetencje przydatne na rynku pracy.
Cechą charakterystyczną scenariusza jest brak jasno określonej polityki edukacyjnej (cele, priorytety) oraz
brak jasno określonych wartości, które edukacja ma przekazywać. Z uwagi na kryzys finansów publicznych
państwo minimalizuje wydatki na edukację, w tym rezygnuje z kształcenia humanistycznego i ustawia system
bardziej utylitarnie pod kątem przygotowania do funkcjonowania na rynku pracy, jakkolwiek finansowanie
stricte przygotowania do zawodu przerzuca na pracodawców. Z uwagi na niedofinansowanie i słabą
funkcjonalność tradycyjna szkoła ulega szybkiej degeneracji. Niejako w zastępstwie rozwijają się inne instytucje
(kursy, szkolenia, platformy e-learningowe) finansowane ze środków prywatnych. Edukacja zdominowana jest
więc rynkowym charakterem działania (nie tylko w sferze finansowej ale również organizacyjnej). Dostęp do
edukacji uzależniony jest od możliwości finansowych.
Jednostki, funkcjonując w środowisku „chaosu” informacyjnego, coraz silniejszej technologizacji życia i
dynamicznie zmieniającego się rynku pracy dążą do zdobycia coraz nowszych kompetencji i kwalifikacji
potrzebnych do wcześniejszego wejścia i coraz dłuższego funkcjonowania na rynku pracy. Mechanizm
rynkowy ułatwia szybkie osiągnięcie celu. Liczne instytucje oferują liczne kursy, szkolenia, programy,
ograniczona jest jednak interakcja z nauczycielem oraz innymi uczestnikami procesu edukacyjnego. Taka
edukacja w warunkach wolnorynkowych kładzie nacisk bardziej na szybki efekt niż na proces: na zdolność do
bycia zatrudnionym, na dostarczanie uczestnikom procesu uczenia się „pakietów wiedzy” (gotowych
natychmiast, więc „instant”).
Projekt „Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie” realizowany przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową jest
współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego
Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Patronat nad projektem objął Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego.
3
W związku z tym edukacja ma charakter wycinkowy, selektywny, gdyż (pozornie) łatwiej w ten sposób szybko
przekazać konkretną informację czy wiedzę, łatwiej też dokonać oceny przyswojenia tejże.
Na wzór przedsiębiorstw, w których rządzi rachunek ekonomiczny, na rynku edukacyjnym króluje dyktat liczb i
temu dyktatowi podporządkowane są treści oraz metody nauczania, jak również metody ewaluacji (jednostek i
placówek). Sprzyja to kształtowaniu postaw rywalizujących (między uczniami, nauczycielami, rodzicami,
menedżerami placówek edukacyjnych itd.). Aktywnym rodzicom bardzo zależy na tym, aby dzieci zdobyły
„właściwy” pakiet kompetencji będący przepustką do właściwej szkoły, uczelni, grupy zawodowej.
Zróżnicowania w poziomie edukacji (a dalej – społeczne) pogłębiają się.
Nauczyciel w tym scenariuszu jest dostawcą pakietu wiedzy (często wąskospecjalistycznego). Zawód
nauczyciela jest stawiany na równi z każdym innym zawodem i nie przybiera misyjnego charakteru.
Taka edukacja wspiera rywalizację, nie uczy pracy w grupie i nie uwrażliwia na potrzeby słabszych.
Zasada leżąca u podstaw tego scenariusza brzmi: klient – nasz pan.
Mozaika Możliwości
Domeną edukacji jest kształcenie indywidualności, osobowości. Dominuje prymat „ja” nad „my”. Cechą
charakterystyczną scenariusza jest kształtowanie świadomości jednostki.
