docFarmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Spis Treści: 2 10 14 21 18 22 28
download 
Reklamacja Transkrypt
Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Spis Treści: 2 10 14 21 18 22 28
Nr 2/2007 Szanowni Państwo, Koleżanki i Koledzy, Drodzy Czytelnicy, Index Copernicus 1,73 MNiI 3,00 Redaktor Naczelny: Prof. dr hab. Krystyna Olczyk Adres redakcji: Wydział Farmaceutyczny Śląskiej Akademii Medycznej ul. Jedności 2, 41-200 Sosnowiec Konsultacyjna Rada Naukowa Przewodniczący: Prof. dr hab. Krystyna Olczyk Członkowie: 1. Prof. dr hab. Barbara Błońska - Fajfrowska 2. Prof. dr hab. Jerzy Brandys 3. Prof. dr hab. Elżbieta Brezińska 4. Prof. dr hab. Zofia Dzierżewicz 5. Prof. dr hab. Kazimierz Głowniak 6. Prof. dr hab. Edmund Grześkowiak 7. Prof. dr hab. Ewa Jagiełło-Wójtowicz 8. Prof. dr hab. Krzysztof Jędrzejko 9. Prof. dr hab. Krzysztof Jonderko 10. Prof. dr hab. Jan Kowalski 11. Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliński 12. Prof. dr hab. Jan Pachecka 13. Prof. dr hab. Jerzy Pałka 14. Prof. dr hab. Janusz Pluta 15. Prof. dr hab. Janusz Solski 16. Prof. dr hab. Artur Stojko 17. Prof. dr hab. Maria Wardas 18. Dr hab. Zdzisława Kondera - Anasz 19. Dr hab. Urszula Mazurek 20. Dr hab. Andrzej Plewka 21. Dr hab. Krzysztof Solarz 22. Dr hab. Krystyna Trzepietowska - Sępień Wydawca: Adres Wydawcy: Wydawnictwo PGK MEDIA POLSKA ul. Stokrotek 51, 43-384 Jaworze Górne k. Bielska-Białej, tel. (0-33) 817-38-79 fax (0-33)817-36-31 P.G.K. Media Polska należy do Konsorcjum Wydawnictw Medycznych. Prezydent Konsorcjum: dr n. med. Adam Kwieciński Marketing Manager: Anna Janik [email protected] Opracowanie graficzne, zdjęcie na okładce i skład: Robert Cyganik Wszystkie materiały opublikowane w piśmie objęte są ochroną Prawa autorskiego. Projekty chronione są Ustawą o Prawie autorskim i pokrewnych prawach z 1994 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 83). Redakcja zastrzega sobie dostosowania nadesłanych materiałów do potrzeb pisma. Przedruki możliwe jedynie za zgodą wydawcy. Za treść materiałów reklamowych oraz listów od czytelników redakcja nie odpowiada. Przed nami już trzeci numer Farmaceutycznego Przeglądu Naukowego. Wyrażam ogromną radość z faktu, iż coraz większe grono Autorów pragnie zamieszczać swe prace na łamach naszego Przeglądu. W obecnej dobie współistnienia na rynku wydawniczym coraz większej ilości czasopism naukowych, coraz trudniej pozyskać autora wartościowych publikacji, podobnie – jak i czytelnika przedkładanych opracowań. Jestem głęboko przekonana, iż wzrastające zainteresowanie naszym Czasopismem jest wyrazem wysokiej merytorycznej wartości jego publikacji, jak i – szerokiego wachlarza problematyki poruszanej w artykułach. Na uwagę zasługuje także przyjazna, nowoczesna i przyciągająca, edytorska forma naszego Przeglądu. Zachęcam do publikowania w Farmaceutycznym Przeglądzie Naukowym wyników badań naukowych, swoich opinii i zawodowych spostrzeżeń. Czasopismo adresowane jest bowiem do szerokiej rzeszy Odbiorców, tak pracowników naukowych jak i przedstawicieli zawodu farmaceuty. Informuję uprzejmie także, iż czasopismo nasze sprawuje patronat medialny nad nadchodzącym, XX Zjazdem Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, który odbędzie się w dniach od 25 do 28 września bieżącego roku, w Katowicach. Organizatorami Zjazdu są Oddział Śląski Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego oraz Wydział Farmaceutyczny Śląskiej Akademii Medycznej. Prace organizacyjne nad przygotowaniem Zjazdu idą pełną parą. Napływają kolejne zgłoszenia od przyszłych uczestników, którzy pragną w sposób czynny wziąć udział w obradach Zjazdu. Mam zaszczyt poinformować Państwa, iż Patronat Honorowy nad Zjazdem objął Minister Zdrowia – Pan Profesor Zbigniew Religa. Funkcje Członków Komitetu Honorowego Zjazdu zechcieli przyjąć Jej Magnificencja Rektor Śląskiej Akademii Medycznej – Pani Profesor Ewa Małecka-Tendera, Jego Magnificencja Rektor Uniwersytetu Śląskiego – Pan Profesor Janusz Janeczek oraz – Prezydent Miasta Sosnowca – Pan Kazimierz Górski. Najznakomitsze Firmy i Przedsiębiorstwa zdecydowały się wspierać organizację naszego Przedsięwzięcia. Zachęcam wszystkich dotąd niezdecydowanych do wzięcia udziału w naszym, Jubileuszowym Zjeździe. Gwarantuję najwyższy merytoryczny poziom obrad jak i niezwykle bogatą ofertę imprez towarzyszących. Szczegóły „zjazdowe” znaleźć .ptfarmzjazd.pl www.ptfarmzjazd.pl .ptfarmzjazd.pl., oraz w Komunikacie II, który można na stronie www rozsyłany jest do wszystkich chętnych, którzy wcześniej zgłosili zamiar uczestniczenia w tym ogromnym, z pewnością historycznym Wydarzeniu, organizowanym tak dla środowiska farmaceutycznego jak i przedstawicieli pokrewnych dziedzin i dyscyplin naukowych. Zachęcam także do wzięcia w ręce Farmaceutycznego Przeglądu Naukowego i zapraszam na jego gościnne łamy. Krystyna Olczyk Spis Treci: Antybiotyki aminoglikozydowe: współczesne poglądy na działania niepożądane Zastosowanie czarnego kminku (czarnuszka siewna) w świetle nowoczesnej farmakoterapii Biologiczne i psychologiczne mechanizmy uzależnienia od benzodiazepin Zespół suchego oka – przyczyny i leczenie Alergia pokarmowa u dzieci Dbajmy o stopy Kaszel – przyczyny, podział, zasady postępowania XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego English for Pharmacists English Booster Dose 19 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 2 10 14 21 18 22 28 33 38 50 51 1 Nr 2/2007 Antybiotyki aminoglikozydowe: wspó³czesne pogl¹dy na dzia³ania niepo¿¹dane Aminoglycoside antibiotics: contemporary hypotheses on side effects Prof. dr hab. n. farm. in¿. Ewa Buszman, dr n. farm. Dorota Wrzeniok, mgr farm. Aneta Grzegorczyk, mgr farm. Bartosz Matusiñski, mgr farm. Katarzyna Molêda Katedra i Zak³ad Chemii i Analizy Leków, Wydzia³ Farmaceutyczny i Oddzia³ Medycyny Laboratoryjnej, l¹ska Akademia Medyczna Kierownik Katedry: Prof. dr hab. n. farm. in¿. Ewa Buszman Streszczenie Antybiotyki aminoglikozydowe odznaczają się znaczną skutecznością kliniczną w leczeniu poważnych zakażeń. Wszystkie aminoglikozydy wykazują jednakże zdolność wywoływania odwracalnej lub nieodwracalnej toksyczności względem przedsionka, ślimaka i nerek. W tym artykule przedstawiono strukturę chemiczną, mechanizm działania i własności farmakokinetyczne antybiotyków aminoglikozydowych. Przedstawiono również współczesne poglądy dotyczące mechanizmów niepożądanych działań nefro- i ototoksycznych aminoglikozydów. Abstract Aminoglycoside antibiotics show considerable clinical efficiency in the treatment of serious infections. All aminoglycosides have however the potential to produce reversible or irreversible vestibular, cochlear and renal toxicity. In this article we present chemical structure, mechanism of action and pharmacokinetic properties of aminoglycoside antibiotics. Current hypotheses concerning the mechanisms of aminoglycosides-induced nephroand ototoxic side effects are also discussed. Słowa kluczowe: antybiotyki aminoglikozydowe, ototoksyczność, nefrotoksyczność Keyword: aminoglycoside antibiotics, ototoxicity, nephrotoxicity Nazwa "antybiotyki" została wprowadzona do terminologii medycznej w latach czterdziestych XX wieku przez Waksmana, który nazwał tak substancje wytwarzane przez żywe organizmy, uniemożliwiające podział i rozwój bakterii. Współczesna definicja antybiotyków została zmieniona, ponieważ większość tych leków to związki modyfikowane chemicznie w warunkach laboratoryjnych w celu zwiększenia ich skuteczności działania [1]. Antybiotyki różnią się między sobą nie tylko odmienną budową chemiczną i mechanizmem czy typem działania, ale również różnorodnością i częstotliwością występowania działań niepożądanych [np. 2, 3]. Zgodnie z powszechnie przyjętym nazewnictwem międzynarodowym, opierając się na wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Polskiego Towarzystwa Farmakologicznego, nazwy antybiotyków wy- 2 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy twarzanych przez grzyby z rodzaju Streptomyces tworzy się dodając końcówkę "-mycyna", zaś izolowanych z innych grzybów (np. z rodzaju Micronospora) lub antybiotyki otrzymywane w procesie syntezy chemicznej -końcówkę "-micyna" [4-6]. 1. BUDOW A, DZIAŁANIE I F ARMAK OKINETYKA BUDOWA, FARMAK ARMAKOKINETYKA ANTYBIOTYKÓW AMINOGLIKOZYDOWYCH 1.1. STRUKTURA AMINOGLIKOZYDÓW Antybiotyki aminoglikozydowe charakteryzują się obecnością w swojej strukturze cukrów lub aminocukrów, które połączone są wiązaniami glikozydowymi z tzw. aminocyklitolami [7]. Ze względu na budowę chemiczną aminoglikozydy można podzielić na trzy grupy [wg. 8]: Nr 2/2007 – Antybiotyki zawierające jako aminocyklitol streptydynę, czyli 1,3-diguanido-2,4,5,6-tetrahydroksycykloheksan. Do tej grupy należą streptomycyna i dihydrosreptomycyna. – Antybiotyki zawierające 2-deoksystreptaminę. W tej grupie leków można wyodrębnić podgrupę neomycyny, w której aminocukry są podstawione w pozycji C-4 i C-5 2-deoksystreptaminy oraz podgrupy kanamycyny (kanamycyna, amikacyna, tobramycyna) i gentamicyny (gentamicyna, netilmicyna), w których aminocyklitol jest dipodstawiony w pozycjach C-4 i C-6 – Antybiotyki zawierające w swojej cząsteczce aminocyklitole o budowie różnej. Niektóre naturalne antybiotyki stanowią mieszaninę aminoglikozydów; np.: znane są trzy odmiany gentamicyny, trzy odmiany kanamycyny i dwie neomycyny. Ponadto, pomiędzy pozostałymi lekami należącymi do tej grupy zachodzą ścisłe relacje; np. tobramycyna jest 3'-deoksykanamycyną B. Wzory strukturalne wybranych antybiotyków przedstawiono na rycinie [wg. 8]. 1.2. MECHANIZM DZIAŁANIA Antybiotyki aminoglikozydowe wykazują działanie bakteriobójcze, a ich mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy białek bakteryjnych oraz uszkadzaniu struktury błony cytoplazmatycznej. Hamowanie biosyntezy białek polega na nieodwracalnym wiązaniu się z podjednostką 30S rybosomu, co powoduje tworzenie białek o nieprawidłowej sekwencji aminokwasowej (białka nonsensowne) [9, 10]. W wysokich stężeniach aminoglikozydy powodują uszkodzenie błony cytoplazmatycznej, a w konsekwencji śmierć komórki w następstwie wypływu niektórych jonów + + (K , Na ) oraz substancji niskocząsteczkowych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania komórki bakteryjnej [11]. Większość antybiotyków aminoglikozydowych wykazuje szeroki zakres działania przeciwbakteryjnego [1, 3]. Aminoglikozydy cechuje wysoka skuteczność kliniczna w zwalczaniu poważnych zakażeń takich jak posocznica, zakażenie dróg moczowych, oddechowych, przewodu pokarmowego, zapalenie otrzewnej, bakteryjne zapalenie wsierdzia, zakażenie skóry, kości i tkanek miękkich [12, 13]. Zjawiskiem niekorzystnym z punktu widzenia terapii aminoglikozydami jest wzrastanie liczby szczepów opornych. U podłoża tego zjawiska mogą leżeć trzy mechanizmy: zmiany w łączeniu się leku z rybosomami bakteryjnymi, zmniejszona przepuszczalność komórek oraz inaktywacja poprzez swoiste enzymy modyfiku- Antybiotyki aminoglikozydowe jące aminoglikozyd [12]. Największe znaczenie kliniczne ma oporność spowodowana przez swoiste enzymy tzw. aminoglikozydazy [14. 15]. Enzymy te można podzielić na trzy grupy, różniące się między sobą naturą modyfikowanego miejsca [8]: – N-acetylotransferazy, modyfikujące grupy aminowe – O-fosfotransferazy, modyfikujące grupy hydroksylowe – O-nukleotydylotransferazy, modyfikujące grupy hydroksylowe Komórka bakteryjna może syntetyzować jedną, dwie lub trzy aminoglikozydazy. Enzymy te mają charakter konstytutywny, tzn. komórka wyposażona w odpowiednią informację genetyczną wytwarza je niezależnie od obecności antybiotyku w środowisku. Antybiotyk aminoglikozydowy o strukturze zmodyfikowanej przez enzym traci powinowactwo do miejsca wiązania na rybosomie lub powinowactwo to może ulec zmniejszeniu [15]. 1.3. F ARMAK OKINETYKA FARMAK ARMAKOKINETYKA Antybiotyki aminoglikozydowe to grupa leków o bardzo jednolitych właściwościach farmakokinetycznych. Wynika to z podobnych fizykochemicznych właściwości dużych, zasadowych, hydrofilnych cząsteczek o charakterze polikationów. Ze względu na polarność cząsteczek, praktycznie nie są one wchłaniane z przewodu pokarmowego [16], mniej niż 1% dawki ulega absorpcji po podaniu doustnym lub doodbytniczym [1]. Wprawdzie jest to ilość niewystarczająca do osiągnięcia stężeń terapeutycznych i zwykle aminoglikozydy traktuje się jako „niewchłanialne” z przewodu pokarmowego, jednak wchłonięcie nawet tak małej ilości aminoglikozydu wystarczy, aby spowodował on uszkodzenie słuchu u chorego z niewydolnością nerek [10]. Wszystkie leki z tej grupy są szybko absorbowane po podaniu domięśniowym lub do jam surowiczych [1], a maksymalne stężenia aminoglikozydów występują w 2-3 godziny po wstrzyknięciu [4], jeszcze szybciej maksymalne stężenia uzyskuje się po podaniu dożylnym, natomiast podanie dokanałowo lub do pęcherza moczowego nie powoduje osiągnięcia znaczących stężeń we krwi [6]. Antybiotyki aminoglikozydowe słabo wiążą się z białkami osocza [10, 17]; wyjątek stanowi streptomycyna [1]. Znajdują się one głównie w płynach pozakomórkowych ze względu na zdolność swobodnego przenikania przez porowaty śródbłonek [6]. Ich przechodzenie do komórek, tkanek i wydzielin, w tym Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 3 Antybiotyki aminoglikozydowe do cieczy wodnistej oka i płynu mózgowo-rdzeniowego, jest nieznaczne ze względu na polarną naturę tych związków, jednak w przypadku stanów zapalnych może ono niespodziewanie wzrosnąć [12]. Wysokie stężenia osiągają w korze nerek oraz w endo- i perylimfie ucha wewnętrznego, co prawdopodobnie przyczynia się do ich toksyczności w stosunku do tych narządów [1]. Ponadto przenikają do jam ciała, krążenia płodowego i mleka matki [4]. Niskie stężenia aminoglikozydów odnotowano w wydzielinie drzewa oskrzelowego, gruczołu krokowego, żółci i ślinie [10, 18, 19] oraz płynie mózgowo-rdzeniowym [16], ponieważ są to obszary oddzielone barierami lipidowymi, przez które aminoglikozydy słabo penetrują. Z tego samego powodu leki te słabo przenikają do tkanki tłuszczowej i u osób otyłych należy modyfikować ich dawki [6]. Aminoglikozydy słabo przenikają również do kości [19]. Z powodu słabej rozpuszczalności aminoglikozydów w tłuszczach ich penetracja do rogówki i komory przedniej oka jest utrudniona, może się jednak nasilić w stanach uszkodzenia nabłonka (np. przy owrzodzeniu rogówki) [20], natomiast w przychłonce jest ona taka sama jak w surowicy krwi, przy czym stężenie jest 10-krotnie niższe. Leki te przenikają do struktur ucha wewnętrznego powoli i w małych ilościach i są z nich usuwane wolniej niż z osocza, natomiast zastosowanie aminoglikozydów jednocześnie z diuretykami pętlowymi przyspiesza proces przenikania, co może szybko prowadzić do rozwoju efektu toksycznego [21]. Okresy półtrwania poszczególnych aminoglikozydów w osoczu są podobne i oscylują między 2 a 3 godzinami u pacjentów z normalną funkcją nerek [1]. Okres półtrwania w perylimfie wynosi 5-15 godzin, dlatego mogą one ulegać kumulacji w strukturach ucha [22]. Aminoglikozydy są wydalane głównie z moczem w formie niezmienionej w wyniku przesączania kłębuszkowego [22-24], ok. 1% wydala się z kałem i śliną [6]. Można je usunąć z organizmu za pomocą hemodializy lub dializy otrzewnowej, przy czym w wypadku aminoglikozydów dializa otrzewnowa jest mniej skuteczna [10, 19]. Występują w moczu w formie zdysocjowanej, dlatego ich wchłanianie zwrotne jest małe, natomiast alkalizacja moczu zmniejsza ich dysocjację, a tym samym ułatwia ten proces [6]. Alkalizacja moczu występuje w zakażeniach dróg moczowych, co wzmacnia aktywność przeciwbakteryjną aminoglikozydów, stany te są więc wskazaniem do stosowania tej grupy leków. Wraz z wiekiem kinetyka aminoglikozydów ulega znaczącym zmianom. U noworodków objętość dystrybucji jest większa, a okres 4 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 półtrwania wydłużony. W wieku podeszłym eliminacja aminoglikozydów wydłuża się proporcjonalnie do zmniejszającego się przesączania kłębuszkowego. Konieczna jest więc korekta dawki odpowiednio do wieku i klirensu kreatyniny. Jest ona również niezbędna u chorych z upośledzoną czynnością nerek [23, 25]. 2. DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE ANTYBIOTYKÓW AMINOGLIKOZYDOWYCH Antybiotyki aminoglikozydowe odznaczają się znaczną skutecznością kliniczną, wszystkie jednak wywierają silniejsze lub słabsze działania niepożądane. Wśród działań niepożądanych zanotowano ból i podrażnienie w miejscu podania, nadwrażliwość, eozynofilię, uczulenia, okołoustną parestezję i inne objawy ze strony nerwów obwodowych i ośrodkowego układu nerwowego. Obserwowano także zaburzenia hematologiczne oraz odchylenia w wynikach badań czynności wątroby [12, 13]. Antybiotyki aminoglikozydowe hamują przekaźnictwo nerwowo-mięśniowe, co ma znaczenie u chorych z wrodzoną nużliwością mięśni oraz w przypadku jednoczesnego użycia leków kurarynowych. Wszystkie antybiotyki aminoglikozydowe wywierają silniejsze lub słabsze działanie ototoksyczne i nefrotoksyczne [np. 26-30]. Toksyczność ma związek z całkowitą ilością leku podanego choremu podczas terapii, istotny jest również okres podawania leku i częstość powtarzania cykli terapeutycznych [31, 32]. 2.1. BLOK NERWOWO – MIĘŚNIOWY Aminoglikozydy mogą powodować blok nerwowo – mięśniowy, prawdopodobnie przez działanie na błony jako stabilizatory, podobnie do kurary. W porównaniu do D – tubokuraryny, której zdolność blokowania określa wartość 1000, dla neomycyny wynosi ona 2,5, dla streptomycyny – 0,7 i dla kanamycyny – 0,5 [12]. Badania na zwierzętach wykazały, że aminoglikozydy hamują uwalnianie acetylocholiny z zakończeń presynaptycznych oraz zmniejszają wrażliwość struktur postsynaptycznych na jej działanie. Wykaza2+ no ponadto, że jony Ca mogą znosić blok nerwowo – mięśniowy spowodowany przez aminoglikozydy, dlatego podawanie soli wapnia stało się preferowaną metodą leczenia tego schorzenia [1]. Na wystąpienie bloku nerwowo – mięśniowego szczególnie narażeni są pacjenci, którzy jednocześnie otrzymują leki zwiotczające mięśnie, środki znieczulające oraz chorzy na myasthenia gravis [12]. Nr 2/2007 2.2. NEFROTOKSYCZNOŚĆ Mechanizm działania nefrotoksycznego aminoglikozydów jest złożony i wynika z ich powinowactwa do komórek nabłonka cewek proksymalnych [33]. Komórki te – wśród wszystkich rodzajów komórek nerkowych – są najbardziej wrażliwe na niekorzystne działanie tzw. toksyn cewkowych (np. cefalosporyny, amfoterycyna B, aminoglikozydy), ponieważ wykazują najwyższą aktywność metaboliczną [34, 35]. Aminoglikozydy, jako silnie naładowane polikationy, łatwo wiążą się z rąbkiem szczoteczkowym kanalika bliższego, ulegają endocytozie oraz internalizacji z lizosomami komórki [33, 36]. Następnie hamują aktywność fosfolipazy A i C oraz sfingomielinazy – ważnych enzymów biorących udział w przemianach fosfolipidów, co prowadzi do zahamowania tych procesów, nagromadzenia się fosfolipidów w lizosomach oraz ich rozpadu [18]. W wyniku uwolnienia zawartości lizosomów do cytoplazmy, ulega ona zwyrodnieniu wodniczkowemu, co powoduje martwicę cewek. Kavutcu i wsp. [37] postulują, że uszkodzenie komórek może również wynikać z zahamowania oddychania tlenowego, niedoborów syntezy ATP, uszkodzenia pomp elektrolitowych i innych procesów energozależnych. Zmiany w cewkach są wypadkową procesów degeneracyjnych i naprawczych, a ich intensywność i stosunek są uzależnione od czynników zwiększających ryzyko nefrotoksyczności takich jak: długotrwała terapia aminoglikozydami, wynosząca 9-11 dni i dłużej, ze względu na ich kumulację w komórkach cewek bliższych; choroby nerek, wątroby, zapalenie płuc; wykonywanie radiologicznych badań kontrastowych podczas terapii aminoglikozydami [10, 16]. Inne czynniki zwiększające ryzyko nefrotoksycznego działania aminoglikozydów to: podeszły wiek, zły stan odżywienia, niski początkowy klirens kreatyniny, zasadowy odczyn moczu, hipoproteinemia i hiperkalcemia [6] oraz jednoczesne stosowanie innych leków o potencjalnym działaniu nefrotoksycznym np. diuretyków pętlowych, cisplatyny, amfoterycyny B, cyklosporyny, mannitolu, indometacyny, wankomycyny [33]. Obecnie uważa się, że zaburzenia funkcjonowania nerek wywołane jedynie terapią aminoglikozydami są zwykle całkowicie odwracalne [10], a modyfikacja dawkowania odpowiednio do zmieniającej się czynności nerek zapobiega ciężkiemu uszkodzeniu tego narządu [6, 36]. 2.3. OTOTOKSYCZNOŚĆ Ototoksyczność aminoglikozydów polega na uszkodzeniu narządu słuchu i/lub równowagi, które znajdują się w uchu wewnętrznym [np. 38-40]. Antybiotyki aminoglikozydowe 2.3.1. Częstość i objawy ototoksycznego działania aminoglikozydów Ocena częstości występowania objawów ototoksycznych w przebiegu leczenia aminoglikozydami różni się w zależności od wyboru obiektywnej metody badania funkcji narządu słuchu i równowagi, rodzaju stosowanego antybiotyku aminoglikozydowego oraz doboru odpowiednich kryteriów ototoksyczności [2, 41]. Szacuje się, że problem ototoksyczności, jako powikłania po stosowaniu aminoglikozydów, dotyczy od 2,4% do 13,9% wszystkich pacjentów leczonych tymi lekami, jednakże badania audiometryczne, uwzględniające niewielkie zmiany w percepcji dźwięku (w zakresie 10-20kHz) wykazały, iż może on dotyczyć nawet 62,3% pacjentów [42]. Istnieje wiele czynników zwiększających ryzyko, a tym samym częstość występowania działania ototoksycznego antybiotyków aminoglikozydowych [2, 3, 41]: – Czynniki endogenne: wiek – noworodki, dzieci do 3 roku życia, chorzy w podeszłym wieku powyżej 65 roku życia; niewydolność nerek; niewydolność wątroby; uprzednie uszkodzenie słuchu; odwodnienie i hipertermia; posocznica. – Czynniki egzogenne: wysokość dawki i długość terapii; wysokie stężenie aminoglikozydów w surowicy; uprzednie leczenie aminoglikozydami; poprzednia terapia innymi ototoksycznymi lekami; ekspozycja na intensywny hałas; przedawkowanie leków. Ototoksyczne objawy będące następstwem terapii aminoglikozydami są obserwowane na początku leczenia lub wiele tygodni po jego zakończeniu [11] i wynikają z uszkodzenia narządu słuchu (ślimak) i równowagi (narząd przedsionkowy) [2, 43]. Toksyczne uszkodzenie ślimaka objawia się głównie szumami w uszach i utratą słuchu, która jest zwykle obustronna i symetryczna, niemniej jednak istnieją doniesienia opisujące jednostronne upośledzenie słuchu, zwłaszcza po terapii amikacyną i kanamycyną [2]. Wykazano ponadto, że upośledzenie słuchu początkowo dotyczy wysokich tonów (powyżej 8000Hz), aczkolwiek w czasie trwania lub po zakończeniu leczenia może obejmować także niższe częstotliwości [2, 43]. Badania audiometryczne mogą zatem odgrywać istotną rolę we wczesnym wykrywaniu uszkodzeń słuchu będących wynikiem terapii antybiotykami aminoglikozydowymi [11]. Objawy uszkodzenia narządu równowagi (nudności i wymioty, zawroty głowy, ataksja i oczopląs) utrzymują się przez pierwsze dwa tygodnie po zakończeniu leczenia [2, 43] i mogą być odwracalne, niemniej jednak zmiany w komórkach czuciowych są zwykle nieodwracalne [11]. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 5 Nr 2/2007 Antybiotyki aminoglikozydowe Aminoglikozydy uszkadzające przedsionek, takie jak streptomycyna i gentamicyna, niszczą głównie komórki rzęsate grzebieni bańkowych, plamki łagiewki i plamki woreczka. Odmienne działanie ototoksyczne wykazują aminoglikozydy niszczące tkanki ślimaka (neomycyna, kanamycyna, amikacyna), które uszkadzają głównie komórki nabłonka zmysłowego (komórki rzęsate) narządu Cortiego [11]. Badania histologiczne wykazały, że uszkodzeniu w pierwszej kolejności ulegają komórki rzęsate zewnętrzne, a następnie komórki wewnętrzne [11, 22, 44]. Poza degeneracją komórek narządu Cortiego, zmiany zwyrodnieniowe opisano również w innych częściach ślimaka m.in. w prążku naczyniowym [45, 46], więzadle spiralnym, błonie przedsionkowej [22, 41], neuronach i zwojach ślimaka [41]. Badania elektrochemiczne wykazały, że aminoglikozydy powodują znaczny spadek potencjału oraz zaburzenia w składzie elektrolitowym śródchłonki, a więc uszkadzają również struktury prążka naczyniowego [22]. Stwierdzono, że zmiany dotyczą głównie komórek brzegowych i upigmentowanych komórek pośrednich [41], co wskazuje na kumulację substancji leczniczych w tkankach upigmentowanych zawierających melaninę. Opisywano również zmniejszenie ilości enzymów niezbędnych do utrzymania homeostazy jonowej śródchłonki m.in. adenozynotrifosfatazy i dehydrogenazy kwasu bursztynowego [22]. Ponadto wykazano zmiany w budowie cytologicznej komórek prążka naczyniowego, które obejmowały zaburzenia budowy mitochondriów, zwiększenie liczby lizosomów i ziaren tłuszczu, co może świadczyć o zaburzonym metabolizmie tych komórek [41]. Godnym uwagi jest fakt zwiększenia się ilości ziaren melaniny podczas terapii aminoglikozydami, nie tylko w komórkach pośrednich, ale również w błonie przedsionka, w której fizjologicznie pigmenty te nie występują [38, 41, 47]. 2.3.2. Proponowane mechanizmy ototoksycznego działania aminoglikozydów Zależność pomiędzy stężeniem leku w przychłonce a dawką określonego leku [48] może sugerować, że ototoksyczność aminoglikozydów jest wynikiem kumulacji tych leków w płynach ucha wewnętrznego [2, 11]. Na podstawie wyników badań in vitro i in vivo przedstawiono molekularny model mechanizmu ototoksyczności antybiotyków aminoglikozydowych, który był kompromisem niezależnych od siebie faktów: a. kompetycji antybiotyków aminoglikozydowych 2+ z jonami Ca o miejsca wiązania w błonie cytoplazmatycznej, prowadzącej do zaburzenia 6 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy czynności motorycznej komórek rzęsatych zewnętrznych, a w konsekwencji do ostrej toksyczności [49, 50], b. nieodwracalnym wiązaniu się aminoglikozydów z 4,5-bifosforanem fosfatydyloinozytolu (PIP ) 2 w wewnętrznej części błony cytoplazmatycznej, uniemożliwiającym hydrolizę PIP , a tym sa2 mym blokującym tworzenie przekaźników wewnątrzkomórkowych w komórkach rzęsatych ucha wewnętrznego [41, 51, 52]. Przyczyną polekowej ototoksyczności antybiotyków aminoglikozydowych może być również nadmierne pobudzenie receptorów glutaminergicznych NMDA przez aminoglikozydy, prowadzące do zaburzeń ho2+ meostazy jonów Ca w komórkach nerwowych, a w konsekwencji do nekrozy zarówno komórek rzęsatych jak i zakończeń nerwu ślimakowego [53, 54]. Hipotezą opartą na licznych i dobrze udokumentowanych badaniach jest wolnorodnikowy mechanizm uszkodzenia narządu słuchu i równowagi polegający na: a. wiązaniu się antybiotyków aminoglikozydowych z jonami Fe(III), prowadzącym do powstania aktywnych kompleksów Fe(II)-aminoglikozydy, które generują reaktywne formy tlenu i inne toksyczne wolne rodniki [55, 56], b. tworzeniu przez antybiotyki aminoglikozydowe 2+ stabilnych kompleksów z jonami metali np. Cu , które są zdolne do generowania reaktywnych form tlenu, w tym form rodnikowych [57, 58]. Wyniki badań genetycznych rodzin, u których wystąpiły ototoksyczne działania niepożądane w przebiegu leczenia antybiotykami aminoglikozydowymi, mogą sugerować że ototoksyczność tych leków może być uwarunkowana określonymi predyspozycjami genetycznymi, w szczególności indukowaniem mutacji w genie 12S mitochondrialnego rRNA [59, 60]. Aminoglikozydy są chemioterapeutykami, które wykazują niezwykle wysokie powinowactwo do biopolimerów melaninowych. Wydaje się zatem, że na ich toksyczne działanie może mieć wpływ kumulacja w melaninie ucha wewnętrznego, szczególnie w upigmentowanym prążku naczyniowym [61], prowadząca do osłabienia lub nasilenia ototoksycznego działania tych leków [47, 62]. 3. PODSUMOW ANIE PODSUMOWANIE Występowanie działań niepożądanych wywołanych terapią antybiotykami aminoglikozydowymi jest pro- Nr 2/2007 blemem ogólnoświatowym, który dotyczy zarówno społeczeństw krajów rozwijających się jak i rozwiniętych. Wykształcenie odpowiedniego systemu monitoringu leków, a także właściwa wiedza lekarzy i farmaceutów dotycząca dawek, postaci leków, możliwych interakcji oraz czynników ryzyka związanych ze stosowaniem aminoglikozydów pozwala istotnie zmniejszyć częstość występowania lekozależnych efektów niepożądanych terapii. Lekarze przepisując antybiotyki z grupy aminoglikozydów powinni dokonać wstępnej analizy korzyści i ewentualnego ryzyka, któ- Antybiotyki aminoglikozydowe re jest związane z przyjmowaniem tych leków. Należy unikać podawania (gdy jest to możliwe) antybiotyków aminoglikozydowych pacjentom z grupy wysokiego ryzyka, monitorować czynność nerek i stężenie leku w surowicy. Ważnym elementem prewencji jest również monitorowanie funkcji słuchowych pacjentów, zarówno przed jak i w trakcie leczenia antybiotykami aminoglikozydowymi, umożliwiające nie tylko dokonywanie zmian w terapii, ale także pogłębienie wiedzy pacjenta i jego rodziny o możliwych następstwach leczenia. Rycina. Wzor Wzoryy strukturalne wybranych antybiotyk ów amino antybiotyków amino-glikozydowych [wg 8]. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 7 Antybiotyki aminoglikozydowe LITERATURA 1. Hardman JG, Limbird LE, Molinoff PB, Ruddon RW, Gilman GA, The Pharmacological Basis of Therapeutics, The McGraw-Hill Companies Inc 1996. 2. Seligmann H, Podoshin L, Ben-David J, Fradis M, Goldsher M, Drug-induced tinnitus and other hearing disorders. Drug Saf 1996; 14: 198-212. 3. Forge A, Schacht J, Aminoglycoside antibiotics. Audiol Neurootol 2000; 5: 3-22. 4. Janiec W, Krupińska W, Farmakodynamika. PZWL Warszawa 2002. 5. Kostkowski W, Kubikowski P, Farmakologia, podstawy farmakoterapii i farmakologii klinicznej. PZWL. Warszawa 1996. 6. Hryniewicz W, Mészáros J, Antybiotyki w profilaktyce i leczeniu zakażeń. PZWL Warszawa 2001 . 7. Delgado J, Remers W, Textbook of Organic Medicinal and Pharmaceutical Chemistry, Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia, New York 1998. 8. Boehr DD, Draker K, Wright GD, Aminoglycosides and aminocyclitols. [W:] Finch R.G., Greenwood D., Norrby S.R., Whitley R.J., Antibiotics and chemotherapy. Anti-infective agents and their use in therapy. Eighi Edition. Churchil-Livingstone. London, New York, Philadelphia 2003. 9. Cortopassi G, Hutchin T, A molecular and cellular hypothesis for aminoglycoside-induced deafness. Hear Res 1994; 78: 27-30. 10. Edson RS, Terrell CL, The aminoglycosides. Mayo Clin Proc 1999; 74: 519-528. 11. Chiodo AA, Alberti PW, Experimental, clinical and preventive aspects of ototoxicity. Eur Arch Otorhinolaryngol 1994; 251: 375-392. 12. O'Grady F, Lambert HP, Finch RG, Greenwood D, Antibiotic and chemotherapy: Anti-infective Agents and Their Use in Therapy. Churchill Livingstone Inc. N Y 1997. 13. Sweetman SC, Martindale: The Complete Drug Reference, 33rd Edition. Pharmaceutical Press, London, Chicago 2002. 14. Mingeot-Leclercq MP, Glupczynski Y, Tulkens PM, Aminoglycosides: activity and resistance. Antimicrob Agents Chemother 1999; 43: 727-737. 15. Kotra LP, Haddad J, Mobashery S, Aminoglycosides: perspectives on mechanisms of action and resistance and strategies to counter resistance. Antimicrob Agents Chemother 2000; 44: 32493256. 16. Gonzalez LS, Spencer JP, Aminoglycosides: a practical review. Am Fam Physician 1998; 58: 1811-1820. 17. Matsuo H, Hayashi J, Ono K, Andoh K, Andoh Y, Sano Y, Saruki K, Tanaka J, Administration of ami- 8 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 noglycosides to hemodialysis patients immediately before dialysis: a new dosing modality. Antimicrob Agents Chemother 1997; 41:2597-2601. 18. Mészáros J, Antybiotyki aminoglikozydowe: ile dawek na dobę? Terapia i Leki 1997; 6: 145-148. 19. Choroszy-Król I, Antybiotykoterapia w praktyce lekarza rodzinnego. Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2002. 20. Nowak P, Chojna-Sokoła A, Nowak E, Eksperymantalne i kliniczne przesłanki racjonalnej antybiotykoterapii bakteryjnych zakażeń przedniego odcinka gałki ocznej oraz aparatu ochronnego oka. Okulistyka 2002; 3: 61-65. 21. Obrębowski A, Możliwości zapobiegania i leczenia odbiorczych uszkodzeń słuchu po aminoglikozydach. Terapia 2002; 1: 45-47. 22. Koegel L, Ototoxicity: A contemporary review of aminoglycosides, loop diuretics, acetylsalicylic acid, quinine, erythromycin, and cisplatinum. Am J Otol 1985; 6: 190-199. 23. Dyderski S, Czynniki wpływające na farmakokinetykę antybiotyków aminoglikozydowych. Wiad Lek 1989; 42: 919-923. 24. Matsuo H, Nojima Y, In what way should aminoglycoside be admininstered to patients under hemodialysis? Recent Res Devel Antimicrob Agents & Chemother 1999; 3:175-190. 25. Dzierżanowska D, Antybiotykoterapia praktyczna. a-medica press, Bielsko- Biała 2000. 26. Matz GJ, Aminoglycoside cochlear ototoxicity. Otolaryngol Clin North Am 1993; 26: 705-712. 27. Paterson DL, Robson JM, Wagener MM, Risk factors for toxicity in elderly patients given aminoglycosides once daily. J Gen Intern Med 1998; 13: 735-739. 28. Barclay ML, Kirkpatrick CM, Begg EJ, Once daily aminoglycoside therapy. Is it less toxic than multiple daily doses and how should it be monitored? Clin Pharmacokinet 1999; 36: 89-98. 29. Schacht J, Biochemistry and pharmacology of aminoglycoside-induced hearing loss. Acta Physiol Pharmacol Ther Latinoam 1999; 49: 251-256. 30. English WP, Williams MD, Should aminoglycoside antibiotics be abandoned? Am J Surg 2000; 180: 512-515. 31. Barclay ML, Begg EJ, Aminoglycoside toxicity and relation to dose regimen. Adverse Drug React Toxicol Rev 1994; 13: 207-234. 32. Nakashima T, Teranishi M, Hibi T, Kobayashi M, Umemura M, Vestibular and cochlear toxicity of aminoglicosides – a review. Acta Otolaryngol 2000; 120: 904-911. Nr 2/2007 33. Nowak P, Poszukiwanie nowych metod stosowania antybiotyków aminoglikozydowych celem osłabienia lub uniknięcia działań niepożądanych. Post Hig Med Dośw 2000; 54: 571-583. 34. Tenerowicz R, Sułowicz W, Wczesne wykrywanie nefrotoksycznego działania aminoglikozydów. Przegl Lek 1990; 47: 565-567. 35. Mingeot-Leclercq MP, Tulkens PM, Aminoglycosides: nephrotoxicity. Antimicrob Agents Chemother 1999; 43: 1003-1012. 36. Dyderski S, Objawy niepożądane antybiotyków aminoglikozydowych. Wiad Lek 1989; 42: 842-847. 37. Kavutcu M, Canbolat O, Ozturk S, Olcay E, Reduced enzymatic antioxidant defense mechanism in kidney tissue from gentamicin treated guinea pigs-effects of vitamin E and C, Nephron 1996; 72: 269-274. 38. Gratacap B, Charachon R, Stoebner P, Results of an ultrastructural study comparing stria vascularis with organ of Corti in guinea pig treated with kanamycin. Acta Otolaryngol 1985; 99: 339-342. 39. Thomas J, Marion MS, Hinojosa R, Neomycin ototoxicity. Am J Otolaryngol 1992; 13: 54-55. 40. Marais J, Rutka JA, Ototoxicity and topical eardrops. Clin Otolaryngol 1998; 23: 360-367. 41. Govaerts PJ, Claes J, Van De Heyning PH, Jorens PhG, Marquet J, De Broe ME, Aminoglycoside-induced ototoxicity. Toxicol Lett 1990; 52: 227-252. 42. Tange RA, Ototoxicity. Adverse Drug React Toxicol Rev 1998; 17: 75-89. 43. Sha S-H, Schacht J, Prevention of aminoglycoside-induced hearing loss. Kieo J Med 1997; 46: 115-119. 44. Janczewski G, Goździk-Żółnierkiewicz T, Krauze A, Ototoksyczność leków. Wiad Lek 1995; 48: 125-131. 45. Forge A, Fradis M, Structural abnormalities in the stria vascularis following chronic gentamicin treatment. Hear Res 1985; 20: 233-244. 46. Forge A, Wright A, Davies SJ, Analysis of structural changes in the stria vascularis following chronic gentamicin treatment. Hear Res 1987; 31: 253265. 47. Conlee JW, Bennett ML, Creel DJ, Differential effects of gentamicin on the distribution of cochlear function in albino and pigmented guinea pigs. Acta Otolaryngol 1995; 115: 367-374. 48. Tran Ba Huy P, Meulemans A, Wassef M, Manuel C, Sterkers O, Amiel C, Gentamicin persistence in rat endolymph and perilymph after a two-day constant infusion. Antimicrob Agents Chemother 1983; 23: 344-346. Antybiotyki aminoglikozydowe 49. Williams SE, Schacht J, Binding of neomycin and calcium to phospholipids and other anionic compounds. J Antibiot (Tokyo) 1986; 39: 457-462. 50. Schacht J, Biochemical basis of aminoglycoside ototoxicity. Otolaryngol Clin North Am 1993; 26: 854-856. 51. Tachibana M, Anniko M, Schacht J, Effects of perilymphatically perfused gentamicin on microphonic potential, lipid labelling and morphology of cochlear tissues. Acta Otolaryngol 1983; 96: 31-38. 52. Williams SE, Zenner HP, Schacht J, Three molecular steps of aminoglycoside ototoxicity demonstrated in outer hair cells. Hear Res 1987; 30: 1118. 53. Pullan LM, Stumpo RJ, Powel RJ, Paschetto KA, Britt M, Neomycin is an agonist at a polyamine site on the N-methyl-D-aspartate receptor. J Neurochem 1992; 59: 2087-2093. 54. Bieńkowski P, Ścińska A, Kostowski W, Koroś E, Kukwa A, Mechanizm ototoksycznego działania antybiotyków aminoglikozydowych – rola receptorów glutaminergicznych NMDA. Pol Merk Lek 2000; 9: 713715. 55. Conlon BJ, Perry BP, Smith DW, Attenuation of neomycin ototoxicity by iron chelation. Laryngoscope 1998; 108: 284-287. 56. Sha S-H, Schacht J, Stimulation of free radical formation by aminoglycoside antibiotics. Hear Res 1999; 128: 112-118. 57. Jeżowska-Bojczuk M, Szczepanik W, Leśniak W, Ciesiołka J, Wrzesiński J, Bal W, DNA and RNA damage by Cu(II)-amikacin complex. Eur J Biochem. 2002; 269:5547-5556. 58. Szczepanik W, Dworniczek E, Ciesiołka J, Wrzesiński J, Skala J, Jeżowska-Bojczuk M, In vitro oxidative activity of cupric complexes of kanamycin A in comparison to in vivo bactericidal efficacy. J Inorg Biochem 2003; 94: 355-364. 59. Hutchin T, Cortopassi G, Proposed molecular and cellular mechanism for aminoglycoside ototoxicity. Antimicrob Agents Chemother 1994; 38: 2517-2520. 60. Fischel – Ghodsian N, Genetic factors in aminoglycoside toxicity. Ann N Y Acad Sci 1999; 28: 99-109. 61. Hilding DA, Ginzberg RD, Pigmentation of the stria vascularis. Acta Otolaryngol 1977; 84, 24-37. 62. Larsson BS, Accumulation of drugs on the melanin in the inner ear. [W:] Melanin: Its Role In Human Photoprotection, Valdenmar Publishing Co., Overland Park, KS, 1995. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 9 Zastosowanie czarnego kminku (czarnuszka siewna) w wietle nowoczesnej farmakoterapii Wysi³ek fizyczny lek bez recepty Nr 2/2007 Dr n. med. Adam Kwieciñski Specjalista farmakolog Klinika w. Katarzyny w Krakowie Fitoterapia jest najstarszą metodą leczenia, aż do połowy XIX wieku kurowano się wyłącznie preparatami roślinnymi. W spółczesna medycyna wciąż Współczesna odkr ywa nowe, niezwykłe właściwości roślin. Do odkrywa dziś przebadano prawie 3 tysiące gatunków występujących w różnych zak ątk ach świata, w P olzakątk ątkach Polsce stosuje się około 200. Obecnie surowce zielarskie przeżywają swój renesans. Jesteśmy świadkami odżywania wielu starych metod w leczeniu chorób i odkrywania na nowo dawnych surowców zielarskich – oczywiście w zgodzie ze współczesną medycyną i wiedzą naukową. Jeszcze do niedawna, wiedza na temat preparatów roślinnych stosowanych w lecznictwie opierała się głównie na doświadczeniu i tradycji medycyny ludowej. Z biegiem czasu, dzięki wprowadzeniu nowoczesnych metod analitycznych i farmakodynamicznych, służących do oceny substancji leczniczych, dostarczano coraz więcej danych na temat działania i skuteczności terapeutycznej samych roślin leczniczych oraz środków pochodzenia roślinnego. Dotychczasowe badania fitochemiczne i farmakologiczne doprowadziły do weryfikacji wielu zapożyczonych z medycyny ludowej roślinnych środków leczniczych. Przeprowadzona weryfikacja wykazała, że w wielu przypadkach, w których zadano sobie trud, aby udowodnić działanie wypróbowanych od stuleci wyciągów roślinnych, wyniki dawnych doświadczeń zostały potwierdzone. Szereg sprawdzonych surowców roślinnych, na podstawie najnowszych wyników badań naukowych, okazało się w dalszym ciągu użytecznych w leczeniu. Znalezione w roślinach leczniczych układy strukturalne były często modelem do syntezy chemicznej nowych leków, które uznano za niezbędne w medycynie. W niedalekiej przyszłości należy oczekiwać szeregu nowych odkryć w fitoterapii, ponieważ wiele czołowych europejskich ośrodków naukowych zaprogramowało badania różnych gatunków roślin służących ziołolecznictwu i prewencji zdrowia. 10 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Uzyskanie pomyślnych wyników w terapii preparatami roślinnymi jest ściśle związane z racjonalnym ich zastosowaniem, opartym na właściwym doborze i znajomości działania składników biologicznie aktywnych oraz ich dawkowania. Preparaty te powinny być przygotowane odpowiednimi metodami, które pozwolą na uzyskanie największych ilości substancji biologicznie czynnych, występujących w tym surowcu oraz innych związków im towarzyszących. W związku z tym zachodzi potrzeba poszerzenia wiedzy zarówno lekarzy, jak i wszystkich producentów oraz dystrybutorów surowców i przetworów roślinnych w zakresie właściwości roślin leczniczych, ich działania i zastosowania w lecznictwie oraz dawkowania. Fitoterapia nie może być przeciwstawiana lekowi syntetycznemu, ale razem z nim powinna być stosowana w klinice, wzajemnie się uzupełniając. Jeżeli w ten sposób będzie się postępowało w badaniach i nauce – to fitoterapia osiągnie właściwe miejsce w terapii. Zastosowanie preparatów roślinnych, co prawda, nie zawsze przynosi szybki i silny efekt leczniczy, jak w przypadku leków nieroślinnych, ale ich działanie jest niezaprzeczalne – zarówno doraźne, jak i zapobiegawcze. Preparaty roślinne w porównaniu z lekami chemicznymi są mniej szkodliwe, nie kumulują się w organizmie, a stosowane zgodnie z zaleceniami nie wywołują skutków ubocznych. Jedną z najstarszych roślin leczniczych, bardzo cenionych już w starożytnym Egipcie jest kminek czarny zwany również czarnuszką. Egipcjanie zawsze słynęli ze stosowania wysokorozwiniętych metod leczenia, ceniąc dobroczynne właściwości omawianej rośliny. Dowody na lecznicze wartości czarnuszki można znaleźć w pismach papirusowych. Najwcześniejszą wzmianką o czarnym kminku można znaleźć w biblijnej Księdze Izajasza. Hebrajczycy wymieniali czarny kminek na równi z takimi podstawowymi roślinami, jak pszenica czy jęczmień. Rodzaj czarnego kminku obejmuje około 20 gatunków, rozpowszechnionych głównie na obszarze Zastosowanie czarnego kminku śródziemnomorskim i Azji Zachodniej. W Polsce roślina ta jest mało popularna. W celach fitoterapeutycznych i kulinarnych używano trzech gatunków czarnuszki: damasceńską (Nigella damascena), polną (Niella arvesis). Tylko czarny kminek o botanicznej nazwie Nigella sativa L jest jedyny w swoim rodzaju pomiędzy tymi gatunkami roślin. Żadna inna roślina tego gatunku nawet nie odpowiada znakomitej leczniczej jakości Nigella sativa L. Czarny kminek ma około 50 cm wysokości, jego kwiaty są niebieskie lub białe z niebieskawo albo zielonkawo zabarwionymi końcówkami. Po przekwitnięciu czarny kminek, podobnie jak mak, tworzy niewielkie mieszki, zawierające czarne nasionka. Skład chemiczny nasion czarnuszki siewnej: ok. 1% olejku lotnego z tymochinonem nigellonem, 2540% oleju tłustego, ponad saponiny (melantyna, hederokozyd C) oraz żywice, nieco substancji gorzkich (nigellina), garbników. Nigellon działa przeciwskurczowo, tymochinon przeciwbakteryjnie. Olejek lotny czarnuszki charakteryzuje się działaniem przeciwbakteryjnym i przeciw robaczym. Największą aktywność wykazuje w stosunku do niektórych bakterii gamma – dodatnich, pleśni z rodzaju Aspergillus oraz tasiemców z gatunku Taenia solium. Z nasion można otrzymać olej jadalny (w Indiach jest to praktykowane do dzisiaj). Glikozyd melantyny działa przeciwbólowo. Z nasion kminku czarnego jest pozyskiwany cenny olej, którego głównym składnikiem są nienasycone kwasy tłuszczowe. Są one niezastąpionym budulcem w naszym organizmie i odgrywają niezwykle ważną rolę przy wytwarzaniu prostaglandyn, czyli substancji podobnych do hormonów, sterujących wieloma podstawowymi funkcjami organizmu. Między innymi regulują one powstawanie i wzrost komórek. Wspomagają one – poprzez nieustanne obumieranie i tworzenie na nowo komórek – powstawanie co 5 dni nowej śluzówki jelit, w ciągu kilku tygodni następuje za ich przyczyną całkowita wymiana komórek wątroby, a co miesiąc skóry. Kwasy tłuszczowe, zwane czasami również "wielonienasyconymi" kwasami tłuszczowymi mogą mieć też nadzwyczaj dobroczynny wpływ na nasz system immunologiczny – zażywanie ich jest szczególnie wskazane przy obniżeniu odporności i osłabieniu organizmu, w okresie rekonwalescencji, a także po chemioi radioterapii. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe obniżają również zawartość cholesterolu i trójglicerydów we krwi, dzięki czemu zmniejsza się ryzyko miażdżycy, zawału 12 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 serca i udaru mózgu. Wykazują też pozytywny wpływ w wypadku zapalenia stawów i łuszczycy, wpływają na prawidłowy stan włosów, działają żółciopędnie i żółciotwórczo, zawierają witaminy rozpuszczalne w tłuszczach: A, E, D. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe dzielimy na: – kwasy szeregu N-3; głównie EPA i DHA – obniżają ciśnienie, cholesterol, poprawiają krzepliwość, działają p/miażdżycowo; – kwasy szeregu N-6; głównie kwas olejowy, linolowy, arachidowy i gammalinolenowy. Organizm ludzki nie potrafi sam wytwarzać wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, dlatego ważnym jest fakt dostarczenia niezbędnej substancji w formie suplementów diety. W czarnuszce znajdują się nie tylko ważne wielonienasycone kwasy tłuszczowe, ale dodatkowo również cała paleta olejków eterycznych, które mogą wpływać na poprawę samopoczucia. Olejki eteryczne to mieszanina związków naturalnych lotnych z parą wodną. Wykazują charakterystyczny, z reguły przyjemny. W skład olejków wchodzi nawet kilkadziesiąt związków, przy czym z reguły jeden jest dominujący tzw. główny składnik olejku. Oleje roślinne sprawiają, że skóra jest gładka, nawilżona, natłuszczona, mają działanie lecznicze, odprężające, tonizujące. Najlepszą jakość mają oleje tłoczone na zimno, które polecane są szczególnie do pielęgnacji skóry. Nie wszystkie z nich zachowują w wysokich temperaturach swoją jakość, co zależy od ilości kwasów olejowych jakie posiada dany olej. Im więcej (około 25 – 45%) tym bardziej jest odporny na ciepło. Rafinowane oleje roślinne podczas przeróbki tracą wiele swoich wartości, nie posiadają prawie w ogóle zapachu i smaku, które są tak charakterystyczne dla olejów tłoczonych na zimno. Jedyną przewagą olejów rafinowanych jest to, że wytrzymują wysokie temperatury i są tańsze. W przypadku czarnuszki skład oleju przedstawia się następująco: monoterponole, monotrepene, sesquiterpene, 1,8-cineol, goryczka amara tonica, amara aromatica i amara acria. Skład i właściwości lecznicze roślin zależą od wielu czynników, a przede wszystkim od warunków, w jakich roślina żyje, od rodzaju gleby, nawożenia, właściwej pory zbioru, sposobów konserwacji, suszenia i przechowywania. Ważną sprawą jest pora zbioru ro- Nr 2/2007 ślin. Okazało się, że zbiór pewnych roślin o określonych porach doby decyduje o zawartości w nich surowców leczniczych, że stosowanie ich przez ludzi także w odpowiednich porach może wywierać silniejsze działanie. Poznano, bowiem rytmy biologiczne, według których pracuje ludzki organizm. Niektóre zioła i procesy otrzymywania z nich leków są odkrywane od nowa i stosowane w najbardziej renomowanych ośrodkach wiedzy medycznej. Czarny kminek powinien być zbierany rano, przed wschodem słońca, zanim poranne mgły i rosa przenikną wilgocią roślinę. Poprzez mielenie, a następnie tłoczenie "na zimno" nasion uzyskuje się olej z bardzo wysoką, ponad 80%, zawartością nienasyconych kwasów tłuszczowych. Mielone nasiona czarnuszki można wykorzystać do sporządzania: – nalewki – stosować do przemywania schorzałych i bolących miejsc, ponadto do wcierania (reumatyzm, mięśniobóle, kontuzje sportowe, nerwobóle); leczy trądzik, wspomaga leczenie łuszczycy, wyprysków i dermatoz – 1 łyżka nalewki na 200 ml wody mineralnej, wymieszać., – miodu ziołowego – zażywać w dawce 1 – 2 łyżeczki dziennie, przy przeziębieniu – 1 łyżka, co 6 godzin; Zastosowanie czarnego kminku dziennie, najlepiej za pomocą dozownika w formie spryskiwacza. Wyciąg olejowy z nasienia czarnuszki można zażywać doustnie lub stosować na skórę do wcierania i okładów. Na rynku obecny jest również suplement diety zawierający czarny kminek w formie kapsułki (Olej z czarnego kminku firmy NATURA VITALIS VITALIS). Wykazano, iż wzrost zachorowalności na niedokrwienną chorobę serca, nowotwory złośliwe, cukrzycę, choroby o podłożu immunologicznym i atopowym, wcześniactwo z upośledzeniem ostrości wzroku i zaburzeniami behawioralnymi, depresję powodowane jest m.in. przez nieprawidłowości żywieniowe. Jest sygnał dla organizatorów ochrony zdrowia (lekarze, farmaceuci), że należy położyć nacisku na profilaktykę wymienionych chorób. Należy objąć grupy dużego ryzyka (kobiety w ciąży, wcześniaków, rodzinną cukrzycę i hiperlipoproteinemię, alkoholików) czynną profilaktyką lub wspomagać leczenie chemioterapeutykami preparatami pochodzenia roślinnego. Czarny kminek – zwany też złotem faraonów – jest niezwykłą substancją naturalną znaną od tysiącleci ze swych wartości terapeutycznych. Od zarania bardzo ceniono małe, czarne nasiona owej rośliny. Współczesna wiedza medyczna również widzi wartości lecznicze tego zioła. – wywaru – 1 łyżkę rozdrobnionych nasion zalać 1 szklanką wrzącej wody lub mleka, odstawić na 20 minut; przecedzić; pić 2-3 razy dziennie po 100-150 ml, w chorobach układu oddechowego – małe dawki, co 2-3 godziny; naparem można przemywać skórę trądzikową i łojotokową; ponadto można stosować do płukania narządów płciowych przy infekcjach i stanach zapalnych oraz do lewatyw przy zakażeniu jelita grubego grzybami; – proszku – zażywać w dawce 1 – 2 łyżeczki dziennie, można również stosować jako przyprawę do mięs, chleba, kapust itd. – kropli do nosa – 1 łyżkę rozdrobnionych nasion zalać 100 ml roztworu fizjologicznego soli 0,9%; zagotować i odstawić na 30 minut, przecedzić oraz uzupełnić brakującą ilość roztworu (do 100 ml), przefiltrować przez watę, wprowadzać do obu otworów nosowych kilka razy Piśmiennictwo u autora Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 13 Nrjako 2/2007 Witaminy leki Wysi³ek fizyczny lek bez recepty Biologiczne i psychologiczne mechanizmy uzale¿nienia od benzodiazepin Biological and psychological mechanisms of benzodiazepines dependency. mgr Aleksandra Musia³ lek.med. Jaros³aw Szczygie³ Zak³ad Genetyki Medycznej, l¹ska Akademia Medyczna w Katowicach Kierownik zak³adu: prof. dr hab. Jan Kowalski Streszczenie Celem niniejszej pracy było przedstawienie podstawowych zagadnień i mechanizmów związanych z rozwojem uzależnienia od benzodiazepin BZD. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się wzrost liczy osób poszukujących pomocy z powodu zaburzeń lękowych i bezsenności. Najczęściej zlecane są leki z grupy benzodiazepin. Stosowane są w zaburzeniach lękowych, zaburzeniach obsesyjno-kompulsyjnych, napadach padaczkowych, niektórych zaburzeniach świadomości i zachowania, zaburzeniach adaptacyjnych, stanach spastycznych mięśni i bezsenności. Chemiczna budowa związku opiera się na połączeniu pierścienia 1,4-diazepinowego i benzoesowego. Działanie wiąże się z kompleksem GABA-benzodiazepinowo- chlorkowym, pobudzającym inhibitor GABA, a tym samym hamującym aktywność katecholoamin, w szczególności dopaminy, co wywołuje spadek w sferze emocji, motywacji i napędu. Dużą rolę w rozwoju uzależnienia przypisuje się mezolimbicznemu układowi dopaminergicznemu, będącemu integralną częścią układu kary i nagrody. Wśród licznych skutków ubocznych stosowania BZD najpoważniejszym wydaje się wysokie ryzyko uzależnienia obejmującego zależność fizyczną, łączącą się z rozwojem tolerancji, objawów abstynencyjnych i tolerancji krzyżowej. Szybkość rozwoju zależności fizycznej zależy od cech farmakodynamicznych i farmakokinetycznych. Zależność psychiczna powstaje w skutek pierwotnego euforyzującego, uspokajającego działania BZD, chęci poprawy złego samopoczucia poprzez zażywane leki nie zaś konfrontacje z realnymi trudnościami. Podtrzymywana jest przez mechanizmy obronne: nałogowe regulowanie emocji, system iluzji i zaprzeczeń. Uzależnienie od BDZ koreluje z wiekiem, płcią, środowiskiem, cechami osobowości i innymi uzależnieniami. Leczenie powinno obejmować detoksykację i psychoterapię. Do rozwoju uzależnienia przyczynia się łatwość dostępu środków i społeczna akceptacja osób zażywających BZD. Abstract The purpose of this article is to present the basic issues and mechanisms associated with the benzodiazepine dependency developement. In the past ten years an increase of the numer of people searching for help because of anxiety disorders and sleeplessness has been observed. Benzodiazepines are the most frequently suggested medicaments. They can be applied in anxiety disorders, obsessive- compulsive disorders, epileptic fits, some conciousness and behaviour disorders, adaptation disorders, spastic muscle states and insomnia. The chemical structure of the compound is based on the connection of 1,4 diazepine and benzoic rings. The activity is connected with GABAbenzodiazepine chloride complex stimulating GABA complex , inhibiting catecholamines activity, particularly dopamine, which causes the decrease in the area of emotions, motivation and propulsion. Huge role in the developement of dependency is ascribed to mezolimbic dopaminergic complex, which is the integral part of penalty- award system. Among many side effects of using of BZD the high risk of dependency covering physical dependency connected with the developement of tolerancy, withdrawal effects and cross tolerancy seem to be the most serious. The speed of physical dependency developement depends on the pharmacodynamic and pharmacokinetic features. Psychical dependency is caused by primary euphoric, sedative BZD action, the wish of mood improvement by taking medicines but not by confrontation with real difficulties. It is supported by the defending mechanisms: habitual emotion regulation, illusion and negation system. BZD dependency correlates with age, sex, environment, personality features and other dependencies. The treatment should cover detoxication and psychotherapy. Easy access to the BZD drugs and public acceptation of the persons taking BZD contributes to the developement of dependency. Słowa kluczowe: benzodiazepiny, uzależnienie, zależność fizyczna, zależność psychiczna. Key words: benzodiazepines, dependency, physical dependency, psychical dependency. 14 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 Biologiczne i psychologiczne mechanizmy uzale¿nienia od benzodiazepin Wstęp: Od początku pierwszej połowy XX wieku, czasu wojen i licznych przemian społecznych, obserwuje się wzrost stosowania substancji psychoaktywnych, w tym zarówno legalnie dostępnych (tytoń, alkohol, leki nasenne i uspokajające), jak i nielegalnych (substancje narkotyczne, halucynogenne). Szczególnie niepokojące wydaje się zjawisko wzrostu liczby osób cierpiących z powodu uzależnienia od środków uspokajających i nasennych, gdyż w większości sytuacji leki te zlecane są przez lekarzy. Dane statystyczne wskazują, iż w 1999 roku w Polsce 8% poszukujących pomocy w zakresie uzależnienia, to osoby uzależnione od środków uspokajających [1]. Chemiczna budowa i mechanizmy działania BZD Wśród leków nasennych i uspokajających (anksjolitycznych) szczególnie liczną grupę stanowią benzodiazepiny (BZD) i ich pochodne. Do najczęściej stosowanych zalicza się: briotizolam, loprazolam, triazolam, alprazolam, bromazepam, klotiazepam, lorazepam lormetazepam, nitrazepam, oksazepam, temazepam, chlordiazepoksyd, diazepam, flurazepam, ketazolam, klobazam, klorazepat, metaklozepam, oksazolam. [2]. Benzodiazepiny są szeroko stosowane we wszystkich dziedzinach medycyny, w szczególności w psychiatrii i przez lekarzy ogólnych, jako panaceum na codzienne problemy. Wskazanie do ich stosowania stanowią zaburzenia lękowe-pierwotne, zaburzenia obsesyjnokompulsyjne, leczenie skojarzone w stanach lękowych towarzyszących zaburzeniom psychicznym i somatycznym, napady padaczkowe, niektóre zaburzenia świadomości i zachowania, objawy odstawienne, zaburzenia adaptacyjne, stany spastyczne mięśni oraz bezsenność [2]. Pierwszym badaczem, który w latach trzydziestych ubiegłego stulecia, dokonał syntezy benzodiazepin był polski farmakolog Sternach. Ich kliniczne zastosowanie przypada na lata pięćdziesiąte [3]. Nazwa BZD pochodzi od pierścienia 1,4- diazepinowego w połączeniu z pierścieniem benzoesowym. Pochodne BZD powstają poprzez podstawienie pierścienia triazolowego (alprazolam), imidazowego (midazolam) lub aromatycznego (bromazepam) [4]. Niezależnie od różnic w budowie chemicznej wszystkie BZD działają poprzez kompleks GABA- benzodiazepinowo- chlorkowy. Są antagonistami receptora BZD, mieszczącego się w obrębie receptora GABA, uwalniają inhibitor GABA (po przyłączeniu do receptora), wywołują hiperpolaryzację komórki nerwowej poprzez napływ do jej wnętrza jonów chlorkowych, a tym samym blokują jej aktywność bioelektryczną, czyli zmniejszają neuroprze- kaźnictwo [5]. Duże stężenie GABA obserwuje się w obrębie móżdżka, prążkowia, istoty szarej i czarnej. Neurony GABA tworzą sieć interneuronów modelujących czynności innych układów katecholoaminergicznych. Pobudzenie receptorów GABA zlokalizowanych na neuronach dopaminergicznych umieszczonych na nakrywce brzusznej prowadzi do hamowania neuronów dopaminowych, co wywołuje spadek w sferze emocji, motywacji i napędu [6]. Mezolimbiczny układ dopaminergiczny stanowi integralną część układu kary i nagrody, który odgrywa znaczącą rolę w rozwoje uzależnień [7]. BZD posiadają swoje receptory poza neuronami GABA-ergicznymi, rozmieszczone przykładowo w nerkach, okrężnicy, czy korze nadnerczy. Ich pobudzanie prowadzi do modyfikacji, powstawania zakłóceń tych struktur, a tym samym stanowi spektrum niepożądanych oddziaływań benzodiazepin [8]. Skutki uboczne stosowania BZD to nadmierne uspokojenie, zaburzenia pamięci, paradoksalny efekt pobudzający, depresja, niestabilność emocjonalna, interakcje z innymi lekami, zagrożenie dla osób starszych i kobiet w ciąży [9]. Stosowanie, nadużywanie, uzależnienie od BZD Jednym z najpoważniejszych skutków niepożądanych stosowania omawianych środków jest wysokie ryzyko rozwoju uzależnienia. Problem ten pojawia się, gdy leki zażywane są w sposób niewłaściwy, niezgodny z zaleceniem lekarskim, bez zlecenia, pochodzą z nielegalnego źródła lecz również, gdy stosowane są przez zbyt długi okres czasu. W leczeniu zaburzeń lękowych, z nielicznymi wyjątkami, przyjmuje się, iż terapia BZD nie powinna przekraczać 4-6 tygodni. Po upływie tego okresu lek należy zastąpić: buspironem, wybranymi lekami antydepresyjnymi, innymi anksjolitykami, na przykład blokującymi receptor ß [10]. Sugeruje się, aby przy dłuższym okresie stosowania wykonywać kontrolę obrazu morfologicznego krwi oraz badania umożliwiające ocenę funkcjonowania wątroby. Odstawienie leków powinno przebiegać powoli, obniżając dobowa dawkę o 20-25% co tydzień, a w przypadku detoksykacji 10% maksymalnie stosowanej dawki co 7-10 dni. Zaleca się, aby dokonywać zmian środków krótko działających na długo działające(1mg alprazolamu= 10 mg diazepamu) [11]. Rozważając problematykę uzależnienia należy rozróżnić za WHO stosowanie leków, wiązane z przyjmowaniem środka zgodnie z zaleceniem lekarskim i po jego zleceniu, od używania używania, określającego „eksperymentowanie”, zażywanie preparatów farmaceutycznych niezgodnie z ich przeznaczeniem lub bez kontroli medycznej. Efektem używania może być nadmierne uspokojenie, zaburzenie rytmu okołodobowego, Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 15 Biologiczne i psychologiczne mechanizmy uzale¿nienia od benzodiazepin spadek nastroju, bądź paradoksalnie wzrost agresywności, pobudzenia i wystąpienie stanów lękowych. Nadużywanie leków wynika z rozwoju zależności psychicznej, obawy przed nawrotem objawów chorobowych, co może przejawiać się przyjmowaniem środka nazbyt często, w niekontrolowanych dawkach [12]. Wynikiem nadużycia, niejednokrotnie dokonywanego w celach samobójczych, może być ostre zatrucie lekami. Objawy zatrucia mniejszymi dawkami BZD to: senność, zaburzenia koordynacji ruchowej, zwiotczenie mięśni, zamazana mowa, ilościowe zaburzenia pamięci (okres niepamięci ostatnich zdarzeń), nudności, wymioty, bóle głowy i mięśni. W przypadku większych dawek możliwość wystąpienia śpiączki, leukopenii, zaburzeń oddychania, spadku ciśnienia tętniczego krwi, uszkodzeń wątroby i nerek [1]. Termin uzależnienie obejmuje zarówno zależność psychiczną, jak i fizyczną. Objawy uzależnienia od BZD to zaburzenia funkcji poznawczych (pamięć, koncentracja uwagi), labilność emocjonalna, drażliwość, spadek nastroju, brak apetytu, zaburzenia snu, nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne, bóle głowy, obniżony krytycyzm, alienacja, drżenie kończyn, zespół móżdżkowy [13]. Biologiczne mechanizmy uzależnienia Zależność fizyczna (fizjologiczna, neuroadaptacyjna) to konieczność przyjmowania środka, zwiększanie dawek, w wyniku rozwoju tolerancji, w celu uniknięcia objawów abstynencyjnych.. Neurobiologiczne mechanizmy stanowiące podłoże uzależnienia, choć nie do końca poznane, wiążą się z zaburzeniem równowagi pomiędzy układem kary i nagrody, wynikającym z hamującego oddziaływania inhibitora GABA na inne neuroprzekaźniki. Nagroda posiada dwie fazy: aktywną związaną z oczekiwaniem i poszukiwaniem przyjemności oraz pasywną, wyrażająca się uczuciem zaspokojenia, na przykład po zażyciu środka. Faza pierwsza opiera się o odruchy warunkowe i podlega uczeniu środowiskowemu, faza druga opiera się o odruchy bezwarunkowe i zjawisko habituacji, będące podstawą rozwoju tolerancji [14]. Pojęcie tolerancja oznacza adaptację organizmu, przejawiającą się zmniejszeniem wrażliwości na dany leki i koniecznością przyjmowania większych dawek w celu uzyskanie pierwotnego efektu. Zjawisko to ma celu usunięcie działania stale dostarczanych benzodiazepin, hamujących indukcję neuroprzekaźników pobudzających. Szybkość jej rozwoju zależy zarówno od cechy farmakodynamicznych (czas półtrwania, łatwość przenikania bariery krew-mózg, rozpuszczalność w tłuszczach), jak i farmakokinetycznych (szybkości wchłaniania, metabolizmu i eliminacji). Czas półtrwania, utożsamiany z czasem działania 16 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 leku, określa czas od osiągnięcia maksymalnego stężenia w surowicy krwi do jego spadku o połowę. Istnieją różnice w szybkości powstawania tolerancji na poszczególne składowe działania leku. W przypadku BZD najszybciej na działanie euforyzujace. Tolerancja na jeden lek oznacza adaptację do innego środka o takim samym mechanizmie działania, co określa się mianem tolerancji krzyżowej [15]. Benzodiazepinowy zespół abstynencyjny pojawia się do kilku bądź kilkunastu godzin po odstawieniu, zmniejszeniu dawki leku lub braku jej zwiększenia. Zależy od środka, który wywołał zależność, stosowanych dawek, czasu, częstości i drogi ich przyjmowania. Objawy „odstawienne” BZD stanowią lustrzane odbicie przyczyn zażywania środka, dotyczą sfery lęku i niepokoju. Wynikają z odhamowania układów dopaminergicznych, co wiąże się z przejściem organizmu w stan nadaktywności i nadwrażliwości na bodźce [16]. Do symptomów odstawienia BZD zalicza się: nadwrażliwość na bodźce zmysłowe, zaburzenia percepcji (poczucie niestabilnych ścian i podłóg), depersonalizacja, poczucie nierealności, trudność w koncentracji uwagi, szum w uszach, niepokój, niemożność odprężenia się, ataki paniki, zaburzenia percepcji własnego ciała, halucynacje, zaburzenia snu, bóle głowy i mięśni, dreszcze, zmęczenie, zaburzenia równowagi, dolegliwości ze strony układu pokarmowego, zmiany skórne, kołatania serca, napady padaczkowe i inne. Wiele z nich może w pełni ustąpić dopiero po kilku latach od zakończenia leczenia odwykowego [17]. Psychologiczne podstawy zależności Zależność psychiczna to silnie utrwalony odruch warunkowy wiążący się z czasowym wprowadzaniem do organizmu środka powodującego uspokojenie lub stan euforii. Cechuje ją: wzmożony napęd w poszukiwaniu danego środka, zmniejszenie subiektywnego odczuwania stanu euforii lub uspokojenia po zażyciu- tolerancja psychiczna, kompulsywne przyjmowanie leku, obecność obsesyjnych myśli i natręctw związanych z daną substancją, koncentracja własnego życia wokół przyjmowania leku, wyczerpanie emocjonalne związane z obawą o przed jego brakiem, jak również stosowanie psychologicznych mechanizmów obronnych. Rozwój zależności psychicznej rozpoczyna się wraz z odkryciem przyjemnych, euforyzujących, znoszących lęk i ból właściwości danego środka [4]. Jednym z głównych mechanizmów uzależnienia jest nałogowe regulowanie uczuć, czyli przyjmowanie leków, jako panaceum na codzienne problemy, w celu usunięcia negatywnych stanów emocjonalnych bądź przy większych dawkach wyzwolenie efektu "odlotu". Często benzodiazepiny są sposobem radzenia sobie Nr 2/2007 Biologiczne i psychologiczne mechanizmy uzale¿nienia od benzodiazepin ze stresem, ucieczką od rzeczywistości zamiast realnego rozwiązywania sytuacji trudnych. Drugi z mechanizmów, to system iluzji i zaprzeczeń, mający na celu nieświadome zniekształcenie percepcji rzeczywistości, w celu utrzymywania stabilności obrazu własnej osoby. Zaliczamy tu: zaprzeczanie problemowi uzależnienia, minimalizowanie problemu i ponoszonych w związku z nim strat, przenoszenie odpowiedzialności za zaistniałą sytuację na innych, bądź na trudności życiowe, racjonalizowanie, czyli budowanie alibi i usprawiedliwień dla własnego postępowania, intelektualizowanie, wypowiadanie się w kwestii uzależnienia w sposób teoretyczny, tendencja do fantazjowania i koloryzowania wspomnień, czyli do poprawy przeszłości oraz odcinanie się od teraźniejszości, wprowadzanie „magicznych zabiegów” w celu utrzymywania pozornej kontroli nad realnymi wydarzeniami. Należy pamiętać, iż uzależnienie psychiczne to odczuwanie ogromnej potrzeby przyjęcia leku początkowo w celu usunięcia stanów lekowych, z czasem zaś, aby zapobiec objawom abstynencyjnym. Często potrzeba przyjęcia leku pojawia się w określonym, powtarzalnym miejscu, czy sytuacji, co określa się mianem głodu warunkowego. Leczenie zależności psychicznej opiera się pracę nad stosowanymi mechanizmami obronnymi i radzenie sobie ze stresem [9]. W rozwoju zależności psychicznej od benzodiazepin duże znaczenie ma wiek, płeć, środowisko oraz osobowość, obecność innych uzależnień. Częściej dotyczy to osób starszych, kobiet, osób z niższym wykształceniem, o cechach neurotycznych, przejawiających antysocjalny, borderline typ osobowości. Nie bez znaczenia jest wpływ środowiska i duża dostępność środków [18]. Podsumowanie Problem uzależnienia od benzodiazepin wydaje się znaczący i godny zwrócenia uwagi. Niepokojący jest fakt wzrostu liczby osób zażywających leki należących do grupy benzodiazepin, co może wynikać z pogorszenia kondycji psychicznej społeczeństwa, trudności w radzeniu sobie z codziennymi problemami, poszukiwania środka dającego ulgę i wewnętrzny spokój. Przyczynia się do tego łatwość dostępu środków, jak również korzystanie z pomocy kilku lekarzy jednocześnie w celu uzyskania leku, a także społeczna akceptacja dla osób zażywających BDZ. Ocena społeczna nie dostrzega analogii pomiędzy mechanizmami stosowania alkoholu, narkotyków i benzodiazepin. Leczenie uzależnienia powinno obejmować detoksykacje, jak również psychoterapię. Piśmiennictwo: 1. Habrat B., Steinbarth- Chmielewska K., Baran-Furga H., Zaburzenia spowodowane substancjami psychoaktywnymi., W: Psychiatria T.II., Bilikiewicz A., Pużyński S., Robakowski J., Wiórka J.,(red.) Wrocław, Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, 2002, T II,169- 213. 2. Khong E., Sim M.G., Hulse G., Benzodiazepine dependence., Aust Fam Physican, 2004 Nov; 33 (11): 923-6. 3. Jarema M., Leki przeciwlękowe., W: Psychiatria T.III., Bilikiewicz A., Pużyński S., Robakowski J., Wiórka J.,(red.) Wrocław, Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, 2002, T III,137- 152. 4. Girard M.J., Lemonnier E., Bigot T., Drug dependence and psychotropic drugs., Rev Prat. 1994 Nov 1; 44(17): 2325-31. 5. Malcolm R,J., GABA systems, benzodiazepines, and substancje dependence., J Clin Psychiatry, 2003; 64 Suppl 3: 36-40. 6. Kostowski W., Leki uspokajające i nasenne., W: Farmakologia., Kostowski W., (red.) Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1998, 742-753. 7. Marriott S., Tyrer P., Benzodiazepine and withdrawal., Drug Saf. 1993 Aug; 9 (2):93-103. 8. Kostowski W., Neuroprzekaźniki i neuromodulatory ośrodkowego układu nerwowego a działanie leków psychotropowych., W: Farmakologia., Kostowski W., (red.) Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1998, 711-741. 9. Pelissolo A., Bisserbe J.C., Dependence on benzodiazepines. Clinical and biological aspects., Encephale, 1994 Mar- Apr; 20(2): 147-57. 10. Foyer P., McCubbin m., Preville M., Boyer R., Factors in duration of anxiolytic, sedative, and hypnotic drug use in the elderly., Can J Nurs Res. 2003 Dec; 35 (4):126-49. 11. Bush P.J.,Spector K.K., Rabin D.L., Use of sedatives and hypnotics prescribed in a family practice., South Med. J. 1984 Jun; 77(6): 677-81. 12. Fritzsche S., Pathogenetic role of the dependence potential of drugs of the hypnotic and tranquilizer type with special reference tothe iatrogenetic factor., Psychiatr Neurol Med. Psychol (Leipz). 1988 Dec; 40 (12): 731-8. 13. Schweitzer E., Rickels K., Benzopdiazepine dependence and withdrawal: a review of the syndrome and its clinical managment., Acta Psychiatr Scand Suppl. 1998; 393: 95101. 14. Kales A., Hauser G., Kales J.D., Rickles W.H. Jr., Rubin R.T., Schaff M.B., Ungerleider J.T., Winters W.D., Drug dependency. Investigations of stimulants and depressants., Ann Intern Med. 1996 Mar; 70 (3): 591- 614. 15. Busto U.E., Sellers E.M., Anxiolytics and sedative/hypnotics dependence., Br J Addict. 1991 Dec; 86 (12): 1647- 52. 16. Smith D.E., Wesson D.R., Benzodiazepine dependenci syndromem., J Psychoactive Drugs. 1983 Jan-Jun; 15 (1-2): 85-95. 17. Ayd F. J.Jr., Diazepam dependency and withdrawal., Curr Psychiatr Ther. 1981; 20: 263-73. 18. Jiang Z., Drug abuse among 4139 medical Professional: field survey, assessment of psychosocial status and analysis of risk factors., Zhonghua Shen Jing Shen Ke Za Zhi, 1992 Feb; 25 (1):2-5, 60. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 17 Osteoporoza w praktyce internistycznej Zespó³ suchego oka - przyczyny i leczenie Nr 2/2007 Dr n. med. Ma³gorzata Matlak specjalista okulista Oddzia³ Okulistyki Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Bielsku-Bia³ej Zespół suchego oka wywołany jest niewystarczającym nawilżeniem powierzchni oka. Łzy wszyscy dobrze znamy. Wszyscy płaczemy albo łzawimy, gdy w oku znajdzie się ciało obce. Wydzielanie łez znaczy jednak więcej niż płacz. Sprawne funkcjonowanie naturalnego wydzielania łez jest niezbędne do zachowania dobrego wzroku. Łzy nawilżają oczy, oczyszczają oko z bakterii i kurzu oraz zapewniają prawidłową ostrość wzroku. Zmniejszone wydzielanie łez może towarzyszyć wielu chorobom ogólnoustrojowym. Zespół suchego ok okaa należy do jednych z najczęstszych schorzeń okulistycznych. Jest chorobą złożoną z uwagi na to, że na jej powstanie mają wpływ zarówno czynniki okulistyczne, jak i środowiskowe. Do najczęstszych przyczyn mających wpływ na rozwój zespołu suchego oka nalezą: – zmniejszenie wydzielania łez w starszym wieku, – zbyt rzadkie mruganie, – choroby ogólne jak cukrzyca, choroby tarczycy, – niektóre schorzenia dermatologiczne, – zmiany hormonalne (menopauza), – schorzenia neurologiczne (np. po wylewie krwi do mózgu), – przyjmowanie niektórych leków (np. doustne zażywanie środków antykoncepcyjnych, środków nasennych, betablokerów ), – czynniki klimatyczne, zanieczyszczenie środowiska, – praca przy komputerze. Jeżeli pacjent odczuwa: – suchości oczu, – uczucie piasku pod powiekami, – pieczenie oczu, – nadwrażliwość na światło, – nadmierne łzawienie. – kłucia pod powiekami, – zmęczenia oczu, – uczucie sklejania powiek, to może mieć zespół suchego oka i powinien skontaktować się z lekarzem okulistą. 18 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Przyczyn powstania zespołu suchego oka jest wiele. Jedną z nich jest zanik gruczołu łzowego, do którego może dojść wskutek nieprawidłowych reakcji immunologicznych. Organizm wówczas produkuje komórki niszczące własne tkanki. Schorzenie o takim przebiegu nosi nazwę autoimmunologicznego. Mechanizm autoagresji jest przyczyną wielu do tej pory niewytłumaczonych chorób. Zespół Sjögrena jest właśnie jedną z nich. Występuje on głównie u kobiet (90% przypadków) między 40. a 60. rokiem życia. Objawem, który towarzyszy wszystkim przypadkom, jest suche zapalenie spojówek i rogówki. Niedostrzegalne na początku dolegliwości powoli narastają w czasie. Chorym dokucza uczucie suchości oczu, pieczenie, światłowstręt. Spojówki są przekrwione i wysuszone. W przypadkach o ciężkim przebiegu lub nie leczonych może nawet dojść do zniszczenia rogówki, która mętnieje, a to może prowadzić do całkowitej utraty wzroku. Oftalmopatia tarczycowa Wysychanie oka może wystąpić w nadczynności, stanach zapalnych gruczołu tarczowego, a także w wolu guzowatym tarczycy. Te choroby częściej dotyczą płci żeńskiej. Cechą charakterystyczną oftalmopatii tarczycowej jest wytrzeszcz. Znacznego stopnia wytrzeszcz może utrudniać zamykanie powiek. Nie domykające się powieki ułatwiają wysychanie rogówki i spojówki. W chorobach tarczycy niezależnie od wytrzeszczu częściej występuje niedostateczne wytwarzanie łez. Mechanizmy immunologiczne uszkadzające gruczoł tarczowy jednocześnie mogą powodować włóknienie gruczołu łzowego, który przestaje pełnić swoją funkcję wydzielniczą. Uszkodzenie większej liczby gruczołów zmniejsza wydzielanie łez. Inne choroby ogólnoustrojowe Sark oidoza, białaczk a, mononukleoza zak aźna, Sarkoidoza, białaczka, zakaźna, AIDS, a także schorzenia neurologiczne należą do nabytych chorób ogólnoustrojowych, którym mogą towarzyszyć objawy suchego oka. W chorobach onkologicznych przyczyną zespołu suchego oka jest proces chorobowy gruczołów łzo- Zespó³ suchego oka przyczyny i leczenie wych. Mogą to być nacieki swoiste, jak to ma miejsce np. w ziarnicy złośliwej. Spośród chorób o podłożu neurologicznym najczęściej obserwowane jest porażenie nerwu twarzowego. Uszkodzenie VII nerwu czaszkowego może upośledzać wydzielanie łez wskutek braku przewodzenia impulsów nerwowych. Niekiedy mechanizm schorzenia może być inny. Pomimo prawidłowej produkcji łez oko nie jest odpowiednio nawilżane. Przyczyną jest niedomykalność powiek, która sprawia, że wytwarzane łzy nie są prawidłowo rozprowadzane po całej gałce ocznej. Wtedy oko wysycha. Uszkodzenie nerwu trójdzielnego może być również przyczyną zmniejszenia lub całkowitego braku łez. Kolejną przyczyna powstawania zespołu suchego oka jest problem długich nocy spędzonych na surfowaniu w Internecie. Wówczas możemy nabawić się takich dolegliwości jak przekrwione, łzawiące oczy, zaczerwienione spojówki, uczucie pieczenia i szczypania, bóle głowy, senność i apatia. Większość uskarża się na objawy zaburzenia ostrości widzenia, oraz wrażenie „wysychania” oczu. W literaturze medycznej nie opublikowano dotychczas jednoznacznych wyników badań na temat wpływu pracy przy monitorze na stan narządu wzroku. Dlatego też Klinika Okulistyki Akademii Medycznej we Wrocławiu przeprowadziła badanie wpływu pracy przy komputerze na wzrok i ogólne samopoczucie. Badanie obejmowało określenie jakości i częstotliwości występowania dolegliwości związanych z pracą przy komputerze, analizę wpływu filtrów monitorowych na częstotliwość ich występowania oraz analizę monitorów używanych w Polsce. W badaniu wzięło udział ponad 5000 osób. Ze wstępnych wyników wiadomo, że wśród osób pracujących przy komputerze 96 na 100 ma dolegliwości narządu wzroku. Nie wszyscy zdają sobie sprawę z tego, że podczas ośmiu godzin pracy polegającej na wpatrywaniu się w szczegóły na ekranie nasze oczy wykonują około 30 000 ruchów. Tak przeciążone oczy nie potrafią dostosować się do kolejnych wymagań. Do tego dokładają się często brak ostrości, nadmierna jaskrawość i migotanie ekranu monitora. Jeżeli dochodzi do zmniejszenia częstotliwości mrugania powiekami powoduje to rzadsze zwilżanie powierzchni oka, a to już prawie syndrom Sicca, objawiający się wysychaniem i zmętnieniem rogówki oraz stopniową utratą wzroku. Winę ponoszą też sami użytkownicy. Nie wykorzystują oni zalet dużego ekranu, poprzez dobór odpowiedniej wielkości czcionki, a umieszczają na ekranie jak najwięcej informacji, poprzez stosowanie małych czcionek, kosztem obciążania własne- 20 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 go wzroku. Wysychaniu gałek ocznych można zapobiegać. Należy, co jakiś czas robić przerwę w pracy i przez chwilę pomrugać powiekami. W tym czasie oko powinno zwilżyć gałkę oczną. Jeżeli mamy problem z wilgotnością gałek można stosować, po konsultacji z lekarzem, różne nawilżające krople lub żele. Jednak obecnie dostępne „sztuczne łzy” ograniczają się do uzupełniania części wodnej filmu łzowego nie odtwarzając warstwy lipidowej. Innowacją wśród preparatów stosowanych w zespole suchego oka jest spay Tears Again (Solpharm) – pierwszy produkt medyczny w Europie stosowany na zamknięte powieki. W skład jego wchodzą naturalne fosfolipidy wraz z witaminami A i E. Preparat jest doskonały dla osób, u których dotychczas stosowane metody leczenia nie przyniosły oczekiwanego efektu. Aplikacja sprayu na zamknięte powieki jest wygodniejsza i prostsza niż tradycyjne krople do oczu. Potwierdzają to również osoby noszące szkła kontaktowe. Po badaniu widzenia może się okazać, że do pracy przy komputerze potrzebne będą specjalne okulary, które umożliwią dobre widzenie tekstu na monitorze. Podczas badania może ujawnić się również mała, niewidoczna do tej pory wada wzroku i lekarz przepisze okulary wyrównujące tę wadę. Z pewnością okulista zaleci również zmniejszenie obciążenia oczu. Nie zawsze jest to jednak możliwe. Można sobie pomóc, poprawiając ustawienie ekranu monitora. – Ustawić monitor tak, żeby patrzeć na niego z góry. – Usunąć z monitora odblaski i odbicia, które powodują dodatkowe obciążenie dla oczu. Nie stawiać komputera przy oknie albo naprzeciw niego. – Monitor powinien mieć co najmniej 14-calową przekątną, a przy stanowiskach pracy CAD – min. 20 cali. – Ustawić wszystkie parametry obrazu w komputerze w taki sposób, aby tekst był czytelny z odległości 50-70 cm. Należy pamiętać o oszczędzaniu wzroku. Stosowanie czarnego pisma na jasnym tle działa najłagodniej. Wyświetlanie monochromatyczne ma zwykle lepszą rozdzielczość niż monitory kolorowe. Jeżeli praca nie wymaga koloru lepiej użyć monitora monochromatycznego. Jednakże, większość programów wymaga zastosowania wielu kolorów. Poza tym do odbioru obrazu kolorowego oko musi się dostosowywać bar- Nr 2/2007 dziej, ponieważ z uwagi na różną długość fal światło kolorowe niejednakowo załamuje się na soczewce oka. Pisząc tekst nie powinno się używać czcionek mniejszych niż siedmiopunktowe. Jednym z najważniejszych parametrów mających wpływ na "przyjazność" monitora dla oczu jest częstotliwość odświeżania obrazu. To ona decyduje o migotaniu ekranu. Należy zwracać uwagę, by nie była mniejsza niż 85 Hz. Wzrok „ustawiony” w ciągu wielu godzin na jedną i tą samą odległość ulega szybkiemu zmęczeniu. Dlatego należy podczas pracy przy komputerze robić przerwy i patrzyć w dal np. przez okno na daleko położone obiekty. Dobrym ćwiczeniem jest trenowanie w czasie przerw mięśni gałek ocznych. Można np. wykonywać „kreślenie” w poziomie ósemek gałkami ocznymi. Wszelkie metody zmierzające do wykorzenienia błędów refrakcji są wg Williama H. Bates'a różnymi sposobami osiągania stanu relaksacji, który najłatwiej osiągnąć przy zamkniętych oczach. Zmniejsza się wówczas napięcie występujące przy patrzeniu, co w efekcie daje chwilową lub dłuższą poprawę widzenia. Ponieważ przez zamknięte oczy dociera jednak do oka część światła, natomiast stan pełnej relaksacji uzyskuje się poprzez całkowite odcięcie dopływu światła, należy zastosować technikę nazwaną przez jej autora palmingiem. Dokonuje się tego poprzez zasłonięcie oczu środkiem dłoni w ten sposób, że palce krzyżują się na czole, a dłonie, unikając ucisku na gałki oczne, pozostają lekko wklęsłe. Siedzimy wyprostowani mając łokcie oparte o stół i staramy się zobaczyć niewyobrażalnie czarne pole, kompletną czerń. Należy również dbać o higienę pomieszczeń, w których przebywamy. Często je wietrzyć i prawidłowo nawilżać. Unikać dymu tytoniowego, nawet, gdy jesteśmy tylko biernymi palaczami. Zespół suchego oka jest poważnym schorzeniem. Nieleczony powoduje nasilanie się objawów. Uczucie obecności ciała obcego i suchości oka może przejść w pieczenie i ból, oczy są zaczerwienione, może dojść również do przewlekłego stanu zapalnego brzegów powiek. Oprócz występowania subiektywnych dolegliwości może dochodzić do uszkodzenia rogówki i spojówki. Niedostateczne nawilżenie rogówki prowadzi do utraty jej przejrzystości i upośledzenia widzenia, a brak odpowiedniego leczenia może doprowadzić nawet do utraty wzroku. Piśmiennictwo u autora Zespó³ suchego oka przyczyny i leczenie ABC Zió³ Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum. Surowiec zastosowany zewnêtrznie w postaci tzw. Oleum Hyperici u³atwia gojenie siê ran. Zastosowany wewnêtrznie wykazuje dzia³anie przeciwdepresyjne. Wyci¹gi z dziurawca maj¹ w³aciwoci ci¹gaj¹ce i rozkurczaj¹ce miênie g³adkie. Owoce wykazuj¹ dzia³anie przeciwbakteryjne. Stosowany w zaburzeniach psychowegetatywnych, stanach depresyjnych, niepokoju nerwowym i lêku, chorobach w¹troby i ¿o³¹dka. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e przy zbyt d³ugim stosowaniu uczula na promieniowanie ultrafioletowe. Koz³ek lekarski Valeriana officinalis (Valerianaceae). Valepotriaty, wyizolowane przez Thiesa w 1968 roku dzia³aj¹ depresyjnie na orodkowy uk³ad nerwowy, wywo³uj¹c dzia³anie uspokajaj¹ce. S¹ to jednak zwi¹zki chemiczne (w sk³ad których wchodz¹ zwi¹zki triestrowe i kwasy estryfikuj¹ce) nietrwa³e, uleO gaj¹ce zniszczeniu w temp. 36-38 C. Zatem dzia³anie uspokajaj¹ce wywieraj¹ tylko tak zwane wyci¹gi zimne z surowca macerat, nalewka, alkoholatura zimna i ekstrakt zimny. Napar, odwar czy te¿ intrakt nie wywieraj¹ dzia³ania sedatywnego (uspokajaj¹cego) na orodkowy uk³ad nerwowy. Wodne i alkoholowe wyci¹gi sporz¹dzone na gor¹co dzia³aj¹ jedynie wiatropêdnie, rozkurczowo, lekko przeciwbólowo, moczopêdnie, ¿ó³ciopêdnie; pobudzaj¹ wydzielanie liny i soku ¿o³¹dkowego, zwiêkszaj¹ ³aknienie; reguluj¹ wypró¿nienia. Melisa lekarska Melissae officinalis (Labiatae). Melisa dzia³a uspokajaj¹co, lekko nasennie (zw³aszcza w stosunku do dzieci i osób starszych), przeciwwirusowo (niszczy Herpes simplex, czyli wirusa opryszczki), ci¹gaj¹ce, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, nasercowo, ¿ó³ciopêdnie, wiatropêdnie, przeciwwymiotnie, napotnie, przeciwskurczowo, moczopêdnie, lekko przeciwbólowo, wykrztunie; zwiêksza wydzielanie soku ¿o³¹dkowego, pobudza trawienie, u³atwia przyswojenie mleczka pokarmowego, hamuje zaburzenia trawienne, reguluje wypró¿niania, likwiduje stan przedmiesi¹czkowy (zw³aszcza w po³¹czeniu z glistnikiem i jemio³¹ oraz wiesio³kiem dziwnym lub dwuletnim), znosi bolesne miesi¹czkowanie (+ glistnik), u³atwia przejcie przez trudny okres po- i przekwitania. Chmiel zwyczajny Hamulus lupulus. Jest od wieków stosowanym surowcem o dzia³aniu uspokajaj¹cym i u³atwiaj¹cym zasypianie. W lecznictwie stosowane s¹ owocostany chmielu i lupiline, które wykazuj¹ dzia³anie hamuj¹ce na czynnoæ kory mózgowej. Zaobserwowano tak¿e nieznaczne dzia³anie obni¿aj¹ce cinienie têtnicze krwi i poprawiaj¹ce ³aknienie. Chmielu u¿ywano do przygotowania tzw. poduszek chmielowych u³atwiaj¹cych zasypianie i utrzymanie ci¹g³oci snu. W wyniku przeprowadzonych dowiadczeñ dowiedziono, ¿e w czasie przechowywaniu szyszek chmielu powstaje lotna substancja (metylo3buten-2-ol) odpowiedzialna za efekt uspokajaj¹cy. Aktywnymi sk³adnikami chmielu s¹ równie¿ olejki, kwas izowalerianowy, flawonoidy, gorycze, garbniki. Warto wspomnieæ, ¿e w krajach europejskich przetwory z korzeni koz³ka s¹ najczêciej stosowanymi naturalnymi lekami uspokajaj¹cymi i poprawiaj¹cymi jakoæ snu. Na przyk³ad w Szwajcarii 19 % pacjentów stosuje leki naturalne. Korzeñ waleriany i produkowane z niego preparaty nale¿¹ do najbardziej popularnych uspokajaj¹cych leków OTC i tylko we Francji co roku sprzedaje siê oko³o 50 ton tego surowca. Wyci¹g z korzeni koz³ka w sposób istotny statystycznie zwiêksza³ uczucie spokoju po nie po 28 dniach stosowania. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 21 Kaszel klasyfikacja i leczenie Alergia pokarmowa u dzieci Nr 2/2007 Dr n. med. Przemys³aw Nowak Specjalista pediatra Ketedra i Zak³ad Farmakologii AM w Zabrzu We współczesnym świecie alergia jest zjawiskiem powszechnym; wg różnych autorów szacuje się, że ponad 15% populacji ludzkiej dotknięte jest różnymi chorobami określanymi jako atopowe lub alergiczne. Choroby alergiczne wśród mieszkańców USA plasują się na 4 – 5 miejscu pod względem częstości zachorowań po nowotworach, chorobach serca i układu krążenia, układu oddechowego i AIDS. Lekarze wszystkich specjalności oraz farmaceuci stykają się w swojej codziennej praktyce z pacjentami, u których manifestacja choroby jest, lub może być, związana z niepożądaną reakcją immunologiczną na spożywany pokarm. Alergie, w tym alergia pokarmowa, stanowią coraz większy problem na całym świecie. Rozpoznawanie ryzyka rozwoju lub objawów alergii pokarmowej od najwcześniejszego okresu życia dziecka, właściwe leczenie dietami eliminacyjnymi, ustalanie czasu trwania tych eliminacji spoczywa na lekarzach podstawowej opieki zdrowotnej w związku z ich znajomością środowiska rodzinnego i stałym kontaktem z pacjentem. Próba określenia standardów postępowania z podziałem na kompetencje poszczególnych szczebli opieki medycznej w Polsce służy wypracowaniu najlepszej opieki nad dzieckiem chorym na alergię pokarmową. Rozwój alergii pokarmowej u dzieci warunkują czynniki genetyczne, środowiskowe oraz czynniki wspomagające, do których zaliczamy niedojrzałość przewodu pokarmowego, choroby przewodu pokarmowego, wrodzone i nabyte defekty immunologiczne. W tych przypadkach alergia pokarmowa może być spowodowana zwiększoną przepuszczalnością jelita dla dużych cząsteczek oraz niedojrzałością ogólnej i miejscowej odpowiedzi immunologicznej. Ryzyko wystąpienia alergii u niemowląt jest większe u dzieci z rodzin obciążonych chorobą atopową. Alergia pokarmowa jest uważana za pierwszy sygnał rozwoju choroby atopowej, która może się pojawić u danej osoby we wczesnym okresie życia. Manifestacje narządowe choroby atopowej zmieniają się w różnych okresach życia. Obserwujemy tzw. marsz alergiczny (objawy żołądkowo-jelitowe, wyprysk, ast- 22 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy ma, alergiczny nieżyt nosa). Najczęstszymi przyczynami alergii pokarmowej u dzieci są białka mleka krowiego, białka jaj, białka sojowe, białka pszenicy, żyta, jęczmienia, ryby, mięczaki, skorupiaki, orzeszki ziemne, środki konserwujące. Częstość występowania alergii na białka mleka krowiego wynosi od 1,8 do 7,5%. Przyczyną dużych rozbieżności w częstości występowania są różnice metodologiczne w ustalaniu rozpoznania. Rzeczywistą częstość występowania alergii na białka mleka krowiego ocenia się na około 2,3% ogółu populacji wieku rozwojowego. W dalszej kolejności występuje alergia na białko jaja kurzego, mięso zwierząt, gluten, owoce, orzechy, ryby, warzywa i inne. U niemowląt karmionych wyłącznie mlekiem matki częstość występowania alergii pokarmowej wynosiła 0,5%. Postępowanie profilaktyczne w alergii pokarmowej polega na zapobieganiu chorobom alergicznym u dzieci genetycznie predysponowanych do atopii, które jeszcze nie zetknęły się z określonym antygenem (prewencja pierwotna), zapobieganiu wystąpienia pierwszych objawów alergii u osoby już uczulonej (prewencja wtórna) lub na zmniejszeniu, względnie eliminowaniu objawów alergicznych u osoby, która aktualnie demonstruje objawy alergii. W związku z dużym ryzykiem wystąpienia choroby alergicznej u dzieci z rodzin, w których rodzice lub rodzeństwo chorują na chorobę atopową, starano się zapobiegać wystąpieniu alergii u potomstwa już w ciąży i w czasie laktacji. W przypadku, gdy oboje rodzice są chorzy, wynosi ono około 70%, a gdy jedno z rodziców – około 40%. Trudności w ustaleniu przyczyn alergii (nietolerancji) pokarmowej powoduje brak jednego wystarczająco czułego, rozstrzygającego badania, które pozwoliłoby na postawienie jednoznacznej i ostatecznej diagnozy. U dzieci opiera się na obrazie klinicznym i badaniach laboratoryjnych. Nie dysponujemy obecnie żadnym wystarczająco czułym