Scenariusz cechuje rozwój edukacji w oparciu o mechanizm rynkowy (finansowanie prywatne), a co za tym
idzie – o cały wachlarz instytucji uczestniczących w procesie kształcenia („otwarta edukacja”, umożliwiająca
uczestnictwo w procesie i konkurowanie różnych instytucji, uznająca, obok formalnej, również edukację
nieformalną i pozaformalną). Następuje decentralizacja decyzji o powołaniu i prowadzeniu placówek szkolnych
(edukujących) i o ich finansowaniu oraz polityce programowej. Możliwe są tu rozwiązania hybrydowe,
angażujące zasoby publiczne i prywatne na zasadzie różnego rodzaju partnerstw (montaż publiczno-prywatny).
Jest to scenariusz nierównych szans. Głównym czynnikiem stymulującym jakość kształcenia jest rywalizacja
między placówkami o ucznia gwarantującego wysokie noty (i finanse). Konsekwencją takiego scenariusza może
być obraz kilku dobrych placówek edukacyjnych (wysp) i wielu placówek przeciętnych. Może to prowadzić do
scenariusza rozwoju intelektualnej elity vs. reszty społeczeństwa, które akceptuje taki stan zróżnicowań.
W scenariuszu tym występuje pluralizm, jeśli chodzi o przekazywanie wartości, ideały i treści nauczania. Istotna
w scenariuszu jest tolerancja dla różności, dla inności, dla obecności różnych kultur w szerokim tego słowa
znaczeniu.
Cechą charakterystyczną scenariusza jest pełna indywidualizacja procesu nauczania. Punktem odniesienia jest
w tym modelu indywidualny potencjał każdego ucznia (dziecka, studenta, dorosłego). Nauczanie jest tak
zorganizowane, by wyłapywać, wspierać i rozwijać wszelkie naturalne talenty każdego człowieka. W
Projekt „Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie” realizowany przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową jest
współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego
Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Patronat nad projektem objął Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego.
4
scenariuszu odchodzi się od reprodukowania wiedzy i postrzega człowieka jako autonomiczny i kreatywny
podmiot nauczania. Uczniowie traktowani są jak badacze i odkrywcy samodzielnie, choć z pomocą nauczyciela,
poznający świat. Nauczyciel staje się trenerem osobistym, osobą wspierającą. Egzaminy zewnętrzne nie testują
samej wiedzy, ale zdolność jest stosowania. Podstawa programowa i programy nauczania sformułowane są na
tyle ogólnie (raczej kładzie się nacisk na rozwijanie określonych kompetencji, a nie określa szczegółowo treści),
że nauczyciele wraz z uczniami mogą sami wypełniać je konkretnymi informacjami. Rodzice czynnie uczestniczą
w edukacji dzieci, często współfinansując ją. Możliwe, że nauczyciele wraz z uczniami i rodzicami ustalają
indywidualne programy pracy dla poszczególnych dzieci w formie „edukacyjnego kontraktu”. Wiąże się to ze
wzrostem różnorodności ścieżek edukacyjnych i zastąpieniem kontroli wewnętrzną dyscypliną uczniów (uczeń
rozumie, po co się uczy).
Zasada leżąca u podstaw scenariusza zawiera się w haśle: człowiek ma prawo współdecydować i współtworzyć
własny proces kształcenia.
Wspólnota Ideałów
U podstaw edukacji leży kształcenie człowieka do bycia odpowiedzialnym i świadomym członkiem wspólnoty
obywateli. Jest to scenariusz rozwoju edukacji w społeczeństwie solidarnym, integrującym się (w świetle
wyzwań globalnych), w którym dba się o równość szans edukacyjnych.