i swoistym testem, który pozwoliłby na jednoznaczne stwierdzenie związku przyczynowo-skutkowego między spożywanym pokar- Alergia pokarmowa u dzieci mem a szkodliwą reakcją ze strony organizmu. Należy mieć świadomość, że nieprawidłowe rozpoznanie i niepotrzebne stosowanie restrykcyjnych diet eliminacyjnych może prowadzić do poważnych zaburzeń w stanie odżywienia. Klinika alergii pokarmowej jest bardzo bogata, szczególnie u małych dzieci. Objawy mogą być jednonarządowe lub dotyczyć kilku narządów (układów) jednocześnie. Z tego też powodu według możemy wyróżnić kilka postaci klinicznych nadwrażliwości, opierając się na objawach stwierdzanych w alergii na białka mleka krowiego: – żołądkowo-jelitową, – skórną, – z układu oddechowego i/lub uszu, – z niedożywieniem przewlekłym, – wstrząsową – oraz inne, rzadsze objawy kliniczne, tj. np. niedokrwistość, znaczny niedobór masy ciała, nadpobudliwość. Powszechnie uznany schemat postępowania diagnostycznego obejmuje: – wywiad, badanie pacjenta, dziennik dietetyczny; – punktowe testy skórne; – testy z krwi (RIST, RAST); – diety eliminacyjne, próby prowokacyjne (otwarta próba prowokacji, podwójnie ślepa próba kontrolowana palcebo – double blind placebo controlled food challange – DBPC-FC). Postępowanie diagnostyczne rozpoczynamy od dokładnie zebranego wywiadu osobniczego i rodzinnego, zwracając szczególną uwagę na zjawisko atopii w rodzinie. Ustalamy początek dolegliwości, ich lokalizację, zmienność w miarę wzrastania dziecka (marsz alergiczny). W oparciu o analizę dzienniczka dietetycznego staramy się ustalić rodzaj szkodliwego pokarmu. Ustalenie związku przyczynowo-skutkowego nie zawsze jest łatwe (natychmiastowa reakcja na spożyty pokarm), często objawy kliniczne nadwrażliwości występują wiele godzin później, co stanowi trudność w połączeniu objawów klinicznych ze spożytym alergenem. Kliniczne manifestacje alergii pokarmowych wskazują narastający udział objawów ze strony skóry i układu oddechowego przy malejącym występowaniu ciężkich postaci biegunkowych z enteropatią. Czas od momentu wystąpienia nadwrażliwości pokarmowej do zidentyfikowania rodzaju pokarmu lub kilku pokar- 24 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 mów bywa różnie długi i wymaga współpracy lekarza, opiekunów dziecka oraz zastosowania różnych technik diagnostycznych. Badanie fizykalne pacjenta, obejmuje ocenę wszystkich narządów i układów, łącznie z oceną wziernikową błony śluzowej nosa i badaniem otoskopowym ucha. Podczas badania należy zwrócić uwagę na: – niedobór masy ciała, – mierny stopień odżywienia, – obrzęknięte lub sino zabarwione okolice oczodołów, – uczucie lub objaw zatkania nosa, – salut alergiczny – stały wyciek wydzieliny, – długie rzęsy, – obłożony i pobrużdżony język (język geograficzny, – różne nawyki mimowolne (tiki, grymasy twarzy, dłubanie w nosie, chrząkanie, chrapanie, obgryzanie paznokci). U niemowląt w pierwszym półroczu dominują objawy żołądkowo-jelitowe, które zanikają w drugim półroczu. W 7-12 miesiącu życia dominują objawy wyprysku niemowlęcego. W 2-3 roku życia występuje astma wczesnodziecięca, w 4-7 roku życia zaczyna rozwijać się alergiczny nieżyt nosa ze szczytem zachorowań w wieku młodzieńczym. W 8-14 roku życia dominuje astma oskrzelowa i alergiczny nieżyt nosa. Zespół objawów klinicznych jedno- lub wielonarządowych powstałych w organizmie po spożyciu pokarmu (pokarmów) lub związków dodawanych do żywności jest często mało specyficzny i może nastręczać lekarzowi praktykowi wielu trudności w ustaleniu diagnozy. Dlatego w diagnostyce różnicowej należy zawsze uwzględnić inne przyczyny choroby: czynniki infekcyjne, zaburzenia metaboliczne, defekty immunologiczne oraz enzymatyczne. Szczególnie trudnym zadaniem wydaje się zróżnicowanie przyczyn dolegliwości u najmłodszych dzieci, tj. trzecim rokiem życia. Musimy pamiętać, iż badanie podmiotowe w tym wieku opiera się głównie na danych przedstawionych przez opiekunów dziecka; współpraca z małym pacjentem jest utrudniona lub często nie pozwala na zastosowanie obiektywnych metod diagnostycznych wykorzystywanych w diagnostyce alergii u osób starszych. Wśród badań dodatkowych punktowe testy skórne są tą pierwszą metodą, od której zaczynamy diagnostykę alergologiczną. Są one przydatne jedynie w ocenie nadwrażliwości IgE-zależnej, czyli atopowej. Z uwagi na bezpieczeństwo, łatwość ich wykonania Nr 2/2007 oraz związek z objawami klinicznymi uważane są za najlepszą metodę diagnostyczną wykrywającą obecność swoistych przeciwciał w klasie IgE. Mają jednak wartość ograniczoną, gdyż reakcje IgE zależne dotyczą około 50% dzieci z alergią pokarmową. Dodatni wynik testu wskazuje na możliwość istnienia alergii na określony pokarm (predylekcja dodatnia około 50%), wynik ujemny oznacza brak reakcji IgE zależnych (predylekcja ujemna 95%), można je więc uznać za dobrą metodę wykluczenia reakcji IgE zależnej. W przypadku alergenów pokarmowych zaleca się wykonywanie testów punktowych typu "prick" ze standardowymi alergenami pokarmowymi, lub z użyciem świeżych alergenów (natywnych) metodą "prick by prick", najpierw nakłuwając pokarm, a następnie tym samym nożykiem lub igłą pacjenta. Przy wyborze alergenów do testów kierujemy się danymi z wywiadu lub, jeśli wywiad nie pomaga, wybieramy najczęstsze alergeny uczulające w danym wieku. Zachowujemy ostrożność gdy wywiad wskazuje na ciężki przebieg reakcji, jak np. w przypadku uczulenia na rybę. Rozsądniej jest w takich sytuacjach oznaczyć stężenie swoistych IgE w surowicy krwi. Przed przystąpieniem do testów skórnych należy pamiętać o odstawieniu leków antyalergicznych. Interpretując wyniki testów, za dodatni przyjmuje się, odczyn większy lub równy połowie odczynu histaminowego i/lub średnicę bąbla równą lub większą 3 mm w porównaniu z grupą kontrolną. Zalecenia Europejskiej Akademii Alergologii i Immunologii Klinicznej nie określają dolnej granicy wieku, od której można/należy wykonywać testy skórne. W wielu ośrodkach zagranicznych punktowe testy skórne wykonuje się poniżej 3 roku życia, jako podstawowe badanie w diagnostyce alergii pokarmowej. Kolejną metodą diagnostyczną pomocną w ocenie nadwrażliwości typu natychmiastowego jest oznaczenie całkowitego stężenia immunoglobuliny E w surowicy (IgE-całk). Większość badaczy uważa, że metoda ta ma ograniczoną wartość diagnostyczną, gdyż stężenie IgE-całk nie zawsze koreluje z manifestacją kliniczną atopii, prawidłowe stężenie nie wyklucza zaś atopii. Ogólnie ocenia się, że mniej niż 50% dzieci z chorobami atopowymi ma podwyższone stężenie IgE całkowitej w surowicy. Być może powodem niskiej oceny predykcyjnej w diagnostyce alergologicznej stężenia IgE-całk, szczególnie u dzieci, jest poziom wartości uznanych za normę. Stężenie IgE w surowicy jest bowiem ściśle związane z wiekiem pacjenta. W krwi pępowinowej większości noworodków występuje ona w ilościach śladowych, następnie u ludzi Alergia pokarmowa u dzieci zdrowych wzrasta stopniowo z wiekiem i osiąga, najwyższe wartości w przedziale wiekowym 14-15 lat. Coraz częściej w diagnostyce nadwrażliwości pokarmowej są wykorzystywane testy płatkowe, stosowane dotychczas w diagnostyce alergii kontaktowej. Jest to badanie, w którym alergen zostaje naniesiony na naskórek przy użyciu płatków bibuły w okolicy międzyłopatkowej, a następnie odczyt następuje po 24 i 48 godzinach. Zdania co do wartości diagnostycznej tych testów są podzielone. Badacze wykorzystują je w diagnostyce alergii pokarmowej u dzieci z atopowym zapaleniem skóry i z opóźnionymi reakcjami na pokarmy w próbach prowokacyjnych. Wedle stanowiska Podkomitet do Spraw Niepożądanych Reakcji Pokarmowych Europejskiej Akademii Alergologii i Immunologii Pediatrycznej (ESPACI) opublikował stanowisko na temat niepożądanej reakcji na pokarmy. W stanowisku tym ustalono, że rozpoznanie alergii, nietolerancji pokarmowej musi opierać się na obserwacji chorego po kontakcie z podejrzanym pokarmem. Wymaga to zastosowania podwójnie ślepej próby kontrolowanej placebo (DBPCFC). Próba ta została powszechnie uznana za „złoty standard diagnostyczny” nadwrażliwości pokarmowej. W przypadku trudności diagnostycznych i leczniczych pacjentów w praktyce lekarza rodzinnego, pediatry, należy pilnie skierować dziecko do jednostki specjalistycznej lub wysokospecjalistycznej. W alergii pokarmowej zasadniczym leczeniem przyczynowym jest dieta eliminacyjna eliminacyjna, która polega na wyeliminowaniu z pożywienia chorego dziecka jednego lub wielu nietolerowanych składników pokarmowych. Dieta eliminacyjna powinna zapewnić ustąpienie objawów klinicznych alergii pokarmowej oraz prawidłowy rozwój psychosomatyczny dziecka. Zasady doboru diety eliminacyjnej dokonuje się na podstawie oceny rodzaju szkodliwego pokarmu lub jego składowych, manifestacji klinicznej, zaawansowania procesu alergicznego, testów laboratoryjnych, próby eliminacji, podwójnie ślepej próby kontrolowanej placebo z alergenem pokarmowym, okresowej oceny skuteczności jej stosowania i rozwoju dzieci. Diety eliminacyjne prawidłowo ustalone nie stwarzają zagrożenia dla rozwoju dziecka. Zawierają wszystkie składniki odżywcze i witaminy niezbędne do prawidłowego rozwoju organizmu, a ich wartość odżywcza jest zbliżona do wartości mleka kobiecego. Dobór diety eliminacyjnej i czas jej stosowania jest zróżnicowany indywidualnie i zależy od objawów klinicznych i rozpoznania. Pierwszym alergenem pokarmowym z jakim spotyka się niemowlę pozbawione pokarmu matki Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 25 Alergia pokarmowa u dzieci jest białko mleka krowiego. Dlatego w leczeniu alergii u niemowląt stosuje się diety bezmleczne, złożone z hydrolizatów białka mleka krowiego lub innych białek. W alergii pokarmowej wstępny czas stosowania diety eliminacyjnej wynosi około 12 miesięcy. Nie zaleca się rutynowego stosowania diety bezmlecznej przez ciężarne jako prenatalnej profilaktyki alergii pokarmowej – ryzyko niedoborów żywieniowych często przewyższa bowiem ewentualne korzyści. Bez wątpienia najlepszym sposobem żywienia niemowlęcia jest pokarm kobiecy, w przypadku objawów uczuleniowych u dziecka matka powinna stosować dietę eliminacyjną. Prawdopodobnie krótkotrwała ekspozycja na białka mleka krowiego po urodzeniu (np. gdy dziecko w oddziale noworodkowym jest dokarmiane zwykłym mlekiem modyfikowanym) oraz przedłużone poza okres niemowlęcy karmienie piersią wraz z okazjonalnym podawaniem mleka krowiego w niewielkich ilościach stymuluje wytwarzanie swoistych IgE. U dzieci z grupy ryzyka rozwoju alergii pokarmowej jest możliwe stosowanie do dokarmiania oraz w przypadku braku pokarmu matki, jako podstawę żywienia noworodka/niemowlęcia, leczniczych hydrolizatów białek mleka krowiego i specjalnie opracowanych dla działań profilaktycznych mieszanek hipoalergicznych, zawierających białka mleka krowiego poddane częściowej hydrolizie (NAN H.A.) H.A.). W leczeniu alergii pokarmowej również stosowane są diety mlekozastępcze zawierające hydrolizaty białkowe kazeiny lub białek serwatkowych, o znacznym stopniu hydrolizy, białko soi, homogenaty mięsne lub preparaty zawierające wyłącznie mieszaninę wolnych aminokwasów. Hydrolizaty kazeiny wykazują wysoką skuteczność w zapobieganiu alergii. Preparaty te nie zawierają ßlaktoglobuliny, laktozy i sacharozy i są bezglutenowe. Profil kwasów tłuszczowych jest zbliżony do profilu w pokarmie naturalnym. We standardach medycznych dotyczących leczenia i zapobiegania alergii pokarmowych zaleca się stosowanie hydrolizatów białkowych. Hydrolizaty białkowe są to preparaty mlekozastępcze, w których białka stanowiące materiał wyjściowy do ich produkcji (najczęściej są to białka mleka krowiego: serwatkowe lub kazeina) poddane zostały hydrolizie (ew. dodatkowo innym procesom technologicznym) w celu obniżenia ich właściwości antygenowych. W zależności od stopnia hydrolizy białka wyróżnia się dwa ich rodzaje: hydrolizaty o znacznym i hydrolizaty o nieznacznym stopniu hydrolizy białka. W udowodnionych przypadkach alergii pokarmowej 26 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 na białka mleka krowiego najbardziej wskazane jest stosowanie hydrolizatów o znacznym stopniu hydrolizy białka, bez względu na jego rodzaj. W większości przypadków alergii pokarmowej przebiegającej bez nietolerancji laktozy całkowita jej eliminacja nie jest konieczna. W przypadkach ciężkiej alergii przebiegającej z enteropatią, alergii wielonarządowej oraz alergii na wiele składników pokarmowych przebiegających z objawami niedożywienia zaleca się stosowanie hydrolizatów białkowych o znacznym stopniu hydrolizy białka, w których dodatkowo zmodyfikowany został skład tłuszczów i węglowodanów. Przy braku poprawy przy stosowaniu hydrolizatów o znacznym stopniu hydrolizy białka można zastosować mieszanki elementarne (preparaty mlekozastępcze zawierające mieszaninę wolnych aminokwasów). W leczeniu alergii pokarmowych nie mogą być stosowane hydrolizaty o nieznacznym stopniu hydrolizy białka. W przypadkach udowodnionej alergii na białka mleka krowiego nie należy stosować zastępczo mleka innych zwierząt kopytnych. Mimo wielu zalet mieszanek sojowych, obecność pełnych cząstek białka soi może być przyczyną alergii na białka soi. Dlatego preparatów sojowych nie powinno się wprowadzać w pierwszych 3 miesiącach życia. Preparaty sojowe mogą być stosowane w udowodnionej IgE-zależnej alergii pokarmowej. Nie zaleca się stosowania preparatów sojowych w alergii manifestującej się zapaleniem śluzówki jelita i/lub objawami zaburzeń wchłaniania jelitowego, gdyż w tych przypadkach wzrasta ryzyko wystąpienia alergii na białko sojowe. Wskazania do konsultacji obejmują dzieci u których po zastosowaniu diety eliminacyjnej obserwujemy brak lub progresję objawów klinicznych, występują objawy nasuwające podejrzenie enteropatii (przewlekła biegunka, postępujący niedobór masy ciała), alergia manifestuje się w różnych narządach z nasilonymi objawami ze strony skóry czy układu oddechowego. Jeżeli zastosowanie leczenia dietetycznego nie powoduje wyciszenia reakcji alergiczno-immunologicznej lub też pacjent reprezentuje ciężką postać kliniczną, możemy nasze postępowanie wspomóc farmakologicznie. Najczęściej posługujemy się trzema grupami leków: – lekami przeciwhistaminowymi: pierwszej generacji i drugiej generacji; – preparatami o skojarzonym działaniu przeciwhistaminowym i przeciwalergicznym; Nr 2/2007 – lekami przeciwalergicznymi stosowanymi miejscowo, zapobiegającymi uwalnianiu mediatorów reakcji alergicznej typu I. Pamiętając, iż leczenie nie może być gorsze od choroby, a dieta eliminacyjna jest często dużym, trudnym do zaakceptowania ograniczeniem dla dziecka, szczególnie starszego, okresowo powinniśmy poddawać modyfikacji ustalone postępowanie dietetyczne. Pomocny w tym względzie jest czas, gdyż wraz z wiekiem ulega zmniejszeniu patogenetyczny udział alergenów pokarmowych. Zatem w okresie poprawy klinicznej po pewnym czasie stosowania diety eliminacyjnej należy podejmować próbę jej rozszerzenia o`dotychczas eliminowane pokarmy. Alergia pokarmowa u dzieci 6. Host. A. et al.: Dietary products used in infants for treatment and prevention of food allergy. Arch. Dis. Child., 1999, 81:80-84. 7. Iwańczak F.: Znaczenie preparatów sojowych w żywieniu dzieci chorych na alergię pokarmową. Pol. Med. Rodz. 2001, 3:207-210. 8. Januszewicz P. i wsp.: Stosowanie hydrolizatów białkowych i preparatów sojowych w leczeniu i zapobieganiu alergii pokarmowych; (aktualizacja zaleceń Zespołu Ekspertów z 1997 roku), Standardy Medyczne, 2002, 7/8 (33-34) tom 4: 430 – 432. 9. Kaczmarski M. i wsp.: Algorytmy postępowania diagnostycznego w alergii i nietolerancji pokarmowej. Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów. Sympozjum 1997, 1:61-67. 10. Kaczmarski M. i wsp.: Zasady postępowania diagnostyczno-leczniczego i profilaktycznego w alergii i nietolerancji pokarmowej u dzieci i młodzieży. Standardy Medyczne, 2001, 8:26-34. 11. Kaczmarski M., Matuszewska E.: Diagnostyka alergii i nietolerancji pokarmowej u dzieci. Alergia Astma Immunol. 2000, 5:77-81. 12. Kaczmarski M.: Alergie i nietolerancje pokarmowe. Sanmedia, Warszawa, 1993. 13. Malinowska E., Kaczmarski M.: Natywne skórne testy pokarmowe jako narzędzie diagnostyczne nadwrażliwości pokarmowej u najmłodszych dzieci. Klin. Ped. 2000, 8:210-213. Piśmiennictwo: 1. Alergia i nietolerancja pokarmowa. Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów. Unimed: Warszawa 1997. 2. American Academy of Pediatrics. Soy protein-based formulas: recommendations for use in infant feeding. Pediatrics, 1998, 101:148-153. 3. Bischoff S.C. et al.: Allergy and the gut. Int. Arch. Allergy. Immunol. 2000, 121:270-283. 14. Oldeus G. et al.: Extensively and partially hydrolysed infant formulas for allergy prophylaxis. Arch. Dis. Child. 1997, 77:4-10. 15. Sampson H.A.: Food alergy. Part 2: Diagnosis and management. J. Allergy Clin. Immunol.1999, 103:981-989. 16. Sampson HA. et al.: American Gastroenterological Asociation tehcnical reviev on the evaluation of food allergy in gastrointestinal disorders. Gastroenterology, 2001, 120:1026-1040. 4. Bock S., Sampson H.: Food Allergy in infancy. Ped. Clin. North Am. 1994, 41:1047-1067. 17. Siwińska-Gołębiowska H. i wsp.: Rozpoznawanie alergii i nietolerancji pokarmowej. Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów. Sympozjum 1997; 1:53-60. 5. Committee Report. Comment on the composition of soy protein based infant and follow-up formulas. Acta. Paediatr. Scand. 1990, 79:1001-1005. 18. Szajewska H., Albrecht P.: Nowoczesne mieszanki mleczne dla niemowląt. Ped. Pol. 1995, 70, 4:291-301. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 27 Nr 2/2007 horoba lokomocyjna Dbajmy o stopy Dr n. med. Bo¿ena Bie¿niewska Specjalista dermatolog Spo³eczny Szpital Dermatologiczny im. w. £azarza w Warszawie Ordynator Oddzia³u Dermatologicznego: dr n. med. Jerzy Wnorowski Dbając o ciało dość często zapomina się o stopach. Przypominamy sobie o ich potrzebach dopiero wtedy, kiedy bolą, albo latem, gdy zakładamy odkryte obuwie. Tymczasem ta cześć ciała również wymaga odpowiedniej, regularnej pielęgnacji, by zachować nie tylko estetyczny wygląd, ale i zdrowie. Codzienne stosowanie kremów do stóp i preparatów dezodorujących, prawidłowy pedikiur, usuwanie zrogowaciałego naskórka, noszenie wygodnych butów z naturalnych materiałów to podstawowe zasady dbania o stopy. Ból, zmęczenie i różne dolegliwości tych części ciała wpływają na nasz sposób poruszania się i samopoczucie. Po całodziennym wysiłku najlepszym zabiegiem pielęgnacyjnym dla stóp jest oczywiście ich dokładne umycie. Można użyć mydła czy żelu pod prysznic lub płynu do kąpieli, a więc takich preparatów, które stosujemy zwykle do mycia całego ciała. Jeśli nasze stopy są spuchnięte i zmęczone chodzeniem, warto je wymoczyć (ok. 10 minut) w ciepłej wodzie z dodatkiem soli leczniczych; można również wykorzystać sól kuchenną. W przypadku problemów z pękającymi naczynkami pamiętajmy jednak o tym, by ten zabieg nie trwał za długo, a woda nie była gorąca. Bardzo ważne jest dokładne wytarcie stóp ręcznikiem, a ze szczególną starannością należy osuszyć przestrzenie między palcami (miejsca, gdzie często pojawia się grzybica). Nie można zapomnieć o posmarowaniu kremem pielęgnacyjnym skóry stóp, która szybko ulega nadmiernemu rogowaceniu. Preparaty do pielęgnacji stóp powinny zmiękczać, nawilżać i natłuszczać naskórek; niektóre z nich mają też właściwości dezodorujące. Częstą dolegliwością ze strony stop jest ich nadmierna potliwość połączona nieprzyjemnym zapachem, jest to niewątpliwie problem estetyczny jak i psychospołeczny, dotykający Aż 1% ludzi dorosłych. Nadmierna potliwość najczęściej dotyczy skóry stóp i dłoni. Sprzyja rozwojowi różnych gatunków grzybów, stanowiących przyczynę poważnego uszkodzenia skóry. Nasilenie pocenia stóp i dłoni zależy od czynników takich jak: temperatura, układ nerwowy 28 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy wegetatywny, wysiłek mięśniowy, jak również ilość przyjętego przez organizm płynu. Osoby, które mają problem z nadmierną potliwością stóp powinny stosować preparaty pielęgnacyjne, często występujące w formie sprayu czy pudru, które zapewniają uczucie świeżości oraz likwidują przykry zapach. Wiele osób narzeka na odciski i modzele. Odciski powstają przede wszystkim na palcach nóg i podeszwach. Przyczyną są zaburzenia krążenia, ciasne obuwie, cukrzyca, zniekształcenia stóp. Często odciski mylone są z brodawkami. Na wystających częściach palców, między palcami, pod paznokciem występuje tzw. nagniotki, które są także bolesne. Odciski są małymi, najczęściej okrągłymi, zrogowaciałymi wytworami skóry, wyraźnie ograniczone, z mniej lub bardziej twardym trzpieniem, który wrasta w głąb tkanek miękkich powodując ból. Modzel Modzel, to też zrogowacenie naskórka, ale bardziej płaskie, bez trzpienia, nie wywołuje tak dużego bólu. Pojawiają się one głównie na stopach, czasem na dłoniach. Mogą być bolesne i uciążliwe podczas chodzenia. Odciski jest to reakcja naskórka na stały ucisk i tarcie; powstanie trzpienia powodowane jest uciskiem z góry przez obuwie i od dołu przez kości stopy. Odciski spotykamy najczęściej w miejscach deformacji palców lub stopy oraz przy noszeniu nieodpowiedniego obuwia. Zwykłe obtarcia najlepiej zdezynfekować, osuszyć i pozostawić do samoistnego zagojenia, bez naklejania na nie plastrów. Gorzej sprawa się ma z bolącymi pęcherzami lub odciskami. Pęcherze powstające zazwyczaj w wyniku odparzenia skóry stóp należy zdezynfekować, posmarować preparatem wysuszającym (np. maścią cynkową) i nakleić na nie plaster. W aptekach dostępne są specjalne nowoczesne plastry na pęcherze, które przyspieszają gojenie, zmniejszają ból i nie odklejają się podczas kąpieli. W przypadku bezbolesnych odcisków postępuje się nieco inaczej – należy je rozmiękczyć mocząc stopy w ciepłej wodzie lub nakładając na nie plastry z substancją rozmiękczającą, a następnie usunąć. Potem można zastosować poduszeczki ochronne na odciski. Dbajmy o stopy Plastry chronią odciski przed ocieraniem, zapewniają natychmiastową ulgę i zmniejszają ból. Zawarty w nich kwas salicylowy zmiękcza odciski ułatwia jego usunięcie. Kwas salicylowy jest niesteroidowym lekiem przeciwzapalnym (NLPZ) z grupy nieacetylowanych salicylanów o działaniu przeciwgorączkowym, przeciwzapalnym i przeciwbólowym. Działanie leku polega głównie na hamowaniu cyklooksygenaz: – konstytutywnej (COX-1), odpowiedzialnej za syntezę prostaglandyn spełniających funkcje fizjologiczne; – indukowalnej (COX-2), odpowiedzialnej za syntezę prostaglandyn prozapalnych w miejscu zapalenia. Hamuje procesy zapalne i zmniejsza obrzęk zapalny. Szybko się wchłania z przewodu pokarmowego, przenikając do wszystkich płynów tkankowych. Wydalany głównie z moczem. Stosowany miejscowo działa odkażająco, keratolitycznie i keratoplastycznie. Rozszerza naczynia krwionośne skóry. Wchłania się do tkanek położonych pod powierzchnią skóry, maksymalne stężenia osiąga po 4-8 godzinach. Około 7% dawki zastosowanej miejscowo wydala się z moczem. Aby zapobiec powstawaniu odcisków należy nosić wygodne obuwie i codziennie smarować stopy kremem zmiękczającym naskórek. Miejsce po odcisku jest delikatne i musi być właściwie pielęgnowane. Duże i głęboko wrośnięte odciski powinno się usuwać w gabinecie kosmetycznym, czasami wymagają one interwencji chirurgicznej. Oprócz odcisków z twardym trzpieniem można spotkać pomiędzy palcami stóp odciski miękkie. W wyniku ciągłego działania potu i wilgoci odcisk ulega maceracji. Granica pomiędzy odciskiem, a zdrową skórą jest trudna do rozróżnienia. Dlatego zmacerowana skóra musi być bardzo ostrożnie usunięta. Najlepiej zrobi to lekarz lub doświadczona kosmetyczka w gabinecie specjalistycznej pielęgnacji stóp. Wzmianki wymaga metoda leczenia zimnem, polegająca na miejscowym, silnym zamrożeniu tkanki za pomocą tzw. "śniegu" bezwodnika węglowego (samego albo w mieszaninie z acetonem), podtlenku azotu lub ciekłego azotu. W dermatologii jest stosowana w leczeniu różnych zmian skórnych, brodawek zwykłych tzw. kurzajek, brodawek płaskich, włókniaków, brodawek łojotokowych ,niektórych znamion, odcisków, blizn – zwłaszcza przerosłych zwłokniałych, nieregularnych, zmian naczyniowych – naczyniaków, rozszerzonych naczynek krwionośnych, zmian trądzikowych, mięczaka zakaźnego, zmian nowotworowych. Po zamrożeniu zniszczone tkanki ulegają samoistnej 30 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 demarkacji, tkanka ulega prawidłowej odbudowie, bez zwłóknień lub ubytków. Powstała blizna jest elastyczna, bezkolagenowa, z dobrymi efektami kosmetycznymi, trudnymi do osiągnięcia innymi metodami. Metoda jest akceptowana przez pacjentów w różnym wieku, większość pacjentów leczona jest ambulatoryjnie. Choć zabieg bywa bolesny, to w większości przypadków nie wymaga znieczulenia. Jednym z najbardziej uporczywych i nieestetycznych problemów jest grzybica stóp stóp. Może ona dotyczyć zarówno skóry, jak i paznokci. Szczególnie narażone są na nią osoby, które korzystają z basenów, wspólnych łazienek, sauny, ogólnie mówiąc – miejsc, w których jest wilgotno i ciepło. Najbardziej podatni na grzybicę są ludzie z osłabioną odpornością, otyli, chorzy na cukrzycę lub mający zaburzenia hormonalne. Wyróżnia się trzy główne odmiany grzybicy stóp: międzypalcową, potnicową oraz złuszczającą. Grzybica stóp międzypalcowa (tinea pedum interdigitale) – jest najczęstszą postacią grzybicy stóp. Zmiany lokalizują się w przestrzeniach międzypalcowych stóp (najczęściej III i IV przestrzeń), gdzie grzyby znajdują znakomite warunki bytowania, w związku z dużą wilgotnością oraz podwyższoną temperaturą. Klinicznie dominuje złuszczanie, maceracja naskórka i pęknięcia. Pod zmacerowanym naskórkiem widoczne są ogniska rumieniowe. Powierzchnia zmian jest często wilgotna, o kolorze biało-szarawym. Zdarza się, że zmiany rozprzestrzeniają się poza okolice międzypalcowe, obejmując również powierzchnie palców. Nierzadko grzybica stóp międzypalcowa jest źródłem zakażenia płytek paznokciowych stóp. Zmianom skórnym często towarzyszy świąd. Odmiana ta może mieć ostry lub przewlekły przebieg. Grzybica stóp potnicowa (tinea pedum dyshidro dyshidro-tica) – postać ta zwana jest również odmianą dyshydrotyczną. W obrazie klinicznym dominują ogniska zgrupowanych pęcherzyków z treścią surowiczą, na podłożu rumieniowym, umiejscowione najczęściej na podeszwach stóp. Ewolucja zmian polega na zlewaniu się pęcherzyków i ich pękaniu, z następowym pojawieniem się złuszczania. Grzybica stóp złuszczająca (tinea pedum desquamativa) – jest to odmiana o wybitnie przewlekłym przebiegu. Charakteryzuje się rumieniowymi zmianami z nadmiernym rogowaceniem, o suchej, jakby przysypanej mąką powierzchni (drobnopłatowe złuszczanie). Zmiany te obejmują nierzadko całe podeszwy i mogą przechodzić na powierzchnie boczne stóp, Nr 2/2007 a czasami nawet na ich grzbiety. Ze względu na to, że przypominają kształtem mokasyny, ten rodzaj grzybicy stóp zwany jest również grzybicą mokasynową. Tylko w części przypadków opisanym zmianom skórnym towarzyszy świąd. Niewyleczona grzybica skóry może zaatakować paznok cie cie, i wtedy będzie już znacznie trudniejsza do znokcie opanowania. Paznokcie zaatakowane grzybicą nadmiernie się łamią, rozwarstwiają, grubieją i zmieniają kolor na żółtawy. Zakażenia grzybicze są najczęstszą chorobą paznokci, stanowiąc ok. 50% wszystkich onychopatii. W ostatnich latach notuje się ciągły, systematyczny wzrost częstości zachorowań na tę formę kliniczną grzybicy, przy czym grzybica paznokci stóp jest znacznie częstsza niż grzybica paznokci rąk. Ocenia się, że schorzenie to występuje u 2-8% ogólnej populacji. Aktualnie obowiązująca klasyfikacja grzybicy paznokci dzieli ją na pięć typów, różniących się zarówno mechanizmem, jak i obrazem klinicznym. Dalsza i boczna podpaznok ciowa onychomik opodpaznokciowa onychomiko za (distal and lateral subungual onychomycosis) – grzyby wnikają do płytki paznokciowej od strony wolnego brzegu paznokcia i/lub od strony bocznej. Obszar objęty zakażeniem ma zabarwienie żółtawo-brązowe. Paznokieć jest łamliwy i kruchy. Zwykle dochodzi do rogowacenia pod płytką paznokciową (tzw. rogowacenie podpaznokciowe). Dystalna część paznokcia często odstaje od łożyska (onycholiza). Tej postaci grzybicy może, ale nie musi towarzyszyć zapalenie wałów paznokciowych (paronychia). Bliższa podpaznok ciowa onychomik oza (pro xipodpaznokciowa onychomikoza (proximal subungual onychomycosis) – zakażenie płytki paznokciowej następuje od strony obrąbka naskórkowego (cuticula). Zazwyczaj jest to biała plama (zmleczenie) bliższej części płytki paznokciowej. Następnie proces postępuje dalej, doprowadzając do rogowacenia łożyska i wykruszania się proksymalnej części płytki paznokciowej. Ta odmiana grzybicy paznokci dotyczy częściej paznokci rąk, występuje rzadko i wywołuje ją zwykle Trichophyton rubrum. Może być również powodowana przez grzyby drożdżopodobne, towarzyszy urazowi paznokcia, cukrzycy, chorobie Raynauda, chorobom o podłożu autoimmunologicznym, zaburzeniom hormonalnym, jak również częściej stwierdza się ją u chorych na AIDS i biorców przeszczepów narządów. Powierzchowna onychomikoza (superficial onychomycosis) – grzyby atakują płytkę paznokciową od strony jej powierzchni, przy czym penetrują w bar- Dbajmy o stopy dzo niewielkim stopniu w głąb płytki. W obrazie klinicznym charakterystyczne są powierzchowne, białawe plamy różnej wielkości. Dlatego postać ta jest często nazywana białą powierzchowną onychomikozą (white superficial onychomycosis). Ostatnio stwierdzono również przypadki z czarnym zabarwieniem płytki paznokciowej, które określa się mianem czarnej powierzchownej onychomikozy (black superficial onychomycosis). Wewnątrzpłytk owa onychomik oza (endonyx ewnątrzpłytkowa onychomikoza onychomycosis) – podobnie jak w dalszej i bocznej podpaznokciowej onychomikozie, grzyby wnikają tu od strony wolnego brzegu płytki paznokciowej, przy czym proces chorobowy obejmuje tylko płytkę paznokciową, nie zajmując łożyska paznokcia. Charakterystyczna jest nierówna powierzchnia płytki paznokciowej z jej blaszkowatym łuszczeniem, nie stwierdza się natomiast rogowacenia podpaznokciowego. Całkowita dystroficzna onychomikoza (total dystrophy onychomycosis) – tę postać stanowi grzybica paznokci w stadium bardzo zaawansowanym, w którym proces chorobowy obejmuje cały paznokieć. Rogowacenie podpaznokciowe jest bardzo nasilone, a płytka paznokciowa jest w całości zniszczona, powykruszana, matowa, o biało-żółtawo-brązowym zabarwieniu. Wymienione wyżej, poszczególne typy grzybicy paznokci mogą ze sobą współistnieć w obrębie jednej płytki paznokciowej lub występować na różnych paznokciach u tego samego chorego. Ostatnio dokonał się znaczny postęp w terapii grzybic paznokci. Odstąpiono od metody chirurgicznego usuwania płytek paznokciowych, a leki stosowane ogólnie dają wysoki odsetek wyleczeń klinicznych i mikologicznych. Uświadomienie społeczeństwa, jak i zwrócenie uwagi szerokiemu gronu lekarzy praktyków, na problem grzybicy, jest bardzo istotne. Dlatego też do zadań lekarza pierwszego kontaktu należy nie tylko leczenie, ale również, a może nawet przede wszystkim edukacja pacjenta, głównie w kierunku profilaktyki. W ramach profilaktyki warto używać preparatów przeciwgrzybicznych Należy pamiętać o dokładnym wycieraniu stóp po kąpieli (szczególnie przestrzeni między palcami). Jeśli stopy codziennie są czyste i zadbane, prawdopodobieństwo rozwoju grzybicy jest bardzo małe. W przypadku grzybicy nie wystarczy jednak tylko dbanie o skórę stóp czy paznokcie, trzeba też dbać o buty, aby nie rozwinęły się w nich grzyby i bakterie. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 31 Dbajmy o stopy Wrastanie paznok ci – może pojawić się, gdy papaznokci znokcie obcinane są zbyt okrągło, wtedy bok paznokcia może zacząć wrastać w skórę powodując ból. Aby temu zapobiec należy obcinać je prosto. Jeśli już jakiś paznokieć wrósł w palec należy wymoczyć nogi w ciepłej wodzie, aby zmiękczyć płytkę paznokcia, a następnie naciąć paznokieć z boku i wyjąć odcięty fragment. Jeżeli paznokieć wrasta niezbyt głęboko wystarczy lekko podważyć ten fragment i wsunąć pod niego mały tamponik waty lub gazy. Zabieg trzeba powtarzać aż paznokieć przestanie wrastać. Wiele osób narzeka na nadmierną potliwość stóp stóp. Może to być spowodowane noszeniem butów za ciasnych i ze sztucznych tworzyw. Zaleca się wtedy zmianę obuwia na wygodniejsze i z naturalnych surowców, częste zmienianie skarpet czy rajstop, stosowanie specjalnych zasypek, talku lub dezodorantów. Dodatkowo co kilka dni można moczyć stopy w naparze szałwi i pokrzywy, zioła te mają działanie ściągające i antybakteryjne. Stopy zaczynają puchnąć, gdy chwilowo został zakłócony obieg krwi lub limfy, np. w skutek długotrwałego siedzenia lub stania (zmęczenie). Najczęściej pomaga wtedy krótki spacer, kilka prostych ćwiczeń lub położenie się z nogami uniesionymi do góry. Można również moczyć stopy w letniej wodzie z dodatkiem soli oraz stosować specjalne maści i żele przynoszące ulgę opuchniętym i zmęczonym stopom. W przypadku nadmiernej potliwości, przy problemach z wysuszonym naskórkiem i pękającą skórą na piętach, przy bólach stóp dobre efekty daje masaż z użyciem olejków aromatycznych (np. olejku cyprysowego, rozmarynowego, sandałowego, pomarańczowego, kamforowego). Masaż zmniejsza bóle, nadmierne napięcie mięśniowe, poprawia ukrwienie skóry. Piśmiennictwo u Autora 32 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 Z domowej apteczki POKRZYWA ZAPOBIEGA WYPADANIU W£OSÓW Dwie du¿e garci korzeni pokrzywy zalewamy zimn¹ wod¹, gotujemy przez oko³o 3540 minut, po czym odstawiamy do ostygniêcia. Letnim wywarem polewamy g³owê, wcieraj¹c go jednoczenie we w³osy oraz skórê. Nastêpnie owijamy g³owê rêcznikiem. Po up³ywie pó³ godziny myjemy w³osy szamponem pokrzywowym. Zabieg powtarzany co drugi dzieñ wzmocni cebulki. KORA WIERZBY ZAMIAST ASPIRYNY Odwar z kory wierzby skutecznie usuwa ró¿nego rodzaju bóle. Napój przygotowuje siê z suszonej kory wierzby (do kupienia w aptekach zielarskich). Bierzemy ³y¿kê sto³ow¹ pokruszonej kory, zalewamy j¹ dwiema szklankami wody o temperaturze pokojowej i gotujemy przez pó³ godziny na wolnym ogniu. W razie dolegliwoci nale¿y piæ ³y¿kê sto³ow¹ odwaru co dwie godziny. MAJERANEK NA ZAPALENIE SKÓRY P³ask¹ ³y¿kê sto³ow¹ rozdrobnionego, suszonego majeranku wrzucamy do miseczki. Nastêpnie zalewamy zio³a szklank¹ (1/4 I) wrz¹tku i odstawiamy pod przykryciem na 1015 min. Po up³ywie tego czasu odcedzamy napar przez sitko. W tak przygotowanym p³ynie moczymy gazê lub inny materia³, przyk³adamy na zmienion¹ chorobowo skórê i owijamy banda¿em. Nr 2/2007 Kaszel przyczyny, podzia³, zasady postêpowania Rak jajnika Dr n. med. Przemys³aw Nowak Specjalista farmakolog, pediatra Katedra i Zak³ad Farmakologii AM w Zabrzu Kaszel jest ważnym odruchem obronnym dróg oddechowych, zapobiegającym aspiracji szkodliwych substancji i umożliwiającym oczyszczanie dróg oddechowych. Kaszel, nawet bardzo intensywny, jest objawem pożądanym w czasie przypadkowej aspiracji pokarmu czy innego ciała obcego, a także w stanach chorobowych przebiegających z zaburzeniami ruchomości rzęsek. Znaczenie kaszlu jako istotnego odruchu obronnego potwierdzają obserwacje chorych z zaburzeniami nerwowo-mięśniowymi, u których brak efektywnego kaszlu prowadzi do zaburzeń oddechowych, nie- rzadko decydujących o zwiększonej śmiertelności. Kaszel w stanie zdrowia występuje rzadko, ale będąc jednym z najczęstszych objawów chorobowych jest powodem niemal 2% wszystkich porad lekarskich i farmaceutycznych. Kaszel może mieć charakter odruchowy lub dowolny. Łuk odruchowy kaszlu rozpoczyna się pobudzeniem receptorów. Na odruch kaszlowy składają się następujące elementy łuku odruchowego: receptory czuciowe, nerwy aferentne (doprowadzające), ośrodek centralny, nerwy eferentne (odprowadzające) oraz elementy efektorowe. (rycina 1). Drażnienie receptorów kkaszlowych: aszlowych: – mechaniczne – chemiczne, – zapalne, – termiczne Włókna aferentne Ośrodek kkaszlu aszlu w pniu mózgu Włókna eferentne Ośrodki efektorowe Mięśnie oddechowe Rycina 1. Łuk odruchowy kaszlu Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 33 Nr 2/2007 Kaszel przyczyny, podzia³, zasady postêpowania Receptory kaszlu są zakończeniami czuciowymi nerwu błędnego. Są one w obrębie całego układu oddechowego, przy czym najliczniej występują one na tylnej ścianie tchawicy, w ostrodze i miejscach podziału dużych oskrzeli. Receptory kaszlowe zlokalizowane są także w: – błonie śluzowej gardła, nosa, zatok; – przewodzie słuchowym zewnętrznym; – błonie bębenkowej; – opłucnej; – przeponie; – osierdziu; – żołądku. Podrażnienie tych miejsc powoduje kaszel. Druga składowa łuku odruchowego kaszlu, nerwy aferentne nerwy aferentne, to włókna w przeważającej mierze znajdujące się w nerwie błędnym i w odchodzącym z jego odcinka szyjnego nerwie krtaniowym górnym, częściowo także przeponowym, trójdzielnym i językowo-gardłowy. Ośrodek kaszlu znajduje się w rdzeniu przedłużonym. Część odśrodkowego łuku odruchowego stanowią włókna eferentne nerwu błędnego biegnące do tchawicy i oskrzeli oraz nerwy ruchowe, zaopatrujące mięśnie krtani, klatki piersiowej i brzucha. Ostatnia składowa łuku odruchowego kaszlu to efektory, czyli mięśnie krtani, tchawicy i oskrzeli, przepony, mięśnie międzyżebrowe, brzuszne i lędźwiowe, dodatkowe mięśnie oddechowe np. mięśnie skrzydełek nosa. Lokalizacja receptorów tłumaczy występowanie kaszlu w wielu różnych sytuacjach klinicznych niezwiązanych z patologią w układzie oddechowym. Wyróżnia się trzy rodzaje receptorów kaszlowych, a ich charakterystykę przedstawia tabela 1. W odruchu kaszlu podstawowa rolę odgrywają receptory szybko adaptujące (RAR) oraz receptory typu C. Rolę wspomagającą przypisuje się receptorom wolno adaptującym (SAR). Ze względu na czas trwania rozróżniamy: – K aszel ostr ostryy – najczęściej przyczynami ostrego przemijającego kaszlu są infekcje bakteryjne i wirusowe górnych dróg oddechowych, które pojawią się już w pierwszych 48 godzinach schorzenia. Ciała obce mogą wywołać kaszel, ale jest to odruch obronny. – K aszel przewlekły – utrzymuje się przez 3-8 tygodni. W warunkach Polski tylko u około 25% chorych spowodowany jest więcej niż jedną przyczyną. Schorzenia, w których występuje kaszel przewlekły to m.in.: zapalenia jamy nosowej i zatok przynosowych (objawiające się spływaniem wydzieliny z jamy nosowej i zatok do nosowej części gardła przez niektórych zwane zespołem spływania wydzieliny z nozdrzy tylnych), astma oskrzelowa, refluks żołądkowoprzełykowy, przewlekłe zapalenie oskrzeli. Rodzaje kkaszlu aszlu ze względu na jego charakter: – K aszel wilgotny występuje z odkrztuszaniem plwociny o zmiennych jej ilościach. Kaszlowi mogą towarzyszyć różne rodzaje wydzieliny: pienista, krwawa, wielowarstwowa, cuchnąca, dwuwarstwowa ropna i śluzowa. – K aszel suchy to bezskuteczny odruch, któremu nie towarzyszy wykrztuszanie wydzieliny. Tabela 1. Charakter ystyk aszlowych ystykaa rodzajów receptorów kkaszlowych Szybko adaptujące receptor receptoryy (RAR) Receptor Receptoryy bezmielinowych włókien C Wolno adaptujące receptor receptoryy (SAR) Charakter mechanoreceptory chemoreceptory Typ włókna Zmielinizowane niezmielinizowane zmielinizowane Lok alizacja Lokalizacja tchawica, duże i średnie oskrzela tchawica, całe drzewo oskrzelowe tchawica, całe drzewo oskrzelowe są głównie odpowiedzialne za wywołanie odruchu kaszlowego uwrażliwiają RAR, decydują o zapaleniu neurogennym współdziałają z RAR poprzez aktywację włókien mięśniowych Rola 34 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 Rak jajnika Występuje przy zapaleniach krtani i tchawicy, poza tym w suchym zapaleniu opłucnej, zawale płuca, stanach rozedmy płuc oraz w tzw. astmie kaszlowej. ający występuje w zapaleszczekający – K aszel szczek niach krtani. – K aszel bolesny bolesny, gdy towarzyszy mu ból w obrębie klatki piersiowej czy krtani. Występuje w ostrym zapaleniu krtani i w suchym zapaleniu opłucnej. W stanach długotrwałego kaszlu występuje bolesność tłoczni brzusznej. – K aszel bezdźwięczny pojawia się czasem u chorych w stanie ogólnym ciężkim, kiedy to może nie dochodzić do powstania normalnie silnego odruchu kaszlu. – K aszel nerwowy (psychogenny) – pojawia się w sytuacjach stresowych (konflikty rodzinne lub szkolne); kaszel histeryczny – jedna osoba kaszle, a później reszta osób, będących w tej sali również zaczyna pokasływać. aszliwanie to słabe, częste odruchy – Pok okaszliwanie nie doprowadzające do odkrztuszenia wydzieliny. – Pochrząkiwanie jest odmianą kaszlu, którego celem jest także usuwanie śluzu z gardła i krtani. Rodzaje kkaszlu aszlu ze względu na wpływ na organizm pacjenta: – Korzystny – kiedy to dzięki kaszlowi dochodzi do usunięcia zalegającej wydzieliny i nie ma możliwości jej zakażenia. – Zbędny – kiedy nie przynosi on pożytku, ale nie powoduje powikłań. odliwy – występujący u chorych bez – Szk Szkodliwy obecności powikłań infekcyjnych dolnych dróg oddechowych, zaintubowanych, wymagających przedłużonego oddechu wspomaganego lub kontrolowanego, chorób układu krążenia. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 35 Nr 2/2007 Kaszel przyczyny, podzia³, zasady postêpowania K aszel jest objawem w schorzeniach zlokalizowanych w zatokach przynosowych, gardle, krtani, tchawicy, oskrzelach, płucach, opłucnej i uchu zewnętrznym. Do najważniejszych chorób, w których kaszel występuje jako objaw w populacji Polski należą: ostre zapalenia krtani, zapalenia tchawicy, ostre i przewlekłe zapalenia gardła o etiologii infekcyjnej i alergicznej (głównie zawodowej), infekcje zapalne często połączone z udziałem patologicznych reakcji uczuleniowych oraz nieżytem idiopatycznym i polekowym zatok przynosowych, a szczególnie komórek sitowych. Zestawienie przyczyn kaszlu przedstawiono w tabeli 2. Przyczynę kaszlu można ustalić w ponad 90%. Istnieje grupa chorych, u których nie udaje się ustalić specyficznej przyczyny, brak jest odpowiedzi na terapię empiryczną i utrzymuje się wzmożony odruch kaszlowy. Najczęstszą przyczyną kaszlu ostrego są zakażenia układu oddechowego, złożone są natomiast przyczyny kaszlu przewlekłego. Punktem wyjścia terapii kkaszlu aszlu powinno być precyzyjne rozpoznanie, które warunkuje możliwość ustalenia odpowiedniego leczenia przyczynowego. U wielu chorych niezbędna jest równoległa terapia objawowa, przy czym jej dobór zależy od cha- Tabela 2. Zestawienie przyczyn kkaszlu aszlu Choroby nosa nieżyt nosa: alergiczny, sezonowy, całoroczny, nieżyt nosa nie alergiczny: infekcyjny, idiopatyczny, polekowy Choroby zatok obocznych nosa zapalenie zatok obocznych nosa, PNDS Choroby górnych dróg oddechowych zapalenie krtani, infekcje wirusowe górnych dróg oddechowych Choroby dolnych dróg oddechowych zapalenie tchawicy, przewlekłe zapalenie oskrzeli, rozstrzenie oskrzeli, mukowiscydoza, astma oskrzelowa, ciało obce, nowotwór oskrzela Choroby płuc nowotwór płuca, zapalenia płuc, ropień płuca, choroby śródmiąższowe, gruźlica, sarkoidoza i inne ziarniniakowe Choroby opłucnej zapalenie opłucnej, nowotwór, uraz Choroby śródpiersia guzy śródpiersia Choroby układu krążenia tętniak aorty, niewydolność krążenia, wady serca, zator tętnicy płucnej Choroby układu pok armowego pokarmowego choroba refluksowa żołądka, przepuklina rozworu przełykowego, uchyłki przełyku, przetoka żołądkowo-przełykowa K aszel polek owy polekowy stosowanie inhibitorów ACE K aszel psychogenny stres 36 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 rakteru kaszlu. W przypadku kaszlu wilgotnego, wytwórczego zaleca się odpowiednie nawodnienie chorego, podanie leków mukolitycznych, wykrztuśnych, czasem rozszerzających oskrzela. Leki wykrztuśne – nasilają wydzielanie płynu w drogach oddecho oddecho-wych, co prowadzi do uwalniania flegmy flegmy.. Wzmagają ruch rzęsek, przez co oczyszczają drzewo oskrzelowe, są łatwo wchłaniane z przewodu po po-k armowego. Kaszel suchy, nieproduktywny jest często bardzo uporczywy, zwłaszcza wtedy, gdy występuje w nocy. W tych przypadkach należy rozważyć podanie leków zmniejszających wrażliwość receptorów kaszlu, takich jak leki antycholinergiczne czy lignokaina, przeciwzapalnych i ewentualnie leków przeciwkaszlowych. Zaleca się podawanie leków wziewnych przez komory inhalacyjne lub w nebulizacji. Niektórzy chorzy preferują aerozole proszkowe. Niekiedy w przypadkach bardzo dużej nadreaktywności oskrzeli chorzy nie tolerują terapii inhalacyjnej. Lekami pierwszego rzutu w zależności od przyczyny kaszlu są leki przeciwzapalne (steroidy), mukolityczne, wykrztuśne, spazmolityczne, antycholinergiczne. Natomiast w przypadkach braku poprawy po mniej agresywnym leczeniu mukolitycznym (acetylocysteina, karbocysteina, bromheksyna, ambroksol) i wykrztuśnym (sulfogwajakol, gwaifenezyna, jodek potasu) stosuje się zwykle leczenie lekami przeciwkaszlowymi (antitussiva). Leczenie przeciwaszlu kaszlowe polega na hamowaniu ośrodk ośrodkaa kkaszlu (kodeina) lub też na łagodzeniu bodźców stymulujących obwodowe receptory kaszlu. Innowacją w tej dziedzinie jest połączenie bromowodorku dekstrometorfanu oraz dekspantenolu (Acodin 300) 300). Efektywność działania przeciwkaszlowego jest zbliżona do wyników uzyskiwanych podczas leczenia kodeiną, obserwuje się jednak znacznie mniej działań niepożądanych. Preparat nie posiada właściwości narkotycznych, nasennych i przeciwbólowych. Działanie rozpoczyna się po 15-30 minutach i utrzymuje przez 5-6 h u dorosłych i 6-9 h u dzieci. Niejednokrotnie chory kaszlący poszukuje pomocy w aptece. To w gestii farmaceuty leży rada, co do wyboru leku czy pokierowanie pacjenta do lekarza. Odpowiedź na leczenie jest indywidualna, dlatego o wyborze preparatu powinny decydować przede wszystkim wstępna ocena sytuacji klinicznej, dane Kaszel przyczyny, podzia³, zasady postêpowania o leku, własne doświadczenia. Szeroko pojęta opieka farmaceutyczna, to przede wszystkim rozmowa z pacjentem, jego edukacja oraz pomoc w wyborze odpowiedniego preparatu. Piśmiennictwo: 1. Pinis G. i wsp.: Diagnostyka i leczenie przewlekłego kaszlu. Pneumonol. Alergol. Pol. 1996, 3-4: 115-122. 