Scenariusz cechuje finansowanie publiczne (brak mechanizmu rynkowego). Ponieważ finansowanie publiczne
jest jedynym źródłem finansowania edukacji, w związku z tym nakłady państwa na edukację diametralnie rosną
i jest to pewnego rodzaju „decyzja strategiczna”, wymagająca zmiany priorytetów i podporządkowania się
polityki celowi strategicznemu. Odpowiednio duży zasób finansowy pozwala na odpowiednie wyposażenie
placówek w różnego rodzaju pomoce naukowe, dydaktyczne, utrzymanie sieci placówek edukacyjnych w
mniejszych lokalizacjach, założenie nowych tak, aby dostęp do kształcenia był powszechny. Powszechność i
wysoka jakość eliminują konkurencję w edukacji. Edukacja jest pewnym „dobrem powszechnym”, dobrem
wspólnym, o które trzeba dbać i które trzeba szanować.
Cechą scenariusza jest edukacja „holistyczna instytucjonalnie” - szkoła (jako instytucja w szerokim tego słowa
znaczeniu) zapewnia wszystkie usługi edukacyjne (kształcenie języków obcych, zajęcia sportowe, opiekę
medyczną, opiekę psychologiczną) na każdym poziomie. Przestrzeń edukacyjna jest przestrzenią socjalizacji,
kształtowania postaw społecznych.
Zarządzanie jakością pracy placówek edukacyjnych traci charakter rynkowy i opiera się na systemie
doradztwa wspierającego poszczególne placówki tak, aby mogły one stale eliminować deficyty (nie istnieje
Projekt „Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie” realizowany przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową jest
współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego
Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Patronat nad projektem objął Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego.
5
opcja eliminacji placówki szkolnej lub oświatowej). Nie ma presji związanej z porównywalnością wyników ich
pracy (ocena służy wypracowaniu programu „naprawczego”).
W scenariuszu tym nauczyciel staje się mentorem, „przewodnikiem stada” (odrodzenie nauczyciela jako
autorytetu, a jego pracy jako profesji prestiżowej). Uczeń, rodzic i przedstawiciel szkoły są partnerami dialogu.
Ponieważ finanse nie stanowią problemu, przestrzeń szkolna (edukacyjna) przestaje być środowiskiem
konfliktogennym. Placówki edukacyjne szeroko korzystają z wiedzy i umiejętności osób niebędących
kwalifikowanymi nauczycielami (osoby mieszkające w pobliżu szkoły, rodzice, profesjonaliści, artyści, autorytety
itd.). Stają się wieloprofesjonalnymi, obywatelskimi wspólnotami. Istniejąca sieć szkolna staje się ważnym
elementem uczenia się całożyciowego.
Holistyczność edukacji w tym scenariuszu polega na całościowym spojrzeniu na edukację jako proces rozwoju
(uczenia się) człowieka przez całe życie. Na samym początku procesu edukacji nadawany zostaje jej sens, cel, co
gwarantują solidne podstawy filozoficzno-humanistyczne.
To, co charakterystyczne w tym scenariuszu, to przekazywanie i wspieranie pewnych określonych wartości,
ważnych ze społecznego punktu widzenia: postawa obywatelska, wspólnotowa, odpowiedzialność, empatia itd.
Jednocześnie edukacja kształtuje „człowieka” do bycia odrębną, świadomą jednostką, dla której wspólnota jest
ważna. Dlatego cechą charakterystyczną jest edukacja poprzez socjalizację od najmłodszych lat: zajęcia w
grupach i podgrupach projektowych, zadaniowych, wyznaczanie ról w celu budowania struktur na wzór struktur
społecznych. Spotkania edukacyjne stają się swobodnymi konwersacjami, wymianą spostrzeżeń, doświadczeń.
Jest miejsce na krytykę, zadawanie „trudnych” pytań. Sprawdzanie przyswojenia materiału przebiega w sposób
nie osłabiający poczucia własnej wartości jednostki.
Reguła rządząca tym scenariuszem brzmi: razem możemy więcej.
Projekt „Pomorze 2030 – scenariusze rozwoju i kluczowe technologie” realizowany przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową jest
współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego
Innowacyjna Gospodarka 2007-2013. Patronat nad projektem objął Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego.
6