2. Kaszel jako mechanizm obronny i jako objaw choroby. Znaczenie, diagnostyka i leczenie. Stanowisko American College of Chest Physicians. Chest 1998, 114 (suppl): 133-181. 3. Bręborowicz A.: Przewlekły kaszel u dzieci – przyczyny, diagnostyka różnicowa, zasady leczenia. Świat Med. Farm. 2004, 3: 40-45. 4. Jedrys-Kłucjasz U., Kurzawa R.: Przewlekły kaszel u dzieci. Lekarz 2003, 12: 15-18. 5. Pirożyński M.: Kaszel – objaw czy choroba, leczyć czy nie? Terapia i Leki 2000, 5: 5-7. 6. Trzebski A.: Odruchy wychodzące z układu oddechowego w: Traczyk W.Z., Trzebski A (red.) Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. PZWL, Warszawa 2001: 685-692. 7. Pierzchała W., Tażbirek M.: Kaszel. Problemy laryngologiczne w codziennej praktyce. 1999, 1: 2-7. 8. Pinis G. Adamek Ł, Niżankowska E.: Diagnostyka i leczenie przewlekłego kaszlu. Pneumonol. Alergol. Pol. 1996, 64: 115-122. 9. Chmielewska D.: Przewlekły kaszel u dzieci. Klin. Pediatr. 1996, 4: 39-43. 10. Schroeder K.: Cochrane Database Syst Rev 2001 (3): CD001831. 11. www.sanofi-aventis.com.pl Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 37 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 2/2007 Szanowni Państwo, W związku ze zbliżającym się terminem XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, który odbędzie się dniach 25-28 września 2007 roku w Katowicach, serdecznie zapraszam wszystkich do wzięcia w nim udziału. Tak jak poprzednie zjazdy naukowe Towarzystwa, również ten zbliżający się będzie okazją dla środowiska akademickiego do prezentacji jego dorobku, dyskusji nad kierunkami i możliwościami rozwoju nauk farmaceutycznych, a dla Koleżanek i Kolegów pracujących w zawodzie do dyskusji nad zmieniającą się rolą farmaceuty w obecnej rzeczywistości. Będzie to również okazja do odnowienia starych i nawiązania nowych znajomości. Do zobaczenia w Katowicach. Prezes Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego prof. dr hab. Janusz Pluta Szanowni Państwo, Mam zaszczyt zaprosić Państwa do uczestnictwa w XX Naukowym Zjeździe Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, który odbędzie się w Katowicach, w dniach 25-28 września 2007 roku. Organizatorami Zjazdu są Oddział Katowicki Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego oraz Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach. Konferencje i zjazdy farmaceutów – pomimo wszechobecnych, medialnych środków rozpowszechniania informacji naukowej, stwarzają niezastąpioną możliwość osobistych spotkań przedstawicieli całego środowiska. Spotkania te są okazją do zaprezentowania aktualnego stanu badań naukowych, prowadzonych we wszystkich ośrodkach akademickich Polski, stanowiąc także forum dla dyskusji z przedstawicielami innych dziedzin i dyscyplin naukowych. Nadchodzący, XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego będzie sposobnością nie tylko do wymiany wiedzy o postępach nauk farmaceutycznych, ale i omawiania koncepcji realizowania szeroko pojętej opieki farmaceutycznej, czy też – dyskusji o dostosowywaniu do unijnych standardów, metod i programu kształcenia przyszłych farmaceutów. Czerpiąc inspirację z minionych Zjazdów Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, zawsze udanych i wysoko ocenianych przez ich uczestników, organizatorzy XX Naukowego Zjazdu, szczególnie zaszczyceni honorem organizowania tego przedsięwzięcia jako Zjazdu Jubileuszowego, gorąco zapraszają do udziału w tym Zjeździe wszystkich, którym bliskie są zadania i problematyka polskiej farmacji. Wyrażam głęboką nadzieję, iż XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego będzie nie tylko owocnym spotkaniem naukowym, ale i sposobnością do podniesienia kwalifikacji zawodowych, sposobnością do miłego, wspólnego spędzenia czasu, oraz – okazją do rozwoju przyjacielskiej współpracy farmaceutów naszego kraju. Przewodnicząca Komitetu Organizacyjnego Dziekan Wydziału Farmaceutycznego Śląskiej Akademii Medycznej Prof. dr hab. Krystyna Olczyk 38 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego WAŻNE D ATY DA TY:: 30 kwiecień 2007 rok Ostateczny termin przesyłania streszczeń 30 kwiecień 2007 rok Koniec I-go terminu rejestracji 15 czerwiec 2007 rok Koniec II-go terminu rejestracji. Ostateczny termin wpłaty umożliwiający druk streszczeń 25 wrzesień 2007 rok Uroczyste otwarcie XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego WAŻNE ADRESY ADRESY:: Komitet Organizacyjny XX Naukowego Zjazdu P olskiego T owarzystwa Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego ul. Jedności 2 41-200 Sosnowiec tel: 0 500 722 219 (032) 292 55 09 tel/fax: (032) 292 54 05 e-mail: [email protected] sekretarz: dr Robert D. Wojtyczka tel: 0 500 722 219 e-mail: [email protected] Komitet Naukowy XX Naukowego Zjazdu Polskiego T owarzystwa F armaceutycznego Towarzystwa Farmaceutycznego ul. Jedności 2 41-200 Sosnowiec e-mail: [email protected] Miejsca obrad Przedsiębiorstwo Widowiskowo – Sportowe „Spodek” Sp. z o.o. w Katowicach Al. W. Korfantego 35 Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach ul. Bankowa 11b Zakwaterowanie i wycieczki Orbis Travel PBP „Orbis” Sp. z o.o. Oddział Katowice ul. Staromiejska 21, Katowice Wyżywienie Stołówka Studencka Uni Mensa S.J. Al. W. Roździeńskiego 12, Katowice sekretarze: dr Małgorzata Dołowy tel: (032) 364 15 66 dr Justyna Zalewska-Rejdak tel: (032) 364 14 03 mgr Anna Pawlik-Gałczyńska tel: (071) 784 03 21 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 39 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego KOMITET ORGANIZACYJNY KOMITET NAUKOWY prof ystyna Olczyk prof.. dr hab. Kr Krystyna Przewodnicząca prof. dr hab. Janusz Pluta Przewodniczący dr K azimiera Klementys Zastępca Przewodniczącej dr hab. Stanisław Bor yczk Boryczk yczkaa Zastępca Przewodniczącego dr Robert D. W ojtyczk Wojtyczk ojtyczkaa sekretarz dr Małgorzata Dołowy dr Justyna Zalewsk a-Rejdak Zalewska-Rejdak mgr Anna P awlikGałczyńsk Pawlikawlik-Gałczyńsk Gałczyńskaa sekretarze mgr Piotr Brukiewicz skarbnik Członkowie: dr hab. Stanisław Boryczka dr Grażyna Janikowska mgr Agnieszka Jura-Półtorak mgr Elżbieta Kaczmarek-Konieczny dr Małgorzata Kępa mgr Kornelia Kuźnik-Trocha mgr Paweł Olczyk dr hab. Andrzej Plewka dr hab. Krystian Pluta dr Jerzy Stojko student Dariusz Suchy Członkowie: prof. dr hab. Jerzy Brandys prof. dr hab. Elżbieta Brzezińska prof. dr hab. Jan Burczyk prof. dr hab. Barbara Filipek prof. dr hab. Kazimierz Głowniak prof. dr hab. Edmund Grześkowiak prof. dr hab. Renata Jachowicz dr hab. Urszula Mazurek prof. dr hab. Krystyna Olczyk dr hab. Jerzy Pacha prof. dr hab. Jan Pachecka prof. dr hab. Jerzy Pałka prof. dr hab. Jan Pawlaczyk prof. dr hab. Regina Skorupska-Olędzka prof. dr hab. Andrzej Starek prof. dr hab. Artur Stojko prof. dr hab. Małgorzata Sznitowska dr hab. Bożena Urbanek prof. dr hab. Maria Wardas GŁÓWNI SPONSORZY KAMSOFT Sp. zo.o. ul. 1-go Maja 133 40-235 K atowice SERVIER POLSKA Sp. zo.o. ul. Jana K azimierza 10 Kazimierza 01-248 W arszawa Warszawa SALUS INTRNATIONAL Sp. zo.o. ul. Puławskiego 9 40-273 K atowice FARMA COL SA ARMACOL ul. Rzepakowa 2 40-541 K atowice Katowice Przedsiębiorstwo P szczelarskie „„APIPOL APIPOL Sp. zo.o. Pszczelarskie Brzączowice 1 32-410 Dobczyce 40 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 Nr 2/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego PROGRAM RAMOWY XX NAUKOWEGO ZJAZDU POLSKIEGO TOW ARZY STW A F ARMA CEUTY CZNEGO TOWARZY ARZYSTW STWA FARMA ARMACEUTY CEUTYCZNEGO K atowice 25.09 – 28.09.2007 rok Program XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego obejmuje: prezentacje ustne w formie wykładów plenarnych i komunikatów w licznych sekcjach tematycznych, sesje plakatowe, kursy szkoleniowe oraz prezentacje firm. 25.09.07 rr.. 00 10 00 00 00 30 15 – 17 17 – 18 Rejestracja uczestników XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” w Katowicach Uroczyste Otwarcie XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego – Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Występ zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” – „Ze Śląskiem w Europie” – Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” 26.09.07 rr.. 00 30 9 – 12 00 30 9 – 17 30 00 12 – 14 00 30 14 – 17 00 19 Obrady w Sekcjach; Przerwa kawowa Sesja plakatowa – Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek”9 Przerwa obiadowa Obrady w SekcjachPrzerwa kawowa Impreza plenerowa w Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie 27.09.07 rr.. 00 00 30 30 9 – 13 00 00 9 – 16 00 30 13 – 14 30 00 14 – 16 14 – 19 00 00 16 – 18 Obrady w Sekcjach; Przerwa kawowa Sesja plakatowa Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Przerwa obiadowa Obrady okrągłego stołu na temat: „Problemy etyczno-deontolo-giczne” i „Szkolenie przed – i podyplomowe”. Przerwa kawowa Kursy szkoleniowe Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Omówienie sesji plakatowej 28.09.07 rr.. 30 30 8 – 13 00 30 11 – 12 30 30 12 – 13 30 00 13 – 14 Kursy szkoleniowe Hala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Obrady okrągłego stołu dotyczące tematu „Opieka farmaceutyczna” Przerwa obiadowa Uroczyste Zakończenie XX Naukowego Zjazdu Polskiego Towarzystwa FarmaceutycznegoHala Widowiskowo – Sportowa „Spodek” Obrady w Sekcjach odbędą się w budynku Wydziału Prawa i Administracji, Uniwersytetu Śląskiego, ul. Bankowa 11b, Katowice Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 41 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 2/2007 OBRADY W SEKCJACH: S 1 – Apteki ogólnodostępne S 2 – Apteki szpitalne S 3 – Badanie jakości leków S 4 – Biotechnologia S 5 – Bromatologia S 6 – Farmacja przemysłowa. Reklama leków S 7 – Farmakoekonomika S 8 – Farmakologia doświadczalna i kliniczna S 9 – Historia farmacji S 10 – Kosmetologia S 11 – Lek homeopatyczny S 12 – Lek roślinny S 13 – Lek stomatologiczny S 14 – Lek syntetyczny S 15 – Lek weterynaryjny S 16 – Analityka medyczna S 17 – Mikrobiologia S 18 – Technologia postaci leku i biofarmacja S 19 – Toksykologia i ochrona środowiska S 20 – Varia KURSY KURSY:: Kurs 1 – „Postępy farmakoterapii chorób układu pokarmowego” Kurs 2 – „Aktualne możliwości terapii niektórych chorób układu nerwowego” Kurs 3 – „Postępy w farmakoterapii i diagnostyce chorób autoimmunologicznych” (kurs przewidziany także dla diagnostów laboratoryjnych) Kurs 4 – „Opieka farmaceutyczna nad pacjentem z cukrzycą” – zajęcia warsztatowe Każdy z uczestników kursu, po zaliczeniu testu, otrzymuje 6 punktów edukacyjnych. Terminy kkursów: ursów: I. 27.09.2007 rr.. 14 – 19 II. 28.09.2007 rr.. 8 – 13 30 30 30 30 Każdy z uczestników Zjazdu ma możliwość wzięcia udziału w kursach szkoleniowych. Opłata zjazdowa obejmuje udział tylko w jednym kursie. Dodatkowo, uczestnik Zjazdu ma możliwość wzięcia udziału – w ramach wolnych miejsc – w innym kursie, za dodatkową opłatą w wysokości 60 zł. 42 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego OPŁA TY OPŁATY TY:: Koszty uczestnictwa w XX Nauk owym Zjeździe P olskiego T owarzystwa F armaceutycznego Naukowym Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Wpłata do 30.04.07 rr.. Uczestnicy Zjazdu Studenci*/seniorzy** Osoby towarzyszące*** Wpłata po 01.05.07 rr.. 350 zł 150 zł 150 zł 400 zł 200 zł 200 zł *nie dotyczy studentów studiów III-go stopnia **Seniorzy – osoby nie wykonujące czynnie zawodu ***bez materiałów zjazdowych, z ograniczonym pakietem usług W ramach opłaty zjazdowej, uczestnik otrzymuje teczkę z materiałami zjazdowymi, w tym: streszczenia zgłoszonych komunikatów, program Zjazdu, identyfikator, zaproszenie na uroczystość otwarcia i zakończenia Zjazdu, kartę uczestnictwa w jednym wybranym kursie oraz zaproszenie na imprezę plenerową. omunik atu Opłata zjazdowa upoważnia do zgłoszenia jednego kkomunik omunikatu atu. W przypadku rezygnacji z uczestnictwa w Zjeździe, zgłoszonej do 15.06.2007 r., Organizatorzy zwracają kwotę wpłaty, pomniejszoną o 50 zł. W przypadku rezygnacji z udziału w Zjeździe, zgłoszonej po 15.06.2007 r., uczestnikowi nie przysługuje zwrot dokonanej wpłaty. Nr konta zjazdu: 69 1020 1013 0000 0502 0139 4436 PK O BANK POLSKI SPÓŁKA AK CYJNA I/O W PKO AKCYJNA W--WA POLSKIE TOW ARZY SWO F ARMA CEUTY CZNE TOWARZY ARZYSWO FARMA ARMACEUTY CEUTYCZNE 00-238 W ARSZA WA ul. Długa 16 WARSZA ARSZAW W tytule wpłaty: Opłata za zjazd np. Jan Kowalski, nr zgłoszenia 001 STRESZCZENIA STRESZCZENIA:: Zasady redagowania streszczeń kkomunik omunik atów zjazdowych omunikatów Zgłoszenie streszczeń przygotowanych do zamieszczenia w materiałach zjazdowych odbywać się będzie on-line za pomocą formularzy elektronicznych dostępnych na stronie internetowej Zjazdu: www.ptfarmzjazd.pl. W wyjątkowych przypadkach (brak dostępu do internetu) możliwe jest przesłanie streszczeń na nośniku elektronicznym (dyskietka lub płyta CD) wraz z wydrukiem tekstu w dwóch egzemplarzach. Streszczenie pracy wraz z tytułem, rysunkami, wzorami chemicznymi i wykresami w formie gotowej do publikacji nie może przekroczyć jednej strony formatu A4. Nadesłane streszczenia powinny być przygotowane w edytorze środowiska Windows (Microsoft Word 97 lub wyżej) zachowanym jako plik z rozszerzeniem *.doc. Imię i nazwisko osoby dokonującej prezentacji należy wyróżnić przez podkreślenie oraz w karcie zgłoszenia zaznaczyć formę prezentacji i nazwę sekcji. Organizatorzy przypominają, że Autor/Autorzy ponoszą pełną odpowiedzialność za poprawność przygotowanego streszczenia, gotowego do druku. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 43 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 2/2007 Wymagania redak cyjne dla streszczeń są następujące: redakcyjne Edytor tekstu – Microsoft Word 97 lub nowsza wersja Czcionka – Times New Roman CE Tytuł streszczenia – duże litery, 12 pkt, pogrubione, wyśrodkowane Autorzy (imię, nazwisko) – 12 pkt Katedra, Uczelnia, Instytut – 12 pkt Tekst streszczenia – 12 pkt Marginesy: lewy, prawy, górny i dolny – 2,5 cm, wyrównanie dwustronne Odstępy między wierszami: 1,0. Wzór streszczenia streszczenia: POSZUKIWANIA NOWYCH LEKÓW PRZECIWNOWOTWOROWYCH WŚRÓD AZAFENOTIAZYN Adam Nowak, Barbara Nowak Katedra Chemii Organicznej, Śląska Akademia Medyczna, Sosnowiec W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania fenotiazynami jako związkami przeciwnowotworowymi [1]. itd. Piśmiennictwo 1. N. Motohashi, M. Kawase, S. Saito, H. Sakagami, Curr. Drug Targets, 1, 237 (2000). Informujemy, że zarejestrowany uczestnik może prezentować tylko jeden komunikat (imię i nazwisko wyróżnione przez podkreślenie). Termin zgłoszenia streszczeń w systemie on-line lub nadsyłania ich na adres Komitetu Naukowego Zjazdu na nośniku elektronicznym drogą pocztową upływa z dniem 30 kwietnia 2007 rr.. PUBLIKACJE: Istnieje możliwość opublikowania prac prezentowanych w czasie Zjazdu, w formie pełnotekstowych publikacji, w czasopismach: Acta Poloniae Pharmaceutica. Drug Research (w języku angielskim) i Farmaceutycznym Przeglądzie Naukowym (w języku polskim). O zakwalifikowaniu pracy do druku, na podstawie recenzji, decydować będzie Komitet Naukowy. Pełne wersje prac należy przesyłać na adres Komitetu Organizacyjnego do dnia 28.09.2007 rr.. Regulamin redagowania prac w „„Acta Acta P oloniae Pharmaceutica. Drug Research Poloniae Research”” Regulamin redagowania prac jest dostępny na stronie: http://www.ptfarm.pl/apache2-default/wydawnictwa/acta/acta.html Gotowe manuskrypty (oraz wersję elektroniczną) w języku angielskim, przygotowane według instrukcji czasopisma Acta Poloniae Pharmaceutica należy przesłać do Komitetu Organizacyjnego przed Zjazdem lub złożyć w Biurze Zjazdu w trakcie jego trwania. 44 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Regulamin redagowania prac w „Farmaceutycznym Przeglądzie Naukowym” 1. Manuskrypty należy przesyłać na adres Komitetu Organizacyjnego (z dopiskiem „publikacja”) w dwóch egzemplarzach. Należy zachować podwójny odstęp między wierszami we wszystkich częściach manuskryptu. Do wydruku należy dołączyć nośnik danych. Akceptowane będą dyskietki 3.5”, dyski CD-ROM. Opis dysku powinien zawierać imię i nazwisko pierwszego autora i tytuł pracy. Teksty i grafiki powinny tworzyć osobne zbiory. Nie wolno umieszczać rycin i fotografii w plikach tekstowych. Redakcja zaleca użycie edytorów tekstów: Star Office, Word, Word Perfect. Preferowany format dla grafiki to *.TIFF, kolor: CMYK (za dodatkową opłatą), rozdzielczość 300 dpi. Maksymalna objętość pracy (wraz ze stroną tytułową, streszczeniami, piśmiennictwem, tabelami i rycinami) nie może przekraczać 7 stron maszynopisu. Strony z opisami rycin i tabel, nie są wliczane do objętości pracy. 2. Strona tytułowa powinna zawierać: tytuł naukowy, imię i nazwisko (imiona i nazwiska) autorów w pełnym brzmieniu, tytuł pracy w języku polskim i angielskim, nazwę placówki naukowej, oraz tytuł naukowy, imię i nazwisko kierownika placówki naukowej skąd pochodzi praca. U dołu strony należy podać imię i nazwisko oraz telefon, e-mail autora odpowiedzialnego za korespondencję dotyczącą manuskryptu. 3. Druga strona powinna zawierać streszczenie (150-250 słów w języku polskim i angielskim), w którym należy podać cel badania, podstawowe procedury (wybór badanych osób lub zwierząt doświadczalnych, metody badań), główne wyniki oraz wnioski. Pod streszczeniem należy umieścić słowa kluczowe w języku polskim i angielskim zgodnie z Medical Subject Headings (MeSH) 4. Prace powinny zawierać: wstęp, opis materiału i metod, wyniki badań i ich omówienie oraz wnioski, a tekst należy podzielić na ustępy zawierające zwartą treść. Prace te muszą być parafowane przez Kierownika placówki naukowej skąd pochodzi praca. 5. Piśmiennictwo ma być ułożone wg kolejności cytowania w tekście pracy. Skróty tytułów czasopism powinny być zgodne z Index Medicus. Każda pozycja – pisana od nowego wiersza, powinna być opatrzona numerem i zawierać: nazwisko i inicjały imion autora(ów), tytuł pracy, nazwę czasopisma, w którym została opublikowana, rok wydania, tom, numery stron od – do. W przypadku cytowania monografii, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania. W przypadku cytowania wydawnictwa zbiorowego należy podać nazwisko i inicjały imion autora(ów) rozdziału, tytuł rozdziału, nazwisko i inicjały redaktora(ów), tytuł wydawnictwa zbiorowego, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania, strony rozdziału od – do. Jeżeli autorów jest więcej niż trzech, wówczas należy podać nazwisko pierwszego z nich z dopiskiem „i wsp.”. Powołania w tekście, umieszczone w nawiasach kwadratowych, powinny być oznaczone cyframi arabskimi. 6. Ryciny (wykresy, rysunki, fotografie czarno-białe i kolorowe) powinny być ponumerowane, opatrzone nazwiskiem autora i tytułem pracy, z zaznaczeniem „góra”, „dół”. Opisy rycin należy podać na oddzielnej stronie z numerami ilustracji podanymi cyframi arabskimi. 7. Tabele, umieszczone każda na osobnej stronie, należy ponumerować cyframi rzymskimi i opatrzyć tytułami umieszczonymi nad tabelą. Opisy tabel należy podać na oddzielnej stronie z numerami tabel podanymi cyframi rzymskimi. 8. Prace podlegają ocenie przez recenzentów wyznaczonych każdorazowo przez Redaktora Naczelnego. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek i skrótów tekstu (w porozumienia z autorem). 9. Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że nie była nigdzie publikowana ani wysłana do druku w innym czasopiśmie. 10. Przesłane materiały wraz z recenzją pozostają w dokumentacji redakcji. 11. Wydawca nabywa na zasadzie wyłączności ogół praw autorskich do wydrukowanych prac (w tym prawo do wydania drukiem, na nośnikach elektronicznych CD i innych oraz w Internecie). 12. Odpłatność za publikację wynosi 10 zł za stronę maszynopisu. Opłatę należy przekazać na konto redakcji po otrzymaniu informacji o przyjęciu pracy do druku. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 45 Nr 2/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego ZAK WATEROW ANIE: ZAKW TEROWANIE: Organizatorem bazy noclegowej dla uczestników Zjazdu jest PBP Orbis – Oddział Katowice. Rezerwacji miejsc noclegowych dokonać można wyłącznie na stronie www .ptfarmzjazd.pl ZAK WATEROW ANIE www.ptfarmzjazd.pl ZAKW TEROWANIE lub bezpośrednio na stronie PBP Orbis – Oddział Katowice http://orbiskatowice.pl/kongresy1.php?kat=s%20fl;sfkkl;%20fkl;dkfl;ksl;fksdksdk;ks;fksdklfl Hotel „Monopol”**** ul. Dworcowa 5, Katowice www.hotel.com.pl/monopol/index/html pokój 2 osobowy 550 zł pokój 1 osobowy 490 zł Junior Suite 630 zł Hotel „ K atowice”** Katowice”** Al. Korfantego 9 Katowice www.hotel-katowice.com.pl pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy 224 zł 181 zl Hotel „Novotel”**** Al. Roździeńskiego 14, Katowice www.orbis.pl pokój 2 osobowy 381 zł pokój 1 osobowy 410 zł Hotel „Polonia”* ul. Kochanowskiego 5 Katowice pokój 3 osobowy pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy 270 zł 190 zł 120 zł Hotel „Qubus” **** ul. Uniwersytecka 14 Katowice www.qubushotel.com pokój 2 osobowy 150 euro pokój 1 osobowy 130 euro Junior Suite 160 euro Hotel „Stadion Śląski” ul. Katowicka 110 Chorzów pokój 3 osobowy pokój 2 osobowy pokój 2 osobowy Hotel „Diament”*** ul. Dworcowa 9 Katowice www.hoteldiament.pl pokój 2 osobowy 350 zł Hotel „Campanille”** ul. Sowińskiego 48 Katowice www.campanille.com.pl/kat_cmp.html pokój 2 osobowy 313 zł Hotel „Dyliżans” ** ul. Rolna 7 Katowice pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy 230 zł 160 zł Hotel „Uniwersytecki „Uniwersytecki” ul. Bytkowska 1a Katowice pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy Dom Studenta ul Paderewskiego Katowice pokój 2 osobowy pokój 2 osobowy pokój 1 osobowy 250 zł 220 zł – podwyższony standard 170 zł 230 zł 160 zł 200 zł – pokój z łazienką 105 zł – pokój bez łazienki 70 zł – pokój bez łazienki Dom Studenta UŚ ul. Studencka Katowice pokój 2 osobowy 100 zł – studio 2+2 + łazienka i aneks kuchenny pokój 2 osobowy 90 zł – pokój bez łazienki (bez śniadania) Opłata obejmuje koszty wynajęcia pokoju (nocleg + śniadanie). 46 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego IMPREZY TOW ARZY SZĄ CE: TOWARZY ARZYSZĄ SZĄCE: Szanowni Państwo, uprzejmie zapraszamy do uczestnictwa w atrakcyjnych imprezach towarzyszących obradom naszego Zjazdu. Impreza plenerowa: Impreza plenerowa dla wszystkich uczestników Zjazdu, w ramach opłaty zjazdowej, w Górnoślą00 skim Parku Etnograficznym w Chorzowie – 26.09.2007 r. od godziny 19 Wycieczki Wycieczki: Organizatorem wycieczek będzie PBP Orbis – Oddział Katowice – renomowana firma turystyczna, znana z wysokiego standardu świadczonych usług. Uczestnictwo w wycieczkach do Sztolni Czarnego Pstrąga i skansenu Górniczego w Zabrzu, oraz – do Zamku Pszczyńskiego i Tyskiego Muzeum Piwowarstwa, przybliży Państwu uroki i zabytki naszego Regionu. Rezerwacji wycieczek można dokonywać na stronie .ptfarmzjazd.pl ZAK WATEROW ANIE www.ptfarmzjazd.pl ZAKW TEROWANIE www lub bezpośrednio na stronie PBP Orbis – Oddział Katowice http://orbiskatowice.pl/kongresy1.php?kat=s%20fl;sfkkl;%20fkl;dkfl;ksl;fksdksdk;ks;fksdklfl oraz w recepcji w trakcie trwania Zjazdu. Proponowane terminy wycieczek 27.09.2007 r. oraz 29.09.2007 r. W przypadku braku chętnych Organizator zastrzega sobie prawo odwołania imprezy. Program zwiedzania „Ekscytujący Czarny Śląsk” WY CIECZKA I „ZWIEDZANIE PSZCZYNY + BROW ARY TY SKIE” WYCIECZKA BROWARY TYSKIE” Cena: 110 złotych/ osobę (w tym przejazd, bilety wstępu, pilot, przewodnik) Muzeum Zamkowe w Pszczynie Muzeum Zamkowe w Pszczynie jest jednym z najcenniejszych muzeów-rezydencji w kraju. Budynek pochodzący z XIV w. był wielokrotnie przebudowywany. Ostatnia przebudowa w stylu neobarokowym została przeprowadzona w latach 1870-1876 wg projektu wybitnego francuskiego architekta Aleksandra Hipolita Destailleura. Obecnie mieści się tu Muzeum Zamkowe, które prezentuje oryginalne historyczne wnętrza z przełomu XIX i XX w. Placówka ta za przeprowadzone prace konserwatorskie i restauracyjne otrzymała prestiżową nagrodę w konkursie Europa Nostra 1995. Na jej przyznanie niebagatelny wpływ miał również fakt, iż w zbiorach Muzeum zachowało się 70% historycznego wyposażenia zamku. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 47 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego Nr 2/2007 W chwili obecnej (2003 r.) udostępniane są oryginalne wnętrza mieszkalne z przełomu XIX i XX w., Apartamenty cesarza Wilhelma II, Gabinet Miniatur, XV w. piwnice gotyckie oraz, w najbliższej przyszłości, Zbrojownię, pozwalające odwiedzającym zapoznać się z klimatem rezydencji magnackiej. Spacer po starówce. Będąc w Pszczynie koniecznie należy zwiedzić XVIII wieczną starówkę, która zachowała tradycyjny, średniowieczny układ przestrzenny. Liczne restauracje i kawiarnie przyciągają swoją niezwykłą atmosferą. To tutaj w cieniu ozdobnych platanów można spędzić niezapomniane chwile. Spacer po parku Przechodząc z rynku przez Bramę Wybrańców i dalej przez dziedziniec zamkowy wchodzimy na teren 156 ha Zabytkowego Parku Pszczyńskiego. Park Pszczyński liczne odwiedzany przez turystów przyciąga swoją różnorodnością i bogactwem obiektów. Obecny kształt parku pochodzi z II poł. XIX w. Kompozycji nadano cechy ogrodu romantycznego, wykorzystując charakterystyczne i modne wówczas elementy: skupiska drzew i krzewów, rozlewiska rzeczne, łukowe mostki nad kanałami, altany i inne budowle. Tyskie Muzeum Piwowarstwa znajduje się w dawnym budynku kościoła ewangelickiego z 1902 roku, na terenie Tyskich Browarów Książęcych. Dla zwiedzających muzeum zostało otwarte 01.12.2004, wcześniej 22.11.2004 odbyło się uroczyste otwarcie dla VIP-ów. W sali muzealnej można zobaczyć ponad 300 butelek z początku XIX w., narzędzia bednarskie, oryginalne dębowe beczki, kufle, podstawki, etykiety, kapsle, dokumenty, zdjęcia związane z piwem i jego historią oraz poznać historię tyskiego browaru. Wszystko to w nowoczesnej oprawie. W nowocześnie wyposażonej sali kinowej muzeum można obejrzeć film o historii ziemi pszczyńskiej i Tyskich Browarów Książęcych zrealizowany w technologii trójwymiarowej. Salę wypełniają ekrany dotykowe prezentujące historię browarów i proces produkcyjny, gry piwne, beczka mailowa z której można wysłać maila do znajomych. Mail zawiera zdjęcie w technice Blue Boxie wstawione w wybrane tło. Gości w muzeum wita obraz księcia Jana Henryka XI w ozdobnych pozłacanych ramach, w rzeczywistości obraz okazuje się ekranem plazmowym na którym wyświetlana jest ruchoma postać księcia zachwalająca browar i zapraszająca do zwiedzania muzeum. Na zakończenie zwiedzania goście zapraszani są pubu w piwnicach muzeum. Fragment pubu widać z sali muzeum przez przeszkloną podłogę pod „ścianą trzech żywiołów”. Oprócz muzeum można zwiedzić Browar Książęcy Książęcy. Przewodnik oprowadza po terenie browaru, 48 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 XX Naukowy Zjazd Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego zabytkowej warzelni, piwnic pod tankofermentorami oraz liniach rozlewniczych znajdujących się w nowej części browaru. Przedstawia historię i dawne funkcje budynków browarnianych np. Budka Piwowara, Willa Müllera, Dom Kawalerów, dawne piwnice leżakowe zwane „Toszkiem”. WY CIECZKA II „Z HISTORII GÓRNICTW A…” WYCIECZKA GÓRNICTWA…” Cena: 90 złotych/ osobę (w tym przejazd, bilety wstępu – także do muzeum pojazdów zabytkowych, uruchomienie maszyny parowej i wszystkich urządzeń górniczych, opieka przewodnika) Sztolnia Czarnego Pstrąga – zwiedzanie sztolni polega na przepłynięciu w łodziach 600 metrowego odcinka wydrążonej w latach 1821-1834 odwadniającej „Głębokiej Sztolni Fryderyk”. Wśród zieleni w Parku Repeckim ukryte są dwa szyby” „Ewa” i „Sylwester”, którymi do sztolni schodzi się po krętych schodach na głębokość 20 lub 30 metrów. Sk ansen Górniczy Królowa Luiza w Zabrzu – kopalnia jest jedną z Skansen najstarszych na Górnym Śląsku. Swoimi początkami sięga roku 1791. Główną atrakcją skansenu jest unikatowa parowa maszyna wyciągowa z 1915 roku o mocy 2 tysięcy KM. Część poziemna skansenu obejmuje wyrobiska XIX wieczne i współczesne. Turyści mogą schodzić na głębokość 35 metrów i przemierzają korytarze o łącznej długości 1560 metrów. Niezapomnianych wrażeń dostarcza pobyt na terenie dwóch ścian zmechanizowanych i uczestnictwo w pokazie pracy dużych urządzeń górniczych, takich jak: strug, kombajn ścianowy i chodnikowy. W części podziemnej skansenu Goście zostaną zaproszeni do Karczmy Guibald na śląski żurek w chlebie. Inne: Dla wszystkich uczestników Zjazdu firma taksówkarska UFO-taxi oferuje na hasło „zjazd PTFarm” 20% rabat na przejazd w obrębie miasta Katowice, tel. (032) 204 21 21. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 49 Nr 2/2007 English for Pharmacists, czyli jak przygotowaæ siê do egzaminu z jêzyka angielskiego, który wymagany jest do specjalizacji Read the text and complete the activities which follow: PRUNES natural laxatives Poor prunes. They're always being laughed at, when they deserve to be loved and devoured. Not only are they nutritional powerhouses, they're also one of nature's best purgatives. The prune is the most pleasant laxative we know. However, nutritionists also praise the prunes. While some laxatives deplete the body of vitamins, prunes add vitamin A and niacin and the minerals: potassium, magnesium and calcium. Let's eat prunes to avoid constipation! WORDS: prune suszona liwka, prunelka devour - po¿eraæ powerhouse - si³ownia, elektrownia; przen. magazyn mocy purgative - rodek przeczyszczaj¹cy, oczyszczaj¹cy laxative - rodek przeczyszczaj¹cy, rozwalniaj¹cy nutritionist - specjalista od spraw ¿ywienia i ¿ywnoci praise - chwaliæ, s³awiæ deplete - uszczuplaæ, np. zapasy avoid - unikaæ constipation - zaparcie TASKS: I. In the text find all the words and phrases you don't understand. Use your dictionary and translate them. Look up their pronunciation in the dictionary. II. Read the text aloud. III. Decide which of these statements are true (T) or false (F). 1. Prunes are artificial drugs. 2. Prunes may cause constipation. 3. Scientists have found out how prunes work. 4. Prunes are nutrients. 5. While eating prunes, you add some minerals to your diet. IV. Translate the text into Polish. 50 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy V. Ask for the underlined parts of the following sentences: 1. 2. 3. 4. Prunes are often laughed at. Patients who eat prunes enrich their diet. When you eat prunes you avoid constipation. Some vitamins and minerals are found in prunes. Look for the answers on this page. Drodzy Czytelnicy! Równolegle do English Booster Dose, przygotowa³ymy inny cykl spotkañ z jêzykiem angielskim, English for Pharmacists. W cyklu tym, wykorzystuj¹c wieloletnie dowiadczenie Anny W. Kierczak, jako egzaminatora specjalistycznego jêzyka angielskiego, pragniemy pomóc Pañstwu przygotowaæ siê do egzaminu z jêzyka wymaganego do specjalizacji. Prosimy o nadsy³anie Waszych opinii, uwag i sugestii. E-mail: [email protected] Adres: Studium Jêzyków Obcych Wydzia³u Farmaceutycznego AM, ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec. Anna W. Kierczak i Agata Sitko Answers: Task III: 1.F; 2.F; 3.F; 4.T; 5.T Task V 1. What is often laughed at? 2. Who enriches his diet ? 3. What do you avoid when you eat prunes? 4. Where are some vitamins and minerals found? Nr 2/2007 English Booster Dose 19 Take your booster dose of English! This is our next meeting with three friends. You can refresh your English while reading about their everyday life. This time we may read about Jan's job interview. Job Interview Mr. Wright: Jan: Mr. Wright: Jan: Mr. Wright: Jan: Mr. Wright: Jan: Mr. Wright: Jan: Mr. Wright: Jan: Mr. Wright: Jan: Mr. Wright: Jan: Mr. Wright: Jan: How are you today? I'm fine, thank you. Tell me about yourself. I graduated from the Medical University of Silesia with a degree in Pharmacy. I've been working in a laboratory for a pharmaceutical company since then. What type of position are you looking for? I'm looking for the position in which I can make use of my experience. Would you like to work full-time or part-time? I am more interested in a full-time position. Can you tell me about your responsibilities at your last job? I was responsible for general laboratory research support and maintenance activities. I assisted in conducting experiments, for example I prepared general laboratory reagents, labelled vials and dispensed product. I also ordered chemicals and calibrated equipment. What is your greatest strength? I work well under pressure. When there is a deadline I can focus on the current project and structure my work schedule well. What is your greatest weakness? I tend to spend too much time making sure everything is correct. Why do you want to work for Nova Biotechnology Limited? I am impressed by your research, especially by the fact that you develop therapeutic drugs to treat the age-related diseases. When can you begin? As soon as you would like me to begin. Don't forget I graduated from ukoñczy³em degree stopieñ (naukowy) position stanowisko experience dowiadczenie full-time na pe³nym etacie part-time niepe³ny etat responsibilities obowi¹zki I was responsible for by³em odpowiedzialny za support pomoc maintenance activities utrzymywanie w dobrym stanie conducting experiments przeprowadzanie eksperymentów reagents odczynniki label vials etykietowaæ/oznakowywaæ fiolki dispense przygotowywaæ leki, wydawaæ leki order zamawiaæ calibrate equipment kalibrowaæ sprzêt strength si³a (tutaj mocny punkt) deadline ostateczny termin focus on skupiæ siê na current project bie¿¹cy projekt work schedule harmonogram pracy develop therapeutic drugs opracowywaæ leki age-related zwi¹zany z wiekiem Drodzy Czytelnicy! Mamy nadziejê, ¿e zaciekawi³a Was nasza propozycja krótkich spotkañ z jêzykiem angielskim. Chêtnie poznamy Wasz¹ opiniê. Czekamy na Wasze uwagi, komentarze, sugestie oraz propozycje i oczekiwania. Nasz e-mail: [email protected] Nasz adres: Studium Jêzyków Obcych Wydzia³u Farmaceutycznego AM, ul. Ostrogórska 30, 41-200 Sosnowiec. Agata Sitko, Anna.W. Kierczak Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 51 Regulamin publikacji prac naukowych w Farmaceutycznym Przegl¹dzie Naukowym Nr 2/2007 1. Periodyk zamieszcza prace oryginalne (doświadczalne i kliniczne) oraz poglądowe. Ponadto, biuletyn publikuje listy do Redakcji, sprawozdania i materiały ze zjazdów naukowych, recenzje książek oraz komunikaty o planowanych kongresach i zjazdach naukowych. 2. Manuskrypty należy nadsyłać pod adresem Redakcji w dwóch egzemplarzach. Należy zachować podwójny odstęp między wierszami we wszystkich częściach manuskryptu. Do wydruku należy dołączyć nośnik danych. Akceptowane będą dyskietki 3,5", dyski CD-ROM. Opis dysku powinien zawierać imię i nazwisko autora, tytuł pracy. Teksty i grafiki powinny tworzyć osobne zbiory. Nie wolno umieszczać rycin i fotografii w plikach tekstowych. Redakcja zaleca użycie edytorów tekstów: Star Office, Word, Word Perfect. Preferowany format dla grafiki to *.TIFF, kolor: CMYK, rozdzielczość: 300 DPI. 3. Strona tytułowa powinna zawierać: tytuł naukowy, imię i nazwisko (imiona i nazwiska) autorów w pełnym brzmieniu, tytuł pracy w języku polskim i angielskim, nazwę placówki naukowej, oraz tytuł, imię i nazwisko kierownika placówki naukowej skąd pochodzi praca. U dołu strony należy podać imię i nazwisko oraz adres, telefon i e- mail autora odpowiedzialnego za korespondencję dotyczącą manuskryptu. 4. Druga strona powinna zawierać abstrakt (150250 słów, w j. polskim i angielskim), w którym należy podać cel badania, podstawowe procedury (wybór badanych osób lub zwierząt doświadczalnych, metody badań), główne wyniki oraz główne wnioski. Pod abstraktem należy zamieścić słowa kluczowe (w j. polskim i angielskim) zgodne z Medical Subject Headings (MeSH) 5. Oryginalne prace powinny zawierać: wstęp, opis materiału i metod, wyniki badań i ich omówienie oraz wnioski, a tekst należy podzielić na ustępy zawierające zwartą treść. Prace te muszą być parafowane przez kierownika placówki naukowej, skąd pochodzi praca. 6. Piśmiennictwo ma być ułożone według kolejności cytowania w tekście pracy. Skróty tytułów czasopism powinny być zgodne z Index Medicus. Każda pozycja – pisana od nowego wiersza, powinna być 52 Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy opatrzona numerem i zawierać: nazwisko i inicjały imion autora(ów), tytuł pracy, nazwę czasopisma, w którym została opublikowana, rok wydania, tom, numery stron od – do. W przypadku cytowania monografii należy podać nazwisko i inicjały imion autora(ów), tytuł monografii, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania. W przypadku cytowania wydawnictwa zbiorowego należy podać nazwisko i inicjały imion autora(ów) rozdziału, tytuł rozdziału, nazwisko i inicjały imion redaktora(ów), tytuł wydawnictwa zbiorowego, nazwę wydawcy, miejsce i rok wydania, strony rozdziału od – do. Jeśli autorów jest więcej niż trzech, wówczas należy podać nazwisko pierwszego z nich z dopiskiem "i wsp.". Powołania w tekście, umieszczone w nawiasach kwadratowych, powinny być oznaczone cyframi arabskimi. 7. Ryciny (wykresy, rysunki, slajdy, fotografie czarno-białe i kolorowe) powinny być umieszczone w osobnej kopercie, ponumerowane, opatrzone nazwiskiem autora i tytułem pracy, z zaznaczeniem "góra", "dół". Opisy rycin należy podać na oddzielnej stronie z numerami ilustracji podanymi cyframi arabskimi. 8. Tabele, umieszczone każda na oddzielnej stronie, należy ponumerować cyframi rzymskimi i opatrzyć tytułami umieszczonymi nad tabelą. Opisy tabel należy podać na oddzielnej stronie z numerami tabel podanymi cyframi rzymskimi. 9. Prace podlegają ocenie przez recenzentów wyznaczonych każdorazowo przez Redaktora Naczelnego. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania poprawek i skrótów tekstu (w porozumieniu z autorem). 10. Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że nie była nigdzie publikowana ani wysłana do druku w innym periodyku. 11. Przesłane materiały wraz z recenzją pozostają w dokumentacji redakcji. 12. Wydawca nabywa na zasadzie wyłączności ogół praw autorskich do wydrukowanych prac (w tym prawo do wydawania drukiem, na nośnikach elektronicznych CD i innych oraz w Internecie). Dopuszcza się natomiast drukowanie streszczeń bez zgody Wydawcy. Paper publication regulations for Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy Nr 2/2007 1. The Board of Editors accepts for publication original (experimental and clinical) papers and review papers. Besides, the journal publishes letters to the Board of Editors, reports and materials from scientific conferences, book reviews and information on future congresses and conferences. 2. Manuscripts are to be sent to the Editors in two copies. All the parts of the text should be doublespaced. The paper should be accompanied by an electronic data medium; 3,5” floppy disks and CDROM disks will be accepted. The disk description should contain the author’s first name, surname and the title of the paper. The text and graphics should be included in separate files. Don’t paste pictures and graphics to text files. The Editors advise the following text editors: Star Office, Word, Word Perfect. The preferred graphics format is *. TIFF, color: CMYK resolution: 300 DPI. 3. The title page should include: the academic degrees, given name(s) and surname(s) of the author(s); the title of the paper in the Polish and English languages; the name of the university school the paper comes from; the given name, surname and academic degree of the head of the department. At the bottom of the page there should be the given name, surname, address, telephone number, and e-mail of the author to whom the correspondence should be addressed. 4. The second page should include an abstract (150250 words, in Polish and English), containing the aim of the research, the basic procedures (the choice of patients or animals, and analysis methods), the main results and main conclusions. The abstract should be followed by the key words (in Polish and in English) consistent with the Medical Subject Heading (MeSH). 5. Original papers should contain an introduction, the material and method descriptions, research results and discussion, as well as the conclusions. The text should be divided into coherent paragraphs. All the papers must be initialed by the head of the department. 6. The bibliography should be presented in the order of quotation in the paper. The acronyms for journals’ titles should be used according to Index Medicus. Each entry, starting with a new line, should be given a number and contain: the surname(s) and the given names’ initials of the author(s), the title of the paper, the title of the journal in which the paper was published, the year of publication, the volume number, the numbers of the pages. When a monograph is cited, the surname(s) and given names’ initials of the author(s), the monograph title, the publisher’s name, the place of publishing, the year of publication and the issue number should be given. When a concise publication is cited, the surname(s) and given names’ initials of the author(s), the title of the publication, the publisher’s name, the place of publishing, the year of the publication and the numbers of pages should be given. If there are more than three authors, the name of the first one should be given, followed by an “et al.” annotation.The references within the text should be in Arabic numerals and in brackets. 7. The figures (diagrams, drawings, slides, color or black-and-white photographs) should be put into a separate envelope. On each figure there should be its number, the author’s name, the title of the paper, and the sings identifying the top and bottom of the figure. The figures’ descriptions are to be printed on a separate page, with the figures’ numbers in Arabic numerals. 8. The tables, each on a separate page, should be numbered in Roman numerals and preceded by their titles. The tables’ descriptions should be printed on a separate page, with tables numbers in Roman numerals. 9. The papers undergo an assessment by reviewers appointed each time by the Editor-in-Chief. The Editors reserve the right to correct and abbreviate the text (with the author's approval). 10. The paper should be accompanied by a statement that it has not been published anywhere or sent in to be published in any other journal. 11. Both, the material sent in and the review remain among the documentation of the Board of Editors. 12. Publisher purchases, on the basis of exclusiveness, the whole of the copyrights for the published papers (including the right to publishing in print, on electronic media, such as CD-ROM disks or other, and on the Internet). Reprinting the summaries is allowed without a written permission. Farmaceutyczny Przegl¹d Naukowy 53
